Gima tayo jotich majiwo tero nyange mar chuo ne oganda

Kony duoko chien kute mag Ayaki ka okalo kuom jiwonyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom heromar ng’ato kawuono.

Wach Motelo

Ka pok ichako

Ng’e weche ma adieri kuom nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato.

Bed gi lony mar tiyo kod gir tich ni.

Tiyo kod gi tich gi

Magi gin mana gi tich ma ichiwo godo paro. Inyalo loso gigeni mag tichma iparo ni nyalo tiyo maber kuom ogandani. Gige tich mabeyo iloso kaose ket kidieny mar jomoko e paro. Loso gigeni mag tich bende miyi thuolomar wuoyo kuom gik matimore e gweng’i e kinde ni.

Kadi ma oganda timogo twak

Nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato en yeng’o

mayot kendo maber

2

Nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato en golo pien ma umo duong’ dichuo. En yeng’o mayot kendo maber ka otime e od thieth. Dichuo ma oter nyange ni kod thuolo maromo 60% mondo kik ogam kute mag Ayaki moloyo dichuo ma pok oter nyange. Nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato ok nyal geng’one dichuo kute mag Ayaki kuom 100%, omiyo podi nyaka oti gi rabo yunga kendo oduok chien kwan mar johera ma obedogo e ringruok achiel. Nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato bende duoko thuolo mar dichuo gamo tuoche mamoko kaka abuba kod adhonde maruodho, kendo kuom joma mine nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato nyalo geng’o kansa mamako dho nyasaye.

Nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato en yiero ma ng’ato ang’ata owinjore otim. Ji mathoth ok ong’eyo wach mar nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato kata kaka onyalo konyogi. Gig tich gi biro konyou mondo umi ji owuo kuom nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato mondo gitim yiero kuom gima ber negi. Jiw ji mondo openj penjo kendo gi tim twak.

Nitiere kadi abich man kod picha kon chiel to kod wach malero tiende koma chielo. Wach madu-ong en mondo omi ji otwak kuom thuon weche manitiere e kadi go.Kadi go inyalo tigo e yore ma opogore opogore. Ma en achiel kuom yorego.Tugo ma ji temogo dwaro adieri

Pog ji kadi. Nyis ng’ato achiel mondo otang’ ne jowetegi picha. Ng’ato ka ng’ato nyaka tem fwenyo tiend gima kadi no wacho kata timo tugo kuom gima kadi lero. Kidieny mar ji twak kuom “gima omiyo, rach, ratiro kod ting mar ng’ato” kuom thuon wach ka thuon wach.

Tugo dhi nyime nyaka kadi duto rum kata nyaka ji ol. Kik idew kata ka ji ok owacho wach ma adieri. Inyalo gilo negi matin tin. Wach maduong’ en ni ji owuoyo e dhuond weche mantiere e kadi kendo winjo gima ji wacho kuomgi.

Tugo miporo ma inyiso oganda

3

Tiend gima omiyo itimo tugo miporo ni en mondo onyis ji wach kuom nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato mondo gitim yiero kuom gima ber negi. Ka iyiero joma kawo migaw e tugo miporo, yier joma kinde duto wuoyo mang’eny kendo ma jomila. Wigi ok bikuot ka ginyiso tugo e nyim ji. Oganda mamoko nyalo konyo kod chano kama itime tugono.

Okang’e ma iluwo kuom tugo miporo mar oganda:

1. Dhi ir ruodh gweng’ kata jaduong’ gweng’ mondo inyisgi wach ma ichano timo.2. Dwar kama ni thuolo ma inyalo nyise tugo. Ma nyalo bedo oko e pap kata ei ot ma lach kata ei klass. Nyaka to ine ni nitiere thuolo moromo ne joma dwaro neno tugo mondo obedi maber ka gi neon tugo.3. Dwar ji adek makao migaw e tugo. Inyalo tiyo kod joma moko majiwo oganda kata joma wuok e gweng’.4. Ka iseyiero jotuki, kaw kinde moro mondo itim hikruok mar tugo kodgi. Par mondo ilosi matek kendo kaka ng’ato matimo gimoro adieri. Idwaro ni mondo ji owinji. Inyalo medo loso tuki kendo miyo ji nyiero. Kik idew kata iketho kamoro kata ka po ni wiyi owil gi weche moko. Par mana mar wacho weche ma adieri - ma moko koro obadhi.5. Ka ise ikori, fulne ji jogi ma itimogo tugo mondo iwachne ji ni udwaro nyisogi tugo. Los kodgi ka itiyo kod dhok ma ging’eyo kendo nyaka ine ni giwinjo.6. Chak tugo ma un go.7. Bang’ migaw ka migaw e tugo, penj penjo maniterego mondo omi ji owuo.8. Ka tugo orumo, luong joma ne neno tugo mondo ochop nyime mondo otim tugono kata kitime e yo ma gihero gin giwegi. Kel twak kuom weche ma osieko manyien.9. Nyaka ine ni ipenjo ka bende nitiere penjo e giko kendo kaw thuolo mar duoko gi tee.10. Chiw otese kendo ne ni ji ong’eyo kama ginyalo dhiye mondo otimnegi nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato.

Otese

Otese gin magi monego ichiw bang twak kod oganda kata bang’ nyiso tugo miporo.Chwgi ne chuo kod mon man e higni duto. Ne ni imiyogi tieng’ duto mag ji. Otese konyo puonjo ji matut kuom wach ma inyisogi e thuolo matin mokalo. Ndik piny kar kwan mag otese ma ichiwo oko.

Bang’ jumbe manok, tim limbe e kuonde mane idhiye mondo iwuo gi joma ne ilosogo kod joma ne pok ilosogo motelo. Penjgi ka po ni digi bed kod penjo moro amora. Non ka bende ne gihero gig tich. Non ka bende nitiere wach machielo ma digi her ng’eyo. Ndik piny duokogi kendo nyis riwruok ma itiyone.

Ka iloso kod ji, par mondo inyisgi thuond weche gi:

• Nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato nyalo duoko chien thuolo mar dichuo gamo kute mag Ayaki kod 60%.• Nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato ok nyal geng’o kute mag Ayaki gi 100%. Ji pod nyaka rwaki rabo yunga kendo giduok chien kwan mar johera ma gibedogo e ringruok achiel.• Bedo ni oter dichuo nyange ok nyisi ni oonge kute mag Ayaki. Chuo ma oter nyange nyalo yudo kute mag Ayaki, kendo chuo moko ma oter nyange ose yudo kute mag Ayaki.• Nyange ni kod ohala ne johera mag chuo, oduoko negi chien thuolo mar yudo kansa mar dho nyasaye.• Nyange mar chuo ber ka otim e ute mag thieth.• Nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato ber ne oganda duto nikech oduoko chien thuolo mar gamo kute mag Ayaki.

Tugo miporo ma inyiso oganda

Kama otimore: Dho wath

Kaka ichano kar tugo: Tond rech ma ilupogo

Jotugo: Ochieng’, jalupo Ajuma, ja ode Otieno, dichuo ma en osiepgi.

Tugo mar 1

Chenro: Ochieng’ kod a juma obedo e ten matindo ariyo ka giloso tond rech, ka girango joneno.

Tugo: Otieno wuotho ka kalo Ochieng gi Ajuma. Otieno leko godiechieng’ kendo ok onegi.

Ochieng’: Otieno!

Tugo: Otieno chikore ka en kod buok. Obolo piny bag mane oting’o ka pod en kod buok.

Ochieng’: ( Ka onyiero). Otieno! Ne ok inenowa? Ne ileko Akeyo kendo?

Otieno: Oyoo, ne um…. Ne… agoyo kwano moro e wiya!

Tugo: Ochieng’ gi Ajuma nyiero.

Ajuma: Otieno. Ang’o mantie i bag ma ibolo piny no?

Otieno: Um. Yedhe mag andila moko ne omiya kod Omondi. Owacho ni ka amuonyogi pile to ok abi yudo kute mag Ayaki.

Ajuma: Ha! Yedhe andila manyalo geng’i mondo kik iyud kute mag Ayaki? En ang’o kendo ma omiyi? Gima imadho manyalo miyo ifuyo?

Ochieng’: ( Ka otang’o bade ne Otieno) We mondo ane……

Tugo: Otieno miyo Ochieng’ bag . Ochieng’ ng’iyo yedhe mag andila ka oyiengo wiye ka pok oketo bag e tiendene.

Otieno: Ang’o ma rach. Gin rangi marach?

Ochieng’: Ang’o. Otieno osiepna, ere kaka inyalo bedo kod yie kuom ng’atcha. Bende iparo ni gik ma kamago nyalo geng’i adiera kuom kute mag Ayaki?

Otieno: To, Omondi ne osomo Nairobi….

Ajuma: Omondi ne ok osomo Nairobi! Ne ok otieko kata mana “primary school!”. Ne odhi mana Nairobi dichiel limo nergi to ne olal ma ochwe mana Garissa!

Ochieng’: Otieno, be idwaro mondo igeng’ri ne kute mag Ayaki adieri?

Otieno: To makni…… Kute mag Ayaki ok en tugo.

Ajuma: To kara ang’o ma omiyo itugo kod yedhe mag andilago?

Otieno: Ang’o ma onego atim?

Ochieng’: Ingeyo, giwacho ni gima ber en ni mondo kik ibed e ringruok achiel…..

Otieno: To donge an dichuo!

Ajuma: Ne ang’eyo ni nyaka to iwach kamano……..

Ochieng’: Ee in dichuo, to mano ok nyis ni ok inyal dikori chien………

Otieno: Ingeyo an kod osiepna ma nyako……..

Ajuma: To bende osepimu kanyakla mondo unge chalu mar kute mag Ayaki?

Otieno: Oyoo! To an aonge kode…..

Ochieng’: Ere kaka ing’eyo? In ajuoga? Nyaka ing’e chalni mar kute mag Ayaki, gi chal mare, kendo nyaka udimbru, uduto!

Otieno: Adimbora!

Ajuma: Chuo manok ema dimbore…….mano ema omiyo rabo yunga ochunore.

Ochieng’: Bende itiyoga kod rabo yunga?

Otieno: Seche moko……..

Tugo dhi e yueyo. Ochieng’ koro penjo joma neno tugo penjogi. Imiyo ng’ato ma opogore mane neno tugo thuolo mar duoko penjo ka penjo, kendo jata budho lero negi duoko makare ka po nono ni duoko gi ok ni kare.

1. En yo mane maber mondo igeng’ri kik iyud kute mag Ayaki?2. Ka in e tudruok moro, ere yo maber ma in kod jaherani unyalo geng’o rugo mondo kik uyud kute mag Ayaki?3. Ka ibedo e ringruok achiel, en ang’o ma nyaka itim mondo mi ine ni igeng’ori mondo kik iyud kute mag Ayaki?4. Ang’o ma omiyo ber mondo ing’e chal mari mar kute mag Ayaki?5. Bende ng’ato moro amora ni kod penjo?

Tugo mar 2

Ajuma: Bende, aparo ni onego oteri nyange!

Otieno: ( Ka iye owang’) Ang’o! Dichuo ma Jaluo ka an?

Ochieng’: Ma en wach mar ngimani. Ok wach mar kit dho odu?

Otieno: To ang’o ma omiyo nyaka tera nyange?

Ajuma: Nikech gima chal gi mane omiyo otimne Ochieng’……. Oduoko chien thuolo mari kod 60% mondo iyud kute mag Ayaki.

Otieno: Mano ng’eny……

Ochieng’: Ee! Onego itime!

Otieno: Woi! Chalo ka gima olit!

Ochieng’: Oyoo! Iyudo sandan mondo iwinj rem matin. Orumo bang kinde machiek….

Otieno: To chutho, ere kaka golo pien nyalo konyo geng’a mondo kik ayud kute mag Ayaki?

Ajuma: We mondo apenji penjo, e buo pien duong’ni, pien no ok yom…?

Otieno: Ok ang’eyo. We mondo arang’ anena! ( Ochako ng’iyo i long’ne)

Ajuma: We bedo mofuwo, duok mana penjo……….

Otieno: Kare…. En kamano…….

Ajuma: Sawa. To nikech pien no yom, seche moko ka ibedo e ringruok achiel to oyiech, koso?

Otieno: Woi… Koro penjo machalo nade…….

Ajuma: Koro, mano en yo achiel ma kute mag Ayaki donjogo e dendi………

Ochieng’: Bende pien ma yom no ni kod fuon ma kende, ma iluongo ni fuon ma kute mag Ayaki jamo ma kute gi nyalo kaloe mayot ka donjo e dendi…….

Otieno: Ahh! Koro bang nyange pien bedo matek, koro bedo matek ne kute mondo odonji e denda.

Ajuma: E wang’e! Bende, nikech in kod pien ma odolore kacha, yot mondo iyud kute – kendo kute makelo touché go konyo kute mag Ayaki mondo odonj ei del.

Otieno: To an kod penjo……

Ochieng’: Penji….

Otieno: To bang’ mano……. Ndhadho mar bedo e ringruok achiel chalo nade? Bende pod ober?

Tugo: Ajuma gi Ochieng nyiero.

Ajuma: Bende ineno ka aywagora?

Ochieng’: To an bende ineno ka aywagora?

Otieno: Koro sani, ka adwaro timo ma, onego adhi kanye, to otimore nade…..?

Ochieng’: Dhi mana e klinik kata hosipital ……

Ajuma: Mana kar thieth maber mar piny owacho ma oyangi.

Ochieng’: Ee, nyaka timni kod jathieth ma olony maber, ka ok kamano to weche okethore.

Otieno: En okang’ mane ma iluwo? Ochieng’: Bang’ ng’eto, imiyi yedhe moko mag rem…

Ajuma: Yedhe mag adiera, ok oyuma mag Omondi……

Ochieng’: Bang ndalo 3, igolo bandej ka itang’. Kato idhi kendo mondo orangi bang’ ndalo 7…….

Otieno: Mano e en……

Ajuma: Mano ok en duto. Bang’ ng’eto ok onego ibed e ringruok achiel kuom jumbe 6.

Otieno: ANG’O?Ajuma: Mano be en kinde malach ruok?

Otieno: Aieee……

Ochieng’: Osiepna, jumbe auchiel kende to ichang’o maber, kato inyalo dhi nyime……

Otieno: Ka in maber ma kute mag Ayaki ok nyal maki!

Ajuma: Oyoo! Thuoloni mar yude odok chien to pod nyaka,…………

Otieno: Ang’eyo, iduok chien kwan mar johera ma ibedogo e ringruok achiel kod…..

Ji duto: Kinde duto rwak rabo yunga!

Esechegi, nitiere thuolo mar ariyo mar penjo kod duoko. Yo ma itimego chal gi ma okuongo.

Penjo gin:

1. En ang’o ma omiyo chuo ma Joluo onego oter nyange?

2. Ere kaka nyange konyo duoko chien thuolo mar dichuo yudo kute mag Ayaki?

3. Oduoko chien thuolo mar dichuo yudo kute mag ayaki

maromo nade?

4. En kanye maber mondo idhi iyude nyange mar chuo?

5. Bang’ nyange, be pod oromo igeng’ri mondo kik iyud kute mag Ayaki? Nade?

Bang’ twak ni, penj ka nitiere ng’ato ei jowinjo ma diher nyiso tukgi giwegi kuom thuon

wach ni. Migi thuolo mondo gi ikre. E kinde ni, jowinjo nyalo chungogi ma giwilre kod joma

timo tugo ka giparo ni ginyalo tugo maber ka gitiyo kod wach manyien ma gipuonjore. Yie

negi gitim tukgi kaka ging’eyo kendo jiw ji mondo otwak kuom weche ma osieko manyien.

E giko ne, kwa jowinjo mondo openj penjo moko kendo kaw kinde mondo iduok gi duto. En

wach maduong’ mondo ji oyang’ weche duto ma adieri mondo gitim yierogi ma kare.

Duokne jowinjo ero kamano kuom neno tuku kendo kaw thuolo mondo ichiw gik man kod

ote kaka otese kendo nyisgi mondo ging’e kama ginyalo dhi yude nyange ma itimo e yor

thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato.

Dhi nyime kod geng’o kute mag Ayaki ka okalo kuom:

Duoko chien kwan mar johera ma ibedogo e ringruok achiel.

Bedo ja ratiro ne jahera achiel ma chalne mar kute mag Ayaki ong’ere.

Tiyo gi rabo yunga kinde duto kendo e yo ma kare seche duto.

Thiedho touché mag nyaye mapiyo kaka nyalore.

Penjo matemo winjo mar ng’ato

1) Nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato en golo: a) Lwedo b) Pien ma umo duong’ c) Pien duto man e duong’2. En okang’ maromo nade ma nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato geng’o go ng’ato? a) Nyaka 10% b) Nyaka 60% c) 100%3. Bang’ nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato chuo nyaka we bedo e ringruok achiel kuom thuolo maromo nade? a) Ndalo 3 b) Ndalo 5 c) Jumbe 64. Ber mane ma nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato Nigo ne joma mine? a) Oduko chien thuolo mar yudo kansa mar dho nyasaye. b) Oduoko chien mako ich. c) Oduoko chien thuolo mar yudo kute mag Ayaki.5. Chuo ma oter nyange nyaka: a) Dhi nyime kod luwo yore mag geng’o kute mag Ayaki b) Chiem mang’eny c) Bed kod johera mangeny ma gibedo go e ringruok achiel

6) En kanye maber ma nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato onego otime? a) Kar thieth mar piny owacho ma oyang’i b) Jathieth mar yiend nyaluo mawuok e aluora mari c) E chiro7) En ang’o ma nyange ma itimo e yor thieth ne joma chuo kuom hero mar ng’ato ber go? a) Ler b) Geng’o kute mag Ayaki c) Geng’o touché mamoko mag nyaye8) En ber mage mag ngima ma nyange joma mine ni godo? a) Geng’o kute mag Ayaki b) Ler c) Ong’e ber mar ngima kata matin9) En kinde maromo nade ma dichuo onego oriti ka pok ogol bandej? a) Juma 1 b) Ndalo 3 c) Jumbe 610) Bende nyaka pimi mondo ing’e chal mari mar kute mag Ayaki ka pod ok oteri nyange? a) Ee b) Oyoo c) Oyoo, to en paro maber mondo itim kamano.