ISTORIJSKI ARHIV VAQEVO

G L A S N I K

39

Vaqevo 2005.

ISTORIJSKI ARHIV VAQEVO

GLASNIK

39

2005.

Glavni urednik

Aleksa Tomi}

Redakcioni odbor

dr Qubodrag Dimi}, dr Sini{a Mi{i}, Vladimir Krivo{ejev, Mil~a Madi},mr Nedeqko Radosavqevi}, Sne`ana Radi} (sekretar redakcije)

Recenzenti

dr Qubodrag Dimi}dr Sini{a Mi{i}

Prevod na engleski

Sowa Radi}

Tira`

500 primeraka

Adresa Redakcije

14000 Vaqevo, Pop-Lukina 52, tel. 014/221-028e-mail: iava@ptt.yu www.istorijski-arhiv-valjevo.org.yu

^asopis izlazi jedanput godi{we.^lanci i prilozi primaju se do avgusta naredne godine.

Izdavawe ~asopisa finansira Skup{tina op{tine Vaqevo

Ovaj broj finansijski je pomogla i Skup{tina op{tine Lajkovac

[tampa

Grafi~ka radwa MS, Vaqevo

UDK 93/94 ISSN 0354-9143GLASNIK

Broj 39, godina 2005.

HERALDHistory archive Valjevonumber 39, year 2005.

SADR@AJ CONTENTS

^LANCI

ARTICLES

Mil~a Madi}: Vaqevska varo{ka (gradska) grobqa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Mil~a Madi}: Town (city) graveyards of Valjevo

Dejan V. Popovi}: \urina ciglana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Dejan V. Popovi}: \uras brick factory

Milorad Radoj~i}: De~ji dom u Mionici. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Milorad Radoj~i}: Filial home in Mionica

Milan Milo{evi}: Prilog izu~avawu bezbednosno-obave{tajnihinstitucija u Srbiji (19892005) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Milan Milo{evi}: Addendum to research of security-intelligenceinstitutions in Serbia (1989-2005)

GRA\A

DOCUMENTS

Stani{a Vojinovi}: Tri priloga o Qubomiru P. Nenadovi}u. . . . . . . . . . 99

Stani{a Vojinovi}: Three articles about Ljubomir Nenadovi}

Mili} Mili}evi}: Sgm Radovi @ivojina Mi{i}a . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Mili} Mili}evi}: The Sgm works of @ivojin Mi{i}

3

4Sne`ana Radi}: ^etnici pacijenti Okru`ne bolnice Vaqevou periodu maj-oktobar 1944. Iz Glavnog bolesni~kogprotokola 19421944. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

Sne`ana Radi}: Chetniks patients of the Town hospital Valjevo in theperiod of May-October 1944. From the main hospital protocol 1942-1944.

@ivorad Jevti}: Popis vodenica poto~ara u vaqevskomsrezu 1948. godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

@ivorad Jevti}: Index of creek mills in canton of Valjevo in year 1948

IZ RADA ARHIVA

OUT OF THE ARCHIVES WORK

Sne`ana Radi}: Uputstvo za izradu analiti~kog inventara u MIAV . . . 175

Sne`ana Radi}: Manual for analytic inventory making in the MHAV

Sne`ana Radi}: Op{tina lajkova~ka Lajkovac 19041944. . . . . . . . . . . . 181

Sne`ana Radi}: Municipality of Lajkovac Lajkovac 1904-1944.

Biqana Stojakovi}: Pomo} Crvenog krsta u hrani i ode}ipravoslavnom Arhijerejskom namesni{tvu kolubarskomu periodu 19551967 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Biljana Stojakovi}: The Red Cross help in food and clothes provided tothe Orthodox Archbishops Kolubara regency in the period of 1955-1967.

KRITIKE I PRIKAZI

REVIEWS

Miroslav Peri{i}: M. Radoj~i}, \uro Kozarac, prvi vaqevskiprofesor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

Miroslav Peri{i}: D. Mihajlovi}, Povlenske magle i vidici. . . . . . . . 228

Miroslav Peri{i}: M. Bojani}: Preci ponovo govore . . . . . . . . . . . . . . . 234

Mil~a Madi}: A. V. Tinhoven, Strahote rata u Srbiji . . . . . . . . . . . . . . . 236

Qiqana Uro{evi}: M. Bojani}: Preci ponovo govore II . . . . . . . . . . . . . . 237

BIBLIOGRAFIJE

BIBLIOGRAPHIES

Mil~a Madi}: Bibliografija istoriografskih izdawao vaqevskom kraju objavqenih tokom 2005 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

Mil~a Madi}

Me|uop{tinski istorijski arhiv

Vaqevo

VAQEVSKA VARO[KA (GRADSKA) GROBQA

Grobqe je istorija mesta i

trajan deo wegove savremenosti

Vitomir Vuleti}

APSTRAKT: U radu je predstavqena pro{lost vaqevskih varo{kih (grad-

skih) grobaqa, od najstarijih pisanih pomena Vaqeva kao naseqa do savremenog

doba, kori{}ewem dostupnih arhivskih izvora, istoriografske literature i

usmenog predawa.

Uvodne napomene

Grobqa kao odre|ena mesta za sahrawivawe umrlih ~lanova lokal-ne dru{tvene zajednice iz jednog ili vi{e naseqenih mesta, pratilacsu qudskih naseobina od pamtiveka.1 U razli~itim epohama, shodnostepenu dostignutog razvoja civilizacije i usvojenih kulturnihobrazaca, dru{tvene zajednice su na razli~it, sebi svojstven na~in,gajile kultnu predstavu o mrtvima, posve}uju}i odgovaraju}e ritual-ne radwe i religiozne obrede prilikom samog ~ina sahrawivawa po-kojnika i obeleavawa mesta pokopa, i odnosa prema wemu kao kult-nom mestu. Nastanak i postojawe mnogih grobaqa iz daqe pro{losti,te{ko je danas utvrditi, jer je ~ovek ~esto mewao stani{te u potraziza boqim prirodnim uslovima ivota, ili je usled nasilnog preseqa-vawa ostavqao svoja naseqa i grobove, naj~e{}e bez za{tite i trajni-jeg belega koji bi se sa~uvao u duem vremenskom razdobqu. Odnos ~o-veka i dru{tvene zajednice prema pokojnim ~lanovima i obeleavawei ~uvawe belega o mestu sahrane, od uni{tavawa i zaborava, svedo~i ostepenu civilizovanosti dru{tva i lokalne zajednice posebno.

Grobqa kao sveta mesta, kod hri{}ana, posebno pravoslavnih, imajuosoben zna~aj u dru{tvenom i verskom ivotu srpskog naroda i u ne-

5

UDK =

^LANCIARTICLES

1 Srpski mitolo{ki re~nik, Etnografski institut SANU, Beograd, 1993, str. 136.

posrednoj je vezi sa odnosom prema grobu pokojnika i grobqima. Ver-ski obred prilikom samog ~ina sahrane, kao i kasniji izlasci rodbi-ne i prijateqa (devetina, ~etrdesetina, pola godine, godi{wica, po-dizawe spomenika, zadu{nice i dr.), obeleeni su duboko ukorewenimobi~ajima koji su razli~iti u pojedinim krajevima, ponekad i u sused-nim naseqima pravoslavnih, a neki su nasle|eni iz paganske predhri-{}anske pro{losti. Poseta grobovima predaka u vreme zadu{nicakod pravoslavnih hri{}ana, pra}ena je odre|enim ritualom, paqewesve}a, izno{ewe hrane na grob pokojnika, uz pomen i za du{u mrtvimai na taj na~in ivi ~lanovi zajednice ostvaruju vezu sa pokojnicimasa kojima ostaju u duhovnoj zajednici.

Vaqevska varo{ka grobqa do osnivawa grobqa na Bairu

Vaqevo, kao naseqeno mesto, prema do sada istraenim izvorima,prvi put se pomiwe u spisima sa~uvanim u Historijskom arhivu Du-brovnika, iz 1393. godine2, u sporu nastalom oko duga izme|u dubro-va~kih trgovaca koji su imali svoju koloniju na trgu Vaqevo3. Na lo-kaciji dana{weg fudbalskog stadiona Kru{ik, na desnoj obali re-ke Gradac, neposredno pre u{}a u Kolubaru, prilikom izgradwe sta-diona 1952. godine, otkriveni su o{te}eni i delimi~no uni{teni te-meqi sakralne gra|evine, za koju se kasnijim arheolo{kim iskopava-wem i rekognesticirawem terena utvrdilo da se radi o temeqima sru-{ene pravoslavne crkve. Pored temeqa crkve sa wene june straneprona|ene su zidane grobnice sa posmrtnim ostacima pokojnika. Zajednu od grobnica, prilikom gradwe stadiona, otkopan je spomenik sanatpisom, koji svedo~i da je u woj bio sahrawen monah Jeprem (Je-frem), rano umrli sin velikog tep~ije. Ktitor ovog sakralnog objek-ta, zbog promene dravne vlasti na ovom podru~ju, nije sahrawen u cr-kvi, {to je ina~e bio obi~aj. Verovatno je pre smrti napustio ove kra-jeve koji su pripadali oblasti Ma~ve, a koja je tih godina vra}ena podugarsku vlast.4 U neposrednoj blizini crkve nalazilo se naseqe Gra-dac, u kojem se odvijao dru{tveni ivot sa svim obelejima privred-

Mil~a Madi}

6

2 Marija Isailovi}: Najstariji podaci o Vaqevu u pisanim izvorima, Vaqevo pos-tanak i uspon gradskog sredi{ta, saop{tewe sa nau~nog skupa povodom {est ve-kova od najstarijeg pomena Vaqeva, Vaqevo 1994, str. 23-48.

3 Bogumil Hrabak: Dubrov~ani u Vaqevu u feudalno doba, Glasnik MIAV, br.2-3/1967, str. 5-13.

4 \or|e Jankovi}: Vaqevo i wegova oblast u srewem veku, Istra`ivawa 2, Narod-ni muzej Vaqevo, 1985, str. 67-73; Gordana Tomovi}: Nadgrobni natpis Jefrema\ur|a (prilog prou~avawu sredwevekovnog Vaqeva), isto, str. 75-80; @eqko Je`:Arheolo{ka istra`ivawa sredwevekovne crkve u Vaqevu, Vaqevac veliki na-rodni kalendar, Agencija Vaqevac, 1993, str. 52-53.

nog i duhovnog ivota toga doba u srpskim sredwevekovnim zemqama5.Sahrawivawe crkvenih i svetovnih velikodostojnika se obavqalo usamoj crkvi ili neposredno pored wenih zidina, dok su pokojnici iznieg stalea sahrawivani u crkvenoj porti ili u neposrednoj bli-zini sakralnog objekta. Navedeni arheolo{ki nalazi potvr|uju da seve} u 14. veku, u vreme vladavine kraqa Stefana Dragutina Ma~vom, ukoje je ulazilo i podru~je Vaqeva sa okolinom, na ovom lokalitetu na-lazilo naseqe nastaweno srpskim pravoslavnim ivqem.

Padom pod otomansku vlast, sredinom 15. veka u vaqevskom krajudolazi do zna~ajnih demografskih promena, posebno u etni~kom sa-stavu stanovni{tva. Jo{ zna~ajnije promene nastupile su u duhovnomi religioznom ivotu. Tursko stanovni{tvo vremenom preuzima pri-mat u dru{tvenom, ekonomskom i duhovnom ivotu grada, postaje ve-}insko i potiskuje pravoslavni ivaq na margine dru{tvenog ivo-ta. Sudbinu pravoslavnog stanovni{tva u Vaqevu, kao i u ostalim po-robqenim krajevima, odre|uje podre|ena pozicija u svim oblastimaivota izuzev religijskog u kojoj je sa~uvalo ograni~enu autonomiju.Duhovni ivot vaqevskog pravoslavnog stanovni{tva odvijao se podza{titom Srpske pravoslavne crkve, koja je i sama pritisnuta dabi-nama, progonima sve{tenstva i turskoj samovoqi lokalnih mo}nikabila na udaru. Sa~uvanih izvornih podataka o ivotu pravoslavaca uVaqevu iz perioda otomanske vlasti na ovim prostorima, od 1458. go-dine do kraja 18. i po~etka 19. veka, jako je malo, na osnovu kojih bi semoglo suditi, o wihovom verskom, duhovnom i uop{te dru{tvenomivotu u Vaqevu. Iz jednog od retkih turskih popisa iz 1536. godine,vidi se da je u Vaqevu bilo 107 ku}a, sa oko 650 stanovnika od ~ega jene{to brojnije muslimansko (51,5 %) u odnosu na hri{}ansko stanov-ni{tvo (48,5 %).6 Dok muslimansko stanovni{tvo, privilegovano uekonomskom ivotu, nesmetano ostvaruje svoje verske potrebe grade}ibogomoqe u kojima upra`wava verske rituale i obi~aje, dotle pravo-slavno srpsko stanovni{tvo, iako sa formalno priznatim pravimana vlastitu veroispovest, sa mnogo te{ko}a ostvaruje svoja verskaprava i neguje religiozna uverewa. Sve do prve polovine 18. veka, ne-mamo pouzdane izvore o ozbiqnijoj institucionalnoj organizacijiSrpske pravoslavne crkve na ovom podru~ju, niti o postojawu pravo-slavnih verskih objekata u Vaqevu. Tek austro-turskim ratovima to-

Vaqevska varo{ka (gradska) grobqa

7

5 Jovanka Kali}: Gradac u Vaqevu, Vaqevo postanak i uspon gradskog sredi{ta,saop{tewe sa nau~nog skupa povodom {est vekova od najstarijeg pomena Vaqeva uistorijskim izvorima, Narodni muzej Vaqevo, 1993, str. 11-19.

6 Vladimir Krivo{ejev: Vaqevo nastanak i razvoj grada, Centreks, Vaqevo 1997,str. 62-76.

kom 18. veka i povremenim ulaskom vaqevskog kraja u Austrijsko car-stvo, sti~u se povoqniji uslovi za o`ivqavawe verskog ivota pra-voslavnih Srba i obnovu i ja~awe crkvene organizacije, objediwava-wem Beogradske i Karlova~ke mitropolije (1726) koja je ostala u ka-nonskoj vezi sa Pe}kom patrijar{ijom, pod ~ijom jurisdikcijom je iVaqevska episkopija.7 Episkopski dom u Vaqevu, prema detaqnomopisu Joakima Vuji}a iz 1826. i pisawu Radovana Dra{kovi}a8, po-stoji otkada i Vaqevska episkopija, koja se pomiwe 1715. godine u jed-nom spisku katedara dostavqenom jerusalimskom patrijarhu Hrista-nu. Ona u Vaqevu deluje punih sto godina do 1815. kada je po kona~nomoslobo|ewu od otomanske dominacije, episkopska stolica preneta u[abac. Pored episkopskog doma, koji se nalazio na lokaciji dana-{weg preduze}a Zanus, i raskrsnice iza mosta kod Jadra na te{war-skoj strani, postojala je pravoslavna kapela crkvica, u kojoj su oba-vqani verski obredi. U neposrednoj okolini kapele sahrawivani supravoslavni vernici, o ~emu svedo~i Borislav Vuji}, hroni~ar sta-rog Vaqeva. Pona|ene lobawe prilikom iskopa temeqa za zgradu udvori{tu ku}e koja pripada Stevanu Zagorcu, a koja se nalazi u nepo-srednoj blizini nazna~ene lokacije, potvr|uje postojawe grobqa naovoj lokaciji.9 Tih godina vr{eno je naseqavawe i izgradwa niza za-natlijskih radwi u delu Te{wara, gde se nalazio i dvor Jovana Simi-}a Bobovca. Odluka pravoslavnih crkvenih vlasti s kraja 18. veka, dase pokojnici, izuzev sve{tenih lica, ne sahrawuju u crkvenoj portiili wenoj neposrednoj blizini, doprinelo je dislokaciji grobqa iz-van naseqa, gde postoje uslovi za wegovo {irewe.

Turska grobqa na kojima su sahrawivani umrli iteqi islamskeveroispovesti, prema Qubomiru Pavlovi}u, nalazila su se na najma-we tri lokacije u onda{woj kasabi.10 Jedno od turskih grobaqa, premase}awu starijih Vaqevaca, nalazilo se na lokaciji dana{weg Kosan-~i}a venca, na mestu gde je bila {kolska ba{ta. Kasnije su na tom me-stu podignuta tri stambena objekta, neposredno ispod nekada{wegVidi}a vo}a. Za ostala turska grobqa se pouzdano ne zna lokacija. Ise-

Mil~a Madi}

8

7 Nedeqko Radosavqevi}: Vaqevska episkopija u Izve{teniju iz 1735, godine,Glasnik MIAV br. 31/1997, str. 37-50.

8 Pute{estvija po Serbiji od Joakima Vuji}a, Druga kwiga, Beograd, 1902, str. 43;Radovan M. Dra{kovi}: Iz pro{losti Vaqeva Episkopski dom, MIAV, Vaqevo1973, str. 3-7.

9 Borislav Vuji}: Ulica Jevrema Obrenovi}a, Te{warski glasono{a, br. 34, 22.avgust 2005. Vaqevo, str. 13.

10 Kolubara i Podgorina antrpopogeografska promatrawa, priredio Qubomir Pav-lovi}, SKA, Beograd 1907, str. 461.

qavawem Turaka iz Vaqeva posle Drugog ustanka, posebno dono{ewemHati{erifa, i rasprodajom imovine, wihova grobqa kao i verskiobjekti su ostali napu{teni i vremenom su uni{teni {irewem grad-skog naseqa. Rekognosticirawe terena nije vr{eno da bi se ustanovileta~ne lokacije ovog kao i drugih grobaqa iz turskog perioda.

Bairsko varo{ko grobqe

Bairsko varo{ko grobqe osnovano je u prvoj polovini 19. veka, izranije navedenih razloga, na severnoj strani brda Vidrak zvanog Ba-ir, {to na turskom ozna~ava obalu ili breg, koje se izdie juno iz-nad desne obale Kolubare i stare ~ar{ije. U tom delu ~ar{ije su se na-lazili Episkopski dvor kao i dvorovi Jevrema Obrenovi}a, JovanaSimi}a Bobovca i drugih znamenitih li~nosti s kraja 18. i prve po-lovine 19. veka.11 Iz prvih decenija nastanka i razvoja Bairskog gro-bqa nema sa~uvanih pisanih izvora sve do izve{taja o svom raduokrunog fizikusa u Vaqevu Franca Tesaia, iz 1860. godine, koji jepodneo Sanitetskom odeqewu Ministarstva unutra{wih delaKneevine Srbije. U odeqku 15, ovog izve{taja, fizikus Tesai detaq-no opisuje stawe varo{kog grobqa: Vidio sam do sada svuda na svetu,pa ~itao i o daqim narodima, da potomci kosti svojih otaca po~itu-ju}i grobqa ogra|ena dre. U tome se Vaqevo tako|e kao i sa templomsvoje cerkve i svojom {kolom od ostaloga naroda odlikuje. Grobqe bi-lo je vajkada ogra|eno, kao {to sam razvaline te ograde ovamo do{av-{i jo{ zateko, no sada je neogra|eno pa marva i na grobqu i u kapelikonakuje. Ostatak toga je i ona svakojaka balega, koja se i u samoj kape-li pa i na samoj sofri tamo nalazi, ~uo sam da se u woj na{lo onomadpseto tamo majkav{e. Onomad alio mi se je novodo{av{i ovamo G.sve{tenik jedan, da je vidio u raki vodu. Tako i jeste svakad u onoj ~a-sti grobqa iza kapele, koje je mesto stenovito pa se zbog toga rake ko-pati duboko ne mogu, a voda se u wi slapovima sliva. U pro~equ naj-gadniji na svetu vodi put ka grobqu, na kome jedne ravne stope ne ima,nego je dubokim jarugama tako presecan, da je ve} nemogu}an postao.Sav svet nek mi je svedok i nek govori G. G. sve{tenstvo. Bio sam ve}pre pet godina predlagao da se grobqe iznad cerkve na ispitanome ko-misije mestu postroji, jer boqega i ugodnijeg nigde ovde nema. Mestoto je suvo, kao {to je kopawe u mesecu martu (mesecu vodenome) pokaza-lo da hiqadu koraka od cerkve, sa severne strane isto~ne strane varo-{i i od ove dovoqno udaqeno. Ovo moje mwenije opet povtoravam ima-ju}i ne samo fizi~ku no i du{evnu polzu naroda u vidu. Zar mo`e se to

Vaqevska varo{ka (gradska) grobqa

9

11 Radovan M. Dra{kovi}: Iz pro{losti Vaqeva, MIAV, Vaqevo 1973.

i zvati, prosveta hristijanska kad se ni mo{ti svojih predaka ne po-{tuju? Kako }emo jo{ ive}e po{tovati i qubiti kad ne po~itujemoni mrtve? Dokaz na kakvom stepenu hristijanstva na{ ivot se nala-zi, kad nemarimo, da stoka grobove na{ih otaca balegom svojom kaqai sveta mesta, kako se grobqa zovu one~i{}ava! Eto kako kod nas svakivkus nau~ni i moralni jo{t duboko ukopan le`i! Kako da ga vozkrsne-mo? Zar u o~i biju}im, ~uvenim i zve~e}im delima? Ne tako no da navo-dimo narod, kako da najpre po{tuje sam sebe. Ko ne po{tuje ni sebe nisvoja prava ne mo`e ni bli`wega po{tovati ni prava wegova. Dokazove istine i u gra|anskom i u politi~kom ivotu na{em vidimo, a mo-ralnu nehatnost tako|e kod sviju u prosvetu zadiru}ih predmeta opa-`amo. U ime prosvete molim dakle hv. Pope~iteqstvo, da, ako nebimogu}e bilo, da se grobqe izmesti, narediti izvoli, da se grobqeshodno svetosti mesta ogradi, i wemu vode}i put popravi12. Iz puto-pisnih opisa Feliksa Kanica, kraqevskog ugarskog savetnika, koji jeproputovao ovim krajevima u dva navrata, 1860. i 1888. godine, pose-tiv{i i Vaqevo o kojem je ostavio op{irnu bele{ku, izme|u ostalog,pomiwe se i petokutni mauzolej vaqevskog trgovca Milo{a Gli{i}akoji su wegovi sinovi podigli ju`no od grada a koji se visoko uzdi`ei izdaleka pada u o~i.13 Ar~ibald Rajs, {vajcarski profesor univer-ziteta, novinar i humanista, borave}i 1914. godine u Vaqevu, u vremenaj`e{}ih borbi srpske vojske na zaustavqawu Austro-ugarskog na-dirawa preko Drine i Cerske bitke, pored opisa masovnog stradawavojske i civilnog stanovni{tva u svojoj kwizi [ta sam video i pre-`iveo u velikim danima opisuje i vojni~ko grobqe koje je formiranona Bairu: Grobqe je navrh breuqka. Pravilno su nanizani bezbroj-ni grobovi sa prostim crveno-sme|im krstom koji nosi ime pokojni-ka. Tu ima Srba, Austrijanaca i drugih nacija. Smrt sve izjedna~ava ivojnici po~ivaju pored svojih oficira. Nekoliko grobova oki}eno jecve}em ili srpskom zastavom, lepr{aju}i se na vetru na ovom mestusmrti koje dominira dolinom, ~ine neobi~no snaan utisak. Pitamse da li nije naro~ito izabrano ovo mesto za rtve rata. U svakom slu-~aju, ne bi se moglo na}i ni{ta boqe. I tako ovi hrabri koji su paliza svoju otaxbinu, krstare nad ovom lepom plodnom dolinom, koja uobi~no vreme, mora davati sliku mira i spokoja.14

Mil~a Madi}

10

12 Qubodrag A. Popovi}: Prilozi za istoriju Vaqeva u 19. veku Vaqevo u o~imajednog lekara, Glasnik MIAV, br. 12/1978, str. 133-134

13 Qubisav Andri}: Vaqevo od postawa, GIRO Mili} Raki} Vaqevo, Vaqevo1985, str. 70

14 Qubisav Andri}, navedeno delo, str. 77

U arhivskoj gra|i fonda Op{tine grada Vaqeva koja se nalazi uMe|uop{tinskom istorijskom arhivu Vaqevo, prema najstarijem sa-~uvanom dokumentu, varo{ko grobqe na Bairu pomiwe se u pisanomaktu datiranom 28. januara 1909, po starom kalendaru, u kojem Sud op-{tine Vaqevske dostavqa zvani~an zahtev Odboru op{tine da sepribave dva ~uvara, kojima }e biti dunost da grobqe ~uvaju, ogradu

obdravaju, korov po grobqu ~iste i grobove za umrla lica kopaju.Plata za ~uvare grobqa, predlae se daqe u ovom aktu, obezbedi}e seiz op{tinske kase u koju }e korisnici grobqanske usluge za kopawegrobova pla}ati taksu prema imovnom stawu. Odluku o prijemu dva~uvara grobqa i predloenoj taksi za kopawe grobova doneo je, 29. ja-nuara 1909, Sud op{tine o ~emu u~tivo izve{tava svojim aktom Na-~elstvo okruga vaqevskog. Op{tinski sluiteq Milo{ Radosavqe-vi} u svom izve{taju upu}enom Sudu op{tine Vaqevske, od 2. maja1909, upozorava op{tinu o popuwenosti parcele na kojoj se nalazibolni~ko grobqe i nedovoqnom prostoru za sahrawivawe pokojnika~ije porodice nisu imale ranije zakupqeno grobno mesto. Sud op{ti-ne reaguje na ovo upozorewe, svojim aktom od 3. maja 1909, predlogomda se poku{a sa kupovinom zemqi{ta radi pro{irewa varo{kog gro-bqa od Stevana \or|evi}a, ekonoma vaqevskog. U aktima koji sledepovodom ovog predmeta, vide se daqi koraci koje preduzima gradskavlast na premeru zemqi{ta, pogodbi sa vlasnikom i kona~nom otkupuparcele u povr{ini od 0,43.63 ha, po ceni koju je traio vlasnik, Ob-

Vaqevska varo{ka (gradska) grobqa

11

Bairsko grobqe

java gra|anstvu o preuzimawu brige o odravawu grobqa od straneOdbora op{tine i propisanoj taksi za kopawe grobova koja }e seupla}ivati u op{tinski buxet.15 Navedena akta svedo~e o prvom zva-ni~nom koraku lokalnih vlasti na odravawu i ure|ewu varo{koggrobqa, koja je bila iznu|ena popuweno{}u prostora za sahrawivawei neure|eno{}u grobqa, kroz koje je prolazio kolski put. Protojerejvaqevski Stanko S. Ivanovi}, svojom pismenom predstavkom Suduop{tine vaqevske, od 28. septembra 1909, predlae da se grobqe ogra-di i put izmesti izvan grobqa upozoriv{i kako nije potrebno govo-riti, da se ovim skrnavi svetiwa hri{}anskog pravoslavnog grobqa,gde na{a rodbina i mili ve~ni sanak borave.16

Bairsko grobqe posle skoro stogodi{weg postojawa i kori{}ewa,ve} u prvoj deceniji 20. veka postalo je tesno, {to se vidi i iz Za-brane upotrebe starog pravoslavnog srpskog grobqa u Vaqevu, koju jedoneo Okruni zapovednik austro-ugarskih okupatorskih vlasti, 23.maja 1916. godine i istu objavio u svom Slubenom listu br. 1, od avgu-sta iste godine, slede}e sadrine: Prema jednom nare|ewu izdatomjo{ od strane srpske uprave, bila je zabrawena sahrana mrtvaca u sta-rom srpskom pravoslavnom grobqu u Vaqevu. Po{to je i od na{e stra-

Mil~a Madi}

12

Kapela porodice Gli{i} na bairskom grobqu (Snimio O. Jovanovi})

15 MIAV, fond: Op{tina grada Vaqeva, kut. inv. br. 135, pr. br. 122, list. br. 116 Isto, list. br. 15

ne utvr|ena celishodnost ove zabrane, nalazim za potrebno da je ovimputem osnaim i da naredim da se svaka molba pojedinaca koja bii{la na prekr{avawe ovog principa odmah odbija. Sahrawivawe upomenutom grobqu zabraweno je i onda kad pojedinci imaju zidane

Vaqevska varo{ka (gradska) grobqa

13

Faksimil dokumenta Objava gra|anstvu o preuzimawu brige o odravawu

grobqa, 22. avgust 1909, fond: Op{tina grada Vaqeva

grobnice u ovom grobqu.17 Iz ove zabrane i navedenih dokumenta,moe se sa sigurno{}u zakqu~iti da su gradske vlasti ranije doneleodluku o novoj lokaciji za varo{ko grobqe, ali ona nije sa~uvana.

Prema podacima pribavqenim od Republi~kog geodetskog zavoda,odeqewa u Vaqevu, ukupna povr{ina na kojoj se prostiralo varo{kogrobqe na Bairu, prema katastarskom premeru obavqenom 1930. godi-ne, iznosila je 3,18.05 ha.

Bairsko grobqe, iako je postojala odluka lokalnih a kasnije i au-stro-ugraskih okupacionih vlasti o zabrani daqeg sahrawivawa, ko-ri{}eno je i daqe za sahrawivawe, od strane porodica koje su imalezakupqena prazna grobna mesta, {to se zakqu~uje na osnovu starostispomenika koji su preneti na Novo vaqevsko grobqe. Tek odlukom Iz-vr{nog odbora Gradskog narodnog odbora Vaqevo, od 22. septembra1946. godine u kojoj se nala`e da zemqi{te koje je bilo nekada gro-bqe se ras~isti, a rodbina koja bi htela da vr{i prenos, ostavi se rokdo 1. januara 1948. godine, posle kog roka }e se zemqi{te iskoristitiu druge svrhe18 Bairsko grobqe je i formalno prestalo da postoji.Tako je mesto na kojem su sahrawivani umrli gra|ani Vaqeva, tokom~itavog jednog veka, do`ivelo neslavnu sudbinu da odlukom gradskihvlasti bude ukloweno, ~ime su trajno izbrisani dragoceni podaci saspomen-obele`ja koja su svedo~anstvo o jednom zna~ajnom vremenskomrazdobqu varo{i. Mawi broj porodica je preneo posmrtne ostatke ispomenike na novoformirano Novo grobqe. Nadgrobni spomenici saBairskog grobqa koji nisu preneti na Novo grobqe, kori{}eni su zapoplo~avawe nekih ulica i trotoara ili su ugra|ivani u temeqe no-vih gra|evina u Vaqevu.19

Na lokaciji nekada{weg Bairskog grobqa podignut je, 1960. godi-ne, Spomenik borcima revolucije i NOR-a sa dominantnom metalnomskulpturom u liku Stevana Filipovi}a i spomen-parkom.

Na ovom grobqa ostala su jo{ samo spomen-obeleja Semjuelu Ku-ku, kanadskom lekaru iz misije Crvenog krsta i dr Selimiru \or|e-vi}u, upravniku Vaqevske bolnice. Ovi lekari, kao i drugo bolni~koosobqe, umrli su portvovano le~e}i zaraene od tifusa u prvim go-dinama Prvog svetskog rata. Kod spomen-obeleja Selimiru \or|e-vi}u sahraweni su i wegov brat i majka. Posmrtne ostatke srpske sli-

Mil~a Madi}

14

17 Slu`beni list C. I. K. Okru`nog zapovedni{tva u Vaqevu, br. 1. avgust 1916,str. 10. iz zbirke periodike arhivske biblioteke MIAV.

18 MIAV, Skup{tina op{tine Vaqevo Vaqevo, Zapisnici sednica GNOO i GNOVaqevo 1944-1947, kw. inv. br. 1

19 Branko Vi}entijevi}, Ulice zakrpqene spomen plo~ama dnevni list Glas, od 6.novembra 1998, str. 11.

karke Nadede Petrovi}, koja je kao dobrovoqna bolni~arka 1915.podlegla od epidemije pegavog tifusa, wene sestre, uz svesrdnu sarad-wu Kola srpskih sestara iz Vaqeva i Beograda, prenele su u Beograd3. juna 1935. godine.

Novo grobqe u Vaqevu

Vaqevo kao varo{, od druge polovine 19. veka belei konstantanrast stanovni{tva. Od prvog zvani~nog popisa u Kneevini Srbiji,1863. godine, kada je broj iteqa u Vaqevu bio 2344, preko 1900. godi-ne kada je zabeleen 7447 stanovnik, do 1910. kada je dostignut broj od8832 stanovnika. Demografski rast varo{i, ve}im delom je posledicadoseqavawa sa strane, najvi{e iz krajeva samog Vaqevskog okruga amawe rezultat prirodnog prira{taja, posebno imaju}i u vidu visokustopu mortaliteta u samoj varo{i.20 Demografski pad varo{ belei1916. svega 5698 stanovnika, nastao je kao posledica ratnih stradawau balkanskim i Prvom svetskom ratu, da bi po zavr{etku ratova do-{lo do ponovnog naglog rasta 1921. godine 9768, a prema popisu od1931. broj stanovnika ve} je 11050. Vaqevo je progla{eno za gradskonaseqe 27. septembra 1933. na zajedni~koj sednici Konferencije gra-|ana Suda i Odbora op{tine varo{i Vaqeva.21

Pred lokalne vlasti, u sve o{trijoj formi, postavqen je problemgrobqanskog prostora. Kao {to je ranije pomenuto, taj problem se is-poqavao i pre ratnih godina, da bi u vreme masovnog stradawa postaoneodloan, {to je zahtevalo brzo pronalaewe odgovaraju}e lokacijeza formirawe Novog grobqa.

Izbor lokacije za osnivawe Novog grobqa traen je van atara on-da{we varo{i, ali ne suvi{e udaqene od varo{i, gde je postojao pro-stor za wegovo kasnije {irewe. Izbor varo{kih vlasti pao je na ze-mqi{nu parcelu familije Kuzmanovi} u selu Buja~i}u isto~no od Va-qeva, desno od Suvoborskog puta, koja nije bila udaqena vi{e od jed-nog kilometra od onda{we varo{i, {to se smatralo povoqnim re{e-wem. Obzirom da dokument odluke o osnivawu grobqa nije sa~uvan, ota~nom vremenu (godini) moemo suditi na osnovu najstarijih spome-nika sahrawenih na ovom grobqu, objavqenih i usmenih se}awa, po-sebno najstarijeg ivog potomka familije Kuzmanovi}. Prema kazi-vawu Petra Kuzmanovi}, ro|enog 1913. godine, zemqi{te na kojem sedanas nalazi grobqe, po~elo je znatno ranije da se koristi za sahra-

Vaqevska varo{ka (gradska) grobqa

15

20 Mom~ilo Isi}, Stanovni{tvo Vaqeva 1863-1931. godine, u zborniku: Vaqevopostanak i uspon gradskog sedi{ta, Vaqevo 1994, str. 279-292

21 "Glas Vaqeva", br. 40, str. 3 iz 1933.

wivawe ~lanova wihove familije kada je zasnovano porodi~no gro-bqe. Prema podacima sa najstarijeg spomenika iz 1902. godine kao pr-vi sahrawen je Zdravko Kuzmanovi}, na zapadnoj ivici sada{we par-cele jedan. Varo{ko Novo grobqe na ovoj lokaciji osnovano je kasni-je, oko 1910. kada je izvr{ena eksproprijacija parcele povr{ine12,17.00 hektara. Procewenu vrednost parcele Op{tina je isplatilavlasnicima tek posle sudskog spora zavr{enog 1929. godine. PremaPetrovom kazivawu, u prvim godinama Prvog svetskog rata, na toj lo-kaciji bio je stacioniran logor jedinica srpske vojske kojima je ko-mandovao \eneral @ivojin Mi{i}, te da su po wegovoj naredbi nepo-sredno pored logora sahrawivani poginuli, umrli od zadobijenih ra-na ili umrli od tifusa, vojnici, izbegli civili iz okupiranih kraje-va i iteqi Vaqeva. Obzirom da nam nije dostupan sa~uvan pisanitrag o izdavawu takve naredbe ili odluke, ovaj iskaz uzimamo sa neop-hodnom rezervom, ne iskqu~uju}i wegovu ta~nost. Na naredbu @. Mi-{i}a o osnivawu Novog grobqa poziva se i Miladin @. Vesi} u kwi-zi Gradac i wegovo stanovni{tvo ne navode}i izvor, pa pretposta-vqamo da je koristio kazivawe Petra Kuzmanovi}a. Po wegovom na-vodu: Prema naredbi \enerala Mi{i}a ura|en je projekat i ~itavprostor u zapadnom delu podeqen je na ~etiri dela: u severozapadnomdelu u uglu Suvoborskog puta i puta za Petnicu odre|en je prostor zasahrawivawe umrlih gra|ana Vaqeva. Iznad ovoga dela u jugozapad-nom delu prostor za sahrawivawe austro-ugarskih vojnika i zarobqe-nika. U jugoisto~nom delu grobqa prostor za sahrawivawe izginulihi pomrlih srpskih vojnika i to u predwem delu grobqa pravoslavneveroispovesti, dok su na krajwoj isto~noj strani sahrawivani srpskivojnici muslimanske veroispovesti. Na severnoj strani srpskog voj-ni~kog grobqa odre|en je prvobitno prostor za sahrawivawe gra|anaumrlih u vaqevskoj bolnici, koje porodice nisu preuzele, tzv. Bol-ni~ko grobqe. Ovo grobqe kasnije je preba~eno ju`no od Austro-ugar-skog grobqa do Reqi}a potoka. Isto~no od Gra|anskog i severno odSrpskog vojni~kog grobqa bile su grobqanske livade kao rezervniprostor za eventualno {irewe grobqa.22 Pa`qivim pregledom cr-kvenih mati~nih kwiga umrlih za iteqe Vaqeva, utvr|ujemo da je kaoprvi upisan i sahrawen na Novom grobqu Milivoje Cvetanovi}, ci-glar iz Vaqeva, 6. aprila 1915. po starom kalendaru, {to ne zna~i danije bilo i ranije sahrawivanih na ovoj lokaciji. Ostvarenim uvidomu starost spomenika uo~eno je da ima spomenika koji su preneti iz sta-

Mil~a Madi}

16

22 Miladin @. Vesi}: Gradac i wegovo stanovni{tvo, Vaqevo 2001, str. 42-43

rog varo{kog grobqa sa Baira, u zapadnom delu grobqa desno od glav-ne ulazne kapije.

Pove}an broj stanovnika u Vaqevu, posle Prvog i naro~ito posleDrugog svetskog rata, kao logi~nu posledicu imao je pove}an brojumrlih, kada je smrtnost naglo porasla usled ratnih gubitaka, epide-mije pegavog tifusa i naglog priliva izbeglica sa okupiranih teri-torija, koji pra}en kroz pove}an prose~an broj sahrawenih na ovomgrobqu u prvim decenijama 20. veka, nalagao je lokalnim vlastima daposvete odgovaraju}u pawu wegovom pro{irewu, izgradwi infra-strukture i poveravawe poslova grobqanskih usluga odgovaraju}ojjavnoj organizaciji, koja }e vremenom poslovati sve vi{e od naplatesvojih usluga.

PREGLED BROJA UMRLIH U VAQEVU U PERIODU 1910-1920.23

GodinaBroj umrlihu bolnici

Broj umrlih upisanih uvaqevskoj crkvi

Ukupno

1910. 115 165 2801911. 107 183 2901912. 94 202 2961913. 139 241 3801914. 152 324 4761915. 169 817 9861916. 27 131 1581917. 153 1531918. 334 3341919. 87 127 2141920. 103 118 221

Prema sada{woj nepotpunoj evidenciji i proceni Uprave Novoggrobqa u Vaqevu, koja posluje kao radna jedinica u okviru JKP Vi-drak, ukupan broj sahrawenih od wegovog osnivawa je oko 30.000 od~ega je oko 22.000 grobnica sa porodi~nim ili pojedina~nim spomeni-cima, dok je jedan broj grobova prekopan, po{to u duem periodu nijepla}ana taksa za odravawe.

Po rasporedu i starosti spomenika u zapadnom gra|anskom delugrobqa, uo~ava se da u prvim godinama nastanka grobqa, nije postojaourbanisti~ki plan sa jasno razgrani~enim parcelama, pravilnimrasporedom grobnica i odgovaraju}im stazama. Tek tridesetih godi-na, kada je predsednik vaqevske op{tine bio Kosta Todorovi} Ko-kan, po~iwe se sa ure|ivawem grobqa, postavqawem ograde od perde,

Vaqevska varo{ka (gradska) grobqa

17

23 Podaci su preuzeti iz Mati~ne slube SO Vaqevo, Mati~ne kwige umrlih va-qevske crkve i vaqevske bolnice.

po{qun~avawem staza i sadwom ~etinara. Kasnije formirane parce-le su pravilnije postavqene sa stazama za komunikaciju izme|u parce-la i redova pravilno pore|anih grobnica. Do podizawa kapele cr-kvice, zadubine Jevrema, Vladimira i Svetozara Go|evca, vaqev-skih rentijera, industrijalaca i trgovaca iz Beograda, 1935. godine,grobqe je koristilo zate~ene objekte biv{ih vlasnika Kuzmanovi}akao kapelu, ostavu za alat i stan za ~uvara grobqa.

Porast smrtnosti u Vaqevu u posledwim decenijama 20. veka, poredpove}anog broja gradskog stanovni{tva, uslovqen je i raspadomdrave, snanim prilivom izbeglica, naglim padom li~nog i dru-{tvenog standarda. Ve} tokom osamdesetih godina kada je, prose~anbroj godi{wih sahrana na ovom grobqu iznosio oko 250, prostor zasahrawivawe na zapadnoj strani je iscrpqen, i gradske vlasti su bileprinu|ene da urade urbanisti~ki plan. Re{eno je da se iskoristi slo-bodan prostor isto~no od ulaza i kapele, povr{ine 7,59.12 ha. Ovimplanom, smatrao se re{enim problem prostora, za te namene, do 2000.godine, me|utim zbog pove}anog broja sahrana, prose~no 450 godi{we,u posledwoj deceniji 20. veka iscrpeo je projektovani prostor. Izvr-{en je otkup parcela na junoj i isto~noj strani grobqa. Utvr|eniurbanisti~ko-tehni~ki uslovi, naru{eni su nepridravawem propi-sane veli~ine spomenika. Povr{ina na kojoj se trenutno prostireNovo grobqe iznosi oko 16 ha.

*

Ostala grobqa koja su Zakonom o obrazovawu op{tina iz 1971. go-dine, zajedno sa naseqima kojima pripadaju u{la u gradsko podru~je,zahtevaju temeqitije istraivawe wihove pro{losti. U ovom radunavodimo samo osnovne o podatke o ovim grobqima do kojih smo do-{li od Uprave vaqevskih grobaqa, na osnovu starosti spomenika iranije objavqenih radova.

Vojni~ko grobqe 1914-1918.

Nastalo je 1914. na lokaciji sada{weg Novog grobqa, za vreme epi-demije pegavog tifusa i masovnog stradawa vojnika u ratnim operaci-jama i od zadobijenih rana. Tokom prve dve ratne godine Vaqevo je bi-lo sredi{te koncentracije vojnih jedinica i Glavnog {taba srpskevojske ali i steci{te velikog izbegli~kog talasa. Zahva}eno epidemi-jom pegavog tifusa i snanim prilivom rawenika sa okolnih boji-{ta, Vaqevo je bilo pretvoreno u veliku bolnicu, za ~ije potrebe je

Mil~a Madi}

18

rekvirirano od javnih objekata sve {to je iole moglo sluiti za sme-{taj obolelih i rawenih civila i ratnika.24 Umiralo se masovno dasu grobari jedva stizali da pokopaju mrtve, o ~emu svedo~i i jedan do-kumenat Suda op{tine Vaqevske, od 26. jula 1914, upu}en Garnizonu, ukojem se upozorava da vojnici odre|eni za kopawe grobova, ne stiu daiskopaju dovoqno duboke grobnice, {to moe izazvati nove masovnezaraze.25 Sve{tenici su jedva stizali da opoju mrtve. U prvim prvimmesecima okupacije, kada su bila velika masovna stradawa, sahrawi-vawe je vr{eno na Bairskom grobqu, koje je bilo i srpsko vojni~kogrobqe i austro-ugarsko. Obzirom da je prostor za sahrawivawe naovom grobqu i u godinama pre po~etka ratnih stradawa bio problem,lokacija Novog grobqa zvana Kuzmanova~a je sve ~e{}e kori{}enaza pokop umrlih, da bi do kraja rata sahrawivawe umrlih u Vaqevubilo skoro u potpunosti preneto na novu lokaciju.

Vojni~ko grobqe 1914-1918. sa parcelom masovnih grobnica ukup-ne povr{ine 81,55 ari, formirano je po~ev od 1914. godine, zavr{nosa prenosom eshumiranih posmrtnih ostataka stradalih ratnika pozavr{etku rata. Ratnici su za vreme trajawa rata pokopavani na ra-znim lokacijama, a mawi broj sahrawen je i na Bairskom grobqu. Pre-ma sumarnim podacima, u {est masovnih grobnica, sahraweno je oko3000 stradalih u ratu, prenetih sa Baira i drugih lokacija {ireg pod-ru~ja. U ogra|enom delu spomen-grobqa pojedina~no je sahraweno 429stradalih ratnika pravoslavne veroispovesti na zapadu, a musliman-ske i katoli~ke na istoku. Wihovi grobovi su uredno pore|ani i obe-leeni odgovaraju}im brojem na spomeni~nom obeleju sa simbolomverske pripadnost, krstom ili polumesecom. Na glavnom i pomo}nomulazu u spomen-grobqe, na mermernim plo~ama po rednim brojevimasa spomenika ispisana su poznata imena ratnika, dok su brojevi nepo-znatih navedena na kraju. U sredi{wem delu grobqa podignut je spo-menik u vidu piramide oivi~en te{kim kovanim lancima koje nose ~e-tiri stuba od napravqena od granata. Iza centralnog spomenika po-dignut je jo{ jedan mawi, na grobu katoli~kog sve{tenika kapelana,koji je sluio u vaqevskom garnizonu, u vidu krsta, sa likom Deve Ma-rije i Hristom u naru~ju.

Pored sada{we severne ograde Vojni~kog grobqa, za vreme Prvogsvetskog rata formiramo je austro-ugarsko vojni~ko grobqe, pored ko-jeg su Nemci u Drugom svetskom ratu formirali svoje vojni~ko gro-

Vaqevska varo{ka (gradska) grobqa

19

24 "Vaqevska bolnica 1914-1915", zbornik radova sa nau~nog skupa, Srpsko lekar-sko dru{tvo podrunica Vaqevo, 1992.

25 MIAV, Op{tina grada Vaqeva, kut. inv. br. 159, pr. br. 71.

bqe, na sada{wem praznom prostoru iza grobqanske kapele. Poku{ajure|ewa spomen-grobqa srpskim ratnicima 1914-1918, koji je oba-vqen 1940, sveo se na ogradu od bodqikave ice i delimi~no ure|eweunutra{wosti grobqa. Ure|ewe zajedni~kih grobnica do Reqi}a po-toka omeo je po~etak rata. Posle Drugog svetskog rata Vojni~ko gro-bqe je bilo dugo prepu{teno nebrizi, zapu{teno, razgra|eno, zaraslou korov sa izvaqenim i polomqenim spomenicima. U takvom stawusvedo~ilo je o nedopustivom odnosu prema spomeni~nom nasle|u i r-tvama poloenim za odbranu otaxbine. Udruewe nosilaca Albanskespomenice 1915-1916. podrunica u Vaqevu, jo{ pre ga{ewa 1988. po-kretala je inicijativu za obnovu i ure|ewe grobqa. Aktivnost na ob-novi i ure|ewu je nastavqena od Dru{tva za negovawe tradicija oslo-bodila~kih ratova Srbije do 1918. podrunica Vaqevo. Posle vi{e-godi{wih poku{aja, tek 2004. godine, spomen-grobqe je ome|eno, ura-|en je projekat ure|ewa i podignuta ograda. Zajedni~ke grobnice dove-dene su u pristojno stawe a sam grobqanski prostor uredno odravaJavno komunalno preduze}a Vidrak, kome je grobqe povereno na sta-rawe. Odlukom o evidentirawu i utvr|ivawu Vojni~kog grobqa1914-1918. kao nepokretnog kulturnog dobra, stvorene su sve pretpo-stavke da se ranija sudbina ovog grobqa nikada ne ponovi.

Mil~a Madi}

20

Vojni~ko grobqe 1914-1918, (Snimio M. Markovi}, 2005)

Na prostoru iza isto~ne ograde Vojni~kog grobqa, preneti su po-smrtni ostaci 19 streqanih gra|ana od strane nema~kih okupacionihsnaga, 20. jula 1941, koji su bili sahraweni u delu grobqa kod Reqi}apotoka, gde je izgra|ena komunikacija za nove parcele juno od potoka.Ova zajedni~ka grobnica obeleena je prigodnim spomen obelejem.

Gra~ansko grobqe

Sude}i prema starosti spomenika nastalo je krajem 18. veka i sta-rije je od nekada{weg grobqa na Bairu. Nalazi se jugoisto~no od cen-tra grada, na Radinom brdu sa desne strane ui~kog puta pri ulasku uVaqevo. Sve do pripajawa Gradca, gradskom podru~ju, grobqe je biloseosko i koristili su ga me{tani Deguri}a. Obavqano je sahrawiva-we umrlih sa varo{kog, odnosno gradskog podru~ja. Prema evidencijiUprave vaqevskih grobaqa, na ovom grobqu povr{ine 0,82.43 ha, sa-hraweno je oko 2000 umrlih, za vi{e od dva veka postojawa. Sredinom19. veka, prema popisu naseqenih mesta, Jovan Gavrilovi}, za Gradackae da je selo u okruju vaqevskom, srezu kolubarskom, sa 14 ku}a i80 du{a.26 Intenzivnije naseqavawe sela odvija se u drugoj polovini19. veka, a naro~ito posle Drugog svetskog rata, kada ovo naseqe 1971.godine ulazi u sastav grada.27 Pred Prvi svetski rat podignuta je ne-zavr{ena kapela mrtva~nica sa odeqewem za ostavu grobqanskogalata, koja je neposredno posle rata sru{ena. Pored najstarijih spo-menika koji su istorijski zna~ajni, na ovom grobqu nalazi se i neko-liko spomenika mawe umetni~ke vrednosti.28 Na ovom grobqu sahra-wen je i Julijus [mit, gra|anin Vaqeva {vajcarskog porekla, jedanod prvih industrijalaca i autoprevoznika u Vaqevu.

Poparsko grobqe

Nalazi se juno od istoimenog naseqa, udaqeno od centra Vaqevaoko 2,5 kilometra. Wegova starost se odre|uje na osnovu najstarijihsa~uvanih spomenika iz prve polovine 19. veka. Prostire se na povr-{ini od oko 0,50.00 ha, na kojoj je do sada sahraweno oko 500 umrlihgra|ana sela Popare, koje je dobilo naziv po imenu turskog spahije ~i-ja se asovina ovde nalazila. Prema Qubomiru Pavlovi}u Na vrhu br-da Bajira a iznad vaqevskog grobqa, nalazi se neko staro grobqe, koje

Vaqevska varo{ka (gradska) grobqa

21

26 Re~nik geografijsko-statisti~ni Srbije, sastavio Jovan Gavrilovi} 1846. Beo-grad, drugo izdawe pripremio za {tampu i prilog sastavio i napisao MiloradRadevi}, Kultura KIZ: Istorijski institut SANU, Beograd 1994. str. 42.

27 Zakon o obrazovawu op{tina, Sl. glasnik SRS br. 48/1971.28 Dr Miladin @. Vesi}, navedeno delo, str. 42-43.

narod ovog kraja zove Maxarsko grobqe. Grobqe je na op{tinskojutrini s nekoliko uspravnih nepotpisanih ste}aka29 Po opisu loka-cije ne bi se sa sigurno{}u moglo zakqu~iti da su me{tani na ovommestu zasnovali svoje grobqe, pogotovu {to pomenuti autor tvrdi dase Poparci sahrawuju u vaqevsko grobqe.

Kli~eva~ko grobqe

Nalazi se na istoimenoj kosi iznad brda Kru{ik, severno od cen-tra grada i udaqeno je oko 2 kilometara. Prema starosti spomenikanastalo je sredinom 19. veka, kao seosko grobqe u kojem su sahrawiva-ni me{tani okolnih zaselaka. [irewem grada na ovo podru~je, nase-qavawem i izgradwom novih naseqa formirana je Mesna zajednicaKru{ik sa vi{e od 15.000 stanovnika, {to je nalagalo pro{iriva-we prostora za sahrawivawe. Prema podacima nadlene organizaci-je, na ovom grobqu je do sada sahraweno oko 1500 umrlih.

Grobqe na Bori~evcu

Bori~eva~ko grobqe udaqeno je od grada oko dva kilometara, za-padno iznad naseqa Br|ani. Nastalo je sredinom 19. veka kao seoskogrobqe u kojem su sahrawivani me{tani, Belog Poqa, Ra|evog sela iokolnih zaseoka. Naseqavawem Br|ana i porastom broja stanovnika,prema posledwem popisu oko 16.500 iteqa, ovo grobqe sve vi{e ko-riste me{tani ovog gradskog naseqa za sahrawivawe umrlih. Grobqese nalazi na ukupnoj povr{ini 1,22.80 ha, ukqu~uju}i i deo parcelekoja je u vlasni{tvu Vojske, sa kojom nisu regulisani imovinsko-prav-ni odnosi. Po proceni nadle`ne organizacije na ovom grobqu je dosada sahraweno ukupno oko 1500 umrlih.

Gori}sko grobqe

Nalazi se isto~no od grada, udaqeno oko pet kilometra, na pod-ru~ju K.O. Popu~ke. Nastalo je u 19. veku za potrebe sahrawivawa me-{tana naseqa Gori}, Novog naseqa i okolnih zaseoka i delova selaJasenice i Dowa Grabovica, koji su prostorno blii ovom grobqu.Formirawem Novog naseqa pored Beogradskog puta i naglim demo-grafskim prilivom, ovaj deo grada upu}en je na kori{}ewe usluga iovog grobqa. Procewuje se da je do sada sahraweno oko 1500 umrlih izpomenutih naseqa. Povoqna lokacija grobqa prua mogu}nost wego-

Mil~a Madi}

22

29 Q. Pavlovi}, navedeno delo, str. 872.

vog pro{irewa prema uve}anim potrebama pomenutih naseqa i plan-skog razvoja i izgradwe infrastrukture, grobqanske kapele i dr.

*

Zajedni~ki problem svih grobaqa koja su u{la u gradsku zonu je sku-~enost i zate~ena prostorna neure|enost u sahrawivawu, koju je u posed-nutom delu nemogu}e naknadno ispravqati. Urbanisti~ko ure|ewe iredovnije odravawe tako|e je izraen problem kod ovih grobaqa.Neophodno je ubudu}e nove parcele planski ure|ivati, po{tuju}i ve}usvojene standarde, od veli~ine grobnog mesta i spomenika do propi-snih prolaza i staza za komunikaciju unutar grobqanskog prostora.

Partizansko spomen-grobqe na Kru{iku

Nalazi se u severozapadnom delu Vaqeva, na brdu Kru{ik, prosti-re se na 2,50.00 ha povr{ine, gde su nema~ki okupatori, 27. novembra1941. godine, streqali 261 zarobqenog pripadnika i saradnika na-rodno-oslobodila~kog pokreta. Ovo spomen-grobqe otvoreno je povo-dom obeleavawa petnaestogodi{wice od streqawa rodoquba. Re-konstrukcijom i dogradwom spomen-grobqe je dobilo dana{wi iz-gled tek 1964. godine, da bi 18. maja 1967. prilikom posete Vaqevu, on-da{wi predsednik Jugoslavije Josip Broz Tito upalio ve~ni plamen.Pored streqanih u zajedni~ke spomen-kosturnice naknadno su prene-ti i posmrtni ostaci poginulih i stradalih boraca palih u vaqev-skom kraju tokom Drugog svetskog rata. U 64 pojedina~ne i zajedni~kehumke, koje su obeleene spomen-plo~ama, ispisana su imena 313 izgi-nulih rodoquba. Spomen-grobqe je ome|eno ivom ogradom, povr{i-na je zasejana travwakom i posa|enim drvoredom i ukrasnim {ibqem,sa uredno asfaltiranim stazama, pored kojih su pore|ane spomen plo-~e sa imenima poginulih. Na ulazu u park i na wegovim uglovima po-stavqene su vertikalne spomen plo~e sa ispisanim imenima strada-lih. U centralnom delu izgra|en je udubqeni trougaoni prostor zave~ni plamen, iza ~ije severne strane su spomen plo~e sa imenima na-rodnih heroja poginulih u vaqevskom kraju.30 Spomen-grobqe na Kru-{iku je kultivisan spomen park koji se uredno odr`ava i intenzivnokoristi za odmor i rekreaciju gra|ana svih ivotnih dobi.

Od ostalih masovnih strati{ta na kojima su sahraweni streqanirodoqubi, sa dunim po{tovawem treba pomenuti zajedni~ku grob-

Vaqevska varo{ka (gradska) grobqa

23

30 Milorad Radoj~i}: Partizansko spomen-grobqe na Kru{iku u Vaqevu u kwizi: Tra-gom izdaje, Vaqevo 1997, str. 297-307.

nicu u krugu fabrike Kru{ik u kojoj je sahraweno pedeset talaca,streqanih u znak odmazde, od strane nema~kog okupatora, 21. oktobra1941. godine.

Za neutvr|en broj streqanih po zavr{etku Drugog svetskog rata nabrdu Kru{ik, osu|enih od strane novih komunisti~kih vlasti, za sa-radwu sa okupatorom i druga krivi~na dela u~iwena za vreme okupa-cije, ne postoji spomen-obeleje, niti je na bilo koji drugi na~in obe-leeno masovno strati{te.

Starawe o grobqima

Razvojem i demografskim rastom Vaqeva kao gradskog naseqa, pro-blem upravqawa grobqima i wihovo prostorno ure|ewe i planirawepostaje komunalna potreba. Lokalne vlasti u Vaqevu po~ele su se suo-~avati sa tim problemom u prvim decenijama 20. veka, kada donose Ob-javu o uvo|ewu ~uvara (grobara) i uvode takse za kopawe grobova(1909). U vreme okupacije, austro-ugarske vlasti 1917.31 objavquju za-branu sahrawivawa u otvorenom kov~egu, zbog opasnosti {irewa epi-demije pegavog tifusa. Posle Drugog svetskog rata Gradski narodniodbor na sednici, od 5. aprila 1946, doneo je Pravilnik o upotrebigrobaqa i grobqanskim uslugama, da bi ve} u junu iste godine pristu-pio osnivawu Gradskog privrednog (komunalnog) preduze}a u ~iju de-latnost su ukqu~ene i grobqanske usluge. Avgusta iste godine osnivanovo preduze}e Vakop kojem poverava ove usluge.32 U istoj godini,26. decembra, Izvr{ni odbor Gradskog narodnog odbora donosi odlu-ku o osnivawu Gradskog preduze}a Pe}ina, ~ija je delatnost poredodravawa ~isto}e u gradu i briga o gradskom grobqu. Iz sastavaStambenog preduze}a Vaqevo, referendumom zaposlenih radnika, 1972.godine, izdvojena je jedinica za odravawe ~isto}e i formirano Komu-nalno preduze}e Vidrak u ~iju delatnost su, do dana{wih dana, ukqu-~ene i usluge starawa o grobqanskim uslugama za grad Vaqevo.33

REZIME

Pro{lost vaqevskih varo{kih (gradskih) grobaqa usko je povezana sarazvojem naseqa, wegovim usponima i padovima, promenama u demografskomsastavu, etni~koj i konfesionalnoj pripadnosti, smenama gospodara, rat-nim stradawima i svim isku{ewima, koja su pratila ovo naseqe kroz burnu

Mil~a Madi}

24

31 Slubeni list C.I.K. Okrunog zapovedni{tva u Vaqevu, br. 6, od juna 1917, str. 232 MIAV, Skup{tina op{tine Vaqevo Vaqevo, Zapisnici sednica GNOO i GNO

Vaqevo 1944-1947, kw. inv. br. 1, str.125-13033 Isto, kw. br. 2, str. 158

vi{evekovnu istoriju. Sa~uvani i uo~qivi tragovi o grobqima u samom na-sequ, datiraju u skoriju pro{lost o wihovoj lokaciji, starosti i veli~i-ni moe se govoriti tek unazad nepuna dva veka. O starijim grobqima, izu-zev uzgrednih zabele{ki putopisaca i namernika, usmenog predawa i isko-pavawa ostataka zbog izgradwe objekata, drugih sigurnih podataka nema. Ba-irsko grobqe nastalo u prvoj polovini 19. veka na brdu Vidrak, u razdobqusticawa nezavisnosti i nastanka Kneevine Srbije. Tokom perioda jednove-kovne upotrebe, kada Vaqevo ne prelazi desetak hiqada stanovnika, iscr-pqene su prostorne mogu}nosti ovog grobqa. Novo grobqe, koje je i sada uupotrebi, nastalo je za vreme Prvog svetskog rata pod pritiskom masovnogratnog stradawa i epidemije pegavog tifusa, sa posebnom parcelom za Voj-ni~ko grobqe na kojem su sahrawivani stradali vojnici obe zara}ene stra-ne. Pored 429 stradalih srpskih vojnika i oko 3000 sahrawenih u masovnimgrobnicama, kraj sada{we severne ograde, sahrawen je i nepoznat broj au-strougarskih vojnika. U Drugom svetskom ratu, na istoj parceli sahrawiva-ni su i stradali vojnici Vermahta, o kojima nisu sa~uvana spomeni~na obe-leja. Za mnoge rtve oba svetska rata, posmrtni ostaci su pokopani na {i-rem podru~ju Vaqeva i naj~e{}e nisu obeleeni. Za skoro sto godina posto-jawa, na Novom grobqu sahraweno je preko trideset hiqada pokojnika. Od1971. godine gradskom podru~ju prikqu~ena su prigradska naseqa sa svojimgrobqima: Gra~ansko nastalo krajem 18. veka preko 2000 sahrawenih, Po-parsko iz prve polovine 19. veka oko 500 sahrawenih, Kli~eva~ko iz polo-vine 19. veka oko 1500 sahrawenih, Bori~eva~ko iz polovine 19. veka oko1500 sahrawenih, Gori}sko iz 19. veka oko 1500 sahrawenih i Partizanskospomen-grobqe na Kru{iku, sa 261 streqanim i 52 poginula borca. Za osu|enena smrt i pogubqene posle Drugog svetskog rata u Vaqevu, nema evidencija, nezna se lokacija na kojoj su sahrawivani, niti postoji bilo kakvo obeleje.

SUMMARY

The past of the town (city) graveyards of Valjevo is closely related to settlementevolution, its rises and falls, demographic composition changes, ethnical and con-fessional qualification, changes of patrons, war sufferings and to all of temptationsthat followed this settlement throughout a turbulent multicentesimal history. Relicsof graveyards in the settlement itself date back to recent past - their location, age andsize can be subject of a discussion only for two centuries now. As far as older grave-yards, there is no other reliable data then the notes of passengers and wayfarers, oraltradition and remainders exhumation due to facilities construction. The Bair grave-yard was built in the first middle of the XIX century on the Vidrak hill in the periodof independence acquisition and Princedom Serbias early stage. During the periodof one-century usage, while Valjevo inhabited no more than a dozen thousands ofpeople, the spatial capabilities of this graveyard were worn out. The New graveyard,which is still in use, was made during the World War I, under the pressure of masswar sufferings and of typhus, and it had a special parcel designed to be Military

Vaqevska varo{ka (gradska) grobqa

25

graveyard where they buried dead soldiers from both belligerents. Besides 429 deadSerbian soldiers and some 3000 buried in mass graves, near present north fence wasburied an unknown number of the Austro-Hungarian soldiers. In the World War II,in the same parcel, were buried the Vermaht soldiers of which no monument markswere preserved. In the case of many victims of both wars, the remains were buried ina wider area of Valjevo and more often than not without any markings. For nearly ahundred years of existence, in the New graveyard over thirty thousands of deceasedwere buried. Since 1971. suburban settlements were annexed to the city area andwith their graveyards: Gra~an graveyard from the close of the XVIII century, over2000 of buried, Popare graveyard dating from the first middle of the XIX century -around 500 buried, Kli~evac graveyard from the middle of the XIX century - around1500 buried, Bori~evac graveyard from the middle of the XIX century - around 1500buried, Gori} graveyard from the XIX century - around 1500 buried and Partisanmemorial graveyard on the Kru{ik, with 261 shot and 52 killed soldiers. As far asthose that were sentenced to death and executed after the World War II in Valjevo,exists no record, and the location of their burial is unknown, without markwhatsoever.

Mil~a Madi}

26

Dejan V. Popovi}Ekonomska {kolaVaqevo

\URINA CIGLANA

APSTRAKT: U radu se analizira nastanak i razvoj \urine ciglane u perio-

du od 1934. do 1975. godine, kako je poslovala u ovom vremenu, koje su joj bile po-

te{ko}e, i najzad, kako je delovala na privredni uspon i izgradwu Vaqeva.

Vaqevo je varo{ koja se, krajem 19. i po~etkom 20. veka, brzo razvijai u pogledu povr{ine i po broju stanovnika. Svakako da je velikogudela u tome imao razvoj opekarskog poslovawa u vaqevskom kraju. UVaqevu je u pro{losti bilo vi{e ciglarsko-creparskih radwi, a jed-na od poznatijih bila je ciglana \ure D. \or|evi}a.

Razvoj ciglarstva u Vaqevu i vaqevskom kraju moe se pratiti od vre-mena kneza Milo{a, koji je za potrebe gradwe crkve i Nenadovi}a kule (uto doba barutane) naredio otvarawe ciglane u Vaqevu, 1832. godine.1

U 19. veku u varo{i su postojale male poqske radionice, gde jeru~no pe~ena cigla. Kako se gde pravila ku}a, tako su na{i sugra|aniru~no vadili zemqu na svojim imawima i pravili opeku. Pe}i su bileotvorenog tipa, malih dimenzija i loene su drvetom.

Sredinom 19. veka jedna od najpoznatijih ciglana u Vaqevu bila jeArapovi}a ciglana, vlasni{tvo Jovana-Joce Arapovi}a. Nalazila seu dana{woj Sin|eli}evoj ulici, u blizini reke Qubostiwe.2 Nijenam poznato koliko dugo je radila ova radwa, ali se, po~etkom {ezde-setih godina istog veka, ona ne spomiwe.3 Postojala je i ciglana Di-mitrija Dike Obradinovi}a, uglednog vaqevskog trgovca i osniva-~a kafane Sunce.4 Pomenuti trgovac vi{e se bavio mehanxijskim, amawe ciglarskim poslom, kojeg se i ostavio sedamdesetih godina. U

27

UDK =

1 Velibor Berko Savi}, Vaqevska crkva, Vaqevac, Veliki narodni kalendar zaprostu 1993, str.193-205, Vaqevac, Vaqevo 1993.

2 Najverovatnije da se ova ciglana nalazila u dana{wem Sin|eli}a bloku, odmahispod ulice Vladike Nikolaja

3 Biografski leksikon vaqevskog kraja, kwiga 1, sveska 1, str. 40, Vaqevska{tamparija, Vaqevo 1996-1997.

4 Bo`idar Obradinovi}, Mladost u Te{waru, Veliki narodni kalendar Kolubara1992, str. 215-224, Radio Vaqevo, Vaqevo 1992.

ciglarskom zanatu po~eli su se isticati Petkovi}i, koji su oko 1875.godine do{li u Vaqevo i osnovali svoju prvu ciglarsko-creparskuradwu.5 Na prelasku iz 19. u 20. vek postojalo je vi{e ovakvih radwi ivi{e lokacija odakle se vadila zemqa za proizvodwu.

Po~etkom 20. veka postepeno se umesto malih, poqskih pe}i uvodenove, ve}e, zatvorene pe}i, u narodu zvane {vabare, koje su tro{ilemnogo drva i naizmeni~no se palile i gasile. Ne{to kasnije pojavilesu se i prstenaste, tzv. krune pe}i, sa masivnim dimwakom, poznatepod nazivom Ringofen6. Wihov kapacitet bio je daleko ve}i, ali su toujedno bile vrlo skupe pe}i i, u onovremenoj Srbiji, nije ih bilo mno-go. Poznato je da je u vaqevskom kraju, 1908. godine, bilo tri ciglar-sko-creparske radwe sa ovakvim ili sli~nim tipom pe}i, sa ukupno 49zaposlenih radnika i sa dobiti od 24.500 dinara.7

Ciglane 19. veka nisu bile velikih kapaciteta. Upo{qavale su ma-li broj radnika, u wima je bila zastupqena iskqu~ivo ru~na proiz-vodwa, bez ijedne ma{ine. Podse}ale su na stare zanatske radionicesa izvesnom podelom rada.

Zahvaquju}i ovim ciglarskim radwama, malim i velikim, polako seizgra|ivalo Vaqevo: najpre zgrade me{tana, a kasnije i dravna zdawa.

Ciglarsko-creparska industrija u na{em kraju javila se stotinakgodina nakon prvog sa~uvanog pomena ciglarske proizvodwe; preci-znije re~eno, izme|u dva svetska rata, kada je grad ubrzano rastao. Dva-deseti vek nosio je nove stilove u gra|evinarstvu: podiu se monumen-talnije spratne zgrade, ~vr{}i stambeni objekti sa obra|enim uli~nimfasadama i ve}im ukrasnim detaqima, a sa druge strane, ru{e se mnogeblatne, }erpi~om gra|ene tro{ne uxerice. Ovu pri~u treba potkrepitii podacima da je Vaqevo sredinom 19. veka (1859. godine) imalo 1865stanovnika, a po popisu iz 1931. godine bilo ih je ve} 11056.8 Kako sestanovni{tvo Vaqeva pove}avalo, tako je vremenom ciglarsko-crepar-ska industrija izme|u dva rata postala najvanija industrijska grana usrezu. Posle Drugog svetskog rata, u vaqevskom okrugu bilo je 6 ciglar-skih preduze}a i oko 25 poqskih crepana sa ru~nom izradom crepa.9

Dejan V. Popovi}

28

5 Grupa autora, Izrada opekarskih proizvoda u vaqevskom kraju, str. 5, Posebnaizdawa, Vaqevo 1995. Petkovi}i su poreklom iz sela Kr~imir podno Suve pla-nine. Krajem 60-ih godina 19. veka doselili su se u selo Zlatari}, gde su se tako|ebavili opekarskim zanatom (nap. autora).

6 Kod nas se za ove pe}i odoma}io naziv ringlov7 Nikola Vu~o, Razvoj industrije u Srbiji uXIX veku, SANU, Posebna izdawa, str.

328-334, Beograd 1981.8 Vaqevska op{tina 1839-2003, pripremio Zdravko Rankovi}, str. 41-46, Kolu-

bara, Vaqevo 2003.9 Sneana Radi}, Prilog prou~avawu privrednog razvoja biv{eg okruga vaqev-

skog 1944-1947. godine, Glasnik MIAV, br. 25, str.137-156, Vaqevo 1990.

Tridesetih godina pro{log veka jedna od poznatijih ciglarskihradwi u Vaqevu bila je Igwatovi}a ciglana.10

Po pri~ama starih Vaqevaca, u na{em mestu je, na potezu od Du{a-nove ulice do Beogradskog puta, u me|uratnom periodu bilo vi{e ci-glana, od kojih su neke imale visoke dimwake.11 Jedna od takvih bila jePetkovi}a ciglana, osnovana 1940. godine. Bila je vlasni{tvo Qubo-mira Z. Petkovi}a, sve do konfiskacije 1946. godine. Poznato je da jePetkovi} neposredno posle rata koristio jedan hektar zakupqenog ze-mqi{ta12 u raznim delovima grada. Maksimalna proizvodwa ove ci-glane bila je oko 1.500.000 jedinica cigle i crepa godi{we.13 Posedo-vala je krunu pe}, tzv. ringlov,14 najve}i kapacitet, najve}i broj rad-nika i najvi{u visinu dimwaka (oxaka) u gradu od 30 metara.15

Neposredno pored Petkovi}eve nalazila se ciglana \ure D. \or-|evi}a. \urina ciglana obeleila je jedan period vaqevskog gradi-teqstva, a dala je ime ~itavom jednom kraju: i dan-danas se u uobi~aje-nom razgovoru kae da se ne{to ili neko nalazi kod \urine cigla-ne. Ona sama nalazila se pri kraju Du{anove ulice, i svojim dimwa-kom i ostacima ringlova jo{ uvek evocira uspomene kod na{ih stari-jih sugra|ana. To je jedini takav objekat do danas sa~uvan u gradu. Po-ku{a}emo da na ovom mestu ukaemo na kratak istorijat ovog objekta,a samim tim i ciglarstva uop{te u Vaqevu.

\ura D. \or|evi} ro|en je, 1900. godine, u selu Prisjan pod Suvomplaninom u blizini Vlasotinaca. Poti~e iz siroma{ne porodice kojaje ivela od grn~arskog i ciglarskog zanata, pa su mu i otac Dragutin ideda \or|ija bili pe~albari u raznim ciglanama u junoj Srbiji, Tur-skoj i Bugarskoj. Tako je i \ura \or|evi} nasledio zanat od predaka, pase u leskova~kom kraju bavio istim. U mladosti je kao nadni~ar puto-vao Srbijom, a krajem dvadesetih godina pro{log veka ustalio se u Va-qevu, u kojem je bilo posla, kvalitetne zemqe, stalne potrebe za grad-wom, pa prema tome i ciglom. Jedan od razloga dolaska u Vaqevo trebatraiti i u tome {to su u ove krajeve mnogi wegovi zemqaci do{li prewega, obogatili se, pa su se ovde osamostalili i oku}ili. Tako su \or|e-

\urina ciglana

29

10 Kazivawa Miroslave Panteli} (\or|evi}), zabeleena januara 2005.11 Kazivawa Vidosave Gavrilovi}, zabeleena februara 2005.12 Pre rata Petkovi} je koristio znatno vi{e zemqi{ta, a pojedine parcele su mu

konfiskovane. Imao je veliku ciglanu na raskr{}u dana{wih ulica DimitrijaTucovi}a, Du{anove i \erdapske.

13 Sneana Radi}, navedeno delo14 Ovaj deo grada se u svakodnevnom govoru i naziva Ringlov (vid. nap. 12)15 Dokumenta iz porodi~ne zbirke Zorana Petkovi}a

vi}a povukli u Vaqevo Petkovi}i,16 koji su bili u gradu na glasu kao od-li~ni ciglari, a ve} su posedovali veliku ciglanu na obalama reke Qu-bostiwe. Pokazalo se da su ovi Crnotravci kako su ih Vaqevci nazi-vali najboqi ciglari, a da su wihovi opekarski proizvodi najboqegkvaliteta. Po pri~ama na{ih starijih sugra|ana, Vaqevci su se slabobavili ovim te{kim zanatom, pa su posao preuzimali pe~albari sa jugaSrbije, ~esto zakupquju}i ve} postoje}e ciglane i crepane u gradu. Samposao je bio vrlo naporan, prqav, ali jako unosan.

\ura \or|evi} u po~etku radi kod Petkovi}a na ciglarskim poslo-vima kao sezonac, a oko 1930. godine na obali reke Qubostiwe zakupqu-je pod kiriju zemqi{te od izvesnog Svete bankara. Oko 1932. godineuzima pod zakup Igwatovi}a ciglanu (u vlasni{tvu Drage Igwatovi-}a), gde po~iwe sa proizvodwom cigle, tzv. letwih banketa. Me|utim,ovde se \or|evi} nije dugo zadrao (pe}i za pe~ewe su bile male, proiz-vodwa nije bila velikog obima) pa odlu~uje da formira sopstvenu pro-izvodwu. Ubrzo kupuje imawe izme|u ulica Pop-Lukine i Selimira\or|evi}a i na mestu stare uxerice gradi ku}u i vi{e pomo}nih obje-kata. U ovom delu grada, koji je tad bio periferija sa malim brojem ku-}a, \or|evi} otpo~iwe sa iskopavawem zemqe i priprema se za podiza-we vlastite ciglane. Nedugo potom, dovodi u Vaqevo i svoju porodicu.Oko 1934. godine za potrebe budu}e ciglane kupuje iznad Du{anove uli-ce blizu 3 hektara zemqi{ta od Koje i Milenije Seni}.17 Ova velikaparcela bila je delom vo}wak, a ve}im delom obrasla u bagremovu {u-mu. Nalazila se izme|u dana{wih ulica Du{anove, Filipa Vi{wi}a iTi}e Milovanovi}a. Kona~no, godine 1934, dozvolom Na~elstva srezavaqevskog, otvorena je ciglarsko-creparska radwa \ure \or|evi}a.18

Proizvodni proces otpo~eo je sa pe}ima zatvorenog tipa, tzv.{vabarama, a radna snaga bila je iz leskova~kog i ni{kog kraja. Uradwi je jedna grupa radnika proizvodila ciglu, a druga crep. Samposao iziskivao je mnogo napora, ali i organizacije; bio je sezonskogtipa jer se radilo samo preko leta od maja do septembra meseca.19 Upo~etku se zemqa za eksploataciju vadila sa poseda \or|evi}a uPop-Lukinoj ulici, ali kako je zemqi{te ubrzo iscrpqeno, radwa jepreme{tena u ulicu Du{anovu br. 85. Ciglana je imala radni~ke sta-nove za 8-10 radnika. Prerada zemqe vr{ena je ru~no. Vlasnik je za

Dejan V. Popovi}

30

16 Petkovi}i su poreklom iz istih krajeva kao i \or|evi}i17 Kazivawa Miroslave Panteli} (\or|evi}), zabeleena januara 2005. godine18 MIAV, fond ONO Vaqevo, Odeqewe za privredu (1944-1947), del. br. 550/46, kut.

inv. br. 5,19 Ciglana je radila od \ur|evdana do Krstovdana

loewe pe}i, najpre koristio sopstvenu bagremovu {umu oko reke Qu-bostiwe, a po{to je ona iskr~ena drvo je kupovano i dovla~eno volov-skim kolima sa planine Medvednik i iz sela Stave i Po}uta. U seluPo}uti nekoliko decenija radila je u pogledu kapaciteta jedna od ve-}ih izdvojenih ciglana u vlasni{tvu \ure \or|evi}a.20 Naime, vla-snik je u to vreme posedovao vi{e ciglana21 i ve}i broj radnika, kojije dostizao dvadeset pet.22 ^esto su ovi pe~albari, oformqeni u zanat-ske ekipe, prelazili iz jedne u drugu ciglanu, a pojedini su se tragomciglarskog zanata trajno naselili u gradu na Kolubari.

Nemamo podataka kolika je bila proizvodwa \urine ciglane ugradu tridesetih godina pro{loga veka. Poznato je samo da je tokomjednog loewa u {vabaru moglo da se upakuje do 30 hiqada komadacrepa, cigle ili }eramide.23

Proizvodi ove ciglane kori{}eni su u izgradwi fabrike Vi-stad, kao i velikog broja objekata po gradu.24 Jedan deo proizvoda di-stribuiran je eleznicom i u druga mesta. Pojedine ku}e na{ih sugra-|ana u starom delu Beograda gra|ene su \urinom ciglom.25

Neposredno pred rat, zarad ve}e i kvalitetnije proizvodwe kupqe-no je zemqi{te van grada, na pobr|u oko kasnije Radni~ke ulice.26

U toku nema~ke okupacije ciglana je radila smawenim kapacite-tom, jer se u Vaqevu u te{kim vremenima malo i gradilo. Znamo da je zavreme rata ovo preduze}e proizvelo oko 200.000 jedinica cigle i cre-pa i da je ratna {teta ciglane iznosila 448.000 dinara.27

Posle oslobo|ewa, kontrolisana od novih vlasti, proizvodwa uciglani nije dostizala vi{e od 100.000 jedinica cigle i crepa godi-{we. Za eksploataciju je kori{}ena vlasnikova zemqa od 2 hektarapovr{ine i pesak iz Kolubare,28 kao i iz obliwe Qubostiwe. Ovo

\urina ciglana

31

20 Dnevni kapacitet ciglarsko-creparske radwe u Po}uti iznosio je izme|u 2,5 i 3hiqade jedinica, ili na godi{wem nivou oko 240 hiqada. Ovde je najpre sagra|ena{vabara zatvorenog tipa, da bi krajem 50-ih godina postavqen plehani dimwakvisine 8 metara. Po{to su ovakvi dimwaci ~esto progorevali, na svakih dve ilitri godine postavqani su novi. Proizvodi radwe u Po}uti kori{}eni suiskqu~ivo za lokalne potrebe. Ekipa u Po}uti brojala je pet radnika.

21 U vlasni{tvu \ure \or|evi}a tridesetih godina pro{log veka bile su ~etiriciglane u Vaqevu, Po}uti, Stavama i u Dowoj Grabovici.

22 Kazivawa Ilije \or|evi}a, zabeleena oktobra 2004.23 Kazivawa Aleksandra Milo{evi}a, zabeleena avgusta 2005.24 Kazivawa Dragane Zdravkovi}, zabeleena januara 2005.25 Kazivawa Pavla Bo{kovi}a, zabeleena avgusta 2005.26 Kazivawa Olivere Druani}, zabeleena januara 2005.27 MIAV, pomenuti fond28 Sneana Radi}, navedeno delo

privatno preduze}e pretrpelo je velike promene 1948. godine, jer je ce-lokupna proizvodwa preorijentisana za dravne potrebe, i vlasniknije imao pravo raspolagawa na svojoj ciglani. Dravno preduze}eJablanica odre|uje privrednu politiku ciglane, daje svoje radnikei zapo{qava \or|evi}a kao jednog od rukovodilaca proizvodwe. Po-lovina vlasnikovog imawa je nacionalizovana. Zemqa za preradu se idaqe ru~no vadi, ovoga puta oko zapadne kapije Kru{ika, i prevozimotornim vozilima za proizvodwu u Du{anovoj ulici.29

Godine 1951. ciglana je zbog nerentabilne proizvodwe30 uredbomop{tinskih vlasti vra}ena na ograni~eno kori{}ewe \uri \or|evi-}u. Ovom prilikom vlasniku su data samo 4 radnika za celokupne ci-glarsko-creparske poslove, pa je \or|evi}, zbog uve}awa obima posla,dugo morao da krije i zarade i ve}i broj radnika od dozvoqenog.31 Sa-gra|eno je vi{e ve}ih objekata za su{ewe crepa, a otpo~elo se i sa iz-gradwom krune pe}i ringlova i masivnog dimwaka 1952. godine.Konstruktor ovih gra|evina bio je izvesni Ma|ar sa prezimenom Re-tek. Sam dimwak imao je temeqe od 2,5 metra zalivene u kre~u; pri dnuje imao obim 2h2 metra postepeno se suavaju}i ka vrhu na 21 metar vi-sine. U gradwu dimwaka potro{eno je 36.000 komada cigle, a za ceo rin-glov oko 100.000 cigli.32 U datim okolnostima, \or|evi} razgranava

Dejan V. Popovi}

32

\ura D. \or|evi} (na slici

levo), snimqeno oko 1940Ilija \or|evi}, sinovac \urin, dugogodi{wi

radnik Ciglane, snimqeno 2004,

29 Kazivawa Ilije \or|evi}a i Milovana Crepi}a30 U vreme kad je G.P. Jablanica prisajediwena ova ciglana, pojavili su se izvesni

problemi: veliki broj nestru~nih radnika, mala proizvodwa i veliki tro{kovi31 Nakon izgradwe ringlova broj radnika dostizao je 12, podeqenih u tri ekipe

(kazivawa Ilije \or|evi}a, zabeleena septembra 2005).32 Kazivawa Vladimira Zdravkovi}a i Du{ana Druani}a, zabeleena januara 2005.

posao, dovla~i zemqu za preradu sa prostora slabo naseqenih ulica Ja-kova Nenadovi}a i 7. jula (dana{wa ulica kraqa Milana).33 Od proiz-vedenog crepa i cigle kasnije su gra|eni objekti u ovim ulicama, pa ka-ko su se iste brzo naseqavale, \or|evi} prelazi u kraj ome|en ulicamaDani~i}evom i Qube Kova~evi}a.34 Ovaj kraj ~esto su natapale vodeQubostiwe, pa je tu bilo veliko blati{te, koje su me{tani zvali Dola-~a. Ova zemqa posedovala je crvenkastu i beli~astu glinu, veoma trae-nu u ciglarstvu, tako da su proizvodi sa ove zemqe imali visok kvali-tet. Posao je traio velikog truda jer se prerada zemqe jo{ uvek vr{i-la ru~no. Kapacitet ciglane u to doba kretao se maksimalno do 750.000jedinica godi{we. \urina cigla sve se vi{e koristi za izgradwu gra-da. No, kako je proizvodwa rasla, tako su i porezi postajali sve vi{i, aiznosili su jedno vreme i do 40% celokupne proizvodwe. Proizvodiciglane uzimani su bez nadoknade za potrebe gra|ewa u srezu.35

Plate radnika u navedenom periodu bile su vrlo pristojne i bile su,zavisno od teine posla, od 10.000 do 20.000 tada{wih dinara.36

U me|uvremenu se u gradu sve mawe zemqe moglo uzeti pod zakup, te sustoga posedi vlasnika bili vrlo sueni.37 Svakako da je na sve ovo uti-calo i re{ewe iz 1946. godine, koje }e pre}i u zakonsku formu, po komeciglarska preduze}a u Srbiji nisu mogla da eksploati{u vi{e od 3 hek-tara (izuzetno do 5) za proizvodwu opekarskih proizvoda.38 Sve navede-no vodilo je tome da su 1958. godine vlasti nacionalizovale imawe, ci-glanu i celokupnu proizvodwu, pa je \ura \or|evi} ponovo postao ru-kovodilac proizvodwe u ciglani kojom je upravqalo GP Jablanica.Vi{e se nije mogla kopati zemqa u gradu, jer su se novodo{le porodicebunile i reagovale kod op{tinskih vlasti zbog pucawa ku}a u podnojukopa i pojave klizi{ta.39 Zemqa za preradu vadila se sa obala reke Qu-bostiwe i u Ra|evom selu, ali je i we, pogotovu one najkvalitetnije, bi-lo sve mawe. Proizvodwa iz godine u godinu opada, posao polako posta-je nerentabilan. Desetak godina od nacionalizacije ciglana je ponovovra}ena na ograni~eno kori{}ewe \uri \or|evi}u, koji je ~esto mo-rao da nadlenima podnosi izve{taje o proizvodwi. Tokom {ezdesetih

\urina ciglana

33

33 Na tom prostoru su danas O.[. Andra Sav~i} i vojni stanovi34 Kazivawa Ilije \or|evi}a35 Kazivawa Milovana Crepi}a36 Dokumenta iz porodi~ne zbirke Ilije \or|evi}a37 \ura \or|evi} je u to vreme posedovao samo 97 ari zemqi{ta kori{}enog u

opekarskoj proizvodwi (dokumenta u porodi~noj zbirci Vladimira Zdravkovi}a)38 Sneana Radi}, navedeno delo39 Kazivawa Dragane Zdravkovi}

godina proizvodi ove ciglane kori{}eni su za gra|ewe fabrike Sr-bijanka, stare zgrade SUP-a, za novu elezni~ku stanicu.40

Negde u isto vreme u preduze}u su se javile pote{ko}e oko nabavkedrva i wihove skupo}e, pa se prelazi na ugaq kao novo pogonsko gori-vo.41 Ciglana u Po}uti ima sli~ne probleme, a po{to ne moe ade-kvatno da ih re{i prestaje sa radom 1970. godine.

Ve} oronulog zdravqa, \ura \or|evi} po~etkom sedamdesetih go-dina prepu{ta posao svome sinu Luki Zdravkovi}u.42 Novi rukovodi-lac proizvodwe poku{ava da pove}a kapacitet proizvodwe krunepe}i i u tome na kratko uspeva. Proizvodwa \urine ciglane po~etkomsedamdesetih godina bila je oko 5.000 cigle i 1.500 crepa dnevno, a pe-}i su dnevno tro{ile 4 tone ugqa!43 To je bio ujedno i maksimalni ka-pacitet \urine ciglane koja je proizvodila do 1.000.000 komada ci-gle, crepa i }eramide godi{we.44

Kako su odmicale sedamdesete godine, posao u ciglani sve vi{e jejewavao. Privatni sektor je u tim vremenima stagnirao, jer nije dobi-jao sirovine i materijal za proizvodwu. Sirovine za proizvodwu ope-karskih proizvoda dostavqane su samo dravnim preduze}ima, i toonim perspektivnijim, tako da je dolazilo do masovnog zatvarawaprivatnih radwi. U me|uvremenu ja~aju dravne ciglane ubska iobrenova~ka, kao i ciglana i crepana u Kawii. Velika ma{inskapostrojewa ovih ciglana gutaju mawe, nekonkurentne privatne cigla-ne. Posao u \urinoj ciglani tako postaje sve mawe isplativ.45 Priho-di jedva podmiruju tro{kove i poreze, pa posao zamire. Ovome je do-prinela i okolnost da je Luka Zdravkovi} zbog bolesti sve mawe ra-dio, a naslednici nisu imali prevelikog interesa da nastave teakciglarski posao. \urina ciglana je prestala sa radom 1975. godine.Polako se ru{e barake za radnike, pomo}ni objekti se predaju zubuvremena i rastiwe po~iwe da prekriva ciglanu.

Danas je ringlov uglavnom razru{en,46 samo jedan deo se koristikao magacin obliweg preduze}a.47 I dimwak je napukao, ali jo{ uvek

Dejan V. Popovi}

34

40 Kazivawa Vladimira Zdravkovi}a41 Za loewe krune pe}i upotrebqavao se sitan ugaq i ugqena pra{ina.42 \ura \or|evi} je umro 1971. godine (nap. aut.)43 Da bi se odravala konstantna temperatura vazduha u krunoj pe}i (ringlovu),

pe}i su se loile na svakih sat vremena.44 Kazivawa Vladimira Zdravkovi}a45 I pored toga, sezonci-pe~albari iz leskova~kog kraja i daqe se, u potrazi za

boqim uslovima ivota, zapo{qavaju u \urinoj ciglani (nap. aut).46 Deo ringlova sru{en je te{kim gra|evinskim ma{inama avgusta 2005, u vreme

pisawa ovog teksta.47 Krajem osamdesetih godina na ovom prostoru podignuto je stovari{te gra|e-

vinskog materijala i sa malim izmenama preduze}e jo{ uvek radi

pokazuje novim generacijama za{to se ovaj deo grada u svakodnevnomgovoru ba{ tako zove \urina ciglana.48

*

Avgusta meseca 2005. godine, prilikom rekonstrukcije mosta na re-ci Qubostiwi, na raskr{}u ulica Du{anove, Dimitrija Tucovi}a,\erdapske i Filipa Vi{wi}a, prona|ene su ispod sloja asfalta ve}ekoli~ine opekarskih proizvoda. Da podsetimo, ove ulice nalaze sepored nekada{wih dveju velikih ciglana \urine i Petkovi}a ci-glane. U Dimitrija Tucovi}a ulici gra|evinske ma{ine iznele su sadubine od 1-1,5 metara na svetlo dana par~ad {ire cigle i falcovanicrep, {to je bilo u asortimanu proizvoda ciglane Qubomira Z. Pet-kovi}a.49 U Du{anovoj ulici prona|eni su komadi cigle mawih di-menzija koja je proizvo|ena u \urinoj ciglani. Sloj cigle i crvenepra{ine prostirao se celom duinom kopa u pomenutim ulicama. Popri~ama me{tana, slojevi cigle se nalaze po dvori{tima mnogih ku}ana prostoru koji je nekad bio u sastavu ovih ciglana. To je svakako jo{jedan dokaz da su u Vaqevu nekad postojale mnoge ciglarske radwe kojesu (kao i \urina ciglana) ostavile traga do dana{wih dana.

\urina ciglana

35

Ostaci \urine ciglane danas

48 Po pri~i porodica \or|evi} i Zdravkovi}, akademski slikar Stojan Paji} na-slikao je ovu ciglanu i predeo ispred we sredinom {ezdesetih godina pro{logaveka. Gde se i kod koga nalazi ovo platno nije nam poznato

49 Ovakve cigle ve}ih dimenzija proizvodile su se sve do potkraj ~etrdesetihgodina dvadesetog veka, kada su promeweni kalupi i izvr{ena standardizacijaproizvodwe (kazivawa Zorana Petkovi}a).

PRILOG

POSTUPAK PROIZVODWE CIGLE

Za pripremu proizvodwe cigle i crepa postojala je naprava u obli-ku kace fiksirana u zemqi, a zvala se auz.50 Zemqa za preradu se dovla-~ila u auz i kiselila se vodom. Ovaj posao je radio blataxija (kalxi-ja), koji je ru~no bacao zemqu u kacu. Kad bi se preko no}i zemqa uki-selila, dovodio se tegle}i kow koji bi preko drvene me{alice vukaozemqu u auzu u krug dok se ista ne bi potpuno izme{ala. U auz je stajalooko 3 kubika zemqe. Potom bi se blato izvla~ilo na duge drvene tezge,na kojima bi se, pomo}u drvenih i metalnih kalupa modelirali bi-ber-crep, cigla ili }eramida. Za proizvodwu crepa kori{}ena je mle-vena glina, a cigla se posipala peskom da se ne bi u sirovom stawu le-pila jedna za drugu. Modelirana sirova cigla pakovana u brikete su-{ila se oko 15 dana u {upama, zahva}ena promajom. Nakon toga ciglase prenosila u pe} gde se pekla 3 dana, ako je pe~ena na drva, ili 6-7 da-na ako se pekla na ugqu. Biber-crep se pekao 7 dana na temperaturi od

960-1200S. Ciglarsko-creparske proizvode izvla~io je iz ohla|enepe}i radnik koji se zvao pe~ewar a za slagawe je bio zaduen slaga~.Pe~ena cigla bi se hladila nekoliko dana u jednoj pregradi ringlova,pa su se tako ohla|eni proizvodi stavqali u barake gde bi se su{iliprirodno na rafovima desetak dana. Potom bi se proizvodi slali uprodaju. U krunu pe} moglo je odjednom maksimalno da stane do70.000 jedinica biber-crepa i cigle. Pe}i koje bi se loile prvo bi sepopatosile sirovom ciglom, pa bi navi{e bilo postavqeno 12 redovacrepa, pa red cigle i tako naizmeni~no dok ringlov nije bio popuweni spreman za loewe. Ringlov se punio svakodnevno. Konstantna to-plota u pe}i odravala se preko cugova veli~ine 70h60 cm, ili prekometalnog prstena takozvanog gusa te{kog oko 300 kg. Sav ringlov jebio ispresecan otvorima zvanim kacle, kroz koje se sipao sitan ugaqa koji su vodili do pe}i. Tako bi se opekarski proizvodi, urednosloeni, postavqali u jednu pe}, u kojoj bi se su{ili, u drugoj bi se pe-kli, a u tre}oj hladili. Pe}i (ili komora) je bilo vi{e (\urina ci-glani imala je ukupno 8 pe}i) i naizmeni~no su podloavane. Prekogusa, pomeranog uz pomo} metalnog vitla, regulisao se protok vazdu-ha, a samim tim i temperatura u komorama. Izme|u dve pe}i (komore),koje su bile {iroke izme|u 2,5 i 3 metra, bio je postavqen sloj papira

Dejan V. Popovi}

36

50 Stari na~in proizvodwe opekarskih proizvoda u vaqevskom kraju je svuda biosli~an, kao {to je izme|u ostalog bio i u \urinoj ciglani

kojim se regulisalo kretawe vatre izme|u dve komore. Preko ve}egbroja otvora kruna pe} je bila vezana za masivan dimwak iz kojeg suplamen i gust dim izlazili u atmosferu.51

REZIME

Sa proizvodwom opekarskih proizvoda u Vaqevu i vaqevskom kraju ot-po~elo se jo{ u prvoj polovini 19. veka i wihova izrada imala je jako dugoelemente zanatskog poslovawa. Po~ekom 20. veka, a naro~ito u godinamapred Drugi svetski rat, ciglarstvo daqim razvojem, dobija karakteristikeprave industrije. U pomenutom periodu, ciglarsko-creparska delatnost po-stala je najvanija industrijska grana u vaqevskom srezu.

Jedna od poznatijih ciglana, u ovom vremenu, bila je ciglarsko-crepar-ska radwa \ure \or|evi}a, osnovana 1934. godine. Blizina reke Qubostiweu mnogome je olak{ala poslovawe ovog preduze}a u pogledu snabdevawasirovinom, dok je blizina eleznice pruala mogu}nost lak{e distribuci-je proizvoda. Prerada zemqe u preduze}u vr{ena je iskqu~ivo ru~no, a su{e-we proizvoda obavqalo se prirodnim putem. Pe~ewe cigle i crepa isprva jevr{eno drvima, a potom ugqem. Preduze}e je zapo{qavalo 8 do 12 radnika,ve}inom iz leskova~kog kraja, i posedovalo je radni~ke stanove. Proiz-vodni proces trajao je kratko: od \ur|evdana do Krstovdana. \or|evi} je zaproizvodwu, u po~etku, koristio svoje zemqi{te, da bi se potom u nedostat-ku istog zemqa vadila sa raznih lokacija, obi~no uzetih pod zakup. Ciglanaje dobro poslovala do Drugog svetskog rata, a tokom rata proizvodwa joj jebila osetno smawena. U ratu ciglana je pretrpela ratne {tete u iznosu od448.000 dinara. Posle oslobo|ewa, 1948. godine, ciglana \ure \or|evi}a jenacionalizovana, ali je vra}ena vlasniku na ograni~eno kori{}ewe 1951.godine. Do po~etka pedesetih godina u proizvodwi su kori{}ene pe}i zatvo-renog tipa, u narodu zvane {vabare, koje su tro{ile mnogo drva. Po{tokapaciteti ovih pe}i nisu bili odve} veliki, pre{lo se 1952. godine na si-stem krunih pe}i, takozvanih ringlova, i za te potrebe sagra|en je masivnidimwak. Proizvodi ove ciglane kori{}eni su za gra|ewe ve}eg broja drav-nih i privatnih zdawa u Vaqevu, u gradu koji se sredinom 20. veka ubrzano{irio. Ovaj objekat je ponovo nacionalizovan 1958. godine, da bi opet biovra}en vlasniku na ograni~eno kori{}ewe krajem {este decenije 20. veka.Uop{teno, ciglana je dosta trpela u proizvodnom procesu zbog ~este prome-ne vlasni{tva privatnog, dravnog, dru{tvenog i ponovo privatnog. Na-ime, to su vremena real-socijalizma, kada je drava onemogu}avala da seprivatni sektor razvije i daqe pro{iri, pa je ovaj te{ko dolazio do siro-vina i materijala za proizvodwu. Istovremeno, privatni sektor bio je opte-re}en brojnim i visokim porezima. Proizvodwa \urine ciglane po~etkomsedamdesetih godina bila je u zenitu sa ostvarenih 1.000.000 jedinica proiz-

\urina ciglana

37

51

voda. Me|utim, zbog nekonkurentnih uslova rada i u borbi sa ve}im drav-nim ciglanama, zbog izraene nerentabilnosti, ova ciglarsko-creparskaradwa prestaje sa radom 1975. godine.

SUMMARY

Manufacture of brick products started in Valjevo and its region in the first middle ofXIX century and for long, it included the elements of craft trade. In the early XX cen-tury, especially in years that preceded the World War II, brick production developed insuch a manner that it gets the characteristics of a true industry. In mentioned period,brick-tile trade became the most important industry branch in the Valjevo canton.

One of the most famous brick factories of that time was the brick-tile store of\ura \ordjevi}, founded in 1934. The proximity of the Ljubostinja River facilitatedthe trade of this company in terms of raw material and the proximity of railroad pro-vided the option of an easier products distribution. The soil processing was donesolely by hand in the company and products were dried naturally. Bricks and tileswere at first thermally processed by woods and later by coal. The company had 8 to12 employees, mostly from the region of Leskovac and they were all provided withthe labour accommodation. The production process was active for a short periodtime: from the Day of St. George to Baptist day. In the beginning, \ur|evi} used hisown land in the process of production, but when it was all worn out the soil wasscooped from various locations, usually the rented ones. The brick factory tradedsuccessfully until the World War II, and during the War, the production was signifi-cantly reduced. In the War, the brick factory suffered war damages, which amounted448.000 dinars. After the liberation in 1948. \uras brick factory was nationalized,but it was returned to the owner on a limited use base in 1951. By the beginning ofthe 50s enclosed type ovens were used and were commonly called {vabare, andthey spent a whole lot of woods. Since these stoves had no larger capacity, in 1952.that model was abandoned and system of circular stoves, so called ringlovi, wasput into use and a huge chimney was built for that purpose. Products of this brickfactory were used in the construction of large number of public and private buildingsin Valjevo town, which in the middle of XX century expanded pit-a-pat. The sameobject was nationalized again in 1958. to be returned to the owner on a limited usebase at the end of sixth decade of XX century. In general, the brick factory suffered alot in the terms of production process due to ownership changes - private, public andprivate again. Namely, those were the times of real-socialism during which the statemade it impossible for private sector to grow and expend, therefore it was hard for thatsector to obtain raw materials and production material. At the same time, the privatesector was burdened with number of high taxes. \uras brick factory production wasas its peak in the beginning of the 70s with 1.000.000 product units manufactured.Nevertheless, due to uncompetitive work conditions, struggle with bigger public brickfactories and non-profitability this brick-tile store ceases to work in 1975.

Dejan V. Popovi}

38

Milorad Radoj~i}

publicista

Vaqevo

DE^JI DOM U MIONICI

APSTRAKT: Posle zavr{etka Drugog svetskog rata mnoga deca su ostalabez roditeqskog starawa. Da bi im se obezbedio normalan ivot i razvoj orga-nizovani su de~ji domovi. Jedan od wih radio je u Mionici od septembra do1947. do septembra 1950. godine.

Po mnogim ocenama ovo je bio jedan boqe organizovanijih domova te vrste uzemqi a o wemu se malo zna. Ovo je poku{aj da se na osnovu sa~uvane arhivske gra-|e, se}awa wegovih {ti}enica i zaposlenog osobqa rekonstrui{e wegova unu-tra{wa organizacija i aktivnost, sagleda odnos dru{tvene sredine prema we-mu i wegov doprinos ukupnom ivotu i razvoju dece koja su bila u wemu.

Kqu~ne re~i: Mionica, de~ji dom, pitomice, slubeno osobqe, razvoj,obrazovawe, vaspitawe, ivot.

Veliki ratni vihor, koji je aprila 1941. godine zahvatio na{u ze-mqu i besneo do sredine 1945. naneo nam je ogromnu {tetu. Razbijena jeKraqevina Jugoslavija, izgubqena sloboda; uni{tena su mnoga mate-rijalna dobra i pale brojne qudske rtve. Veliki broj dece ostao jebez jednog a neki i bez oba roditeqa. Na alost bilo je i roditeqa ko-ji u novonastalim uslovima, zbog bolesti, invaliditeta, materijal-nog ili socijalnog poloaja nisu mogli izdravati svoju decu. Takosu sva ta deca, ni kriva ni duna, ostala bez svojih najmilijih, bezprirodne porodice. I onako siroma{na, uz to i ratom iscrpqena, ze-mqa te{ko je nalazila na~ina da pomogne brojnim invalidima, bole-snima i nemo}nima, odnosno onima koji su se na{li u stawu socijal-ne potrebe. Da bi ublaili wihov poloaj jo{ 1942. godine narod-nooslobodila~ki odbori na slobodnim teritorijama obrazuju de~jedomove, de~je bolnice a naro~ito kuhiwe za ishranu dece1.

39

UDK =

1 Ana Gavrilovi}: PRED[KOLSKE USTANOVE U SRBIJI 1843-2000, Beograd, 2001

I kasnije nove vlasti su na razne na~ine poku{avale da pomognusvima kojima je ova vrsta pomo} bila neophodna, pa se pri okrunim isreskim organima vlasti obrazovana socijalna odeqewa, sa po tri od-seka. Jedan od tih odseka zvao se odsek za za{titu matere, dece i mla-dei. U wegovoj nadlenosti bilo je osnivawe, opremawe i funkcio-nisawe de~jih domova koji su imali zadatak da prihvate, smeste i or-ganizuju ivot i rad dece bez roditeqa ili sa roditeqima koji nisu umogu}nosti da se brinu o wima. Bile su to prevashodno deca koja suostala bez roditeqa tokom rata, pa su i nazivana ratna siro~ad.

A da podsetimo, de~ji domovi su socijalne ustanove za svakodnevni icelodnevni prihvat dece bez roditeqskog starawa. Imali su slede}e za-datke da: obezbede sme{taj, ishranu, odevawe i obla~ewe, zdravstvenu za-{titu, obrazovawe i zadovoqavawe elementarnih kulturnih i drugihpotreba svojih {ti}enika. Tamo gde nisu bile obrazovane ove ustanovedeca bez roditeqskog starawa sme{tana su u hraniteqske porodice.

Kroz boravak i aktivnosti u ovim domovima ona ne samo da su treba-la da se osposobe za svoj budu}i poziv ve} i za normalan ivot u dru-{tvu, porodici, na javnom mestu i sli~no. Zato je mnoge od wih trebalonau~iti sve, od odravawa li~ne higijene, preko pravilne ishrane dopona{awa na ulici i u dru{tvu. Zahvaquju}i izuzetnim izdvajawimadru{tvene zajednice i velikim naporima wihovih vaspita~a toj deci jeomogu}eno da odrastu i postanu korisni ~lanovi dru{tva.

Prema Uputstvu o organizaciji de~jih domova u Srbiji, od 10. jula1945. godine svi postoje}i i budu}i domovi ove vrste morali su da ispuwa-vaju odre|ene standarde (normative). U personalnom pogledu trebalo je daimaju: upravnika doma, vaspita~e, ekonoma, kwigovo|u, zdravstvenog rad-nika, kuvaricu, pomo}ne radnike itd. Od prostorija nuno je da poseduju:spavaonice, kuhiwu, trpezariju, kancelariju za zaposleno osobqe, ambu-lantu, izolacionu sobu, ve{ernicu i druge pomo}ne prostorije2.

Sve, tako osnovane, de~je domove izdravalo je Ministarstvo so-cijalne politike Narodne Republike Srbije uz pomo} sreskih organavlasti. Pored toga oni su dobijali pomo} od raznih organizacija, hu-manih i imu}nih pojedinaca. Tako su deca u domovima imala obezbe|e-nu hranu, ode}u i obu}u i mogu}nost {kolovawa. Prema nekim prora-~unima svako dete mese~no je prose~no ko{talo oko 1.500 dinara.

Osnivawe Doma

Kao {to je poznato Vaqevo je u Drugom svetskom ratu kona~nooslobo|eno 15. septembra 1944. godine. Samo devet dana kasnije obra-zovan je Okruni narodnooslobodila~ki odbor Vaqeva koji je delo-

Milorad Radoj~i}

40

2 Arhiv grada Beograda, Fond @enskog de~jeg doma Umka

vao kroz rad vi{e odbora. Po{to se vaqevski kraj, kao u ostalom i sko-ro cela zemqa nalazila u izuzetno te{koj materijalnoj situaciji to jeposebna pawa posve}ivana snabdevawu stanovni{tva, prikupqawupomo}i i zbriwavawu nemo}nih i bolesnih a to se ostvarivalo prekoSocijalnog odeqewa. U wegovom radu posebna pawa poklawala sezbriwavawu dece bez roditeqskog starawa preko de~jih domova.

Prema popisu obavqenom po zavr{etku Drugog svetskog rata, so-cijalno ugroene dece u vaqevskom okrugu bilo je 9.337. U tu katego-riju bila su svrstana: deca bez oba roditeqa, bez jednog roditeqa, si-roma{nih roditeqa, deca za prevaspitawe, moralno posrnula, gluvo-nema, slepa i na drugi na~in defektna deca. Od navedenog broja bilo jenajvi{e siroma{ne dece, ~ak 6.033. Da bi se ta deca zbrinula pristu-pilo se obrazovawu de~jih domova i prihvatili{ta3 u ovom kraju.

Posle Drugog svetskog rata takvi domovi u vaqevskom kraju radi-li su u: Bogova|i, Vaqevu, Ubu, Belanovici i Obrenovcu4. U wima subila sme{tena deca iz raznih mesta skoro svih biv{ih jugosloven-skih republika. Pored tih domova u Vaqevu je, 1946. godine, bilo jeosnovano i de~je obdani{te malog kapaciteta.

De~ji dom u Obrenovcu, pod nazivom Dom ratne siro~adi, po~eo jesa radom po~etkom 1945. godine. Radio je u jednoj maloj zgradi, koja jemogla da primi samo 25-ro dece oba pola. Wene sobe bile su ne samo te-sne ve} i mra~ne sobe. Kuhiwa i magacin bili su sme{teni u {upi.Wegov upravnik bio je Sava Vukoti}.