GLASNIK - · PDF filei trgovini u Obrenovcu u prvoj polovini XX veka ... Kumano-pe~ene‘ki antroponimi v Bþlgariæ prez XV vek ... istorija, kultura, umetnost, ur. S

ISTORIJSKI ARHIV VAQEVO

G L A S N I K

43

Vaqevo 2009.

ISTORIJSKI ARHIV VAQEVO

GLASNIK

43

2009.

Glavni i odgovorni urednik

Aleksa Tomi}

Redakcioni odbor

dr Sini{a Mi{i}, Mili} Mili}evi}, Vladimir Krivo{ejev, Mil~a Madi},dr Nedeqko Radosavqevi}, Dejan Popovi}, Sneàna Radi} (sekretar redakcije)

Recenzenti

dr Qubodrag Dimi}dr Sini{a Mi{i}

Tira`

500 primeraka

Adresa Redakcije

14000 Vaqevo, Pop-Lukina 52, tel. 014/221-028e-mail: [email protected] • www.istorijski-arhiv-valjevo.org.yu

âsopis izlazi jednom godi{we.

Izdavawe ~asopisa finansira Skup{tina op{tine Vaqevo

[tampa

Grafi~ka radwa „M&S”, Vaqevo

UDK 93/94 ISSN 0354-9143GLASNIK

Broj 43, godina 2009.

HERALD

History archive Valjevo

number 43, year 2009.

SADR@AJ – CONTENTS

^LANCI

ARTICLES

Aleksandar Uzelac: Kumani u sredwovekovnoj Srbiji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Aleksandar Uzelac: Cumans in Medieval Serbia

Violeta Raki}: Osnovna {kola „Milo{ Markovi}”u Dowim Leskovicama 1898–2008... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Violeta Raki}: Primary school "Miloš Markovi}" in the village

of Donje Leskovice 1898–2008

Milorad Radoj~i}: Vaqevski advokati u me|uratnom periodu . . . . . . . . . . 55

Milorad Radoji~i}: Layers in the town of Valjevo, in the period between

the two World Wars

Milan Soviq: Svet „pokretnih slika” u Vaqevu - Vaqevskibioskopi i filmske projekcije tridesetih godina XX veka . . . . . . . . . . . . . 97

Milan Sovilj: The world of "motion pictures" in Valjevo – Cinemas in the

town of Valjevo and movie projections in the 1930s of the 20th

century

Sneàna Radi}: Lekari i zdravstveno osobqe u Vaqevskomokrugu u periodu 1944-1947. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Sneàna Radi}: Medical doctors and medical staff in Valjevo district

from 1944 to 1947

PRILOZI

SUPPLEMENTS

Dejan V. Popovi}: Tadi}a }uprija – spor oko mosta 1851-1879. . . . . . . . . . 151

Dejan Popovi}: The Tadi}’s bridge – litigation about the bridge 1851-1879

Milan \ur|evi}: Prilog zanatstvu, saobra}aju, ugostiteqstvui trgovini u Obrenovcu u prvoj polovini XX veka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

Milan \ur|evi}: Addendum to crafts, traffic and transportation, services

and commerce in the town of Obrenovac in the first half of the 20th century

3

4

KRITIKE I PRIKAZI

REVIEWS

Sneàna Radi}: Miroslav Peri{i}: Od Staqina ka Sartru – formirawe

jugoslovenske inteligencije na evropskim univerzitetima 1945-1958. . . . . . 173

Jelena Pavlovi}: \or|e Malavrazi}: [ezdeset osma – li~ne istorije . . . 177

BIBLIOGRAFIJE

BIBLIOGRAPHIES

Mil~a Madi}: Bibliografija istoriografskih izdawao vaqevskom kraju objavqenih tokom 2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

Aleksandar Uzelac

Filozofski fakultet,

Beograd

KUMANI U SREDWOVEKOVNOJ SRBIJI1

„Oni su divqi narod koji niti seju niti ‘awu. Nemaju kolibe

ili ku}e, ve} {atore od filca koji su im skloni{ta. @ive od mle-

ka, sira i mesa.... i svaki od wih ima deset ili dvanaest kowa ta-

ko dobro obu~enih da ih prate gde god po‘ele. Prvo zaja{u jednog,

pa slede}eg, a kada su u pohodu svaki kow ima torbu oko vrata u

kome je hrana i on jede dok prati gospodara koji ne staje ni no}u ni

dawu. Ja{u tako ‘estoko da za jedan dan i no} pre|u put od

{est, sedam ili osam dana... ne idu opremqeni, osim {to imaju

ode}u od ov~ijih ko‘a i nose sa sobom lukove i strele”.

Rober de Klari,u~esnik i istori~ar IV krsta{kog pohoda2

Kumani, nomadski narod turki~kog porekla koji su sredwovekovniruski letopisci nazivali Polovcima, a arapski istori~ari Kip~a-cima, bili su prisutni ju‘no od Dunava jo{ od posledwe ~etvrtine XI

veka. Kao pqa~ka{i, ~uvari severnih vizantijskih granica i kona~nokao u~esnici u borbi za osamostaqewe Drugog Bugarskog carstva pro-tiv romejske vlasti krajem narednog stole}a, oni su ostavili dubokitrag u regionu. Wihove migracije u Panoniju i jugoisto~nu Evropuizazvane spletom ekonomskih i politi~kih uzroka nisu uvek imale ru-{ila~ki karakter i do{qaci su se utapali u vojni sistem lokalnih

5

UDK

^LANCI

ARTICLES

1 Tekst predstavqa dopuwenu verziju ~lanka „Kumanite v srednovekovna Sþrbiæ”objavqenog u bugarskom ~asopisu Anamneza 6 (2008) 163-179. <http://anamne-sis.info/anamneza/BROI6.htm> Ovom prilikom izra‘avam duboku zahvalnost dr.Aleksandru Nikolovu, profesoru Istorijskog fakulteta Sofijskog univerzite-ta „Sv. Kliment Ohridski”, za pru‘ene primedbe i sugestije tokom izrade prvo-bitne verzije teksta.

2 Robert de Clari, La Conquête de Constantinople, ed. P. Lauer, Paris, 1924, 65-66.

dr‘ava daju}i im neophodan potencijal u qudstvu i ratnoj ve{tini.Kumanski talasi prelivali su se jedan za drugim sve do kraja prve po-lovine XIII veka, kada je wihov posledwi veliki prodor u jugoisto~nuEvropu usledio pod pritiskom najezde Mongola.3

Vizantija je smogla snage i ume{nosti da iskoristi prvi talas no-voprido{lih Kumana protiv drugih nomadskih napada~a. U bici ep-skih razmera kod Levuniona 1091. godine, sjediwene vizantijsko-ku-manske snage razbile su Pe~enege, a nedugo zatim, Kumani se u sklopupograni~ne vojske Carstva sre}u u susedstvu srpskih zemaqa. Istori-~ar prvih krsta{kih pohoda Albert Ahenski pomiwe ih kod Beogradave} tokom 1095-1096. godine.4 Do prvih kumansko-srpskih kontakatado{lo je mo‘da ve} u to vreme, a sasvim sigurno tokom XII veka.5 Akone ranije, iz kazivawa istori~ara Jovana Kinama poznato je da su se1167. godine, prilikom ugarsko-vizantijskih borbi u Sremu u vojsciManojla I Komnina (1143-1180) nalazili zajedno Srbi i Kumani.6 Oni

mr Aleksandar Uzelac

6

3 O Kumanima i wihovom uticaju na istoriju jugoisto~ne Evrope i okolnih pros-tora postoji obimna literatura, pa ovde referi{emo samo na zna~ajnija dela: P.Golubovskiy, Pe~enegi, torki i polovcÿ do na{estviæ tatar, Kiev 1884; J. Mar-quart, Über das Volkstum der Komanen, Berlin 1914; S. Mladenov, Pe~enezi i uzi-ku-

mani vþ bþlgarskata istoriæ, Bþlgarska istori~eska biblioteka IV Sofiæ 1931,115-136 (=Mladenov, Uzi-kumani); G. Fedorov-Davÿdov, Ko~evniki vosto~noy

Evropi pod vlastýõ zolotoordÿnskih hanov, Moskva 1966; P. Diaconu, Les Coumansau Bas-Danube aux Xie et XIIe siècles, Bucharest 1978; P. Pavlov, „SrednovekovnaBþlgariæ i Kumanite – Voennopoliti~eski otno{eniæ (1186-1241 g.)”, Trudove na

Velikotþrnovskiæ universitet „Sv. Sv. Kiril i Metodiy” – Istori~eski fakul-

tet 27 (1989) 7-59; A. Pálótzi-Horváth, Pechenegs, Cumans, Iasians – Steppe Peoplesin Medieval Hungary, Budapest 1989 (Pálótzi-Horváth, Cumans); S. Pletneva,Polovcÿ, Moskva 1990; V. Stoænov, Istoriæ na izu~avaneto na Codex Cumanicus,

Kumano-pe~ene‘ki antroponimi v Bþlgariæ prez XV vek, Sofiæ 2000 (=Stoænov,Antroponimi); P. Stephenson, Byzantium’s Balkan Frontier: A Political Study of theNorthern Balkans (900-1204), Cambridge 2000, 80-116; N. Berend, At the Gate of Chris-tendom – Jews, Muslims and „Pagans” in Medieval Hungary c.1000-c.1300, Cambridge2001; V. Spinei, The Great Migrations in the East and South East of Europe from theNinth to the Thirteenth Centuries, trans. D. Badulescu, Cluj-Napoca 2003, 217-340; I.Vasary, Cumans and Tatars – Oriental Military in the Pre-Ottoman Balkans 1185-1365,Cambridge 2005 (=Vasary, Cumans and Tatars); V. Stoænov, Kumanologiæ – opiti za

rekonstrukciæ, Sofiæ 2006.4 Recueil des Historiens des Croisades – Historiens Ocidentaux, IV, Paris 1879, 279.5 Istra‘ivawe etni~kih kretawa u Pomoravqu krajem XI – po~etkom XII veka

pokazuje sna‘no prisustvo isto~waka, pre svega Pe~enega, u ovim krajevima kojise le‘ali na obodu tada{wih srpskih zemaqa, M. Antonovi}, „Etni~ka kretawau Pomoravqu u XI i XII veku”, Moravska Srbija – istorija, kultura, umetnost,ur. S. Mi{i}, Kru{evac 2007, 73-84. (sa navedenim izvorima i literaturom).

6 Ioannis Cinnami Epitome rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis gestarum, ed. A. Meine-ke, Bonn, 1836, 271; Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, IV, Beograd1971, 97-98 (J. Kali}, N. Rado{evi}-Maksimovi})

su se obreli u srpskim zemqama po~etkom XIII veka kada je bugarskicar Kalojan (1197-1207) uz wihovu podr{ku pomogao StefanuNemawi}u u borbi protiv brata Vukana oko srpskog prestola.7

Prilikom mongolske invazije (1241-1242), ve}a grupa Kumana kojaje be‘e}i pred naletom novih do{qaka sa istoka prethodno potra‘i-la uto~i{te u ugarskim zemqama, izbegla je u prole}e 1241. godine izPanonije na jug. Wihovu epopeju ovekove~io je savremenik Ru|ero izVaradina koji prenosi kako su Kumani, posle nasilne smrti svog vo|eKotijana, opqa~kali centralne delove Ugarske i potom se, opusto-{iv{i dana{wi Srem, spustili preko Save „u Bugarsku”.8 Razmerewihovih pokreta mogu se pone{to osvetliti i na osnovu re~i jednogspisa posve}enog ‘ivotima ranih dominikanaca iz pera wihovog sa-brata @erara Fra{ea (Geraldus de Fracheto). U ovom tekstu, pisanompo~etkom druge polovine XIII veka, spomiwe se da su napori misiona-ra koji su radili na pokr{tavawu Kumana u Ugarskoj bili osuje}enizbog mongolskog napada, dok se me|u zemqama po kojima su se isto~wa-ci ra{trkali be‘e}i iz Panonije nabrajaju poimence Gr~ka, Bugar-ska i Srbija.9 Politi~ka nestabilnost u Bugarskoj i pozivi ugarskogvladara Bele IV (1235-1270) naveli su deo Kumana na povratak u Pano-niju gde su dobili zemqu za naseqavawe. Tom prilikom sklopqen jebrak izme|u Belinog sina Stefana i jedne kumanske princeze koja jepre{la u rimokatoli~ku veru i dobila ime Elizabeta.10 Iz potomakado{qaka koji su ostali na podru~ju sredwovekovnog Balkana nikle subugarska vladarska porodica Tertera, lokalni gospodari u brani~ev-skoj oblasti, polubra}a Drman i Kudelin, kao i upravqa~ Vidina

Kumani u sredwovekovnoj Srbiji

7

7 A. Theiner, Vetera monumenta historica Hungariam sacram illustrantia, I, Roma 1859,29-30, 33; V. Zlatarski, Istoriæ na Bþlgarskata dþr‘ava prez srednite vekove, III,Sofiæ 1940, 149-150; K. Jire~ek, Istorija Srba, I, prev. J. Radoni}, Beograd 19522,164-165. (=Jire~ek, Istorija Srba)

8 Rogerius, Carmen miserabile, ed. L. Juhász, Scriptores rerum hungaricarum, I, ed. E.Szentpétery, Budapest, 1937, 568. (=Rogerius)

9 „...Tunc intermissa est predicacio dictorum paganorum, donec ipsi Cumani post pre-dictam Tartarorum persecucionem de diversis Grecie, Bulgarie et Servie et aliorumvicinorum regnorum partibus, in quibus erant dispersi”, P. Horváth, Commentatio deinitiis, ac maioribus Jazygum et Cumanorum eorumque constitutionibus, Pest 1801, 116;N. Pfeiffer, Die ungarische Dominikanerordensprovinz von ihrer Gründung 1221 bis zurTatarenverwüstung 1241–1242, Zürich 1913, 145.

10 Pálótzi-Horváth, Cumans, 77-78; D. Sinor, „John of Plano-Carpini’s Return from theMongols: New Light from a Luxembourg Manuscript”, Journal of the Royal Asiatic Soci-ety (1957) 202-205;.P. Rokai, Z. \ere, T. Pal, A. Kasa{, Istorija Ma|ara, Beograd2002, 84-85.

[i{man.11 Masovno naseqavani u bugarskim zemqama, ~ini se da suse Kumani posle svog pokr{tavawa uspe{no utapali u lokalnu elitu,nadokna|uju}i na taj na~in nedostatak doma}e vojne klase.12

Najamnici u Dragutinovoj i Milutinovoj slu‘bi

O boravku Kumana u srpskim zemqama tokom mongolske invazije iwihovoj sudbini nemamo drugih podataka do Fra{eovih vesti. Oni suponovo sre}u u dr‘avi Nemawi}a tek tri decenije kasnije, u svojstvunajamnika i u sklopu tada{wih srpsko-ugarskih veza. Prema svedo-~anstvu arhiepiskopa Danila II, mladi srpski princ Stefan Dragu-tin, o‘ewen ugarskom princezom Katalinom, }erkom Stefana V

(1270-1272) i Kumanke Elizabete, nastojao je da od svog oca kraqa Ste-fana Uro{a I dobije deo zemqe na upravu. Kada nije uspeo da svoje zah-teve ostvari mirnim putem, po{ao je svom tastu i od wega dobio kaopodr{ku ugarske i kumanske ~ete („silx mnogie ‹«zxka ougryskaago ikoumanyskaago”).13 Pregovori Uro{a i Dragutina bili su i posle toganastavqeni, ali nisu urodili plodom, pa je do{lo do borbe. Posle od-lu~uju}e bitke kod Gacka Uro{ je morao odstupiti sa prestola i pre-dati vlast Dragutinu.14 S obzirom da je Stefan V umro 1272, a da je doraspleta unutra{wih borbi u Srbiji do{lo ~etiri godine kasnije,jasno je da sukob nije bio kratkog daha. Izgleda da je Dragutinov odla-zak u Ugarsku i pomo} koju je tada dobio mogla uslediti u posledwojgodini vladavine Stefana V. Upravo u vreme neposredno nakon wego-vog sporazuma sa ~e{kim kraqem P{emislom Otakarom II (1253-1278)u Po‘unu (Bratislava) 1271. godine koji je Ugarskoj posle vi{edece-nijskih te{ko}a pru‘io kratkotrajan mir na zapadu i mogu}nost da seanga‘uje na svojim ju‘nim granicama.15 Iako Kumani nisu neposred-


8

11 Mladenov, Uzi-kumani, 127-130; Vasary, Cumans and Tatars, 65-66; Stoænov, An-

troponimi, 194-197. P. Pavlov, „Po vþprosa na zaselvaniæta na Kumani v Bþlga-riæ prez XIII v.”, II me‘dunaroden kongres po bþlgaristika, Dokladi 6 (1987)631-635.

12 A. Nikolov, „Cumani Bellatores in the Second Bulgarian State (1186-1396)”, Annual ofMedieval Studies at CEU 11 (2005) 223-229.

13 Arhiepiskop Danilo i drugi, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, ed. \.Dani~i}, Zagreb 1866, 17. (Variorum Reprints, London 1972; =Danilo/Dani~i});Arhiepiskop Danilo, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, prev. L. Mirko-vi}, Beograd 1935, 16. (=Danilo/Mirkovi}).

14 Danilo/Dani~i}, 13-19; Danilo/Mirkovi}, 14-18.15 Obi~no se uzima da je sukob izme|u Uro{a i Dragutina bio kratkotrajan i da je

kulminirao tek 1276, ali su stanovi{te o wegovom ranijem po~etku izneli i nekistariji istori~ari: V. Klai}, Povijest Hrvata od najstarijih vremena do svr{etka XIXstole}a, I, Zagreb 19852, 250; V. Mo{in, „Balkanskata diplomatija i dinasti~kite

no pomenuti u okr{aju kod Gacka, wihovo u~e{}e se na osnovu konti-nuiteta Danilovog izlagawa ~ini izvesnim. Spoqna vojna i poli-ti~ka potpora predstavqala je jedan od kqu~nih ~inilaca koji suDragutinu obezbedili pobedu.16

Kumane je kao najamnike sasvim izvesno koristio Dragutinov mla-|i brat i naslednik Stefan Uro{ II Milutin (1282-1321). Obave-{tewa ovog puta ne dolaze od srpskih izvora, ve} od vizantijskog eks-cara i istori~ara Jovana Kantakuzina. On prenosi da je krajem 1320.godine jedno srpsko poslanstvo prispelo u Konstantinopoq sa ciqemda tra‘i vra}awe nekih dve hiqade Kumana koje je car Andronik II

(1282-1328) uzajmio od srpskog vladara, ali ih nije vratio.17

Pretpostavqa se da je Milutin nastojao da ponovo obezbedi wihoveusluge zbog ugarske pretwe koja je tada pritiskala severne granicewegove dr‘ave.18 O okolnostima i vremenu dolaska ove grupe Kumanaiz Srbije u Vizantiju Kantakuzin ne govori, ali se iz drugih izvoramo‘e o tome ne{to vi{e saznati. Poznato je da je 1312. godine Milu-tin pru‘io vojnu pomo} Vizantiji, uzdrmanoj dejstvima jedne grupeTuraka koja se u~vrstila u Galipoqu i odatle uznemiravala okolneoblasti. Kantakuzinov savremenik, istori~ar Ni}ifor Grigora, go-vore}i o ovim doga|ajima navodi da su, u nemogu}nosti da sami iza|una kraj sa wima, Romeji odlu~ili da dovedu neke najamnike sa strane ida je u tom ciqu Andronik II poslao molbu za pomo} svom zetu Milu-tinu. Iz Srbije je tada prispelo „dve hiqade odabranih kowanika”koji su zajedno sa vizantijskim snagama opseli Turke i dr‘ali ih uobru~u, doprinev{i tako wihovom kona~nom slomu.19 Identi~nabrojka, pomenuta u Kantakuzinovom kazivawu i vezano za srpsku vojnuekspediciju o kojoj govori Grigora, navela je savremene istori~are dau ovoj savezni~koj pomo}i vide dolazak kumanskih najamnika.20


9

brakovi na kralot Milutin”, Spomenici za srednovekovna i ponovata istorija na

Makedonija, II, Skopje 1977, 123-124.16 Vasary, Cumans and Tatars, 99-100.17 Ioannis Cantacuzeni eximperatoris historiarum libri IV, I, ed. L. Schopen, Bonn 1828, 35

(=Cantacuzenus); Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, VI, Beograd1989, 307-308. (S. ]irkovi}, B. Ferjan~i}; =VIINJ, VI)

18 Istorija srpskog naroda, Beograd 1981, 475. (S. ]irkovi})19 Nicephori Grigorae Byzantina Historia, I, ed. L. Schopen, Bonn 1829, 262-263, 267-269

(=Gregoras); VIINJ, VI, 184-188. (S. ]irkovi}, B. Ferjan~i})20 L. Mavromatis, La fondation de l’empire serbe: Le kralj Milutin, Thessaloniki 1978, 70;

M. Bartusis, The Late Byzantine Army – Arms and Society 1204-1453, Philadelphia 1992,83 (=Bartusis, Byzantine Army); Vasary, Cumans and Tatars, 118-119; G. [krivani}, „Onajamni~koj vojsci u srednjovekovnoj Srbiji”, Vojnoistorijski glasnik 1 (1954) 86. (=[krivani},Najamni~ka vojska) [krivani}ev zakqu~ak da je ovom vojskom komandovao „nekikraqev ro|ak” je proizvoqan.

Upadqiva je i Grigorina vest da se vojska poslata u pomo} 1312. godi-ne sastojala iskqu~ivo od kowice, {to tako|e potkrepquje tvrdwu dase radi o Kumanima.

Iz druga~ije perspektive ove borbe u Trakiji oslikava kazivawearhiepiskopa Danila II koje stavqa akcenat samo na srpske uspehe,potpuno izostavqaju}i u~e{}e vizantijskih snaga. Prema wegovimre~ima, Milutin je, udovoqavaju}i Andronikovoj molbi, poslao naTurke svoje „srodstvo” i „telesnu stra‘u” („xran«ni«”) koji su ih pobe-dili tako da su „wihovi gradovi bili poru{eni, bogatstvo razgrab-qeno, a od wih se niko nije izbavio”.21 Porede}i i uzimaju}i u obzirGrigorine i Danilove navode o karakteru srpske vojne pomo}i name}ese zakqu~ak da bi upravo tih dve hiqade kowanika moglo predstav-qati Milutinovu telesnu stra‘u koju pomiwe srpski arhipeiskop,odnosno da su upravo wu ~inili prekaqeni Kumani koje je 1320. godi-ne vladar nastojao da vrati u Srbiju.

Va‘na uloga kumanskog odreda u Milutinovoj slu‘bi o kome za-nimqivo u srpskim izvorima nema podataka, nije iznena|uju}a. Ovajnemawi}ki vladar se u velikoj meri oslawao na najamnike iz redovaisto~nih naroda: Jase (Alane) i Tatare izbegle iz crnomorskih stepa,kao i na vizantijske renegate Turkopule (potomke turskih najamnikai hri{}anki). Zna~aj isto~waka u sredwovekovnoj Srbiji pokazao setokom gra|anskog rata izme|u Milutina i Dragutina koji je izbio po-~etkom XIV veka.22 Kada je Dragutin abdicirao sa ra{kog prestola ipredao vlast mla|em bratu, zadr‘avaju}i severne krajeve dr‘ave podsvojom vla{}u, on je to u~inio pod uslovom da se posle Milutinovesmrti presto vrati wegovim potomcima. Milutin ipak nije imao na-meru da ispo{tuje sporazum i svoje direktne naslednike iskqu~i izporodi~ne ba{tine. To je bio glavni uzrok sukoba koji je izbio na sa-mom po~etku XIV veka i potrajao gotovo ~itavu deceniju.23 U wegovojodlu~uju}oj fazi, oko 1310-1311, Milutin se, suo~en sa odmetawemsvoje vlastele, na{ao u izuzetno velikim te{ko}ama. Me|utim, premare~ima Danilovog nastavqa~a, unajmqivawe isto~waka u pravom tre-nutku bilo je presudno da se situacija preokrene i on ostvari pobe-du.24 Iako nije izri~ito spomenut, kumanski odred verovatno je u~e-stovavao u tim borbama zajedno sa Alanima, Tatarima i Turkopuli-


10

21 Danilo/Dani~i}, 145; Danilo/Mirkovi}, 109-110.22 O tome vidi detaqnije u A. Uzelac, „Isto~wa~ki najamnici u Srbiji po~etkom

XIV veka”, Vesnik vojnog muzeja 34 (2007) 29-37 (sa navedenim izvorima i literatu-rom).

23 M. Dini}, „Odnos kraqa Milutina i Dragutina”, Zbornik radova Vizantolo{kog

instituta 3 (1955) 49-82.24 Danilo/Dani~i}, 358-359; Danilo/Mirkovi}, 273.

ma. Nedugo po okon~awu konflikta, kada su se Turkopuli pobuniliprotiv Milutinove namere da im umesto stalnih isplata odredizemqu za izdr‘avawe, upravo je vladareva (kumanska!?) telesna stra‘augu{ila wihov pokret i nanela im te‘ak poraz.25

Slede}i Milutinov primer, potowi srpski vladari iz dinastijeNemawi}a Stefan De~anski (1321-1331) i Stefan Du{an (1331-1355)tako|e su svoju li~nu gardu vrbovali iz redova stranih najamnika, stim {to su wu po pravilu ~inili zapadwaci: Katalanci i Nemci.26

Po postoje}im podacima, kasniji najamni~ki odredi nikada nisu do-stigli znatnu brojku od 2.000 Kumana {to je jo{ jedan pokazateqwihove va‘nosti i zna~aja.27 Ipak, najamni~ka vojska je u na~elu bilaskupa za izdr‘avawe i kada nije postojala potreba za wenim stalnimdr‘awem pod oru‘jem, ona se mogla ustupiti. Zarad odre|enih poli-ti~kih interesa, Milutin je 1312. godine to i u~inio.

Izvesno je da se Kumani, uprkos Milutinovom odlu~nom nastojawuna dvoru Paleologa, nikada nisu vratili u Srbiju. Na wih se naimera~unalo u predstoje}em gra|anskom ratu izme|u Andronika II iwegovog unuka, potoweg Andronika III (1328-1341), koji je duboko po-tresao Carstvo. Nekoliko godina kasnije, ta~nije pre oktobra 1327.godine, oni su iz Trakije bili preseqeni na egejska ostrva Lemnos,Tasos i Lezbos, zbog strahovawa da bi se mogli pridru‘iti Tatarimakana Uzbeka (1313-1341) koji su u to vreme uznemiravali vizantijskeoblasti.28 Ova najamni~ka grupacija koja je tokom svoje burne karijerebila u slu‘bi srpskog kraqa i vizantijskog vasilevsa posle toga ne-staje iz izvora. Kantakuzinov spomen wihovog iseqavawa iz Trakijena Egejska ostrva ujedno je u posledwi hronolo{ki gledano podatakvezan za kumansko prisustvo u sredwovekovnim balkanskim zemqama.

Kumani u srpskim sredwovekovnim izvorima

U delima hagiografa srpskih kraqeva i arhiepiskopa Danila II iwegovog nepoznatog nastavqa~a koji su pisali u prvoj polovini XIV

veka, Kumani se sre}u u vi{e navrata. Pored wihovog prisustva uunutra{wim sukobima izme|u kraqa Uro{a I i wegovog naslednika


11

25 Danilo/Dani~i}, 143-144; Danilo/Mirkovi}, 108-109.26 [. Ljubi}, Listine o odno{ajah izme|u ju‘noga Slavenstva i Mleta~ke republike, II, Zagreb

1870, 11, 111; Jire~ek, Istorija Srba, II, 110-114; M. Dini}, Iz srpske istorije

sredwega veka, Beograd 2003, 432-451.27 [krivani}, Najamni~aj vojska, 87; A. Veselinovi}, „Vojska u sredwovekovnoj Srbi-

ji”, Vojnoistorijski glasnik 1-2 (1994) 411-412.28 Cantacuzenus, I, 259; VIINJ, VI, 319 (S. ]irkovi}, B. Ferjan~i}); Bartusis, Byzan-

tine Army, 83; Vasary, Cumans and Tatars, 119.

tokom sedamdesetih godina XIII veka, spomiwu se u burnim doga|ajimasa kraja XIII veka i borbama koje su Dragutin i Milutin vodili sa go-spodarima Brani~eva, polubra}om Drmanom i Kudelinom. Kao rezul-tat ovih sukoba, oblasti Brani~eva i Ku~eva su 1292. godine u{le u sa-stav srpskih zemaqa.29 Brani~evski gospodari su prethodno obezbedi-li pomo} prekodunavskih kumanskih i tatarskih odreda i uspeli da zakratko osvoje Dragutinove zemqe.30 Tada je postradao i manastir @i-~a na Milutinovoj teritoriji koji je, kako prenosi Danilov nastav-qa~, „dugo vremena stajao u pusto{i nailaskom bezbo‘nog naroda ku-manskoga.”31

Dok Danilo i wegov nastavqa~ Kumane i druge isto~ne narode: Ja-se, Tatare i Turke, uvek spomiwu pod wihovim pravim imenom, u ka-snijim tekstovima ova distinkcija se gubi. Kako usled vremenskeudaqenosti od samih doga|aja o kojima svedo~e, tako i zbog postepenogprodirawa vizantijskog manira arhaizirawa etnonima pod uticajemstranaca koji pi{u u Srbiji. Grigorije Camblak tako Tatare nazivaGotima, dok Konstantin Filozof ponekad za wih upotrebqava imePersijanci.32 Ovaj manir vidqiv je i u tzv. Starijim srpskim letopi-

sima, pisanim u drugoj polovini XIV veka. Govore}i o bici kod Vel-bu‘da 1330. godine, oni pomiwu bugarskog cara Mihaila [i{mana(1323-1330), sina nekada{weg upravqa~a Vidina, kao „skitskog voje-na~elnika”.33 Kod nekih vizantijskih pisaca Skitima se nazivaju ka-ko Kumani, tako i Tatari za koje je poznato da su bili u sastavu bugar-ske vojske kod Velbu‘da.34 Me|utim, u ovom kontekstu „skitski” sa-


12

29 O novijoj interpretaciji i preciznom datovawu ovih doga|aja vidi: S. Mi{i},„Srpsko-bugarski odnosi na kraju 13. veka”, Zbornik radova Vizantolo{kog

instituta 46 (2009) 335-336 (=Mi{i}, Srpsko-bugarski odnosi); A. Uzelac,

„’Kan’ Nogaj, kraq Milutin i srpsko-tatarski sukobi krajem XIII veka”, Vojnois-

torijski glasnik 1 (2009) (u {tampi).30 Danilo/Dani~i}, 115; Danilo/Mirkovi}, 87.31 Danilo/Dani~i}, 371-372; Danilo/Mirkovi}, 283-284. U starijoj literaturi se

uglavnom navodilo mi{qewe da je @i~a postradala tokom potoweg pohodavidinskog kneza [i{mana. Me|utim, upravo su brani~evski gospodari Drman iKudelin, kao i Kumani u wihovoj slu‘bi, bili odgovorni za stradawe sedi{tasrpske arhiepiskopije, A. Uzelac, „Ko je spalio @i~u?”, Brani~evski glasnik 6(2009) 1-12; Mi{i}, Srpsko-bugarski odnosi, 335.

32 Æ. [afarikþ, „@ivotý kralæ Stefana De~anskog?”, Glasniký Dru{tva srbske

slovesnosti 11 (1859) 71; V. Jagi}, „Konstantin Filozof i wegov ‘ivot despotaStefana Lazarevi}a”, Glasnik srpskog u~enog dru{tva 42 (1875) 271-274.

33 Q. Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Sremski Karlovci 1927,78-79, 103.

34 Uvod Du{anovog zakonika pomiwe crne Tatare u sastavu bugarske vojske, N. Ra-doj~i}, Zakonik cara Stefana Du{ana, Beograd 1960, 84. Vizantijski istori~ar

svim sigurno ne podrazumeva „tatarski”, jer se u Letopisima Tatarinazivaju svojim pravim imenom. Da li su wihovi sastavqa~i,upotrebqavaju}i anti~ki zbirni naziv za narode crnomorske stepe,mo‘da mislili na kumansko poreklo ovog bugarskog vladara? U sva-kom slu~aju, u srpskoj sredwovekovnoj kwi‘evnosti se za Bugare ne ko-risti naziv Skiti, pa se mo‘e pretpostaviti da je tako.

Na zanimqiv spomen Kumana i Bugara nailazi se u jednom apo-krifnom spisu naslovqenom Kazivawe proroka Isaije, kako ga je an|eo

uzneo do tre}eg neba.35 Prema jednom stanovi{tu, prvobitna verzijaovog teksta je u stvari prevod sa gr~kog i, kako se to mo‘e pokazati naosnovu lokalizacije mesnih imena i o~uvawa kulta sveca Isaije, ve-rovatno je nastala na prostoru izme|u Serdike i Skopqa po~etkomdruge polovine XI veka.36 Prema drugim, potowim mi{qewima, spissvojim sadr‘ajem i na~inom izlagawa, iako se oslawa na gr~ke uzore,jeste izvorno slovenski.37 U tekstu se, izme|u ostalog, govori kako jestarozavetni prorok vodio seobu jednog dela „Kumana koji se nazivajuBugarima” („Koumani, rekomi Blgare”) u Karvunsku zemqu (dana{waju‘na Dobruxa). Veza dva naroda obja{wava se na slede}i na~in: „Po-sle smrti cara Ispora (Asparuh), nazva{e Kumane Bugarima, jer suoni pre wega bili veoma pogani, tako|e i bezbo‘ni i u mnogim ne~a-stima i neprestano su mnogo godina bili neprijateqi gr~kom car-stvu”.38 Veze prabugarskog i kumanskog etnosa iznete u ovom spisu ale-gori~kog su karaktera i te{ko se mogu pomiriti sa poznatim istori-ografskim faktima. Na osnovu toga, izgleda da se u jedinoj sa~uvanoj,srpskoj redakciji ovog teksta koja je mnogo poznijeg datuma, ~uva spo-men Kumana, ne kao etni~ke odrednice, ve} sa zna~ewem „pagani”.


13

Ni}ifor Grigora za wih koristi naziv Skiti, Gregoras, I, 455; VIINJ, VI, 208.(S. ]irkovi}, B. Ferjan~i})

35 Spis je izdat u vi{e navrata: Q. Stojanovi}, „Stari srpski hrisovuqi, akti,biografije, letopisi, tipici, pomenici, zapisi i dr.”, Spomenik Srpske kraqev-

ske akademije 3 (1890), 190-193. (=Stojanovi}, Hrisovuqi); Y. Ivanov, Bogomilski

knigi i legendi, Sofiæ 1970, 280-287 (Ivanov, Bogomilski knigi); V. Tþpko-va-Zaimova, A. Miltenova, Istoriko-apokalipti~nata kni‘nina vþv srednove-

kovna Bþlgariæ, Sofiæ, 1996, 195-198. (=Zaimova, Miltenova, Kni‘nina)36 K. Jire~ek, „Hri{}anski elemenat u topografskoj nomenklaturi balkanskih

zemaqa”, prev. I. Sindik i J. Radoni}, Zbornik Konstantina Jire~eka, I, Beograd1959, 522-523.

37 Ivanov, Bogomilski knigi, 276-280.38 Stojanovi}, Hrisovuqu, 191; Ivanov, Bogomilski knigi, 282; Zaimova, Miltenova,

Kni‘nina, 196.

Antroponimi i toponimi kumanskog porekla

Za razliku od narativnih, dokumentarni izvori, odnosno poveqeNeamwi}kih vladara pru‘aju mnogo vi{e kumanskih tragova usredwovekovnoj Srbiji i to zahvaquju}i svom bogatom antroponoma-sti~kom i toponomasti~kom materijalu. Jo{ u prvoj poveqi kraqaStefana Prvoven~anog (1196-1228) manastiru @i~i izdatoj posle1219. godine spomiwu se trojica qudi koji nose ime Koumany.39 U Hi-landarskoj poveqi kraqa Milutina, izdatoj pre 1302. godine sre}e seneki Koumanicy sy dhtiü.40 Me|u qudima vlastelinstva manastira uBawskoj izme|u 1313 i 1318. navode se Komany i Koumanicy.41 U kasnijimdokumentima, naro~ito Drugoj De~anskoj hrisovuqi Stefana De~an-skog iz 1330-1331 i Tre}oj De~anskoj hrisovuqi Stefana Du{ana iz1343-1345, susre}e se nekoliko kumanskih etnonima: Koumaniny,42

Koumanicy,43 kao i patronim Koumanoviky.44 Istovremeno, dva ~oveka poimenu Koumany spomiwu se u popisu imawa Htetovskog manastira iz1343. godine.45

Spisak se ovim primerima ne iscrpquje. Osim etnonima, povreme-no se u dokumentarnim izvorima nailazi na li~na imena koja su sa-svim sigurno kumanskog porekla. Tako se u Drugoj i Tre}oj De~anskojpoveqi sre}e Koteny,46 kao i vi{e qudi koji nose ime %i{ymany,47 a uSvetoarhan|elovskoj hrisovuqi cara Stefana Du{ana iz 1348-1350.godine navodi se neki Drymany.48 Kona~no, ova imena nisu bila ogra-ni~ena samo na ni‘e dru{tvene slojeve i u poveqi bosanskog bana Ma-


14

39 F. Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae ,Bosniae, Ragusii, Wien1858, 12. (=Miklosich, Monumenta Serbica)

40 Miklosich, Monumenta Serbica, 60.41 M. Grkovi}, Re~nik imena Bawskog, De~anskog i Prizrenskog vlastelinstva u XIV

veku, Beograd 1986, 105, 110.42 P. Ivi}, M. Grkovi}, De~anske Hrisovuqe, Novi Sad 1976, 119, 203. (=Ivi},

Grkovi}, De~anske hrisovuqe)43 Ivi}, Grkovi}, De~anske hrisovuqe, 84, 90, 17744 Ivi}, Grkovi}, De~anske hrisovuqe, 143.45 L. Slaveva, „Popis na imotite na htetovskiot manastir od 1343 godina”, Spome-

nici za srednovekovata i ponovata istorija na Makedonija, III, Skopje 1980, 296,298.

46 Ivi}, Grkovi}, De~anske hrisovuqe, 258. Ime kumanskog kneza Kotijana koji jevodio wihovu seobu u Ugarsku u osvit mongolske invazije posvedo~eno je u ruskimletopisima kao Kotøn¢, Kotan¢ i Kotän¢: Polnoe sobranie russkih letopisey

(=PSRL), I, Leningrad 1926, 446, 504 (Lavrentýevskaæ letopisý); PSRL, III,Moskva-Leningrad 1950, 62 (Novgorodskaæ pervaæ letopisý). Ru|ero iz Varadinaga naziva Kuthen, Rogerius, 553-554.

47 Ivi}, Grkovi}, De~anske hrisovuqe, 9, 121, 122, 158, 248, 251.48 S. Mi{i}, T. Subotin-Golubovi}, Svetoarhan|elovska hrisovuqa, Beograd 2003,

107.

teja Ninoslava Dubrovniku iz 1249. godine nalazi se me|u kletveni-cima kaznac Bhlyxany.49 Kao primer frekventnosti imena Kuman iwegovih izvedenica mogu poslu‘iti rezultati analize etni~ke struk-ture stanovni{tva isto~ne Makedonije u prvoj polovini XIV veka ko-ja je pokazala da se ona sre}u u otprilike 0.5% slu~ajeva svih zabe-le‘enih antroponima.50

Sa druge strane, ~ak i sumarni pogled na dana{wu topografijuBalkanskog poluostrva i okolnih zemaqa pokazuje veoma ~esto sus-retawe sa „kumanskim” mestima. Kumanovo (Makedonija), Kumanis

(Ko��a��, Peloponez), Komana (Comana, Dobruxa), Komane{ti(Comanesti, Moldavija), Kun{ag i Ki{kunhala{ (Kunság, Kiskunha-

las, Panonija), samo su neki od najo~iglednijih primera.

Srpske sredwovekovne poveqe zabele‘ile su vi{e takvih naseqakoja su uglavnom kasnije nestala. Selo Kumanija u Ma~vi, trag wihoveseobe iz ugarskih krajeva u prole}e 1241. zabele‘eno je u Ravani~kojpoveqi kneza Lazara Hrebeqanovi}a. U istom dokumentu sre}e se i se-lo Koumani na prostoru Brani~eva.51 Toponim Drmno kod Kostolca,dobio je svakako ime po nekada{wem gospodaru ove oblasti pre prela-ska pod srpsku vlast, Drmanu.52 Jedno selo Koumanovo koje se nalazilonedaleko od Prizrena pomiwe se u De~anskim hrisovuqama, kao i upoveqi Stefana De~anskog prizrenskoj episkopiji iz 1326. godine.53

U darovnici istog vladara Hilandaru izdatoj godinu dana kasnije,sre}e se naseqe po imenu Komanovo seli{te.54 Poreklo jednog broja to-ponima kao {to su Kumanica ili Kunovica, nije rasvetqeno, iako po-stoji mogu}nost da su i ona kumanskog porekla. Ipak, nastojawa poje-


15

49 Miklosich, Monumenta Serbica, 33. Verovatno izvedeno od imena bugarskog caraJovana Asena I Belguna (1190-1196) koji je tako|e bio kumanskog porekla. O imenuBelgun, vidi navedenu literaturu u I. Bo‘ilov, Familiæta na Asenevci

(1186-1460) – genealogiæ i prosopografiæ, Sofiæ 1994, 35, n. 2; O zvawu kaznacakoji je predstavqao najvi{eg ~inovnika zadu‘enog za civilne poslove: M. Bla-gojevi}, Dr‘avna uprava u srpskim sredwovekovnim zemqama, Beograd 2001, 17-24.

50 Z. \okovi}, „Stanovni{tvo isto~ne Makedonije u prvoj polovini XIV veka”,Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 40 (2003) 173-175.

51 Miklosich, Monumenta Serbica, 199.52 M. Dini}, Srpske zemqe u sredwem veku (istorijsko-geografske studije), Beograd

1978, 84-85.53 Ivi}, Grkovi}, De~anske hrisovuqe, 65, 98-99, 194-196; S. Novakovi}, Zakonski

spomenici srpskih dr‘ava sredweg veka, Beograd 1912, 639, 646 (=Novakovi},Zakonski spomenici)

54 Stojanovi}, Hrisovuqi, 25; Novakovi}, Zakonski spomenici, 396, 398.

dinih istra‘iva~a da u nazivima ‘upa Komarnica ili Altin vide ku-manske tragove ne mogu se prihvatiti.55

Neka od navedenih li~nih imena ([i{man, Drman) svakako su bi-la dovoqno dobro poznata i ~uvena {irom balkanskih prostora dapredstavqaju odraz odre|ene mode i ne mogu oslikavati tragove ne~i-jeg porekla. Primera radi, ni dana{wa imena Filip ili Aleksandar,rasprostrawena {irom sveta, svakako ne ukazuju na ne~ije gr~ko pore-klo, kao ni uostalom mnoga druga koja vuku poreklo iz anti~ke ili bi-blijske tradicije Za etnonime kori{}ene u funkciji imena (Koman,Kuman, Kumanin) mo‘e se izre}i sli~na konstatacija. Verovatno je dasu u vreme kada su posvedo~eni u poveqama (XIII-XIV vek), uvelikoodoma}eni, oni ve} preuzeli funkciju uobi~ajenih li~nih imena. Uzto, treba napomenuti da se navedeni primeri ne sre}u kompaktno i uzto, kada se pogleda struktura naseqa gde su zabele‘eni, u dru{tvu slo-venskih i hri{}anskih antroponima. S obzirom da navedene poveqepokrivaju pomoravske, kosovsko-metohijske krajeve i Makedoniju, ovaimena ne mogu se vezati ni za neko odre|eno u‘e geografsko podru~je.Me|utim, upravo u~estalost i ra{trkanost antroponima i toponimakumanskog porekla {irom srpskog etni~kog prostora ukazuje da je, ma-kar i posredno, uticaj Kumana u sredwovekovnoj Srbiji bio mnogo ve-}i nego {to se mo‘e naslutiti na osnovu retkih obave{tewa owihovoj vojnoj slu‘bi.

Summary

Cumans, nomadic Turkic people originally from Pontic-Caspian steppe, were

above all important military factor in Southeastern Europe during the Middle Ages.

First contacts between Cumans and Serbs took place at the end of the 11th – begin-

ning of the 12th century. Cuman presence in Serbian lands is attested from mid 13th

century, when, according to a western contemporary source, group of nomads fled

from Hungary and found refuge in Bulgaria, Greece and Serbia during the Mongol

invasion (1241-1242). As mercenaries, Cumans participated in the struggle between

king Stephen Uro{ I and his son Stephen Dragutin in the years of c.1271-1276. Dra-


16

55 I. Schütz, „Les contacts médiévaux albano-comans reflétés par l’onomastique deKosovo”, Acta Orientalia Academiae Scientarum Hungaricae 40 (1986) 293-300. Trebanapomenuti da ovaj ~lanak sadr‘i faktografske gre{ke i neutemeqene zakqu~ke.Uprkos autorovim tvrdwama, ime ‘upe Komarnica, nazvane po istoimenoj recistarije je od XI veka i ne mo‘e povezati sa Kumanima. O oblasti Altin, ~ije ime jeizvedeno ne od turskog altin ili altün – „zlato, zlatni” kao {to autor tvrdi, ve}od latinskog altus – „visok”, vidi G. Tomovi}, Altin u XIV i XV veku, Stanov-ni{tvo slovenskog porijekla u Albaniji, Titograd 1991, 153-166.

gutinÆs younger brother and successor king Stephen Uro{ II Milutin (1282-1321)

also employed Cuman horsemen, totaling 2.000 in number, thus being the largest fo-

reign military contingent in Medieval Serbia. They apparently also represented royal

bodyguard. In 1312 they were ceded to Byzantine emperor Andronicus II. Eight

years later, Milutin vainly insisted on their return; eventually in 1327 Cumans were

settled on Aegean islands.

In Serbian sources written in the first half of the 14th century (Lives of Serbian

kings, by archbishop Daniel II and his continuator) Cumans were always mentioned

under their proper name; distinguished from other eastern peoples – Tatars, Alans

and Turks, as well. In later texts (so-called Old Serbian Chronicles, dated from late

14th century) this trait fades, due to the temporal distance from the events they de-

scribe and also due to the penetration of byzantine manner of archaizing contempo-

rary ethnonyms in Serbian medieval literature. Therefore, itÆs not surprising that in

those documents one can find term Scythians instead of Cumans. Another result of

this process was that Cuman acquired new meaning û „heathen”, as in the text com-

monly known as Bulgarian Apocryphal Chronicle.

In the royal charters of Nemanji} dynasty dated from 13th-14th century, there are

many personal names and place-names of Cuman origin. Their frequency and diffu-

sion indicates that the influence of those resilient, warlike and omnipresent nomads,

although indirectly, had been far greater in Medieval Serbia than one can discern

from scarce information regarding their military service.


17

18

Violeta Raki}

Osnovna {kola „Sestre Ili}”

Vaqevo

OSNOVNA [KOLA „MILO[ MARKOVI]”

U DOWIM LESKOVICAMA

1898-2008.

Apstrakt: U radu se govori o istorijatu Osnovne {kole „Milo{ Marko-

vi}” u Dowim Leskovicama. Ova {kola pokriva veliko seosko podru~je, od peri-

ferije Vaqeva pa do granice kosjeri}ke op{tine. Danas, wenoj {kolskoj mre‘i,

kao izdvojena odeqewa, pripadaju {kole u Leli}u, Su{ici, Gorwem i Dowem Ta-

oru i u Gorwim Leskovicama, koje su do {ezdesetih godina XX veka bile samo-

stalne {kole. Na osnovu neobjavqene i objavqene arhivske gra|e napisano je o

{kolskim zgradama, u~enicima, nastavnim i vannastavnim aktivnostima,

u~iteqima, kasnije i nastavnicima koji su zna~ajno uticali na razvoj sela i

poboq{awu standarda me{tana.

Uvod

Tokom XIX veka deca leskova~ke op{tine {kolovala su se u {koli,u manastiru ]elije, koja je osnovana 1830. godine.1 Bila je to jedna odnajstarijih {kola vaqevskog kraja, a radila je do {kolske 1897/1898.godine. Pri manastiru je postojao internat u kome su |aci ‘iveli. Izleskova~ke op{tine u ovoj {koli je {kolovano samo 5 |aka iako je op-{tina imala 308 domova sa vi{e od 540 poreskih glava. Krajem tre}edecenije XIX veka u manastiru ]elije slu‘bovao je Nedeqko @ivko-vi},2 rodom iz Gorweg Ko~eqa u oblasti podrinskoj. Tada{wi arhi-mandrit manastira Dionisije poslao ga je u Petnicu, svome sinu da gaizu~i kwizi. Kada se obu~io za u~iteqa Nedeqko se vratio 1830. godi-

19

UDK

1 Milorad Gospavi}: Selo Bogati}, Vaqevo 2008, str. 50.2 Glas Vaqeva, 26. maj 1929, str. 2.

ne i tada otpo~iwe sa radom {kola. To nije bila dr‘avna {kola, ve}su u~iteqa, u namirnicama, pla}ali roditeqi koje su donosili vi-kendom i praznicima. Kada su 1837. godine ]elije pretvorene u sve-tovnu crkvu, Nedeqko @ivkovi} „si{ao” je u Vaqevo za u~iteqa. Je-dan od wegovih sinova Sima zavr{io je u~iteqsku {kolu i na slu‘bije bio u ]elijama gde je umro, kao mlad u~iteq. Od 1836. godine u~itequ ]elijama je bio Igwat Raji}, iz Be~kereka (dana{wi Zrewanin).Pre 1844. godine na slu‘bi je bio i u~iteq Ilija Liwa~ki.3

Oko 1844. godine {kolu u ]elijama poha|aju deca iz Kolubarskogsreza (sela: Petnica, Belo{evac, @abari, Klinci, Ba~evci, Buja~i},Prijezdi}, Dra~i}, Brangovi}) i Vaqevskog sreza (Leli}, Bogati}, Le-skovice, Stubo, Su{ica, Strmina Gora). Pre 1844. godine deca iz selabli‘a Petnici i{la su u petni~ku {kolu, pa po{to je u~iteq umro anovi nije postavqen, deca su upu}ivana u {kolu pri manastiru ]elije.

U~iteqi, od 1844. godine, bili su: Stefanovi} Aksentije (1844),Filipovi} Luka (1845-1846), Popovi} Marinko (1847-1850), Popo-vi} – To{i} Jefrem (1851-1852), Lazi} Dimitrije (1852-?), Jakovqe-vi} Veqko (1856-?), Popovi} Jakov (1859-?), Markovi} Jeremija(1863-1868), Vuka{inovi} Mir. (1869), Jovanovi} Andrija (1870-1871,zatim je postao sve{tenik u ]elijama), @ivkovi} Simeon (1871-1872?)4. U osmoj deceniji XIX veka mogu}e je da su u ]elijama radila dvoji-ca u~iteqa sa ovim imenom. Jedan od wih, sahrawen je u ]elijamaju‘no od crkve. Na spomeniku pi{e: „Ovde le‘e kosti Simeona @iv-

kovi}a, u~iteqa }elijskog rodom iz Gre{wice, okrug podrinski koji je

umro u 33-oj godini po‘ivev{i 14 godina kao odli~an u~iteq, preselio

se u ve~nost 1877, ostav{i za sobom ‘enu i troje sitne dece, koji mu i

podi‘u ovaj spomenik.” Izvan porte nalazi se i spomenik sa tekstom:„Sima @ivkovi}, u~iteq }elijski, podi‘e svojoj supruzi Jeleni, koja

umre pri poro|aju 1874. godine i svojoj pomrloj de~ici: Miloradu, Miha-

ilu i Danojlu.”5 U~iteq Jovan Ugrinovi}, iz Beograda u~iteqevao je u

]elijama, od 1878 do 1880. godine, umro je mlad i sahrawen je navaqevskom grobqu. U manastiru ]elije u~iteqi su jo{ bili: Marko-vi} Qubomir (1881-1886), Pani} Jovan (1887-1889).6 Posledwi u~itequ ]elijama je bio Mihailo Stuparevi}, a prvi u Osnovnoj {koli u Le-

Violeta Raki}

20

3 Arhivska gra|a Osnovna {kola „Milo{ Markovi}” u Dowim Leskovicama (udaqem tekstu: Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama).

4 Qubodrag A. Popovi}: „U~iteqi vaqevskog kraja do 1872. godine – {ematizam”,Glasnik MIAV br. 7, Vaqevo 1972, str. 26.

5 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama.6 Qubodrag A. Popovi}: „U~iteqi vaqevskog kraja od 1873. do 1890. godine”,

Glasnik MIAV, br. 8, Vaqevo 1973, str. 21.

li}u. Za wega, Nedeqko Savi}, u~iteq u penziji, iz [apca pisao jemanastiru ]elije 1962. godine: „To je bio u svakom pogledu odli~an~ovek i u~iteq, koji je svima nama slu‘io za ugled. Gajio je i maline iupu}ivao zainteresovane seqake da i oni to prihvate... Velika je {te-ta za narod ovog kraja bila {to je ova {kola zatvorena i on preme-{ten. Umro je u Beogradu kao u~iteq u penziji.”7

*

Posle zatvarawa {kole u ]elijama {kolske 1897/1898. godine, ja-vila se potreba za osnivawem nove, pa je Ministarstvo, krajem 1897.godine, dozvolilo otvarawe {kole. Na po~etku je bilo dosta proble-ma oko funkcionisawa, jer se pojavio problem u~iteqskog kadra kojegnije bilo.

[kola u Dowim Leskovicama osnovana je 1898. godine, po{to jedobijena saglasnost komisije iz Vaqeva. Po~ela je sa radom novembra1898, kada je doveden penzionisani u~iteq iz Vaqeva Nikola Rosi}Jevti}. U~enika nije bilo mnogo. Za potrebe {kole uzete su prostorijetada{we op{tinske sudnice, a op{tina je podigla novu sudnicu.[kola je imala dva odeqewa i hodnik. Zemqi{te na kome je zidana{kola bilo je ve}im delom op{tinsko, a ostalo zemqi{te je dokup-qivano od Andrije Timoti}a i familije Andri}.8

Nova {kolska zgrada podignuta je 1899. godine sredstvima op{ti-ne, na mestu sada{we nove, sa jednim odeqewem, pa se zgrada u kojoj je{kola po~ela rad pretvorila u stanove za u~iteqe. Na {kolskoj zgra-di vr{ena su dogra|ivawa za jo{ jedno odeqewe. [kola u Dowim Le-skovicama odvojila se od {kole u ]elijama 1898. godine, a u woj su na-stavu poha|ali u~enici iz Dowih i Gorwih Leskovica, Bogati}a, Le-li}a i Su{ice. Kasnije, verovatno 1902, odvaja se od }elijske {kole i{kole u Leli}u.

Jedan od u~iteqa {kole, u prvoj deceniji XX veka, bio je i NikolaVelimirovi}. Po zavr{etku bogoslovske {kole uputio je Ministar-stvu prosvete i crkvenih poslova molbu, avgusta 1902. godine, da mu sedodeli u~iteqska slu‘ba po mogu}stvu u osnovnoj {koli sela Lesko-vice, sreza i okruga Vaqevskog. Posle dve godine slu‘bovawa u {koliponovo je uputio molbu, 14. maja 1904. godine, u kojoj naju~tivije molida mu se produ‘i slu‘ba u {koli, a kao razloge navodi to {to jewegovo mesto ro|ewa, Leli}, u neposrednoj blizini {kole i {to mu

Osnovna {kola „Milo{ Markovi}” u Dowim Leskovicama 1898-2008.

21

7 Pismo Nedeqka Savi}a, 1962, arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama.8 Letopis Osnovne {kole u Dowim Leskovicama (u daqem tekstu: Letopis O[ u

Dowim Leskovicama), str 1.

omogu}ava da poma‘e svojoj porodici. Kao drugi razlog naveo je svojenaru{eno zdravqe koje je, po savetu lekara, mogao da popravi podpovoqnim klimatskim uslovima ovog kraja. Tokom avgusta 1904. godi-ne dobio je pozitivan odgovor. Na osnovu ~lana 85. Zakona o narodnim{kolama postavqen je za u~iteqa u ovoj {koli sa godi{wom platomod 600 dinara.

[kolska zgrada

Zbog promene namene, nova {kolska zgrada gra|ena je, 1937. i 1938.godine, za vreme predsednikovawa Nikole Andri}a.9 Narod iz kraja jedavao pomo} u radnoj snazi. Dok se zidala {kolska zgrada u~enici sunastavu poha|ali u jednom delu u~iteqskih stanova. Gradwa je zavr-{ena 1939. godine. Nova {kola je imala dve u~ionice, prostran hod-nik i kancelariju. Pored {kole je sagra|en i u~iteqski stan sa 4odeqewa.10 Ina~e, prvi stan za u~iteqa sagra|en je prepravkom prve{kolske zgrade – sudnice, a posebna zgrada, za te potrebe, negde oko1907. godine.11

U prvim decenijama XX veka nastava se odvijala u postoje}im pro-storijama sve do Drugog svetskog rata kada je pretrpela izvesna raza-rawa. Prema spisku sreskog prosvetnog referenta o o{te}enim {ko-lama sa teritorije vaqevskog sreza {kola u Leskovicama imala je{tetu koja je procewena na 44.200 dinara.12

[kolski prostor je 1954. godine pro{iren za jo{ jednu u~ionicujer se pove}ao broj odeqewa.13 U {kolskom dvori{tu je zasa|eno oko59 komada {qivovih sadnica, 15 sadnica jabuka, nekoliko oraha, du-da, tre{awa i drugog vo}a, ure|en je cve}wak. Kako se {kola, u odnosuna veliki broj u~enika, veoma te{ko snabdevala vodom upraviteq{kole Radi{a Ristovi} pokrenuo je pitawe izgradwe vodovoda i po-dizawa ~esme u {kolskom dvori{tu. Molbom se obratio Higijenskomzavodu u Vaqevu na koju je odgovoreno povoqno. U junu 1958. godineodr‘an je zbor bira~a, sela Dowe i Gorwe Leskovice i Bogati}a, gdesu bira~i odobrili izgradwu vodovoda, zaveli samodoprinos u rad-noj snazi i uskoro po~eli sa radom. U po~etku, radovi su tekli po pla-nu, izgra|en je rezervoar, ali su ubrzo obustavqeni zbog nedostatka

Violeta Raki}

22

9 Isto, str. 5.10 Me|uop{tinski istorijski arhiv Vaqevo (u daqem tekstu: MIAV), Fond:

Okru‘ni narodni odbor Vaqevo (1944-1947), Prosvetno odeqewe 1945, grupa V (udaqem tekstu: Prosvetno odeqewe), kut. inv. br. 6.

11 Letopis O[ u Dowim Leskovicama, str. 4.12 MIAV, Prosvetno odeqewe 1945, grupa V, kut. inv. br. 6.13 Letopis O[ u Dowim Leskovicama, podaci o gradwi {kole, str. 11, 22, 25, 32. i 33.

vodovodnih cevi. Kada su sredstva obezbe|ena nastavilo se sa radovi-ma. U wivi Obradovi} Svetozara dovr{en je rezervoar veli~ine oko11.000 litara vode. Dovedena je voda do rezervoara i zapo~eti su kop-neni radovi prema {koli. Decembra 1959. godine pu{tena je ~esma urad, a spomen-plo~u je sve~ano otkrio predsednik Saveza boraca selaTripkovi} Jovan.

I naredne godine nastavilo se sa izgradwom sela. Juna 1960, na zbo-ru bira~a sela, doneta je odluka o uvo|ewu elektri~nog svetla u seli-ma Dowe i Gorwe Leskovice i Bogati}. Pristupqeno je poslovimaoko se~e drvenih stubova i kopawa jama na liniji Leskovice – Leli}.U jesen su postavqeni stubovi. Januara 1961. godine osvetqena je{kolska zgrada i zadru‘ni dom.

Zgrade {kole nisu dirane sve do 1963. godine kada su, na zboru bi-ra~a za sela Dowe i Gorwe Leskovice i Bogati}, gra|ani doneli odlu-ku da uvedu samodoprinos u radnoj snazi od 10 nadnica po ~oveku. Uisto vreme odobrena su sredstva od SO Vaqevo u iznosu od 10.000.000dinara. Na osnovu ovih odluka izgradwa nove {kole po~ela je 1964.godine. U proseku dnevno je radilo 10 do 15 radnika, a me{tani su pre-vla~ili kamen iz majdana „Glavice” i kopali temeqe {kole. Izvo|a~radova bio je Despot Mati}, preduzima~ iz Bogati}a, a rad je kontro-lisao re‘ijski odbor na ~elu sa Radi{om Ristovi}em, upraviteqom{kole. Usled nedostatka sredstava odlu~eno je da se u prvoj etapi za-vr{e 4 u~ionice sa holom, zbornicom, mle~nom kuhiwom i kancelari-


23

[kola u Dowim Leskovicama

jom za upravu. Radovi su obustavqeni a {kola je useqena 1969. godine,iako nije bila zavr{ena14.

Danas mati~na {kola ima dve zgrade. [kolska zgrada za ni‘e raz-rede izgra|ena je 1939. godine i tu su sme{tena 2 kombinovanaodeqewa ni‘ih razreda kao i {kolska biblioteka. Zgrada za vi{erazrede izgra|ena u periodu 1963-1968. Danas ima oko 90 |aka koji na-stavu poha|aju u 5 u~ionica i kabinetu informatike. Od {k. 2007/2008,pri {koli postoji i pred{kolska grupa. U novoj zgradi se nalaze ikancelarije, a {kolske 1987/88. otvoren je internat sa 4 ~etvorokre-vetne sobe, velikom trpezarijom i savremeno opremqenom kuhiwom.[kola se prostire na povr{ini od 1.916,06 m2, ukupan broj prostori-ja je 66, a broj objekata je 18.15

Posledwih godina dosta je u~iweno na poboq{avawu uslova ‘ivo-ta i rada {kole: uvedeno je parno grejawe, promewena je stolarija ikancelarijski name{taj, opremqen je kabinet informatike sa 20umre‘enih ra~unara, a sre|en je i sanitarni ~vor. Od nov~anih sred-stava, dobijenih od {kole „Sveti Sava” iz Wujorka 2006-2007, nabav-qen je lap-top. Video bim i zidno projekciono platno nabavqeni suizdavawem {kolskog dvori{ta u zakup za va{ar u Leli}u, na Preo-bra‘ewe 19. avgusta.16

Rad {kole posle Drugog svetskog rata

U~enici

Prema izve{taju sreskog prosvetnog referenta za vaqevski srez u{kolskoj 1944/1945. brojno stawe |aka je bilo slede}e: 2 odeqewa, 83|aka (75 de~aka i 8 devoj~ica), od ukupnog broja nastavu je redovno po-ha|alo 63 u~enika (56 de~aka i 7 devoj~ica).17

Veliki broj stanovnika, usled ratnih zbivawa, nije zavr{io os-novnu {kolu. Da bi se pove}ao broj pismenih pri {koli su organizo-vani analfabetski te~ajevi. Prvi je bio u januaru 1945. godine, a pre-dava~ je bio Bogdan Gutaq, u~iteq. U~iteqski par, Bogdan i RadojkaGutaq, radili su i na pripremama priredbi. U~iteqica RadojkaGutaq odr‘ala je predavawe o va‘nosti prosve}ivawa 12. februara1945. godine, dok je, 27. januara 1945, Bogdan Gutaq odr‘ao predavawe

Violeta Raki}

24

14 Milorad Gospavi}, n. d., str. 54.15 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Godi{wi izve{taj o radu {kole, {k.

2006/2007.16 Isto.17 MIAV, Prosvetno odeqewe, grupa V, kut. inv. br. 6.

o Svetom Savi. Na kraju {kolske godine odr‘ana je priredba, 24. juna1945. godine, na kojoj su u~enici izveli prigodan program, a u~iteq jegovorio o zna~aju Crvenog krsta.18

U~iteqi Stana i Marko Sin|eli} zbog velikog broja |aka {kol-ske 1947/1948. godine (u prvom razredu 97, a u drugom 45, nema podatakaza tre}i i ~etvrti) radili su prekodnevno. Pored toga oni su radilina opismewavawu stanovni{tva (321 polaznik na ni‘em i 26 na vi-{em nivou).19

Pored analfabetskih te~ajeva jo{ jedan vid borbe u opismewavawusu bili i mitinzi protiv nepismenosti. Jedan u nizu odr‘an je, 22.aprila 1946. godine, kod {kole u D. Leskovicama. Na mitingu su u~e-stvovali stanovnici sela Bogati}, D. Leskovice, Leli} (30 u~esnika)i G. Leskovice. Pred oko 300 prisutnih prikazan je slede}i program:otvarawe mitinga i govor upravnika {kole u D. Leskovicama MarkaSin|eli}a, a zatim se govorilo o kulturnom uzdizawu boraca i naro-da (@ivan ]iri} odr‘ao je predavawe na temu „Bratstvo i jedinstvona{ih naroda”).20

Usled nedostatka nastavnog kadra i zbog preme{taja u~iteqa udruga mesta, {kola nije radila tri meseca (oktobar – decembar 1948).Tako je, u~iteq Bo‘idar Anti}, kada je po~eo da radi u sva ~etiri raz-reda imao je 202 u~enika (prvi i drugi razred – 123, a tre}i i ~etvrti –79 |aka). U takvim uslovima nastavno gradivo nije dovoqno obra|eno{to inspektor i navodi u svom izve{taju. Od marta 1949. godine zadrugog u~iteqa postavqena je Nada Anti}, tako da se sada radilo udva odeqewa. [kolske 1949/1950. u {koli rade Qubi{a i Olga Stoji-}evi}. U sva ~etiri razreda upisano je 205, a nastavu poha|a 196 |aka.Pri {koli uz zalagawe nastavnika postoji |a~ka kuhiwa u kojoj sehrane svi u~enici.

[kola u Dowim Leskovicama, sve do 1950, radila je kao osnovna~etvororazredna {kola kada je otvorena produ‘na {kola (od 1. do 5.razreda). Nastavni kadar i broj u~enika u {koli je bio slede}i: prvii drugi razred – 86 u~enika, Stoji}evi} Olga; tre}i razred – 48 u~eni-ka, Mi(u)rkovi} Mihailo do decembra 1950 godine, a posle Ili} Ra-denko; ~etvrti razred – 59 u~enika, Qubi{a Stoji}evi} koji je bio iupravnik {kole. Peti razred imao je 46 u~enika u kojem Olga Stoji}e-


25

18 Isto, isto.19 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Zapisnik o instruktivnom obilasku

Osnovne {kole u D. Leskovicama, 1948.20 Letopis Osnovne {kole u Leli}u, sreza vaqevskog, okruga vaqevskog (u daqem

tekstu: Letopis O[ u Leli}u), str. 19.

vi} predaje geografiju, zoologiju i crtawe, a Qubi{a Stoji}evi}predaje srpski jezik, matematiku i fiskulturu.21 Naredne {kolske go-dine nastupili su problemi. Nastava je po~ela decembra 1951. godineusled nedostatka nastavnog kadra, pa su u~iteqi radili i u vi{imrazredima. Problem je bio i nedostatak u~ionica pa se nastava ni‘ihrazreda izvodi pre podne, a vi{ih razreda posle podne. Broj |aka u vi-{im razredima se pove}avao pa je pored nastavnog kadra problem po-stajao i broj u~enika po odeqewu. [kolske 1955/1956. godine u V raz-redu nastavu poha|a 75 u~enika, pa je re{ewem NOS Vaqevo ovaj raz-red podeqen na dva odeqewa petog razreda, 1. marta 1956 godine.

I daqe {kola ima veliki broj |aka, ali sada se kao problem javqaneredovno poha|awa nastave. Razlozi ne poha|awa nastave su razli~i-ti, od mi{qewa da ‘enska deca nemaju potrebe za obrazovawem, do ne-dostatka radne snage. Bilo je slu~ajeva da deca nisu bila psihofi-zi~ki sposobna za {kolu. Problem ne poha|awa nastave je sve izra‘e-niji u narednim {kolskim godinama. Tako, nastavu {kolske 1952/53od 197, ne poha|a 13 |aka ili 6,60%; {kolske 1954/1955, od 244 |aka na-stavu ne poha|a 29 (11,89 %); {kolske 1955/1956, od 288 ne poha|a na-stavu 18 u~enika (6,25%). Zbog bolesti i fizi~ke nerazvijenosti, u{kolskoj 1952/1953, nastave je oslobo|eno 5 u~enika. Naj~e{}e izo-stanke su pravili u~enici vi{ih razreda, odnosno od V do VIII razre-da.22 U {kolskoj 1954/1955, desilo se da su 2 u~enika u ni‘im razredi-ma morala biti ispisana zbog prestarelosti.

Za u~enike koji su imali slabije rezultate u u~ewu organizovana jedopunska nastava koja je dala pun doprinos smawivawem broja lo{ihocena i broja ponovaca. Ovo se mo‘e videti iz slede}eg: na kraju{kolske 1973/1974, od 469 u~enika sa pozitivnim ocenama bilo je 427ili 91,04%, a sa slabim 42; na kraju {kolske 1974/1975, od 460 u~enikapozitivnih je 416 ili 90,43%, slabih 44.23

Prosvetni savetnici koji su pose}ivali {kolu ukazivali su napropuste iz pojedinih predmeta bilo zbog nestru~nosti nastavnikaili nezainteresovanosti |aka. Zbog toga je takvim |acima vi{e pa‘weposve}ivano kroz dopunsku nastavu kako bi stekli potrebna znawa.De~ija {tampa je trebala da se koristi u nastavi kako bi pobudila za-interesovanost kod |aka. Najzastupqenija de~ija {tampa su bili sle-

Violeta Raki}

26

21 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Zapisnik o instruktivnom obilasku{kole u D. Leskovicama, 1950.

22 Isto, Zapisnik o instruktivnom obilasku Osnovne {kole u D. Leskovicama, 1956;uvid u dnevnike O[ 1952-1956.

23 Isto, podaci na osnovu uvida u zbornike 1973-1975.

de}i listovi: „Kekec”, „Zeka”, „Mali Kekec”, „Tik-tak”. U vi{im raz-redima najzastupqeniji su „Tehni~ke novine”, „Omladinske novine”,„Male novine”.

Savet za prosvetu NO Sreza Vaqevo odlu~io je, 24. juna 1952, daprodu‘na {kola preraste u osmorazrednu i prihvati 90 svr{enihu~enika 4 razreda iz Su{ice, Leli}a, Gorwih Leskovica i Taora24.Kona~no, SNO Vaqevo donelo je, 2. septembra 1952. godine, re{ewebroj 11.625/52 po kojem osmogodi{wa {kola u Dowim Leskovicamanastavqa sa radom.25 Mati~na {kola je {kolske 1956. godine pro{i-rena za jo{ dva izdvojena odeqewa: Su{ica i Gorwe Leskovice.26

[kola nije imala posebno ime i sve do 1976. godine zvala se„Osnovna {kola u Dowim Leskovicama”. Re{ewem Skup{tine op-{tine Vaqevo br. 610/76, od 25. februara 1976. godine, {kola je dobi-la ime Milo{a Markovi}a,27 koje nosi i danas: Osnovna {kola „Mi-lo{ Markovi}” u Dowim Leskovicama.

Da bi se mali{ani {to uspe{nije pripremili za {kolu 80-tih go-dina pri mati~noj {koli su organizovane tzv. male {kole u trajawuod po 5 dana. Od {kolske 1999/2000. godine pri {koli je otvorenopred{kolsko odeqewe u sastavu de~je ustanove Milica No‘ica,28 a od2007/2008. po~elo se sa realizacijom pripremnog pred{kolskog pro-grama u mati~noj {koli i u izdvojenom odeqewu u Leli}u.

Nastava veronauke je organizovana za u~enike od I do III razreda ~i-ji su se roditeqi izjasnili da wihova deca poha|a ove ~asove ({k.2003/2004). Nastava se izvodi u mati~noj {koli i svim izdvojenimodeqewima. Danas, nastavu veronauke poha|aju svi u~enici.

Posledwih godina, svakog 29. septembra u~enici prire|uju prigo-dan programu u znak se}awa na heroja Stojadina Mirkovi}a.29


27

24 Grupa autora: „[kole u vaqevskom kraju 1918-1985”, Istra‘ivawe IV, Narodnimuzej u Vaqevu, Vaqevo 1986 (u daqem tekstu: Osnovne {kole u vaqevskom kraju),str. 90.

25 Letopis O[ u Dowim Leskovicama, str. 1.26 Isto, str. 15.27 Milo{ Markovi} je ro|en 1909. godine u selu Bogati}. Osnovnu ~etvorogodi{wu

{kolu je zavr{io u Dowim Leskovicama, a zatim odlazi u Kragujevac na izu~a-vawe zanata. Kao mladi} se ukqu~uje u radni~ki pokret i u~estvuje u borbamaprotiv okupatora (nema~ke vojske). Posle rata se vra}a u rodni kraj i postajepredsednik NOO-a za Bogati}, Dowe i Gorwe Leskovice. Tragi~no gubi ‘ivot usvojoj 38. godini (1947. godine).

28 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Godi{wi program rada {kole za {k.1999/2000.

29 Stojadin Mirkovi} iz Gorwih Leskovica poginuo je, zajedno sa majorom Mila-nom Tepi}em, 29. septembra 1991, prilikom dizawa u vazduh skladi{ta municijeu Bedeniku kod Bjelovara.

*

U svojih 110 godina postojawa {kola je imala nekoliko prekida uradu. U vreme oslobodila~kih ratova {kola nije radila od 1912. do1917. god. kada je obnovila rad iako je zemqa jo{ bila pod okupacijom.Posle zavr{etka rata nastava je po~ela u Leli}u i Dowim Leskovica-ma, ali se izvodila po skra}enom programu, kroz te~ajeve.30 Drugimawi prekidi bili su u toku Drugog svetskog rata, iako je {kola i uto vreme radila. U toku rata uni{ten je deo arhivske gra|e u {koli.[kola nije radila ni po oslobo|ewu, 1945. godine, kada su zabele‘ena~etiri slu~aja pegavog tifusa. Zatim, kratko, ne radi od 10. oktobrado 7. decembra 1948. godine, zbog nedostatka u~iteqskog kadra. Nasta-va je obnovqena dolaskom u~iteqa Bo‘e Andri}a. On vra}a u~ioniceu upotrebu, jer su u tom periodu slu‘ile Zadruzi.31 [kola je obnovilarad sa 200 |aka u ~etiri razreda. I kasnije, ~esto se de{avalo da {ko-la ne radi po nekoliko dana, zbog vremenskih nepogoda ali se sve na-dokna|ivalo radnim subotama ili produ‘etkom {kolske godine. Ta-ko, npr. zbog velikog snega nastava nije odr‘avana od 3. do 16. januara1980. godine.

\a~ka kuhiwa

\a~ka kuhiwa radi od 1. decembra 1955. godine,32 zahvaquju}i za-jedni~kom dogovoru i organizaciji nastavnika i |a~kih roditeqa ko-ji su davali namirnice: krompir, pasuq, luk i ostalo, a mast je dobije-na od strane NO sreza Vaqevo. Topli obrok u~enici su dobijali upodne. Od Crvenog krsta dobijano je mleko u prahu da bi u~enici ima-li topli napitak uz doru~ak za vreme hladnih dana. Kuhiwa u pojedi-nim periodima nije radila, kada se roditeqi izjasne da ne ‘ele da sewihova deca hrane na taj na~in. Po~etkom XXI veka obezbe|ivani suobroci od prehrambenih preduze}a iz Vaqeva (2003-2004).

Vannastavne aktivnosti

Ekskurzije i izleti

U~iteqi su za svoje |ake organizovali izlete, koji su i na taj na~inupoznavali svoj kraj. Beograd je bio jedna od naj~e{}ih odrednica pr-vih ekskurzija. Pre vi{e od pola veka, ta~nije 1955. godine, u~enici

Violeta Raki}

28

30 Letopis O[ u Dowim Leskovicama, str. 22.31 Isto, str. 7.32 Isto, str. 13.

VII i VIII razreda u Beogradu su obi{li Vojni muzej, Zvezdaru, Avalu,U~iteqsku {kolu.33 Tokom 70-tih godina XX veka ekskurzije su organi-zovane svake druge godine. Putovali su |aci VII i VIII razreda, tako sumaja 1972. godine putovali na relaciji Leskovice – Vaqevo – more. Eks-kurzija je po u~eniku ko{tala od 180 do 200 dinara za pet dana.34 U maju1975. godine u~enici {kole su bili na izletu ~ija je relacija bila Le-skovice – Vaqevo – Titovo U‘ice – Zlatibor – â~ak – Milanovac –Qig – Vaqevo.35 Ve} od 1978. godine se organizuju ekskurzije za sve u~e-nike {kole. U~enici I i II razreda su uglavnom i{li na izlete po oko-lini, u~enici III i IV razreda su i{li na jednodnevne ekskurzije (D. Le-skovice – Kadiwa~a, 1984. godine; ili Vaqevo – Aran|elovac – Topola,1985. godine), u~enici V i VI razreda odlazili su na dvodnevne ekskur-zije (Vaqevo – Kozara, 1985. godine), a u~enici VII i VIII razreda odla-zili su na trodnevne ekskurzije (1984. godine relacija: Vaqevo – Sara-jevo – Mostar – Dubrovnik – Tjenti{te – Kadiwa~a – Vaqevo, iliVaqevo – Dubrovnik – Cetiwe, 1985. godine). Ve} 90-tih godina u~eni-ci {kole odlaze na kra}e jednodnevne (D. Leskovice – Beograd, D. Le-skovice – Ravna Gora, 2004) ili dvodnevne ekskurzije (D. Leskovice –Kragujevac, 1994, D. Leskovice – \erdap, 2004).

Slobodne aktivnosti u~enika su se odvijale kroz organizacije:podmladak Crvenog krsta, razne sekcije (literarna, dramska, fol-klorna), \a~ku zadrugu. U~enici su se tokom 80-tih anga‘ovali u pio-nirskoj organizaciji „Savo Jovanovi} Sirogojno”. U okviru omla-dinske organizacije u~enici osmog razreda su pripremali i organi-zovali kulturno-zabavni ‘ivot u saradwi sa seoskom omladinom.U~enici {kole su bili aktivni u pripremama programa povodom naj-zna~ajnijih datuma na{e pro{losti i zna~ajnih praznika. Za svojemajke, 8. marta 1964. godine, pripremili su priredbu sa slede}im pro-gramom: referat o ‘eni (pripremila Spasenije Ristovi}), recitaci-je, folklor, pozori{ni komad i samostalni radovi u~enika.36

Nagrade

[kola dobija prvi televizor kao prvu nagradu u srezu Vaqevo zaobavqene radove na po{umqavawu od strane u~enika i nastavnika u ak-ciji Mladih gorana, 1961 godine.37 U~enici {kole su bili ~esti u~e-


29

33 Isto, str. 12.34 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Kwiga zapisnika Nastavni~kog ve-

}a, 1972.35 Isto, isto, 1975.36 Isto, isto, 1961.37 Letopis O[ u Dowim Leskovicama, str. 26.

snici u sportskim zbivawima grada Vaqeva na kojima su postizali do-bre rezultate. Tako su na uli~noj atletskoj trci koja je odr‘ana 14. sep-tembra 1988. godine pioniri osvojili ekipno tre}e mesto. U kategorijistarijih pionira tre}e mesto je osvojio Arsi} Dra‘en koji je i u sto-nom tenisu na op{tinskom takmi~ewu osvojio tre}e mesto. Na istomtakmi~ewu nagradu je osvojio i Arsi} Milan, drugo mesto u kategorijimla|ih pionira. Na op{tinskom takmi~ewu u stonom tenisu 1989. go-dine u~enici osmog razreda su osvojili prvo mesto (Ostoji} Slavko,Vasiqevi} Mirko, Novakovi} Goran)38. Na regionalnom takmi~ewu ustonom tenisu, {kolske 1990/91, u~enici {kole su na regionalnomtakmi~ewu osvojili ekipno tre}e mesto. I danas u~enici {kole po-sti‘u izuzetne rezultate u ovom sportu bilo ekipno ili pojedina~no.êsto samoinicijativno u~enici organizuju turnire u {koli.

]aci su u~estvovali i na raznim konkursima, postizali uspehe iosvajali nagrade, kao {to su:

– „[ta zna{ o saobra}aju”, likovni konkurs – Krsti} Sne‘ana os-vojila prvo mesto, 1989. godine

– „Bitka na Kosovu”, likovni konkurs – Krsti} Sne‘ana, 1989. go-dine

– „Svako mo‘e da poleti samo treba da se seti” – Rebi} Branko, u~e-nik VII razreda, ~etvorodnevno putovawe po Jugoslaviji, 9-12. maj1989. godine

– „Najlep{e pismo pilotu” – Rebi} Branko, u~enik VIII razreda,specijalna nagrada {koli za pisawe literarnih radova, 28. mart1990. godine39

U 1985. godini biblioteka {kole progla{ena je za najboqu seoskukwi‘nicu u Srbiji. Tada je imala fond od 9.000 kwiga.

Izdvojeno odeqewe u Su{ici

Selo Su{ica se nalazi na desnoj obali istoimene reke na petnae-stom kilometru puta Vaqevo – Mraviwci, udaqeno je 2,5 km od Leli-}a. Selo je oskudno izvorima, reka Su{ica je ponornica, koja ~im u|eu atar sela ponire, i ostavqa pred sobom suvo korito.

Po~etkom XX veka sva deca sa podru~ja sela Su{ice poha|ala suosnovnu ~etvorogodi{wu {kolu u Leli}u koja je udaqena oko 6 km.Pove}awem broja dece 30-tih godina XX veka pojavila se ‘eqa stanov-nika sela za sopstvenom {kolom. Dr‘ava nije imala u svom vlasni-

Violeta Raki}

30

38 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Zapisnik sa sednice Nastavni~kogve}a, 1989.

39 Isto, isto, 1990.

{tvu odgovaraju}i objekat, a izgradwa novog objekta je bila skupa.Me{tani su odlu~ili da preurede neku seosku ku}u dok se ne izgradinova {kolska zgrada. Najpovoqnija za {kolu je bila ku}a VelimiraVasiqevi}a.40 Posle du‘eg ube|ivawa Vasiqevi} je ustupio svoju ve}ui prostraniju ku}u koja je renovirana i prilago|ena {kolskim potre-bama. Ve}a prostorija je poslu‘ila kao u~ionica za |ake, a druga sobaza sme{taj u~iteqa i u~iteqice. Planirano je da se u ovoj privreme-noj {koli radi 3 godine koliko je bilo potrebno da se podigne nova{kola, a u ovoj zgradi ostala je 7 godina.41

Nastava je po~ela prole}a 1933. godine. Prva u~iteqica bila jeRu‘a Andri}, koja je umrla 27. juna 1933. godine.42 Na upra‘weno me-sto postavqena je Darinka Manojlovi} koja je po zavr{etku {kolske1933/34 preme{tena. Te prve {kolske godine bilo je 35 |aka (30 de~akai 5 devoj~ica).43 U 1934. za u~iteqa je postavqen Savo P. @ugi}, sa su-prugom Katarinom – Kajom, koja je do tada bila u~iteqica u Leskovi-cama. [kola je radila uspe{no, imala je puno |aka.

Na inicijativu u~iteqa i samih stanovnika sela formiran je {kol-ski odbor koji je po~eo sa pripremama za izgradwu nove {kole. Me|u-tim, niko od imu}nijih nije ponudio besplatno ustupawe placa. Zato jeodlu~eno da se {kola zida na seoskom zemqi{tu, seoskoj utrini tzv.„Pi{tevini” koja je bila sva u trwu i smrekama, iako je u selu bilomnogo lep{ih i pristupa~nijih mesta.44 Izgradwa nove {kolske zgradepo~ela je 1936. godine i u gradwi su uglavnom u~estvovali ‘iteqi iu~iteq Savo @ugi} sa u~enicima. Oni su davali ne{to materijala iradnu snagu. Podizawe {kole trajalo je sa prekidima tri godine. [ko-la je zavr{ena 1939. godine, du‘ine 20, a {irine 11 metara.45 Po zavr-{etku u~ionice i stanova, nastava u {koli po~ela je na Savindan 1940.godine.46 Radovi na {kolskoj zgradi su nastavqeni i tokom 1940. i 1941.godine, a sa po~etkom Drugog svetskog rata gradwa je prestala. Ostalisu neizgra|eni ulazi u stan i {kolu, podrum i tavan.

Godine 1936. otvoreno je drugo odeqewe u kojem radi u~iteqicaKatarina @ugi}, koja }e u ovoj {koli ostati do avgusta 1947. godinekada je po molbi preme{tena.47


31

40 Vasiqevi} Milisav: „Osnovna {kola u Su{ici”, Kolubara 2005, str. 147.41 Letopis {kole Su{i~ke, str. 3.42 Isto, str. 4.43 Vasiqevi} Milisav, n. d., str. 147.44 Letopis {kole Su{i~ke, str. 4.45 MIAV, Prosvetno odeqewe 1945, grupa V, kut. inv. br. 6.46 Letopis {kole Su{i~ke, str. 5.47 Isto, str. 7.

Tokom 1938. godine zidana je {kola u Dowim Leskovicama. Kako{kola nije mogla da primi sve u~enike, deo u~enika iz zaseoka ]ebi}ai Savi}a poha|ali su nastavu u {koli u Su{ici.48

Posle streqawa u~iteqa Save @ugi}a, 18. septembra 1943. godineu Vaqevu, naredne dve godine sa u~iteqicom Katarinom radila je Rad-mila Markovi}. Posle Katarininog odlaska u {kolu dolaziDragoqub V. Jevtovi} (25. oktobra 1947. godine).49

[kola je posle Drugog svetskog rata imala veliku prosvetnu, kul-turnu i uop{te dru{tvenu ulogu u razvoju sela. Prema popisuvaqevskog sreskog prosvetnog referenta za {kolsku 1944/45. godinubrojno stawe u {koli je bilo slede}e: 1 odeqewe, upisanih |aka 49 (42de~aka i 7 devoj~ica), od ukupnog broja nastavu redovno poha|a 35 (32de~aka i 3 devoj~ice ).50 Pri {koli je postojalo odeqewe za analfa-betsko obrazovawe odraslih, i na taj na~in se pove}avao broj pisme-nih stanovnika. Tako su {k. 1947/48. godine organizovani te~ajevi sa50 polaznika od 15. do 45. godine starosti. Preko zime 1948/49 su radi-la 3 analfabetska te~aja i 1 prosvetni, opismeweno je 36 lica, a pro-svetni te~aj je zavr{ilo 21 lice.51 Vi{i prosvetni te~aj 1950. godinezavr{ilo je 30 polaznika.

Prema izve{taju koji je uputila Katarina @ugi}, kao upraviteq{kole Predsedni{tvu SNOO – Prosvetnom odseku Vaqevo, {kolskazgrada potpuno je o~uvana za vreme okupacije, nije bilo ru{ewa nitikakvog kvara na istoj. I pored ovakvog izve{taja {kola se na{la naspisku sreskog prosvetnog referenta koji je {tetu procenio na 10.000dinara.52

Tokom 1948. godine ura|eno je puno na sre|ivawu {kole. Izvr{enoje otkopavawe obale iznad {kole i nivelacija {kolskog dvori{ta.Ogra|eno je {kolsko dvori{te i nabavqen je name{taj za {kolskukuhiwu, kancelariju i u~ionicu. Sve nabavke i ogra|ivawa obavqenisu zahvaquju}i dobrovoqnim prilozima i prihodom od priredbiprire|enih u {koli.53

U~iteqice koje su radile u {koli bile su, pored nastave, veoma ak-tivne u pripremi priredbi i predavawa za stanovnike sela. Tako jeu~iteqica Katarina @ugi} odr‘ala predavawe o Svetom Savi 27. ja-

Violeta Raki}

32

48 Letopis O[ u Dowim Leskovicama, str. 5.49 Letopis {kole Su{i~ke, str. 6.50 MIAV, Prosvetno odeqewe 1945, grupa V, kut. inv. br. 6.51 Letopis {kole Su{i~ke, str. 7-8.52 MIAV, Prosvetno odeqewe 1945, grupa V, kut. inv. br. 6.53 Letopis {kole Su{i~ke, podaci o priredbama, predavawima i proslavama, str.

7, 10, 11. i 25.

nuara 1945. godine. Kasnije, ona je zajedno sa u~enicima pripremilapriredbu posve}enu Crvenom krstu, a potom odr‘ala predavawe o zna-~aju ove organizacije. U~iteqica Leposava Mi}anovi} je 1952/53. go-dine oformila dramsku sekciju koja je okupila veliki broj |aka iomladinaca. Izveli su prvi ~in drame „\ido”, od Janka Veselinovi}asa kojom su gostovali u selu Brezovice. Povodom sve~ane proslave 150godina Prvog srpskog ustanka dramska grupa je u {koli 1954. godineizvela „Ogaw osvetnika”. Pri {koli je 1954. godine otpo~ela sa ra-dom i kwi‘nica a kwige su dobili od SNO-a. U~iteqica KatarinaKalaica do{la je u {kolu 1951. godine. Radila je na zdravstvenomvaspitawu me{tana, a 1953. godine organizovala je zdravstveni kurskoji je poha|alo 25 devojaka.

Da su u~iteqi zna~ajno uticali na razvoj samog sela vidi se iz de-latnosti u~iteqa Dobrosava i Julijane An|elkovi} koji su u su-{i~koj {koli otpo~eli sa radom {kolske 1954/55. godine. Dobrosavih je uputio na uzgoj malina, vinove loze, a Julijana je odr‘avala te~a-jeve o doma}instvu i pripremi hrane. [kolske 1957/1958, na povr{i-ni od 2 hektara zasadili su 7.000 sadnica crnog bora.54 [kolskoimawe je obra|ivano, a 1968. godine ovo imawe je pripalo |a~koj za-druzi u Dowim Leskovicama koja je sa imawa ubirala prinose.

\a~ka kuhiwa u {koli je radila u periodu, od 1966. do 1969, a po-tom je prestala sa radom po{to su se roditeqi izjasnili da im se neisplati da daju namirnice , novac za pla}awe kuvarice i drva zakuvawe i pe~ewe.55 Ponovo je po~ela sa radom, oktobra 1975. godine,deqewem toplog obroka svakog radnog dana u 11 sati. Novac za opre-mawe kuhiwe, 4.700 starih dinara, dobijeno je od SIZ „De~ija za{ti-ta” iz Vaqeva. [kolske 1977/1978. radi |a~ka kuhiwa kojom su biliobuhva}eni svi u~enici uz u~e{}e od 40 dinara i ne{to namirnica.56

[kola iz Su{ice je 1961. godine spojena sa osnovnom {kolom uDowim Leskovicama.57 Broj u~enika je veliki, pa je bio u {k. 1963/64 –51 u~enik; {k. 1964/65 – 45; {k. 1965/66 – 45; {k. 1966/67 – 38; {k.1967/68 – 45; {k. 1968/69 – 47; {k. 1969/70 – 48; {k. 1970/71 – 48. Nastavusu izvodila dva u~iteqa u podeqenim (kombinovanim) odeqewima svedo 1974. godine, kada je re{ewem Me|uop{tinske zajedniceobrazovawa – Vaqevo (MZO) {kola pretvorena u nepodeqenu {kolu


33

54 Letopis O[ u Dowim Leskovicama, str. 18.55 Isto, podaci o radu \a~ke kuhiwe, str. 26. i 28.56 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Zapisnik sa sednica Nastavni~kog

ve}a mati~ne {kole {k. 1977/1978.57 Letopis {kole Su{i~ke, str. 25 i 27.

sa 27 u~enika u sva ~etiri razreda sa jednim u~iteqem, Krsti}Qubisavom. Prosvetna inspekcija je maja 1975. godina naredilaotvarawe drugog odeqewa jer po zakonu jedan u~iteq trebao da imanajvi{e 15 u~enika.

Oktobra 1973. godine po~ela je akcija izgradwe vodovoda Kukoq za7 sela, od Mraviwaca do Pakaqa i Sandaqa. U izgradwi je u~estvova-la i mati~na {kola – nov~ano sa 7 miliona starih dinara da bi obez-bedila za {kole u Dowim Leskovicama, Leli}u i Su{ici ~istu pija-}u vodu. [kola u Su{ici je marta 1977. godine dobila vodu za pi}e saizvora Kukoq.58

Osnovna {kola u Su{ici je, zahvaquju}i donaciji u toku 2003. go-dine, renovirana i dodatno opremqena.59

Izdvojeno odeqewe u Gorwim Leskovicama

Selo Gorwe Leskovice je tipi~no planinsko selo, sa ra{trkanimku}ama, udaqenim jedna od druge. Po~etkom XX veka deca iz ovog selanastavu poha|aju u Dowim Leskovicama. Na seoskom va{aru u GorwimLeskovicama, koji se odr‘ava svake godine na Tre}e Trojice stanov-nici su se dogovorili da osnuju {kolu. Na inicijativu Budimira Mi-lovanovi}a upu}ena je molba Ministarstvu prosvete Kraqevine Jugo-slavije da se odobri otvarawe osnovne {kole u Gorwim Leskovicama.Za {kolu, dobrovoqno su dali svoju ku}u bra}a Stanoje i MilovanMarkovi}a.60 [kola je po~ela sa radom 1938.61 Od prostorija, {kolaje imala jednu u~ionicu i dve sobe koje su slu‘ile za u~iteqski stan.Prvi u~iteq je bio Qubi{a Stoi~evi} (a po nekim dokumentima Sto-ji}evi}), a nastavu je pratilo samo 9 |aka. [kolske 1940/1941. nastavuizvodi bra~ni par Olga i Qubi{a Stoi~evi} u jednom odeqewu sa 57u~enika (36 de~aka i 21 devoj~ica) po razredima:62 prvi – 13 de~aka i15 devoj~ica, drugi – 5 de~aka i 5 devoj~ica, tre}i – 9 de~aka i jednadevoj~ica, ~etvrti – samo 9 de~aka. Po~etkom rata {kola radi uote‘anim uslovima, a u~iteqi se zadr‘avaju kratko jer u~estvuju uratnim operacijama. Prekid u radu je bio i tokom 1944. godine jer jeu~iteq Du{an Anti} oti{ao u NOV. Po izve{taju upraviteqa {koleMiloja Mir~eti}a, upu}en Predsedni{tvu SNOO – Prosvetni odsek

Violeta Raki}

34

58 Isto, podaci o izgradwi vodovoda, str. 28-29.59 Vasiqevi} Milisav, n. d, str. 149.60 MIAV, Prosvetno odeqewe 1945, grupa V – Izve{taji o osnovnim {kolama (sa

osvrtom na rad {kola u vreme rata – prim. autora), kut. inv. br. 6.61 Isto, isto.62 Isto, isto.

Vaqevo, {kola koja je sme{tena u privatnoj zgradi nije pretrpela{tete za vreme okupacije.63 Sreski prosvetni referent u svom izve-{taju za vaqevski srez za {kolsku 1944/1945. o broju |aka navodi daradi jedno odeqewe, sa 44 |aka (33 de~aka i 11 devoj~ica), a da nastavuredovno poha|a 35 u~enika (29 de~aka i 6 devoj~ica).

Na zahtev vlasnika bra}e Markovi}a, 1946. godine, {kola je mora-la da se iseli iz zgrade, a novu zgradu za potrebe {kole ustupili suVu~ko i Milutin Milovanovi}.64 Iste godine dolazi u~iteq, Vlade-ta Romanovi}, koji je bio svr{eni u~enik VII razreda osnovne {kole.Odmah je izvr{io popis nepismenog stanovni{tva (oko 44%) i orga-nizovao analfabetske te~ajeve koji su odr‘avani ~etvrtkom inedeqom. Te~ajevi su se izvodili u {koli (vodi @ivota Bo{wako-vi}), u ku}i Dragi{e Markovi}a (Dragi{a Ku{akovi}), u ku}i Vu~kaGajovi}a (Mirko Pavlovi}).65 Upraviteq {kole Miloje Mir~eti} jeuputio izve{taj Prosvetnom odseku u Vaqevu o organizovanom te~aju.Broj onih koji poha|aju te~aj se mewao, tako je 18. februara 1945. godi-ne bilo 34 polaznika (4 mu{karaca i 30 devojaka), da bi se broj devoja-ka za samo 4 dana smawio na 20 devojaka.66 Stopa nepismenosti poste-peno je opadala, tako da je i posle vi{e decenija (1981. godine), odukupnog stanovni{tva preko 10 godina starosti u Gorwim Leskovi-cama bilo jo{ nepismenih oko 22,1%.67

Van {kole u~iteqi su radili u Omladinskoj organizaciji ilidramskoj sekciji. Povremeno su radili i u narodnoj kancelariji. Sto-jan i Olga Savi} su za vreme slu‘bovawa u ovoj {koli organizovalikurseve za zdravstveno vaspitawe.

Po zavr{etku Drugog svetskog rata {kolski odbor je doneo odlukuda se gradi {kolska zgrada u Gorwim Leskovicama, pa su, marta 1948.godine,68 formirali gra|evinski odbor koji je bio zadu‘en za kontro-lu sredstava. Po 35 ari placa za {kolu dali su Petar Pavlovi} i Ra-doje Timoti}. [kolska zgrada je imala dve u~ionice, hodnik, kance-lariju i trosoban stan sa posebnim ulazom. U~iteq Vladeta Romano-vi} preseqava {kolske klupe u novu zgradu i po~iwe sa radom 1. sep-tembra 1949. godine.

Prema podacima iz Letopisa {kole u~iteqi su imali velikog do-prinosa na poboq{avawu uslova ‘ivota me{tana Gorwih Leskovica.


35

63 Isto, isto.64 Letopis izdvojenog odeqewa osnovne {kole – Gorwe Leskovice, str. 3.65 Isto, str. 5.66 MIAV, Prosvetno odeqewe, grupa V, kut. inv. br. 6.67 Osnovne {kole u vaqevskom kraju, str. 232.68 Letopis izdvojenog odeqewa Osnovne {kole – Gorwe Leskovice, str. 5.

[kolsko dvori{te je iskr~eno na inicijativu u~iteqa Stojana Sa-vi}a 1953/54 godine,69 dok je u~iteq Nikola Gavrilovi} zaslu‘an {toje izgra|eno 5 kilometara puta, od centra sela do {kole (put je ra|en uaprilu i maju 1958. godine). U~iteq Milomir Brkovi} je radio na or-ganizaciji elektrifikacije sela. Sazvao je zbor stanovnika sela nakome je doneta odluka o samodoprinosu, od 20% u novcu, za stubove iradnu snagu za wihovo ukopavawe. Radovi su po~eli marta 1966. godi-ne, a 3. aprila 1967. godine u {koli je proradilo svetlo. Nov problem70-tih godina XX veka je bila voda koje nije bilo dovoqno za pi}e u su-{nim mesecima. U~iteq Dragutin Andri} je, 1974. godine, iniciraodovo|ewe vode sa izvora zvanog Marijina voda, ispod Kraqevog brda.Radovi su bili te{ki i skupi, pomo} je dala i mati~na {kola u DowimLeskovicama. Vodu je pored {kole dobilo jo{ 11 doma}instva. Mokri~vor je ura|en 1987/1988, kada je sre|en i stan za u~iteqa. U~iteqicaNevenka Vasi} je inicirala asfaltirawe puta Dowe Leskovice –Gorwe Leskovice (1985-1986) i ogra|ivawe {kolskog dvori{ta.

[kolska godina je uglavnom po~iwala na vreme, ali zbog lo{ihvremenskih neprilika (vejavice i sne‘ni smetovi) drugo polugodi-{te je ~esto po~iwalo sa zaka{wewem. Iz tih razloga nastava je pre-kidana {kolske 1953/54 (19 dana), zatim, februara i marta 1956. godi-ne nastava je isto prekinuta zbog velikog snega i hladno}e. Nastavu{kolske 1950/1951, od upisanih 55 u~enika, poha|a 40 na po~etku godi-ne, da bi do kraja godine taj broj bio 50 |aka. Zbog nerazvijenosti i bo-lesti poha|awe nastave bili su oslobo|eni pojedini |aci, pa je {kol-ske 1952/1953. oslobo|eno 5 |aka.70 Desilo se i to da su dva u~enika is-pisana iz {kole zbog prestarelosti. Broj |aka je bio u stalnomopadawu tako da je od {k. 1990/1991 do {k. 2006/2007 bilo od 3 do 14u~enika. [kolske 2000/2001. godine u Gorwim Leskovicama nastavanije izvo|ena jer dva |aka, na zahtev roditeqa, poha|aju nastavu u ma-ti~noj {koli u Dowim Leskovicama.71

Izdvojeno odeqewe u Leli}u

Selo Leli} se nalazi na severoisto~nom kraju Leskova~ke visorav-ni, a na ju‘noj strani od grada Vaqeva. Atari sela le‘e na levoj obalireke Gradac, koja proti~e isto~nim krajem sela kroz kamenitu i ne-

Violeta Raki}

36

69 Isto, str. 7.70 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Zapisnik o pregledu {kole u G.

Leskovicama, 1953.71 Isto, Godi{wi program rada {kole za {k. 2000/2001.

pristupa~nu dolinu. Selo Leli} ima izgled „{ahovske table” jer jeispresecano brojnim vrta~ama.

Nedaleko od sela Leli}a, u manastiru ]elije kraj Graca, osnovanaje 1819. godine prva srpska osnovna {kola internatskog ure|ewa.Zgrada u kojoj je {kola bila sme{tena danas vi{e ne postoji. [kola uLeli}u je otpo~ela sa radom 1898. godine u privatnoj ku}i porodiceBojani},72 a 1902. godine preseqena je u sopstvenu zgradu koja nije pot-puno planski izgra|ena, ali je zadovoqavala. [kola je imala dve u~i-onice, a u~iteq i poslu‘iteq su u‘ivali po dve prostorije. Premapopisu {kola Vaqevskog sreza, od 25. avgusta 1916, {kolska ba{ta jeimala 2 hektara.73 Posledwi u~iteq u ]elijama i prvi u~iteq u {ko-li u Leli}u je bio Mihailo Stuparevi}.74

Ova ~etvororazredna {kola po zavr{etku Prvog svetskog rata sa na-stavom je po~ela 1. februara 1919. godine.75 [kolu u Leli}u, izme|u dvasvetska rata, poha|aju deca iz Leli}a, Strmine Gore i Su{ice. [kol-ska 1918/1919, zbog tek okon~anog rata, vr{ila upis |aka tek februarai marta. U~iteq u {koli je bio Antonije O. Jeremi}, koji po izve{tajunadzornika i pored kratkog vremena i ote‘anih uslova rada uspeo da sau~enicima savlada nastavno gradivo. [kola je imala 53 |aka – u prvomrazredu upisano je 39 de~aka i 6 devoj~ica, u drugom – 7 de~aka, a u tre-}em – jedan de~ak. Prema izve{taju {kolskog nadzornika Vase Uro{e-vi}a, od 27. marta 1920. godine,76 tokom {kolske 1919/1920. u~iteq An-tonije O. Jeremi} je u dva odeqewa imao 92 |aka i to: u prvom razredu 43|aka, u drugom 41 (te~aj), u tre}em 7 (te~aj), i u ~etvrtom razredu jedan|ak. Ovo se poklapa sa spiskom {kola iz 1920. godine u Vaqevskom srezupo kome nastavu poha|a 90 u~enika (82 de~aka i 8 devoj~ica),77 pa se tadaorganizuje i prekodnevna nastava koja se izvodila po skra}enom pro-gramu i kroz te~ajeve {kolske 1920/1921. i 1921/1922. U~iteq Jeremi}radi i naredne {kolske godine 1920/21, da bi slede}e {kolske godine,u~iteq \or|e P. Strahini} radio sa 109 |aka.

Narodna kwi‘nica je otvorena {kolske 1923/1924. Tokom 1932. go-dine postoji |a~ka kuhiwa koja se odr‘avala zahvaquju}i dobrovoq-nim prilozima roditeqa i Crvenog krsta. U 1942. godini u |a~kojkuhiwi se hranilo 38 u~enika, a 1946. godine 120 u~enika.


37

72 Letopis O[ U Leli}u, str. 3.73 Marija Isailovi}: Osnovne {kole u vaqevskom kraju 1804-1918, Vaqevo 1985, str.

355.74 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama.75 Osnovne {kole u vaqevskom kraju, str. 32.76 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama.77 Osnovne {kole u vaqevskom kraju, str. 22, 31 i 33.

Dolaskom okupatora {kola je radila, da bi po~etkom {kolske1941/42. godine rad je prestao. Nema~ka kaznena ekspedicija je sep-tembra 1941. godine zapalila jedan deo {kole. Izgorelo je ne{to na-me{taja, {kolska arhiva i kwi‘nica, prozor i tavan na kancelari-ji.78 Potpuniji izve{taj o {teti koja je na~iwena na {koli nalazi seu izve{taju upraviteqa {kole @ivana ]iri}a koji je upu}en Pred-sedni{tvu ONOO – Prosvetno odeqewe Vaqevo.79 Okupator je zapa-lio 1941. godine tavan {kolske zgrade, ali blagovremeno je lokali-zovan zahvaquju}i aktivno{}u ‘iteqa. Prozor na kancelariji je iz-goreo, a na jo{ sedam prozora uni{tena su sva prozorska okna. Tomprilikom su uni{tene slede}e {kolske stvari: veliki drveni sto, 2komada obi~nih klupa, {poret, ruska ra~unaqka, 2 lampe, fewer, bu-re za vodu od 200 litara, 3 pquvaonice, 2 para escajga, kadionica, 4{kolske klupe. Od u~ila po‘ar je uni{tio: slike za nastavu, 10 isto-rijskih slika, metarske mere, mere za te~nost, svu dotada{wu {kol-sku arhivu i 291 komad raznih kwiga i ~asopisa {kolske kwi‘niceiz raznih oblasti. Krajem decembra 1944. godine na ve}oj u~ionici jepopravqen tavan. Ukupan nov~ani iznos {tete u novcu je 18.621 di-nara. Zbog te{kih uslova rada, nastava je izvo|ena u ve}oj u~ioniciprekodnevno, {kola je privremeno zatvarana 1942. i 1943. godine.Posle renovirawa, {kolska zgrada je bila veli~ine 12,5h9,5 metarasa dve u~ionice, jednom kancelarijom i jednim hodnikom. [kolskistanovi su veli~ine 9h8 metara sa 5 mawih odeqewa od tvrdog mate-rijala, ali samo su dva odeqewa iznutra bila izra|ena.80 Na {kol-skom imawu nije bilo vode, pa je snabdevawe ote‘ano. Veliki broj|aka nije poha|ao nastavu usled ratnih zbivawa, a ‘enska deca retkosu i upisivana u {kolu.

Po oslobo|ewu {kola nije odmah otpo~ela sa radom iz dva razloga.Prvo, {to dotada{wi u~iteqi Qubi{a i Dragica Risti}, zbog ne-sre}nog slu~aja napu{taju {kolu, a druge dve nastavnice, koje su bilepostavqene iz Vaqeva, nisu ni stupile na du‘nost ve} oti{le u drugamesta da slu‘buju. Drugi razlog je taj {to radovi na obnovi u~ionicanisu zavr{eni. êsto su vremenski uslovi bili razlog prekida nasta-ve, pa je tokom februara i marta 1956. godine nastava prekinuta 10 da-na zbog sne‘ne vejavice i hladno}e.81

Violeta Raki}

38

78 Letopis O[ U Leli}u, str. 4.79 MIAV, Prosvetno odeqewe 1945, grupa V.80 Isto.81 Arhivska gra|a O[ u Leli}u, Zapisnik organizacionog pregleda {kole u Leli-

}u, 1956.

Krajem decembra 1944. godine ve}a u~ionica je osposobqena za radi otpo~ela je sa radom prekodnevna nastava. Na slu‘bu dolaze Jelicai @ivan ]iri}, u~iteqi, koji rade u dva kombinovana odeqewa.82

U~iteq @ivan je bio i ~lan Kulturno-prosvetnog odbora u Leli}u.

U posleratnom periodu prire|ivane su u {koli igranke kako bi seprikupio prilog za wenu opravku. Tako je na svetosavskoj proslavi1945, za potrebe {kole i siroma{nih |aka, sakupqeno 10.800 dinara, ana igranci koja je prire|ena 10. marta iste godine prikupqeno 1.850dinara.83 U leto te godine vr{ena je popravka {kolske zgrade. Obeu~ionice bile su osposobqene za rad u {kolskoj 1945/46. godini, osim{to nisu imale prozorskih okana. Stanovnici su u~estvovali dobro-voqnim prilozima u novcu ili dopremawem potrebnog materijala.84

Marta 1945. godine nastavu u Leli}u poha|a 135 u~enika u dvaodeqewa.85 U jednom odeqewu (I i II razred) radila je Jelica ]iri}, a udrugom (III i IV razred) radio je @ivan ]iri}, koji je vr{io idu‘nost upraviteqa {kole. Po izve{taju Sreskog prosvetnog refe-renta vaqevskog sreza za {kolsku 1944/45. brojno stawe u leli}skoj{koli je slede}e: 2 odeqewa, upisano |aka (97 de~aka i 24 devoj~ica),od ukupnog broja nastavu redovno poha|a 93 |aka (83 de~aka i 10 devoj-~ica).86 Zavr{ni ispit za {kolsku 1944/45. god. odr‘an je 29. juna1945. godine. Ispitu je prisustvovala Katarina S. @ugi}, u~iteqicaiz Su{ice. Na zavr{nom ispitu, od ukupno 96 redovnih u~enika-ca,postignut je slede}i uspeh: 14 odli~nih, 30 vrlo dobrih, 49 dobrih i 3slabih.87 Nije poznat razlog nedolaska 39 u~enika na zavr{ni ispit.Decembra 1946. godine zavr{eni su radovi na u~iteqskim stanovima.Dr‘ava je pomogla sa 20.000 dinara, a me{tani su dobrovoqnim radompomogli izgradwu.88

Zbog velikog broja nepismenih stanovnika (u Leli}u 30%),89 tokom1945, organizovali su se analfabetski te~ajevi. Prvi te~aj za nepi-smene devojke po~eo je sa radom, 16. januara 1945. godine, a vodila ga jeu~iteqica Jelica ]iri}. Prema popisu te~aj je trebalo da poha|a 40devojaka, ali iz opravdanih ili neopravdanih razloga ~asovima jeprisustvovalo najvi{e do 30 devojaka, od 14 do 20 godina starosti. Te-


39

82 Letopis O[ u Leli}u, str. 6.83 Isto, str. 7.84 Isto, str. 11.85 Osnovne {kole u vaqevskom kraju, str. 82.86 MIAV, Prosvetno odeqewe 1945, grupa V.87 Letopis O[ u Leli}u, str. 12.88 Isto, str. 22.89 Osnovne {kole u vaqevskom kraju, str. 227.

~ajevi su odr‘avani utorkom, ~etvrtkom i subotom od 14 do 17 ~aso-va.90 Drugi analfabetski te~aj organizovan je u Strmnoj Gori, gde jeodlazio @ivan ]iri}. Tamo je bilo upisano 25 te~ajki, ali se pozivuodazvalo 13, od 10 do 18 godina starosti. Te~aj nije imao stalni sme-{taj nego je svakih 15 dana seqen u drugu ku}u. Zavr{ni ispit za te~aj-ke odr‘an je 1. aprila 1945. godine. Sve te~ajke nisu do{le iz nepozna-tih razloga. U te~aju leli}skih devojaka bilo je na ispitu svega 22 te-~ajke od kojih je wih 19 zavr{ilo te~aj. Na ispitu te~aja devojaka izStrmine Gore bilo je prisutno 8 te~ajki, a 7 je uspe{no zavr{ilo te-~aj. Dakle, ukupno u oba te~aja, opismeweno 29 devojaka.91 Tokom 1947.godine odr‘ana su dva te~aja: 16. oktobra sa 42 slu{aoca i 1. decembrasa 33 slu{alaca. Nema podataka o zavr{nom ispitu.

Pri {koli, osnovan je Narodni univerzitet na selu, 25. decembra1945. godine. Za predava~e i rukovodioce odre|eni su Jelica i @ivan]iri}, Dragomir M. Mati}.92 Prvo „univerzitetsko” ve~e odr‘ano jeu {koli 2. januara 1946. godine. Tada je, uz rad preqa i pletiqa,odr‘ano predavawe sa temom „Desanka Maksimovi} – ‘ena kwi‘ev-nica i vaqevski kraj”. Predava~ je bio @ivan ]iri}. Drugo ve~eodr‘ano je 27. januara, uz prisustvo 30 lica, i bilo je posve}eno kome-moraciji 22-godi{wici smrti Lewina. I kasnije, odr‘ano niz ve~e-ri, a teme su bile razli~ite, od alkoholizma, do sindikalne organiza-cije poqoprivrednih radnika.

Pored analfabetskih te~ajeva, sa radom je 13. novembra 1947. godi-ne po~eo i prosvetni te~aj. Na ovaj te~aj je upisano 25 lica, a wime jerukovodio @ivan ]iri}, upraviteq {kole. Na zavr{nom ispitu kojije odr‘an krajem marta 1948 . godine svi su polo‘ili.

Zahvaquju}i u~iteqima, koji su pored redovne nastave radili ina opismewavawu naroda ovog kraja kroz analfabetske i prosvetnete~ajeve, broj nepismenih se smawivao. U Leli}u je 1981. godine bilo17,9% nepismenih.93 Pored opismewavawa, u~iteqice su radile i napoboq{avawu polo‘aja i ulozi ‘ene u porodici. Subotom su seodr‘avali doma}inski ~asovi na kojima su me{tanke izu~avaleru~ni rad i vez, na~ine pripremawa i ~uvawa hrane, kako odr‘avatihigijenu.

Violeta Raki}

40

90 Letopis O[ u Leli}u, str. 6; MIAV, Prosvetno odeqewe, grupa V, kut. inv. br. 6.91 Letopis O[ u Leli}u , podaci o priredbama, predavawima, analfabetskim i

prosvetnim te~ajevima str. 7, 13, 27-28.92 Isto, str. 15.93 Osnovne {kole u vaqevskom kraju, str. 232.

U posleratnom periodu u {koli su odr‘avane razne proslave, pri-redbe i predavawa.94 Svakako, za {kolu je najsve~aniji dan bio {kol-ska slava – Savindan koji je, 27. januara 1945. godine, proslavqen uzprisustvo vojnih vlasti. @ivojin ]iri} je odr‘ao predavawe o Rast-ku Nemawi}u, a pioniri su recitovali i izveli vi{e ta~aka i prika-za. Sakupqani su i nov~ani prilozi u korist {kole. Ovakve priredbesu prire|ivane i narednih godina. U crvenoj porti odr‘avani su zbo-rovi stanovnika.

Tokom 1945. godine @ivan ]iri} je zajedno sa u~enicima {koleodr‘ao vi{e priredbi i predavawa: 30. maja „Bez jedinstva nema na-pretka i obnove”; 14. juna „Zadaci omladine u obnovi domovine”; 21.juna „Bratstvo slovenskih naroda”; 24. juna – priredba i predavaweposve}eno Crvenom krstu („Zadaci Crvenog krsta u ratu i miru”).

Pioniri {kole dali su besplatnu priredbu za narod 9. juna 1946.godine, u vezi Omladinske nedeqe, sa slede}im programom: recitali –Pesma za ovo prole}e, Prole}e na wivi, Mi u~imo ruski. Priredba jebila izuzetno uspe{na.95 Iste godine, 23. septembra, odr‘ana je pri-redba povodom po~etka nove {kolske godine. Program je po~eo him-nom „Hej Sloveni”, nastavqen predavawem upraviteqa sa temom „Zna-~aj i zadaci {kole u novoj Jugoslaviji” i zavr{ena recitacijama „No-va {kola ”i „Borbe heroja”.

Odr‘avana su i seoska posela na kojima je ~esto govorio i samupraviteq {kole. I na poselima su prikupqani nov~ani prilozi ko-ji je kori{}en za opravku {kolske zgrade.

Na jednom zboru koji je odr‘an 21. juna 1945. godine u~enici {koleizveli su predstavu „Jazavac pred sudom”, od Petra Ko~i}a. Zavr{nesve~anosti su odr‘avane na kraju svake {kolske godine uz prigodanprogram u~enika {kole (obi~no horske pesme i recitacije). Tada sudeqene kwige odli~nim i vrlo dobrim |acima. U {koli su odr‘avane iproslave dr‘avnih praznika uz prigodan program koji su pripremaliu~enici {kole. Povodom dr‘avnog praznika 29. novembra odr‘ana je1947. godine proslava na kojoj je @ivan ]iri} odr‘ao predavawe oovom datumu i wegovom zna~aju, a pioniri su dali jo{ 7 raznih ta~aka.

Brojne priredbe i proslave odr‘avane su i narednih godina. Posvom zna~aju izdvaja se u~e{}e {kole u pripremama do~eka mo{tijuvladike Nikolaja Velimirovi}a u manastir Leli}, maja 1991. godine.

\a~ka kuhiwa pri {koli osnovana je 15. januara 1947. godine. Ukuhiwi je upisano 35 najsiroma{nijih |aka, a broj u~enika koji su se


41

94 Letopis O[ u Leli}u, str. 11, 14, 20, 23 i 27.95 Isto, str. 9-11.

hranili kasnije se pove}avao. Novac je prikupqen dobrovoqnim pri-lozima, roditeqi su davali najosnovnije namernice – bra{no, pa-suq... Sreski odbor iz Vaqeva dao je 4.000 dinara od kog je kupqeno po-su|e za kuhiwu. Izabrana je uprava |a~ke kuhiwe ~iji je zadatak bio dakontroli{u kvalitet obroka. Tokom 50-tih godina pro{log vekakuhiwa je i daqe radila. Po se}awu tada{wih |aka majke su, naizme-ni~no sedmi~no, mesile hleb u {koli za svu decu. Slu‘ena su dvaobroka koji su pripremali poslu‘iteq i u~iteqi. Pomo} u namirni-cama su dobijali od roditeqa u~enika i Crvenog krsta.

Na VI sednici NO Sreza Vaqevo, 22. septembra 1952. godine,odlu~eno je da se u {kolskoj 1952/1953. godini otvori produ‘na{kola u Leli}u.96 Na sednici saveta {kole u Dowim Leskovicamakoja se odr‘ala 30. juna 1966. godine doneta je odluka da se u izdvo-jenom odeqewu u Leli}u kombinovana odeqewa podele na ~istaodeqewa sastavqena od u~enika jednog razreda, tako da od po~etka{kolske 1966/1967. rade ~etiri odeqewa.97 Zbog malog broja dece uLeli}u na sednici Nastavni~kog ve}a osnovne {kole u Dowim Le-skovicama doneta je odluka, 25. septembra 1971, da se ne otvaraodeqewe V razreda ve} da se pri mati~noj {koli otvore dvaodeqewa V razreda.98

Nastava je dugo izvo|ena u staroj i dotrajaloj {kolskoj zgradi, kojanije ispuwavala potrebne uslove za rad. Tek je, za {k. 1958/1959, uvede-no elektri~no osvetqewe i ogra|eno je {kolsko dvori{te. Prostornije zadovoqavao, bilo je nemogu}e odr‘avawe redovne nastave, a o do-punskoj nastavi nije se moglo ni govoriti. Nova {kolska zgrada je sa-gra|ena 1975. godine.99 Od prostorija imala je tri u~ionice, kancela-riju, trpezariju, kuhiwu, ostavu, hodnik, sanitarni ~vor koji nije za-vr{en iako su radovi na {kolskoj zgradi zavr{eni 1979. godine. Na-stava se izvodila u kombinovanim odeqewima.

[kolske 1983/1984. pokrenuta je akcija ogra|ivawa {kolskog dvo-ri{ta uz nov~ane priloge me{tana Leli}a i Mesne zajednice Leli}koja je, kao prilog, dala 300.000 starih dinara.100

Tokom 80-ih godina XX veka radilo se na rekonstrukciji {kolskezgrade (popravqen je krov) i snabdevawu {kole nastavnim sredstvima(1988. godine kupqen je kasetofon, dijaprojektor; 1989. godine kupqen

Violeta Raki}

42

96 Milorad Gospavi}, n. d., str. 54.97 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Kwiga zapisnika Saveta {kole

1965-1968.98 Isto, Kwiga zapisnika Nastavni~kog ve}a O[ u Dowim Leskovicama 1964-1975.99 Letopis O[ u Leli}u, kw. 1, str. 3.100 Letopis O[ u Leli}u, kw. 2, str. 1-2.

je grafoskop; 1988. godine {kola je dobila kwige od vaqevske biblio-teke na poklon). Povodom Dana prosvetnih radnika, 6. novembra 1989,u~iteqica Novka Maksimovi} {kole u Leli}u, dobila je nagradu kaojedna od najuspe{nijih prosvetnih radnika op{tine Vaqevo.

U {koli, od {k. 1999/2000. godine, radi i pred{kolsko odeqewekoje pripada de~joj ustanovi „Milica No‘ica”.101

Danas je {kola u Leli}u savremena, moderna seoska {kola,opremqena savremenim nastavnim sredstvima, ali wu poha|a svemawi broj |aka. Tako je ovu {kolu {k. 1968/69. poha|alo 100 u~enika;1978/79 – 39 u~enika; 1988/89 – 35 u~enika; 1998/99 – 24 u~enika, a {k.2008/09 samo 20 u~enika.102

Izdvojeno odeqewe u Gorwem Taoru

Selo Gorwi Taor se nalazi na obroncima planine Povlen, 27 kmju‘no od Vaqeva, na visoravni Mraviwci. Atari sela Gorwi Taor~ine granicu sa op{tinom Kosjeri}. To je tipi~no planinsko selo ~i-ja nadmorska visina ni u jednom delu nije ispod 500 metara, a velikibroj doma}instva le‘i i na nadmorskoj visini preko 700 metara.Glavni vodotok u selu je Velika Zabava koja izvire na Belim Vodamanedaleko od Povlenske Kose. Selo je bogato {umom, a stanovni{tvo sebavi vo}arstvom i sto~arstvom.

Osnovna {kola u Gorwem Taoru po~ela je sa radom {kolske1932/1933. godine pod nazivom „Osnovna {kola taorska – srez Crno-gorski – Banovina Drinska – Kraqevina Jugoslavija”.103 [kola je ne-koliko puta mewala ime brisawem ili dopisivawem teritorijalnepripadnosti. Od 1. januara 1962. godine pripojena je {koli u DowimLeskovicama.

[kola u Gorwem Taoru bila je sme{tena u ku}i Tikomira Dimi-trijevi}a na Mraviwcima koji je od dr‘ave primao zakupninu zaustupqeni prostor.104 Imala je na raspolagawu u~ionicu, sobu ikuhiwu za u~iteqa. Zbog spora izme|u vlasnika ku}e i u~iteqice,{kola je preseqena 1939. godine u Dowi Taor u ku}i Vojina Milova-novi}a,105 gde se nalazila i za vreme Drugog svetskog rata.

Osnovna {kola „Milo{ Markovi}” u Dowim Leskovicama 1898–2008.

43

101 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Godi{wi program rada {kole, {k.1999/2000.

102 Podaci sakupqeni u {kolskoj arhivi.103 \uri} R. Tomislav: Osnovna {kola u Gorwem Taoru, Vaqevo 1995, str. 15.104 Isto, n. d., str. 16.105 Isto, n. d., str. 17.

[kolske 1945/46. godine Osnovna {kola Gorwi Taor preselila seiz Doweg u Gorwi Taor, u zaseok Veselinovi}i, u ku}u Cvetka i JevteVeselinovi}a.106 U ovom periodu nastavu su izvodili u~iteqi u kom-binovanim odeqewima i sa velikim brojem |aka.

Po zavr{etku rata, 1945. godine, u selu bilo je oko 30% nepismenihstanovnika,107 zbog ~ega {kola organizuje analfabetske te~ajeve. Pr-vi te~ajevi bili su organizovani u ku}i Tome Veselinovi}a,108 gde je iu~iteq jedno vreme stanovao. Odrasli su u~ili da ~itaju, pi{u i ra~u-naju, a za pojedine uspeh je bio {to su nau~ili da se potpi{u.

Do 1952. godine Taor, kao naseqeno mesto, pripadao je op{tiniKosjeri}, od tada Srezu Vaqevo, a od 1960. godine, pa do danas Taorpripada op{tini Vaqevo.109 U periodu od 1952. do 1965. godine {kolaje sme{tena u ku}i Dragana Graovi}a (Milovanovi}a) na Mraviwci-ma. Tokom 1952. i 1953. godine intenzivnije su pripreme za podizawe{kolske zgrade na dr‘avnoj zemqi. Sreski narodni odbor Vaqevo je,septembra 1952. godine, zakqu~io da je neophodno podizawe {kole uGorwem Taoru. Pregovori izme|u NO sreza Vaqevo, NO Leskovica iGorweg Taora su usporeni. Kada su uslovi za rad u postoje}oj zgradipostali ote‘ani usled pada plafona, pripreme za izgradwu nove {ko-le su ubrzane. Maja 1964. godine su zapo~eli radovi na izgradwi110. Nazborovima bira~a, jo{ od 1961. godine, uvek je zavo|en novi samodo-prinos u radnoj snazi zbog utro{ka ranije zavedenih nadnica. [kol-ski odbor mati~ne {kole na sednici odr‘anoj 4. septembra 1963. go-dine donosi odluku da se u selu gradi nova zgrada za {kolu izdvojenogodeqewa u Gorwem Taoru.111 Ova {kolska zgrada je zidana na Mraviw-cima u blizini {umarske ku}e. Re‘ijski odbor, na ~elu sa MiloradomMaksimovi}em, sekretarom mati~ne {kole, kontrolisao je radove.Skup{tina op{tine Vaqevo je obezbedila sredstva u iznosu od2.500.000 dinara, a gorwotaor~ani su zaveli samodoprinos u radnojsnazi i dali preko 20 radnih dana.112 Nova {kolska zgrada zavr{ena jei useqena 1965. godine i imala je dve u~ionice, |a~ku kuhiwu iu~iteqski stan113 i u upotrebi je i danas. [kola je dobila nov name-

Violeta Raki}

44

106 Isto, n. d., str. 32.107 Osnovne {kole u vaqevskom kraju, str. 227.108 \uri} R. Tomislav, n. d., str. 34.109 Isto, n. d., n. d., str. 51.110 Letopis O[ u Dowim Leskovicama, str. 33.111 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Kwiga zapisnika sednica [kolskog

odbora, 1963.112 Isto, str. 33.113 Osnovne {kole u vaqevskom kraju, str. 167.

{taj za jednu u~ionicu (1965),114 struju (1971) i vodu (1977).115 Zbog do-trajalosti {kolske zgrade 80-ih godina XX veka prostor je postaonedovoqno funkcionalan. Posle sastanka predstavnika op{tineVaqevo, mesne zajednice Gorwi Taor i mati~ne osnovne {kole donetaje odluka o adaptaciji postoje}e zgrade.116 Gra|evinski radovi na re-konstrukciji {kole izvo|eni su u leto 1988. godine i zavr{eni su sep-tembra iste. Istovremeno {kolska zgrada je prikqu~ena na javni vo-dovod, ure|eno je {kolsko dvori{te i moderna sala za kulturne delat-nosti. Ovako rekonstruisana {kolska zgrada je useqena 1989. godineuz prigodnu sve~anost. Tokom 2000. godine poboq{ani su uslovi rada,ali je |aka sve mawe (2003/04 – 4 u~enika, 2005/ 06 – 3 u~enika, 2006/07 –2 u~enika).

Izdvojeno odeqewe u Dowem Taoru

Dowi Taor se nalazi u slivnom podru~ju reke Skrape‘ ~iji je pra-vac oticawa sever – jug. To je najudaqenije selo od mati~ne {kole iVaqeva, zapravo bli‘e je Kosjeri}u nego Vaqevu. Dowi Taor je i naj-vi{e selo u vaqevskoj op{tini i okru‘eno je sa svih stranauzvi{ewima. Selo je bogato vodom (vrelima), a naj~uvenija su Taor-ska vrela. Skrape‘ je glavni vodotok ~ija dolina je klisura strmihstrana i velikog pada a use~ena je kre~wacima. Selo je izdeqeno pozaseocima.

[kola u Gorwem Taoru je po~ela sa radom {kolske 1932/1933 i tu jeverovatno radila do {kolske 1935/1936, a od te godine taorska {kolaradi u Dowem Taoru. Po kazivawu nekih biv{ih |aka preseqena je tek1939. godine. Kada je {kola bila preseqena u Dowi Taor sme{tena je uku}u Vojina Milovanovi}a.117 [kola je na kori{}ewe dobila jednusobu za u~ionicu, jednu za stanovawe u~iteqa i prostoriju za kuhiwu.Do seobe {kole u Dowi Taor je do{lo zbog spora izme|u u~iteqice ivlasnika ku}e u Gorwem Taoru. Sav inventar taorske {kole sa Mra-viwaca preseqen je u novu {kolsku zgradu u Dowem Taoru. Ovo ode-qewe {kolske 1935/1936 imalo je 55 |aka (26 de~aka i 29 devoj~ica),iako nedostaju spiskovi III i IV razreda. Sa preme{tawem {kole u Do-wi Taor ve}ina u~enika iz Gorweg Taora nije nastavila {kolovawe.


45

114 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Kwiga zapisnika Saveta {kole u D.Leskovicama, 1965.

115 \uri} R. Tomislav, n. d., str. 91.116 Isto, n. d., str. 105.117 Isto, n. d.; podaci o sme{taju i gradwi preuzeti sa str. 15, 16, 19. i 32.

U ratnom periodu {kola je radila, ali ne sve vreme. Pripreme zagradwu nove {kole po~ele su 1941. godine, a najve}a zasluga pripadau~iteqici Milevi Kosovac.118 Plac za gradwu nove {kole dali su Sta-nislav i Stevka Milovanovi} iz Doweg Taora, a ciglu i ostali gra|e-vinski materijal pripremili su stanovnici sela dobrovoqno. Odmahpo zavr{etku rata otpo~ela je i ubrzo zavr{ena izgradwa {kole uDowem Taoru. [kolske 1945/1946 osnovna {kola Gorwi Taor preseli-la se iz Doweg u Gorwi Taor, u zaseok Veselinovi}i. [kola u DowemTaoru je po~ela sa radom {kolske 1948/1949, kao zasebna i samostalna.

Tokom 60-tih godina pro{log veka radilo se na re{avawe komu-nalnih problema sela. Rad {kolskog odbora 1963. godine se zasnivaona opravci ~esme kod osnovne {kole. U tom ciqu dobijeno je ne{tooko 550.000 dinara i to od DOZ-a 250.000 dinara i Skup{tine op{ti-ne Vaqevo 300.000 hiqada dinara, a ostale tro{kove, ukoliko ih bude,bio je dogovor, da daju gra|ani sela u dobrovoqnom davawu nadni-ca.119 Izgradwa ~esme kod {kole je okon~ana 1964. godine. Sve do 1989.godine nije se radilo na rekonstrukciji zgrade, kada je promewen krovi opremqen u~iteqski stan.

[kola, od 1952. godine, radi kao izdvojeno odeqewe mati~ne {ko-le u Dowim Leskovicama.

[kolske 1974/75. izgubqeno je puno radnih dana (ne zna se iz kojihrazloga) i nastava je po~ela 3. februara, a {kolska godina je produ‘e-na za onoliko radnih dana koliko je potrebno.

Devedesetih godina XX veka {koli je pretilo zatvarawe zbog ma-log broja |aka. U {kolskoj 1990/91 u I razredu bilo dva u~enika, II raz.nije imao u~enika, III raz. – 5; IV raz. – 4; {k. 1996/97, ukupno u svimrazredima ima 5 u~enika, a {k. 1999/2000 samo su dva u~enika u I razre-du. âk je, {kolske 1998/1999, prekinula rad zbog prelaska u~enika u{kolu u Makovi{tu.120 I po~etkom XXI veka broj |aka je u stalnomopadawu, ali {kolu i daqe poha|a od 4 do 10 dece.

Prosvetno osobqe

Da bi se postigao kvalitet nastavnog kadra nastavnici su radilina svom usavr{avawu. Tokom 60-tih godina XX veka nastavnici subili prepla}eni na stru~ne ~asopise. Prosvetni radnici {kole

Violeta Raki}

46

118 Jedno vreme {kola je nosila weno ime, ali nisu prona|eni podaci od kada –najverovatnije posle Drugog svetskog rata.

119 Iz arhivske gra|e O[ u Dowim Leskovicama, Izve{taj Izborne konferencijeOsnovne organizacije Saveza komunista u Dowem Taoru.

120 Arhivska gra|a O[ u Dowim Leskovicama, Kwiga Nastavni~kog ve}a 1991-2001.

prisustvovali su seminaru koji je bio organizovan od strane Zavodaza prosvetnu slu‘bu. U sali skup{tine op{tine Vaqevo odr‘ano je28. februara 1973. godine predavawe za prosvetne radnike sa pod-ru~ja vaqevske op{tine,121 a prema Zakonu o stalnom stru~nom usavr-{avawa nastavnog i vaspitnog osobqa koji je propisivao jednoobra-zno stru~no obrazovawe.

Intenzivno se radilo na marksisti~kom obrazovawu nastavnika.

Na svakoj sednici nastavni~kog ve}a pripremalo se po jedno predava-

we na temu marksisti~kog obrazovawa. Primera radi, Branislav Ob-

radovi} bio je predava~ na sednici, od 13. septembra 1974. godine, na

temu „Dru{tveno-istorijski tokovi nastanka marksizma”. Tako|e, na

sednici odr‘anoj 8. februara 1975. godine u okviru marksisti~kog

obrazovawa tema je bila „Dijalekti~ko-materijalisti~ko shvatawe

sveta”, a predava~ je opet bio Branislav Obradovi}. Posle predavawa

vo|ena je diskusija. Tokom iste godine odr‘ana su jo{ neka predavawa

iz te oblasti sa temama: „Marksisti~ko shvatawe religije” – preda-

va~ Vukovi} Radisav, 29. mart; „Savremeno shvatawe dru{tva” – pre-

dava~ Qiqana Lazarevi}, 29. april.

Tokom 60-ih godina XX veka bilo je problema usled nestru~nosti

kadrova jer su nastavu u vi{im razredima izvodile u~iteqi.122 Do

poboq{awa kvalifikacione strukture nastavnog kadra mati~ne

{kole i izdvojenih odeqewa do{lo je tek 80-ih godina,123 a to je nas-

tavqeno i kasnije, {to se mo‘e videti iz tabele:

[k. godina U~iteqi (SSS) U~iteqi (VSS) Nastavnici (VS) Profesori (VSS)

1977/78 9 3 9 /

1984/85 3 8 10 1

1992/93 3 5 2 8

1995/96 3 6 7 2

2005/06 4 9 6 4

2007/08 4 9 5 5

Danas je {kola kadrovski i stru~no mnogo kvalitetnije organizo-vana nego u ranijem periodu.


47

121 Isto, Kwiga zapisnika Nastavni~kog ve}a O[. D. Leskovice, 1973-1975.122 Letopis O[ u Dowim Leskovicama, str. 28.123 Osnovne {kole u vaqevskom kraju, str 201.

Spiskovi u~iteqa

U~iteqi O[ „Milo{ Markovi}” u Dowim Leskovicama

Jevti} Nikola, 1898-1899, radi iako je penzionisan, 9 u~enika.Proki} Paun, po se}awu Sre}ka Ku{akovi}a.Gojkovi} Sveta, po se}awu Sre}ka Ku{akovi}a.Petrovi} Danica, po se}awu Sre}ka Ku{akovi}a.Velimirovi} Nikolaj, 1903-1906.Todorovi} Jova, 1908-1912, radi u kombinovanom odeqewu.Gospavi} Jovan, 1908-1912, radi u kombinovanom odeqewu.\ermanovi} Du{an i Milija, 1917-1919.Stani} Vi~entije, 1917-1919.Markovi} Milorad i Julijana, 1919.Jovanovi} Milo{

Nalovi} Aca

P. Anica

Haxi|or|evi} Jela

Vasili} Rada

V. Katarina

Jovanovi} Tihomir, radi do 1941.Gutaq Bogdan i Radojka, 1941-1945, organizuju analfabetske te~a-

jeve, preme{teni u Bosnu 1946. godine.Sin|eli} Marko i Stana, 1946-1948, rade na opismewavawu sta-

novni{tva.Anti} Bo‘idar,1948-1949.Anti} Nada, 1948-1949.Stoji}evi} Qubi{a i Olga, 1949-1951, uz wihovo zalagawe otvore-

na |a~ka kuhiwa, a od 1950. godine rade i u vi{im razredima zbog ne-dostatka nastavnog osobqa.

Romanovi} Vladeta i Dragiwa, 1953-1955.Paki} Radmila, 1953-1955.]irjani} Leposava, 1953-1955\uri} @ivorad, 1956-1957.Milosavqevi} Danica, 1959-1961.Ru‘i} Milorad, 1956-1959.Gavrilovi}-Ristovi} Spasenija, 1956-1974.Selakovi} Milija, 1957-1959.Maksimovi} Novka, 1959-1979.Andri} Ratomirka, 1961-1980.Qubi~i} Radmila, 1961-1964.

Violeta Raki}

48

Krsti} Miroslava, 1962-1964.Savi} Qubica, 1964-1976.Petrovi} Divna, 1974-1976.\uri} @ivorad, 1956-1959.Ruli} Milorad, 1956-1959.Andri} Danica, 1976-2001.Brkovi} Milomir, 1979-1980.Andri} Dragutin, 1979-2003.Macanovi} Mara, 1998-Pavlovi} Dobrila, 2004-Jovanovi} Gorica, 2004-2008.

U~iteqi u izdvojenom odeqewu u Gorwim Leskovicama

Stoi~evi} Qubi{a i Olga, 1938-1941, 60 u~enika u u sva ~etirirazreda.

@ivanovi} Stanimir, 1941-1942Antoni} Du{an, 1943-1944, do oktobra 1944.Negi} Sreten, 1944-1946.Mir~eti} Miloje, 1946-1947.Romanovi} Vladeta, 1946-1952, organizuje analfabetske te~ajeve,

preme{ten u mati~nu {kolu u D. Leskovicama.Ili} Radenko, 1950-1953, zavr{io u~iteqsku {kolu.]irjani} Leposava, 1952-1953.Savi} Stojan i Olga, 1953-1955, organizuju kurseve zdravstvene za-

{tite.Josipovi} Luka, 1955-1956, odlazi u vojsku 1956.\uki} Velibor, 1956-1961.Gavrilovi} Nikola, 1956-1961, inicirao izgradwu puta, preme-

{ten u Leli}.Radovi} Radoje, 1956-1959.Brkovi} Milomir, 1961-1971, preme{ten u Gorwi Taor.Brkovi} Milojka, 1961-1971, preme{tena u Leli}.Andri} Danica, 1971-1976, preme{tena u mati~nu {kolu.Andri} Dragutin, 1971-1976, inicirao dovo|ewe vode sa izvora

Marijina voda.Petrovi} Sne‘ana, 1976-1980.Andrej Florika, 1978-1980.Vasi} Nevenka, 1980-1991, inicirala asfaltirawe puta i ogra|i-

vawe {kolskog dvori{ta, preme{tena u Leli}.Kleut \ur|a, 1991-1995.


49

Pavlovi} Du{ica, 1995-1998.Rado{evi} Sawa, 1998-2002.Vukovi} Mirjana, 2002-2004.Jovanovi} Jelena, 2004-2007.Tadi} Nata{a, 2007-

U~iteqi u izdvojenom odeqewu u Su{ici

Andri} Ru‘a, 1933, prva u~iteqica.Manojlovi} Dara, 1933-1934.@ugi} Savo, 1934-1943, bio je inicijator i u~esnik u izgradwi no-

ve {kole, streqan na Petom puku.@ugi} Katarina, 1934-1947, preme{tena.Jevtovi} Dragoqub, 1947-1952.Kalaica Katarina, 1952-1955, radi na zdravstvenom vaspitavawu

me{tana.Mi}anovi} Leposava, 19521955, oformila dramsku sekciju.An|elkovi} Dobrica i Julijana, 1955-1963Hodak Mira, 1963-1964.Dodovi} Bo‘ana, 1963-1964.Krsti} Miroslava, 1964-1976.Krsti} Qubisav, 1964-1978.Petrovi} Divna, 1972-1974Andri} Dragutin, 1976-1978.Vasiqevi} Radivoje, 1978-2001.Macanovi} Mara, 2001-2002.Pavlovi} Du{ica, 2001-

U~iteqi u izdvojenom odeqewu u Dowem Taoru

Milenkovi} Qiqana, 1963-1965.Tripkovi} Radomir, 1964-1965.Mijatovi} Milka, 1967-1969.Andri} Danica, 1969-1970.Trindi} Grozdan, 1971-1974.Vasiqevi} Radivoje, 1974-1978.Mitrovi} Vidojka, 1978-1979.Lazovi}-Jovanovi} Gorica, 1985-2004, preme{tena u mati~nu {ko-

lu u D. Leskovicama.Petrovi} Gordana, 2004-

Violeta Raki}

50

U~iteqi u izdvojenom odeqewu u Leli}u

Stuparevi} Mihailo, posledwi u~iteq {kole u ]elijama, jedan odvo|a Timo~ke bune.

Lazarevi} Panta, 1901-1904.Cagi} êdomir, 1904-1905, pripravnik.Jeremi} Antonije,1919-1921.Strahini} \or|e, 1921-1922.Sofronijevi} Svetolik, 1922-1926.\or|evi} Milorad, 1926-1927.Aksentijevi} Milan, 1927-1928.Popovi} Brana, 1929-1934.Popovi} Milica, 1928-1933.Mitrovi} Vinoje, 1933-1934.Gruji} Danica, 1933-1935.Lalovi} Danica, 1934-1935.Lalovi} Milorad, 1935-1938.Bogosavqevi} Stojanka, 1935-1936.Lalovi} Nada, 1936-1938.Joki} Stojanka, 1938-1941, 1942-1943.Joki} Svetoqub, 1938-1944.Markovi} Radmila, 1941-1942.Risti} Qubi{a, 1943-1944.]iri} @ivan, 1944-1948, organizuje i vodi analfabetske te~ajeve.]iri} Jelica, 1945-1948, organizuje i vodi analfabetske te~ajeve.Popovi} Leposava, 1948-1950.Duckinovi} Dragica, oko 1951 (nije poznato)Vukovi} Dragica, najverovatnije izme|u 1951. i 1953.Lili} Mira, najverovatnije izme|u 1951. i 1953. godine.Nikoli} Qiqana, 1953-1954.Gli{i} Olgica, 1951-1955, priprema pozori{ne predstave, kao

npr. „Hajduk Stanko” koji je izvo|en u vi{e mesta: Mionica, Stave...Gli{i} Nikola, 1951-1955, aktivirao fudbalski klub, iako mu je

izva|en bubreg aktivno je igrao fudbal.Joki} Svetislav, 1955-1956.Joki} Qiqana, 1955-1956.Lazarevi} Velimir, 1956-1959, imao udela pri uvo|ewu struje.Lazarevi} Leposava, 1956-1959.Gavrilovi} Nikola, 1962-1973.Mladenovi} Rosa, 1962-1981.Brkovi} Milojka, 1966-1979, penzionisana.


51

Mati} Bosiqka, 1975-1986.Maksimovi} Novka, 1979-1991, penzionisana.Rebi} Krunija, 1981-1986.Topalovi}-Krsti} Vesna, 1984-Sirovqevi} Vesna, 1991-1994.Vasi} Nevenka, 1991-2001.Bijeli} Slavica, 2004-

U~iteqi u izdvojenom odeqewu u Gorwem Taoru

Markovi} Vidosava, 1932-1933, 52 u~enika u ~etiri razreda.\ukanovi} Dragoqub, 1933-1934, 68 u~enika u ~etiri razreda.Nikoli}-Mi}evi} Marija, 1934-1937.Martinovi} Slava, 1937-1940.Kosovac Mileva, 1940-1942.Todorovi} Radul, 1942-1943.Viloti} Milo{, 1943-1945.Stamatovi} \or|e, 1945-1947.Avramovi} Dimitrije, 1946-1948.Krsmanovi} Bo‘idar, 1947-1949.Filipovi} Qubica, 1948-1950.Stefanovi} Dragoslav, 1949-1951.Nasti} Vladimir, 1950-1951.Kora} Adam, 1951-1953.Lazarevi} Velimir, 1952-1954.Ili} Radenko, 1954-1955, 25 u~enika.Radovi} Radoje, 1955-1958.Maksimovi} Novka, 1958-1959, 21 u~enik.Marinkovi}-Brkovi} Milojka, 1959-1962.Milinkovi} Qiqana, 1962-1964.Igwatovi} Aleksandar, 1962-1963.Joci} Qubica, 1963-1964.Tripkovi} Radomir, 1964-1965, {kola je u Dowem Taoru.Mitrovi}-Jovanovi} Ru‘ica, 1964-1967.Trindi} Grozdan, 1967-1968.Mijatovi} Milka, 1967-1970.Andri} Danica, 1969-1971.Brkovi} Milomir, 1970-1978.Selakovi} An|a, 1977-1978.Mitrovi} Vidojka, 1978-1982.Mati} Mirjana, 1981-1984.

Violeta Raki}

52

Simi} Milica, 1983-1985.

Nikoli} Vera, 1984-1985.

Jovanovi} Mirjana, 1984-1985.

Vasi}-Pavlovi} Dobrila, 1985-1988, 1989-2004.

Jakovqevi} Miodrag, 1987-1988.

Viloti} Dragan, 1988-1989.

Rado{evi} Sawa, 2004-

Summary

The primary school “Miloš Markovi}” in the village of Donje Leskovice covers

large rural area, from the periphery of Valjevo to the administrative border of

Kosjeriæ Municipality. Today, its school network consist of, apart from the school in

the village of Donje Leskovice, from the separate departments in the villages Leliæ,

Sušica, Gornji Taor, Donji Taor and the village of Gornje Leskovice.

The school in the village of Donje Leskovice was founded in 1989, on the initia-

tive of locals, for it was separated from the school in the village of ]elije. At the be-

ginning, the school premises were placed at municipal court house, while the author-

ities built a new court house. The construction of the new school building started in

1937 and it was finished in 1939. Because of the increase in the number of pupils,

the school facility is being expanded during the 1950s and the 1960s of the 20th

cen-

tury. Up until 1950, the school works as primary forth grade school, when the ex-

panded version of the school – from the first to the fifth grade – is being opened.

Based on a decision of Education Board of Canton People’s Committee Valjevo, the

extended school became primary school with eight grades. The classes were at-

tended by scholars from the villages of Donje Leskovice, Gornje Leskovice,

Bogatiæ, Leliæ, Taor and Sušica. In the February of 1976, the school got the name of

“Miloš Markovi}”, and till this day the name remained.

The school in the village of Sušica commenced its work in one of the village

houses, as a temporary solution, until the new school building wasn’t constructed.

The construction of a new school building started in 1936, and with some interrup-

tions, was finished in 1939. After the World War II, the teachers worked both in

school and with locals on how to write and read trough different alphabetical courses

and classes.

The school in the village of Gornje Leskovice started working in 1940 in a pri-

vate house. In 1946, at the owner’s request, the school had to move out that building,

when brothers Milovanovi} gave a building for new school usage. Apart from teach-

ing in school, teachers worked in Youth organization or in drama class sections. New

school was built and put into work in 1949. With their educational work and efforts,

teachers contributed a lot to life quality of local villagers.


53

The school in the village of Leli}, as an independent school, worked in a private

house from 1898, just to be moved into new building in 1902, although the new

building wasn’t finished. Due to construction work, classes were interrupted, but

nevertheless teachers organized alphabetical classes and thus, gave the contribution

to teaching illiterate locals how to write and read.

The school in the village of Gornji Taor, started its work at the beginning of the

school year 1932/1933 in a private house. School premises were located in the vil-

lage of Donji Taor. New school building was built in the village of Mravinjci, near

forest lodge, and was put in work in 1965.

The school in the village of Donji Taor, as an independent and separate school,

started working at the beginning of school year 1948/1949.

The primary school “Miloš Markovi}” was considered to be the initiator of cul-

tural happenings on the slopes of the mountain Povlen, and still it holds that role.

Violeta Raki}

54

Milorad Radoj~i}

istori~ar, Vaqevo

VAQEVSKI ADVOKATI U ME\URATNOM PERIODU

Apstrakt: Na osnovu saznawa do kojih smo do{li iz dostupne arhivske gra-

|e, objavqenih kwiga i drugih publikacija, starih novina i ~asopisa nas-

tavqamo sa objavqivawem teksta o javnim pravozastupnicima (advokatima)

koji su radili na podru~ju dana{weg Kolubarskog okruga ili su ponikli u wemu,

a radili i u drugim mestima. U me|uratnom periodu sve vi{e izlazi iz upotre-

be termin „javni pravozastupnik” i uglavnom se koristi pojam „advokat” i

ovoga puta bi}e re~i o vaqevskim advokatima. Namera nam je da skrenemo

pa‘wu na advokaturu, kao jedan od stubova na{eg pravosudnog sistema i qude

koji su se obavqali ovaj zna~ajan posao.

Kqu~ne re~i: gra|anin, pravo, pravda, sudovi, tu‘ila{tva, advokati, ko-more, Kolubarski okrug, me|usobni odnosi...

Uvod

U razli~itim vremenskim periodima polo‘aj, organizacija i za-daci advokature bili su razli~ito regulisani. Osnovni vr{ioci(nosioci) te delikatne i zna~ajne funkcije ranije su nazivani javnipravozastupnici, a u me|uratnom periodu advokati.

Wihova funkcija se sastoji u pru‘awu stru~ne pravne pomo}i; da-vawu pravnih saveta, sastavqawu podnesaka (tu‘bi, ‘albi, predstavki,molbi i dr.), sastavqawu isprava (ugovora, testamenata i dr.), zastupawui odbrani stranaka pred sudovima i drugim dr‘avnim organima, kao ipred radnim i drugim organizacijama i wihovim organima; zastupawustranaka u wihovim pravnim poslovima i odnosima sa drugim stranka-ma (zakqu~ivawe ugovora i poravnawa, prijem i isplata novca, davaweizjava, otkaza i dr.), obavqawu drugih poslova pravne prirode. Uizvr{avawu tih poslova advokat je du‘an da ih obavqa stru~no, savesnoi skladu sa zakonom i kodeksom profesionalne etike advokata.

55

UDK

U prethodnom broju ~asopisa „Glasnik” prikazali smo razvoj javnogpravozastupni{tva u vaqevskom kraju do Prvog svetskog rata i ukratkopredstavili wegove najzna~ajnije aktere. Ovog puta ukaza}emo na naj-va‘nije detaqe u razvoju ove profesije u periodu izme|u dva svetska ratai tokom Drugog svetskog rata. Tako|e, nastavi}emo da predstavqamo naj-poznatije nosioce te pravosudne funkcije u pomenutom periodu.

Neki javni pravozastupnici koji su radili do Prvog svetskog ratanastavili su da rade i u ovom periodu, a neki i kasnije, pa podatke owima ne}emo ponavqati po{to su ve} publikovani u prethodnom bro-ju. Me|utim, iskoristi}emo ovu priliku da za neke od wih dopunimonovim podacima do kojih smo u me|uvremenu do{li1 i tako wihove bi-ografije upotpunimo.

Advokatsko udru‘ewe

Zavr{etkom Prvog svetskog rata, prvodecembarskim aktom 1918. go-dine, obrazovana je dr‘ava Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca, odno-sno kasnije Kraqevine Jugoslavije, a granice su potvr|ene sklopqenimugovorom o miru u Parizu. Ustavotvorna skup{tina prve jugoslovenskedr‘avne zajednice donela je u Beogradu, 1921. godine, Ustav tek obrazova-ne dr‘ave. Za po~etak, pravosu|e je bilo organizovano po dr‘avama ioblastima koje su u{le u novoformiranu dr‘avnu zajednicu.

Posle I svetskog rata obnovqen je rad Advokatskog udru‘ewaSrbije. Na vanrednom zboru Udru‘ewa odr‘anom, 8. februara 1919.godine, izabrani su wegovi novi upravni i nadzorni odbor. Od advo-kata iz vaqevskog kraja u upravni odbor izabran je samo Dragutin Go-|evac iz Vaqeva, advokat u Beogradu.

Milorad Radoj~i}

56

1 Dopuna podataka za slede}e advokate: – Vesi} \or|e, pisar Okruga vaqevskog, apotowi advokat u Vaqevu, ro|en 7. novembra 1876. u Kote{ici kod Vaqeva, od La-zara, te‘aka i Janovke, doma}ice, ro|ene 18. jula 1904. u Top~ideru kraj Beograda.Sklopio je brak sa Vukosavom Josipovi}, ro|enom 7. novembra 1887. u Top~ideru,od Jovana, prodavca kamena i majke Jelisavke. Kum na wihovom ven~awu bio je Va-silije Jovanovi}, advokat u Beogradu. – Nastas Petrovi}, advokat i okru‘ni na-~elnik u Vaqevu, kasnije i ministar u penziji, umro je 22. februara 1933. uBeogradu u 66 godini. Prvi put za narodnog poslanika biran je 1901. i od tadabio je jo{ 24 godine poslanik. Pripadao je vo|stvu radikalne stranke, koju je ka-snije napustio. Dva puta bio je ministar unutra{wih poslova i va‘io je za nesa-lomivog ~oveka. (Glas Vaqeva, Vaqevo, br. 10, 5. maja 1933, 3) – Petar Tomi},biv{i advokat iz Vaqeva, ro|en u selu Omoqici kod Pan~eva, star 50. godina,o‘ewen, umro je 3. marta 1894. godine od „jevtike”. – Me|u poznatije „piskara~e”u Vaqevu u XIX veku ubrajao se i Aleksa Teofilovi}, koji je umro je u Vaqevu 3. de-cembra 1900, gde je i ro|en, u 47 godini.

Vaqevski advokat Milan Dragovi}, 2. juna 1922. godine, predsedavao jeredovnoj skup{tini Advokatskog udru‘ewa Srbije i izabran je za wegovogpredsednika. Dobrim delom wegova je zasluga {to je ovo udru‘ewe, jo{1926/27. godine, primqeno u Internacionalni savez advokata u Parizu.Advokatsko udru‘ewe Srbije likvidirano je 1929. godine, a wegova imo-vina predata je Beogradskoj advokatskoj podru‘nici.

Advokatsko udru‘ewe razvijalo je ‘ivu akciju za unifikaciju na-{eg zakonodavstva na savremenoj osnovi jer je smatrano da bez dobrogzakonodavstva, boqe organizacije sudova i osiguranog materijalnogpolo‘aja sudija i ostalih nosioca pravosudnih funkcija ne}e bitini dobrog pravosu|a. Zato se zalagalo za dono{ewe jedinstvenog zako-na o javnim pravozastupnicima za spremnu, svesnu, slobodnu i nezavi-snu advokaturu.

Zahvaquju}i tome, jo{ 1921. godine, izra|en je Zakon o advokatimakoji je va‘io za celu zemqu. Izuzetne politi~ke i parlamentarne pri-like, kao i ~este promene vlada, bili su uzrok da se on ne na|e u skup-{tinskoj proceduri. Tek kad je Vaqevac Marko \uri~i}, i sam advo-kat, do{ao za ministra pravde podr‘ao je napore udru‘ewa i dao uve-ravawa da }e zakon biti donet.2 Na izborima 1925. godine u Upravniodbor ovog udru‘ewa iz na{eg kraja u{li su slede}i advokati: drDragutin Jankovi}, Milan Dragovi} i Mihailo Jevti}. Dr Jankovi}izabran je i za drugog potpredsednika Udru‘ewa.

Vremenom dolazi do ~vr{}eg povezivawa tog sistema i zna~ajnijeg{irewa pravosudne mre‘e. Jedinstven Zakon o advokatima za Kraqe-vinu Srba, Hrvata i Slovenaca potpisao je Wegovo Veli~anstvoKraq Aleksandar Kara|or|evi} 29. novembra 1928. godine3. Me|utim,on je stupio na snagu 19. marta 1929. godine, a po wemu advokatura jezanimawe javnog poretka. Ovaj zakon uveo je komorski sistem u orga-nizaciji advokature, a teritoriju komore odre|ivao je ministarpravde svojom uredbom. Zakon je obavezao komore da u roku od dve godi-ne formiraju penzione (mirovne) fondove za svoje ~lanove itd.

[irewe pravosudne mre‘e

Na ovom prostoru {irewe pravosudne mre‘e manifestuje se i krozosnivawe sreskih sudova u Vaqevu, Obrenovcu, Ubu i Mionici. Uka-zom Wegovog Veli~anstva Kraqa, 1933, pri Sreskom sudu u Vaqevu, zasrez vaqevski i podgorski, postavqeni su: Milan Prodanovi} (stare-

Vaqevski advokati u me|uratnom periodu

57

2 Brani~, Beograd, maja 1925, str. 116.3 Brani~, Beograd, novembra 1929, str. 220.

{ina), Ilija Gojkovi}, Dragutin @ivanovi} i Tihomir Vasiqevi} (su-dije) Kosta Milojevi}, Pribislav Stani{i} i Jovan ^melnik (pisa-ri); Sreskom sudu za Srez kolubarski, sa sedi{tem u Mionici: Milo-

van Koki} (stare{ina), Ilija Noj~evi} (sudija), Milo{ Popovi} i Ni-

kola Jevtovi} (pisari); Sreski sud za Srez tamnavski u Ubu: Jovan Ko-

{tunica (stare{ina), Mom~ilo Pavlovi} (sudija) i Slavko Tatar~e-

vi} i Stevan An|elkovi} (pisari), a za Sreski sud za Srez posavski uObrenovcu: Nikola Jankovi} (stare{ina), Qubomir Jankovi} i Qubo-

mir Ne{i} (sudije) i Mihailo Jovi} i Olga Radosavqevi} (pisari).U Okru‘ni sud u Vaqevu imenovani su: Stevan Jovanovi} (stare{i-

na), Jevrem Panteli}, @ivorad Vuji},Janko Vodenli}, Jevrem Nenado-

vi}, Svetislav Milosavqevi}, Svetislav Borisavqevi}, Svetislav \u-

kanovi} i Uro{ Slavkovi} (sudije); Jelena @ivanovi}, Marija Marko-

vi}, Qubomir Milutinovi}, Vladislav [tencer i Ivan [enk (pisa-ri). Za dr‘avnog tu‘ioca u Vaqevu imenovan je Milan Ili}, a za wego-vog zamenika Nedeqko Mladenovi}.4

Po{to se u tim sudovima rapidno pove}ava broj sudskih sporova ivode se sve slo‘eniji i raznovrsniji sporovi to se javqa potreba zaanga‘ovawem advokata, i to ne samo u Vaqevu, ve} i u drugim mestimagde su tek osnovani sreski sudovi. U po~etku na sudske procese u wihdolaze advokati iz Vaqeva i drugih ve}ih mesta (Beograd, [abac,U‘ice...). Kako su putevi bili lo{i, a saobra}ajne veze slabe, to su seta putovawa pokazala dugotrajnim, napornim i neracionalnim, pa sa-mim tim i advokatske usluge skupe. Usled toga ali i sve ja~e konkuren-cije u Vaqevu i po tim mestima dolazi do otvarawa advokatskih kan-celarija. Istine radi treba re}i da neki od tih advokata nemaju pose-bnih kancelarija ve} svoju delatnost obavqaju po svojim stanovimaili nekim ugostiteqskom i sli~nim objektima. U skoro svim novoo-tvorenim kancelarijama obi~no radi samo vlasnik, ali se ne{to ka-snije javqaju kancelarije sa po kojim advokatskim pripravnikom, pa iadvokatom. îni nam se da je u ovom periodu advokatska profesijado‘ivela punu afirmaciju, a to potvr|uje i broj qudi koji se bavioovim poslom.

Treba podsetiti da mnogi advokati iz perioda pre i tokom Prvogsvetskog rata nastavqaju rad u advokaturi, ali da ima biv{ih advoka-ta koji na kra}i ili du‘i vremenski period obavqaju razne odgovornedu‘nosti u sudstvu, tu‘ila{tvu, policiji, dr‘avnoj upravi pa i po-litici. Mada je bilo pojedinci koji su trajno ostajali na radu u timslu‘bama ve}ina ih te‘i da se {to pre vrati svojoj profesiji. To je i

Milorad Radoj~i}

58

4 „Sreski sudovi”, Glas Vaqeva, br. 13, od 29. marta 1933, str. 2.

razumqivo ako se zna da je staro pravilo glasilo pravi advokati nika-

da definitivno ne napu{taju svoj poziv.Pravo na vr{ewe advokature sticalo se posle zavr{enog pravnog

fakulteta, obavqawa pripravni~kog sta‘a, polo‘enog pravosudnogispita, davawa sve~ane izjave i upisa u imenik advokata koji je je vo-|en u advokatskoj komori za odre|eno podru~je. Me|utim, pravo naupis u imenik imali su samo: jugoslovenski dr‘avqani koji su po-slovno sposobni, sa zavr{enim pravnim fakultetom, polo‘enim pra-vosudnim ispitom, da imaju najmawe pet godina sta‘a, da nisu u ra-dnom odnosu i da je dostojan vr{ewa advokature.

Advokatske komore

Advokatska komora je obavezna stru~no profesionalna organiza-cija advokata. Ima svoj statut i druga op{ta akta zna~ajna za radadvokata i unapre|ewe advokature. Osniva se za podru~je vi{eokru‘nih sudova op{te nadle‘nosti i predstavqa osnovni oblik or-ganizovawa advokata. Osnovne advokatske komore udru‘uju u komoruna nivou dr‘ave.

Komora je donosila Kodeks profesionalne etike advokata, tj. op-{ta pravila o radu advokata u vr{ewu advokature. To su prakti~nomoralne i druge norme u pona{awu advokata prema licima ~iji prav-ni interes zastupaju i prema dru{tvenoj zajednici, a istovremeno ipravila koja obezbe|uju savesno i kvalifikovano vr{ewe advokature.

Advokatske komore su se na razne na~ine stavqale u odbranu slobo-de rada advokata i intervenisale u raznim konkretnim slu~ajevimanapada na advokaturu i advokate. êsto su se bavile pitawima stru-~nog osposobqavawa, nagra|ivawa i za{tite advokata. Mada je uprincipu pitawe nagra|ivawa advokata bilo regulisano pisanim pu-tem o nagradi izme|u advokata i stranke, upravni i sudski organi, neretko, propisivali su razne tarife i nagrade, ~esto parcijalno, pa jetaj problem mnogo puta raspravqan na sednicama organa advokatskihkomora u kojima su vaqevski advokati i advokati poreklom iz ovogkraja bili ~lanovi. Pojedinci me|u wima bili su dosta anga‘ovani uradu organa i tela tih komora, pa su im poveravane i neke veoma zna-~ajne funkcije u wima.

Vaqevski advokati, kao uostalom advokati i u drugim delovimazemqe, nailazili su na mnoge pote{ko}e, ~esto i politi~ke prirode.Po svom pozivu oni su bili du‘ni, a to su i ~inili, da pru‘aju pravnupomo} svim gra|anima koji su dolazili u sukob sa zakonom, nekad posvojoj voqi a katkad i po slu‘benoj du‘nosti. Bilo je postupawa i po


59

tzv. politi~kim zakonima, uredbama i naredbama kojih je tada biloveoma mnogo, „jer se dr‘ava nalazila u procesu stabilizacije”. Pri-padnicima vladaju}e elite ~esto to nije bilo po voqi, pa su i neki odwih zbog toga imali neprijatnosti.

Polovinom ~etrdesetih godina XX veka u advokaturu dolaze mnogemlade snage. Me|u wima bilo je dosta naprednih studenata sa beograd-skog i drugih univerziteta, pa i ~lanova i saradnika KPJ i SKOJ-a.Kako je i ranije me|u advokatima bilo istaknutih ~lanova radikalne,demokratske, zemqoradni~ke i drugih stranaka sve vi{e se ose}a i po-litizacija ove profesije. Drugi se opet aktivno ukqu~uju u rad ra-znih sportskih, kulturno-prosvetnih i nacionalno-humanitarnihorganizacija. A sve to pokazuje da se ovim poslom u na{em kraju, pa ivan wega bavi veliki broj dobrih pravnika i uglednih qudi.

U tekstu koji sledi done}emo kratke biografije svih advokata kojisu u me|uratnom periodu radili na sada{woj teritoriji Kolubarskogokruga. Po{to Op{tina Obrenovac vi{e nije u sastavu ovog Okruga,mada je nekad wemu pripadala, wome se ne}emo baviti osim {to }emonavesti imena advokata za koje znamo da su tamo radili (Aleksi} Bo-gosav, Andri} Radivoje, Aleksandar Jovi~i}, Branislav Mi{i}, Mi-ladin R. Popovi}, Bogoqub Srem~evi} i Mihailo V. Stevanovi}). Odwih }emo detaqnije predstaviti samo one koji su ro|eni na teritori-ji Kolubarskog okruga.

Ovda{wi advokati

Kako je ovo nastavak teksta Vaqevski javni pravozastupnici do

Prvog svetskog rata, objavqenog u prethodnom broju ovog ~asopisa,ne}emo ponavqati podatke za advokate koji su radili u tom periodu inastavili rad i u me|uratnom razdobqu, ve} }emo samo navesti wiho-va imena i prezimena: Dragutin – Dragi{a Vukosavqevi}a, @ivkoIvkovi}, Mihailo Jevti} Kajle, Marko Karamarkovi}, Petar Mar-kovi}, Svetislav Sveta Proti}, Radosav Rade Radosavqevi} i Milanôbanovi} u Vaqevu, a Dragutin Go|evac, Petar Grebenac, SvetolikGrebenac, Milan Dragovi}, dr Dragutin Jankovi}, Mili} Mili}evi-}a i \or|e A. Nenadovi} u Beogradu, te Radoslav Duwi} u Kru{evcu.

I u ovom periodu bilo je dosta lai~kih advokata (nadriadvokata,piskara~a...), ali se dru{tvo se protiv wih borilo svim zakonskimsredstvima. Tako je na primer Presudom Sreskog suda u Ubu, od 21. ma-ja 1935, Radomir Blagojevi} iz [arbana kod Uba, ka‘wen sa 120 dina-ra nov~ane kazne, a u slu~aju nepla}awa sa 20 dana zatvora i 300 dina-

Milorad Radoj~i}

60

ra pau{ala zato {to se bavio bespravnim „piskarawem” kod Sreskogsuda na Ubu.5

Radi preglednosti i biografije advokata date su po azbu~nom reduwihovih prezimena, a iz wihovih biografija vidi se gde su sveslu‘bovali.

Bo‘i} (Luke) Milan6, ro|en je 29. septembra 1888. godine u Mioni-ci, u trgova~koj porodici, poreklom iz Tvrdi}a kod Po‘ege. Brat muMilo{ (18871908), kafexija, biran je i za predsednika Mioni~ke op-{tine, a brat Momir poginuo je u Prvom svetskom ratu. Dok je bio su-dija Prvostepenog vaqevskog suda, 19. februara 1928. godine u Vaqevusklopio je brak sa Smiqanom Uro{evi} iz Loznice, starom 24. godi-ne, od oca Milorada, trgovca i majke Milke.

Kra}e vreme bio je advokat u Mionici. Ostalo je zabele‘eno da jebio sudija Okru‘nog suda u U‘icu, predsednik Okru‘nog suda u Subo-tici, a biran je i za sudiju Kasacionog suda u Beogradu.

Vasiqevi} N. Vlastimir7, navodno rodom iz Vaqeva, ni‘u gimna-ziju zavr{io je u Vaqevu {kolske 1912/13. godine. Za wega se zna da je


61

Milan Dragovi} Ranko Vi}entijevi}

5 Glas Vaqeva, Vaqevo, 22, 2. juna 1935, 4.6 Q. Nedeqkovi}: Mionica od ku}e do ku}e – uo~i Drugog svetskog rata, Vaqevo,

2006, 97 i M. Radoj~i}: „Prvi mioni~ki advokati”, Zapis, Mionica, br. 54-55/jul-avgust 2009, 16-18.

7 Q. Nedeqkovi}: Mionica od ku}e do ku}e – uo~i Drugog svetskog rata, Vaqevo,2006, 97; Brani~, Beograd, br. 6, 1936, str 280. i M. Radoj~i}: „Prvi mioni~kiadvokati”, Zapis, Mionica, br. 54-55/jul-avgust 2009, 16-18.

po zavr{enom pravnom fakultetu i polo‘enom pravosudnom ispitu,bavio se advokaturom u Vaqevu, da je od 1934. imao je sopstvenu advo-katsku kancelariju i da je ve} slede}e godine preseqava u Mionicu.Kad se Nikola Kova~evi} 1937. godine odselio za Boqevac preuzeo jewegovu advokatsku kancelariju u Mionici.

Poznato je da se nije ‘enio, a ni ostavio potomstvo. Bio je sklon pre-teranoj upotrebi alkohola, pa nije u‘ivao neki naro~iti autoritet.

Viloti} (Sime) Miloje8, ro|en 9. januara 1899. godine u Dragijevi-ci, op{tina Ose~ina, u zanatlijskoj porodici. Osnovnu {kolu je, naj-verovatnije, u~io u vaqevskoj Kamenici, gimnaziju u Vaqevu i Beo-gradu, i Pravni fakultet u Beogradu. Tokom okupacije, u Prvom svet-skom ratu, Austrougari ga postavili za predsednika osladi}ke op-{tine na Plavawu.

Du‘e vreme bio je advokat u Vaqevu, pa i za vreme Drugog svetskog ra-ta. U demonstracijama organizovanim protiv ratifikovawa konkorda-ta, jula 1937. godine demonstranti su razbili prozore na wegovom stanu.

Bio je o‘ewen Leposavom sestrom Svetislava Stefanovi}a ]e}e,poznatog revolucionara, saveznog sekretara za unutra{we poslove,diskreditovanog na VI sednici CK SKJ. Po{to mu je supruga ranoumrla ‘iveo je u ku}i sa k}erkom Verom.

Pripadao je Radikalnoj stranci, a potom je pre{ao u Jugosloven-sku radikalnu zajednicu (u daqem tekstu: JRZ). Za vreme okupacije po-magao je ~etni~ki pokret Dra‘e Mihailovi}a. Po zavr{etku Drugogsvetskog rata zadr‘ao je reakcionaran stav. Umro je 24. septembra1970. godine i sahrawen u Dragijevici.

Vi}entijevi} (Aleksandra) Ranko9, ro|en je 22. aprila 1897. u seluPaune kod Vaqeva, u brojnoj i imu}noj seoskoj porodici. Osnovnu{kolu u~io je u mestu ro|ewa, a gimnaziju u Vaqevu. Tokom Prvogsvetskog rata povla~io se sa srpskom vojskom, preko Kosova i Makedo-nije. Po povratku u rodni kraj radio je kao u~iteq i op{tinski delo-vo|a u mestu ro|ewa.

Zavr{io je Pravni fakultet u Beogradu i veoma ~esto mewao po-slove i mesta slu‘bovawa. Bivao je sudijski pisar, sreski poglavar i

Milorad Radoj~i}

62

8 Me|uop{tinski istorijski arhiv Vaqevo (u daqem tekstu: MIAV), Fond: OKSK Vaqevo – Karakteristike; Z. Joksimovi}: Revolucionarni radni~ki pokret

u vaqevskom kraju 1919-1941, Vaqevo, 1981: Glas Vaqeva, Vaqevo, br. 3, od 14. ja-nuara 1936, 3; Podaci @ivote @i}e @ivkovi}a, penzionera i hroni~araOsladi}a.

9 R. A. Vi}entijevi}: Nezaboravqeni, kwiga I (bez godine i mesta izdawa), 51-55; R.A. Vi}entijevi}: Nezaboravqeni, kwiga II (bez godine i mesta izdawa) i M. Radoj-~i}: „Vi}entijevi}i iz pauna”, Napred, Vaqevo, 2525. i 2526, 13. i 20. juna 1997, 5.

sudija u vi{e mesta U me|uratnom periodu u tri navrata bio je advo-katski pripravnik kod Vlade Nedeqkovi}a, @arka Tadi}a i SimeIvani{evi}a u Vaqevu.

Drugi svetski rat proveo je u nema~kom zarobqeni{tvu. Po oslo-bo|ewu vratio se u zemqu i kratko vreme radio u privredi, a zatim upravosu|u. Kao sudija uglavnom je slu‘bovao u Bawa Luci i Doboju, akao advokat u Tesli}u i naro~ito Doboju. Kona~no je penzionisan1973. godine u Doboju.

@enio se tri puta i imao pet k}erki i jednog sina. Sa VukosavomStojkovi} iz susednog Mr~i}a imao je pet k}eri: Negosavu, @ivku, Nadu,Veru i Milicu. Drugi brak sklopio je sa Ru‘icom Kalinovi} iz Nego-tina, ali nisu imali dece, koja je umrla u Engleskoj na le~ewu. Tre}ibrak sklopio je sa Radmilom Opa~i} iz Beograda i dobio sina Zlatka.

Vi{i}, ro|. Nikoli} Ru‘ica10, ro|ena 13. februara 1902. u Jagodi-ni, po zavr{etku pravnog fakulteta bila je postavqena za pravozastu-pnika pri Prvostepenom sudu u Beogradu. Kasnije je slu‘bovala pookru‘nim i op{tinskim sudovima u Jagodini, Kragujevcu, Skopqu iPo‘arevcu.

U Imenik advokata upisana je, 22. decembra 1937, i kratko vreme ra-dila u Mionici. Ve} krajem 1938. wen mu‘ Milorad Mika Vi{i}, su-dija, rodom iz \ur|evca kod Mionice, biva preme{ten u Kosovsku Mi-trovicu, pa je i Ru‘a po{la za wim. Dana 17. aprila 1940. preselila seu Vaqevo, a kasnije u Beograd, gde je radila do 31. decembra 1958. godine,s prekidom za vreme okupacije, kada je bila penzionisana. U periodu od1951. do 1954. zastupaju}i manastir ]elije pred Vrhovnim sudom Srbijebesplatno se borila i izborila za povra}aj oduzete manastirske zemqe.Jo{ tada je uspela da se ovom hramu vrati pet hektara.

Prema nekim podacima bila je druga ‘ena advokat koja je radila uSrbiji. Navodno pre we taj posao je radila samo Angelina Jovanovi}u Zaje~aru. Umrla je u Beogradu 16. februara 1973. godine.

Tokom Drugog svetskog rata kao izbeglica ovde se nastanio Vlat-

kovi} dr Danilo11, ro|en 10. oktobra 1900. godine u selu Jo{anu, Srezudbinski, u Hrvatskoj, od oca Nikole i majke Jelke, ro|. Saxak. Zav-r{io je pravni fakultet i odbranio doktorat.


63

10 Z. Rankovi}: „Advokat Ruà Vi{i}”, Revija Kolubara, Vaqevo, 38, jun 1987, 37; Z.Rankovi}: „Vi{i}, ro|. Nikoli} Ru‘ica – Ru‘a”, Biografski leksikon Vaqev-

skog kraja, I kw. 180; Q. Nedeqkovi}: Mionica od ku}e do ku}e – uo~i Drugog svet-

skog rata, Vaqevo, 2006, 97 i M. Radoj~i}: „Prvi mioni~ki advokati”, Zapis,Mionica, br. 54-55/jul-avgust 2009, 16-18.

11 S. Radi}: Konfiskacija imovine u vaqevskom okrugu 1944-1946, 2002, 37; M. Radoj~i}:„Prvi mioni~ki advokati”, Zapis, Mionica, br. 54-55/jul – avgust 2009, 16-18.

Zna se da je prethodno kao izbeglica izvesno vreme ‘iveo u Beogra-du i radio kao advokat. Bio je simpatizer narodnooslobodila~kog po-kreta, pa je i sara|ivao sa wim, zbog ~ega je hap{en i zatvaran u logorna Bawicu. Po izlasku na slobodu nastanio se u Mionici i ovdeobavqao advokatske poslove.

Posle kona~nog oslobo|ewa ovih krajeva biran je za prvog predse-dnika Mioni~ke op{tine, a ve} maja 1945. godine na toj du‘nosti za-menio ga je Milisav Vrane{evi}. Potom izvesno vreme radio je i kaosudija Sreskog suda u Mionici.

Vuji} (Spasoja) Qubomir – ]uban12, ro|en 27. februara 1882. uVaqevu, u trgova~koj porodici. Osnovnu {kolu i {est razreda gimna-zije zavr{io je u rodnom gradu, a preostala dva razreda gimnazije iPravni fakultet u Beogradu. Nakon obavqenog pripravni~kog sta‘au Vaqevskom prvostepenom sudu 1913. po~eo se baviti advokaturom.Kao advokat radio je u Vaqevu, Novom Pazaru, Ubu, ponovo Vaqevu iUbu. Bio je dobar pravnik, energi~an ~ovek, solidan muzi~ar, a povre-meno se bavio i politikom.

U~esnik je oba balkanska i Prvog svetskog rata. Tokom borbi naGu~evu, u jesen 1914. te{ko je rawen, pa je iz rata iza{ao kao ratni voj-ni invalid u nogu i ruku. Tokom 1923. izabran je za predsednikaUpravnog odbora Udru‘ewa ratnih vojnih invalida Okruga kolubar-

Milorad Radoj~i}

64

Qubica Vi{i} Obrad Gavrilovi}

12 Q. Trajkovi}: Kazivawa o starom Vaqevu, Vaqevo, M. Radoj~i}: „Vuji}i izVaqeva”, Napred, Vaqevo, 2515. i 2516, 4. i 11. aprila 1997, 5 i „Be{li}a ku}a”,Tamnavske novine, Ub, 12. juli 1996. godine.

skog i na toj du‘nosti ostao du‘e vreme. Govorio je francuski jezik, anije se ‘enio. Umro je 17. oktobra 1943. godine u Vaqevu, gde je isahrawen.

Vukovi} (Nikole) Milisav13, ro|en 4. novembra 1873. u Komiri}u,op{tina Ose~ina, u velikoj i poznatoj porodici, koja je jo{ po~etkomXX veka dala vi{e izvrsnih pravnika i sudija. Posle osnovne i sredwe{kole zavr{io je pravni fakultet i uglavnom radio u pravosu|u. Naj-pre je bio sudski pisar, a potom vi{egodi{wi sudija u raznim mestima.Jo{ 1913, ali i 1934. godine bio je sudija Vaqevskog prvostepenog suda.Posle penzionisawa bavio se advokaturom u Vaqevu.

Dana 11. januara 1904. godine u Vaqevu sklopio brak sa Dragiwom(udovom Qubomira Ristovi}a, biv{eg poru~nika iz Vaqeva), ro|e-nom 5. februara 1868. godine, od majke Paraskeve i oca @ivka Pavlo-vi}a u~iteqa u Mehovinama, Okrug podriwski. Drugi brak zasnovao2. avgusta 1925. godine u Vaqevu sa @ivanom, udovom Rankovi}, ro|e-nom 29. marta 1893. godine u Vaqevu, od majke Save i oca Ilije Todo-rovi}a, poznatog trgovca. Kum na wegovom prvom ven~awu bio je ê-domir Gagi}, okru‘ni in‘ewer u Vaqevu. K}i Qubica, iz prvog bra-ka, polo‘ila je profesorski ispit krajem 1935. godine, kao suplentGimnazije u Sarajevu.

Posle kratkog bolovawa preminuo je u Vaqevu 16. marta 1929. godine.

Gavrilovi}14 (Krste) Obrad15, ro|en je 8. marta 1898. godine u seluBogati}u, kod Vaqeva u uglednoj i imu}noj seoskoj porodici. Posleosnovne {kole po~eo da u~i gimnaziju. Nakon izbijawa Prvog svet-skog rata povukao se sa srpskom vojskom do Krfa, odakle je upu}en uFrancusku da nastavi {kolovawe. Zavr{io je gimnaziju, trgova~kueksportnu akademiju (1920) i pravni fakultet (1922). Izvesno vremeradio je Jugoslovenskoj finansijskoj delegaciji u Parizu.

Od 1925. bio je advokatski pripravnik u kancelariji Petra Mar-kovi}a, advokata i biv{eg ministra. Potom je profesor u Trgova~kojakademiji u Pan~evu, pa savetnik u Moravskoj banovini u Ni{u iVardarskoj banovini u Skopqu i honorarni nastavnik u tamo{wim


65

13 M. Radoj~i}: „Komiri} i komiri}anci”, Kalendar Kolubara, 2009, 232-238 i G. N.[imi}: Komiri} nekad i sad, [abac, 2009, 146; Li~ne vesti, Napred, Vaqevo br.1, od 7. januara 1936. godine i Okru`ni sud vaqevo, Vaqevo, 2009, 58, 59, 61-63 i 90.

14 Do avgusta 1941. Gospavi}.15 M. Radoj~i}: „Gospavi}i iz Bogati}a”, Napred, Vaqevo, 2529. i 2530, 18 i 25. juli,

1997, 5; M. Radoj~i}: „Gavrilovi}, Obrad”, Biografski leksikon Vaqevskog kraja,Vaqevo 1996/97, 221. i 222 i M. Gospavi}: Selo Bogati} vaqevski, Vaqevo, 2008,140. i 141.

trgova~kim akademijama, te profesor i direktor Trgova~ke akademijeu Bitoqu.

Od 1939. do okupacije bio je urednik „Zanatlije” u Beogradu. Tokomokupacije nije radio, ali je hap{en i sprovo|en u bawi~ki logor, gde jekao taoc proveo dve godine. Odbio je da potpi{e apel srpskih intelek-tualaca protiv komunizma. Po oslobo|ewu je najpre advokat u Beogra-du, a potom savetnik u Glavnoj direkciji drvne industrije Jugoslavije.

Bio je vi{egodi{wi saradnik Odbora za izvore srpskog prava SA-NU. Objavio je ~etiri uxbenika, vi{e zakonskih projekata i zbirku is-torijske gra|e Vaqevski okru‘ni sud 1815-1865, Beograd, 1973. Sara|i-vao je i u Glasu Vaqeva, Napredu i Glasniku Istorijskog arhiva u Vaqevu.

Umro je u Beogradu 14. aprila 1975. godine, a sahrawen u mestu ro-|ewa. U sa braku Jelicom, ro|. Haxi|or|evi} iz Ni{a imao je sinaQubu (Pariz, 1923 – Beograd, 2001) poznatog slikara amatera, kolek-cionara i svetskog putnika.

Divac Milenko, radio je, kra}e vreme, u Vaqevu kao advokat. Na‘alost za sada nemamo drugih podataka o wemu. Pretpostavqamo da jeiz Prijepoqa ili okoline.

Dra{kovi} (Milenka) Dimitrije – Dika16, ro|en 19. februara 1903.u Vaqevu, u porodici trgovca i jednog od predsednika vaqevske op-{tine. Po ocu bio je brat Radovana M. Dra{kovi}a, istori~araVaqevskog kraja, a po majci i @ivote \ermanovi}, poznatog advoka-ta, politi~ara i diplomate. Osnovnu {kolu i gimnaziju zavr{io je uVaqevu, a pravni fakultet u Beogradu.

Sa Milanom Arsenijevi}em – Vecom, Borom Atanackovi}em i jo{nekim gimnazijalcima, 1919. godine, obrazovao je Literarni klub„Zrak”, odnosno prvu organizaciju SKOJ-a u Vaqevu, pa je zbog proko-munisti~ke aktivnosti iskqu~en iz Vaqevske gimnazije. Ima podata-ka da je bio izabran i za delegata IV kongres SKOJ-a u Moskvi. PosleObznane bio je aktivan u studentskim organizacijama u Beogradu i se-kretar Mesne organizacije Nezavisne radni~ke partije u Vaqevu. Ka-snije je napustio revolucionarni pokret.

Po zavr{etku fakulteta bavio se advokaturom i postao izuzetnali~nost u istoriji vaqevske advokature. Bio je vrstan znalac su{tine

Milorad Radoj~i}

66

16 MIAV, Fond: OK SK Vaqevo – Karakteristike; M. \ermanovi}: Napredni po-

kret studenata beogradskog univerziteta I, Beograd, 1966; Srbija u ratovima

1912-1918, s osvrtom na vaqevski kraj, Vaqevo, 1972; „Dimitrije Dika Dra{ko-vi}”, Napred, Vaqevo, 24. oktobra 1975; Z. Joksimovi}: Revolucionarni radni~ki

pokret u vaqevskom kraju 1919-1941, Vaqevo, 1981. i M. Radoj~i}: „Dra{kovi}Dimitrije – Dika”, Biografski leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo, 1998, kw. 1. sv.5, str. 313 i 314.

pravosu|a, pravnik-logi~ar, ve{t besednik, veseo i uvek spreman dabude odmeren i tolerantan. Imao je kancelariju u Vaqevu, biv. Ulici„15 septembar” br. 4, tamo gde je sada upravna zgrada Vaqevske eparhi-je. Mnogo ~e{}e svoje stranke primao je i sa wima se dogovarao u kafa-ni „Kraqevi} Marko”.

Veliki znalac srpske nacionalne istorije i po{tovalac starihratnika. Jedan je od urednika kwige Srbija u ratovima 1912-1918. s

osvrtom na Vaqevski kraj (Vaqevo 1972), koja je zabrawena iz poli-ti~kih razloga. Za tu kwigu napisao je zanimqiv prilog „Balkanskiratovi 1912-1913. godine.” Anga‘ovao se i u radu vaqevskih pozori-{ta, a imao je ~in kapetana I klase u rezervi.

Za vreme Drugog svetskog rata bio je u nema~kom zarobqeni{tvu, apo povratku u domovinu ukqu~io se u rad Socijalisti~kog saveza ra-dnog naroda i Crvenog krsta. Bio je zagovornik filozofije – u zaje-

dni~kom poslu qudima treba uvek pomo}i i potpuno ih razumeti. Za du-gogodi{wu aktivnost u vaqevskoj organizaciji Crvenog krsta odli-kovan srebrnom i zlatnom zna~kom ove me|unarodne humanitarne or-ganizacije. Imao je bogatu li~nu biblioteku, koja je nakon wegovesmrti propala.

U braku sa Miroslavom Mirom Artiko imao je k}i koja je mladastradala u saobra}ajnoj nesre}i i sina Milenka Mikija, tako|e di-plomiranog pravnika, a kra}e vreme i advokata u Beogradu.

Preminuo je 19. oktobra 1975. godine u Vaqevu, kao doajen vaqevskeadvokature.

\ermanovi} (@ivka) @ivorad – @ivota17, ro|en je 4. februara1897. godine u Vaqevu, u poznatoj trgova~koj porodici. Posle zavr{e-ne osnovne {kole prekinuo gimnazijsko {kolovawe i tokom Prvogsvetskog rata radio kao dobrovoqni bolni~ar. Prele‘ao je pegavitifus i sa srpskom vojskom povla~io se do Krfa. Uz pomo} francuskevlade nastavio je {kolovawe i zavr{io Pravni fakultet u Parizu.

Sredinom 1922. vratio se u Beograd gde je postavqen za pisara uDr‘avnom savetu, a septembra 1924. u Okru‘nom sudu u Vaqevu. Zbogpoliti~kog delovawa 1925. preme{ten je „po potrebi slu‘be” uPrvostepeni sud u Loznici. Posle polo‘enog sudijsko-advokatskog


67

17 Sve za pobedu, Vaqevo, 42, 10. 11. 1945, 2; @. \ermanovi}: „Dragojlo Dudi} i de-cembarski izbori 1938”, Napred, Vaqevo, 11. XI 1988; Z. Joksimovi}: Revolucio-

narni radni~ki pokret u vaqevskom kraju 1919-1941, Vaqevo, 1981; M. Petrovi}:„@ivorad – @ivota \ermanovi}”, Napred, Vaqevo, 14. IX – 2. XI 1984. i Z. Joksi-movi}: „\ermanovi}, @ivorad – @ivota”, Biografski leksikon Vaqevskog kraja,Vaqevo, 1996/97, I kw, str. 336-338.

ispita, u septembru 1927, postao je „javni pravozastupnik” i advoka-turom se bavio u Vaqevu do septembra 1944. godine.

Jo{ kao u~enik i student po~eo se baviti politikom. Pripadao jegrupaciji „zemqoradni~ke levice” i razvijao {iroku dru{tvenu,kulturnu i politi~ku aktivnost u na{em gradu. Pored ostalog bio jesekretar i predsednik Omladinskog kluba intelektualnog rada(OKIR) i vlasnik lista Glas Vaqeva. Branio je vi{e komunista predsudom, a tokom okupacije vi{e puta je hap{en, zatvaran i progawan.

Po zavr{etku Drugog svetskog rata izabran je za predsednika Ok-ru‘nog NOO, a potom i poslanika ASNOS-a i AVNOJ-a. Potom je pot-predsednik vlade Srbije i ministar ishrane i snabdevawa. Bio u diplo-matiji i ambasador u [vajcarskoj. Biran je i za narodnog poslanika ibio predsednik Odbora za organizaciju vlasti Republi~kog ve}a.

Dana 17. oktobra 1932. godine sklopio je brak sa Desankom Tomi},u~iteqicom u Ose~ini, ro|enom 4. jula 1910. godine u [apcu, od ocaDragojla, trgovca i majke Katarine, doma}ice. Imali su sinove â-slava i Zvonimira. Nosilac je vi{e jugoslovenskih odlikovawa ipriznawa.

Umro je u Beogradu 28. aprila 1982. godine.

@ivanovi} (Vasilija) Aleksandar – Aca18, ro|en je 25. oktobra 1895.u Staninoj Reci, op{tina Vaqevo, u porodici imu}nog zemqoradni-ka, koji je bio dugogodi{wi predsednik stavqanske op{tine, predse-dnik Skup{tine Okruga Vaqevskog i narodni poslanik. Posle zav-r{enog fakulteta u Francuskoj radio je kao pisar Prvostepenog sudau Vaqevu i advokatski pripravnik.

Po~etkom 1929. godine polo‘io je advokatski ispit, a uskoro iotvorio advokatsku kancelariju pri Prvostepenom sudu u Vaqevu.Bio je vrlo smiren i takti~an ~ovek i aktivno u~estvovao u javnom‘ivotu. Dobar poznavalac prava i ve{t orator, pa je imao dosta kli-jenata. Oktobra 1930. izabran je za predsednika Vaqevskog sportskogkluba (VSK) tada nastalog integracijom dotada{wih klubova „Bir-~anin” i „Vardar”. Energi~no je digao glas protiv poku{aja istaknu-tih pojedinaca da u~enicima zabrani igrawe fudbala. U~estvovao je iu odbrani uhap{enih komunista na su|ewu u Vaqevu 1937. godine.

Milorad Radoj~i}

68

18 MIAV, Fond: OK SK Vaqevo - Karakteristike; Z. Joksimovi}: Revolucionarni

radni~ki pokret u vaqevskom kraju 1919-1941, Vaqevo, 1981, 222; Okru`ni sud u

vaqevu, Vaqevo, 2007, 59; Zoran Tripkovi}: Vaqevski sport (1870-1990), Vaqevo,1995; Kazivawe sina prof. dr Miodraga A. @ivanovi}a, lekara u penziji, i Ma-ti~ne kwige ven~anih i umrlih u Vaqevu (Mati~na slu‘ba SO Vaqevo).

Dana 9. februara 1928. godine sklopio je brak sa Jelenom Vasi} Ko-tlaji}, ro|enom, 8. oktobra 1901. godine u Vaqevu, od oca Mihaila,po{tara i majke Perside. Prvo je bila pisar vaqevskog prvostepenogi okru‘nog suda, a potom i advokat. Kumovi na wihovom ven~awu bilisu @ivorad – @ivota \ermanovi}, advokat i Mali{a Tadi}, indus-trijalac iz Vaqeva.

Tokom okupacije za vreme II svetskog rata bio je gradski ve}nik iop{tinski opunomo}nik. Bili su stalno nastaweni u svojoj ku}i uVaqevu, ul. Kara|or|eva broj 21. Imali su sinove Predraga – Drago-{a, lekara socijalne medicine, koji je neko vreme bio savetnik minis-tra zdravqa Tunisa i Miodraga – Mi{u Fuzija, lekara hirurga i re-dovnog profesora Medicinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.

Aleksandar je umro u Vaqevu 17. aprila 1957. godine.@ivanovi} dev. Vasi}19 (Mihaila) Jelena - Jela20, ro|ena 8. okto-

bra 1901. u Vaqevu, u porodici po{tanskog ~inovnika, a majka joj je odsuvodawskih Bir~anina. Osnovnu {kolu i gimnaziju zavr{ila je u ro-dnom gradu. Jo{ kao gimnazijalka, 1919. godine, bila je ~lan Literar-nog kluba „Zrak” iz koga je izrasla skojevska organizacija. Po zavr{e-noj gimnaziji dve godine je radila kao u~iteqica u selu Loznici. Po-tom je studirala i zavr{ila prava u Beogradu.

Kao diplomirani pravnik dve godine radila je kao sudijski pomo-}nik u Okru‘nom sudu u Vaqevu. Od 1934. bila je advokatski priprav-nik u kancelariji svoga supruga Aleksandra Ace @ivanovi}a. Odsmrti supruga, 1957, do penzionisawa vodila je sopstvenu advokatskukancelariju u Vaqevu. Umrla je 2. februara 1980. godine u Vaqevu.

Bila je anga‘ovana u naprednom ‘enskom pokretu izme|u dva svet-ska rata. Tokom Drugog svetskog rata bila je simpatizer i saradnikNOP-a. Po oslobo|ewu ukqu~ila se u Narodni front i AF@. Biranaje za ~lana Okru‘nog narodnooslobodila~kog odbora Vaqevo, ~lanaRepubli~kog odbora AF@ Srbije i delegata na Prvom kongresu AF@Srbije.

Ivani{evi} (Petra) Simo21, ro|en 25. maja 1896 na Cetiwu. Nismouspeli saznati u kakvoj je porodici odrastao i u kakvim se prilikama{kolovao. Po~eo raditi 1930. kao advokatski pripravnik kod Andri-


69

19 Prethodno je imala dvostruko prezime Vasi}-Kotlaji}.20 „Jelena - Jela @ivanovi}”, Napred, Vaqevo, br. 1620, od 8. 2. 1980, 10; Z. Joksimovi}:

Revolucionarni radni~ki pokret u vaqevskom kraju 1919-1941, Vaqevo, 1981, 321 i325; Kazivawe sina prof. dr Miodraga A. @ivanovi}a, lekara u penziji i Mati-~ne kwige, ro|enih, ven~anih i umrlih u Vaqevu.

21 MIAV, Fond: OK SK Vaqevo – Karakteristike; Istorija jugoslovenske advoka-

ture, Beograd, 2000, 2. kw, 278; S. Radi}: Agrarna reforma u vaqevskom kraju posle

je I. Popovi}a u Beogradu. Tri godine kasnije bio je advokat u Beogra-du, a ve} 1936. godine preselio se na Ub. Kasnije prelazi u Vaqevu gdeje radio do penzionisawa 1963. godine. Va‘io je za dobrog i po{tenog~oveka i ‘iveo veoma skromno. Kod sitnih ili problemati~nih par-nica nagovarao je klijente da odustanu od sudskog spora.

Nakon Drugog svetskog rata biran je za prvog predsednika Okru‘-nog agrarnog suda u Vaqevu. Kasnije je ponovo obavqao tu du‘nost domaja 1948. godine kada je ovaj sud prestao sa radom. Potom je opetobavqao advokatsku du‘nost. Umro u Vaqevu 1968. godine i sahrawenNovom grobqu.

Supruga Milica, ro|. Peri{i} (Po‘ega, 1902 Vaqevo 1986), de~jilekar, a neko vreme i upravnik Narodne ambulante u Vaqevu. Wihovak}i Slobodanka – Koka Krkovi}, diplomirani pravnik, penzionisa-na je kao zamenik okru‘nog javnog tu‘ioca u Vaqevu. Slobodankinak}i Valentina latila se dedinog posla i radi kao advokat u Beogradu.

Jeremi} (Privislava) Milijan – Mi}a22, ro|en je 8. aprila 1913.godine u Jo{evi kod Vaqeva, u zemqoradni~koj porodici. Rano je os-tao bez oca koji je poginuo u borbama za slobodu u Prvom svetskom ra-tu. Osnovnu {kolu i gimnaziju zavr{io u Vaqevu, a Pravni fakultetu Beogradu. Po~eo je da radi, 1939. godine, u advokatskoj kancelarijiSvetislava Proti}a u Vaqevu, a potom do II svetskog rata bio je advo-katski i sudijski pripravnik u Krupwu.

Pripadao je revolucionarnom omladinskom pokretu a od 1941. i ~lanKPJ. Bio je borac Vaqevskog partizanskog odreda, a od septembra 1941.godine sekretar Sreskog narodnooslobodila~kog odbora u Krupwu. Zavreme okupacije ilegalno je radio za narodnooslobodila~ki pokret.

Posle II svetskog rata obavqao je vi{e zna~ajnih politi~kih idr‘avnih du‘nosti. Pored ostalog bivao je podsekretar u Dr‘avnomsekretarijatu za unutra{we poslove, republi~ki sekretar za pravosu-|e, sekretar Republi~kog izvr{nog ve}a Srbije. Vi{e puta biran je zarepubli~kog i saveznog poslanika. Bavio se novinarstvom i publicis-tikom. Autor je vi{e kwiga sa temama iz narodnooslobodila~ke borbe.

Milorad Radoj~i}

70

1945. godine, Vaqevo, 2006, 20 i 85; Kazivawe Radojice Rado{evi}a, diplomira-nog pravnika u penziji iz Vaqeva.

22 A. Jevti}: Uspravqeni vekove, Vaqevo, 1974; Z. Joksimovi}: Revolucionarni rad-

ni~ki pokret u Vaqevskom kraju 1919-1941, Vaqevo, 1981; S. Ristanovi}: Usta-

ni~ka Ra|evina, [abac, 1971; Se}awe boraca Vaqevskog narodnooslobodila~kog

partizanskog odreda, Vaqevo, 1996, II kwiga; Vaqevo 1941-1945, Vaqevo, 1996; M.Radoj~i}: „Jeremi}, Milijan Mi}a”, Biografski leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo1999/2000, kw. II, str. 120 i 121. i Brani~, Beograd, br. 4, 1939, str 191.

Nosilac je Spomenice 1941. i vi{e ratnih i mirnodopskih odli-kovawa i drugih priznawa.

Preminuo je 7. marta 1992. godine u Beogradu.

Kova~evi} M. Nikola23, ro|en je 9. jula 1903. godine u Vaqevu.24

Jo{ kao u~enik gimnazije bio je jedan od osniva~a i aktivnijih ~lano-va Literarne dru‘ine „Zrak”, odnosno prve skojevske organizacije uVaqevu. Posle zavr{ene gimnazije i prava radio je kao advokatskipripravnik u Vaqevu kod @ivote \ermanovi}a. Tokom 1927. ure|i-vao je list Glas radnika i seqaka koji je izlazio u Vaqevu. Jedan je odorganizatora ilegalnih partijskih }elija pre i posle diktature uvaqevskom kraju.

Oktobra 1929. godine otvorio je sopstvenu advokatsku kancelarijuu Vaqevu. Krajem 1935. preselio se Mionicu, a dve godine kasnije uBoqevac. O‘enio se Leposavom – Lepom Todorovi}, ro|enom 10. fe-bruara 1911. u Mionici, k}erkom Ane Marije, dev. Gri~ko i MilanaTodorovi}a, poznatog trgovca i jednog od uspe{nijih predsednikamioni~ke op{tine. Imali su dve k}eri Mirjanu i Teodoru.

Od 1931. ‘iveo je u Mionici, a tri godine kasnije postao je ~lan Me-snog komiteta KPJ za Srez kolubarski u Mionici. U toj ulozi radio je


71

Dimitrije Dra{kovi} Radovan Miju{kovi}

23 Z. Joksimovi}: Revolucionarni radni~ki pokret u vaqevskom kraju 1919-1941,Vaqevo, 981: Q. Novakovi}: Mionica od ku}e do ku}e – uo~i Drugog svetskog rata,Vaqevo, 200; Brani~, Beograd, br. 12/1935, str. 595 i br. 6/1936, str.280; M. Radoj-~i}: „Prvi mioni~ki advokati”, Zapis, Mionica, br. 54-55/jul-avgust 2009, 16-18.

24 U mati~noj kwizi ro|enih za grad Vaqevo nismo ga na{li.

na u~vr{}ivawu postoje}ih i stvarawu novih partijskih organizacija.Posle zabrane rada KPJ napustio je Mionicu i preselio se u Boqevac,na putu Para}in Zaje~ar. Sredinom 1941. godine stupio je u partizane.Zarobqen je i sproveden u Ni{ki logor, gde je streqan 1944. godine.

Markovi} (Petra) Milan – Mile25, ro|en je 29. januara 1910. godi-ne u Vaqevu, u porodici poznatog vaqevskog advokata, politi~ara ibiv{eg ministra. Posle zavr{ene osnovne {kole i gimnazije u mesturo|ewa zavr{io je prava na pariskoj Sorboni. Ve} u 23 godini ‘ivotaodbranio je doktorsku disertaciju „Digijeva socijalna doktrina”.

Neko vreme radio je kao advokatski pripravnik u o~evoj kancelari-ji, a 1938. je stupio u diplomatsku slu‘bu. Bio je diplomata KraqevineJugoslavije u Skadru, Bolowi i vicekonzul u Engleskoj. Nakon kapitu-lacije Jugoslavije interniran je u Italiju, a onda je boravio u Portu-galiji, Londonu, Egiptu i [kotskoj. Po zavr{etku Drugog svetskog ra-ta odbio je da se vrati u zemqu i ostao u emigraciji.

Preminuo je u Londonu 29. marta 1960. godine.Ma{i} (Aran|ela) Vojin26, ro|en je 19. avgusta 1875. godine, izgleda

u Kwa‘evcu, od oca Aran|ela, sudije Okru‘nog suda u Kwa‘evcu i maj-ke Sofije, doma}ice. Posle osnovne {kole i gimnazije zavr{io je prav-ni fakultet. Najpre je radio kao sekretar Vaqevskog okru‘nog suda, ka-da se 28. maja 1906. o‘enio sa Ru‘icom Nikoli}, ro|enom 11. oktobra1888. u Vaqevu, od Save, trgovca i Mileve, doma}ice. Ru‘ica je bilak}i jednog od najimu}nijih qudi toga doba u gradu na Kolubari.

Poznato je da je u drugoj polovini tre}e decenije pro{log veka bioadvokat u Vaqevu, a 1930. godine objavio je ostavku na advokatski po-lo‘aj i zatvorio svoju advokatsku kancelariju u Vaqevu zbog stupawau dr‘avnu slu‘bu. Postavqen je za velikog ‘upana u Zaje~aru (Negoti-nu). Bio je veoma duhovit ~ovek i velikog kozer.

Umro u Beogradu 1936. godine i sahrawen na Novom grobqu.Miju{kovi} Nikola27, advokatski pripravnik iz okoline Nik{i-

}a, radio je kod Radovana Miju{kovi}a, advokata na Ubu. Zbog u~e{}au pobuni tamnavskih seqaka 1. jula 1932. godine bio je hap{en i mal-tretiran od strane predstavnika organa vlasti. Nije bio o‘ewen, pase zabavqao sa tamo{wom u~iteqicom Olgom Nikoli}.

Milorad Radoj~i}

72

25 M. Radoj~i}: „Pera ]opa ili gospodin ministar”, Napred, Vaqevo, 3. marta 1995,9. i M. Radoj~i}: „Vaqevci doktori nauka”, Napred, Vaqevo, od 3. avgusta 2001. do28. decembar 2001. godine.

26 Kwiga ven~anih Vaqevske crkve za 1906. godinu; Kazivawa dr Mile Gavrilovi}i Mile Bo{wak iz Beograda, od 30. avgusta 2007. godine.

27 P. Petkovi}: Tamnava u NOB, Beograd, 1974; Z. Joksimovi}: Revolucionarni ra-

dni~ki pokret u Vaqevskom kraju 1918-1941, Vaqevo, 1981. godine.

Miju{kovi} (Vidaka) Radovan28, ro|en 17. jula 1895. u Pje{ivcimakod Nik{i}a, u seoskoj porodici, oficir, pravnik i politi~ar. Po-sle zavr{ene osnovne {kole sa porodicom doselio se u Vaqevo, gde jezavr{io sedam razreda gimnazije. Dobrovoqno je u~estvovao u Prvomsvetskom ratu, a potom zavr{io Vojnu akademiju kao jedan od najboqihu klasi. Posle uvo|ewa diktature kraqa Aleksandra (1929) zbog svoglevi~arstva je penzionisan u ~inu kapetana I klase.

Inteligentan i ambiciozan za ne{to vi{e od tri godine zavr{io jepravni fakultet u Beogradu i radio kao advokatski pripravnik. Po-{to je obavio pripravni~ki sta‘ i polo‘io pravosudni ispit na Ubuotvorio je advokatsku kancelariju, u kojoj su kao pripravnici radili:Blagoje Jovanovi}, Nikola Miju{kovi}, Milo{ Pavlovi}, MiodragMilovanovi}29 i drugi uglavnom mladi qudi levi~arske orijentacije.

Posle raskola u Zemqoradni~koj stranci bio je jedan od vo|awenog levog krila, koje je tesno sara|ivalo sa KPJ. Jedan je od inici-jatora i organizatora pobune tamnavskih seqaka 1932. godine na Ubu.Branio je komuniste na sudskom procesu 1937. u Vaqevu. Zbog delo-vawa sa levih pozicija i saradwe sa komunistima kancelarija mu jevi{e puta pretresana, a on ka‘wavan.

Kao rezervni oficir mobilisan je 1941. i postavqen za komandantamesta Cetiwe. Posle trinaestojulskog ustanka 1941. u Crnoj Gori bioje na mnogim vojnim i politi~kim du‘nostima u partizanskom pokre-tu. Po oslobo|ewu, na kratko, vra}a se na Ub. Biran je za poslanika Ve-like antifa{isti~ke narodne skup{tine Srbije i za narodnog posla-nika u Skup{tini Srbije. Bio je i predsednik Zemaqske komisije zautvr|ivawe ratnih zlo~ina okupatora i wegovih pomaga~a Srbije.Penzionisan je kao sudija Vrhovnog suda Jugoslavije. Nosilac je Par-tizanske spomenicu 1941. i mnogih drugih ratnih i civilnih odli~ja.

Umro je u Beogradu 2. decembra 1961. godine.

Miladinovi} (Dimitrija) Andrija – Andra30, ro|en je 23. oktobra1887. u Vaqevu, u poznatoj trgova~koj porodici. Posle osnovne {kole


73

28 Napred, Vaqevo, br. 679, od 8. decembra 1961, 1; P. Petkovi}: Tamnava u NOB, Beo-grad, 1974; Z. Joksimovi}: Revolucionarni radni~ki pokret u vaqevskom kraju

1918-1941, Vaqevo, 1981; M. Radoj~i}: „Za{titnik nemo}nih”, Tamnavske novine,Ub, 1. 8. 1985, 7 i Biografski leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo, 2007/08, kw. 3, sv.11, str. 30 i 31.

29 Tokom 1934. godine pre{ao na rad kod Vojislava Ma{i}a u Lazarevac.30 MIAV, Fond: OK SK Vaqevo – Karakteristike; Istorija jugoslovenske advoka-

ture, Beograd, 2000, 2 kw, 278; Z. Joksimovi}: Revolucionarni radni~ki pokret u

vaqevskom kraju 1918-1941, Vaqevo, 1981: Q. D. Trajkovi}: Kazivawa o starom

Vaqevu, Vaqevo, 1980.

zavr{io je gimnaziju i prava u Beogradu. Jo{ kao u~enik aktivno sebavio glumom, pa je to ~inio i kasnije. Bio je dobar poznavalac zavi-~ajne pro{losti i ostavio dragocena se}awa

I brat mu Milan (1880-1910) bio je advokat, ali je umro mlad, dok jesestra Hristina bila udata za Petra Markovi}a, poznatog advokata ibiv{eg ministra.

Kao sekretar Okru‘nog odbora, dana 8. novembra 1920. godine uVaqevu sklopio brak sa Desankom Kora}, ro|enom 25. jula 1893. godi-ne u Vaqevu, od oca Milovana, }ur~ije i majke Leposave, doma}ice.Kumovi na wihovom ven~awu bili su Josif Prikelmajer, apotekar iKosta \or|evi}, major31 oba iz Vaqeva.

Kasnije uglavnom je radio kao advokat sve do 1944. godine, kada jebrisan iz registra advokata jer je bio pristalica ~etnika DM i ~lanOkru‘nog ravnogorskog odbora. U me|uratnom periodu u politi~kompogledu bio je pripadnik i jedan od lidera Demokratske stranke uvaqevskom kraju. Hap{en je i osu|en.

Umro 13. decembra 1961. godine u Vaqevu.

Milatovi} (\or|a) Milorad – Mile32, ro|en 2. jula 1910. u Kli~ev-cu kraj Vaqeva, u radni~koj porodici. Osnovnu {kolu i gimnaziju zav-r{io je u Vaqevu, a pravni fakultet u Beogradu. Radio je kao advokatskipripravnik o 1. aprila 1939. u Mladenovcu, a potom u kancelarijama@ivote \ermanovi}a, Radovana Miju{kovi}a i @arka Tadi}a. Istov-remeno aktivno se bavio politi~kim radom. Bio je sekretar Mesnog i~lan Okru‘nog komiteta KPJ Vaqevo. Vi{e puta je hap{en i progawan.

Jedan je od organizatora oru‘anog ustanka u Vaqevu i okolini. Odjula 1941. godine bio je politi~ki komesar Podgorske ~ete, a potom iPodgorskog bataqona Vaqevskog partizanskog odreda. Po~etkom1942. imenovan je za ~lana {taba Grupe partizanskih odreda u severo-zapadnoj Srbiji. Od marta 1942. do kona~nog oslobo|ewa vaqevskogkraja, septembra 1944. bio je ~lan Okru‘nog komiteta KPJ za Vaqevoi istaknuti ilegalni partijski radnik.

Milorad Radoj~i}

74

31 Kasnije brigadni general Vojske Kraqevine Jugoslavije.32 A. Jevti}: Uspravqeni vekove, Vaqevo, 1974; Z. Joksimovi}: Revolucionarni ra-

dni~ki pokret u vaqevskom kraju 1919-1941, Vaqevo, 1981; S. Ristanovi}: Usta-

ni~ka Ra|evina, [abac, 1971; Se}awe boraca Vaqevskog narodnooslobodila~kog

partizanskog odreda, Vaqevo, 1984 i 1996, I i II kwiga; Vaqevo 1941-1945, Vaqevo,1996; M. Radoj~i}: „Milorad Mile Milatovi}”, Glasnik MIAV, br. 32/1998; M. Ra-doj~i}: „Milatovi}, Milorad Mile”, Biografski leksikon Vaqevskog kraja,Vaqevo 1999/2000, kw. III, sv. 11, str. 120 i 121; Brani~, Beograd, br. 4, 1939, str.191; i Rodoslov Milatovi}a iz Kli~evca – kopija u posedu M. R.

Posle rata obavqao je mnoge odgovorne du‘nosti, kao {to su: se-kretar Okru‘nog NOO u Vaqevu, pomo}nik ministra unutra{wihposlova, sekretar Izvr{nog ve}a Srbije, sekretar Narodne skup{ti-ne Srbije i Savezne skup{tine. Bio je ambasador u Poqskoj i Kanadi,a vi{e puta biran je za republi~kog i saveznog poslanika.

@enio se dva puta. U braku sa Desankom ro|. Bulatovi} iz BijelogPoqa imao: Milo{a, \or|a i Vesnu. Drugi put se o‘enio Milicom –Milom Jeremi}, profesorom iz Vaqeva a nisu imali dece. Imao je ~ingeneralmajora JNA u rezervi i vi{e ratnih i mirnodopskih odliko-vawa i priznawa.

Umro je u Beogradu 21. avgusta 1997. godine.

Milisavqevi} (Nikole) Tihomir33, ro|en je 1888. godine u Belano-vici kod Qiga, u u~iteqskoj porodici. Wegov otac je ro|en u Suvo-dawu kod Vaqeva, ali je zbog politi~kog delovawa ~esto preme{tan.Zbog u~e{}a u Timo~koj buni Nikola je bio osu|en na smrt, ali je kas-nije pomilovan. U mladosti Tihomir je pripadao revolucionarnomomladinskom pokretu i bio ~lan KPJ.

Zavr{io je pravni fakultet u Beogradu i uglavnom radio kao advo-kat. Kao |ak – narednik ispred Bitoqa 1912. godine rawen je u desnuruku i ostao ratni vojni invalid. U registru vojnih obveznika vodiose kao rezervni poru~nik – invalid. U Prvom svetskom ratu bio je po-


75

Mile Milatovi} Mom~ilo Mitrovi}

33 MIAV, Fond: OK SK Vaqevo – Karakteristike; Srbija u ratovima od 1912. do 1918. s

posebnim osvrtom na vaqevski kraj, Vaqevo, 1972, str. 220-224 i Z. Joksimovi}: Revolu-

cionarni radni~ki pokret u vaqevskom kraju 1918-1941, Vaqevo, 1981, 35 i 487.

mo}nik na~elnika Vojne stanice u Uro{evcu. Posle evakuisawa sta-nice 1915. godine zarobili su ga Bugari u Prizrenu. Sve do oslobo-|ewa bio je ratni zarobqenik u Bugarskoj.

Posle Prvog svetskog rata dugo je bio advokat u Vaqevu. Bio i po-znati odgajiva~ rasnih kowa. Za vreme Drugog svetskog rata bio je~lan Okru‘nog ravnogorskog (~etni~kog) odbora. Imao je tri k}eri isina koji je poginuo u ~etni~kim redovima.

Umro je 1962. godine.

Mitrovi} (Dobrosava) Mom~ilo34, rodio se 30. jula 1903. godine uVaqevu, u trgova~koj porodici. Wegovi roditeqi su imali {est si-nova, a svi su bili fakultetski obrazovani. Nakon osnovne {kole igimnazije u rodnom gradu, zavr{io je studije prava u Beogradu. Sop-stvenu advokatsku kancelariju otvorio je 1930. godine u Vaqevu, u Ul.vojvode Mi{i}a br. 27. Bio je predsednik Udru‘ewa pravnika i dugo-godi{wi ~lan Izvr{nog odbora Advokatske komore Srbije.

Jedan je od osniva~a i funkcionera OKIR-a. Bio je ~lan i sekretarDru{tva za ulep{avawe Vaqeva. Neko vreme radio je i kao uredniklista Glas Vaqeva do wegove zabrane 1936. godine. Kad je list ponovoobnovqen bio je u wegovom vlasni~kom i ure|iva~kom odboru. Pripa-dao je Demokratskoj stranci. Veoma dosta je znao o starom Vaqevu irado kazivao mla|ima.

[ezdesetih godina pro{log veka pre{ao je u Beograd i postao sekre-tar Saveza advokatskih komora Jugoslavije. Bio je i urednik ~asopisaJugoslovenska advokatura. Umro u Beogradu 14. novembra 1990. godine.

U braku sa Stanom Todorovi} iz Vaqeva ima dva sina – Dobrosava,univerzitetskog profesora i Slobodana, poznatog arhitektu.

Mihailovi} (Radomira) @ivota35, ro|en oko 1900. godine u Po-padi}u, op{tina Mionica. Osnovnu {kolu zavr{io u Ribnici, avi{i te~ajni ispit u Gimnaziji u Vaqevu 1919. godine. Nije po-znato gde je zavr{io pravni fakultet. Kao sudski pisar 1929. go-dine izabran je za javnog pravozastupnika pri Bitoqskom prvos-tepenom sudu.

Milorad Radoj~i}

76

34 MIAV, Fond: OK SK Vaqevo – Karakteristike; Z. Joksimovi}: Revolucionarni

radni~ki pokret u vaqevskom kraju 1919-1941, Vaqevo, 1981; „Omladinski klub in-telektualnog rada”, Glasnik MIAV, 17/1982; Z. Rankovi}: Vek vaqevskog {tam-

parstva (1885-1985), Vaqevo, 1985 i Z. Rankovi}: „Mitrovi}, Mom~ilo”,Biografski leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo 1999/2000, kw. III, sv. 12, str. 113 i 114.

35 Q. Novakovi}: Mionica od ku}e do ku}e – uo~i Drugog svetskog rata, Vaqevo, 200;M. Radoj~i}: „Prvi mioni~ki advokati”, Zapis, Mionica, br. 54-55/jul-avgust2009, 16-18; „Nov advokat”, Glas Vaqeva, br. 50, od 10. decembra 1933, 3; KazivaweMilivoja Radoji~i}a, profesora u penziji u Vaqevu, iz Rakara.

List „Glas Vaqeva” 10. decembra 1933. godine obavestio je svoje~itaoce da se ovaj advokat iz Bitoqa preselio u rodni kraj. Po{toje on bio redovni pretplatnik i saradnik tog lista oni dodaju iovo „Poznavaju}i agilnost i stru~nu spremu g. Mihailovi}a nada-mo se da }e opravdati poverewe koje u wega mnogobrojni prijateqipola‘u”.

Od 1934. godine bio je advokat u Mionici do 1941. godine, kada jeuhap{en i sproveden u Nema~ku u zarobqeni{tvo. U braku sa Vasili-jom – Vaskom, u~iteqicom iz okoline Kru{evca imao je sina Radomi-ra – Racu. Bio je poznat i cewen u mioni~kom kraju pa je imao brojnuklijentelu. Po povratku iz zarobqeni{tva napustio je rodni kraj ioti{ao u Kragujevac.

Nedeqkovi} @. Vladislav – Vlada36, ro|en je 1881. u Beogradu. Po-sle osnovne {kole i gimnazije zavr{io je pravni fakultet. PredPrvi svetski rat do{ao je u Vaqevo, gde je najpre radio kao sudski pi-sar. Potom je otvorio advokatsku kancelariju i u woj radio do smrti.Pripadao je Radikalnoj stranci i ostao joj veran do kraja ‘ivota. Vi-{e puta je bio poslani~ki kandidat na wenoj listi.

Bio je dobar pravnik i cewen advokat u Vaqevu. Nije prihvataosvaki predmet da radi, a onaj koji prihvatio za wega se svojski zala-gao, bez obzira koje u pitawu. Svoje advokatske usluge skupo je napla-}ivao, pa je dobro zara|ivao i ubrajao se me|u imu}nije qude u vaqev-skoj ~ar{iji. Stanovao je i radio u svojoj velikoj, lepoj i modernoj ku-}i u Vaqevu, ul. Kara|or|eva 57.

U braku sa Marijom, koja je bila vrlo otmena, nije imao dece. Usvo-jili su izvesnu Qubicu, ali im je ona zadavala dosta problema. Bio jevi{egodi{wi predsednik Crkvene op{tine u Vaqevu. Umro u Vaqevu24. aprila 1939. godine. Opelo je obavio g. Simeon, episkop {aba~kovaqevski sa jo{ desetak sve{tenika.

Pavlovi} (Miladina) Milo{37, ro|en 1912. godine u Brankovinikod Vaqeva, u seoskoj porodici. Osnovnu {kolu zavr{io je u mestu ro-|ewa a gimnaziju u Vaqevu. Pravo je studirao i zavr{io po~etkom1940. godine u Beogradu. Po zavr{enim studijama radio je kao advo-katski pripravnik kod @ivote \ermanovi}a u Vaqevu i Radovana


77

36 B. Vuji}: „Ku}a Vlade Nedeqkovi}a”, Napred, Vaqevo i Z. Joksimovi}: Revoluci-

onarni radni~ki pokret u vaqevskom kraju 1918-1941, Vaqevo, 1981. godine.37 Spomenica palim borcima i ‘rtvama fa{isti~kog terora u op{tini Vaqevo

1941-1945, Vaqevo, 1995, 64; Se}awa boraca Vaqevskog narodnooslobodila~kog par-

tizanskog odreda, Vaqevo 1996, II tom, 388.

Miju{kovi}a na Ubu. Bio je o‘ewen u~iteqicom koja je radila uBrankovini i Petnici kod Vaqeva.

Pripadao je revolucionarnom pokretu, a po nekim podacima i bio~lan KPJ. Od jula 1941. godine bio je borac Tamnavskog bataqonaVaqevskog partizanskog odreda. U jesen 1941. godine izabran je zaprvog predsednika Narodnooslobodila~kog odbora u svom selu. Od13. oktobra 1941. borac i zamenik komandira VII ~ete Ra|evskog ba-taqona Vaqevskog partizanskog odreda. Po uspostavqawu U‘i~kepartizanske republike na zahtev Vrhovnog {taba NOV i POJ-a, OKKPJ za Vaqevo poslao ga je u U‘ice. Na tom putu na Vardi kod Kosje-ri}a 25. novembra 1941. ubili su ga ~etnici iz zasede.

Osnovna {kola u Brankovini dugo je nosila wegovo ime.

Pavlovi} (A.) Radomir Rada, zv. Gluvi38, vi{e decenija bio je advo-kat Vaqevu. Zavr{io je Pravni fakultet u Beogradu. Prijavio je da muu Prvom svetskom ratu pri~iwena materijalna {teta u iznosu od23.339 dinara. Dosu|eno mu je 19.000 dinara ili 81,41%.39

Tokom 1923. bio je odgovorni urednik „Vaqevskih novina”, organaRadikalne stranke za Vaqevski okrug koje su izlazile jedanput ne-deqno. On je bio vrstan muzi~ar, a kao solista na violini nastupao jesa Gra|anskim orkestrom iz Vaqeva i na javnim priredbama.

Wegov sin Du{an bio je jedan od inicijatora i osniva~a podmlat-ka Aero kluba „Na{a krila” u Vaqevu.

Stevanovi} (Dragoquba) Milivoje – Mile40, ro|en 11. septembra1903. godine u Osni}u kod Boqevca. Nije poznato gde se i kako {kolo-vao. Tokom 1930. godine bio je advokatski pripravnik kod MilanaA}imovi}a u Beogradu. Par godina pred Drugi svetski rat do{ao uVaqevo i radio kao advokat sve do penzionisawa. Stanovao je u Du{a-novoj ulici br. 34. U braku sa Olgom imao je k}eri: Bojanu i Qiqanu.

Priklawao se svim politi~kim re‘imima i dobro se obogatio.Neko vreme bio je u zarobqeni{tvu, a po povratku sara|ivao sa ~etni-cima DM i bio u wihovom Okru‘nom odboru.

Umro je u Vaqevu 16. februara 1972. godine.

Milorad Radoj~i}

78

38 MIAV, Fond: OK SK Vaqevo – Karakteristike; Z. Rankovi}: Vek vaqevskog

{tamparstva, Vaqevo, 1985, 160 i Z. Rankovi}: Vaqevski kraj u XX veku – hronolo-

gija, Vaqevo, 2002, 98 i 103.39 M. Isi}: Materijalno stradawe vaqevskog stanovni{tva u Prvom svetskom ra-

tu, Vaqevo, 1996, 27.40 MIAV, Fond: OK SK Vaqevo – Karakteristike; Dr @arko Jovanovi}: Gradsko

ve}e op{tine grada Vaqeva 1941-1944, Beograd, 2002, str. 219, 225 i 239 i podaciiz mati~ne kwige umrlih za grad Vaqevo.

Stevanovi} (V.) Mihailo41, diplomirani pravnik obavqao je vi{edu‘nosti u pravosu|u. Tokom 1924. bio je sudija Vaqevskog prvostepe-nog suda. Kasnije, izgleda da je od 1928. godine bio advokat u Vaqevu, a1931. godine svoju kancelariju preselio je u Obrenovac.

Stojanovi} (Bo{ka) Dragomir42, ro|en 14. decembra 1897. godine uGradcu kraj Vaqeva, u seoskoj porodici. Dragomirova majka Milka,k}erka Marije i Velimira Blagojevi}a iz Buja~i}a kraj Vaqeva, um-rla je 16. januara 1927. godine. Pored wega imali su jo{ {estoro dece.Zavr{io je osnovnu {kolu, gimnaziju i pravni fakultet. Polo‘io jepravosudni ispit i kratko radio kao advokat. Bio je pristalica De-mokratske stranke i wene omladine.

Umro je neo‘ewen, od sr~anog udara u Vaqevu 5. juna 1933. godine.Stuparevi} (Mihaila) Miodrag Dragan43, ro|en 1896. godine u

Vaqevu, u u~iteqskoj porodici. Wegov otac u to vreme bio je u~iteq u]elijama (Leli}u) i poznati p~elar. Ina~e, wegov otac bio je jedan odorganizatora Timo~ke bune, zbog ~ega je bio osu|en na smrt, pa kasnijeamnestiran. Posle osnovne {kole Miodrag je zavr{io gimnaziju iprava te odbranio doktorat pravnih nauka.

Do aprila 1941. godine radio je kao advokat u Kumanovu u Makedo-niji. Po okupaciji biv{e Jugoslavije preseqava se u Mionicu, gdeotvara advokatsku kancelariju. Povezuje se sa levi~arski nastroje-nim me{tanima i poma‘e partizanski pokret. U jesen 1941. stupio je uKolubarsku ~etu Vaqevskog partizanskog odreda i uglavnom radi uwenoj kulturnoj ekipi. Zarobqen je od strane ~etnika i sproveden jena Ravnu Goru.

Ubijen je u Braji}ima 9. novembra 1941. godine.Tadi} (Vladimira) @arko44, ro|en 3. maja 1891. Vaqevo, u veoma

imu}noj i uglednoj porodici. Po zavr{etku gimnazije upisao je studi-je germanistike u Magburgu, u Nema~koj, ali se po izbijawu Prvogsvetskog rata vra}a u domovinu i u \a~kom bataqonu „1300 kaplara”u~estvovao u borbama protiv Austrougara. Kasnije je raspore|en u


79

41 Vaqevski okru`ni sud, Vaqevo, 2007, 59.42 Dr Miladin @. Vesi}: Gradac i wegovo stanovni{tvo, Vaqevo, 2000, 344 i 345. i

Glas Vaqeva, Vaqevo, br. 24, od 11. juna1933, 3.43 M. Radoj~i}: „U~iteq Mihailo Stuparevi}, jedan od organizatora i vo|a Ti-

mo~ke bune”, Arhivsko nasle|e, Zaje~ar, 2006, br. 4, str. 50. i M. Radoj~i}: „Prvimioni~ki advokati”, Zapis, Mionica, br. 54-55/ jul-avgust 2009, 16-18.

44 M. Radoj~i}: „Vaqevski gradona~elnici” (10), Napred, Vaqevo, 29.1.1993; R. M.Tadi}: Tadi}i – geneologija pivskog bratstva Tadi}a i drugih bratstava prezime-

na Tadi}a, Beograd, 1990; Kazivawe mr Mi}e Jevremovi}a, arhiviste iz Po‘arev-ca, od 4. aprila 1996. i Slavka Stija~i}a, pukovnika u penziji iz Beograda, od 25.avgusta 1997. godine.

VIII pe{adijski puk Dunavske divizije I poziva i u~estvovao u vi{eborbi. Ispred @abara je te{ko rawen.

Sa Solunskog fronta, po nalogu srpske vlade, upu}en je u Francus-ku da nastavi {kolovawe. Studirao je i diplomirao na Pravnom fa-kultetu u Nansiju. Po povratku u zemqu bavi se advokaturom u Vaqevui Ubu, ali i politikom. Bio je pripadnik Jugoslovenske radikalne za-jednice (JRZ) pa je 1939. izabran za predsednika Vaqevske op{tine.Prema nekim podacima dva puta je biran i za narodnog poslanika.

Aprila 1941. godine izabran je za dr‘avnog savetnika. Nu|en mu je po-lo‘aj u vladi Milana Nedi}a, ali ga je kao iskreni patriota odbio, pa jeotpu{ten iz dr‘avne slu‘be. Po zavr{etku Drugog svetskog rata vra}enje u dr‘avnu slu‘bu i do penzionisawa radio u Dr‘avnom savetu.

Dana 18. februara 1924. u Vaqevu o‘enio se pravnicom MilicomMaksimovi}, ro|enom 30. decembra 1901. u Kosjeri}u, od majke Ranke ioca Radosava, {efa Uprave prihoda. Imali su sina Vladimira, di-plomiranog pravnika i k}i Zoricu Lolu, slu‘benicu.

Umro je u Beogradu 1965. godine.Tomi} (Petra) Svetomir Sveta45, ro|en 2. februara 1883. u Vaqevu, u

porodici predsednika okru‘nog suda. Posle osnovne {kole i gimnazijezavr{io je pravni fakultet 1905. godine. Po~eo je raditi kao prakti-kant u Kasacionom sudu u Beogradu, a 4. aprila 1906. godine postavqen zapisara aleksina~kog prvostepenog suda. Potom je radio u Kavadaru, uMakedoniji, gde se o‘enio Nade‘dom Nadom Trajkovi}. U~esnik je rato-va od 1912. do 1918. godine. Posle Prvog svetskog rata ‘iveo je u svojojku}i u Vaqevu, ul. Kara|or|eva 36. Rad je nastavio u Vaqevskom prvoste-penom sudu do 3 septembra 1924. godine kada je postavqen za velikog ‘u-pana u Vaqevu. Me|utim, ve} 13. februara 1925. godine je penzionisan.Bio je jedan od istaknutijih ~lanova Demokratskoj stranci.

Od 1929. godine do zavr{etka Drugog svetskog rata radio je kaoadvokat u Vaqevu. Advokatska komora u Beogradu, priznala mu je 1945.godine pravo da i daqe radi jer se nije pona{ao protivno interesima

srpske nacionalne ~asti.Umro je 8. jula 1955. godine u Vaqevu.Ima i podataka da je Luki} (Du{ana) Radisav, zv. Mraz, ro|en 18.

aprila 1910. godine u Pepeqevcu kod Lajkovca radio kao advokatizme|u dva svetska rata u Vaqevu. Za to nismo na{li pisanog dokaza,ali znamo da je nakon Drugog svetskog rata dugo vodio svoju advokat-

Milorad Radoj~i}

80

45 MIAV, Fond: OK SK Vaqevo – Karakteristike; B. Vuji}: „Veliki ùpan uVaqevu” (2), Napred, Vaqevo i Z. Joksimovi}: Revolucionarni radni~ki pokret u

vaqevskom kraju 1918-1941, Vaqevo, 1981. godine.

sku kancelariju u Vaqevu. U woj je neko vreme kao advokat radila iwegova supruga Olga Luki}, ro|ena 30. jula 1911. godine u Vaqevu, odoca Damwana Andri}a. Wihova deca su: k}i Sne‘ana, novinar i pi-sac koja je bila udata za po~. @ivojina – @iku Pavlovi}a, kwi‘ev-nog, pozori{nog i filmskog stvaraoca i po~. Slobodan – Boba, biv-{i pravnik u vaqevskom „Kru{iku”.

Radili van rodnog kraja

Tre}i deo ovog rada ~ine sa‘ete biografije advokata poreklom izovog kraja koji su ‘iveli i radili na strani. Me|u wima bilo je ista-knutih pojedinaca kojima su poveravane i najodgovornije funkcije ustruci, politici i dru{tvu u celini. Neke i od wih smo predstaviliu prethodnom broju pa ni o wima podatke ne}emo ponavqati:

Aleksi} (Blagoja) Vasilije46, ro|en 15. maja 1874. u Dragodolu, op-{tina Ose~ina. Posle zavr{ene osnovne {kole i gimnazije zavr{ioje studije prava. Po~eo je raditi kao policijski pisar. U Ni{komokru‘nom na~elstvu bio je pisar II klase, a od 1897. pisar I klase Sre-za tamnavskog, a tokom 1910. pisar u Krupwu.

Neposredno pred Prvi svetski rat bio je na~elnik u Pri{tini(1914). Januara 1923. radikalska vlada postavila ga je za velikog ‘u-pana u ]upriji i Bitoqu. Krajem juna 1927. izabran je za predsednikaOkru‘nog odbora u [apcu. Neko vreme bavio se i advokaturom, a on-da se sa porodicom preselio u Beograd.

Dana 30. jula 1905. u Vaqevu sklopio je brak sa Desankom Trifuno-vi}, ro|enom 16. oktobra 1883. u [apcu, od majke Milice i oca Dimi-trija, sve{tenika. Kum na wihovom ven~awu bio je Gvozden Marinko-vi}, pisar Uprave grada Beograda.

Umro je u [apcu 21. jula 1939. godine.

Andri} (Damwana) Radivoje – Ra{a47, ro|en 24. avgusta 1902. u Va-qevu, u trgova~koj porodici, poreklom iz Zaro‘ja kod Bajine Ba{te.Kao gimnazijalac bio je ~lan OKIR-a. Zavr{io je pravni fakultet iuglavnom radio u pravosu|u. Kao advokatski pripravnik radio je kodAleksandra Levia u Beogradu, a 1930. godine otvara advokatsku kance-lariju u Obrenovcu. Kasnije je dugo radio kao sudija i predsednik Op-{tinskog suda u Obrenovcu. Posle penzionisawa ponovo se vra}a


81

46 Srpski biografski re~nik, Novi Sad, 2004, I kw, str. 106. i zapis iz crkvene kwigeven~anih u Vaqevu.

47 Brani~, Beograd, 1930; Kazivawe Borislava – Bore Vuji}a, hroni~ara starogVaqeva.

advokaturi u Obrenovcu. Wegova sestra Olga i zet Radisav Luki}, bi-li su advokati u Vaqevu.

U braku sa u~iteqicom Vukosavom Nadla~ki ima k}i Branku leka-ra i sina Vladimira – Lala, televizijskog rediteqa i pesnika. Lale jeu prvom braku sa Bojanom, TV rediteqem ima sina Radivoja – Ra{u, TVrediteqa i k}i An|eliju. U drugom braku sa Vaqevkom Zoranom Mar-ki}evi} ima k}i Nevenu.

Preminuo 21. septembra 1981. godine u Beogradu.

Blagojevi} (Tiosava) dr Borislav – Bora48, ro|en 18. februara 1911.u Vaqevu, u porodici ~uvenog kafexije i preduzetnika. Posle osnovne{kole i gimnazije u mestu ro|ewa zavr{io je Pravni fakultet u Beo-gradu 1933. godine. Ve} 4. juna 1934. godine na mati~nom fakultetu od-branio je doktorsku disertaciju „Ugovori po pristanku – Formalniugovori”. Za doktora pravnih nauka promovisan je 29. juna 1934. godi-ne. Radio kao advokatski pripravnik kod Andre Miladinovi}a uVaqevu 1935. godine. Imao je polo‘en advokatski ispit i bio upisanu Imenik advokata Beograda.

Radio je u svim nastavni~kim zvawima na Pravnom fakultetu; od1950. do 1956. bio je dekan tog fakulteta, a od 1956. do 1963. godine irektor Univerziteta u Beogradu. Bivao je i sudija Ustavnog suda, di-rektor Instituta za uporedno pravo, direktor Jugoslovenskog bibli-ografskog instituta, glavni pravni savetnik u Dr‘avnom sekretari-jatu za inostrane poslove, poslanik itd. Autor je preko 200 nau~nihradova, me|u kojima je vi{e vrednih kwiga prava i dru{tvenih naukai va‘io za pravnog sveznadara. Dobitnik je mnogih nagrada i drugihpriznawa. Penzionisan je 1978. godine.

Bio je osniva~ i vi{egodi{wi predsednik mnogobrojnih nau~nih us-tanova i skupova. Redaktor i urednik ve}eg broja pravnih ~asopisa i en-ciklopedija. Bio je dopisni ~lan Jugoslovenske akademije znanosti i umje-tnosti u Zagrebu i ~lan Nau~nog dru{tva Srbije. Po~asni doktor vi{euniverziteta u svetu i nosilac mnogih javnih priznawa i odlikovawa.

Umro u Beogradu, 29. decembra 1985. godine.

Blagojevi} (Uro{a) Milivoj49, ro|en je 1898. godine u uglednoj u~i-teqskoj porodici, poreklom iz Rakara kod Mionice. Posle osnovne{kole i ni‘e gimnazije zavr{io je pravni fakultet.

Milorad Radoj~i}

82

48 Q. Andri}: Vaqevski razgovori, Vaqevo, 1994, 2630; Z. Joksimovi}: Revolucionar-

ni radni~ki pokret u vaqevskom kraju 1918-1941, Beograd, 1981; Biografski leksi-

kon vaqevskog kraja, Vaqevo, 1976/97, I kwiga, II sveska; Brani~, Beograd, br. 10/1935, 480.

49 Milutin Stepanovi}: Hronika sela Rakari i naseqa Gorwa Toplica, Beograd, 2009, 238.

Kao advokat radio u sopstvenoj kancelariji u Beogradu. Aprila 1941.godine zarobqen i odveden u Nema~ku u internaciju. Odbio da se vrati udomovinu i emigrirao u SAD, gde je umro 1959. godine. Bio je o‘ewen An-|om Bro}inac iz Ra‘wa kod Aleksinca. Imali su sina i k}er.

Bogdanovi} (Milana) Dobrosav50, ro|en 1891. u Ubu, u ~inovni~koj po-rodici. Kasnije, otac mu je bio vi{i kontrolor Ministarstva po{te itelegrafa. Osnovnu {kolu, Gimnaziju i Pravni fakultet zavr{io je uBeogradu. Tokom 1922. polo‘io je sudijsko-pravozastupni~ki ispit.

Radio je kao ~inovnik Uprave fondova, pisar Ministarstva fi-nansija i {ef kabineta ministra finansija. Potom je bio advokat uBeogradu, a od 1926. godine u kmet – pravnik u beogradskoj op{tini, aod 1932. godine i vi{egodi{wi potpredsednik beogradske op{tine.

Kao |ak podoficir i rezervni pe{adijski oficir u~estvovao je uoslobodila~kim ratovima od 1912. do 1918. godine. Rat je zavr{io kaovojnosudski kapetan. Dosta je radio na socijalnom, kulturnom i naci-onalnom planu. Posebno je bio aktivan u radu Sokola.

Za zasluge u ratu i miru dobio je vi{e odlikovawa i drugih javnihpriznawa.

Bogdanovi} (Alekse) Milorad51, ro|en 24. aprila 1886. u Vaqevu, uugostiteqskoj porodici. Osnovnu {kolu i gimnaziju zavr{io je u mes-tu ro|ewa, a studije prava u Beogradu. Po~eo je kao pisar a potom sres-ki na~elnik u Vladimircima.

Ve}inu radnog vremena proveo je kao advokat u Beogradu. Potvrdwi sinovca Borivoja sredinom tridesetih godina XX veka bio jeupravnik na{eg glavnog grada. Izdavao je ediciju Narodna kwi‘nica„Svetlost”. U braku sa Katom Popovi} iz Bele Crkve kod Krupwaimao je k}eri Leposavu i Jelicu.

Umro je u Beogradu 1946. godine.Vi}entijevi} (Mihaila) Bo‘idar52, ro|en je 1901. godine u Vaqevu,

u sve{teni~koj porodici. Pred Prvi svetski rat po~eo je da studiraprava. Kao student bio je pripadnik Bataqona „1300 kaplara” i u~es-tvovao u vi{e borbi. Sa srpskom vojskom pre{ao je Albaniju, a saKrfa upu}en je u Francusku da nastavi {kolovawe.

U Parizu je diplomirao na Pravnom fakultetu i upisao doktorat.Po zavr{etku rata vra}a se u zemqu i ‘eni Du{ankom [anom k}er-


83

50 Beogradske op{tinske novine, Beograd, 1932, str. 253 i 254.51 M. Radoj~i}: „Bogdanovi}i iz Nepri~ave (kod Lajkovca) i Vaqeva”, Biografski

leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo, 1996, kw. 1, sv. 2, str. 106-109; Kazivawe sinov-ca Borivoja Bogdanovi}a, penzionera u Beogradu.

52 Ranko A. Vi}entijevi}: Nezaboravqeni, I kwiga, str. 40-42 i M. Radoj~i}: „Vi}en-tijevi}i iz Pauna”, Napred, Vaqevo, 2525. i 2526, 13. i 20. jun 1997, 5.

kom @ivojina Veli~kovi}a, biv{eg ministra unutra{wih poslova i~uvenog advokata iz Beograda. Ne{to kasnije stupa na posao u kance-lariju svoga tasta a potom i sam postaje advokat.

Iz Beograda preme{ta kancelariju u Skopqe, gde mu je ve} ‘iveobrat Sima i tamo zna~ajno razvija posao. Bio je jedan od branilacaGanibega koji je bio osu|en da je ubio suprugu Milicu, Srpkiwu iu~iteqicu. Na obnovqenom postupku uspevaju da doka‘u da nije u pi-tawu ubistvo ve} samoubistvo pa je Gani beg oslobo|en odgovornosti.To mu je donelo veliku zaradu ali i slavu.

Posle smrti brata u Skopqu i tasta u Beogradu vra}a se u Beograd,gde radi kao advokat. Umro je 1961. godine u Beogradu.

\uki} (Qubomira) Vojislav53, ro|en 16. marta 1898. u Vaqevu. Otacmu terzija, bio je upravnik nov~anog zavoda „Vaqevska zadruga”, a ne-ko vreme i predsednik vaqevske op{tine. Majka Sofija, ro|ena je upoznatoj trgova~koj porodici Stoj{i}a, koja je tako|e dala predse-dnika Vaqevske op{tine. Osnovnu {kolu i ni‘u gimnaziju zavr{io urodnom razredu. Daqe {kolovawe nastavio u Beogradu, a 1915. povla-~io se sa srpskom vojskom. Sa Krfa upu}en u Francusku da nastavi{kolovawe, pa je u woj zavr{io gimnaziju i pravni fakultet.

Po okon~awu Prvog svetskog rata bio je advokat u Skopqu, a nekovreme i potpredsednik Skopske op{tine. Nakon okupacije, aprila1941. bio je prinu|en da pre|e u Ni{, a kasnije i u Beograd, gde je nas-tavio advokatski posao. Kao dobar pravnik u~estvovao u pisawu Us-tava FNRJ 1945. godine.

Umro je u Beogradu 31. marta 1963. godine. Wegova deca sin Zoran ik}i Gordana su lekari, a sa svojim porodicama ‘ive u Beogradu.

\uri} (Milutina) Mom~ilo54, ro|en je 1. juna 1912. u Komiri}u kodOse~ine, u seoskoj porodici. Nakon osnovne {kole u mestu ro|ewa,gimnazije u Loznici i Vaqevu, zavr{io je Pravni fakultetu Beogra-du. Pred II svetski rat radio je kao advokatski pripravnik u Beogra-du. Kao student pripadao je zemqoradni~koj levici, zbog ~ega je hap-{en i progawan.

Me|u prvima stupio je u Azbukova~ko-ra|evsku ~etu Vaqevskogpartizanskog odreda. Kao izuzetno hrabar i spretan a uz to ume{an u

Milorad Radoj~i}

84

53 M. Radoj~i}: „\uki}i iz Vaqeva”, Napred, Vaqevo, br. 2531, od 1. avgusta 1997, 5.i Borislav Vuji}: „Ro|eni, ven~ani i umrli 1898”, Kalendar Kolubara za 1998,str. 78.

54 M. Radoj~i}: „\uri}, Mom~ilo Moma”, Biografski leksikon Vaqevskog kraja,Vaqevo, 1996, 1. kw. 367 i 368; G. N. [imi}: Komiri} nekad i sad, [abac, 2009; iKazivawe sada po~. Branislava Lome, pravnika u penziji iz Vaqeva, Mom~ilo-vog {kolskog druga, tokom 1996. godine.

komandovawu odre|en je za komandira ~ete i komandanta Ra|evskogbataqona Vaqevskog partizanskog odreda. Posle prelaska dela togodreda u isto~nu Bosnu i stupawa u Prate}i bataqon Vrhovnog {tabaNOV i POJ najpre je bio zamenik komandanta, a potom i komandanttog bataqona.

Po oslobo|ewu obavqao je vi{e odgovornih du‘nosti i unapre|enu ~in generalmajora JNA. Zavr{io je general{tabnu akademiju u Mos-kvi i postavqen za komandanta I divizije Korpusa narodne odbraneJugoslavije (KNOJ). Kasnije se izjasnio za Rezoluciju IB zbog ~ega jeosu|ivan i ka‘wavan. Emigrirao je u SSSR, gde doktorirao iz oblas-ti me|unarodnog prava. Predavao na Univerzitetu „Lomonosov” uMoskvi, gde je i umro 1980. godine.

Jankovi} (Lazara) Borivoje55, ro|en je 1881. godine u Mili~nicikod Vaqeva, u sve{teni~koj porodici. Posle zavr{enog pravnog fa-kulteta 1905. radio je sudijske poslove. Bio je u~esnik ratova od 1912.do 1918. godine.

U Imenik advokata upisan u Skopqu 1. oktobra 1920. i brzo seafirmisao kao vredan i sposoban advokat. Dosta je radi na unapre-|ewu i afirmaciji profesije, pa je biran za predsednika Advokatskekomore u Skopqu 1929. i predsednika Saveza advokatskih komoraKraqevine Jugoslavije 1937. godine. Bio saradnik stru~nog ~asopisa„Brani~”.

Pod pritiskom Bugara posle okupacije 1941. pre{ao je u Beograd,kao izbeglica, a zatim je po~eo da radi kao advokat u Zaje~aru, gde jeimao i izvesnih neprijatnosti. Umro je 1969. godine.

Jeli} Tanasije – Tasa56, ro|en je 21. marta 1895. u Gorwem Lajkovcukod Mionice. Zavr{io je sedam razreda gimnazije u Vaqevu i radio jekao u~iteq. U~estvovao je u Prvom svetskom ratu, odakle je upu}en uFrancusku, gde je 1920. godine diplomirao na Pravnom fakultetu u Renu.

Sudijsko advokatski ispit polo‘io je 1922. godine. Po~eo je da radikao sudija Leskova~kog prvostepenog suda. Ve} 1923. prelazi u Pri{ti-nu gde radi kao javni pravozastupnik pri Prvostepenom sudu. U~estvo-vao je u osnivawu Advokatske komore u Pri{tini 1929. godine.

Advokaturom u Pri{tini se bavi do 1936. godine, kada prelazi zasudiju Upravnog suda u Skopqu, gde umire 4. februara 1939. godine.Imao je ~in kapetana I klase u rezervi.


85

55 Izvori i literatura: Istorija jugoslovenske advokature, Beograd, 2000, 2 kw., 295i 296. i Brani~, Beograd.

56 Istorija jugoslovenske advokature, Beograd, 2000, 2 kw., 295 i 296.

Jovanovi} (Qubomira) Blagoje57, zv. Trtowa, rodio se 11. maja 1910.u Vaqevu, od majke @ivane i oca Qubomira, zv. [i{a, pekara.

Blagoje je zavr{io pravni fakultet i polo‘io advokatsko-pravo-sudni ispit. Kao advokat pripravnik radio je kod Pere Markovi}a uVaqevu, Radoja Miju{kovi}a u Ubu i samostalno u Rekovcu. Navodnoje bio simpatizer i saradnik partizanskog pokreta pa je tokom Drugogsvetskog rata zaklan od strane ~etnika 1943. godine u Gorwem Kr~inukod Rekovca. Progla{en je umrlim, tek re{ewem Op{tinskog suda uVaqevu R. br. 590/86, od 18. septembra 1987. godine.

Wegove sestre su Milka, profesor Dr‘avne trgova~ke akademije,umorena u nema~kom logoru Mathauzen, udata za Vojislava Voju Popo-vi}a, ~etni~kog komandanta i emigranta u Austriji, i dr Vera Jovano-vi}, zv. [i{arka, prva ‘ena ginekolog u na{em kraju. Svoju imovinuzave{tao je Vaqevu.

Lazarevi} (Marka) dr êdomir58, ro|en je 7. februara 1968. uVaqevu. Otac mu je ro|en u Dowoj Bukovici kod Vaqeva, koji je po zav-r{enom fakultetu radio kao sudija, ministar i ~lan Dr‘avnog save-ta. êdomir je osnovnu {kolu, gimnaziju i Pravni fakultet zavr{iou Beogradu, a doktorat pravnih nauka odbranio je u Hajdelbergu.Kratko vreme bio je advokat, a potom sudija u Beogradu.

Kasnije je uglavnom radio kao starateqski sudija u Prvostepenomokru‘nom sudu u Beogradu, gde je proneverio neki novac. Zbog toga jeemigrirao iz zemqe i u odsustvu bio osu|en. Kada je amnestiran vra-tio se u zemqu. Kao dobrovoqac u~estvovao je u Prvom svetskom ratu,oboleo od tifusa i preba~en u Bizertu, gde je izgleda podlegaobolesti 1916. godine.

Lu~i} (Petra) Mihajlo59, ro|en je 25. oktobra 1883. u selu Bukovac,op{tina Mionica, u seoskoj porodici. Osnovnu {kolu zavr{io je uKr~maru, a Prvu mu{ku gimnaziju i studije prava u Beogradu. Najve}ideo ‘ivota proveo u Kru{evcu rade}i kao advokat. Va‘io je za jednogod najuglednijih qudi pa je biran i za predsednika kru{eva~keop{tine.

Milorad Radoj~i}

86

57 Spomenica palim borcima i `rtvama fa{isti~kog terora u op{tini Vaqevo

1941-1945, Vaqevo, 1995; Brani~, Beograd, 1938, str. 651. i Kazivawe BorislavaBore Vuji}a, hroni~ara starog Vaqeva.

58 LAZAREVI] Marko, Biografski leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo, 1999/2000,druga kwiga; Kazivawe sada po~. Gordane Katareni}, diplomiranog istori~araumetnosti i novinara iz Beograda i Qubomira Qubi{e Lazarevi}a, poqopriv-rednika iz Dowe Bukovice.

59 M. Radoj~i}: Zavi~aj vojvode Mi{i}a, Beograd, 2008, 123; M. Radoj~i}: „Prvi mi-oni~ki advokati”, Zapis, Mionica, br. 54-55/jul-avgust 2009, 16-18; KazivaweMihaila Lu~i}a, diplomiranog pravnika u Vaqevu, poreklom iz Bukovca.

êsto je i na razne na~ine pomagao svoje srodnike u rodnom kraju.Iza sebe je ostavio uspe{no potomstvo: sina Ratomira – Ratka, dokto-ra pravnih nauka i republi~kog javnog tu‘ioca, k}i An|eliju, prevo-dioca za arapski jezik, sina Borka, zubnog lekara u Smederevu i k}iBorku, slikarku u Kru{evcu.

Milivojevi} Borivoje, zna se da je: ro|en u Vaqevu, advokat u Beo-gradu, kapetan I klase i da je bio u Nadzornom odboru Parnog i tur-binskog mlina Igwata Bajlonija i sinova a.d. i imao 287 svojih akci-ja. Prema nekim pokazateqima, za to vreme, bio je veoma imu}an ~ovek.

Nenadovi} (Mateje) \or|e60, ro|en je 4. jula 1891. godine u Vaqevu,od oca industrijalca i jednog od predsednika vaqevske op{tine. Posleosnovne {kole zavr{io je gimnaziji i polo‘io veliku maturu u Zaje~a-ru. Tek {to je zavr{io maturu ukqu~io se kao dobrovoqac u ~etni~kiodred vojvode Vuka i u~estvovao u wegovim akcijama po Makedoniji.U~estvovao je i oba balkanska rata i u Prvom svetskom kao pripadnikBataqona „1300 kaplara”. Borio se u proboju Solunskog fronta arawen je u borbama na Kajmak~alanu. Dobio je vi{e odlikovawa.

Posle demobilizacije zavr{io je zapo~ete studije na pravnom fa-kultetu. Radio je kao sudija Prilepskog prvostepenog suda, a od 22. ju-na 1921. bio je advokat u Prilepu. Dana 9. novembra 1924. godine uVaqevu zasnovao je brak sa Katarinom Strunxali} iz Beograda, od


87

êdomir Lazarevi} \or|e Nenadovi}

60 Velibor Berko Savi}: Nenadovi}i, Vaqevo, 2004, 398 i 399. i zapis iz mati~nekwige ven~anih za grad Vaqevo.

oca Milana, predsednika suda i majke Zorke. Imali su k}i Mirjanu isinove Mateju i Milana.

Do 1935. radio je kao advokat u Prilepu a onda prelazi za sudijuUpravnog suda u Beogradu i na tom polo‘aju ostaje do oslobo|ewaglavnog grada. Posle ukidawa Upravnog suda odlazi u penziju.

Umro je 22. marta 1978. godine.

Niki} @ivorad61 iz Bukovca kod Mionice zavr{io je pravni fa-kultet i uglavnom radio kao advokat i javni pravobranilac u Beogra-du. Bio je o‘ewen Dragiwom – Dragom k}erkom \ionisija Dragojlo-vi}a, ~uvenog trgovca iz Vaqeva. Imali su: k}i dr Zoricu Bo‘ilovi},doktora hemijskih nauka i sina Qubomira, diplomiranog pravnika,koji je uglavnom radio kao sekretar Udru‘ewa likovnih umetnikaSrbije.

Obradovi} (Dragomira) Mileta62, ro|en je 1898. godine, a poreklomje iz sela Zabrdica kod Vaqeva u porodici, prosvetnih radnika. Maj-ka, Zorka, bila je u~iteqica, a otac profesor, direktor vi{e {kola iministar vera. Zavr{io je pravni fakultet i, navodno, odbranio dok-torat pravnih nauka.

Radio je kao advokat u Beogradu, Raji}eva br. 8, a pred Drugi svet-ski rat bio je upravnik Saveza agrarnih zadruga. Tokom Drugog svet-skog rata nije nigde radio ve} je ‘iveo u svojoj ku}i u Dowoj Grabovi-ci63 kraj Vaqeva.

Preminuo je posle duge i te{ke bolesti 28. decembra 1956. godine uBeogradu. Sahrawen je dva dana kasnije na Novom grobqu u Beogradu.Nije se ‘enio pa ni ostavio potomstva.

Petrovi} Ninko64, ro|en je 1896. godine u Beloti}u kod Ose~ine.Posle osnovne {kole i gimnazije zavr{io je Pravni fakultet u Beo-gradu. Pre Drugog svetskog rata radio je kao advokat u Vaqevu i Beo-gradu. Bio je sekretar Zemqoradni~ke stranke. Zbog u~e{}a u napre-dnom pokretu hap{en je i progawan, pa i odgovarao pred Sudom za za-{titu dr‘ave.

Ratne godine tokom Drugog svetskog rata proveo je u zarobqeni-{tvu u Nema~koj. U logoru je bio sekretar Antifa{isti~kog odborazarobqenika. Posle zavr{etka rata dao je zna~ajan doprinos obnovi iizgradwi zemqe, pa su mu i poveravane razne funkcije. Bivao je zame-

Milorad Radoj~i}

88

61 Svedo~ewe Olivere Sofroni}, mr farmacije u penziji iz Vaqeva iz 2000. godine.62 M. Radoj~i}: „Ministar Obradovi} i wegova deca”, Napred, Vaqevo, 27. marta

1995, str. 9, i Brani~, Beograd.63 Sada vaqevskoj mesnoj zajednici Novo naseqe.64 Izvori i literatura: Glas Podriwa, [abac (nekrolog)

nik javnog tu‘ioca FNRJ, predsednik Narodnog odbora grada Beo-grada od 1947. do 1951. godine, zatim ~lan Prezidijuma Narodne skup-{tine FNR Jugoslavije i Narodne skup{tine SR Srbije. Vi{e putabiran je za republi~kog i saveznog poslanika a bio je i ~lan SavetaRepublike Srbije. Nosilac je velikog broja odlikovawa i drugihpriznawa.

Umro je u Beogradu i sahrawen na Novom grobqu.Rafajlovi} (Mihaila) Dragomir65, ro|en je 1886. godine, a pore-

klom je iz Vrtiglava kod Mionice. Posle osnovne {kole i gimnazijezavr{io je prava. Najpre je bio slu‘bi pri Sudskom odeqewu Vrhovnekomande u Beogradu, a onda je ukazom od 19. decembra 1919, postavqenza sudiju Gradskog suda za grad Beograd i ûkaricu66.

Prvo je 14 godina radio u organima pravosu|a, a potom bio advokatu Beogradu. Imao je dobro razvijen posao u advokatskoj kancelariji uBeogradu u Skopqanskoj ulici br. 1. Bio je odli~an stru~wak za ban-karsko-finansijske pitawa, pa je u~estvovao u vi{e poznatih sporovate vrste. Tokom 1929. godine izabran je za ~lana Disciplinskog sudaBeogradske advokatske komore.

Bio je veoma imu}an ~ovek, imao je veliko imawe i ku}u na Bawici.Voleo je golubove i bavio se uzgojem vinograda u Lisi~jem jarku. Ubraku sa Milevom Quji} dobio je sina @ivojina, zv. Mi{a, koji je go-dinama radio kao komercijalista u beogradskom „Minelu”.67

Umro je u Beogradu 1946. godine.Savi} Rajko, dugogodi{wi upravni ~inovnik i advokat u Beogra-

du, umro je u Beogradu.Tomi} (Bogosava) Jevrem68, ro|en je 19. jula 1894. godine u Vaqevu,

gde je u~io osnovnu {kolu. Gimnaziju i pravne nauke zavr{io je u Beo-gradu. Po zavr{enim studijama posvetio se advokaturi u Beogradu.Smatran je za odli~nog pravnog stru~waka i dobrog ~oveka. Kao re-zervni oficir bio je u~esnik oba balkanska i Prvog svetskog rata.

Pripadao je Demokratskoj stranci, pa je 1927. biran za oblasnogposlanika. Vi{e puta je bio prvi potpredsednik Saveza dobrovoqaca


89

65 M. Radoj~i}: Porodi~ni medaqoni (1): „Rafajlovi}i iz Vrtiglava”, Mioni~ki

zapis, Mionica, br. 84-85/maj-jun 2000,6 i M. Radoji~i}: „Vaqevci sahraweni naNovom grobqu u Beogradu”, Kalendar Kolubara, Vaqevo, br. 10/2000, str. 248-257.

66 Arhiv Vojnoistorijskog instituta Beograd Arhiva srpske vojske.67 Kazivawa dr Milana \or|evi}a, ekonomiste iz Beograda (5. januara 2000) i @i-

vojina Mi{e Rafailovi}a, komercijaliste iz Beograda (28. februara 2000).68 Biografski leksikon: „Senat, Narodni parlament”, Beograd, 1935, 303; Biogra-

fski leksikon: „Senat, Narodni parlament”, Beograd, 1939, str. 313 i 314. i M.Radoj~i}: „Vaqevac gradona~elnik Beograda”, Napred, Vaqevo, br. 2670, 31. mart2000, 9.

i ~lan Me|usavezni~ke federacije ratnika. Za narodnog poslanikaprvi put izabran je 1935. u Srezu titelskom. U toku parlamentarnograda Narodna skup{tina ga je 1936. i 1937. birala za svog potpredse-dnika. Bio je ~lan Glavnog odbora JRZ na ~ijem je programu, 1938, iza-bran za poslanika po drugi put u Srezu titelskom. êtvrtog februara1938. godine izabran je za ministra trgovine i industrije u vladiDragi{e Cvetkovi}a. Kasnije je biran i za gradona~elnika Beograda.

Umro je 4. januara 1954. godine u Beogradu.Nije suvi{no podsetiti da su jo{ neki na{i sugra|ani bili veza-

ni za advokatsku profesiju, a afirmisali su se na drugim poslovima.Bauer Qubica69, ro|ena je 12. januara 1919. godine u Vaqevu, od oca

Dragoquba Proti}a, pravnika. Osnovnu {kolu zavr{ila je u mesturo|ewa, gimnaziju u Vaqevu i Beogradu, a prava diplomirala u Beo-gradu 1922. godine. Polo‘ila je pravosudni ispit i 1933. godine upi-sana u Imenik advokatskih pripravnika, rade}i kod Nenada Popovi-}a, advokata iz Beograda. Ve} 9. septembra 1935. brisana je iz togimenika.

Kasnije je postala poznati prevodilac. Prevodila je kwi‘evna de-la, stru~nu i publicisti~ku literaturu, a neko vreme radila je i uTawugu. [ekspirolog Du{an Mihailovi} pi{e da je bila „vrstanznalac i neumorni radnik”, a jezik poznavala „kao pravi vukovac iz

Milorad Radoj~i}

90

Dragomir Rafailovi} Jevrem Tomi}

69 Savremeni kwi‘evni prevodioci Jugoslavije, Beograd, 1970; Leksikon „Ko je ko uSrbiji”, Beograd, 1995; Biografski leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo, 1996/97, Ikwiga, II sveska, str. 76-77.

Vaqevskog kraja” i da je „svojim radom znatno obogatila na{u {ek-spirologiju”. Umrla je u Beogradu 13. februara 1996. godine.

Sin imu}nih vaqevskih trgovaca Andrija Andra Sav~i}, od 20.septembra 1937. bio je advokatski pripravnik kod Mom~ila Mitro-vi}a u Vaqevu. Potom je izabran za sudiju Prvostepenog suda u Kosje-ri}u, a u leto 1941. stupio u partizanske jedinice. Ubijen je u Dra~i}uu leto 1944. godine. I svr{eni vaqevski gimnazijalac Miroslav Buk-

mirovi} (ro|. 6. juna 1914 u selu [etowe, kod Petrovca) bio je advo-katski pripravnik ali je stradao u NOB-u i progla{en za narodnogheroja Jugoslavije. Tako|e, narodni heroj Mirko Tomi} – Seqak, ro-dom iz ]i}evca kod Kru{evca, ~lan Vrhovnog {taba NOV i POJ-a ko-ji je neko vreme rukovodio partizanskim pokretom u vaqevskom krajubio je pripravnik u advokatskoj kancelariji Dragomira Rafailovi}au Beogradu.

Ve}i broj sudija iz ovog kraja poput: Dragi}a Soldatovi}a, Gligo-

rija Regnerovi}a, Jovana M. Jovanovi}a, Radomira Lazi}a, Krstivoja

Obradovi}a i mnogih drugih prethodno su radili kao advokatski pri-pravnici ili prisno sara|ivali sa organima javnog pravozastupni-{tva. Tako je na primer Dragi} Soldatovi} iz Bastava kod Ose~inejo{ 1898. godine, kao sudija [aba~kog prvostepenog suda, izabran zapoverenika Udru‘ewa javnih pravozastupnika za [abac i okolinu.Bio je i saradnik wegovog ~asopisa „Brani~”, a kasnije je biran i zasudiju Kasacionog suda Srbije.


91

Andra Sav~i} Mirko Tomi}

Umesto zakqu~ka

U periodu izme|u dva svetska rata advokatura u vaqevskom kraju,kao uostalom i u ~itavoj Srbiji, pro{la je teàk put ali je nastavilada se razvija nesmawenim intenzitetom. Pored desetak advokata kojisu se tim poslom bavili i pre Prvog svetskog rata pristigla je novapove}a grupa diplomiranih pravnika, me|u kojima je i nekolicinakoja je studije zavr{ila u inostranstvu, pre svega u Francuskoj,‘eqni rada, u~ewa i dokazivawa. Simbioza iskustva i mladosti i ov-de se pokazala kao dobitna kombinacija, pa nisu izostali ni dobrirezultati.

Na pojavu ve}eg broja advokata utcali su brojni faktori, a pre sve-ga ~iwenica da je pravosu|e u oslobodila~kim ratovima radilo sasmawenim kapacitetom. Vi{egodi{we delovawe okupatora na mesnostanovni{tvo nanelo mu je velike qudske i materijalne ‘rtve. Mnogi‘iteqi ovog kraja veliki deo okupacije proveli su po raznim logori-ma i internaciji. Sve to, i ~iwenica da se zemqa du‘e vreme nalazilau fazi konstituisawa i normativne neure|enosti pove}ali su brojkrivi~nih dela, prekr{aja i drugih nedozvoqenih radwi {to je dove-lo do {irewe mre‘e pravosudnih organa, pre svega prvostepenih su-dova, a to opet je tra‘ilo i anga‘ovawe novih nosilaca pravosudnihfunkcija, pa i advokata.

Pored vi{e od 30 advokata koji su bili stacionirani u Vaqevu sa-da su se pojavili i wihove kolege u Obrenovcu, Ubu i Mionici. Poje-dinci su sebi posao na{li u Beogradu, a bilo je oko 30 onih koji su zaslu‘bom oti{li u druga mesta van sada{weg Kolubarskog okruga. Po-{to nerazvijena Srbija jo{ uvek nije imala dovoqno {kolovanog ka-dra, pa i pravnih stru~waka, i daqe se pojavquju razni „drveni advo-kati”, pisari i drugi natur{~ici. Ni sankcionisawe tih radwi, inemale kazne, ne uspevaju da nadriadvokaturu brzo i u celiniiskorene.

Da bi {to br‘e, boqe i kvalitetnije obavili povereni posao advo-kati se me|usobno dogovaraju, razmewuju iskustva i planiraju daqeaktivnosti. Da bi dopunili svoja stru~na znawa i podigli na vi{inivo op{tu kulturu neki od wih sve ~e{}e pose}uju stru~na i drugapredavawa, a pojedinci odlaze i na specijalizovane oblike ospo-sobqavawa, koji se organizuju u zemqi i inostranstvu.

Drugi se pretpla}uju na stru~ne kwige i ~asopise, dnevne novine idruge publikacije. Ne retko, advokati su me|u najagilnijim prenume-rantima, ne samo na {tampu i stru~nu literaturu, ve} i na beletris-tiku. Zato je u Vaqevu i okolini bilo vi{e pojedinaca koji su imali

Milorad Radoj~i}

92

brojne i veoma kvalitetne li~ne i porodi~ne biblioteke. Na ‘alostzbog dru{tvene nebrige i neorganizovanosti ve}ina ih je potpunouni{tena.

U ‘eqi da br‘e i efikasnije re{avaju svoje stru~ne i esnafskeprobleme vaqevski advokati se povezuju i u~lawuju, najpre u Advokat-sko udruèwe, a potom i u advokatske komore. Neki od wih su veomaaktivni u tim esnafskim skupinama, pa su i birani u upravne i nad-zorne odbore. Kakav je bio wihov uticaj u tim organima najboqe poka-zuju podaci da su pojedincima (dr Dragutin Jankovi}, Milan Drago-vi}, Borivoje Jankovi} i drugi) birani na najzna~ajnije du`nosti.

Ve}i broj advokata deo svog slobodnog vremena koriste za raznesportsko-rekreativne, kulturno-umetni~ke, socijalno-humanitarne isli~ne aktivnosti. Kao obrazovani, poznati i preduzimqivi qudi~esto su birani i u organe upravqawa raznih dru{tava, klubova, sek-cija i kojekavih dru‘ina. Samo jedan mali broj wih koristio je svojeslobodno vreme da se bavi dopunskim radom kako bi uve}ao svojdohodak.

Kako su vaqevski advokati po mnogo ~emu bili razli~iti to suimali i razli~ita politi~ka opredeqewa. Najvi{e ih je bilo u radi-kalnoj i demokratskoj stranci, ali bilo ih je i me|u republikancima,zemqoradnicima i komunistima. Mada su ~esto imali jako opre~nami{qewa o raznim aktuelnim politi~kim pitawima, ne retko, izbe-gavali svaku vrstu konfrontacije i sukoba. Zbog svoje stru~nosti,gospodskog dr‘awa i rada poveravane su im i veoma odgovorne poli-ti~ke funkcije (predsednika op{tina, na~elnika, poslanika, velikih‘upana, ministara itd).

Me|u pripadnicima mla|ih advokata, pa i sredwih generacija, sveje vi{e onih koji pokazuju interesovawe za anga‘ovawe u KPJ i SKOJ,pa ih i na neki i na~in podr‘avaju. Dok su neki otvoreno opredeliliza revolucionarni radni~ki pokret, drugi ga materijalno i na drugena~ine poma‘u. Oni najprivr‘eniji bili su organizatori i vo|e na-rodnog ustanka (Tomi}, Milatovi}, Jeremi}, Bukmirovi}, Kova~evi}i drugi) u na{em kraju. Mnogi su bili hap{eni, zatvarani i na drugena~ine progawani, pa su pojedinci i ostali u izgnanstvu. Neki su an-ga‘ovawe za partizanski pokret i svojim ‘ivotima platili (Tomi},Bukmirovi}, Kova~evi}, Pavlovi}, Jovanovi}, Sav~i}...). Drugi sulukavo taktizirali i odr‘avali kontakte sa suprostavqenim strana-ma. Samo wih nekolicina su se priklonili ~etnicima, pa su zbog togapo oslobo|ewu zemqe imali neprijatnosti (bilo im je su|eno, za-brawivano da rade, oduzimana imovina i sl.). Na ‘alost bilo je i


93

onih koji su za vreme rata bili veoma anga‘ovani na strani partizan-skog pokreta, a onda zbog Rezolucije IB i delovawa sa tih pozicijabili progawani.

Imaju}i sve to u vidu mo‘e se zakqu~iti da je advokatura bila i os-tala zna~ajna grana na{eg pravosu|a, a advokati svome poslu posve}e-ni qudi, sa mnogim vrlinama i po kojom manom.

Zato je i ovaj ~lanak prilog istoriji advokature Vaqevskog kraja ijo{ jedna brana protiv zaborava.

Summary

In the period between two World Wars, despite the problems and uncertainty, the

advocacy in the Valjevo and its surroundings had a very vivacious and intense devel-

opment. In favour of this fact testifies the increase of number people whose profes-

sion and main vocation was in this field of engagement. On the territory of today’s

Kolubara district, there were 40 of them, while 20 more worked outside their domi-

ciliary area. Owing to persistent work and the results made, advocacy takes the sig-

nificant role in judiciary system and becomes one of its most reliable pillars.

As highly educated and cultural people, forthcoming and enterprising, and addi-

tionally materially secured, the layers were welcome in almost every society circle,

and they took part in many cultural, sport, humanitarian and political actions. Many

of them were given numerous important political and vocational duties. Most of

them left great markings on those positions.

Bearing in mind their contribution to protection of freedom and social rights,

personal and collective property, justice and honesty, they deserved great respect.

However, in most of the cased, the greater social recognitions of their contribution to

country, various societies and associations remained absent. That is why the duty of

the individuals, their colleagues and admirers is to keep the memory of them and

draw new strength and energy from their actions.

Milorad Radoj~i}

94

Milan Soviq

Institut za noviju istoriju Srbije

Beograd

SVET „POKRETNIH SLIKA” U VAQEVU

Vaqevski bioskopi i filmske projekcijetridesetih godina XX veka

Apstrakt: U radu se govori o prvim projekcijama u Vaqevu, zatim o razvoju

bioskopa i wihovom zna~aju u dru{tvenom ‘ivotu grada tridesetih godina

XX veka. Kroz naslove nekih prikazanih filmova mogu}e je videti koliko su gra-

|ani Vaqeva bili upoznati sa evropskim i svetskim kinematografijama, ali i

koliko je vaqevska publika bila u toku sa svim promenama u svetu filma – od

nemih preko ton filmova do filmova u boji.

Film je bio zna~ajan pronalazak s kraja XIX veka, koji je vremenompostao prisutan gotovo u svim evropskim zemqama. Nakon prve javneprojekcije filma bra}e Ogista i Luja Limijer 28. decembra 1895. uParizu, usledila je i prva filmska projekcija u Beogradu 6. juna 1896.godine.1 Ubrzo su se filmovi pojavili i u drugim gradovima; 1897. uSubotici, Kikindi, Beloj Crkvi, Vr{cu, 1898. u Negotinu, Smedere-vu, Ni{u, da bi po~etkom XX veka filmske projekcije bile prisutne iu svim ostalim ve}im i mawim mestima. Strani putuju}i bioskopipovremeno su gostovali po Srbiji, da bi od 1906. zapo~elo otvarawe

97

UDK

1 Prve filmove u Beogradu prikazao je Andre Kar, fotograf iz Liona sa svojimsugra|anima @. @irenom, mehani~arem-kinooperaterom, i A. Velhorem, trgov-cem, u dvorani kod „Zlatnog krsta” na Terazijama. Program je sadrào i neke odfilmova sa pariske premijere bra}e Limijer: „Ulazak voza u stanicu”, „Ru{ewezida”, „Ribqa pijaca u Marsequ”, „Kupawe u moru”, „Ba{tovan ili spaqivawetrave”, „Pariski bulevar” i „De~ja igranka”. Petar Volk, Istorija jugosloven-

skog filma, Beograd 1986, str. 1-2; Petar Volk, Srpski film, Beograd 1996, str.253; Dejan Kosanovi}, Leksikon pionira filma i filmskih stvaralaca na tlu

jugoslovenskih zemaqa 1896-1945, Beograd 2000, str. 106, 245.

stalnih bioskopa, koji su bili uglavnom vezani za neke improvizova-ne objekte.2 Razlika izme|u putuju}ih i stalnih bioskopa bila jeprevashodno u tome, {to putuju}i bioskopi nisu imali svoje sale zaprikazivawe filmova, ve} su vlasnici tih bioskopa organizovaliprojekcije u tu|im objektima – adaptiranim salama, kafanama i ho-telima.3

U periodu izme|u dva svetska rata broj bioskopa na teritorijiKraqevine SHS (Jugoslavije) vremenom je rastao. Godine 1919. bilo jeregistrovano 82 bioskopske dvorane, a 1929. broj bioskopa je u~etvo-rostru~en i iznosio je 340.4 Me|utim, i pored pove}awa broja biosko-pa, wihov broj je u odnosu na neke druge evropske zemqe bio mali i go-tovo zanemarqiv. Tako je 1929. godine u Nema~koj bilo 5.200 biosko-pa, Francuskoj i Engleskoj 4.200, [paniji 3.000, Italiji 2.800, êho-slova~koj 1.493, Poqskoj 630, Rumuniji 568 i Ma|arskoj 525 bioskop-skih sala.5

Film u Kraqevini SHS (Jugoslaviji) je postepeno napredovao,ali je i daqe bio prisutan stari na~in razmi{qawa koji je filmskostvarala{tvo smatrao industrijom i zanatskom delatno{}u, pre negobitnim oblikom kulturnog rada. Va‘ni jugoslovenski filmski cen-tri bili su Zagreb i Beograd, sa nekoliko ve}ih distributerskih ku-}a, koja su se pre svega bavile plasirawem stranog filma. Dr‘ava nijepokazivala ve}i interes u razvoju doma}e kinematografije, dok su bi-oskopi bili optere}eni sa 40% poreza, kao da su u pitawu obi~neradwe.6 Izme|u dva svetska rata u Jugoslaviji su snimani uglavnom

Milan Soviq

98

2 „Pariski bioskop” u Beogradu, ~iji je vlasnik bio trgovac Bubi Katarivas, re-klamiran je kao prvi stalni bioskop 1906. godine. Trgovac Katarivas je na Ma-lom Kalemegdanu podigao {atru, koja se oslawala na stubove ukopane u zemqu,dok je krov bio pokriven ciradom. Unutar {atre, koja je predstavqala bio-skopsku salu bile su pore|ane duga~ke drvene klupe. Tek od naredne 1907. godinepodizali su se drveni objekti, koji su slu‘ili kao dvorane za gledawe filmova.Stalni bioskopi u Vojvodini pomiwu se od 1906. i to prvo u Somboru, zatim1908. u Subotici i od po~etka 1910. godine u Novom Sadu. Petar Volk, Istorija

jugoslovenskog filma... , str. 12; Petar Volk, Srpski film... , str. 253-255; DejanKosanovi}, n. d., str. 108.

3 Bosa Slijep~evi}, Kinematografija u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini

1896-1918, Beograd 1982, str. 35.4 Qubodrag Dimi}, Kulturna politika u Kraqevini Jugoslaviji 1918-1941, I-III,

Beograd, 1997, str. III/ 326.5 Zdenek Kárník, Èêské zeme v ére První republiky (1918– 1938), díl tretí, O pre�ití a o

�ivot (1936-1938), Praha 2003, str. 340-341, 352.6 Dr‘avna filmska centrala vr{ila je poslove registracije i odobravawa filmo-

va za javno prikazivawe. U toku 1932. godine bilo je registrovano 739 filmovastrane i doma}e proizvodwe, od kojih je 14 bilo zabraweno. Od filmova uvezenihiz inostranstva, najve}i broj je bio iz SAD i Nema~ke, dok su kinematografije

komercijalni filmovi, bez nekog ve}eg kulturnog zna~aja. Stranefilmske kompanije koristile su brojne pogodnosti, atraktivnu jugo-slovensku prirodu i jeftinu radnu snagu kako bi snimali filmove.7 Utakvim okolnostima radili su bioskopi u Kraqevini Jugoslaviji,~ije je stanovni{tvo imalo prilike da upozna jedan novi oblik umet-ni~kog stvarala{tva.

Pored ve}ih gradova, bioskopi su bili prisutni i u nekim mawimsredinama, kao {to je bilo Vaqevo. Po zavr{etku Prvog svetskog rata,Vaqevo je bilo okru‘ni, sreski i op{tinski centar, da bi po formi-rawu banovina 1929. godine bilo u sastavu Drinske banovine, sa cen-trom u Sarajevu. Broj wegovog stanovni{tva vremenom se pove}avao, aline naglo – od 9.757 u 1921. godini do 11.050 deset godina kasnije.8

Nedostatak i sku~enost prostora za kulturni i duhovni razvoj bioje prisutan izme|u dva svetska rata. Vaqevo nije imalo svoje stalnopozori{te, a ose}ala se i potreba za objektima gde bi se organizovalekulturne manifestacije i razne sve~anosti. S izuzetkom maweg brojaudru‘ewa, najve}i broj kulturnih, umetni~kih i sportskih kolektivai dru{tava nije imalo svoj prostor, pa su sastanke, koncerte ili pred-stave odr‘avali u kafanama i naro~ito u ne{to prostranijim hotel-skim salama.

Stanovni{tvo Vaqeva je svoj prvi stalni bioskop dobilo 1910. go-dine, kada je ugostiteq Tiosav Blagojevi} uspeo da nabavi filmskiprojektor i da preko provizornog platna organizuje filmske projek-cije u svojoj kafani „Srbija”.9 Me|utim, mogu}e je da su prve filmskepredstave prikazane u Vaqevu jo{ 1908. godine u „Sekuli}a dvorani”,gde je radio kinooperater i ~asovni~ar Quba Petrovi}.10 Bioskop je u

Svet „pokretnih slika” u Vaqevu

99

drugih zemaqa bile zastupqene u znatno mawem obimu. U istom vremenskomperiodu snimqena su 282 filma doma}e proizvodwe, pre svega filmovi kulturnesadr‘ine, ‘urnali, zabavni filmovi i kra}i reklamni filmovi. Qubodrag Di-mi}, n. d., str. 326-327, 336.

7 Mira Lim, Antowin J. Lim, Najva‘nija umetnost. Isto~noevropski film u

dvadesetom veku, Beograd 2006, str. 27.8 Milan Tripkovi}, Vaqevo 1900-1941, Vaqevo 1980, str. 93; Zoran Joksimovi},

Revolucionarni radni~ki pokret u vaqevskom kraju 1919-1941, Vaqevo 1981, str. 8.9 Vlasnik bioskopa se na samom po~etku nove delatnosti susreo sa problemima jer

je trebalo dobiti dozvolu za rad od gradskih vlasti, koje nisu znale kako dadozvolu izdaju, jer ranije nije bilo bioskopa u Vaqevu, niti molbi za odobra-vawe wihovog rada. Tako je bioskop „Srbija” dobio dozvolu za rad, koja je davanacirkusima. Sne‘ana Radi}, „@ivi qudi na platnu. Bioskopi u Vaqevskom krajui wihov repertoar 1944-1946”, Kolubara – Veliki narodni kalendar za prostu

2001, Vaqevo 2001, str. 104.10 Te podatke Dejan Kosanovi} preuzeo je od Bose Slijep~evi}, koja je u svojoj kwizi

jo{ istakla da je Tiosav Blagojevi} otvorio bioskop 1909. godine, {to se ne

po~etku predstavqao „jednu ~aroliju od koje se svet pla{io”, dok suwegovi prvi gosti bili pre svega mla|i qudi, koji su starije „vukli zaruku da bi ih navikli da u‘ivaju u blagodeti ovog novog tehni~kog ikulturnog pronalaska”.11 Prve filmove prikazane u bioskopu „Srbi-ja”, Blagojevi} je nabavio preko agenata i to produkcije „Pate Frer” igotovo za sve filmove {tampane su plakate. Postojao je i prevodilacnaslova, sve dok se filmovi nisu po~eli nabavqati direktno iz Beo-grada posle balkanskih ratova.12 Posetioci su uz odre|enu nadoknadu,dobijali mesto za kafanskim stolom u vreme prikazivawa filma. Sobzirom da su filmovi bili nemi, u blizini platna nalazili su se mu-zi~ari, koji su svojom muzikom upotpuwavali do‘ivqaj gledawa fil-ma.13 Svet „pokretnih slika” zakora~io je u jednu malu sredinu i u ‘i-vote vaqevskih gra|ana.

U toku Prvog svetskog rata i austrougarske okupacije Vaqeva, bio-skopska sala je bila podeqena konopcem na dva dela u kojima su moglis jedne strane da sede austrougarski oficiri odnosno s druge stranesrpsko stanovni{tvo.14 Nakon 1918. godine, vi{e nije bilo podele po-setilaca u bioskopskim salama. Vlasnici bioskopa u Vaqevu, odno-sno objekata prilago|enih prikazivawu filmova, finansirali su seod napla}ivawa ulaznica posetiocima za gledawe filmskih projek-cija, ali i od ugostiteqske delatnosti, {to im je omogu}avalopovezivawe bioskopskog i kafanskog prostora. Vaqevski okrug jeubirao izvesne prihode od rada bioskopa, koji nisu bili veliki povisini materijalnog iznosa.15 Pove}awe broja objekata u kojima su

Milan Soviq

100

poklapa sa novinskim ~lancima iz Glasa Vaqeva iz 1940. kada je bila proslava 30godina postojawa i rada bioskopa „Srbija”. Bosa Slijep~evi} je tu godinu na-vela prema kazivawima samog Tiosava Blagojevi}a. U pogledu prvih projekcija, akako su B. Slijep~evi} i D. Kosanovi} napisali i prvog bioskopa u Vaqevu,glavna zasluga pripadala je ~asovni~aru Qubi Petrovi}u. On je 1908. u prostorunamewenom za koncerte i zabave – „Sekuli}a dvorani” prikazao prve filmove uVaqevu. Kasnije je taj bioskop prodat Jovi Ili}u, dok je sam Petrovi} jednovreme radio i kao kinooperater u bioskopu kod Tiosava Blagojevi}a. Videti:Bosa Slijep~evi}, n. d., str. 53-54; Dejan Kosanovi}, n. d., str. 174; Glas Vaqeva,br. 11, 20. avgust 1940.

11 Glas Vaqeva, br. 11, 20. avgust 1940.12 Bosa Slijep~evi}, n. d., str. 53-54.13 Milan Tripkovi}, n. d., str. 73; Dragutin M. Baji}, Vaqevske kafane, Vaqevo

1995, str. 57.14 Glas Vaqeva, br. 11, 20. avgust 1940. Videti: Sne‘ana Radi}, n. d., str. 104-105.15 U toku jednog tromese~ja 1923. godine, prihodi Vaqevskog okruga iznosili su

ukupno 652.770 dinara i od te sume 2.480 dinara je dobijeno od taksi na bioskope izabavu. Radilo se o tek desetom prihodu Vaqevskog okruga po veli~inimaterijalnog iznosa. Od 1925. do 1927. godine vlasnici lokala u kojima su seprire|ivale zabave, izlo‘be, cirkuske, bioskopske i druge predstave pla}ali su

mogli da se prikazuju filmovi, bilo je prisutno od kraja dvadesetihgodina XX veka. Iako je kod stanovni{tva Vaqeva interesovawe zafilm postajalo sve ve}e, u gradu nije bilo prostora namewenogiskqu~ivo prikazivawu filmova. Stalni bioskopi i daqe su bili ve-zani za kafane i hotelske sale. Pored ve} pomenute kafane – pivnice„Srbija”, bioskop je postojao i u „Grand hotelu”, jednom od poznatijihvaqevskih hotela izme|u dva svetska rata. Vlasnik Marko J. Babi} je ulokalnim novinama Glas Vaqeva iz jula 1928. reklamirao svoj hotelkao „prvoklasan”, „sa 20 ~isto name{tenih soba”, „sa doma}om i stra-nom kujnom”, ali i kao hotel koji ima „svoj sopstveni bioskop”.16 U„Srbiji” i „Grand hotelu” obi~no su postojale dve projekcije – dnevnai ve~erwa, a bilo je dana kada se po~etak predstava i poklapao. Marta1929. u oba ugostiteqska objekta, filmovi su po~iwali u 20:30 a u no-vembru iste godine u 21 ~as.17

[ta su bioskopi predstavqali za gra|ane jednog malog mesta uKraqevini Jugoslaviji, kao {to je bilo Vaqevo? I pored skromnihsvedo~anstava koja su ostala o bioskopima, svakako da se mo‘e ista}iwihova ogromna va‘nost u dru{tvenom ‘ivotu grada. Uz pomo} „po-kretnih slika”, gra|ani Vaqeva, posebno oni koji nisu imali prili-ke da putuju i da se li~no upoznaju sa drugim kulturama i tradicijama,mogli su da otkrivaju „nove svetove”. Iako je od prvih beogradskihprojekcija krajem XIX veka, film postao blizak i poznat jugosloven-skom stanovni{tvu, on je i u tridesetim godinama XX veka i daqe iza-zivao veliku radoznalost kod publike. To se pre svega odnosilo nafilmove ~ija tematika nije bila vezana za jugoslovensko podnebqe, nafilmove koji su prikazivali daleke i gotovo nepoznate predele iliistorijske epohe. Tako|e, tridesetih godina XX veka u vaqevskim bi-oskopima povremeno su se na repertoarima pojavqivali filmovi ~ijisu naslovi mogli da uka‘u na tematiku koja je ru{ila tada{we dru-{tvene norme i ustaqeni na~in ‘ivota provincije, ili pak filmovikoji su otvarali nova pitawa i nagonili na druga~ije poglede. Ukrajwem slu~aju, naslovi poput „Plamen qubavi”, „Pod grehom”, „@e-na bez stida”, „Qubavnici”, golicali su znati‘equ vaqevskog sta-novni{tva i uticali na posetu bioskopskim salama. Na‘alost, nedo-


101

dnevno taksu 50 dinara (lokali prvog reda) odnosno 30 dinara (lokali drugogreda). Taksa za bioskopske predstave iznosila je 20 dinara dnevno. Me|uop{tin-ski istorijski arhiv u Vaqevu (u daqem tekstu MIAV), fond: Op{tina gradaVaqeva 1879-1944 (u daqem tekstu OGV), br. kutije 170, p. br. 9; p. br. 16.

16 Glas Vaqeva, br. 2, 7. jul 1928.17 Isto, br. 12, 24. mart 1929; br. 13, 31. mart 1929; br. 44, 10. novembar 1929; br. 46,

24. novembar 1929.

staju podaci i o ta~nom broju posetilaca vaqevskih bioskopa i kapa-citetima samih bioskopa. S obzirom da su vlasnici pivnice „Srbi-ja” i „Grand hotela” raspolagali sa ugostiteqskim objektima koji suna osnovu sa~uvanih spiskova hotela, kafana, restorana i gostionicau Vaqevu iz 1936. i 1938. godine svrstani u prvu kategoriju, koje je presvega pose}ivalo bogatije stanovni{tvo, sudije, advokati, imu}nijitrgovci i oficiri, mogu}e je i da je broj posetilaca filmskih projek-cija bio sli~an broju gostiju kafana.18 Prema podacima sa kojima jeraspolagao vlasnik pivnice „Srbija” Tiosav Blagojevi} u vreme pro-slave 30 godina postojawa i rada wegovog bioskopa, u toku tri deceni-je gra|ani Vaqeva pogledali su 2.500 filmova raznih produkcija,odr‘ano je 10.000 projekcija i bilo je preko milion posetilaca.19 Zabioskop u „Grand hotelu” ili neki drugi, ne postoje sli~ni podaci.Vaqevske kafane, me|u wima i pivnica „Srbija” i „Grand hotel” ima-li su redovne goste a u vreme kada nije bilo filmskih projekcija, u po-menuta dva objekta posetiocima su pru‘ani i drugi vidovi zabave irazonode, kroz nastupe stalnih muzi~kih sastava ili salon-orkesta-ra. U „Grand hotelu” je povremeno prire|ivan i „dansing”.20

Krajem dvadesetih godina XX veka u vaqevskim bioskopima prikazi-vani su nemi filmovi, koji su i daqe opstajali i pored pojave zvu~nogfilma u svetskim kinematografijama.21 Neki od filmova koje je va-qevska publika mogla da pogleda u pivnici „Srbija” i „Grand hotelu”marta i aprila 1929. godine bili su: „Grof obe{ewak”, „Katastrofa uForestvilu”, „U lovu za mirazom”, „Alahov vrt”, „Ana Karewina”,„Fantom Pariske opere”, „Velika pustolovina”, „Pono}na ruà”, „Ru-à iz xungle” i drugi.22 Radilo se pre svega o filmovima ameri~ke pro-dukcije sa nekim od poznatijih glumaca, koji su se proslavili ulogama unemim filmovima. Vaqevska publika imala je prilike da vidi na film-

Milan Soviq

102

18 MIAV, fond: OGV, br. kutije 183, p. br. 135; fond: OGV, br. kutije 196, p. br. 48.Pomenuti spiskovi hotela, kafana, restorana i gostionica u Vaqevu iz 1936. i1938. godine objavqeni su kod: Milan Soviq, „Dva spiska vaqevskih kafana ihotela 1936. i 1938. godine”, Glasnik Istorijskog arhiva Vaqevo, broj 42, Vaqevo2008, str. 141-146.

19 Sne‘ana Radi}, n. d., str. 105.20 Glas Vaqeva, br. 13, 31. mart 1929.21 Iako je avgusta 1926. godine ameri~ka filmska kompanija Warner Brothers sni-

mila sinhronizovanu muziku za svoje filmove i prikazala programe kratkihzvu~nih filmova, tek je sa filmom „Xez peva~” iz 1927. godine sa Al Xolsonom uglavnoj ulozi, izgovoren prvi dijalog na filmu, ~iji je uticaj bio senzacio-nalan. Dejvid A. Kuk, Istorija filma, I-III, Beograd 2005, str. I/340-341.

22 Glas Vaqeva, br. 12, 24. mart 1929; br. 13, 31. mart 1929; br. 14, 7. april 1929; br. 16,21. april 1929.

skom platnu Gretu Garbo, Xona Xilberta, Vilmu Benki, Liu de Puti idruge. Greta Garbo i Xon Xilbert glumili su zajedno u filmu „AnaKarewina”, Xon Xilbert je uz Elenor Bordmen glumio i u filmu „Grofobe{ewak”, dok je novi film sa Gretom Garbom „@ena” bio prikazan uVaqevu novembra 1929. godine.23 Nema~ko-ameri~ka glumica ma|arskogporekla Lia de Puti glumila je glavnu ulogu u filmu „Pono}na ruà”,koji je govorio o pariskom ‘ivotu, dok je Vilma Benki uz Ronalda Kol-mana igrala u filmu „Plamen qubavi”. Ta dva filma bila su na redov-nom repertoaru bioskopa „Srbija” aprila odnosno oktobra 1929. godi-ne.24 U filmu „Alahov vrt” glavnu ulogu je tuma~io Ivan (Svetislav)Petrovi}. Radilo se o najve}oj filmskoj zvezdi srpskog porekla 20-ih i30-ih godina XX veka. U toku ~etrdesetogodi{we filmske karijere, Pe-trovi} je ostvario preko stotinu uloga u nemim i zvu~nim filmovima uAustriji, Nema~koj, Francuskoj i êhoslova~koj.25 Od poznatijih fil-mova, vaqevska publika je mogla da pogleda „Titanik”, ali i filmove„Izdaja” i „@uti qiqan” novembra 1929.26

Naredne 1930. godine, pored pivnice „Srbija” i „Grand hotela”,filmovi su povremeno davani i u kafani „Balkan”. Po~etkom maja1930. u Vaqevu je bilo prikazano nekoliko filmova, koji su u lokal-nim novinama Glas Vaqeva reklamirani i najavqivani: „Kolo sre}e”sa komi~arima „Patom i Pato{onom” (bioskop „Grand hotela”), „Taj-ne dvora Abdul Hamida” u kome su predstavqeni „savremeni doga|ajiiz doba sultana Abdul Hamida” (bioskop pivnice „Srbija”), kao i„najboqi film ove sezone” „Evropa u plamenu” u kome su „pored osta-log prikazani i najstra{niji prizori iz Svetskog rata” (bioskop ka-fane „Balkan”).27 Pored ovih filmova, u bioskopu pivnice „Srbija”bili su najavqeni i neki od „najve}ih i najboqih do sada izra|enihfilmova” poput: „Pod grehom”, „@ena bez stida”, i „Volga, Volga”.28

U istom vremenskom periodu u osam beogradskih bioskopa prikaziva-ni su uglavnom ton filmovi, ~ak su u toku jednog dana – 4. maja 1930.bile dve sve~ane premijere ton filmova („Ne verujem vi{e ‘eni” i„Valcer sa dva srca”).29 Dok su u Vaqevu i daqe davani nemi filmovi,bioskopi u prestonici uglavnom su u svojoj ponudi imali ton filmo-ve. Me|utim, bilo je slu~ajeva da je jedan film prikazivan i u du‘em


103

23 Isto, br. 12, 24. mart 1929; br. 13, 31. mart 1929; br. 44, 10. novembar 1929.24 Isto, br. 16, 21. april 1929; br. 41, 20. oktobar 1929.25 Dejan Kosanovi}, n. d., str. 108.26 Glas Vaqeva, br. 44, 10. novembar 1929; br. 46, 24. novembar 1929.27 Isto, br. 18, 4. maj 1930.28 Isto.29 Politika, br. 7898, 3. maj 1930; br. 7899, 4. maj 1930.

vremenskom periodu, sa mawim ili ve}im pauzama, tako da je beograd-ska publika film „Grof obe{ewak” mogla da vidi aprila 1930. dok jetaj film ve} bio u Vaqevu marta 1929. godine.30

Ton filmovi postali su deo vaqevske svakodnevice tek 1931. godi-ne. Kao {to je pojava prvih filmova predstavqala ogromnu senzaciju,tako je i upotreba zvuka na filmu pomerila jo{ vi{e granicu u dome-nu filmskih otkri}a. Od 1931. godine bioskop u pivnici „Srbija”ili kako je povremeno napomiwano „kod Blagojevi}a”, dobio je jo{ je-dan prefiks u svom nazivu – „ton bioskop”. Kako su ton-filmovi bilijo{ nepoznati za ve}inu vaqevske publike, ali i ujedno kako bi pose-tioci bioskopa stigli na po~etak projekcija, vlasnik bioskopa ipivnice Tiosav Blagojevi} je preko novina zamolio publiku da „do-lazi do po~etka predstava kako se ne bi ula‘ewem kvario ton”.31

„Ton-filmska sezona” bila je najavqena od 4. avgusta 1931. godine ubioskopu „Srbija” i prvi film koji je trebao da otvori tu sezonu bioje „Pokladna vila” – velika nema~ka opereta. Nakon „Pokladne vile”bili su najavqeni i drugi filmovi, poput „îko{ Baronese”, „Wenoveli~anstvo qubav”, „Ne‘ni ro|aci”, zatim francuski film „FraDiavolo”, „Pesma moje du{e”, „Careva qubav”, ali i veliko filmskoostvarewe „Svetlosti velegrada”, kako je isticano sa „[arlom [a-plinom” u glavnoj ulozi.32 Najnoviji film glumca i rediteqa ârlijaâplina „Svetlosti velegrada” sniman je tri godine, od decembra1927. do januara 1931. i sadr‘ao je brojna re{ewa zvu~nih efekata, alisa veoma malo dijaloga.33 Najava filma „Svetlosti velegrada” u Vaqe-vu, u godini kada je produkcija filma zavr{ena, govori samo po sebi,da je vaqevska publika bila u toku sa pojavom velikih svetskih film-skih ostvarewa.

Pored ameri~kih filmova, koji su preovladavali na bioskopskimrepertoarima, vaqevska publika mogla je da povremeno pogleda i fil-move iz sovjetske kinematografije. Kretaju}i se od avangarde ka soci-jalisti~kom realizmu, sovjetska filmska umetnost bila je optere}enai pro‘eta aktuelnim politi~kim de{avawima.34 Neke od sovjetskihfilmova nastalih po~etkom tridesetih godina, posetioci vaqevskihbioskopa mogli su da vide 1934. godine: „Nevreme”, „@ena za hiqadurubaqa”, „Zlatno jezero” i druge. Od poznatijih sovjetskih filmova,

Milan Soviq

104

30 Glas Vaqeva, br. 12, 24. mart 1929; Politika, br. 7891, 25. april 1930.31 Glas Vaqeva, br. 31, 2. avgust 1931.32 Isto.33 Dejvid A. Kuk, n. d., str I/ 282.34 Mira Lim, Antowin J. Lim, n. d., str. 43-56.

prikazanih u to vreme u Vaqevu, bio je film Grigorija Aleksandrova„Pastir Kostja”.35 Radilo se o mjuziklu iz 1934. godine koji je na-stao pod holivudskim uticajem.36 Da li zbog nedovoqno razvijenedistribucije sovjetskih filmova ili iz nekih drugih, „vi{ih” raz-loga, u drugoj polovini tridesetih godina na repertoarima vaqev-skih bioskopa veoma retko su se nalazili filmovi iz SovjetskogSaveza. Tek septembra 1940. godine najavqeno je prikazivawe vi{eod 20 sovjetskih filmova za 1940/41. godinu. Me|u wima, trebali suda se na|u i neki od filmova koji su privukli ve}u pa‘wu sovjetskepublike, ali i filmske kritike – „Stenka Rjazin” i film iz dva de-la „Petar Veliki”.37

Za razliku od projekcija u Vaqevu 1910. godine, kada vlasti nisuznale kako da izdaju dozvolu za rad bioskopa, jer je wihova pojava bilane{to novo i prakti~no nepoznato, tridesetih godina je bila sasvimdruga~ija situacija. Vaqevska op{tina je od vlasnika bioskopa ubi-rala odre|ene da‘bine, ta~nije za rad bioskopa, bilo je neophodnoplatiti takse. Me|utim, ~esto se de{avalo da ih vlasnici bioskopanisu redovno pla}ali. U 1933. godini Vaqevska op{tina nije uspelada naplati 4.080 dinara od taksa za bioskope i predstave, {to je u od-nosu na ostale nepla}ene takse, sa izuzetkom nepla}enih taksa za iz-nos ne~isto}e (13.300 dinara), bio najve}i dug.38 Sli~no je bilo i1935/36. godine, kada su vlasnici bioskopa dugovali Vaqevskojop{tini 1.600 dinara, {to je ovog puta bilo zanemarqivo u odno-su na dugovawa od kirija za lokale (121.329 dinara) i od op{tinskihprireza (540.000).39 Ka{wewa u pla}awu taksa za bioskop nisu bitnijeuticala na projekcije novih filmova u Vaqevu.

Pred Drugi svetski rat bioskopska ponuda se poboq{ala a konku-rencija me|u bioskopima pove}ala, jer su sa radom po~ela jo{ dva bi-oskopa – „Brankovina” i „Central”. Poput bioskopa u pivnici „Sr-bija”, „Grand hotelu” i povremeno u kafani „Balkan”, tako su i dvanova bioskopa bila vezana za ugostiteqske objekte. Bioskop „Branko-vina” nalazio se u okviru istoimenog hotela, na uglu Knez Milo{evei Doktora Staji}a br. 1. U pitawu je bio renovirani hotel, koji setridesetih godina zvao hotel „Sekuli}”.40 Novi bioskop „Brankovi-


105

35 Glas Vaqeva, br. 14, 20. septembar 1940.36 Dejvid A. Kuk, n. d., str I/ 496.37 Glas Vaqeva, br. 14, 20. septembar 1940.38 MIAV, fond: OGV, br. kutije 174, p. br. 168.39 U pitawu su bili neostvareni prihodi Vaqevske op{tine iz 1935/36. godine.

MIAV, fond: OGV, br. kutije 184, p. br. 307.40 Isto, fond: OGV, br. kutije 201, p. br. 356.

na” reklamiran je u novinama Glas Vaqeva ma-ja 1940. godine, kao „ton-bioskop” u kome seprikazuju „najboqi filmovi, najnovija re-porta‘a sveta i univerzal ‘urnal na na{emjeziku”, ali i kao bioskop sa „efikasnom ven-tilacijom, plasti~nom slikom i odli~nimtonom”.41 Posetioci bioskopa „Brankovina”mogli su da po~etkom juna 1940. pogledajufilmove „Posledwi {eik” sa Xon Vejnom uglavnoj ulozi i „Bludna zora”, u kome je @anGaben ostvario, kako je isticano, „najve}itrijumf”.42 Pored reklama za opremqenost iugodnosti koje je pru‘ao bioskop „Brankovi-na”, u novinama su objavqivani i posteri saglavnim junacima filmova. Jula 1940. krozplakat u Glasu Vaqeva najavqen je u bioskopu„Brankovina” film „Hej Slaveni” kao epope-ja za borbu i ujediwewe svih Slovena.43

Drugi novootvoreni bioskop „Central” bio je u okviru istoimene go-stionice, u Kara|or|evoj ulici br. 69. Gra|evinski radovi na pomenu-tom ugostiteqskom objektu privodili su se kraju septembra 1939, me|u-tim nova zgrada gostionice bila je u potpunosti zavr{ena tek po~etkom1941. godine.44 Vlasnici gostionice Krsta Pa{i} i Zarije Penezi} su uulagawu u bioskopsku salu videli mogu}nost i za zaradu, s obzirom napove}awe zainteresovanosti za filmsku umetnost kod gra|ana Vaqeva.45

Krajem tridesetih i po~etkom ~etrdesetih godina zna~ajna novinau pogledu filmskih projekcija predstavqala je pojava kolor filmovaili filmova u boji.46 Od filmova najavqenih u 1940. godini u biosko-pu „Srbija”, pa‘wu publike je privukao film „Qubavnici”, sa XenetMek Donald i Nelzonom Edijem u glavnim ulogama. Film je prikazi-van za „Duhovne praznike” juna 1940. i to kao „veliki {lager na{eg

Milan Soviq

106

41 Glas Vaqeva, br. 1, 6. maja 1940.42 Isto, br. 3, 1. jun 1940.43 Isto, br. 8, 20. jul 1940.44 MIAV, fond: OGV, br. kutije 204, p. br. 46; Dragutin M. Baji}, n. d., str. 85.45 Dragutin M. Baji}, n. d., str. 85.46 Prvi film ‘ive akcije u trohromatskom tehnikoloru bio je kratki film od dve

rolne kompanije Pioneer Films „La Cucaracha” iz 1934. Ubrzo je ista kompanijaulo‘ila novac u svoj prvi trohromatski dugometra‘ni film pod nazivom „Beki[arp” („Becky Sharp”) u re‘iji Rubena Mamulijana iz 1935. godine. Dejvid A.Kuk, n. d., str I/ 356.

bioskopa” i {to je veoma bitno, kao „kolor film”.47 U istom biosko-pu za jun 1940. bili su najavqeni filmovi „Bela robiwa” sa VivijanRomans i „Baroni~in sluga”, dok su za jul 1940. bili planirani fil-movi „Demoni zraka” sa Peterom Lorsom kao „nezaboravnim miste-rom Motom”, „Junaci ulice” i „Milioner Hardi”, u kome je glavnuulogu tuma~io Miki Runi.48

Bioskop „Srbija” je avgusta 1940. proslavio jedan va‘an jubilej – 30.godina rada. Povodom tog zna~ajnog doga|aja, u Glasu Vaqeva objavqenje ~lanak u kome se isticalo da su bra}a Blagojevi}i otvorili bioskopu Vaqevu 1910. godine, u vreme kada je samo u Beogradu postojao stalnibioskop.49 Tako|e, bilo je napomenuto da je u razdobqu od trideset go-dina, od „kratkih ‘urnala i nesavr{enih scena”, bioskop dobio „savr-{enu sliku pra}enu tonom”, kao i da je prerastao u „duhovnu i kulturnupotrebu svih slojeva na{eg gra|anstva”.50 Povodom jubileja, bioskopu„kod Blagojevi}a” bilo je upu}eno vi{e ~estitki filmskih kompanijaiz Beograda – Tesla filma, Avala filma, Interbalkan filma, Centro-foksa i Eros filma, dok su preko Zagreba stigli telegrami Paramaun-ta, Metro-Goldvin-Majera i drugih filmskih ku}a.51

*

Bioskopi su u toku tridesetih godina XX veka postali neizostav-ni deo dru{tvenog ‘ivota Vaqeva, jer su uticali ve}i kulturni i du-hovni razvoj wegovih ‘iteqa. S obzirom da su bioskopske sale bilevezane za ugostiteqske objekte, kafanski ‘ivot se prenosio i u bio-skope, redovni gosti kafana i gostionica bili su i me|u posetiocimabioskopa. Me|utim, to pro‘imawe bioskopa i kafana, pored svojihpozitivnih, imalo je i negativne strane. Na osnovu izve{taja grad-skih policijskih stra‘ara u Vaqevu, kafane su predstavqale, izme|uostalog i mesta na kojima se de{avao veliki broj prestupa i proneve-ra, povezanih sa opijawima i tu~ama. Tu su spadali i ugostiteqskiobjekti koji su imali svoje bioskope.52 Krajem tridesetih godina XX

veka politi~ar, dramaturg i pisac Milan Grol je zabele‘io u pogle-du Beograda, da su se na pozornicama pojavili tekstovi sa neprirod-


107

47 Glas Vaqeva, br. 4, 10. jun 1940.48 Isto, br. 3, 1. jun 1940; br. 4, 10. jun 1940; br. 6, 1. jul 1940; br. 7, 10. jul 1940.49 Isto, br. 11, 20. avgust 1940.50 Isto.51 Videti: Sne‘ana Radi}, n. d., str. 105.52 MIAV, fond: OGV, kutije br. – 174, p. br. 68; kut. br. 186, p. br. 303; b kut. br. 200,

p. br. 107 i p. br. 422.

no{}u, vulgarnosti i improvizacijom a da je svet koji je odlazio u bi-oskop u prestonici, umeo i da „urla i lomi stolice”.53 Da li je nekasli~na pojava bila i u Vaqevu? Sa~uvani podaci o neredima ili ne-sporazumima u bioskopima su malobrojni. De{avalo se da posetiocifilmskih projekcija pome{aju svoje li~ne stvari, a da nakon toga pre-ko novina traè iste nazad. Takav slu~aj bio je po~etkom decembra1929. godine, kada je jedan posetilac odneo iz bioskopa „Srbija” {a-reni {tap, a u novinama Glas Vaqeva je zamoqen „da ga izvoli doneti uistu kafanu, gde }e pak dobiti svoj sopstveni {tap, koji se tamo nala-zi”.54 Bilo je i primera pravqewa nereda ispred ili u samom biosko-pu, kao i ometawa ostale publike koja je do{la na filmsku projekci-ju.55 Me|utim, svi ti slu~ajevi nisu mogli da naru{e uspostavqeniodnos vaqevskih gra|ana prema bioskopima, da spre~e odlaske u bio-skopske sale i uìvawe u svetu „pokretnih slika”.

Summary

Cinemas and movie projections had a great importance in the social life of the

town. Lack of space for cultural development of Valjevo townsmen, increased the

importance of cinema, which was, similar to the cinemas in other towns, connected

to taverns and hotel halls. From the opening of the first stationary cinema "Srbija" in

1910, till the end of the 1930s of the 20th century, the habitants of Valjevo had an op-

portunity to get acknowledged with film art, European and world cinematography.

Apart from the cinema "Srbija", there were projections in the "Grand" hotel,

sometimes even in the tavern "Balkan". Before the beginning of the World War II,

Valjevo got two new cinemas - in the hotel "Brankovina" and in the tavern "Central".

Valjevo also had an opportunity to see the development of the movies, right from si-

lent movies in the beginning of the 1930s, to the sound movies, somewhere in the

middle of 1930s and movies in color right before World War II.

Milan Soviq

108

53 Milan Grol, Iz predratne Srbije. Utisci i se}awa o vremenu i qudima, Beograd1939, str. 19.

54 Glas Vaqeva, br. 48, 8. decembar 1929.55 MIAV, fond: OGV, br. kutije 206, p. br. 491.

Sne‘ana Radi}

Me|uop{tinski istorijski arhiv

Vaqevo

LEKARI I ZDRAVSTVENO OSOBQE U

VAQEVSKOM OKRUGU U PERIODU 1944-1947.

Apstrakt: U radu se govori o lekarima koji su radili u Vaqevskom okrugu po-

sle Drugog svetskog rata. Na osnovu arhivske gra|e napisane su kratke biogra-

fije lekara i apotekara. Ostalo zdravstveno osobqe prikazano je u spiskovima

koji sadr‘e, naj~e{}e, samo zvawa i godine starosti. Tako|e, vanredna situ-

acija i nedostatak zdravstvenih radnika nalagala je osposobqavawe lica pre-

ko kurseva i te~ajeva, ~iji je rad u najkra}em opisan.

Uvod

U procesu modernizaciji srpske, kasnije jugoslovenske dr‘ave, naj-va‘niji ~inilac je bilo obrazovawe. Prve {kole i univerziteti naBalkanu nastali su tokom 19. veka. U Srbiji prvo je osnovan Licej1839, zatim Velika {kola sa tri fakulteta 1863, a iz we je 1905. godineiznikao Beogradski univerzitet.1 Zaka{wewe u odnosu na ostale ev-ropske dr‘ave primoralo balkanske narode i dr‘ave da svoje studenteupu}uju na {kolovawe u inostranstvo. Oko jedne tre}ine svih stude-nata {kolovali su se na francuskim univerzitetima, zatim u Ne-ma~koj, Austo-Ugarskoj, a u mawem broju u Rusiji, Italiji i [vajcar-skoj. Jo{ 1830, Milo{ Obrenovi} je poslao {est srpskih mladi}a nastudije medicine i po jednog na studije farmacije i slikarstva na ev-ropske univerzitete. Odabir zemaqa za studije bio je razli~it i umnogome je zavisio od politi~kih odnosa.

109

UDK

1 Peri{i}, Miroslav: Od Staqina ka Sartru, Beograd 2008, str. 27

Srbija je u toku 19. veka iz godine u godinu imala odre|eni brojstudenata na {kolovawu u evropskim zemqama. Oni su se uglavnomkretali u „tri kulturna kruga”: najvi{e ih je bilo u sredwoevropskimuniverzitetima, mawe u Parizu, a najmawe u Rusiji. Do kraja 19. vekaSrbi su se najvi{e {kolovali na nema~kim univerzitetima, sve do1913/1914. godine, kada je broj upisanih na francuske univerzitetebio najve}i (pravo, medicina, filozofske i tehni~ke nauke – u Bor-dou, Grenoblu, Klermon Feranu, Lionu, Monpeqeu, Nansiju, Parizu,Tuluzu i drugim gradovima).2

U Francuskoj studije na medicini3 trajale su sedam godina (sa pri-pravni~kom godinom i jednom godinom obaveznog sta‘a u bolnici).Studije farmacije trajale su pet godina (sa obaveznom praksom preupisa na fakultet). Studije su, u principu, bile samo redovne.

Koreni Medicinskog fakulteta u Beogradu se‘u do 1876. godine iinicijative za formirawe obrazovno-nau~ne institucije medicin-skog usmerewa, koju je pokrenuo ~uveni srpski nau~nik Josif Pan~i}.Pitawe osnivawa Medicinskog fakulteta ozbiqno je razmatrano tekpo zavr{etku Prvog svetskog rata. Naime, u prvim poratnim godina-ma, u zemqi razorenoj ratom i epidemijama, u javnosti je bilo prisu-tno stanovi{te da je visok stepen stradawa vojske i stanovni{tvauzrokovan i zbog nedostatka lekara. Kona~no se pristupa osnivawuMedicinskom fakultetu, zahvaquju}i, pre svega, nastojawima ta-da{weg ministra prosvete Qube Davidovi}a. Inicijativa je pokre-nuta 1919, a Fakultet je osnovan 9. decembra 1920. godine. Postojao jejedan smer i po zavr{enim studijama dobijalo se zvawe doktora op{temedicine. 4

*

U Vaqevu je, 1833. godine, za prvog nahijskog fizikusa (stalnog le-kara) postavqen je Anton Delini, Grk iz Smirne. U Vaqevu je, 1867.godine, osnovana Okru‘na bolnica, a prva apoteka, vlasni{tvo Kla-udija Prikelmajera, otvorena je 1870. godine.5 U godinama koje su usle-dile, Vaqevo je imalo vi{e lekara, prete‘no sa strane. Tokom Prvogsvetskog rata u Vaqevu, kao i u Srbiji, borave strane lekarske misijekoje su pomagale u le~ewu i zbriwavawu vojnika i stanovni{tva.

Sneàna Radi}

110

2 Peri{i}, Miroslav, n. d., str. 30-333 Isto, str. 149-150, 1524 http//www.med.bg.ac.yu – Medicinski fakultet u Beogradu (21. oktobar 2009)5 Rankovi}, Zdravko: Vaqevska bolnica – Spomenica o wenoj 140. godi{wici (1867-2007),

IP Kolubara, Vaqevo 2007, str. 8, 10-11

Iz biografija lekara koji su radili u Vaqevskom okrugu posle zav-r{etka Drugog svetskog rata vidi se da je ve}ina studije medicinezavr{ili u inostranstvu. Razlog je kasno osnivawe Medicinskog fa-kulteta u Beogradu.

Vaqevo u prvim danima posle Drugog svetskog rata

Odmah posle zavr{enih borbi za oslobo|ewe grada, septembra1944, za nepuna dva meseca kroz grad je pro{lo oko 20.000 lica, aVaqevo je u to vreme imalo oko 12.000 stanovnika.6 Mete‘ i prolazvojnika i rawenika, zatim civilnih lica koji putuju sa vojskom u po-trazi za ro|acima koji su u vojsci, kao i lo{i higijenski, komunalnii stambeni uslovi, stvorili su od Vaqeva u jesen 1944. pogodno tle zaizbijawe zaraznih bolesti.7 Stawe u gradu je nalagala da se deluje u vi-{e pravaca. Zbriwavawe vojske i rawenika koji su prolazili krozVaqevo bio je prioritetan zadatak. Radi asanacije i higijene, formi-rana je dobrovoqna radna ~eta od omladinaca, podeqena na tri voda.

Organizovawe i delovawe zdravstvene slu‘be na teritorijiVaqevskog okruga dodatno je bilo ote‘ano zbog lo{e saradwe izme|uvojnih i civilnih vlasti, {to najboqe ilustruje nekoliko primeraiznetih u konceptu izve{taja napisanog krajem decembra od strane re-ferenta Okru‘nog saniteta dr Vasilija Jovanovi}a.8 Sav teret okoorganizacije zdravstvene slu‘be i preduzimawe mera za spre~avawezaraznih bolesti, kako pi{e u istom izve{taju „padao je na upravnikaSanitetskog odseka ONO, dok je nekoliko lekara sedelo sedeloskr{tenih ruku”. Upravo ova posledwa primedba bila je razlog ovakopripremqenog izve{taja. Zvani~no nema podataka da li je poslat, aako jeste u wemu, najverovatnije, nema svih ovih „o{trih” primedbi.

Odr‘avawe minimuma ~isto}e bili su, takore}i, nemogu}i, a iva{qivost je bila dosta ra{irena i samim tim i opasnost za pojavu

Lekari i zdravstveno osobqe u Vaqevskom okrugu u periodu 1944-1947.

111

6 Me|uop{tinski istorijski arhiv Vaqevo (u daqem tekstu: MIAV), fond: A.5.15.Okru‘ni narodni odbor Vaqevo – Vaqevo (1944-1947), Zdravstveno odeqewe (udaqem tekstu: Zdravstveno odeqewe ONO), Izve{taj o radu Zdravstvenog odeqe-wa, od 8. juna 1945, del. br. 487, kut. inv. br. 1; Podaci o broju stanovnika Vaqeva,u tom periodu, koje nalazimo u arhivskoj gra|i su razli~iti, od 11.000 do 14.000(prim. autora)

7 Isto, fond: A.2.5.23. Skup{tina op{tine Vaqevo – Vaqevo (1944- ), (u daqem tek-stu: SO Vaqevo), Izve{taj o radu Sanitetskog odseka GNOO Vaqevo, od 13. de-cembra 1944, kut. inv. br. 158

8 Isto, Zdravstveno odeqewe ONO, Koncept izve{taja o radu Sanitetskog odsekaONOO Vaqevo (u rukopisu), decembar 1944, kut. inv. br. 1

pegavog tifusa. U Vaqevu je postojao opravdan strah da se ne ponovi1915. godina.

GNO Vaqevo po~eo je da funkcioni{e 13. novembra 1944, a Sani-tetski odsek za grad Vaqevo formiran je 2. decembra 1944, tako da jeodmah preduzeo sve potrebne mere da se u gradu odr‘i primerena ~is-to}a, naro~ito posle pojave trbu{nog i pegavog tifusa.

Sanitetski odsek GNO za kontrolu ~isto}e po gradu anga‘ovao jenezaposlene profesore, u~iteqe i ~inovnike koji su obilazili grad.Dva slu‘benika odre|ena su da vr{e strogu kontrolu radwi u kojimasu se prodavale ‘ivotne namirnice i svakodnevno su obilazili kla-nicu i pregledali ~isto}u. Upravi vodovoda je nalo‘eno da se dnevnoperu vodovodne cevi i rezervoar hlornim mlekom. Gra|anstvu je skre-nuta pa‘wa da vodu iz vodovoda prokuvava, dok su ostali izvori, pum-pe i bunari zatvoreni. Druga dva slu‘benika odre|ena su da iskqu~i-vo obilaze i kontroli{u domove obolelih od trbu{nog tifusa. Onisu povremeno pregledali i gra|anstvo da li ima va{i.

U gradu nije postojalo „narodno kupatilo”. Osposobqena su trikupatila, ali mogla je da ih koristi samo vojska. Jedno kupatiloimalo je komoru za dezinfekciju toplim vazduhom. Drugo kupatilo jeimalo dva dezinfekciona aparata i za kratko vreme kroz wega je pro-{lo 22.000 lica, prete‘no vojnika koji su ujedno prali i odela. Pos-tojala su dva dezinfekciona aparata i za gra|anstvo. Zbog nedostat-ka materijalnih sredstava planirana kupatila u fabrici Vistadnisu izgra|ena.

Privatni klozeti su puni i neredovno se ~iste jer su kapaciteticisterni i buradi sa kojima raspola‘e GNO Vaqevo nedovoqni. Na-re|eno je gra|anstvu da klozetske jame i pomijare, uop{te zaga|enamesta, prelivaju kre~nim mlekom i da dvori{ta ~isto dr‘e.

Referent Sanitetskog odseka GNOO bio je Stratimir I. Lazi}.Situacija i u ostalim delovima okruga bila je podjednako te{ka.

Nema{tina, nedostatak zdravstvene kulture, nedovoqan broj zdravstve-nih ustanova i radnika, op{te su karakteristike tada{weg zdravstva.

Zdravstveno prosve}ivawe i obrazovawe

Vanredna situacija u Vaqevu i na teritoriji Vaqevskog okruga na-lagala je osposobqavawe zdravstvenih radnika za pru‘awe zdravstve-nih usluga i kontrolu sanitarnih uslova. U tom ciqu organizovanisu kursevi za bolni~are, negovateqice, higijeni~are. Ve}ina je odr-‘avana u Vaqevu, a za neke kurseve pojedina lica su slata u Beograd.Ve} je u jesen 1944. godine organizovan je jednomese~ni kurs za bolni-

Sneàna Radi}

112

~are kojim je rukovodio dr Vasilije Jovanovi}. U Vaqevu je otvorena{kola za omladince i omladinke sa sela iz celog okruga u kojoj su, najednomese~nom kursu za bolni~are, osposobqavani za ukazivawe prvepomo}i, a naro~ito suzbijawe zaraznih bolesti i podizawu higijene.9

Iz samog rada sanitarno-epidemiolo{ke slu‘be, a na osnovu ar-hivske gra|e, mo‘e se zakqu~iti da je bila veoma dobro organizovana,ne samo na nivou Okruga nego i Republike. Slu‘ba je bila u obavezi da{aqe 10-dnevne izve{taje o kretawu zaraznih bolesti svim susednimokruzima i centru u Beogradu za: pegavi tifus, trbu{ni tifus, {ar-lah, difteriju, crveni vetar, meningitis, tetanus, gonoreju, lues, po-liomelitis i jo{ neka zarazna oboqewa.

Radi obave{tavawa gra|anstva u borbi protiv zaraznih bolesti, spe-cijalno pegavca, odr‘avani su te~ajevi za seoske higijeni~are. Ospo-sobqeno je 200 omladinki i omladinaca. Oni su mnogo pomogli Zdravstve-nom odeqewu na propagandi i {irewu zdravstvene kulture. U izve{taju,referent Saniteta ONO, dr Dejan Orli} pi{e da „Objektivno, na{ narodje u higijenskom pogledu mnogo zaostao, iako wegov ekonomski standardnije nikako u relaciji sa wegovim higijenskim standardom.” U pitawu sunavike i bilo je potrebno mnogo truda i mnogo stru~nih i prosvetnih ra-dnika da bi se one iskorenile. Posledice su ogromne: veliki broj smrtnihslu~ajeva, ra{irena tuberkuloza, stalne pojave zaraznih oboqewa, porastveneri~nih bolesti, prebrzo starewe i gubqewe radne sposobnosti prevremena.10 U svim srezovima su postavqeni sreski referenti koji su leka-ri. Oni su ujedno vodili i narodne ambulante, zatim su radili kao lekarina ‘eleznici, radili kod Okru‘nog ureda i bavili se privatnom prak-som, {to ih je dodatno onemogu}avalo da se bave poverenim poslovima, presvega poboq{awem zdravstvenih prilika u srezovima. „Oni bi trebalo dabudu iskqu~ivo higijeni~ari – epidemiolozi, ali to }e se posti}i tek on-da kada bude dovoqan broj lekara”, zakqu~uje na kraju.

Sreski sanitetski odseci upu}ivali su omladince na kurseve za hi-gijeni~are – epidemiologe. Svi kursisti su proveli po jednu nedequ napraksi u sreskim ambulantama. Wihov zadatak je bio da upute stanovni-ke na koji na~in se odr‘ava ~isto}a na selu u primerenom redu: da se ku-}e kre~e, da se kopaju bunari za pija}u vodu, podi‘u klozeti i drugo.Pojedini kursisti su dobili po kilogram sumpora da sami napraveFlemingov rastvor protiv {uge i le~e |ake osnovnih {kola i seqane.11


113

9 Isto, isto10 Isto, Zdravstveno odeqewe ONO, Izve{taj referenta Saniteta ONO Vaqevo, dr

Dejana Orli}a, o higijensko-zdravstvenim prilikama i personalnim izmenama uOkrugu vaqevskom, del. br. 1361, od 17. septembra 1945, kut. inv. br. 3

11 Isto, isto, Izve{taj o radu sreskog saniteta u Kolubarskom srezu, 1945, kut. inv. br. 4

Prema organizacionoj {emi zdravstvene slu‘be u Vaqevu, kako je uizve{taju za 1946. godinu12 navela Marija Muti}, poverenik za naro-dno zdravqe GNO Vaqevo, nije bilo dovoqno stru~nog osobqa, tj. me-dicinskih tehni~ara, tako da u toj godini, nisu postignuti zadovoqa-vaju}i rezultati na preventivnom radu. Na drugim poqima pru‘awezdravstvene za{tite je boqe. Zbog toga se i daqe posve}ivala velikapa‘wa zdravstvenom prosve}ivawu i obrazovawu.

U Vaqevu je tokom 1946, odr‘an je tromese~ni te~aj za prodavce ‘i-votnih namirnica koji je zavr{ilo 64 lica {to }e im pomo}i da uslu-ge i higijena u prodavnicama bude zadovoqavaju}a. Ujedno, obavqen jei sistematski pregled lica zaposlenih u prodavnicama ‘ivotnih na-mirnica. Odr‘ano je 15 predavawa iz oblasti medicine po frontov-skim organizacijama, {kolama i preduze}ima. Vr{ena je dezinfekci-ja stanova, lokala, a radne brigade su radile su na zapra{ivawu i uni-{tavawu gamadi i insekata.

îsto}a u gradu se nije popravila, niti su postignuti neki naro-~iti rezultati zato {to preduze}e „Pe}ina”, zadu‘eno za odr‘avawe~isto}e, ne ~isti na vreme klozete, ne prska ulice kada se ~iste, neizvla~i |ubre iz dvori{ta..., iako je sve to gradska sanitarna inspek-cija predvidela posle pregleda 132 dvori{ta.

Pregledom mleka, kod proizvo|a~a koji predaju mleko, utvr|eno jeda se u mleko sipa voda, pa su 23 mlekara predlo‘ena za kaznu.

Radi pravilne nege odoj~adi odr‘an je tronedeqni te~aj za mlademajke i trudnice, a poha|alo ga je 20 ‘ena.

Ministarstvo narodnog zdravqa dostavilo je raspis kojim setra‘i izve{taj o slu~ajevima malarije na teritoriji okruga i meramapreduzetim u ciqu spre~avawa. Bakteriolo{ko odeqewe Narodne am-bulante ONO je dostavilo izve{taj13 u kojem navodi da je zbog vrlo ja-kih zima, 1942. i 1943. godine, sneg se naglo istopio i izazvao velikepoplave ba{ u momentu kada se stvaraju larve malari~nih komaraca,tako da ih je voda sve uni{tila. Od 1943. godine zabele‘eno je maloslu~ajeva. Podataka za 1944. nema, jer je arhivska gra|a ambulante uni-{tena prilikom oslobo|ewa Vaqeva, dok je u 1945. zabele‘eno 90 slu-~ajeva, a 1946 – 35. Krajem maja 1946, u dva „najmalari~nija” selaVaqevskog sreza, u Popu~kama i Gorwoj Bukovici, izvr{en je siste-

Sneàna Radi}

114

12 Isto, SO Vaqevo, Izve{taj o radu Povereni{tva za narodno zdravqe GNO Va-qevo za 1946. godinu, kut. inv br. 158

13 Isto, Zdravstveno odeqewe ONO, Izve{taj o suzbijawu malarije na teritorijiVaqevskog okruga povodom raspisa – naredbe Ministarstva narodnog zdravqaNR Srbije, del. br. 2493, od 31. decembra 1946, kut. inv. br. 6

matski pregled 100 u~enika zbog utvr|ivawa da li ima obolelih odmalarije. Nije prona|en nijedan slu~aj.

Vodilo se ra~una i o „kulturno-prosvetnom uzdizawu” zdravstve-nih radnika koje se obavqalo preko nedeqnih konferencija, sindi-kalnih podru‘nica, „frontovskih manifestacija”, ~itala~kih grupai zidnih novina. Na taj na~in osobqe se upoznavalo sa najzna~ajnijimi najaktuelnijim politi~kim i zdravstveno-socijalnim problemima.

Zdravstveno obrazovawe, na vi{em nivou i u du‘em trajawu, zapo-~elo je organizovawem [kole za de~ije negovateqice. Trajala je, oddecembra 1947, do januara 1949. pod nadzorom de~ijeg lekara dr RajkaNenadi}a.14 Sa~uvana je slika prve generacije svr{enih de~ijih nego-vateqica, vaqevskog fotografa Obrena Jovanovi}a. Zahvaquju}i Ol-gi Jeremi}, dev. Andri}, jednoj od devojaka koja je zavr{ila {kolu, us-peli smo da identifikujemo u~enice, lekare i medicinske sestre, kaoi zvani~nike koji su do{li tim povodom. De~ije negovateqice, wih19, su u belim uniformama. U dowem redu (sleva) sede: 1. nepoznata, 2.Ivani{evi} dr Milica, 3. dr Blagojevi} ŠNikodije¹, 4. pomo}nik mi-nistra zdravqa – nepoznata, 5. Nenadi} dr Rajko, 6. Orli} dr Dejan, 7.profesorka istorije (nepoznata), 8. dr Makijevi}, 9. Nikoli} Olive-ra, medicinska sestra poznata kao „sestra Bela”, 10. Go{ovi} Milo{,


115

U~enice prve generacije [kole za de~ije negovateqice, 1949.

(MIAV, Zbirka fotografija, Legat fotografa Obrena Jovanovi}a iz Vaqeva)

14 Olga Jeremi}, dev. Andri}, polaznica {kole, dala je podatke o {koli i izvr{ilaidentifikaciju lica sa fotografije, 27. 12. 2008, i ovim putem joj se zahvaqujemo(autor)

u~iteq. U drugom redu stoje (sleva): 1. Pletwev (Vladimirovi~) drRostislav, profesor biologije i nema~kog jezika, 2. Panteli} Vera, 3.]orovi} Milivoje, 4. Malenica Katica, 5. Nikoli} Danica, 6. Niko-li} Jelena, 7. Stojanovi} Grozdana, 8 Pelagija, 9. Kosi} Natalija, 10.Andri} Olga, 11. Vezili} Zlatija, 12. Jovanovi} „Dunda” (ime nepo-znato), 13. Lazarevi} @ivorad, advokat, predava~ ustavnog prava. Utre}em redu stoje (sleva): 1. Staki} Nata{a, 2. Jezdi} Nada, 3. Lazare-vi} Gordana, 4. Spasojevi} Nata, 5. Stojanovi} Vera, 6. Jovanovi} Ra-dmila, 7. Nikoli} Natalija, 8. Ra{evi} Olga, 9. Ostoji} Danica, 10.Jovanovi}, ime nepoznato, 11. nepoznata.

[kola je radila u ku}i dr Panti}a. Dr‘ava je za sve polazniceobezbedila, stan, hranu i kwige. Radilo se po vremenski skra}enomprogramu, ali obimno. Praksa je obavqana u Vaqevskoj bolnici, am-bulanti i de~ijim ustanovama, kao npr. obdani{tu.

Organizacija Zdravstvenog odeqewa ONO i osobqe u

zdravstvenim ustanovama Vaqevskog okruga

Broj zaposlenih zdravstvenih radnika u Vaqevskom okrugu,odmah po oslobo|ewu, ne mo‘e precizno da se utvrdi jer je jo{ uvektrajao rat. Mnogi lekari su bili mobilisani, mnogi su radili u vi{eustanova, a mnogi su zbog potreba, bili preme{teni u drugo sreskomesto. Pribli‘no, iz spiskova mo‘e se utvrditi da je na teritorijiVaqevskog okruga 1944. godine bilo mawe od 100 lica zaposlenih usvim zdravstvenim ustanovama, od kojih su 23 lekara u civilnimzdravstvenim ustanovama i 8 u Vojnoj bolnici u Vaqevu, 34 bolni~ar-ke, odnosno bolni~ara i oko 20 ostalog osobqa.

Spiskovi zaposlenih u zdravstvenim ustanovama

u Vaqevu 1944. godine15

Sanitetski odsek ONOO Vaqevo

(kasnije, Zdravstveno odeqewe ONO)

Red.

br.

Prezime i ime Zanimawe

Godina

starosti

Gde je bio zapo-

slen za vreme

okupacije

Primedba

1. Jovanovi} Vasilije lekar – privatni lekar –

2. Ratkovi} Bosiqkazamenik sanit.

referenta22

bila u parti-zanskim odre-

dima–

Sneàna Radi}

116

15 MIAV, Zdravstveno odeqewe ONO, Spisak sanitetskog osobqa ONO Vaqevo,Narodne ambulante i Gradske bolnice u Vaqevu, decembar 1944, kut. inv. br. 1

3. Kuzmanovi} Slobodanadministra-tivni ~inov-

nik20 u~io {kolu –

4. Tadi} Vladimiradministra-tivni ~inov-

nik19 u~io {kolu –

5. @ivkovi} Sveta kurir –dr‘ao radwu

sitnica–

Narodna ambulanta ONOO Vaqevo

Red.

br.


Godina

starosti

Gde je bio zapo-

slen za vreme

okupacije

Primedba

1.Uro{evi} (\oke)Milorad

lekar N. A. 56upravnik Doma

narodnogzdravqa (D.N.Z)

–

2.Dra{koci (Julija) Je-lisaveta

lekar N. A. 48bakteriolog

D.N.Z.–

3.Filipovi} (Savka)Milena

lekar N. A. 42venerolog

D.N.Z.–

4.Ivani{evi} (Andri-je) Milica

lekar N. A. 42lekar {kolskepoliklinike

D.N.Z.–

5.Simeunovi} (@ivka)Radivoje

lekar N. A. 50 gradski lekar –

6. Tucovi} Zorka lekar N. A. 44radila priva-

tno–

7.Boguslovski (Teodo-ra) Anatolij

hemi~ar VIII

grupe44 hemi~ar D.N.Z. –

8.Smiqani} (Andrije)Zorka

nudiqa 36 nudiqa D.N.Z. –

9.Panteli} (Jovana)Dobrivoje

bolni~ar –slu‘iteq

43bolni~ar

D.N.Z.–

10.Nikoli} (Velimira)Svetislav

bolni~ar –zvani~nik

44bolni~ar Grad-ske ambulante

–

11.Sre}kovi} (Velimi-ra) Vladimir

bolni~ar –zvani~nik

32bolni~ar

Okru‘. ureda–

12.Petrovi} (Mihaila)Qubica

bolni~arka –nadni~ar

22bolni~arka

Gradske ambu-lante

–

13.Sendi} (Jovana) Bor-jana


18 u~enica –

14.Bo‘ovi} (Bo‘e) Mi-lo{

bolni~ar –nadni~ar

37bolni~ar Grad-ske ambulante

–

15.Filipovi} (Jovana)Zdravko

dezinfektor –zvani~nik

52dezinfektor

D.N.Z.–


117

16.Pantovi} (@ivka)Agnija

babica – zva-ni~nik

47babica Gradske

ambulante–

17.@ivi} (Alekse) Le-posava

babica – zva-ni~nik

42do 1943. priv.

babica, od1943. u bolnici

–

18.Grbovi} (Nikole)Sima

slu‘iteq –nadni~ar

38slu‘iteq

D.N.Z.–

19.ôli} (Radoja) Na-de‘da

~inovnik –nadni~ar

19 u~enica –

20.Miladinovi} (Du{a-na) Milena


24 doma}ica –

21. Gruji~i} Nade‘da~inovnik –nadni~ar

19 u~ila {kolu –

22.Mi{ovi} (Janka) Vi-dosava


40slu‘iteq

D.N.Z.–

23.Doro{enko (Franca)Karolina


37

radnica – izbe-gla iz Sloveni-je (ro|. u Gracu

– Austrija)

–

24. Ku}ina F. Franczubni tehni-

~ar32 radio privatno –

25. Nenadi} Vukosavazubni tehni-


26. Danilovi} Branko zubni lekar 37 radio privatno –

27. Savki} @. @ivotazubni tehni-


28.Konstantinovi} (Ja-no}ka) Aleksandar

lekar 47 – –

Narodna bolnica – Vaqevo

Red.

br.


Godina

starosti

Gde je bio zapo-

slen za vreme

okupacije

Primedba

Hirur{ko odeqewe

1.Stefanovi} M.Radomir

hirurg – {efhirurgije i

upravnik Bol-nice

49 – –

2.Popovi} (Lazara)Milica

bolni~arka 46 u ovoj bolnici –

3.Bobovac (Vitomira)Jovan

bolni~ar –previja~

44 u ovoj bolnici –

4.Gligorovi} (Atana-sa) Cvetanka

bolni~arka 21u fabrici„Vistad”

–

Sneàna Radi}

118

5.Nikoli} (Albina)Olivera

instrumentar-ka

44 nudiqa u D.N.Z.

kratko ra-dila u Na-

rodnojambulanti

6. Ili} Sibinka ~ista~ica 21u fabrici„Vistad”

–

Interno odeqewe

7. Nikoli} Milanlekar za unu-

tra{we boles-ti

47 u ovoj bolnici –

8. @arkovi} Krstivoje bolni~ar 42 u ovoj bolnici –

9. Milinkovi} Mara bolni~arka 34od juna 1943. uovoj bolnici

–

10. Ili} Lazarlekarski po-

mo}nik23

u ovoj bolnicii u fabrici

„Vistad”

volonter –dobro-voqac

Ginekolo{ko odeqewe

11.Igwatovi} (Du{ana)Radivoje

ginekolog 41 u ovoj bolnici

od 30. dec.1944. pre-me{ten u

Vojnu bol-nicu

12. Simka Sre}kovi} babica 40 u ovoj bolnici

13.Ostoji} (Lazara) Da-nica

bolni~arka 42 u ovoj bolnici –

14. Sitarica Jelica ~ista~ica 47 u ovoj bolnici –

15. Jankovi} Sreten bolni~ar 33kod svoje ku}e u

selu Kaleni}–

Zarazno odeqewe

16.Stevovi} (Vu~ka)Miodrag

bolni~ar 42 u ovoj bolnici –

Apoteka

17.Zafirovi}-Ili}Draga

apotekar 34 u ovoj bolnici –

18. Vukovi} Radmilaapotekarski

pomo}nik19 u~enica


19. Nikoli} Aleksandar laborant 17 u~enikvolonter –

dobro-voqac

20.Manastirki} Nata-lija

~ista~ica 23kratko vreme u

„Vistadu”



119

Ekonomat

21. Jovanovi} Radmila komesar 25u partizanskomodredu i logoru

na Bawici–

22. Ba{i} Dragutin ekonom 36u Finansij. od-seku Okru‘nog

na~elstva–

23. Tadi} Milena ~inovnik 41 u ovoj bolnici –

24. Terzi} Olga ~inovnik 30 u ovoj bolnici –

25.Vi}entijevi} Na-de‘da

~inovnik 20

u~ila {kolu i6 meseci u

Okru‘nom na-~elstvu

–

26. [tuli} Mihailo magacioner 47 u ovoj bolnici –

Kroja~nica i ve{ernica

27.Haxi-Petrovi} (ê-domira) Nade‘da

{vaqa 18u~ila {kolu, aod 15. juna 1944.u ovoj bolnici

–

28.@ivanovi} Miro-slava

praqa 42 u ovoj bolnici –

29.Mitrovi} (Stanisla-va) Vojislava

praqa 41 u ovoj bolnici –

Kuhiwa

30. Stojanovi} Jelena kuvarica 58 u ovoj bolnici –

31. Kudravac Vida para-kuvar 48 u ovoj bolnici –

Spoqni slu`benici

32. Tomi} @. Sretendezinfektor –

bravar35 u ovoj bolnici –

33. Gli{i} Bo‘idar slu‘iteq 57 u ovoj bolnici –

34. Grkovi} Petar slu‘iteq 54 u ovoj bolnici –

Prijemno odeqewe

35. Peri{i} Mihailo bolni~ar 32 kod svoje ku}e mobilisan

36. Radulovi} Branko ~inovnik 47 u ovoj bolnici –

Treba napomenuti da su, krajem 1944. godine, ura|ena tri spiska za-poslenih u bolnici i broj zaposlenih se kre}e od 34 do 38. Razlog za tosu, najverovatnije, preme{taji iz jedne u drugu zdravstvenu ustanovu.

Sreska narodna ambulanta u Kamenici imala je samo odeqewe op-{te medicine u kojoj je radio samo jedan lekar.

Sneàna Radi}

120

Spisak zaposlenih u Sanitetskom odseku u Mionici 1944. godine16

Red.

br.


Godina

ro|ewa i

mesto

Gde je bio zapo-

slen za vreme

okupacije

Primedba

1.Mihajlovi} M.Qubivoje

sreski lekari sanit. ref-

erent

9. avgust1891, Kra-

gujevac–

Ima zvawevi{eg

zdrav. sa-vetnika, au slu‘bi je

od 1922.

2. Josimovi} @. Zorkadobrovoqnabolni~arka

15. april1891, Beo-

grad

{ef arhiva VI

odeqewa Banskeuprave –

Skopqe, zvani-~nik – dnevni-

~ar

Zavr{ilakurs za

bolni~are1912. Otpu-

{tena izslu‘be 15.sept. 1941.

3. ]apa N. Jovanka

bolni~arka inegovateqi-

ca u Domu iz-begli~ke dece

u Bogova|i

19. sep-tembar

1911, Raj-lovac –

Sarajevo

–

„Veomaspremna –

daje iinjekcije!”

Spiskovi zaposlenih na teritoriji SNO Ub

Na teritoriji Tamnavskog sreza, 1. decembra 1944,17 bilo je 5 leka-ra, 1 babica, 1 nudiqa i 1 bolni~ar Vojne ambulante u Ubu, i to:

– Dr ]irilovi} M. Aleksandar, Komanda Ub– Dr Vu~kovi} N. Dragoslav, sreski lekar, Ub– Dr Tucovi} M. Zorka, privatni lekar Ub (preba~ena u Narodnu

ambulantu – Vaqevo)– Dr Antonovi} P. Milan, referent saniteta u Bawanima– Dr Bankovi} M. Milosav, referent saniteta u Lajkovcu– Gligori} M. @ivka, babica, sreska, Ub– Grkovi} R. Milka, nudiqa, Lajkovac– Joksimovi} M. Miodrag, bolni~ar Vojne ambulante (Komande) u

UbuZa zaposlene u ambulanti u Lajkovcu 1944.18 ima ne{to vi{e poda-

taka:


121

16 Isto, Spisak sanitetskog osobqa sreza kolubarskog, 14. decembar 1944, kut. inv.br. 1

17 Isto, Podaci o zdravstvenom osobqu na teritoriji SNOO Ub upu}eni Okru‘-nom referentu saniteta 18. decembra 1944, kut. inv. br. 1

18 Isto, Spisak slu‘benika Udru‘ene zdravstvene op{tine u Lajkovcu 1944, kut.inv. br. 1

Red.br.

Prezime i ime ZanimaweGodina

starosti

Gde je bio zapo-slen za vreme

okupacijePrimedba

1. Bankovi} M. Milosavlekar i sant.

referent ({efambulante)

56 radi od 1923. –

2. Grkovi} R. Milkasestra – nu-

diqa29 radi od 1939. –

3. Stefanovi} Dobrila babica – – –

Spisak zaposlenih u zdravstvenim ustanovama u

Obrenovcu 1944. godine19

Red.br.

Prezime i ime ZanimaweGodina

starosti

Gde je bio zapo-slen za vreme

okupacijePrimedba

1. Orli} (Petra) Dejan

epidemiolog –sreski lekar,Komande mes-ta, bolnice i

ambulante

46lekar antima-lari~ne stani-ce u Obrenovcu

–

2.Nikoli} (Ivana) Du-{an

internista –lekar bolnicei ambulante

45 uredski lekar

mobilisani otputo-

vao zaVaqevo

3.Markovi} (Petra)Milica

internista –lekar bolnicei ambulante

46 privatni lekar –

4. Puri} Risto lekar – –

mobilisan(ro|eni

brat narod-nog herojaNade Pu-ri}, nap.

autora)

5.Kandi} (Svetolika)Tadija

stru~ni bol-ni~ar

35 – –

6. Markovi} Jovanzubar u ambu-

lanti– privatna radwa –

7. Radovanovi} Miodragstru~ni bol-

ni~ar25 – –

8.Kana~ki (Vase) Da-rinka

bolni~arka 22 doma}ica –

Sneàna Radi}

122

19 Isto, Podaci o zdravstvenom osobqu na teritoriji Posavskog sreza, decembar1944, kut. inv. br. 1

9.Puri} (Svetozara)Vasa

bolni~ar 17 –dobrovoq-no do{ao

na rad

10.]iri} (Milutina)Milivoj


na rad

11.Lazi} (Dragojla) Bo-goqub


na rad

12.Grube{i} (Stojana)Stavan

dezinfektor 48 – –

Radovanovi} S. Miodrag u svojoj molbi za zaposlewe izneo je za-nimqivu ‘ivotnu pri~u, ali podatke vezane za istorijat Obrenovca.Ro|en je u Vaqevu 2. avgusta 1919; zavr{io je 4 razreda gimnazije sa ma-lom maturom i sanitetsku {kolu u periodu 1938-1940, pa je nakon togaradio u vi{e bolnica. Kada je otpo~eo Drugi svetski rat stupio jeodmah u Kolubarski partizanski odred gde je ostao do 14. januara 1942,kada su uhvatili Qoti}evci i predali specijalnoj policiji u Beogra-du, a ovi Vojnom sudu u Vaqevo koji ga je proterao u Nema~ku. Iz za-robqeni{tva je pu{ten 1943. godine (u upitniku je napisao „begstvo”)i radi kao fizi~ki radnik kod firme „Uqarica” u Zabre‘ju. Po oslo-bo|ewu Obrenovca, 1. oktobra 1944, dobrovoqno se javio na du‘nost ubolnici 12. korpusa, kao lekarski pomo}nik. Tu je radio sve do julameseca 1945, odnosno do rasformirawa Komande mesta u Obrenovcu ivojne bolnice. Bez ikakve naknade, prihvatio je posao u Sreskoj naro-dnoj ambulanti, pa po{to „nema imovine, kako pokretne, tako i nepo-kretne”, januara 1945. moli za posao. Wegov zahtev je re{en tek januara1946. godine od kada radi kao dezinfektor.20

*

SPISAK LEKARA U VAQEVSKOM OKRUGU 1945. GODINE21

ONO Vaqevo i GNO Vaqevo

Orli} dr Dejan, v. d. poverenika Zdravstvenog odeqewa

Dr‘avna bolnica – Vaqevo

Todorovi} Branislav, {ef hirur{kog odeqewaKoci} An|elija, lekar de~ijeg odeqewa


123

20 Isto, Personalno odeqewe ONO, Popuwen upitnik od 15. januara 1946, kut. inv. br. 421 Isto, Personalno odeqewe ONO, del. br. 146, od 30. avgusta 1945, kut. inv. br. 3

Nenadi} Rajko, {ef de~ijeg odeqewaQubisavqevi} Sava, {ef grudnog odeqewa

Narodna ambulanta ONO Vaqevo

Peri{i} – Ivani{evi} Milica, upravnik Narodne ambulanteDanilovi} – Kesler Branko, zubni lekarSimeunovi} Radoje, lekarUro{evi} Milorad, lekarFilipovi} Milena, lekarDra{koci Jelisaveta, lekarTucovi} Zorka, lekar

SNO Vaqevska Kamenica

Jeli} Dragutin, sreski lekar

SNO Mionica

Mihajlovi} Qubivoje, sanitetski referent SNO Mionica

SNO Ub

Ub

Vu~kovi} Dragoslav, sanitetski referent SNO Ub]irilovi} Aleksandar, privatni lekar , UbBoci} Veqko, lekar Zdravstvene op{tine Bawani

Lajkovac

Bankovi} Milosav, lekar Udru‘ene zdravstvene op{tine Lajkovac

SNO Obrenovac

]iri} Milutin, {ef sanitetskog odsekaPuri} V. Rista, v.d. referenta saniteta i upravnika Narodne am-

bulanteMarkovi} Milica, lekar Narodne ambulanteStoj{i} Dragoqub, privatni lekarKonstantinovi} J. Aleksandar, lekar Zdravstvene zadruge

Krajem 1945. godine22 kvalifikaciona struktura zdravstvenogosobqa, posmatrano po srezovima Vaqevskog okruga i zdravstvenim

Sneàna Radi}

124

22 Isto, Zdravstveno odeqewe ONO, Izve{taj – podaci o zdravstvenim prilikamai zdravstvenim ustanovama u Vaqevskom okrugu, de. br. 1749, od 7. decembra 1945,kut. inv. br. 2

ustanovama, bila je slede}a: GNO Vaqevo i Vaqevski srez – Narodnaambulanta 5, Dr‘avna bolnica 6; Posavski srez 3, Tamnavski srez 2 iNarodna ambulanta u Lajkovcu 1; Kolubarski srez 1 i Podgorski srez1 lekar. Diplomiranih dezinfektora bilo je 3, a postojale su 3 dezin-sekcione stanice i 3 kupatila (Vaqevo, Obrenovac i Zabre‘je); 3 par-na kotla, 4 suve komore i oko 80 srpskih buradi. Pegavog tifusa u de-cembru 1945. nije bilo, a poreklo zaraze iz novembra (3 slu~aja) su za-tvori, a naro~ito zarobqeni~ki logor. Procenat va{qivosti uOkrugu, kako odela tako i glave, iznosi 10-15%. Najvi{e su va{qiviCigani zarobqenici. U Okrugu ima 7 zatvora i zdravstveni i higijen-ski nadzor nad zatvorenicima vr{e sreski lekari. U Okrugu radi 6narodnih ambulanti (sreska sedi{ta i Lajkovac) koje mese~no obaveoko 15.000 pregleda. Novoosnovani Antituberkulozni dispanzer radi„za sada dobro”. Pregledi le~ewe su besplatni – mese~no oko 600 pre-gleda. Grudno odeqewe je osnovano pri bolnici i ima 14 posteqa. Unovembru 1945. formirana je {kolska poliklinika i prilikom siste-matskog pregleda ustanovqeno da je 14% dece bolesno.

Zdravstveno odeqewe ONO Vaqevo u 1946. godine23 u svom sastavui u svojoj nadle‘nosti imalo 6 zdravstvenih ustanova okru‘nog zna-~aja i sve su bile u Vaqevu. Ukupno su zapo{qavale 92 radnika, iakosu pojedini lekari obavqali posao u dve zdravstvene ustanove (Na-rodnoj ambulanti ONO, Antituberkuloznom dispanzeru iliOkru‘noj bolnici).

1.

Naziv zdravstvene ustanove:

Zdravstveno odeqewe ONO Vaqevo

Poslove koje obavqa – nadle‘nost ustanove:

Celokupne poslove organizacije zdravstvene slu‘be u Okrugu vaqev-skom: nadzor na sprovo|ewu svih potrebnih mera u pogledu le~ewa, ~u-vawa i zdravstvene za{tite {irokih narodnih slojeva predvi|enih zako-nima, uredbama i pravilnicima zdravstvene slu‘be.

Koliko odeqewa ili odseka ima:

– apotekarski centar– finansijski odsek– odsek za obnovu i izgradwu– sanitarno-epidemiolo{ki odsek– statisti~ki odsek


125

23 Isto, Zdravstveno odeqewe ONO, Podaci o organizaciji Zdravstvenog odeqewaONO Vaqevo sa popisom zdravstvenih ustanova, del. br. 1953, od 2. oktobra 1946,kut. inv. br. 5

– personalni odsek– sekretarijat

Prezime i ime slu‘benika i zvawe:

Dr Dejan Orli}, poverenik odeqewa (bakteriolog i epidemiolog)Markovi} B. Nade‘da, pomo}nik poverenikaStojkovi} Qubomir, admin. fin. radnik@ivkovi} Obrad, dezinfektor

Napomena:

Nedostaje arhivski ~inovnik

2.


Antituberkulozni dispanzer u Vaqevu


Protivtuberkulozna ustanova: iznala‘ewe le~ewe i spre~avawe {irewatuberkuloznih oboqewa


– klini~ki odsek– rendgenolo{ki odsek– terapeutski odsek– statisti~ki odsek– laboratorijski odsek– sekretarijat


Dr Sava Qubisavqevi}, {ef dispanzera koji ujedno vodi rentgenolo-{ki, terapeutski i statisti~ki odsek Kova~evi} Jovanka, sestra nudiqa(daje injekcije, obilazi domove obolelih i drugo)

Napomena:

Ostala mesta su prazna koja treba popuniti

3.


Okru‘na sanitarno-epidemiolo{ka stanica


Celokupne stru~ne analize (serolo{ko-bakteriolo{ke i hemijske): svepotrebne mere na iznala‘ewu, le~ewu i spre~avawu epidemija zaraznihoboqewa; pregled pija}ih voda i namirnica.


– serolo{ko– bakteriolo{ko odeqewe– hemijsko odeqewe– epidemiolo{ko odeqewe– administracija

Sneàna Radi}

126


Dr Dra{koci Jelisaveta, {ef staniceêki} \or|e, laborantMiladinovi} Milena, hemi~ar (hemijske analize – mesto je predvi|enood 1947)Filipovi} Zdravko, dezinfektorMi{ovi} Vidosava, odr‘avawe ~isto}e

Napomena:

Nema

4.


Okru‘ni sanitarni inspektorat Vaqevo


Celokupna kontrola u ciqu unapre|ewa i nadzora svih grana proi-zvodwe, rada i dru{tvenog ‘ivota, kao i nadzor nad proizvodwom i pro-metom ‘ivotnih namirnica u Okrugu vaqevskom.


Inspekcioni odsek


Na predlog Min. narodnog zdravqa postavqen je Milutin Nikoli}, le-karski pomo}nik

Napomena:

Mesto je za sada prazno, i predlog je da se zbog malog lekarskog kadra In-spektorat spoji sa Zdravstvenim odeqewem ONO

5.


Narodna ambulanta ONO Vaqevo


Obavqa op{te ambulantske preglede, poslove male hirurgije, antirabi-~no le~ewe, le~ewe ko‘no-veneri~nih oboqewa, zubarske poslove; ambu-lantske preglede {kolske, pred{kolske i male dece; savetovawe majki,odoj~adi i male dece.


– Interno odeqewe– Hirur{ko i antibari~no odeqewe– [kolska poliklinika– De~ije odeqewe sa savetovali{tem za majke, odoj~ad i malu decu– Ko‘no-veneri~no odeqewe– Savetovali{te za trudnice– Zubna ambulanta– Administracija i ra~unovodstvo


127


Dr Ivani{evi} Milica, upravnik i {ef ko‘no-veneri~nog odeqewaDr Kosti} Milorad, „dobrovoqni lekar”Dr Stani{i} Milan, zdravstveni referent GNO VaqevoRadoj~i} Vera, zvani~nik – dnevni~arNikoli} S. Olivera, medicinska sestraDr Rajko Nenadi}, {ef De~ijeg odeqewaStojkovi} Q, @ivka, babicaDr Filipovi} MilenaPanteli} Dobrivoje, bolni~arDr Tucovi} ZorkaDr Orlu{i} Hristina, honorarni zubni lekarôli} Nade‘da, finan.-blagajni~ke poslovePetrovi} Qubica, zvani~nik – dnevni~arNovokmet Jovo, slu‘iteq

Napomena:

Nema

6.


Okru‘na bolnica Vaqevo


Prima neguje i le~i bolesnike

Koliko odeqewa ili odseka ima i imena slu`benika sa zvawem:

– Hirur{ko odeqewe (dr Stefanovi} Radomir, v.d. upravnik; Sre}kovi}Simka, instrumentarka; Ukrajinska Lidija, medicinska sestra; Popo-vi} Milica, bolni~arka; Gligorovi} Cvetanka, bolni~arka; BobovacJovan, bolni~ar i Jakovqevi} Milan, bolni~ar – slu‘iteq)– Ginekolo{ko odeqewe (dr Stamboli} Blagoje, {ef odeqewa i lekar –ginekolog; dr Tucovi} Zorka, lekar – ginekolog; @ivi} Leposava,babica; Ili} Radmila, babica; Florijan~i} Qubinka, sestra nudiqa;Ostoji} Danica, bolni~arka – slu‘iteqka i Gordovi} Radosava, ~ista-~ica – nadni~ar)– Unutra{we odeqewe (dr Bene~ini Ludvik, {ef odeqewa; Pavlovi} Ta-tjana, medicinska sestra i Ili} Nera, ~ista~ica – dnevni~ar)– De~ije odeqewe (odeqewe je tek u formirawu; dr Nenadi} Rajko, {efodeqewa i Opsenica Dragica, de~ija negovateqica)– Zarazno odeqewe (dr Paunovi} Margita, {ef odeqewa; Milinkovi}Mara, bolni~arka i Ili} Sibinka, ~ista~ica)– Grudno odeqewe (dr Qubisavqevi} Sava je v. d. {ef odeqewa, jer je {efAntituberkuloznog dispanzera; Kurlagi} Milutin, bolni~ar i Sikiri-ca Jelica, ~ista~ica. U napomeni pi{e da bi „Usled malog broja lekaraGrudno odeqewe trebalo spojiti sa Antituberkuloznim dispanzerom”. )– Apoteka (Zafirovi} Draga, {ef apoteke i [o{ki} Zorka, dnevni~ar –slu‘iteq)

Sneàna Radi}

128

– Prijemno odeqewe (Stevovi} Mihailo, bolni~ar)– Uprava (Pavlovi} Vladimir, ekonom; Radulovi} Bla‘o, re‘iser; Ra-ki} Radomir, obavqa arhivske poslove; [tuli} Mihailo, admin.poslove; [tuli} Marica, vodi protokol prijema bolesnika; Milo-savqevi} Dragoslav, slu‘iteq; Tomi} Sreten, bravar i dezinfektor;Gli{i} Bo‘idar, slu‘iteq - dnevni vratar; Grkovi} Petar, odr‘avawe~isto}e bolni~kog kruga; Stankovi} Jelena, glavna kuvarica; Uro{evi}Aleksandra, pomo}na kuvarica i ~ista~ica; @ivanovi} Miroslava,praqa; Mitrovi} Vojislava, praqa i nadzornik rubqa; Haxi-Petrovi}Nade‘da, {ije bolni~ko rubqe)

Zdravstvene ustanove sreskog zna~aja bile su narodne ambulante nateritoriji srezova u Okrugu i bolnica u Obrenovcu. Organizacija ipersonal nije promewen u odnosu na prethodnu, 1945. godinu.

Najvi{e lekara, i u 1944. i 1945, radilo je u Narodnoj ambulanti uVaqevu – 6, dok je u Narodnoj bolnici u Vaqevu, kasnije Okru‘nojbolnici 1944. radilo 3 lekara i 1 apotekar, da bi se, 1946. godine, brojlekara pove}ao na 7, a ostalog osobqa bilo je 35 – ukupno 42. Koliko jebilo malo zdravstvenog osobqa najboqe mo‘e da se vidi iz paralelebroja lekara u tada Okru‘noj bolnici i dana{we Vaqevske bolnice.I jedna i druga su pokrivale veliku teritoriju. Danas Vaqevska bol-nica prihvata i le~i stanovnike sa podru~ja {est op{tina Kolubar-skog okruga (Vaqevo, Ose~ina, Mionica, Qig, Lajkovac i Ub) pov-r{ine 2.474 kilometra sa 192.204 stanovnika, {to je pribli`no istaveli~ina teritorije i broj stanovnika iz perioda posle Drugogsvetskog rata. O zdravstvenoj za{titi i stacioniranom le~ewu sta-novnika, 2007. godine, vodi brigu 173 lekara, dvoje farmaceuta i oko950 drugog osobqa.24

Lekari i apotekari u Vaqevskom okrugu

Postavqewa i preme{taje lekara u zdravstvene ustanova vr{ilo jeMinistarstvo narodnog zdravqa NR Srbije. Za prijem u dr‘avnuslu‘bu, da bi, kako se tada govorilo, bili „u slu‘bi naroda”, lekarisu li~no popuwavali obrazac sa osnovnim biografskim i profesi-onalnim podacima. Posebno na kraju obrasca bila je otkucana „ka-rakteristika”, napisana od strane stru~ne slu‘be pri ONO Vaqevoili sreskih narodnih odbora, odnosno ocena „pona{awa” datog licai ~lanova wegove u‘e porodice u periodu od kapitulacije do oslobo-|ewa. U mnogim profesijama, upravo su karakteristike uticale na


129

24 Rankovi}, Zdravko, n. d., str. 244-245

prijem u slu‘bu, dok kod lekara to nije bio slu~aj zato {to ih je bilomalo.

Podaci o lekarima i apotekarima u Vaqevskom okrugu ura|eni suna osnovu popuwenih obrazaca (Upitni arak „B”).25

Popuweni obrasci imali su 22 ta~ke – pitawa, od kojih su na prvih10 pitawa tra‘eni uobi~ajeni odgovori (ime i prezime, datum ro-|ewa, {kolska sprema, narodnost, veroispovest, profesionalni put,porodi~no stawe, prele‘ane zarazne bolesti), potom slede odgovori –„opis ‘ivota i rada za vreme okupacije” i „preko koga, kada i ~ime jepomagao N.O.V. Jugoslavije”. Odgovore na data pitawa unosio je zapo-sleni. Ne{to kasnije, zdravstvene ustanove su dostavile podatke oslu‘benicima – izbeglicama koji su do 6. aprila bili na slu‘bi nateritoriji Bosne i Hercegovine, kao i ostalim federalnim jedinica-ma. Taj podatak dat je uz kratke biografije lekara na radu u Vaqev-skom okrugu u periodu 1944-1946. godina.26 Biografije lekara iapotekara izloène su azbu~nim redom po srezovima Vaqevskogokruga, a u okviru wih po zdravstvenim ustanovama koje su tadapostojale.

GNO i SNO VAQEVO

Vojna bolnica – Vaqevo

Igwatovi} (Du{ana) dr Radivoje, ro|. 2. februara 1903, Aleksi-nac, zavr{io je Medicinski fakultet u Rostoku (Nema~ka) 1930, spe-cijalista za ginekologiju i aku{erstvo, o‘ewen, govori nema~ki, vre-me okupacije proveo u Beogradu na hirur{kim odeqewima raznih bol-nica, 1944. mobilisan i radi kao zamenik {efa ko‘no-veneri~nogodeqewa podru~ne Vojne bolnice u Vaqevu.

Jankovi} (Stevana) dr Panta, ro|. 12. jula 1900, Vrago~anica (Srezpodgorski), u bogatoj seoskoj porodici. U biv{oj Jugoslaviji otac muje bio narodni poslanik i radikalski prvak. Zavr{io je Medicinskifakultet u Nansiju (Francuska) 1927, nema specijalnost, o‘ewen,troje dece, govori francuski, sve vreme radio kao sreski lekar uVaqevu, a od 20. oktobra do 20. decembra 1944. lekar u Vojnoj bolniciu Vaqevu, zatim kao epidemiolog Vaqevske vojne oblasti za IV divi-ziju u Vaqevu.

Sneàna Radi}

130

25 Isto, Zdravstveno odeqewe ONO, Popuweni obrasci zaposlenih i spiskova iz1944-1946, kut. inv. br. 1,3 i 8

26 Isto, isto, Spisak slu‘benika izbeglica na teritoriji ONO Vaqevo, del. br.1892/45, od 1. avgusta 1945, kut. inv. br. 3

Jovanovi} J. dr Bo‘idar, ro|. 4. januara 1898. u Vaqevu, zavr{io jeMedicinski fakultet u Lionu (Francuska) 1923, specijalista zako‘no veneri~ne bolesti, o‘ewen, dvoje dece, govori francuski, od1937. bavi se privatnom lekarskom praksom u Beogradu (zapisan je kaotre}a poverqiva li~nost u tajnoj komunisti~koj partiji u Beogradu),prele‘ao je trbu{ni tifus i rekurens; 9. septembra 1944. godine do-{ao je u Vaqevo i dolaskom vojske bio je referent saniteta Komandemesta, a potom Komande podru~ja.

Mili{i} J. dr Svetolik, ro|. 8. jula 1898, Mostar, zavr{io je Me-dicinski fakultet u Be~u 1923, specijalizirao hirurgiju, o‘ewen, je-dno dete, govori nema~ki, francuski i engleski, nije se bavio priva-tnom praksom, za vreme okupacije bio „po logorima i u NOV”, od maja1944. u NOV, {ef hirur{kog odeqewa podru~ne Vojne bolnice uVaqevu.

Nikolajevi} (Milana) dr Borislav, ro|. 27. maja 1892, êstin(Srez gru‘anski), zavr{io je medicinu u Pragu (ê{ka), o‘ewen, otac~etvoro dece, specijalista za unutra{we bolesti, govori ~e{ki i ne-ma~ki, bavio se privatnom praksom u Kragujevcu, a oktobra 1944. mo-bilisan i radi kao {ef unutra{weg odeqewa Vojne bolnice centra uKragujevcu do decembra, od kada je {ef podru~ne Vojne bolnice uVaqevu.

Nikoli} (Ivana) dr Du{an, ro|. 16. februara 1900, zavr{io je Me-dicinski fakultet u Beogradu 1926, specijalista za unutra{we boles-ti, udovac, govori nema~ki, radio je kao vojni lekar (1927-1933), lekarUnutra{weg odeqewa bolnice u Beogradu (1935-1936), a od tada radikao sreski lekar u Lajkovcu i Obrenovcu; „1941. zatvoren od Nemacazbog ukazivawa pomo}i partizanima i osu|en na smrt. Spasao se bek-stvom; 1943. opet, zbog ukazivawa pomo}i, zatvoren od Gestapoa”, mo-bilisan oktobra 1944, bio je u [apcu, pa u Vaqevu u podru~noj Vojnojbolnici.

Staji} (Velizara) dr Aleksandar, ro|. 10. maja 1901, Vrawe (Srezp~iwski), zavr{io je Medicinski fakultet u Beogradu 1926, o‘ewen,dvoje dece, govori francuski; dok nije postavqen za upravnika podru-~ne Vojne bolnice u Vaqevu, bio je {ef internog odeqewa Pokretnevojne bolnice 305 I Armije, upravnik Podru~ne vojne bolnice uMladenovcu.

[tab I armije Jugoslovenske armije – Personalno odeqewe – Ni{dostavio je molbu, 31. oktobra 1945, ONO Vaqevo u kojom se tra‘e po-daci i karakteristika za dr Staji}a. Tom prilikom je odgovoreno sle-de}e: „Dr Staji} je ‘iveo za vreme okupacije u Vaqevu, kao upravnik


131

bolnice. Poznat je kao simpatizer DM, ali nije poznato da je aktivno

sara|ivao sa DM. Prema bolesnicima partizanskih porodica dr‘ao se

zaista lo{e, ali tada je se dr‘ao lo{e i prema ostalim bolesnicima od

kojih nije imao materijalnu koristi.

Poznato je da, naviknut da ‘ivi kao aristokrata, da sve oko wega

bude u redu, nije sa voqom prilazio bolesnicima lo{ijeg materijalnog

stawa i kao veliki pla{qivac bojao se da mu ma kakvu pa‘wu uka‘e

progawanim bolesnicima ili pak wihovim porodicama.

Me|utim danas, izgleda da se pomirio sa dana{wim stawem i da ula-

‘e vi{e od sebe da pomogne dr‘avu”27

Hrwi~ek J. dr Borivoje, ro|. 22. januara 1906. u Beogradu, gde je zav-r{io i Medicinski fakultet 1933, specijalista za ko‘no-veneri~nebolesti, o‘ewen, dvoje dece, govori francuski i italijanski; okupa-ciju proveo u zarobqeni{tvu u Italiji i Nema~koj, jula 1945. raspo-re|en za {efa ko‘no-veneri~nog odeqewa podru~ne Vojne bolnice uVaqevu.

U dokumentima se pomiwe i Miki} dr Du{an, da je na vojnojdu‘nosti kao v. d. {ef hirur{kog odeqewa Dr‘avne bolnice u Vaqe-vu, da je o‘ewen i da ima dvoje dece. Prvo dete ro|eno je u Novom Sadu,a drugo u Beogradu, {to najverovatnije ukazuje na mesto rada do mobi-lizacije i dolaska u Vaqevo. Drugih podataka nema.28

Narodna (okru‘na) bolnica i Narodna ambulanta u Vaqevu

Danilovi} – Kesler D. dr Branko, ro|. 19. avgusta 1907, Setin – Vu-kovar (Hrvatska), doktorirao zubnu medicinu u Bonu (Nema~ka) 1930;o‘ewen, dvoje dece; govori nema~ki, pre okupacije bio privatni le-kar u Vaqevu, a od oslobo|ewa lekar Narodne ambulante i Vojne bol-nice; za vreme rata hap{en od strane specijalne policije u Beogradukao simpatizer i saradnik NOJ (period 1941-1943. proveo u Vaqevu,1943-1944. do avgusta u Beogradu, a od avgusta do novembra 1944. u Sre-mu na oslobo|enoj teritoriji); {ef zubne stanice Podru~ne vojnebolnice u Vaqevu, a potom u Narodnoj ambulanti.

Dra{koci dr Jelisaveta, ro|. 8. decembra 1896, Svilajnac (Srezresavski), od oca Julija, apotekara; zavr{ila je sredwu {kolu u Nici,a Medicinski fakultet u Tuluzu (Francuska) 1923, specijalista za se-ro-bakteriologiju; govori francuski, engleski, ~ehoslova~ki i ne-

Sneàna Radi}

132

27 Isto, Personalno odeqewe, Karakteristika za dr Staji}a, del. br. 1068, od 3. de-cembra 1945, kut. inv. br. 1

28 Isto, Zdravstveno odeqewe ONO, Prijava za porodi~ni dodatak, od 2. maja 1945,kut. inv. br. 3

ma~ki; od 1923. radila kao sekundarni lekar, a od naredne, 1924, kaosero-bakteriolog u Beogradu; ve} 1925. postavqena je za {efa bakteri-olo{ke slu‘be u Qubqani, zatim radi u Subotici, Po‘arevcu, i No-vom Sadu, od 1936. godine u Higijenskom zavodu u Skopqu, odakle jeizbegla u Vaqevo, 19. marta 1943, a od 13. novembra 1944. radi u Naro-dnoj ambulanti u Vaqevu. Nikada se nije bavila politi~kim radom jerjoj „rad u laboratoriji ne dozvoqava, a ni zdravqe”.

Ivani{evi}-Peri{i} (Andrije) dr Milica, ro|. 1. novembra 1901,Po‘ega, Okrug u‘i~ki, u porodici sredweg imovnog stawa. Medicin-ski fakultet u Beogradu zavr{ila je 1929, lekar op{te prakse, a naro-~ito se bavi praksom celokupnog lekarstva kod {kolske dece (zav-r{ila tromese~ni kurs za {kolskog lekara); udata, jedno dete; pre i zavreme okupacije bila lekar [kolske poliklinike Doma narodnogzdravqa u Vaqevu, a od 29. marta 1945. upravnik Narodne ambulante uVaqevu; nije se bavila politi~kim radom.

Jovanovi} dr Vasilije, ro|. 28. avgusta 1912, Vu~itrn, zavr{io jeMedicinski fakultet u Beogradu 1937, specijalista op{te medicine iza tuberkulozu, o‘ewen, slu‘i se francuskim i nema~kim jezikom; zavreme okupacije radio u â~ku, u Gimnaziji u U‘icu do 1942, zatim uVojnoj bolnici u Kragujevcu, kratko vreme u VI li~koj diviziji, a osni-vawem Sanitetskog odeqewa ONO Vaqevo postavqen je za poverenika.

Kova~evi} P. dr Bogoqub, ro|. 5. marta 1898, Vaqevo, zavr{io jeMedicinski fakultet u Parizu 1924, specijalizirao hirurgiju; o‘e-wen, dvoje dece, govori francuski i nema~ki; do 1943. radio kao ured-ski lekar u Vaqevu, 11. februara 1943. uhap{en i sproveden na Sajmi-


133

dr Jelisaveta Dra{koci dr Milica Ivani{evi}-Peri{i}

{te, zatim bio u nema~kom zarobqeni{tvu; po oslobo|ewu mobilisani radio je u Beogradu kao hirurg I armijske hirur{ke bolnice, od juna1945. na Hirur{kom odeqewu u Ni{u, a od septembra u demobilisan iupu}en na rad u okru‘ni ured u Vaqevu.

Kosti} K. dr Milorad, ro|. 19. aprila 1897, Kragujevac, zavr{io jeMedicinski fakultet u Monpeqeu – Francuska 1923, specijalista zaunutra{we bolesti, o‘ewen, dva sina, govori francuski, a slu‘i senema~kim jezikom, bavio se privatnom praksom do 15. aprila 1941. odkada je u zarobqeni{tvu sve do 25. jula 1943, kada je oslobo|en zbog bo-lesti; radi opet kao privatni lekar u Vaqevu, mobilisan od 18. sep-tembra 1944. do 13. oktobra 1945, kad je otpu{ten kao stalno nesposo-ban zbog te{ke forme astme sa o{te}ewem sr~anog mi{i}a.

Koci} dr An|elija, ro| 30. oktobra 1905. godine u Dugose~aju (Ba-dawa)29, Medicinski fakultet zavr{ila u Beogradu, udata, govori ma-|arski i nema~ki; pre okupacije radila u Domu zdravqa u Vrawu kaovolonter, 1943. specijalizirala de~ije bolesti, a od oslobo|ewa Va-qeva lekar-pripravnik de~ijeg odeqewa Narodne bolnice u Vaqevu.

Luki} (Stanimira) dr Dobrivoje, ro|. 18. septembra 1904, Rabrovi-ca (Srez vaqevski), zavr{io je Medicinski fakultet u Be~u 1929, spe-cijalista za ginekologiju i aku{erstvo; neo‘ewen, govori nema~ki;do 1941. radio u Dr‘avnoj bolnici u Sarajevu, a od 1. juna 1941. do 15.septembra 1944. {ef Ginekolo{kog odeqewa Dr‘avne bolnice u Va-qevu, kada je mobilisan u Jugoslovensku armiju i na frontu je bio do

Sneàna Radi}

134

dr Vasilije Jovanovi} dr Dobrivoje Luki}

29 U drugom dokumentu kao mesto ro|ewa navodi se Dilase~aj, bareski.

1. septembra 1945. Ponovo je postavqen za {efa Ginekolo{kog ode-qewa Okru‘ne narodne bolnice u Vaqevu i na toj du‘nosti ostaje dopo~etka aprila 1946, kada je razre{en du‘nosti re{ewem Ministar-stva narodnog zdravqa i „stavqen na raspolo‘ewe” istom ministar-stvu.30 Interesantno, iako je ro|en u okolini Vaqeva, po{to je 1941.godine do{ao iz Sarajeva u Vaqevu, u nekim dokumentima tretiran jekao „izbeglica iz Sarajeva”.

Qubisavqevi} D. dr Sava, ro|. 12. decembra 1912, Orsovica (Srezmoravski) zavr{io je Medicinski fakultet u Beogradu 1939; specija-lista za grudne bolesti, specijalno tuberkuloza; neo‘ewen, slu‘i seruskim i francuskim jezikom; pre i za vreme okupacije bio lekar uodeqewu za dispanzersku slu‘bu Gradske bolnice u Beogradu; januar –mart 1945. proveo na Crnom vrhu kao lekar prve omladinske radnebrigade za se~u drva, a 1. jula 1945, postavqen je za {efa Grudnogodeqewa i antituberkuloznog dispanzera Narodne bolnice u Vaqevu.Maja 1946, sindikalne podru‘nice pri zdravstvenim ustanovama or-ganizovale su i uzele u~e{}e u prvomajskom takmi~ewu. Od zdravstve-nih radnika na teritoriji Vaqevskog okruga progla{eni su za udar-nike i nagra|eni sa nov~anom nagradom po 1.000 dinara, dr SavaQubisavqevi} i Sreten Tomi}, bravar i dezinfektor.31 U obra-zlo‘ewu, izme|u ostalog, pi{e da je {ef grudnog odeqewa Okru‘nebolnice u Vaqevu i {ef antituberkuloznog dispanzera u Vaqevu, da jese u svom svakodnevnom radu na suzbijawu tuberkuloze savesno zauzi-mao, „ne ‘ale}i trud u vremenu rada, a tako isto i prekovremeno”, kaoi da je ~esto odlazio na teren sa sanitetskim ekipama, ukazuju}i le-karsku pomo} „{irim narodnim slojevima, radnom svetu sela, gde jetako|e ulagao sav svoj trud, ne {tede}i sebe u radu”. Ubrzo, ovaj is-crpquju}i rad odrazio se na zdravstveno stawe dr Qubisavqevi}a.Naime, sredinom jula 1946, zatra‘io je bolovawe, i kako je sam naveo,„nalazi se u te{koj slu‘bi u Antituberkuloznom dispanzeru, izlo‘enje stalnoj infekciji i {tetnom dejstvu rentgenskih zrakova” – dobioje 30 dana bolovawa za oporavak. Slu~aj je hteo da krajem avgusta sti-gne dopis – obave{tewe od Ministarstva narodnog zdravqa da }e Ju-goslovensko dru{tvo ftiziologa, sredinom septembra 1946, organi-zovati Kongres ftiziologa FNRJ u Opatiji.32 Na‘alost, zbog bolestion nije mogao da prisustvuje.


135

30 MIAV, Personalno odeqewe ONO Vaqevo, del. br. 778, od 1. aprila 1946, kut.inv. br. 4

31 Isto, Zdravstveno odeqewe ONO, Podaci o progla{enim udarnicima, del. br.1458, od 17. avgusta 1946, kut. inv. br. 5

32 Isto, Personalno odeqewe ONO Vaqevo, del. br. 2050, od 26. avgusta 1946, kut.inv. br. 4

Nenadi} (Jevte) dr Rajko, ro|. 18. novembra 1905, Boqani} (Pqev-qa), maturirao u Vaqevu 1923/24, Medicinski fakultet zavr{io je uBeogradu 1931, specijalizirao pedijatriju 1936. u Beogradu, a potomgodinu i po dana u Lionu i Parizu na dospecijalizaciji, neo‘ewen;govori francuski; radio je u Dr‘avnoj bolnici u Beogradu, zatim Za-vodu za zdravstvenu za{titu materi i dece u Beogradu; za vreme okupa-cije bio lekar i v.d. upravnik Centralnog higijenskog zavoda u Beo-gradu (Dom materinskog udru‘ewa); pre rata bio je ~lan Demokratskestranke, a za vreme okupacije nije se bavio politi~kim radom; 1. fe-bruara 1945. preme{ten je za Vaqevo i radi kao {ef de~ijeg odeqewa uNarodnoj bolnici u Vaqevu. Kao „otvoreni neprijateq NOP-a” po-sle rata, kako se sam izja{wavao da je jedan „od onih koji su nepo-pravqivi” hap{en je od strane novih vlasti i „sada je pu{ten da sebrani sa slobode”.33 Konstatuje se da je kao lekar „na du‘nosti ta~an idosta preduzimqiv oko bolesnika” i {ef De~ijeg odeqewa Okru‘nebolnice u Vaqevu.

Nikoli} (Zafira) dr Milan, ro|. 5. jula 1897, Rataje, Srez p~iwski(Vrawe), zavr{io je Medicinski fakultet u Pragu (ê{ka) 1926, spe-cijalista za unutra{we bolesti, govori ~e{ki i nema~ki, o‘ewen(dvoje dece), radio je u Vrawu, â~ku, Sijerinskoj Bawi, Travniku, aod 1937. Banovskoj bolnici u Vaqevu; za vreme okupacije le~io rawenei bolesne partizane na svom odeqewu, {ef zaraznog i internogodeqewa i vojni lekar, a od marta 1945. {ef unutra{weg odeqewa Na-rodne bolnice u Vaqevu.34

Orli} (Petra) dr Dejan, ro|. 1. januara 1899, Korenica – Lika (Hr-vatska), zavr{io je Medicinski fakultet u Pragu 1926, specijalista –bakteriolog, o‘ewen, jedno dete, govori nema~ki i ~e{ki; radio je udomovima narodnog zdravqa u Livnu, Travniku, Vukovaru, odakle zavreme rata dolazi za lekara u Centralni higijenski zavod u Beogradui u Antimalari~nu stanicu u Obrenovcu, a od oslobo|ewa radi kaolekar Komande mesta Obrenovac, sreski sanitetski referent i uprav-nik bolnice u Obrenovcu, da bi od 1. novembra 1946. obavqao du‘nostna~elnika Zdravstvenog odeqewa ONO Vaqevo; pre rata bio je ~lanDemokratske stranke.

Paunovi}-Nikoleti} dr Margita, ro|. 31. decembra 1912, Vrwa~kaBawa (Srez trsteni~ki), zavr{ila Medicinski fakultet u Beogradu

Sneàna Radi}

136

33 Isto, Fond: A.7.1.250. Op{tinski komitet Saveza komunista Srbije Vaqevo –Vaqevo (1944-1990), Kartoni sa kratkim biografijama i karakteristikama, bezdatuma – fond u radu

34 Isto, Zdravstveno odeqewe ONO, Personalna dosijea, kut. inv. br. 4

1936, udata (ostalih ~lanova porodice nema, jer kako je navela: „celaporodica mi je ubijena od Dra‘inovaca”); radi od 1937. kao lekarGrudnog i Unutra{weg odeqewa Dr‘avne bolnice u Beogradu, kratko1940. radi kao lekar u Higijenskom zavodu u Skopqu, zatim je otpu-{tena iz dr‘avne slu‘be 1941, da bi 1943. bila primqena za lekaraDoma narodnog zdravqa u Vaqevu, a od novembra 1945. lekar Okru‘nebolnice u Vaqevu. – „izbegla iz Skopqa”

Simeunovi} (@ivka) dr Radoje, ro|. 26. februara 1895, Babina Lu-ka (Srez vaqevski), zavr{io Medicinski fakultet u Bordou (Fran-cuska) 1924, specijalista op{te prakse, govori francuski; o‘ewen;pre okupacije bio sreski lekar u Somboru, za vreme okupacije u Babi-noj Luci, zatim radi u Vaqevu kao zdravstveni referent pri Okru‘-nom na~elstvu, a 1943. je penzionisan zbog bolesti; 1944. godine mobi-lisan i radi mesec dana kao lekar {kole na Bawici. Komanda NOV iPOJ oslobodila ga obaveza zbog bolesti; zatim radi u Narodnoj ambu-lanti u Vaqevu. Pre okupacije bio „stari radikal”, a tokom okupaci-je nije pripadao ni jednoj stranci.

Stambolovi} dr Blagoje, asistent – dnevni~ar Medicinskog fa-kulteta u Beogradu preme{ten je za v. d. {efa Ginekolo{kog odeqewaOkru‘ne narodne bolnice po~etkom 1946, re{ewem Ministarstva na-rodnog zdravqa, na mesto dotada{weg, dr Dobrivoja Luki}a.35

Stani{i} M. dr Milan, ro|. 5. jula 1909, Buja~i} (Srez vaqevski),zavr{io je Medicinski fakultet u Beogradu 1936, specijalista celo-


137

dr Milan Nikoli} dr Margita Paunovi}-Nikoleti}

35 Isto, isto, del. br. 779, od 1. aprila 1946, kut. inv. br. 4

kupnog lekarstva, o‘ewen, jedno dete; slu‘i se francuskim i ne-ma~kim jezikom, sve vreme okupacije bio u zarobqeni{tvu u Nema~koj(stalag IV i IV C) i radio u zarobqeni~koj bolnici; od 1. avgusta1945. radi kao vojni lekar.

Stefanovi} (Milana) dr Radomir, ro|. 30. maja 1895. u selu [u{e-oka (Srez kolubarski), iz zemqoradni~ke porodice, zavr{io je Medi-cinski fakultet u Monpeqeu (Francuska) 1922, specijalista za hi-rurgiju (naro~ito trbu{ne operacije), govori francuski, udovac.Pre rata pripadao je Zemqoradni~koj stranci zbog ~ega je za vremeokupacije bio progawan. Za vreme rata bavio se privatnom praksom usvom sanatorijumu i vi{e puta hap{en jer je le~io i pregledao sverawene partizane u bolnici kojom je rukovodio dr Miodrag Jovano-vi} (oktobra 1941. proveo mesec dana u zatvoru u Vaqevu; februara1942. uhap{en i sproveden u [abac na nedequ dana, 1943. uhap{en isproveden u Upravu grada Beograda gde je proveo 6 nedeqa, marta 1944.uhap{en i odveden u logor na Bawici gde je bio dva meseca), bio je hi-rurg 25. divizije II Armije u Bosni na frontu, zatim u Vojnoj korpu-snoj bolnici u Vaqevu, a od 1. oktobra 1945. upravnik Narodne bol-nice.

Todorovi} V. dr Branislav, ro|. 6. oktobra 1894, Subotica – Srezposavo-tamnavski (Podrinski), zavr{io je Medicinski fakultet uMonpeqeu (Francuska) 1923; o‘ewen, dve k}erke; govori francuski,italijanski i nema~ki; pre rata upravnik Vojne bolnice u Osijeku(Hrvatska) i {ef Hirur{kog odeqewa 11 godina; za vreme okupacijepola godine je bio u ropstvu u Italiji, zatim ropstvu u Nema~koj – 3,5godine, gde je bio „glavni hirurg u zarobqeni~koj bolnici 17a”; posleokupacije, 1. jula 1945, postavqen je za {efa Hirur{kog odeqewa Na-rodne bolnice u Vaqevu.

To{i} @. dr Olga, ro| 5. oktobra 1914, Kumani, srez Novo Be~ej-ski, zavr{ila medicinu u Beogradu 1940, doktor celokupnog lekar-stva, a naro~ito se bavi malom hirurgijom, govori francuski, udata,za vreme okupacije do septembra 1942. radila u Zdravstvenoj zadruzi uSlovcu, a potom u „Sanatorijumu” dr Stefanovi}a u Vaqevu; mobili-sana i radi kao lekar na hirur{kom odeqewu Narodne ambulante uVaqevu.

Tucovi} M. dr Zorka, 30. oktobra 1900, U‘ice, zavr{ila Medicin-ski fakultet u Beogradu 1935, specijalista za ginekologiju i aku{er-stvo, pre i za vreme okupacije bavila se privatnom lekarskom praksomu Beogradu i Ubu, od marta 1945. {ef ginekolo{kog odeqewa Narodneambulante u Vaqevu.

Sneàna Radi}

138

Uro{evi} (\oke) dr Milorad, ro|. 22. septembra 1889, Aran|elo-vac (Srez ora{a~ki) – umro 20. novembra 1945. u Beogradu; zavr{io jeMedicinski fakultet u Pragu 1928, nema specijalnost ali se bavi, na-ro~ito, tuberkulozom plu}a; o‘ewen, govori nema~ki i ~e{ki; pre ra-ta radio u Antitubrkuloznom dispanzeru u Beogradu, a kao upravnik i{ef, pre i za vreme okupacije, antituberkuloznog dispanzera Domanarodnog zdravqa u Vaqevu, i nije se bavio politikom; od aprila1945. nalazi se na le~ewu u Beogradu (katar creva i otok jetre sa ‘uti-com), po oslobo|ewu bio v. d. {ef lekara Narodne ambulante i anti-tuberkuloznog dispanzera. Jedan je od retkih lekara, ako ne i jedini,za koga je na jednom od upitnih listova (ima ih vi{e sa razli~itim da-tumima – prim. autora) napisana negativna karakteristika. U upi-tnom listu prosle|enom, 18. marta 1945, Povereni{tvu zdravqa u Beo-gradu pi{e: „Imenovani nije pristalica dana{we borbe. Jo{ uvekpropagira i dr‘i se linije biv. Ravnogorskog pokreta. Bolestan je, ai propao usled velike upotrebe alkohola. U nedostatku lekara za koji-ma se ose}a potreba, odbor je mi{qewa da ga treba i daqe zadr‘ati nadu‘nosti kao lekara u Narodnoj ambulanti u Vaqevu.”

Filipovi} (Savka) dr Milena, ro|. 13. jula 1901, Miokovci – â-~ak, zavr{ila Medicinski fakultet u Beogradu 1928 – specijalista zako‘no-veneri~ne bolesti, slu‘i se nema~kim jezikom; pre okupacijebila lekar Dr‘avne bolnice u Sarajevu, a za vreme okupacije lekarDoma narodnog zdravqa u Vaqevu, mobilisana 22. septembra 1944. kaolekar Narodne ambulante i Vojne bolnice u Vaqevu; marta 1945. pos-tavqena za {efa ko‘no-veneri~nog odeqewa Narodne ambulante uVaqevu; nije se bavila politikom.

ôvi} – Nikoli} (Jove) dr Jelena, ro|. 17. avgusta 1904, @ep~e –Bosna, zavr{ila Medicinski fakultet u Be~u – Austrija 1935, speci-jalista celokupnog lekarstva (u‘a specijalnost ‘enske bolesti), uda-ta (jedno dete), govori nema~ki, izbegla je iz Sarajeva i februara 1942.po~iwe da radi u Okru‘nom uredu za osigurawe radnika, a 18. septem-bra 1944. dobrovoqno se prijavila Komandi mesta koja ju je raspore-dila na rad u Narodnu bolnicu, kao organizatora oporavili{ta bo-raca I proleterskog korpusa u Bogova|i, a zatim prelazi na internoodeqewe Narodne ambulante u Vaqevu.

*

Nik~evi} dr Petar, ro|. 3. aprila 1902, Stubica, srez i okrug Nik-{i}ki (Crna Gora), zavr{io Medicinski fakultet (nema podatakagde), „stru~wak za hirurgiju”, od 1930. radi i ‘ivi u Vaqevu, o‘ewen,


139

vreme okupacije proveo u Vaqevu kao hirurg u Dr‘avnoj bolnici. Jula1945. bio je „glavni hirurg 48. udarne Makedonske divizije” i Predse-dni{tvo ONO Vaqevo {aqe molbu Ministarstvu narodnog zdravqada imenovanog „preuzmu u slu‘bu u svojstvu hirurga hirur{kogodeqewa Gra|anske bolnice u Vaqevu.” Ministarstvo je odbilo za-htev sa obrazlo‘ewem dok se „isti ne vrati iz J.A. odnosno ne oslobo-di vojne du‘nosti”. Ina~e u karakteristici, izme|u ostalog, pi{e dase nikad nije bavio politikom ve} da je bio posve}en svojoj struci.„U‘iva nepodeqene simpatije svog gra|anstva, kako zbog stru~nog ra-da, tako i zbog svog socijalnog stava”. O tome kakav je bio kao ~ovek,iako nije imao dece, sa wim u doma}instvu pored ‘ene, wegove majke‘ivela je i {esnaestogodi{wa „nezbrinuta” izbeglica. Nema podata-ka kada se vratio u Vaqevo, ali zna se da je pedesetih godina radio uVaqevskoj bolnici.36

Pavlovi} dr Qubivoje, (poznatiji kao dr Kal~a). Po~etkom 1946,Ministarstvo narodnog zdravqa Srbije intervenisalo je da dr Pav-lovi} „koji demobilisan iz JA, a koji je bio gra|anski mobilisan” sezaposli u Vaqevskom okrugu. Usledila je prepiska, duga 6 meseci,izme|u Personalnog i Zdravstvenog odeqewa ONO Vaqevo sa Predse-dni{tvom ONO Vaqevo i Ministarstvom narodnog zdravqa Srbije,iz koje saznajemo da imenovani radi kao honorarni lekar pri Ekspo-zituri za socijalno osigurawe radnika u Vaqevu, ali da se ne mo‘e

Sneàna Radi}

140

dr Milena Filipovi} dr Dragoslav Vu~kovi}

36 Isto, isto, Personalna dosijea, kut. inv. br. 3; Zdravko Rankovi}: Vaqevska bol-

nica – Spomenica o wenoj 140. godi{wici (1867-2007), str. 218

„preuzeti u slu‘bu” zato {to se „ne mo‘e upotrebiti za dr‘avnuslu‘bu jer isti sem toga {to je pijanica i otvoreni neprijateq NOB,isti vrlo lo{e postupa sa strankama i u pijanom stawu se otvorenoizra‘ava otvoreno protiv dana{wice tako da bi wegovim pos-tavqewem samo krwili ugled na{e vlasti i bolnice, a tako|e ne pos-toji ni upra‘weno mesto gde bi se isti mogao postaviti.”37 Posledwaizre~ena konstatacija je u suprotnosti sa izve{tajima u kojima sestalno nagla{ava nedostatak lekara, ostalo, nije za komentar. (prim.

autora)

Boguslovski (Teodora) Anatolije, hemi~ar, ro|. 7. septembra 1900.u Rusiji, zavr{io je Filozofsko – hemijski fakultet u Beogradu 1933,specijalnost – hemi~ar i bavi se fiziolo{ko-hemijskim ispiti-vawem ‘ivotnih namirnica i analizom vode; radio je u Higijenskomzavodu u Skopqu odakle je izbegao; za vreme okupacije radio kao hemi-~ar u Domu narodnog zdravqa u Vaqevu, a 22. septembra mobilisan zarad u Narodnoj ambulanti.

SNO UB (Ub i Lajkovac)

Ub

Antonovi} P. dr Milan, ro|en 7. avgusta 1912. u Po‘arevcu, zav-r{io je Medicinski fakultet u Beogradu 1936, specijalista celoku-pne medicine, o‘ewen (jedno dete), od 1940. boluje od tuberkuloze plu-}a, za vreme okupacije radio na selu u Zdravstvenoj zadruzi u Peckoj, apo oslobo|ewu lekar i upravnika sreske zdravstvene zadruge i naro-dne ambulante u Bawanima.

Boci} K. dr Veqko, ro|. 18. marta 1898, Zagra|e (Srez zaje~arski),zavr{io Medicinski fakultet u Beogradu 1927, o‘ewen, lekar Zdrav-stvene zadruge u Bawanima; decembra 1945 zbog bolesti je napustiodu‘nost.

Vu~kovi} (Nedeqka) dr Dragoslav, ro|. 3. avgusta 1893, Kragujevac,zapo~eo je studije pre Prvog svetskog rata u Cirihu, diplomirao1927. na Medicinskom fakultetu u Zagrebu i specijalizirao celoku-pno lekarstvo, o‘ewen, dva sina, govori francuski, ~e{ki i nema~ki.U~estvovao je u Prvom svetskom ratu od dana mobilizacije 1914, do 9.februara 1919 (prema uverewu Ministarstva vojske i mornarice – Sa-nitetsko odeqewe br. 764, od 2. februara 1927). Radio je u Krivoj Pa-lanci, Kwa‘evcu, Kraqevu, 1942. preme{ten je u Na~elstvo sreza Tam-


141

37 Isto, isto, del. br. 277, od 29. januara do 7. juna 1946, kut. inv. br. 4

navskog – Ub, a avgusta 1945. preuzet je u slu‘bu za sreskog lekara uUbu i obavqao je du‘nost referenta saniteta SNO Ub.38

]irilovi} M. dr Aleksandar, ro|. 15. avgusta 1903, Novaci (Sreztamnavski), zavr{io je je Medicinski fakultet u Beogradu 1929, spe-cijalista celokupne medicine, o‘ewen, govori francuski i italijan-ski dobro, a slu‘i se engleskim i nema~kim jezikom; kao sanitarni ka-petan stare Jugoslovenske vojske zarobqen i odveden u Nema~ku oda-kle je pu{ten, kao tuberkulozni bolesnik, onda po~iwe da radi kaoprivatni lekar u Ubu, po~etkom oktobra 1944. stupa u NOVJ i radikao lekar Komande mesta Ub.

Lajkovac

Bankovi} M. dr Milosav, ro|. 23. jula 1888, Kusadak (Srez jase-ni~ki), zavr{io Medicinski fakultet u Pragu 1922, o‘ewen, dvojedece; radio je kao lekar Udru‘ewa zdravstvenih op{tina u Lajkovcu,maja 1945. postavqen za upravnika Narodne ambulante u Lajkovcu.39

SNO MIONICA

Mihajlovi} (Milutina) dr Qubivoje, ro|. 9. avgusta 1891, Kraguje-vac, zavr{io je Medicinski fakultet u Pragu 1922, neo‘ewen, govorifrancuski i nema~ki, radio je Dr‘avnoj bolnici u Sarajevu do 1924.kada je postavqen za sreskog lekara Sreza kolubarskog u Mionici;kratko, 1942. godine, preme{ten je za referenta za socijalno starawe inarodno zdravqe Na~elstva okruga Vaqevskog, a potom vra}en u Mi-onicu na iste poslove gde je posle oslobo|ewa preuzet u slu‘bu iobavqao poslove referenta sreskog saniteta, radio kao lekar u Koman-di mesta Mionica, {kolski lekar i {ef Sreske narodne ambulante.40

Koberidze (Spiridona) dr Mihailo, ro|. 12. juna 1874, Tbilisi(Gruzija), zavr{io je medicinu 1907. u Jurevu (Estonija) i specijalis-ta za hirurgiju, ginekologiju i aku{erstvo; udovac, jedna k}er; govoriruski, srpski i italijanski; do kapitulacije radio u Andrijevici,Podgorici, Cetiwu, Beogradu; rat proveo u Beogradu i Gorwoj To-plici, kao lekar Zdravstvene zadruge Gorwa Toplica.

SNO KAMENICA

Dragutin (Radomira) dr Jeli}, ro|. 19. februara 1898, Vaqevo, zav-r{io Medicinski fakultet u Lionu (Francuska) 1923, specijalnost

Sneàna Radi}

142

38 Isto, isto, Personalna dosijea, kut. inv. br. 339 Isto, isto, Personalna dosijea, kut. inv. br. 440 Isto, isto

„prakti~ni lekar”, o‘ewen, dvoje dece, govori francuski, slu‘bu jezapo~eo u Dr‘avnoj bolnici da bi od avgusta 1924, radio je kao sreskilekar Sreza podgorskog, a po mobilizaciji 1944, obavqao je du‘nostreferenta saniteta Komande mesta Kamenica.41

SNO OBRENOVAC

Konstantinovi} (Jano}ka) dr Aleksandar, ro|. 22. novembra 1898,Kragujevac, zavr{io je Medicinski fakultet u Bordou (Francuska)1924. godine, o‘ewen, jedno dete, govori francuski, rat proveo u Ubu,radio kao vojni lekar 1941. i 1944/45, raspore|en za lekara Zdravstve-ne zadruge u Stublinama.

Markovi} A. Jovo, ro|. 1. maja 1903, zubni lekar (dentista), medi-cinske nauke zavr{io „kod dr u Tuzli (od 1. maja 1918. do 1. februara1924); Vojna bolnica (zubno odeqewe) Sarajevo (od 1. maja do 31. okto-bra 1924); kod dr Ki{ea Tuzla (od 1. novembra 1924. do 1. novembra


143

dr Qubivoje Mihajlovi} dr Dragutin Jeli}dr Aleksandar ]irilovi}

41 Isto, isto, Personalna dosijea, kut. inv. br. 4. U jednom, od retko kompletno sa-~uvanih personalnih dosijea, nalazi se „slu‘beni~ka” zakletva koju je dr Dragu-tin Jeli} polo‘io 1934. u prisustvu sve{tenika Voj. Proti}a, crkve u Kamenici.„Zakletva – Ja Dragutin Jeli} zakliwem se Jedinim i Svemogu}im Bogom, da }u vla-

daju}em Kraqu Petru II i Otaxbini biti veran, da }u svoju du‘nost po zakonima i

zakonskim naredbama vr{iti savesno, marqivo i nepristrasno, imaju}i na umu jedi-

no op{te javne interese i izbegavaju}i sve ono {to bi moglo biti na {tetu pove-

rene mi slu‘be, da }u ~uvati svoj ugled i ugled svojih stare{ina, da }u ~uvati

slu‘bene tajne i uop{te izbegavati sve ono {to bi moglo nauditi poverewu u moj

polo‘aj. Tako mi Bog pomogao.”

1925)”, o‘ewen, jedno dete. Koncesiju – odobrewe za rad dobio je odMinistarstva narodnog zdravqa, avgusta 1925. godine.42

Markovi} (Petra) dr Milica, ro|. 18. marta 1899, Golubac – Sme-derevska Palanka (Srez jaseni~ki), zavr{ila Medicinski fakultet uParizu 1923. godine, udata, troje dece, govori francuski, za vreme ra-ta obavqala privatnu praksu u Obrenovcu, a od 14. oktobra radila uVojnoj bolnici u Obrenovcu, odnosno Narodnoj bolnici, pa kao lekaru Narodnoj ambulanti u Obrenovcu.

U popuwenom upitniku dr Milice Markovi}, upu}enom Minis-tarstvu narodnog zdravqa od strane Predsedni{tva ONO, 23. febru-ara 1946,43 u ta~ki 13. na pitawe „Da li je pripadao izdajni~kim redo-vima (nedi}evcima, qoti}evcima, ~etnicima) i kakve je funkcijeimao”, dr Markovi}ka je odgovorila: „Nisam pripadala izdajni~kimredovima, niti imala kakvu funkciju.” Na slede}e pitawe – 14. „Imali u okupatorskoj vojsci ili izdajni~kim redovima koga od u‘e poro-dice”, odgovorila je: „U okupatorskoj vojsci nisam imala nikoga.Mu‘ dr Vitomir Markovi} interniran je u Nema~ku i do danas se ni-je vratio.” Tako|e, u ta~ki 16 napisala je da je 17-godi{wi sin Ivan,gimnazijalac u J.A. Treba dodati da ima dve starije }erke, Qiqanu, 22godine, studenta medicine i Gordanu, 19 godina, maturanta.

U karakteristici ili op{toj oceni rada predsednik Posavskogsreza S. Babi} je napisao:

„Imenovana je stru~ne sposobnosti vrlo dobre.

Na radu je vredna, zauzimqiva i uredna. Samoinicijative u radu ima.

Vladawa i pona{awa je vrlo dobrog. Sa slu‘benicima i bolesnicima

ima vrlo lepo opho|ewe.

Za vreme okupacije nije sara|ivala sa okupatorom i wihovim pomaga-

~ima. Od oslobo|ewa stupila je u Vojno-narodnu bolnicu i radila preda-

no i savesno, a od rasformirawa Vojne bolnice u Obrenovcu, radi u sres-

koj Narodnoj ambulanti.

Isti~emo, da je mu‘ Mili~in u zarobqeni{tvu u Nema~koj progla-

{en za narodnog zlo~inca, koji se nije hteo vratiti svojoj ku}i.

Mi{qenja smo da bi je trebalo preuzeti u dr‘avnu slu‘bu, s obzi-

rom da nema dovoqno lekara.”

To je potvr|eno i od ONO Vaqevo, gde se konstatuje da imenovanavi{e od godinu dana radi dobrovoqno u Narodnoj ambulanti i pre-

Sneàna Radi}

144

42 Isto, Personalno odeqewe ONO, Li~ni podaci o lekarima na teritoriji Po-savskog sreza, del. br. 449, od 22. februara 1946., kut. inv. br. 4

43 Isto, isto, Popuwen upitnik od 16. januara 1946, kut. inv. br. 4

dla‘u da se „postavi za lekara Narodne ambulante u Obrenovcu, kaodobar radnik”.

Mijatovi} R. dr Miodrag, ro|. 26. oktobra 1904 (nema mesto ro|.),zavr{io Medicinski fakultet u Monpeqeu (Francuska) 1933. godi-ne, po~etkom 1946. radio je kao lekar Socijalnog osigurawa radnika iname{tenika, o‘ewen, dvoje dece.44

Puri} A. dr Risto, ro|. 27Š28¹. septembra 1896, Vaqevo, zavr{ioMedicinski fakultet u @enevi ([vajcarska) 1922. godine, specija-lista op{te prakse (zvawe: „saobra}ajni lekar”), neo‘ewen, govorifrancuski, vreme okupacije proveo u Obrenovcu, a po oslobo|ewu u(14. oktobar – 4. decembar) upravnik Vojne bolnice u Obrenovcu, za-tim kratko u Komandi mesta Vaqevo, a od maja 1945. lekar vojno-ci-vilnoj bolnici u Obrenovcu, sreski referent i upravnik sreske Na-rodne ambulante u Obrenovcu.

Stoj{i} I. dr Dragomir ŠSto{i} Dragoqub¹, ro|. 17. decembra1895. u Petki (Srez kolubarski), zavr{io Medicinski fakultet u Li-onu (Francuska) 1922. godine, lekar op{te prakse, o‘ewen, troje dece,govori francuski, ruski i slu‘i se nema~kim; tokom rata bio je: „dvameseca u zarobqeni{tvu u Ni{u, dva meseca u Stublinama, 15 meseciu Obrenovcu, 32 meseca u zarobqeni{tvu u Nema~koj (u Dortmundu iokolini)”; stigao je u Obrenovac transportom iz Nema~ke 1. septem-bra 1945; privatni lekar i lekar Sreske narodne ambulante.

APOTEKARI

U Vaqevskom okrugu, tokom tri posleratne godine, radilo je 14apotekara i 8 apotekarskih pomo}nika. Podaci o apotekarima i osta-lom apotekarskom osobqu na teritoriji Vaqevskog okruga ura|eni suna osnovu spiskova i popuwenih upitnih listova.45

GNO Vaqevo

Buzaqko M. Edhem, apotekar – magistar farmacije, ro|. 1. martaŠaprila¹ 1898, Stolac – Hercegovina, zavr{io farmaciju na Univer-zitetu u Zagrebu 1926, o‘ewen, troje dece, suvlasnik apoteke u Vaqevu,24 godine, sa Josifom Prikelmajerom, ~lan ONO i uprave CrvenogKrsta u Vaqevu.


145

44 Isto, isto, Li~ni podaci o lekarima na teritoriji Posavskog sreza, del. br. 449,od 22. februara 1946., kut. inv. br. 4

45 Isto, Zdravstveno odeqewe ONO, Podaci o apotekama i drogerijama i wihovomosobqu, preuzeti su iz upitnih listova popuwenih 1945. i 1946, kut. inv. br. 3 i 7,kao i iz Personalnog odeqewa ONO 1945. i 1946, kut. inv. br. 3 i 4

Grozdanovi} Dragan, apotekar – magistar farmacije, ro|. 21. marta1903, Vaqevo, 22 godine sta‘a, trenutno radi u Novom Sadu kao uprav-nik III armijskog slagali{ta (dobrovoqno je oti{ao u JA 15. septem-bra 1944), neo‘ewen.

Ili}-Zafirovi} M. Draga, apotekarka – magistar farmacije, ro|.18. aprila 1910, Kru{evica (Srez vrawski), zavr{ila farmaciju naFilozofskom fakultetu – Farmaceutski odsek Univerziteta u Zagre-bu 1935, razvedena, slu‘bovawe zapo~ela u Banovskoj bolnici u Ohri-du, sve vreme radila kao {ef apoteke biv. Banovske bolnice u Bitoqudo 1940, kao izbeglica do{la u Vaqevo i 1942. raspore|ena na rad uapoteci Banovske bolnice u Vaqevu, a od marta 1945. radi kao {efapoteke pri Narodnoj bolnici u Vaqevu.

Tadi} M. Petar, apotekar – magistar farmacije, ro|. 26. avgusta1889, (otac mu je tako|e bio apotekar), zavr{io je farmaciju na Uni-verzitetu u Zagrebu (negde pi{e u Gracu), udovac, radi u svojoj apote-ci kao {ef, zbog bolesti nema druga zadu‘ewa.

Tucovi} M. Svetozar, apotekar – magistar farmacije, ro|. 9. apri-la 1907, U‘ice, poti~e iz siroma{ne porodice, otac mu je bio pekar istudirao je vrlo te{kim prilikama. Zavr{io farmaciju u Zagrebu1930, o‘ewen, dvoje dece, vlasnik apoteke u Vaqevu.

Jankovi} Milutin, ro|. 6. septembra 1909, Ilok, radi kao asistentfarmacije 9 godina u apoteci Prikelmajer – Buzaqko, bio je mobili-san u JA od 8. novembra 1944. do 1. septembra 1945, o‘ewen, troje dece.

Milosavqevi} Jelisaveta, apotekarski pripravnik, ro|. 19. okto-bra 1922, Vaqevo, radi u apoteci Tadi}a, neudata.

Sneàna Radi}

146

Buzaqko Edhem Draga Ili}-Zafirovi}

Nikoli} V. Qubica, apotekarski pripravnik, ro|. 29. jula 1926,Vaqevo, radi 6 meseci u apoteci Prikelmajer – Buzaqko, neudata.

Samokresovi} D. Olivera, apotekarski pripravnik, ro|. 8. marta1923, Vaqevo, radi 11 meseci kao apotekarski pripravnik u apoteciTucovi}a – Vaqevo, neudata.

Trifunovi} Marija, apotekarski pripravnik, ro|. 23. avgusta 1923,Vaqevo, radi u apoteci Tadi}a – Vaqevo, neudata.

Cvetojevi} I. Olivera, apotekarski pripravnik, ro|. 21. oktobra1921, Vaqevo, radi 2 godine kao apotekarski pripravnik u apoteciTucovi}a, neudata.

SNO Vaqevska Kamenica

Jeli} dr Dragutin, sreski lekar, vodi priru~nu dr‘avnu apoteku(stekao pravo za dr‘awe „ru~ne apoteke” 1925. godine).

SNO Mionica

Bankovi} M. Dragobrat, apotekar – magistar farmacije, ro|. 23.septembra 1902, zavr{io farmaciju na Univerzitetu u Zagrebu 1928,o‘ewen, vreme okupacije proveo na svom imawu u Mionici, od 14. de-cembra 1944. dobrovoqno radi kao apotekar u sreskoj apoteci pri Na-rodnoj ambulanti SNO Mionica, o‘ewen (u napomeni pi{e: „Nemabira~ko pravo”).

Popovi} M. Kosta, apotekar – magistar farmacije, ro|. 22. januara1893, Vaqevo, zavr{io farmaciju na Univerzitetu u Zagrebu 1923,o‘ewen, dva sina, radi 35 godina u svojoj apoteci u varo{ici Mioni-ca, u~estvovao je NOB, pored apotekarskog rada obavqa funkciju {e-fa finansijskog odseka SNO Mionica i predsednik je sreskogJNOF-a.

SNO Ub (Ub i Lajkovac)

Jevti} J. To{a, apotekar – magistar farmacije, ro|. 26. oktobra1892, [abac (Srez pocerski), zavr{io je farmaciju u Pragu 1922, ra-dio je kao apotekar u Ubu i pomagao NOV. U drugom spisku prona|enisu slede}i podaci: Jevti} J. To{a, magistar farmacije od 1. oktobra1909. godine, ro|. 26. oktobra 1892, [abac, radi u svojoj apoteci uUbu, neo‘ewen.

Kuznecov P. Andrija, apotekar – magistar farmacije, ro|. 10. okto-bar 1897, Odesa (Rusija), zavr{io je farmaciju u Zagrebu 1926, o‘ewen,dvoje dece, govori ruski, vlasnik apoteke u Lajkovcu.

Lekari i zdravstveno osobqe u Vaqevskom okrugu u periodu 1944–1947.

147

Mi{kovska Jelisaveta, apotekar u Ubu (student farmacije), ro|. 8.oktobra 1909, Lewingrad (Rusija), udata.

SNO Obrenovac

Draji} M. Du{an, apotekar – magistar farmacije, ro|. 3. maja 1899,[abac (Srez pocerski), zavr{io farmaciju u Pragu 1922, o‘ewen,dvoje dece, govori ~e{ki, vlasnik apoteke, vreme pre i za okupacijeproveo u Obrenovcu, {ef gra|anske apoteke u Obrenovcu. U drugomdokumentu pi{e da „radi od 24. februara 1916".

Jovanovi} (Du{ana) \or|e, apotekar – magistar farmacije, ro|. 3.novembra 1909, Negotin (Srez krajinski), zavr{io „Filozofski fa-kultet (Farmaceutski odsek) u Zagrebu, na svoj ro|endan, 1933. godi-ne”, vodi sekvestriranu apoteku Marka Stojanovi}a u Obrenovcu „ko-ji je odsutan”.

Radojkovi} Roksanda, apotekar – magistar farmacije, ro|. 14. av-gusta 1908, ]uprija (Srez para}inski), zavr{ila farmaciju na Uni-verzitetu u Zagrebu 1931, neudata, radila po raznim apotekama od1931. godine, a po ratu radi kao apotekarski saradnik u apoteci mrDu{ana Draji}a. Po~etkom 1946, re{ewem Ministarstva narodnogzdravqa „gra|anski je mobilisana” za apotekara apoteke Okru‘nebolnice u [apcu.46

Stojanovi} Marko, apotekar – magistar farmacije, vlasnik apote-ke u Obrenovcu (marta 1946. vr{en je popis apoteke, radi sekvestra-cije).

Adamovi} Roksanda, student farmacije, ro|. 1. marta 1922, Osipa-onica (Ni{), udata.

Summary

After the World War II, on the territory of Valjevo district, which contained five

cantons (cantons Valjevo, Podgorina, Kolubara Tamnava and Posavina) and covered

the area from Podgorina to river Sava, which was approximately 2,350 km2 with

about 205,000 inhabitants, there was 6 health institutions of district importance, and

16 canton or municipal health institutions (public ambulances, health service associ-

ations, social security centers – offices, hospital and nursery in Obrenovac). In

Valjevo district, in the period from 1944 to 1947, the health care of the population

and military was conducted by approximately 100 health employees, out of which,

without 8 military practitioners and 3 dentist, 40 were medical doctors, regardless of

Sneàna Radi}

148

46 Isto, Personalno odeqewe ONO, del. br. 971/46, kut. inv. br. 4

their full rime or part time status, 40 were nurses, and about 20 of other health staff.

At the beginning of 1947, the whole district counted 21 practitioners. Most of the

doctors of that time finished their medical studies or obtained specialization abroad,

for example in Montpelier, Toulouse, Liege, Lion, Nancy, Paris, Prague, Bonne, Zu-

rich and Geneva. They spoke 2, 3 or even 4 foreign languages, like for example dr.

med. Jelisaveta Draškoci.

In 1944 and 1945, the largest number of medical doctors worked in Public ambu-

lance in Valjevo – 6 of them, while in the Public hospital in Valjevo, later on District

hospital, employed 3 medical doctors and 1 pharmacist, but this number of staff was

enlarged in 1946 to 7, which with the rest of the staff of 35, summed up to 42.One

can see just how small was the number of medical staff then, by bear comparison

with the number of employees in the Valjevo hospital today. Both of those covered a

large area. Today, Valjevo Hospital has jurisdiction and treats people from 6 munici-

palities (Valjevo, Ose~ina, Mionica, Ljig, Lajkovac and Ub), which is approximately

2,474 km2 with 192,204 inhabitants. In 1997, the health protection and stationary

treatment was handled by 173 resident doctors, 2 pharmacists, and about 950 other

medical staff.

Bearing in mind that we are comparing approximately the same territory and the

same number of people, the comparison with present day is quite ungrateful. The

number of health institutions, number of medical staff and overall situation (large

number of diseased people and children, the increase of number of people suffering

from TB), clearly show that they might have lacked in number, but their accomplish-

ment is more than satisfactory.

Lekari i zdravstveno osobqe u Vaqevskom okrugu u periodu 1944–1947.

149

150

Dejan V. Popovi}

Ekonomska {kola

Vaqevo

TADI]A ]UPRIJA

Spor oko mosta 1851-1879.

Apstrakt: U radu se izla‘e pitawe pro{irewa mosta na kolubarskom jazu

sagra|ene od strane uglednog vaqevskog trgovca Jevrema Tadi}a. U naizme-

ni~noj prepisci gra|anstva varo{i, vaqevskih lokalnih organa vlasti i samog

Tadi}a, prikazana je verna slika de{avawa ne samo oko ovog mosta, nego i samih

privrednih i sudskih de{avawa onovremenog Vaqeva. Predmet mosta verno se

preslikava i na temu obli‘weg va{ari{ta, a oboje, razvojem trgova~kih de-

latnosti u 19. veku predstavqaju vrlo va‘ne i najunosnije stavke poslovawa

varo{i. ^lanak je zasnovan na neobjavqenoj arhivskoj gra|i.

Jevrem Tadi}, ugledni vaqevski trgovac i izvoznik sporio se okova{ari{ta sa ‘iteqima varo{i Vaqeva i Na~elstvom okruga vaqev-skog u vi{e navrata. Pedesetih godina 19. veka ovaj spor vodio se nesamo pred Sudom vaqevske op{tine i Na~elstvom okruga vaqevskog,ve} i pred Pope~iteqstvom vnutrenih dela, a spor je do{ao i do samogkneza Aleksandra Kara|or|evi}a. Knez je bio saglasan stavu Savetada se spor re{i na osnovu slobodne pogodbe svih zainteresovanihstrana.1 Me|utim, i u narednom periodu ukaziva}e se na mnoga spornapitawa u vezi va{ari{ta, koje je u to doba bilo jedno od najva‘nijihmaterijalnih potpora ‘iteqa vaqevske ~ar{ije.

Va{ari{te u Vaqevu postojalo je jo{ u tursko doba. Po zavr{etkuustani~kih borbi 1804-1815. godine, va{ari{te i samo Vaqevo su pu-sti, ali ne zadugo. Dvadesetih, a naro~ito tridesetih godina 19. veka

151

UDK

PRILOZI

SUPPLEMENTS

1 Branko Peruni~i}: Grad Vaqevo i wegovo upravno podru~je 1815-1915, Istorijskiarhiv Vaqevo, Vaqevo 1973, str. 704-717; Miladin @. Vesi}, Gradac i wegovo

stanovni{tvo, samostalno izdawe, Vaqevo 2000. str. 45-46.

ubrzano se, kao nikad ranije mewala nacio-nalna i demografska slika varo{i Vaqeva.Brojne turske, dobrim delom trgova~ke po-rodice, posle nemirnih godina buna i rato-va u Prvom i Drugom srpskom ustanku poste-peno su prodavale svoja imawa, ku}e i odla-zili daqe, u Bosnu i Tursku. Kupci ovih po-seda bili su srpski najvi|eniji i najbogati-ji trgovci tog doba. Tako su za relativnokratko vreme sva dobra pokupovale i pri-svojile srpske stare{ine. Me|u ovim stare-{inama pomiwe se i ime kneza Jovice Milu-tinovi}a, naslednika pomrlih kne‘eva Gr-bovi}a. Knez Jovica Milutinovi} prosla-vio se u borbama upravo zavr{ene srpske Re-

volucije, najpre kao buquba{a, a potom kao kapetan. Po zavr{etkuborbi, pre{ao je iz rodnog Sankovi}a u Vaqevo, gde ga je knez Milo{Obrenovi} postavio za kneza kolubarske kne‘ine, a nakon toga bio jeu upravnoj slu‘bi uz Jevrema Nenadovi}a.2 Kao ~inovnik i bogat ~o-vek, knez Jovica Milutinovi} kupio je od Tur~ina Mehi}a imawe, vo-denice, {ume i vo}wake. U svom posedu dr‘ao je celo poqe du‘ kolu-barskog jaza, ceo Lipak i Mehi}a brdo, kao i konak bega Jaji}a uTe{waru i imawe na levoj obali reke Gradac. Imawe kneza JoviceMilutinovi}a nalazilo se u neposrednoj blizini grada~kog imawaProte Mateje Nenadovi}a.3 Knez Jovica Milutinovi} nije imao mu-{kih potomaka, pa je jednu od starijih k}eri udao za ve} uglednog i bo-gatog vaqevskog trgovca iz porodice Tadi}, Jevrema. Knez je po poli-ti~kom opredeqewu bio zagri‘eni pristalica dinastije Obrenovi},te je po padu kneza Mihaila sa vlasti 1842. godine i dolaskom Alek-sandra Kara|or|evi}a, morao pobe}i iz Srbije. Knezu Jovici Milu-tinovi}u deo imawa je konfiskovan i prodat, ali je ve}inu istoguspeo da preuzme wegov zet Jevrem Tadi}, koji je kao jedan od naji-mu}nijih qudi varo{i pokupovao i sve delove imawa svojih svastika.Poznato je da su knez Jovica Milutinovi} i Jevrem Tadi} svoje veli-ko bogatstvo zasnivali i na zelena{ewu.4

Dejan V. Popovi}

152

Jevrem Tadi}

2 Vladimir Krivo{eje: Muselimov konak, Narodni muzej Vaqevo, Vaqevo 2004.3 Prota Mateja Nenadovi} kupio je veliko imawe u Gradcu od Abdurahman-age i

Selim efendije Krxi}a za 540 dukata. Imawe se sastojalo od plodnih grada~kihluka, konaka, vodenice i ve}eg broja koliba. Qubomir Pavlovi}, O Vaqevu i

[apcu, izabrani spisi, Radio Vaqevo, Vaqevo 1990, str. 43.4 Qubomir Pavlovi}, n. d., str. 21-25.

Prihode od vaqevskog va{ari{ta u‘ivao je i knez Milo{ do 1839.godine (kada je donesen zakon o pana|urima), a od tada su bili pod bri-gom dr‘ave i centralne vlasti.5 Op{tinske du}ane va{ari{ta ~etr-desetih godina 19. veka razgrabili su bogati vaqevski trgovci, me|ukojima i Jevrem Tadi}. Pored du}ana, kupio je i deo op{tinskogimawa va{ari{ta na javnim licitacijama izme|u 1844. i 1851. godi-ne. Tako je Tadi} po~eo da napla}uje kirije nad ve}im brojem varo{kih{atri i du}ana, i u tom poslu se prili~no obogatio. Va{ari{te se po-stepeno ustalilo na prostoru izme|u reka Kolubare i Gradca.

Vaqevsko va{ari{te bilo je steci{te trgovaca sa svih strana; toje bio jedan od najve}ih i naj~uvenijih va{ara (pana|ura) tog doba naBalkanu. Ovde su se mogli na}i trgovci stoke iz Bosne, cele Srbije,Makedonije, Bugarske. Va{ar je odr‘avan leti, na praznik Ilindan, ibio je ve}inom marveni. Sa druge strane jaza kolubarskog, u istoj rav-ni, ali na ne{to mawem prostoru, prostirao se varo{ki pana|ur„mrtve trgovine” (mrtva trgovina podrazumevala je kupoprodaju svihroba osim ‘ive stoke). Dva su va{ara bila odvojena jazom i uskim ka-menim mostom u vlasni{tvu Jevrema Tadi}a. Kako se jedan mawi deova{ari{ta nalazio na op{tinskoj zemqi, a drugi deo na imawu Tadi-}a (sa ~ije strane su bile i razne zloupotrebe naplate kirije), do{loje do prvih nesuglasica i sukoba. Ubrzo su se javile pritu‘be gra|anakoji su molili Sud op{tine i Na~elstvo okru‘no da stanu u za{tituprava trgovaca i gra|ana.

Nedugo potom, Op{tina se upustila u spor sa ovim mo}nim trgov-cem oko naplate dr‘avnog poreza i prihoda od va{ari{ta. Naime,postojao je dogovor izme|u Op{tine i trgovca Tadi}a o deobi pana-|urskih prihoda, ali se, po mi{qewu Tadi}a dogovoreno nije ispo-{tovalo, pa je do{lo do vi{edecenijskog sudskog spora (koji traje od1851. ili od 1879).6 Svakako da se u ovom procesu Tadi} dr‘ao Gra|an-skog zakonika iz 1844. godine koji mu je garantovao za{titu imovine,punu slobodu ugovarawa i privatna prava pojedinca.7 Zanatlije i tr-

Tadi}a }uprija

153

5 Qubodrag Popovi}: Vaqevski pana|uri u prvoj polovini 19. veka, Glasnik MIAV,br. 36, Vaqevo 2002, str. 5-16.

6 Jevrem Tadi} se na{ao duboko pogo|en i uvre|en ovakvim stavom Op{tinevaqevske, jer je smatrao da ima prava da ve}i deo pana|urskih prihoda prisvoji,po{to je i samo va{ari{te na wegovoj zemqi. Tadi} je u dokumentima vi{e putaisticao pitawe |umruka, kirije, va{ari{ta „kako bi se ova stvar u poredakdovela”. S obzirom da je i Na~elstvo okruga dobrim delom delilo mi{qewe Sudaop{tinskog, Tadi} u vi{e navrata tu‘i i Na~elstvo Pope~iteqstvu i samomknezu – Branko Peruni~i}, n. d., str. 704-717.

7 Janko Nicovi}: Ustavni razvoj Srbije 1804-2006, drugo dopuweno izdawe, SezamMedico, Beograd 2007. str. 90-91.

govci na vaqevskom va{aru na{li su se u nezavidnoj situaciji da mo-raju da pla}aju kiriju Jevremu Tadi}u, ali istovremeno i odre|enetakse Op{tini, {to je bio prevelik tro{ak za wih. Predlagano je daOp{tina otkupi Tadi}eve placeve, ali od te ideje zadugo nije biloni{ta zbog protivqewa ovog mo}nog trgovca. Postavqalo se pitaweda li je re{ewe da se izmesti pana|ur na neku drugu lokaciju, {to bisa svoje strane bilo vrlo nepovoqno re{ewe za varo{, jer bi i sama~ar{ija u tom slu~aju morala da se izmesti. Gra|anstvo je predlagaloNa~elstvu da ovo nalo‘i inxiniru (in‘eweru) op{tinskom da se pre-meri zemqi{te sa druge strane kolubarskog jaza, ako drugog re{ewanema. U jeku spora va{ar nije ni dr‘an na Tadi}evim placevima, ve}na imawu Nenadovi}a u Gradcu. Lo{i odnosi Tadi}a i Na~elstva ta-da su dosegli ta~ku kqu~awa: ‘alba je upu}ena Pope~iteqstvu, Tadi}preorava prostor va{ari{ta, a pana|ur se umalo nije ugasio kad jeplahoviti i nabujali Gradac poplavio okolinu i skoro prekinuoodr‘avawe oba odvojena va{ara. Iz prepiske saznajemo stanovi{teokru‘nog na~elnika vaqevskog „podpolkovnika kavalera” E. Gavri-lovi}a, da Jevremu Tadi}u treba suditi po policijskom zakonu za uzetnovac od kirixija, koje ovaj nije ni vra}ao.8 Koliko nam je poznato,daqeg sudskog postupka prema ovom trgovcu nije bilo. Za deo gra|anavaro{i Vaqeva Jevrem Tadi} bio je prepreka spajawu i pro{irewudva va{ari{ta u jedno.

Nakon vi{e od dve decenije ponovo je do{lo do sporewa izme|ugra|ana varo{i Vaqeva i Jevrema Tadi}a, ovog puta oko mosta koji jepovezivao dva va{ari{ta. Na osnovu uvida u prepisku dva dr‘avnaorgana iz 1879. godine saznajemo da je slu~aj „}uprije Jevrema Tadi}a”bio predmet Suda, jo{ od maja 1875. godine, kada je i podneta prva ‘al-ba gra|ana varo{i Vaqeva protiv ovog trgovca.9 U woj se isticalo dapostoje velike te{ko}e prelaska mosta, koje su se znatno uve}avale zavreme Ilindanskog va{ara. U vi{e dokumenata pi{e da je pomenutimost bio najbli‘a spona gra|ana sa iskraja varo{i i same ~ar{ije.10

Dejan V. Popovi}

154

8 Branko Peruni~i}, n. d., 710-712. U pismu Pope~iteqstvu, od jula 1853. godine,Jevrem Tadi} iznosi svoje mi{qewe da mu se nanosi nepravda, i da nije ni du‘anda primqenu kiriju vrati, kad ugovor sa wegove strane nije ni prekr{en, nego jenapadao Na~elstvo da ne radi po zakonu i da je ovom ciq da Tadi}a samo o{teti iponizi.

9 MIAV, fond: Op{tina grada Vaqeva – Vaqevo (u daqem tekstu: OGV), @albagra|ana varo{i Vaqeva podneta je 22. maja 1875, a tu‘ba Op{tinskog suda pro-tiv J. Tadi}a vodi se od 14. maja, iste godine, pr. br. 1, del. br. I, A2, 3782/1879,kut. br. 75.

10 Isto, OGV, del. br. 1272, od 26. maja 1875, kut. inv. br. 75.

Kako je vreme odmicalo, spor gra|ana varo{i Vaqeva i Op{tin-skog suda sa jedne i trgovca Jevrema Tadi}a sa druge strane sve se vi{eprodubqivao. Iz dokumenata saznajemo da je Na~elstvo po~etkom sle-de}e, 1876. godine izve{tavalo Sud da postoje elementi krivice kodTadi}a izme|u ostalog i zato {to je ovaj, prilikom gra|ewa mosta, za-uzeo deo op{tinskog sokaka. Na osnovu navedenog, Na~elstvo je sma-tralo da bi pomenuti mogao da odgovara po ~lanu 396 Krivi~nog zako-na.11 Spor se nastavqao i slede}ih meseci, ali nije mogla da se doka‘ekrivica Tadi}a. Na~elstvo je izve{tavalo da spor mo‘e da se okon~asamo ako se doka‘e krivica i ako je on pravno vaqan i pravno odr‘ivpred dr‘avnom administracijom i pred gra|anstvom varo{i.12

U vreme kada se ovaj spor vodi na snazi je Ustav iz 1869. godine, a powemu je privatna svojina puna, neprikosnovena i neograni~ena (~l.25). Ustav garantuje li~nu slobodu, pravo na saslu{awe pred sudom(~l. 26), zabranu konfiskacije bez odluke suda na osnovu zakona i uznadoknadu po zakonu (~l. 30), kao i pravo na ‘albu (~l. 34).13 Svakakoda se Tadi} koristio tada{wim zakonodavstvom, jer bez te ~iwenicenije mogao ovoliko dugo da se otegne proces, {to uostalom potvr|uju idokumenta. Na~elstvo i Sud su usagla{avali svoj rad u ciqu daqeg,uspe{nog vo|ewa spora.

U junu 1879. godine grupa gra|ana podnela je Sudu op{tine varo{iVaqeva slede}i dokument, koji prenosimo u celini:

Sudu op{tine vaqevske

]uprija kamena na jazu Jevrema Tadi}a trgovca ovda{weg poznata je

svakom, pa i tom sudu da je danas skoro na sredini ~ar{ije ove varo{i, no

kada su va{ari onda se u potpunom smislu uzeti ima da je u sredini va-

ro{i.

Tako|e poznato je ista }uprija tako tesna da kad kakova kola nai|u

da qudi moraju ~ekati i dangubiti dok kola pre|u.

Tadi}a }uprija

155

11 Isto, OGV, del. br. 700, od 22. februara 1876. godine. Po svemu sude}i veli~inazauzetog op{tinskog zemqi{ta nije bila mala. Sporna parcela nalazila se nakraju sada{we Vitkovi}a ulice, kut. inv. br. 75.

12 U spisima smo prona{li da se spor oko mosta pred dr‘avnim organima u toku1876. godine vodio najmawe pet puta. U naredne dve godine ovaj problem se nepomiwe u dokumentima. Mogu}e da je tome uzrok i veliki uticaj Jevrema Tadi}a.Gra|ane je u ovom sporu naro~ito poga|alo pitawe sporosti sudske presude ineefikasnosti sudskog postupka. Nesumwivo da je u varo{i vladalo velikointeresovawe, u prvom redu, zanatlija i trgovaca oko kona~nog re{ewa ovogpitawa (prim. autora).

13 Janko Nicovi}, n. d., str. 116-117.

Dejan V. Popovi}

156

Faksimil dokumenta upu}enog Sudu op{tine Vaqevske

Pored toga ona je postavqena tako neudesno prema dana{woj regula-

ciji varo{i; da qudi po pomr~ini zbog tesko}e wene u jaz skr{avaju se,

kao {to je tih slu~ajeva bivalo.

Da bi se ovo izbeglo i da bi op{tina pozivu svom odgovorila kao {to

joj red i zakon nala‘e, a u op{tem interesu ove varo{i i op{tine

tra‘imo: da Sud op{tinski narediti izvoli: da se ista }uprija prema

dana{woj regulaciji varo{i pro{iri i napravi u najkra}em roku, jer je

to op{ta i preka potreba; kakosmo do danas ovaj put tra‘ili to se

nadamo da }emo bar sad tre}i put dobiti zadovoqewa; ina~e, smatra}e-

mo da smo svake za{tite od strane op{tine li{eni i mora}emo se odre-

}i svaki tereta op{tinskih.

4. juna 1879. godine u Vaqevu

Gra|ani op{tine vaqevske

Vi}entije Nenadovi}, s. r.

Jovan Miatovi} s. r.

Miloje Gudovi}, kova~ s. r.

\or|e Pavi}evi}, s. r.

Aleksa \uri~i} s. r.

Alimpije M. Bebi} s. r.

Evrem Stojni} s. r.

Milivoj B. Galovi} s. r.

@ivko Marjanovi} s. r.14

Iz dokumenta jasno mo‘emo da sagledamo da je most vrlo nepodesanza potrebe va{ari{ta, a da je jedina takve vrste u tom delu ~ar{ije.Zanimqiv je i podatak da gra|anstvo varo{i Vaqeva ve} tre}i put po-te‘e ovo pitawe. Imaju}i gorko iskustvo ranijih godina oko va{ari-{ta, gra|ani u svom zahtevu15 tra‘e da se pitawe mosta {to pre re{i,jer u suprotnom ne}e biti u mogu}nosti da pla}aju op{tinske poreze.

Mesec dana nakon ‘albe, stigao je odgovor okru‘nog in‘ewera(inxinira). Na zahtev Suda pregledan je kameni most na kraju Vitko-vi}a ulice i sa~iwen je detaqan izve{taj. U izve{taju stoji da je „}u-prija dobro i temeqno ozidana”, ali da je teskobna, i stoga nije pred-vi|ena za potrebe va{ari{ta. Konstatuje se da most ima samo dva hva-

Tadi}a }uprija

157

14 MIAV, OGV, pr. br. 1, del. br. I, A2, 3782/1879, kut. br. 75.15 Potpisnici ovog zahteva, u najve}em broju slu~ajeva, su zanatlije i trgovci varo-

{i Vaqeva. Oni su sa svoje strane bili voqni da i daqe unapre|uju trgovinskeposlove, kao i vaqevsku ~ar{iju druge polovine 19. veka, jer su najbrojniji. Sadruge strane, J. Tadi} je trgovac staroga kova i uz to, jedan od najmo}nijih quditada{weg Vaqeva. (prim. autora).

ta {irine (jedan hvat oko 1,90 m), da se na wemu ne mo‘e da odvija ve}isaobra}aj, a pro{irewe bi svakako trebalo da se izvede tim pre {tosu u neposrednoj blizini va{ari{ta prolazila dva glavna druma va-ro{i. Okru‘ni in‘ewer Stevan \uri~i} bio je mi{qewa da kamenimost treba pro{iriti na najmawe ~etiri hvata, podjednako sa obestrane, i zakqu~uje, da je za wenu dogradwu potrebna velika ve{tina.16

Avgusta meseca iste godine izve{taj okru‘nog in‘ewera uzet je urazmatrawe od strane Na~elstva. U wemu je stajalo da „vaqevsko Na-~elstvo je bilo nare|ewa da }upriju pro{iri po potrebi kako jeokru‘ni inxinir merom odredio”.17 Daqe saznajemo da je Sud tra‘io(molio) od Na~elstva pravi~no i zakonski vo|ewe postupka, kao iuvo|ewe ovog predmeta u kwige.

S prole}a 1879. godine u Vaqevu je otvorena nova varo{ka pijaca,opremqena kantarom i op{tinskim oborima za stoku. Pijaca je otvo-rena 5. juna 1879. godine dopu{tewem resornog ministra.18 Ustanov-qewem nove pijace u Vaqevu, ubrzao se tok stvari oko pomenutog mo-sta. Sigurno je da su tome pripomogli i stalni zahtevi gra|ana. Avgustameseca iste godine polako se naziralo re{ewe dugogodi{weg spora.

Dana 24. avgusta okru‘ni in‘ewer izve{tavao je u svom dopisu Sudop{tinski da trgovac Jevrem Tadi} izra‘ava voqu da pro{iri mostzbog potreba svoje vodenice, ali da ne mo‘e sam da se odmah prihvatizama{nih gra|evinskih radova. Tadi} je od Suda tra‘io, a u ciquzakqu~ewa spora, da mu se za radove obezbedi 8-9 dana. On je, zauzvrat,sa svoje strane obezbedio stru~nu pomo} majstora i pro{irewe mostaobavio o svom tro{ku. Iskaz trgovca je potom prosle|en u pismenojformi Na~elstvu, uz samo prisustvo Tadi}a. Okru‘ni na~elnik M.Gli{i} je u prisustvu svedoka odobrio moliocu zahtevani rok zapro{irewe mosta u usmenom i pismenom vidu.19

Dejan V. Popovi}

158

16 MIAV, OGV, del. br. 3384 od 7. jula 1879. godine.17 Isto, isto, pr. br. 1, del. br. I, A2, 3782/1879, kut. br. 75.18 Branko Peruni~i}, n. d., str. 977-980.19 MIAV, OGV, pr. br. 1, del. br. I, A2, 3782/1879, kut. br. 75 – Nije nam poznato da

li je ovom prilikom do{lo do pogodbe kojom bi Tadi} zadr‘ao zauzeto op-{tinsko zemqi{te na kraju Vitkovi}a ulice. Tako|e, ni u jednom dokumentu se nepomiwe da li je „}uprija” ranije bila ogra|ena i da li je weno ogra|ivawezavr{eno ovog puta. Sama }uprija nalazila se izme|u dana{we zelene pijace, uneposrednoj blizini mosta koji povezuje grad sa novim, monumentalnim crkve-nim hramom.

Summary

Litigation about the Jevrem Tadi}’s bridge, is inextricably bonded to the issue of

fair, which was located from the beginning of the 19th century on his land. Court liti-

gations of townsmen of Valjevo, Municipality and the Authorities, at the one side,

and Mr. Jevrem Tadi} at the other, lasted for very long: the litigation about the fair

ground lasted from the 1850s of the 19th century to the 1870s, and it was all about the

stone bridge. Townsmen, on several occasion, tried to report to local authorities

about the inadequacy of the bridge construction and the fact that it doesn't serve its

main purpose, a let alone the needs of the town and locals during the time of the fair.

Townsmen asked in their reports (which would today resemble more to petitions)

from local authorities to put the interest of the all before the interest of the salesman

Tadi}. However, Tadi} wasn't interested in demolishing and expanding the bridge,

which of use to him only to get to the watermill and he calls upon the law which pro-

tects the private property. Citizenship had the real need and it formed a picture of

two riversides connected, two fairs merged into one, the further development of

commerce and it saw in Mr. Tadi} the barrier which prevented them from the further

development. When the authorities determined that the part of public land was taken

for building a before mentioned bridge by Tadi}, the matter became more intense,

but the salesman's guilt couldn't be proven for long time. In the meanwhile, the

newly built fair at the other side of the Kolubara became the messenger of the new

age, and the situation needed for the issue of the bridge to be solved rapidly. In the

summer of 1879, the Tadi} takes on the expenses of building a new bridge, and the

town finally got the bridge in the real sense of the word for the new times and the

new people that were on their way.

Tadi}a }uprija

159

Milan \ur|evi}

Biblioteka „Vlada Aksentijevi}”

Obrenovac

PRILOG ZANATSTVU, SAOBRA]AJU,

UGOSTITEQSTVU I TRGOVINI U OBRENOVCU

U PRVOJ POLOVINI XX VEKA

Apstrakt: U radu je dat pregled svih zanatskih radwi i mlinova na teri-

toriji Posavskog sreza. Posebno je obra|eno mlekarstvo i prevoz dereglijama

na Savi. Rad se tako|e bavi proslavama i va{arima, a obja{weni su i neki zana-

ti kojih vi{e nema.

Kqu~ne re~i: zanati, trgovina, dereglija, bicikl, Zabre‘je, Obrenovac.

Razarawem Pale‘a (Obrenovac) 1815. godine, po~eo je sna‘nije dase razvija srpski Pale‘. Turski Pale‘ nalazio se na levoj obali Ko-lubare, od dana{weg mosta ka Zabranu. Srpski se razvijao na prosto-ru dana{we Glavne ulice. Jedna od najzna~ajnijih zgrada iz tog perio-da je i zgrada u kojoj se danas nalazi Biblioteka, poznata kao „êsnidom porodice Mihailovi}”, izgra|ena 1822. godine.

Za period XIX veka mo‘emo pratiti i razvoj stanovni{tva. Takoje, 1834. godine bilo 395 stanovnika, 1884. Obrenovac ih ima 2001, dok1905. broj porastao na 3150.1 Pored prirodnog rasta stanovnika, ve-rovatno je bilo i doseqenika, {to je ostalo kao karakteristika Obre-novca do dana dana{weg. To je lako objasniti ~iwenicom da je Obre-novac raskrsnica puteva, a da su Sava i Kolubara omogu}avale lak{itransport qudi i robe. Tako|e, treba znati da je na levoj obali Savemo}no i razvijeno Austro-ugarsko carstvo, koje je zapravo i najve}ikupac poqoprivrednih proizvoda, koji se izvoze iz Srbije. U celom

160

UDK

1 Leposava Cvijeti}: Obrenovac na prelazu iz 19. u 20 vek: stanovni{tvo i privreda,Glasnik MIAV 32-1998, Vaqevo 1998, str. 62.

XIX veku dominira izvoz ‘ive stoke, i krupne i sitne, zatim hrasto-vih {i{arki (koje slu‘e za {tavqewe ko‘e), kao i suvih {qiva. U XX

veku, poja~a}e se izvoz p{enice.Zanatstvo }e se razvijati tokom celog XIX i prve polovine XX ve-

ka. Industrija je po~ela da se razvija sna‘nije tek od dvadesetih godi-na XX veka. Raznih zanatlija u Obrenovcu, 1900. godine, ima 80, 1905.ve} ih je 105.2 Organizovani su u esnafe, a najpoznatiji behu }ur~ijski,opan~arski, abaxijsko-terzijski i kroja~ki, mesarsko-sapunxijski isve}arski i lebarski. U tom periodu, ima i 16 mehanxija i 10 gostio-ni~ara, a {to govori da je promet qudi veliki kojima je trebalo obez-bediti i preno}i{te i hranu. Mnogi qudi, kirixijaju od zapadne Sr-bije ka Obrenovcu i Zabre‘ju, jer je Zabre‘je velika luka, preko koje setransportuje roba.

Iz spiska Mesnog narodnog odbora Obrenovca, koji je ra|en 1945.godine, mo‘emo videti koje su zanatlije, odnosno zanatske radwe3 po-stojali, u tom trenutku, u Obrenovcu:

1. Moler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. Soda voda. . . . . . . . . . . . . . . . . . 23. Tapacirer . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. Voskarske radwe . . . . . . . . . . . . . . 55. Opan~arske* . . . . . . . . . . . . . . . 196. Mesarske* . . . . . . . . . . . . . . . . . 57. Kroja~ke* . . . . . . . . . . . . . . . . . 188. Bravarske* . . . . . . . . . . . . . . . . . 99. Berberske . . . . . . . . . . . . . . . . . . 810. Mlinarske . . . . . . . . . . . . . . . . 1311. Obu}arske . . . . . . . . . . . . . . . . 1112. Sara~ko-sedlarske . . . . . . . . . . . . 313. U‘arske . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214. Kamenoreza~ke . . . . . . . . . . . . . . 215. Kova~ke . . . . . . . . . . . . . . . . . 3516. Ma{in-bravarske . . . . . . . . . . . . 417. Stolarske . . . . . . . . . . . . . . . . . 818. Fotografske . . . . . . . . . . . . . . . 219. Kolarske . . . . . . . . . . . . . . . . . 720. Hlebarske . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Prilog zanatstvu, saobra}aju, ugostiteqstvu i trgovini u Obrenovcu...

161

2 Ibid., 69.3 Me|uop{tinski istorijski arhiv Vaqevo (u daqem tekstu: MIAV), fond: Ok-

ru‘ni narodni odbor Vaqevo (u daqem tekstu: ONO Vaqevo), Privredno odeqe-we 1945, kut. inv. br. 4.

21. Ka~arske . . . . . . . . . . . . . . . . . 222. Potkiva~ke . . . . . . . . . . . . . . . . 123. Kozmeti~arske . . . . . . . . . . . . . . 124. Bojaxijska . . . . . . . . . . . . . . . . . 325. Limarske . . . . . . . . . . . . . . . . . 426. Vunovla~arske . . . . . . . . . . . . . . 327. ]ur~ijske . . . . . . . . . . . . . . . . . 728. âsovni~arske . . . . . . . . . . . . . . 129. Kroja~nice . . . . . . . . . . . . . . . . 330. Orijentalne poslasti~arnice . . . . . 3

Zna~i, skoro 200 radwi u u‘em gradskom jezgru.

Iz pregleda mo‘emo videti da starih zanata, kao {to su ~arugxija,mutavxija, tufegxija vi{e nema. Isto tako, ne mo‘emo zakqu~iti ko-liko je qudi bilo zaposleno, koliko ih je bilo kao kalfe ili kao {e-grti. Neke radwe nisu ni popisane, kafane i hoteli, a ni mlekarskaradwa. Nisu navedena ni neka zanimawa, koja nisu bila malobrojna.To su, pre svega, ko~ija{i za prevoz robe i fijakeristi za prevozqudi. Fijakeristi, krajem XIX veka nisu uspeli da osnuju svoj esnaf,jer nisu posedovali, a nisu mogli ni da poseduju, potrebna dokumenta,npr. majstorsko pismo.

U celom Okrugu vaqevskom mlekarstvo je bilo veoma slabo razvije-no. Ne{to boqa situacija je bila u Obrenovcu i Zabre‘ju, jer su tu po-stojale dve otkupne stanice. U Zabre‘ju je bila zadru‘na, dok je uObrenovcu bila privatna.

Dajemo tabelarni pregled proizvodwe i potro{we mleka, u Srezuposavskom iz 1945. godine.

Red.br.

Naziv odboraProizvodwa

mlekaPotro{wa

Prerada u do-ma}instvu

Prerada umlekarama

1 Vuki}evica 85 l. 45 l. 40 l.2 Veliko Poqe 190 l. 80 l. 110 l.3 Grabovac 305 l. 150 l. 155 l.4 Dren 250 l. 100 l. 150 l.5 Zabre‘je 400 l. 100 l. 100 l. 200 l.6 Zve~ka 140 l. 80 l. 60 l.7 Jo{eva 195 l. 90 l. 105 l.8 Krtinska 70 l. 40 l. 30 l.9 Lon~anik 120 l. 50 l. 70 l.10 Qubini} 130 l. 60 l. 70 l.11 Milorci 75 l. 45 l. 30 l.

Milan \ur|evi}

162

12 Obrenovac 150 l. 100 l. 50 l.

13 Ora{ac 110 l. 70 l. 40 l.

14 Piroman 130 l. 70 l. 60 l.

15 Ratari 130 l. 65 l. 65 l.

16 Skela 180 l. 100 l. 80 l.

17 Trstenica 170 l. 85 l. 85 l.

18 Urovci 120 l. 45 l. 20 l. 55 l.

19 U{}e 140 l. 80 l. 60 l.

I iz ovog tabelarnog pregleda4 mo‘e se videti da je proizvodwamleka u Posavskom srezu zaista skromna. Ne treba zaboraviti da je upitawu prva posleratna godina 1945. kao i ~iwenicu da na teritorijiObrenovca nije bilo krava visokomle~ne rase.

Prema izve{taju Mesnog narodnog odbora Obrenovac, od 29. okto-bra 1945. godine, u Posavskom srezu postojale su dve mlekare.

U Zabre‘ju je postojala otkupna stanica „Zadruga proizvo|a~a uZabre‘ju” koja je udaqena od ‘elezni~ke stanice 500 metara, a odObrenovca 2.500 m. Wihova centrala nalazila se u Beogradu u Gra~a-ni~koj 11/1. Kapacitet stanice je 1.000 litara mleka dnevno, dok je unavedenom periodu primala svega 40 litara dnevno. U ratu nije bilao{te}ena. Posedovala je kompletan ure|aj za primitivnu pasteriza-ciju mleka i proizvodwu sira i putera. Tako|e, imala je separator,bu}kalice, hladwak, kante, bazene i kazane za zagrevawe. Reonsnabdevawa iznosio je 5 km. U woj je radio mlekarski stru~wakDamwanovi} I. Du{an koji je imao vi{u mlekarsku {kolu zavr{enu uNarvaru (Ma|arska), kao i trideset godina prakse na dr‘avnomimawu „Beqe”.

U Obrenovcu je bila privatna mlekara vlasnika Stojana Maksimo-vi}a udaqena od ‘elezni~ke stanice 200 m. Kapacitet mlekare bio je200 litara mleka dnevno, a u toku 1945. godine kori{}ewe kapacitetaje bilo 50% jer je bilo malo mleka na tr‘i{tu i nije imalo prevoznihsredstava. Mlekara je proizvodila puter i sitni pre~anski sir. Odma{ina imala je bu}kalicu „[koda”. Vlasnik Stojan Maksimovi}imao je mlekarski zanat i trgova~ku {kolu.

U ve} navedenom spisku zanatlija tako|e nemamo zanimawe brodo-vlasnik a znamo da je bio veoma ‘iv saobra}aj la|om od Zabre‘ja doBeograda kao i od Zabre‘ja do u{}a Kolubare, od Breske do Kupinovadereglijama. Saobra}ajne prilike u posavskom srezu bile su veoma do-


163

4 MIAV, fond: ONO Vaqevo, Privredno odeqewe 1945, kut. inv. br. 4.

bre jer je 1908. godine otvorena pruga Zabre‘je – Vaqevo, a 1928. god.otvorena je pruga Obrenovac – Beograd.

Interesantna je i zanimqiva licitacija koja je ra|ena u Op{tin-skom sudu – Zabre‘je, dana 25. septembra 1925. godine5, po odobrewuMinistarstva saobra}aja Kraqevine SHS – Kapetanija pristani-{ta. Predmet licitacije je izdavawe pod zakup pravo prevoza na me-stu Zabre‘je, na jednu godinu dana, i to od u{}a Kolubare do ku}e Mi-lana \uri}a.

(prepis)

U S L O V I

1. Zakupac je du‘an, da ovaj prevoz odr‘ava sa ispravnim dereglijama i

kompama koje odgovaraju za taj posao i da uvek ima dovoqan broj objekata.

2. Da sve vozove odr‘ava uvek u ~istom i ispravnom stawu, kako

prevo‘ewu preko vode ne bi pretila nikakva opasnost. Ispravnost za-

kup~evih objekata ispita}e Kapetanija pristani{ta u Beogradu.

3. Da ima za prevoz dovoqan broj qudi koji su ve{ti u tom poslu.

4. Da mesta gde vozovi staju i pristaju udesi o svom tro{ku, tako da

otuda ne snosi nikakve {tete putnik ili trgovac i da se sa obale

mo‘e u}i u objekat lako i podesno, da za prevoz kola i stoke mora imati

Milan \ur|evi}

164

Pristani{te na Savi kod Zabre`ja

5 Arhiv Srbije Beograd (u daqem tekstu: AS) – Odeqewe u @elezniku, G-253, F-742.

dereglije, kompe ude{ene tako, da mogu upregnuta kola u}i i iza}i. Dere-

glije moraju biti ogra|ene.

5. Da sam o svom tro{ku nabavqa sve potrebne vozove, skele i ~amce i

sav wihov pribor, pa da ga tako|e o svom tro{ku opravqa i odr‘ava u

ispravnom stawu.

6. Da dr‘i na vidnom mestu prevoznu tarifu, kako bi svako mogao vi-

deti i znati, koliko ima da plati na ime prevoza. Ve}e takse za prevoz

zakupac ne sme napla}ivati no {to je odobreno propisanom tarifom br.

101. Saobra}aj se mora odr‘avati preko cele godine u svako doba dana.

Letwi meseci ra~unaju se od 1. aprila do konca septembra a ostali zim-

ski. Letwi dan se ra~una od 6 ~asa ujutru do 19 ~asa, a zimski od 6 ~asa

do 17 ~asa.

7. Odre|enu zakupninu pola‘e i pla}a Kapetaniji pristani{ta

unapred za tri meseca.

Zakupac je tako|e bio du‘an da izdaje vozne karte koje Kapetanija‘igo{e. Tako|e je bilo predvi|eno da svaki sopstvenik plovnogobjekta koji poseduje propisanu plovidbenu dozvolu, ima pravo daprevozi svojim objektom samo sebe, ‘enu i decu i svoju robu. Za svakudrugu osobu ili robu koju prevozi ima da plati zakupcu prevoza iznosprema odobrenoj tarifi.

Zakupac nije imao pravo naplate prevoza u slede}im slu~ajevima:

1. Kad dr‘avni ~inovnici – slu‘benici putuju slu‘benim poslom.2. Za decu do 7 godina, kad uz roditeqe idu.3. Za telad, ‘drebad, jagawce, jari}e, prasce kad uz mater idu.4. Za po{tu i po{tono{e.5. Za skitnice i krivce, koje vlast sprovodi i za wihove sprovodnike.

Iskli~na po~etna cena za licitaciju bila je 10.000 dinara, a u~e-stvovali su: Mihajlo Petrovi}, op{tina Progar, op{tina Zabre‘je iBranislav Novakovi}, Milan Dimitrijevi}, Milorad Baji} i @i-van Bogdanovi}.

Pobedila je op{tina Zabre‘je i Branislav Novakovi} sa iznosom67.300 dinara. Vredno je napomenuti da je @ivan Bogdanovi} kod iz-nosa 60.500 din. odustao iz razloga {to su po~ele da rade dve la|e doKupinova – prevoz na Breski i da mu se ne isplati da daqe licitira.Cene prevoza su slede}e:

T A R I F AZa prevoz Zabre‘je obe obale od ku}e M. \uri}a do u{}a Kolubare

1. Za jednu osobu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . din. 1.502. Kola obi~na sa jednim kowem. . . . . . . . . . . . . din. 10.00


165

3. Kola obi~na sa dva kowa. . . . . . . . . . . . . . . . . din. 14.00

4. Automobil putni~ki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . din. 40.00

5. Automobil teretni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . din. 50.00

6. Krupna stoka od komada . . . . . . . . . . . . . . . . . din. 5.00

7. Sitna stoka od komada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . din. 2.00

8. Roba do 100 kgr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . din. 3.00

Za utovar i istovar ima se stranka starati, ako zakupac vr{i uto-var odnosno istovar onda ima pravo na jo{ polovinu tarife propisa-ne za odnosni predmet koji se prevozi.

Ovaj tarifnik odobrilo je Ministarstvo saobra}aja re~nog sao-bra}aja br. 8410, od 11. septembra 1925. godine.

Brodovlasnik Veqa Jezdi}, iste godine, tra‘io je dozvolu od Kape-tanije pristani{ta za postavqawe {tekova za vr{ewe putni~kog sao-bra}aja izme|u Zabre‘ja i Beograda a u stanicama: Zabre‘je, Obreno-vac, Umka. U Obrenovcu pristani{te je bilo 200 metara ispod mostadok je u Zabre`ju bilo 150 m ispod sindikatskog {teka.

Dobio je i dozvolu da ~amcem mo‘e na la|u prebaciti putnike uOstru‘nici i Bari~u6.

Trgovina i zanatstvo povukli su za sobom i razvoj ugostiteqstva.

Ne znamo koliko je bilo kafana, mehana, javnih ku}a, ali razvojbawe na samom po~etku XX veka, doveo je do toga da se podi‘u i hoteli.

Najpoznatiji hotel podignut je u samom centru Obrenovca 1886. go-dine.7 Podigao ga je Rista Antonovi}, a posao je razgranao sin mu Sto-jan. Poslovi se {ire, a ugled i bogatstvo porodice Antonovi} rastu.Postali su vlasnici rudnika u Velikim Crqenima, jer je ugaq biova‘an energent za tada dve velike fabrike „Industrijsko-trgova~koAD Suvobor”, Obrenovac i „Parnu strugaru i automatske mlinoveMitra S. Simovi}a i sinova”, Zabre‘je. Po~etkom XX veka, Stojan }eusvojiti Mirka od majke Dragiwe, ro|ene Antonovi}. Mirko je nasta-vo dobru tradiciju i sa~uvao imawe, uredio i dobro vodio. Mirko }eratne godine provesti u nema~kom zarobqeni{tvu, ali }e ve} 14. maja1945. godine biti uhap{en zbog prekr{aja Uredbe o vojnim sudovima iUredbe o zameni nov~anica, pa }e od strane Vojnog suda kragujeva~kevojne oblasti pod brojem 512/45, od 22. juna 1945, biti osu|en na 3 godi-ne prinudnog rada (vaqda je u nema~kom zarobqeni{tvu len~ario) ibi}e mu oduzete gra|anske ~asti u trajawu od 3 godine. Kao„neprijatequ naroda”, usledila je i konfiskacija celokupne imovine.

Milan \ur|evi}

166

6 Isto, isto.7 Isto, G-253 i F 747.

Po Odluci i Zak. SNS u Obrenovcu br. 7/46 oduzeto je oko 3 hektarazemqe u centru Obrenovca, zatim hotel, sa svim inventarom, kao irudnik „Crqeni” u Srezu Lazarevac, u Velikim Crqenima rudnik„Kolubara”, oba sa zemqom.8 Ne}emo nabrajati sav inventar, spisak jeduga~ak, ali nam se ~ini interesantnim deo iz zapisnika o konfiska-ciji da je 12 komada „nahtkasni plehanih” odneto od strane Nemaca.Ovaj podatak izaziva veliku sumwu, jer ne znamo {ta }e vojniku u bek-stvu i odstupawu predmet koji stoji pored kreveta za spavawe. Tako|e,zanimqiv je podatak, {to se vidi iz spiska inventara u ku}i u Ulicikraqa Aleksandra br. 8, da je jo{ pre konfiskacije odneto slede}e:

1. Dva ormara starinska jednokrilna2. Dva polovna kreveta3. Jedan stol trpezarijski4. [est komada obi~nih stolica5. Jedan kuhiwski kredenac6. Jedan ormar sa tri fioke7. Jedna nahtkasna plehana8. Jedan luster sa sijalicom

Ove stvari predate su drugu poru~niku Ceki}u.9

Zapremina oduzetih buradi, kaca i balona u kojima se pravilo i~uvalo vino i rakija, (pa‘qivim prebrojavawem), iznosila je 36.700litara. Kazan lampek, uzidan be{e, a bilo je kazana za karbitskoosvetqewe i kazana za kupatilo. Samo grede hrastove, podmeta~i zaburad, kubicima se mere. Za 124 godine postojawa, hotel je do~ekivao iispra}ao i kraqeve i velika{e i onog u ~ijoj je ulici bio, kraqa Pe-tra I Oslobodioca (br. 62) i onog u ~ijoj je ulici bila porodi~na ku}a,kraqa Aleksandra Ujediniteqa, a i mnoge druge, znane i neznane. Pod-se}amo da je, 3. novembra 1904, u gostionici Antonovi}, odr‘an kon-cert sa igrankom, u korist kase Obrenova~ke radni~ke ~itaonice. Dokraja svog ‘ivota, 1972. godine, Mirko Antonovi} u hotel svojom no-gom nije kro~io.

Iza samog hotela Antonovi}a, nalazio se Grand hotel, u Ulicikraqa Petra br. 63. Hotel je osnovan 1912. godine,10 a vlasnik je Popo-vi} Mladen. Hotel Grand nalazio se na parceli veli~ine 14,45 ari ibio je od tvrdog materijala. U prizemqu je imao jednu veliki salu ijednu pred salu i jednu kuhiwu i kelneraj. Na spratu je imao 8 soba. Ta-


167

8 Sne‘ana Radi}: Konfiskacija imovine u Vaqevskom okrugu 1944-1946, MIAV, Va-qevo 2002, str. 153-154.

9 MIAV, fond ONO Vaqevo, Privredno odeqewe 1945, kut. inv. br. 5.10 AS – Odeqewe u @elezniku G-253 i F 747.

ko|e je posedovao i veliki podrum. U sastavu Grand hotela bila je jo{jedna ku}a od tvrdog materijala, koja je imala dva lokala sa ulice, trisobe, predsobqe, kuhiwu, {upe i podrum. Ovo su navodi Zak. SNS uObrenovcu br. 34/35. Pored ovih nepokretnosti, u KO Zve~ka konfi-skovano je poqoprivredno dobro u povr{ini od 12,65.06 ha.11

Oduzimawe imovine, nacionalizacija12 i konfiskacija, nastavqe-na je i 1948. godine. U Politici, od 29. aprila, preneta je odluka vladeNarodne Republike Srbije o nacionalizaciji komercijalnih magazi-na i podruma, od slede}ih lica:

1. Dragojlo Lazi}, Obrenovac2. Desimir Filimonovi}, Obrenovac3. Qubica Mi}i}, Obrenovac (4 magacina)4. Milorad Mati}, Obrenovac5. Lazar \or|evi}, Obrenovac6. Anastas Jovanovi}, Obrenovac7. Ilinka Ristanovi}, Obrenovac8. \or|e Popovi}, Obrenovac9. Sofija Kovanxi}, Obrenovac10. Nikodim Xevadi}, Obrenovac.

Tako|e je u istom broju Politike, navedeno koja su sve privatnapreduze}a, oduzeta na teritoriji Srbije. Na teritoriji Sreza posav-skog, oduzeti su slede}i mlinovi:

1. Bra}a Brankovi}, Grabovac2. Borisav Jordanovi}, Grabovac3. Bra}a [ainovi}, Grabovac4. Branislav [ainovi}, Grabovac5. \or|e Damwanovi}, Bari~6. êdomir Ili}, Bari~7. Milivoje Babi} i brat, Veliko Poqe8. Andrija Stefanovi}, Zve~ka9. Jovan Kne‘evi}, Obrenovac

Svi gore navedeni oduzeti objekti doprinosili su boqoj snabdeve-nosti tr‘i{ta, a nisu navedeni u prikazanom spisku zanata i radwi.

*

Drugim dolaskom Milo{a Obrenovi}a na vlast 1859. godine,Obrenovac je postao sresko mesto i pana|ur se premestio sa Uba. Od

Milan \ur|evi}

168

11 Sne‘ana Radi}, n. d., str. 172.12 Sl. glasnik NR Srbije, br. 25, od 30. aprila 1948, str. 154.

tada je ostalo da se u Obrenovcu svake godine, u po~etku, (datum semewao), ustanovi Petrovdanski va{ar.

Posle Prvog svetskog rata po~eo se redovno svake godine proslav-qati dan oslobo|ewa Obrenovca. Proslava Sv. Luke, 1930. godine,uveli~ana je i otvarawem i osve}ewem novopodignute zgrade osnovne{kole (danas je to Prva obrenova~ka osnovna {kola). U svim prosla-vama, nosioci i organizatori, bili su vi|eniji Obrenov~ani koji susvesrdno pomagali proslavu. Recimo za proslavu 1930. godine dosta seanga‘ovao trgovac, kako su ga zvali „pravoslavni jevrejin” Isak Da-niti. Ovo se mo‘e pro~itati u Glasu Vaqeva, od 16. novembra 1930.

Jedna od najzna~ajnijih proslava i sve~anosti, kako su je novinarinazvali, retka sve~anost odr‘ana je u Zabre‘ju. U celosti navodimotekst: „11. septembra ove godine (1932.), prire|uje se u Zabre‘ju utak-mice sportskih dru{tava: hazene, lopta~kih, motociklista i velosi-pedskih, koncerti vokalno-instrumentalne muzike: Vaqevsko pe-va~ko dru{tvo „îka Quba”, „Zanatlija” i xez band „Havaja”, Obre-nova~ko crkveno peva~ko dru{tvo, tambura{ki zbor iz Lajkovca, mu-zika obrenova~kih cigana, tambura{kog zbora iz Zabre‘ja, pleh ban-de, tambura{kog zbora i peva~kog hora Doma slepih iz Zemuna, a uzu~e{}e Sokola iz Vaqeva, Lajkovca, Obrenovca, Beograda i Zemuna,Jadranske stra‘e iz Vaqeva, Obrenovca i Beograda, Narodne odbraneiz Beograda, lova~kih dru{tava, vesla~kog kluba iz Beograda i Zemu-na, Aero klub u~estvuje sa dva padobrana i pet aeroplana, koji su ce-log dana vozili publiku, auto kluba Kraqevine Jugoslavije, mornari-ce, fotoamaterske sekcije iz Beograda, Saveza trezvene mlade‘i, dru-{tva „@ozijegaca” i maturanata iz Nice. Radio Beograd vr{i}e 2,5sata prenosa sa ove prosvetno humane i nacionalne priredbe, a dveton aparature vr{i}e filmsko snimawe. Trajekt kod Zabre‘ja, prevo-zi}e besplatno bra}u Sremce, lokal Obrenovac û Zabre‘je, vr{i}ebesplatan prevoz publike, a specijalne la|e iz Beograda, omogu}ujuBeogra|anima da uz cenu od 15, 10, i 5 dinara posete ovu priredbu.Vaqevci imaju specijalan voz za jednu ~etvrtinu cene. Prijave primapoznati nacionalni radenik brat Delak, u oficirskom domu.”Objavqeno u „Glasu Vaqeva”, 4. septembra 1932. godine.

I da napomenemo, pored dva navedena hotela u Obrenovcu je bilo iveliki broj kafana. Me|u najpoznatije kafane spadaju „Mali Pariz”(u wu je dolazio i Mo{a Pijade, visoki partijski i dr‘avni funkcio-ner u posleratnoj Jugoslaviji), „Zlatiborac”, ispred te kafane bila jepolazna stanica za fijakeriste (sada je tu stambena zgrada i zadwi iz-laz bioskopa Pale‘), „Kod Cincarina” koja je najvi{e pru‘ala uslu-


169

ge kirixijama, „Zeleni venac” i mnoge druge. Neka ostane i zabele‘e-no da je u kafanama „Kod Paje }oravog” i kod „Zemunca” bilo najlep-{ih dama koje su se bavile najstarijim zanatom. Cena usluge kretala seod 10 do 12 dinara.13 Mogu se zamisliti setni osmesi i duboki uzdasivreme{nih Obrenov~ana. Iz pri~a savremenika, saznajemo da je bilo idama koje su bile nedostupne za sve sem za bogate Obrenov~ane, koji su ihizdr‘avali i pla}ali stan, hranu, ode}u, nakit, novac. Za obalski rad-nike na Zabre‘ju malo „ocvale” dame usluge su napla}ivale 5 dinara.

Za mnoge zanate, kao i za fijakeriste, nije bilo {kole niti mesta zaobuku, sem u~ewa od starijih i vi{egodi{weg rada. Takva zanimawa su:

– holceri (uglavnom su dolazili iz Bosne i Like, jer su imali isku-stvo rada u austrougarskim pilanama; bili su majstori za pakovawe iprenos trupaca. Te‘ak posao koji su onu uz pomo} capina sa lako}omobavqali. (Treba zamisliti deblo du‘ine 8-10 m, pre~nika 60 cm).

– splavari koji su Tarom, Drinom i Savom prevozili oblovu gra|u.Oni su tako|e dolazili najvi{e iz Bosne.

– senzali (ispitivali su kvalitet ‘ita, bu{ili su xak ‘ita sa svihstrana specijalnim {ilom. Zna~i, trule‘i nije smelo biti. Ta kon-trola je odgovarala i prodavcima jer od wihovog izve{taja zavisilaje prodajna cena ‘ita.

Milan \ur|evi}

170

Bravarska radwa Mihaila S. Nejkovi}a koja je, 1936. godine,

uvozila i prodavala bicikle

13 Prost fizi~ki radnik u Simovi}evoj strugari na Zabre‘ju za 8 ~asova rada zara-|ivao je 12 dinara. I danas se u Zapadnoj Evropi (Holandiji i Nema~koj) cena tihusluga napla}uje uglavnom u visini radni~ke dnevnice (prim. autora).

Mnoge zgrade u Obrenovcu nemi su dokaz svekolike zanatske, trgo-va~ke i ugostiteqske aktivnosti. Vi{e nema radwe Mitra Simovi}a,Blagoja Mati}a i Arsovi} Milo{a, i tu vi{e ne mo‘ete kupiti prvo-klasni uvozni plug sa deklaracijom i garancijom.

Jedina autenti~na radwa iz 1910. godine, koja je u funkciji i danas,jeste radwa Mihajla Nejkovi}a. Od 1936. godine tu se mogao kupiti bi-cikl (velosiped), uvoz iz Nema~ke, za 2.000 dinara. Mogao je i dnevnoda se iznajmquje. Pore|ewa radi, cena dobre krave be{e 1.500 dinara.

Summary

In the canton of Posavina, during the whole 19th century, the dominant economic

activity was agriculture, followed by the crafts. Traditional shoe makers, black-

smiths and tavern hosts were the most common occupations. In the 20th century, the

development of industry commences, and so does the transportation and traffic. The

railway infrastructure and traffic is developed in 1908 and 1928. Thus, the town of

Obrenovac becomes connected to its district center – Valjevo, but it also becomes

connected with the capital. The wood and milling industry get intensely developed

after the World War I, as well as brick and potsherd industry. That is, also, a time of

the electrification of the town. In the same period the commerce and the crafts are

flowering. The first locksmiths appear, as well as grinding machine operators. At

that time, several hotels were built in the Obrenovac because it becomes the place of

great interaction and frequency of people and goods. If we were to count all em-

ployed people in all industrial enterprises and craft stores then, we would realize that

at the end of the 19th century and at the beginning of the 20th century there were no

unemployed people in Obrenovac.


171

Sne‘ana Radi}

Miroslav Peri{i}: OD STAQINA KA SARTRU – Formirawejugoslovenske inteligencije na evropskim univerzitetima 1945-1958,

Institut za za noviju istoriju Srbije Beograd (Biblioteka „studije imonografije”, kw. br. 45), Beograd 2008, 545.

Sredinom 2008, u godini jubilejaInstituta za savremenu istoriju Sr-bije (50 godina postojawa) objavqe-na je kwiga Miroslava Peri{i}a„Od Staqina ka Sartru” – Formi-rawe jugoslovenske inteligencije naevropskim univerzitetima 1945-1958.Kwiga je nau~no-istra‘iva~ka pu-blikacija, u ~ijoj osnovi je rukopisdoktorske disertacije, odbrawene 2006.godine na Filozofskom fakultetu uBeogradu. Mo‘e se re}i da autor pri-pada dana{woj generaciji istori~arakoji se upu{taju u „izazov” pisawa„novije istorije” i u slo‘enija pro-u~avawa istorijskih procesa.

Prou~avawe socijalisti~kog raz-dobqa istorije Jugoslavije, u doma-}oj istoriografiji, bilo je svedenona radove o izgradwi partijske vla-sti, politi~ke i pravne prilike, ob-javqivawe zbornika gra|e o federa-lizmu i spoqnoj politici. Posled-wih godina otvaraju se nove teme ipodsti~u istori~ari da sa vi{e kri-ti~nosti prema ideolo{kom nasle|uobavqaju kompleksnija i tematskirazu|enija istra‘ivawa: privreda,selo, kulturna politika, odnos dr-‘ave i crkve, univerziteti, vojska,elita, strani uticaji i brojne druge.Navedenom kompleksu pripada i te-

ma Formirawe jugoslovenske inte-ligencije na evropskim univerzite-tima 1945-1958. Pre ove kwige u srp-skoj i jugoslovenskoj istoriografi-ji postojao je samo jedan ~lanak oddevet strana, koji samo otvara temu,pod naslovom „Jugoslovenski studen-ti – stipendisti u inostranstvu istrani studenti na jugoslovenskimuniverzitetima 1945-1948”, autoraBranka Petranovi}a.

Autor nas znala~ki vodi kroz po-ratne godine kriti~kim odnosomprema pro{losti, isti~u}i ono {toje dobro i {to je lo{e, sve potkrep-qeno prvorazrednim istorijskim iz-vorima i pronicqivom analizom, ikako sam ka‘e u zakqu~ku, ranije seradilo „na na~in da se pro{lost ilipotre, svesno zaboravqa i falsifi-kuje, ili veli~a i slavi bez stvarnogistorijskog osnova”.

Kwiga ima sedam poglavqa: Pred-govor (9-24), Uvod (27-47), Ideologi-ja i znawe (51-115), Iskustvo sa Zapada(119-174), Studije na Istoku (177-254), Uzemqi sredwoevropske tradicije(257-329), Nova politika: tragawe zavlastitim putem (333-436) i Zakqu-~ak (439-447). Zatim slede: Prilozi(spiskovi studenata), Fotografije,Izvori i literatura i Bele{ka o au-

173

KRITIKE I PRIKAZIREVIEWS

toru (451-545). Napisana je na osnovuneobjavqene arhivske gra|e jugoslo-venske, odnosno srpske provenijen-cije (oko 20 fondova) i inostraneprovenijencije, naro~ito ê{ke Re-publike (11); zatim, kori{}eni suneobjavqeni memoarski izvori (dnev-nici aktera tih zbivawa), kao iobjavqeni izvori i obimna litera-tura na srpkom jeziku i stranim jezi-cima (oko 60 naslova).

Poglavqa sadr‘e, od 3 do 9 pod-tema, a sva zajedno, kao mozaik, gradesliku nastanka „nove inteligenci-je”. O slo‘enosti i ozbiqnosti ma-terije govore Predgovor i Uvod kojiimaju oko 50 strana, jer je dat istori-jat nastanka srpske i jugoslovenskeinteligencije u 19. i prvoj polovini20. veka.

Posmatrano u celini, kwigu us-lovno mo‘emo podeliti na dva veli-ka dela: prvi, 1945-1948, i drugi od1950. do 60-tih godina 20. veka, a obagovore o „planiranoj eliti”.

Posle zavr{etka Drugog svetskograta be‘i se od predratne pro{lo-sti, raskida sa gra|anskom tradici-jom, ru{i stari sistem vrednosti...Nekada{wi intelektualac zamewenju „tehni~arem znawa”. Zamewene sui uloge, stvarala~ku preuzima vlast,a „nau~nik postaje sledbenik”. Na-stao je period prevaspitavawa bur-‘oaske inteligencije o ~emu je Po-litika pisala 1945. kako profesoriBeogradskog univerziteta obra|ujupovr}e u Botani~koj ba{ti i da suprofesori Milo{ \uri}, Sima Mi-lojevi}, i drugi „uzeli a{ov u ruke idelimi~no koristili plodove svograda”. Ipak, pored svih mawkavosti,prosveta je u odnosu na predratni pe-riod unapre|ena, i gledano iz uglapojedinca – nepismenog je opismeni-la (analfabetski te~ajevi). Desilase „eksplozija” {kolstva, {to nije bioslu~aj sa visokoobrazovnim {kol-

stvom. Nepoverewe prema univerzi-tetskim profesorima, nedostatak fa-kulteta za mnoge struke, desetkovanikadrovi u ratu, uslovili su da se na16 univerziteta evropskih zemaqapo{aqe na {kolovawe ili usavr-{avawe preko 1.300 jugoslovenskihstudenata. Me|u zapadnim zemqamanajvi{e studenata bilo je u Francu-skoj.

Iz detaqne analiza saznajemo osvim te{ko}ama i preprekama na ko-je su nailazili jugoslovenski stu-denti, od stambenih i finansijskih,do neznawa jezika. Saznajemo, ne sa-mo o wima, ve} i o zemqama u kojimasu se {kolovali i ‘ivotu gra|anatih zemaqa. Ovo je deo kwige kojirazgoni i razgra|uje sve iluzije o ve-zama, odnosima, prijemu na{ih qudipogotovu u „bratske dr‘ave”. Na po-vr{inu izlazi istina o zabludamana koje je pala debela pra{ina. Maloje onih koji bi mogli i da pretposta-ve da su na{i studenti u SovjetskomSavezu studirali u veoma surovimuslovima. Kada se pro~itaju strani-ce o boravku jugoslovenskih vojnihpitomaca (oficira i podoficira –ne{to preko 5.000), ostaje gorak ukus.Tretman pitomaca u ve}em broju aka-demija i u~ili{ta, pogotovu u Tam-bovu, Groznom, ^kalovu, Kijevu iKrasnodaru bio je poni‘avaju}i.Dovoqno je podsetiti, kako autornavodi, da su bili sme{teni u razru-{enim zgradama bez prozora, bara-kama i zemunicama; da su imali sla-bu i jednoli~nu ishranu (kupus, ri-ba, ~aj, 200 gr. hleba crnog kao ugaq);da nisu imali vode za pi}e i higijenu(da su na{i pitomci koji su bili naUralu morali da idu pe{ke 40 km dabi se okupali), da su slu{ali nasta-vu na minus 25 stepeni, da su stra‘a-rili po 4 sata na minus 45 stepeni...Ni‘u se strahote, ali od svega najgo-ra su poni‘ewa koja su trpeli od ru-

Kritike i prikazi

174

skih kolega koji su ih, izme|u osta-log, nazivali „{umskim qudima”.Jednom re~ju, ni{ta od „toplog brat-skog zagrqaja”. Sve {to su pro‘ive-li u jednoj re~enici je opisala SavkaDap~evi} Ku~ar – „najte‘i dani u‘ivotu”, a po re~ima istori~ara,Sovjetski Savez je „bio zemqa u kojojje rat ubijao dugo i posle svog zavr-{etka”.

Posle Rezolucije IB, juna 1948, iraskola izme|u Jugoslavije i Sovjet-skog Saveza do{lo je do unutra{wihlomova studenata i preispitivawali~nih stavova. Pitomcima je save-tovano da ne slu{aju Radio Beograd ida treba da prihvate Rezoluciju, da }edobiti dr‘avqanstvo i udoban ‘i-vot. Bili su izlo‘eni raznim priti-scima i zastra{ivawima, la‘niminformacijama o stawu u Jugoslavi-ji, dok su optu‘be pqu{tale sa obestrane. Bilo je i onih koji su prihva-tili Rezoluciju (Hebrang i @ujo-vi}), ali i onih koji su se smelo odu-prli pritiscima. Tako, zabele‘ena jereakcija Radivoja Jovanovi}a Brado-we koji odbio da prisustvuje ~asumarksizma-lewinizma sa predavawemo Rezoluciji. Posle tri dana, bez sas-lu{awa, iskqu~en je sa Artiqerijskeakademije „\er‘inski” u Moskvi.

Po~etkom jula 1948, Vlada FNRJpozvala je sve jugoslovenske gra|aneda se vrate u domovinu. U vreme rezo-lucije bilo 1.424 vojna lica, od ko-jih se 1.082 vratilo, a 342 ostalo. Odcivilnih studenata vratilo se 400, aostalo je 65. Wihova kasnija sudbinau Jugoslaviji bila je razli~ita odslu~aja do slu~aja. Pored razo~are-wa u pogledu boravka u SovjetskomSavezu do‘iveli su razo~arewe i usvojoj zemqi od strane vlasti i par-tije (izolacija, sumwi~ewa, progo-ni, ubistva, Goli otok). Prva gene-racija „planirane elite” uglavnomje zavr{ila „neslavno”. Neki su „ele-

gantno” udaqeni iz zemqe i poslatiu diplomatiju. Iako je sukob biotragi~an za pojedince, pomogao je da„intelektualna elita skine okoveideolo{kog zarobqenika”.

Drugi deo kwige pripada periodukoji je usledio posle Rezolucije IB ikada se, od 1948, insistira na sop-stvenom putu u socijalizam koji segradi na vlastitom iskustvu i po-dizawu svesti o autenti~nosti jugo-slovenske revolucije. Oslawawe nasopstvene snage zna~ilo je da se izbeg-ne ekonomska blokada Istoka, izbeg-ne pomo} Zapada i da se nastavi saizgradwom socijalizma, ali na svojna~in. Posle sukoba sa SSSR-om za ju-goslovenske studente bila su zatvore-na vrata zemaqa tzv. „narodne demo-kratije”. KPJ se jasno opredequje dasvoje gra|ane vi{e ne {aqe na studijeu inostranstvo. Jugoslovenske vlastise okre}u doma}im univerzitetima idrugim nau~nim institucijama. Iz-gra|uje se nova kulturna politika ukojoj se napu{ta partijska diktatura.Kultura postaje prethodnica i sa-stavni deo spoqne politike. Zabe-le‘ena su brojna gostovawa folklor-nih grupa, izlo‘be, u~e{}a jugoslo-venskih filmova na festivalima, u~e-{}a muzi~kih umetnika na me|una-rodnim konkursima i drugo. Zahva-quju}i novoj strategiji i novopos-tavqenim ciqevima kultura je posta-la prvi izvoznik i pravi prezenterJugoslavije.

Nastupili su krupni zaokreti, ipo~ela je da se stvara druga generacija„planirane elite”. U tom perioduprosveta je najvi{e doprinela da sesocijalizam prika‘e kao pravednijiporedak. Bez obzira na socijalno po-reklo i ekonomske razlike – svi su bi-li jednaki. Tako je 1953. bilo 62.250, a1958 – 77.269 visokoobrazovanih stru-~waka. Samo od 1953. do 1963. godineoko 17.000 studenata provelo je, na

Kritike i prikazi

175

studijama ili usavr{avawu, u zapad-noevropskim zemqama. Stipendiranisu od strane dr‘ave ili vlada evrop-skih zemaqa. Mnogi od wih, u poto-wim godinama, ostavi}e velikog tra-ga u nauci i ima}e veliki uticaj idru{tvenu mo} kao Miladin Kora},Radomir Luki}, Qubomir Tadi},Gordana Babi}... Bez obzira na sve, os-taje otvoreno pitawe koliko su i onibili stvarala~ka elita, a kolikosledbenici politi~ke elite.

To su godine kada i Jugoslavijapo~iwe da dodequje stipendije zastudente iz zemaqa „tre}eg sveta”.

Jugoslavija je, od 1950, smatranazemqom najliberalnijeg socijaliz-ma, zemqe prihvatqive na Zapadu, aposle Staqinove smrti i na Istoku,zemqe koja ostvaruje veze sa zemqamatre}eg sveta ~iji lider postaje 60-tihgodina 20. veka, i tu poziciju }e za-dr‘ati do 1989. godine.

Ovaj, uslovno re~eno, drugi deokwige defini{e jedna misao autora„Nije presmelo re}i da je nova kultur-na politika bila ugaoni kamen na ko-jem je izgra|en model liberalnog soci-jalizma”. Taj period kratko naslovomodre|en: „Mawe ideologije – vi{eznawa. Dosezawe zapadnih vrednosti”.

Cela kwiga obiluje tabelama ojugoslovenskim studentima u svimevropskim centrima: starosna struk-tura, struktura studenata po obrazo-vawu, broj studenata po {k. godina-ma, po granama studija, po republi-kama i nacionalnoj pripadnosti,socijalnom sastavu... Tabele omogu-}avaju da ~italac preglednije pratiwihovo studirawe.

Na kraju kwige nalazi se blok fo-tografija evropskih prestonica ne-posredno po zavr{etku Drugog svet-skog rata, kao i fotografije jugoslo-venskih pitomaca i studenata.

U grupi Prilozi dati su spisko-vi studenata odabranih za studije u

SSSR-u u {k. 1946/47. i 1947/48. godi-ni; u Francuskoj za {k. 1945/46. godi-nu i êhoslova~koj u {k. 1945/46. i1946/47. godini; kao i spisak vojnihakademija i {kola na kojima su se{kolovala vojna lica iz Jugoslavijeu periodu 1945-1948.

Na kraju, ovu kwigu mo‘emo dapreporu~imo, kako profesionalnimistra‘iva~ima, tako isto i {iroj~itala~koj publici. Pored obiqapodataka koje autor iznosi, trebaukazati i na stil pisawa. Opisistawa u evropskim metropolama (Pa-rizu, Moskvi, Lewingradu, Pra-gu...), toliko su ‘ivopisni da nemo‘emo da se otmemo utisku i ne za-pitamo – da li smo ~itaoci ili akte-ri. Istovremeno, ponovo nagla{a-vamo, ispo{tovani su svi strogikriterijumi istorijske nauke koji sezahtevaju i o~ekuju od nau~nog rada.Srpskoj i jugoslovenskoj istorio-grafiji Miroslav Peri{i} je poda-rio dobro napisanu kwigu, kwigupunu nove faktografije, i istorij-skih analiza koja upotpuwuje slikutog perioda.

Najzna~ajniji doprinos ovog de-la savremenoj istoriografiji {to jeotvoreno pitawe i obavqeno kauzal-no dokazivawe periodizacije posle-ratne istorije Jugoslavije. BrankoPetranovi}, i ve}ina drugih istori-~ara, uzima 1952, odnosno 1953. kaoprelomnu godinu u razvoju Jugosla-vije. Miroslav Peri{i}, na osnovuneobjavqene arhivske gra|e, dolazido zakqu~ka da je to sam kraj 1949,ta~nije 1950. godina, ~ime je otvorenprostor za nova istra‘ivawa. Peri-{i} je dao dokaz, ali i otvorio novopoglavqe u srpskoj istoriografiji,odnosno dao je u „zadatak” istori~a-rima da sa vi{e kriti~nosti, premaideolo{kom nasle|u, obave komplek-snija i raznovrsnija istra‘ivawa iu drugim oblastima.

Kritike i prikazi

176

Jelena Pavlovi}:

[EZDESET OSMA – LI^NE ISTORIJE (80 svedo~ewa),priredio \or|e Malavrazi}, saizdava{tvo JP „Slu‘beni glasnik”

sa RDU RTS – Radio Beograd 2, 2008, 839.

Povodom ~etrdesetogodi{wicestudentskih demonstracija odr‘anihu Beogradu 1968, zahvaquju}i prire|i-va~u novinaru \or|u Malavrazi}u iizdava~u JP „Slu‘beni glasnik” ukwi‘arama se 2008. godine pojaviozbornik dokumenata [ezdeset osma –Li~ne istorije (80 svedo~ewa). Ovoobimno delo (preko 800 stranica) obu-hvata osamdeset autorizovanih svedo-~ewa u~esnika poznatih studentskihdemonstracija, a koja su autori pret-hodno izgovorili u~estvuju}i u doku-mentarnoj seriji Radio Beograda 2 „Go-vori da bih te video”.

Kako {ezdesete godine dvadese-tog veka do sada nisu temeqno is-tra‘ene u srpskoj istoriografiji,ovaj zbornik predstavqa dragoceniistorijski izvor prvog reda koji }epodsta}i nau~nu radoznalost i zado-voqiti istra‘iva~ke strasti: isto-ri~ara, sociologa, filozofa, psiho-loga, antropologa, politikologa...,ali i {ire ~itala~ke publike i sa-mim tim predstavqati zna~ajan do-prinos prou~avawu istorije socija-listi~ke Jugoslavije. Osvetliti po-zadinu junskih (lipawskih) tala-sawa (gibawa) i kriti~ki sagledatidoga|aj ~iji je zna~aj delimi~no pre-uveli~an i sme{ten na pijedastal le-

gende, dok je u drugom delu javnogmwewa nepravedno potcewen pred-stavqa zna~ajan zadatak koji se name-}e budu}im istra‘iva~ima. Svedo-~anstva, ali i naknadna zapa‘awa ospomenutoj godini nastala iz peraneposrednih u~esnika, od kojih sumnogi ostavili traga u jugosloven-skoj nauci i kulturi, a neki i danaspredstavqaju deo politi~kog, dru-{tvenog i kulturnog ‘ivota. Zbor-nik sadr‘i svedo~anstva onih li-~nosti koje, po re~ima prire|iva~a,predstavqaju kqu~ne li~nosti 68,koje imaju celovitu pri~u i koje subirane tako da reprezentuju razli-~ite struje unutar pokreta. Premdapisana razli~itim stilovima ovasvedo~ewa ~ine jedinstven okvir zarekonstrukciju junskih zbivawa i tu-ma~ewa wihovih uzroka i posledica.

U okviru jedanaest poglavqa (IGlasovi iz profesorske 68, II Feno-men Student, III Uzavreli studentskigrad, IV Studentske demonstracije –iskustvo i kwi‘evna inspiracija, VDuh 68. na Akademiji, VI Sociolo-{ko-filozofski autoportreti, VIIProcesi i tamnovawa, VIII Revolu-cionarno-dadaisti~ki kola‘, IX Za-greb – Beograd, X Mediji, osvetqeniiznutra XI Krug podr{ke) sabrana

Kritike i prikazi

177

su se}awa pobuwenih studenata iprofesora, dru{tvenih i kulturnihradnika koji su odigrali glavnuulogu tokom jednog od najdramati-~nijih poglavqa na{e posleratneistorije".

Iako su zbivawa u svetu (protes-ti u Parizu, Berlinu, Pragu, Var{a-vi...) uticala na aktivnost studen-tskog pokreta, stvarni bunt je nastaokao reakcija na slo‘ene probleme ju-goslovenskog dru{tva.

Sedma decenija, decenija nade irazo~arewa, ostala je upam}ena poporastu ugleda zemqe u inostran-stvu, ali i po dono{ewu novog Usta-va (1963), ustavnim amandmanima ko-ji su uticali na dekomponovawe ju-goslovenske federacije, smeni Alek-sandra Rankovi}a (1966), neuspe-{nim privrednim reformama (1961,1965), ja~awu republi~kih etatiza-ma, ekonomiji koja se sve vi{e zatva-rala u republi~ke granice, prodorunacionalizma, kao i poku{aju nedo-gmatske interpretacije marksizma iuslovno ve}oj slobodi za kulturnestvaraoce.

Pored crnog talasa koji se poja-vom u jugoslovenskoj kinematogra-fiji {ezdesetih godina bavio gro-tesknim prikazivawem jugosloven-ske stvarnosti podvla~e}i nesagla-snost izme|u teorije i dru{tveneprakse i studentske demonstracije suukazale na sve protivure~nosti jugo-slovenskog dru{tva i na taj na~indemontirale mit o socijalizmu kaobezkonfliktnom dru{tvu.

Demonstracije zapo~ete, 2. juna,sukobom studenata i brigadira naNovom Beogradu, okon~ane 9. juna1968. ~uvenim govorom predsednikaTita koji je pozvao studente da mupomognu u re{avawu nagomilanihdru{tvenih problema, uticale su nastvarawe specifi~ne dru{tveneklime, bile apel za {irewe slobode

i socijalne pravde, posebno za podi-zawe nivoa slobodnog mi{qewa iizra‘avawa, kao i poziv na svojev-rsnu revoluciju morala. Godina kojaje u svesti mnogih bila obavijena ro-manti~nim mitom pobune za is-puwavawe ideala bila je verovatno igodina posledwe pobune mladih uime izneverenih ideja socijalizma ijugoslovenstva.

Prvo poglavqe Glasovi iz profe-

sorske 68. sadr‘i svedo~ewa ~etrna-est aktivnih u~esnika studentske po-bune: Q. Tadi}a, M. Markovi}a, S.Stojanovi}a, Z. Golubovi}, M. @i-voti}a, D. Mi}unovi}a, N. Popova,T. In|i}a, B. Kuzmanovi}a, S. Ela-kovi}a, N. Milo{evi}a, K. âvo-{kog, Q. Jeremi}a, P. Baj~eti}a, kaoi govor koji je na Pravnom fakulte-tu odr‘ao profesor Mihailo \u-ri}. Sabrana su svedo~ewa profeso-ra i asistenata duhovnih pokreta~aprotesta koji su se, bave}i se savre-menim politi~kim temama u okviru~asopisa Praksis (Zagreb) i Filo-zofija (Beograd), zalagali za krista-lizaciju kriti~kog mi{qewa i kri-ti~kog odnosa prema sistemu (bespo-{tedna kritika svega postoje}eg).Po wihovom mi{qewu 1968. je bilaprotest za socijalne vrednosti kojeje re‘im dr‘ao po strani (Tadi}),svojevrsni otpor represiji (Golubo-vi}), levo liberalna pobuna (Mi}u-novi}), levo emancipatorski pokret(Stojanovi}), provala povre|enogose}awa za elementarnu ‘ivotnupravdu (Jeremi}), po~etak delegiti-mizacije jednog sistema (@ivoti}),samoniklo, samodelatno kretawe,pokret koji je oduzeo legitimacijuBrozovom re‘imu (In|i}).

Drugo poglavqe Fenomen Stu-

dent osvetqava doga|aje iz vizuresaradnika poznatog studentskog gla-sila koje je kroz rubrike namewenehumoru ezopovskim jezikom kri-

Kritike i prikazi

178

ti~ki obra|ivalo savremene dru-{tveno-politi~ke teme i na taj na-~in pripremalo teren za pobunu. Se-}awa na svojevrsnu {kolu novinar-stva i intelektualno liberalnuatmosferu koja je u woj vladala daju~lanovi redakcije Studenta: \. Vu-kovi}, A. Hoxi}, A. Ili}, M. Savi},M. Josi} Vi{wi}; B. Ota{evi}, K.Kurspahi}, V. Teofilovi}, M. Maj-storovi}. Iz wihovih iskaza sazna-jemo da su studentska i omladinska{tampa bile profesionalno ure|i-vane, a ~asopis Student postao ugle-dni list velikog tira‘a koji nije~itala samo studentska populacija.

Uzavreli Studentski grad pred-stavqa naslov tre}eg poglavqa kojesadr‘i se}awa stanara Studentskoggrada na Novom Beogradu, mesta oda-kle je potekla pobuna, a potom se po-sle doga|aja na Podvo‘waku, preli-la u fakultetske amfiteatre i aule.U se}awima A. Jak{i}, S. Vujovi}a,\. Uskokovi}a, R. \uri}a, P. Bogda-novi}a i S. Vujovi}a Studentskigrad je bio mesto gde je u skromnimpaviqonima, bez kupatila, telefo-na, televizora, sa velikim brojemilegalno useqenih ‘ivela brojnastudentska komuna ~ije se poreklovezivalo za skromne ~inovni~ke, ra-dni~ke i seqa~ke porodice iz svihdelova Jugoslavije i koja je, tek do-laskom u Beograd, bila u prilici daupozna ‘ivotne uslove pripadnikapovla{}enih krugova. Tokom pobuneovaj „grad u gradu” izolovan studen-tskom i policijskom stra‘om posta-je ostrvo intelektualne slobode .

êtvrto poglavqe Studentske

demonstracije – iskustvo i kwi‘ev-

na inspiracija sadr‘i tekstove ta-da{wih studenata potowih kwi‘ev-nika: R. Damjanovi}a, L. Vegela, R.Andri}a, M. Vitezovi}a, D. Brajko-vi}a koji su aktivno u~estvuju}i ujunskim doga|ajima prona{li svoju

umetni~ku inspiraciju i teme zakwi‘evno stvarala{tvo.

Peto poglavqe Duh 68. na Akade-

miji sabira svedo~ewa studenataAkademije za film, pozori{te, ra-dio i televiziju (Q. Risti}, M. Ma-rinovi}, B. Pavi}evi}, Z. Jevremo-vi}, D. Orahovac, D. Klai}, D. @ega-rac) koja se {ezdesetih godina nala-zila u Knez Mihailovoj ulici i po-red Filozofskog i Filolo{kog fa-kulteta bila u samom epicentru po-bune. Studenti Akademije iskazalisu svoje nezadovoqstvo postoje}imstawem u dru{tvu, isti~u}i zajedni-{tvo i solidarnost oni su pokazali‘equ za povratkom obe}anim prin-cipima eti~nosti i vrline . Kri-ti~ki duh iza{ao iz boce juna 1968.po~eo je uskoro da se ispoqava u po-zori{tima i na filmu delimi~nozahvaquju}i i wihovom anga‘manu.

Sociolo{ko-filozofski autopor-

treti ~ine {esto poglavqe ovogzbornika, a sastoje se od se}awa stu-denata Filozofskog fakulteta kojije postao centar pobune. O {est danaprovedenih po fakultetskim hodni-cima i u~ionicama, na tribinama ikonventima, kao i u dvori{tu Kape-tan Mi{inog zdawa gde su se u senciprocvetalih lipa za govornicomsmewivali profesori, studenti,kwi‘evnici i glumci svedo~e: S.Liht, S. Lazi}, K. Petovar, D. Bo-{kovi}, D. Kuzmanovi}, P. Rak, B.Borijan, V. Stambolovi}, D. OlujiOluja, @. Mitrovi}, V. Stojanovi}.Snabdevawe hranom, prikupqawedobrovoqnih priloga, {tampaweletaka i proglasa, izdavawe propu-snica, borba protiv provokatora iizbegavawe sukoba sa policijom bi-le su wihove svakodnevne du‘nosti.

Poglavqe Procesi i tamnovawa

~ine potresna svedo~ewa studenata(Q. Mijanovi}, G. \api}, M. Niko-li}, J. Kqaji}, P. Im{irovi}, L.

Kritike i prikazi

179

Stojanovi}, D. Udovi~ki) koji su pozavr{etku pobune sumwi~eni, pro-gawani, hap{eni i osu|ivani na za-tvorske kazne. Svedo~anstvo o tomekoliko je buntovna 68. opredelila‘ivote najvernijih sledbenika we-nih ideja koji su sedamdesetih iosamdesetih godina deluju}i putempeticija i aktivno{}u na Slobo-dnom Univerzitetu optu‘ivani za„trockizam” i tretirani kao dr‘av-ni neprijateq.

Osmo poglavqe Revolucionarno-da-

daisti~ki kola‘ posve}eno je tvor-cima satiri~nog lista Frontiste-rion (Mislionica) u kome su S.Slap{ak, V. ]urgus Kazimir i Z.Minderovi} koriste}i anti~ke temei junake kroz humor, grotesku, persi-fla‘u i jezi~ke kalambure pravilialuzije na savremenu jugoslovenskurealnost.

Deveto poglavqe Zagreb – Beograd

sadr‘i svedo~ewa zagreba~kih stu-denata I. Be{kera, N. Preloga i M.Marti}a iz redakcije Omladinskogtjednika (pandan beogradskom Stu-dentu) koji su na vest o junskim doga-|ajima automobilima krenuli ka Be-ogradu i uzeli aktivnog u~e{}a ustudentskoj pobuni. Tu je i wihovosvrt na pobunu u zagreba~kom Stu-

dentskom centru koja se po svom obi-mu nije mogla meriti sa pobunom uBeogradu.

Mediji, osvetqeni iznutra ~inedeseto poglavqe u kome M. Vlaj~i}, M.Danojli}, M. Marovi}, S. \uki} i B.Qubi{i} govore o te{koj atmosferiu redakcijama, o podelama i nezado-voqstvu koje je vladalo me|u novina-rima, kada je ve}ina bila protiv -o{tre cenzure {tampe, kao i o izlo‘-bi fotografija T. Peterneka koja jetih nemirnih junskih dana otvorenapod neobi~nim okolnostima.

Posledwe jedanaesto poglavqesadr‘i {est tekstova nastalih iz pe-ra @. @ilnika, J. \ureti}a, \. Ko-va~evi}a, M. Be}kovi}a, R. \uri~ini S. Ma{i}a koji govore o preveli-kim o~ekivawima i nadama, ali i orazo~arewu, otre‘wewu i izgubqe-nim iluzijama.

Li~ne istorije, sabrane u ovomzborniku, pisane jasno i logi~no(intelektualni skaz) predstavqajuizuzetno vrednu gra|u o na{oj pro-{losti kao i dragoceno svedo~an-stvo o protivure~nostima na{e sav-remene istorije kojima }e se u tra-gawu za sopstvenim identitetomvra}ati sve budu}e generacije.

Kritike i prikazi

180

Mil~a Madi}

BIBLIOGRAFIJA ISTORIOGRAFSKIH IZDAWA O VAQEVSKOMKRAJU, OBJAVQENIH TOKOM 2008–2009. GODINE

Kolubara – veliki narodni kalen-

dar za prostu 2009. 19 kwiga, uredni-ci Zoran Joksimovi} i Zdravko Ran-kovi}, str. 262.

Pored predgovora i Kalendara za2009. sadr‘i slede}e priloge i ~lan-ke: Klubara (Miodrag Loma), Va‘ne

godi{wice 2009. Akumulacija Rovni

(Milan Milutinovi}), Hronika 2009.

– listawe kalendara (hroni~ar Qi-qana Kecojevi}), Dramski pisac Du-

{an Spasojevi} – vaqevac li~nost

2007. godine, Ars vivendi (Du{an Ar-seni}), Najboqi u privredi 2008. Sve-

~anost u Markovoj Crkvi (SlobodanStoji}evi}), Uspavanka za Sowu (Rad-mila Lazi}), [esdeset vaqevskih

gradona~elnika, Automobilska ekspe-

dicija 1909. (Branislav Nu{i}), Po-zori{te i muzika 1909. – Stare ves-ti, Pisci, kwige i kwi‘evnost 1909– Stare vesti, Na Vaqevskim plani-nama 1909. Umrli 1909. – Vesti, ~i-

tuqe, nekrolozi, Razli~itosti 1909.– Stare vesti, Prvi vaqevski gimnazi-

jalci 1869–1894. Treba plakati una-

pred (Matija Be}kovi}), Prazna soba

(Petar Paji}), Druga soba (Sne‘anaLuki}), Kolubarac – izvorni folklor

i xez, Vampirske pri~e M.\. Gli{i}a

i R. B. Markovi}a (Sla|ana Ili}), Vre-

me u‘ivawa (Dragan Todorovi}),Vaqevski Dom kulture (Zdravko Ran-kovi}), Arhitektonske vrednosti Do-

ma kulture, Sre}ko Jovanovi}, izda-

va~ novina i kwiga ( Milo{ Jevti}),Pre stopedeset godina – Hronolo{ki

pregled, „Amajlija“ Ilije Bir~anina

(Stani{a Vojinovi}) Crkva Gra~a-

nica kod Vaqeva (Aleksandar Loma),Arheolo{ki lokaliteti u Petnici

(Vladimir Pecikoza), Obnova sta-

rog mosta na Kolubari (Dejan Popo-vi}), Mi{i}i iz Struganika (Zdrav-ko Rankovi}), Preci Qubomira M.

Kova~evi}a (Velibor Berko Savi}),Se}awa o Branislavu Petronijevi}u (Da-nica Filipovi}), Pisma Nikolaja

Velimirovi}a, Vaqevci i Slovenci

(Zdravko Rankovi}), Komiri} i Ko-

miri}anci (Milorad Radoj~i}), Qud-

ski podvig (Milenko Radovi}), Priv-

reda u tri veka (Slobodan Rakovi}),Novine i kwige ID Kolubara 1996–2008.

Glasnik Me|uop{tinskog istorij-skog arhiva Vaqevo, br. 42, 2008. ISSN0354-9143, str. 228.

Sadr‘aj: ~lanci: Milorad Radoj-~i}: Vaqevski zastupnici do kraja

181

BIBLIOGRAFIJE

BIBLIOGRAPHIES

Mil~a Madi}

182

Prvog svetskog rata (5 – 47), Dejan V.Popovi}: Vaqevski komita Mijailo

Ki}i} – Jedan neobi~an zahtev iz

1904. (47–57), Sne‘ana Radi}: Zdrav-

stvene ustanove Vaqevskog okruga u

periodu 1944–1947 (57–86), Milan\enadi}: Kulturna politikai mani-

festacije grada Vaqeva 1944–1975;gra|a: Stani{a Vojinovi}: Sima Pan-

durovi} i Vaqevo (86-119), Milan So-viq: Dva spiska vaqevskih kafana i

hotela 1936. i 1938. (141-147), Grupaautora: Analiza prijava ratne {te-

te Mesnog narodnog odbora u Loznici

1945–1946. godine; iz rada Muzeja:Mirjana Kosti}: Predstava da}e na

rimskim nadgrobnim spomenicima u

isto~nom delu provincije Dalmacija

(161-173), Dragana Lazarevi}-Ili}:Istorijske pretpostavke za hrono-

lo{ko-tematski okvir muzeolo{ke pre-

zentacije sredwevekovnog perioda na

stalnoj izlo‘bi Narodnog muzeja u

Vaqevu (173 – 197), Vladimir Krivo-{ejev: Marketing ustanova kulture sa

posebnim osvrtom na muzeje (197-217);,kritike i prikazi: Mil~a Madi}: Mi-

lorad Radoj~i}: Zavi~aj vojvode @ivojina

Mi{i}a – Mioni~ka op{tina (217-219),Mil~aMadi}:Vesna]iri} i drugi: Te{war

kroz vekove (219-221); Bibliografije:Mil~a Madi}: Bibliografija istorio-

grafskih izdawa o vaqevskom kraju ob-

javqenih tokom 2008. (221-227).

Vaqevski almanah – sveska 6, Udru-‘ewe Vaqevaca u Beogradu, Beograda2009. 382 str.

Sadr‘aj: Zdravko Rankovi}: Vaqev-ski kraj sredinom druge polovine 19.veka (3-13), Dr Dobrivoje Koji}: Do-seqavawa i iseqavawa u Vaqevskomkraju (13-19), @ivan J. Gruji~i}: ô-ke{ina – srpski Termopil (19-31),Brana Milosavqevi}: Zlo~in u fa-brici „Vistad“ (31 – 33), Zorica ]e-

rani}: Prostorno – kulturno – isto-rijska celina Te{wara u Vaqevu(33-37), Bo‘in Janevski: Detaqi to-ponimije u vaqevskom kraju u svetluistorijskih procesa (37-45), Mr Jo-vanka Bo‘i}: Grad Vaqevo – op{tekarakteristike (45-51), MarijanaNegovanovi} Obradovi}: Tajne qi-{kog kraja (51-55), Milutin Ranko-vi}: Vek varo{ice Lajkovac (55-57),Milan Radovanovi}: Sto godina ‘e-leznice u Vaqevu (57-63), MiloradRadoji~i}: Milorad Karamarkovi},veliki vaqevski zadu‘binar (63-89),Dragi{a Bo‘i}: Tu‘na pri~a OlgePetrovi} (89- 95), Qubica Marko-vi}: Poslovawe privrede regional-nog podru~ja i Vaqevske op{tine(95-99); Dragan Savi}: Pomo}u sajmado identiteta (99-107), Jelena Pav-lovi}: Kulturne aktivnosti u okvi-ru Sajma {qiva (107-109), SlavkaNedeqkovi}: Seoski turizam {ansaprivrednog i ekonomskog razvoja se-la (109-117), M.L. Danojli}: Podvigpukovnika Milenka Pavlovi}a(117-119), Slobodan @. Markovi}:Dr Dobrivoje A. Koji} je radom iu~ewem ostvarivao ‘eqe i ostvariougled (119-123), Milenko Jelisav~i}:Aktivnost Saveza penzionera PTTsaobra}aja Srbije (123-125), Milo{Jevti}: Sre}ko Jovanovi} (125-131),Sre}ko Jovanovi}: Brana Nikoli},novinar i karikaturista (131-135),Milutin Lujo Danojli}: Veliki gos-podin srpskog novinarstva (135-149),Dragan Jankovi}: Kolubarski uprav-ni okrug (149-153), Zoran R. Jakovqe-vi}, gradona~elnik Vaqeva (153-155),Milan Mati}, predsednik op{tine Mi-onica (155-159), Du{an @ivanovi},predsednik op{tine Lajkovac (159-161),Dr Miroslav Maksimovi}, predse-dnik op{tine Qig (161-163), NenadStevanovi}, predsednik op{tine

Ose~ina (163 – 165), Zorica Milin-kovi}: Jubilej Vaqevske biblioteke(165-177), Ostoja Prodanovi}: Kul-turni program Mati~ne biblioteke„Qubomir Nenadovi}“ od 1985. do2000. godine (177-217), Dr Jovan De-reti}: Milovan Gli{i} (217-223),Vitomir Vuleti}: Autorska pozicijau Gli{i}evim pripovetkama (223-227),Dragi{a Trifunovi}: Fondacija voj-vode @ivojina Mi{i}a (227-229), Ra-da Filipovi}: Sabrana znawa o Voj-vodi i Kolubarcima (229-231), Mi-roslav Maksimovi}: Trajawe poezije(Beseda prilkom prijema nagrade izFonda „Desanka Maksimovi}“ (231-233),Miroslav Maksimovi}: Pet soneta(233-237), Mirko Markovi}: Beg izglobalnog sela u svet interneta(237-245), Milan Bo‘i}: Zna~aj kul-turno-zabavnih i umetn~kih aktiv-nosti u prevaspitavawu osu|enihmaloletnika u Kazneno-popravnomzavodu u Vaqevu (245-251), BrankaStankovi}: Veliki povratak u MalaMari{ta (251-253), Milovan Danoj-li}: Smrt malog voza (253-255), Pe-tar Paji}: Parno kupatilo (255-261),Slaven Radovanovi}: Istorija kodAnastasa pekara (261-265), Milo{Tabi}: Tri pesme (265-269), RodoqubStepanovi}: Zbogom Sivowa (269-277),M.L. Danojli}: Ku}a kwi‘evnika uIverku (277-279), Qubivoje M. Ada-movi}: Devoja~ki grob (279-283),Sne‘ana Adamovi}: Vojvoda zograf(283-287), Marijana Negovanovi}Obradovi}: Kroz predele utihlihsnova (287-291), Slobodan @. Mar-kovi}: Rodni kraj (291-195), Slobo-dan Grbovi}: Zavi~aj vojvode Mi{i-}a i Mioni~ka op{tina (295-299),Milutin Lujo Danojli}: U~iteq mno-gih profesora (299-303), M.L. Danoj-li}: Svarala~ki i izdava~ki podvig(303-307), M.L.Danojli}: Foto –

pri~a o Desanki (307-309), TomislavGruji~i} – Ravawac: S qubavqu senajposebnije stvara „I bi(}e) svet“ –izlo‘ba slika J. Bo‘i} (313-315), Mi-lutin Danojli}: Aktivnosti Udru-‘ewa Vaqevaca u Beogradu od 2005.do 2009. Organi Udru‘ewa Vaqevaca(315-327), Preminuli ~lanovi i sa-radnici (329-362), @ivotna sudbinajedne generacije (263-269), Bele{ke oautorima i sradnicima Almanaha(363-369), Spisak ~lanova Udru‘ewa(369-).

Komanice, Biblioteka „selo“ kwiga5, priredio Zdravko Rankovi}, Ko-lubara, Vaqevo 2009. 128 str.

Peta kwiga iz biblioteke „selo“posve}ena je kolubarskom selu Koma-nicama u mioni~koj op{tini. Pri-re|iva~ prezentuje zna~ajne podatkeo nasequ, stanovni{tvu, zna~ajnimli~nostima, stradalim u~esnicimau ratovima, poqoprivredi, kultur-nim i drugim de{avawima. Odabra-ni tekstovi objavqivani u raznimpublikacijama o selu i wegovim ‘i-teqima, kao i kola‘ fotografija,upu}uje ~itaoca u bogat i zanimqivdru{tveni ‘ivot qudi ovog kraja upro{losti i danas.

Biografski leksikon Vaqevskog

kraja, kwiga 3, sveska 13, IP Kolu-bara, Vaqevo 2008. str. 153-224, ured-nik Zdravko Rankovi}.

U ovoj svesci Leksikona pred-stavqene su biografije poznatih li-~nosti Vaqevskog kraja iz pro{los-ti sa po~etnim slovom prezimena naM i N (Molovi} – Nikoli}).

Vaqevski okru‘ni sud, priredioZdravko Rankovi}, ID Kolubara, Va-qevo 2009. str. 135.

Kwiga nastala povodom obele‘a-vawa dva veka (1809 – 2009) ove zna-

Bibliografija istoriografskih izdawa...

183

Mil~a Madi}

184

~ajne ustanove, koja je svojom pravo-sudnom delatno{}u ostavila izuze-tno zna~ajne istoriografske podat-ke o tom periodu Vaqevskog kraja.Pored letopisa zna~ajnih doga|ajatokom wegovog postojawa i delo-vawa od 1804. do dana{wih dana,prire|iva~ je izborom objavqenihtekstova o Sudu i slu~ajeva iz sudskeprakse, ponudio vi{eslojno vi|ewedelatnosti Suda u pro{losti. [e-matizmi sudskih kolegijuma i pred-sednika Suda sa biografijama, ob-javqeni u kwizi pru‘aju ~itaocujo{ jedno posebno saznawe o qudimakoji su obavqali zna~ajne poslove uVaqevskom okru‘nom sudu.

Ko je Ko – Who is Who u Vaqev-

skom kraju 2008. Biografije 33 li~nos-ti, urednik Zdravko Rankovi}, Kolu-bara 2008. Vaqevo, 271 str.

Drugo izdawe razlikuje se od pr-vog, objavqenog 2006. jer su izos-tavqene li~nosti koje su u me|uvre-menu preminule, koje se vi{e ne ‘iveu ovom kraju ili se ne nalaze na zna-~ajnim du‘nostima na osnovu kojeim je pripadalo mesto me|u poznatih333. Po istom kriterijumu uvr{}enasu imena i biografije novih zna~aj-nih li~nosti.

Lajkovac, priredio Zdravko Ran-kovi}, Gradska biblioteka Lajko-vac, 2008. 316 str.

Kwiga posve}ena stogodi{wiciod nastanka Lajkovca i kolubarskepruge, na ~ijem raskr{}u je izrasta-la ova varo{ica. Letopis zna~ajnihdoga|aja od 1804. do danas prezento-vani su zna~ajni datumi i doga|ajiiz neposredne okoline i same varo-{ice tokom wenog nastajawa. Izbo-rom objavqenih tekstova o pro{los-ti samog mesta i podru~ja Kolubareilustrovani prikladnim fotogra-

fijama, reqefno i vi{eslojno je pred-stavqena ~itaocu zanimqiva pri~a ostanovni{tvu, zna~ajnim pojedinci-ma, {kolama, verskim ustanovama,kulturnim i drugim znamenitostimaop{tine i samog mesta.

Gra|anska i weni |aci – se}awe

na Gra|ansku {kolu i Nepotpunu re-

alnu gimnaziju u Mionici, drugo do-puweno izdawe, Dragoslav Mihai-lovi}, Udru‘ewe Vaqevaca u Beo-gradu, 2009, Beograd, 258 str.

U drugom izdawu kwige isprav-qene su neki uo~eni propusti i gre-{ke iz prvog, i znatno su dopuwena ipro{irena poglavqa „[ta su gde su“i „Se}awa“ {to je doprinelo da pred-stava o {koli bude kompletnija, sa-dr‘aknija i nadasve zanimqivija.

Komiri} nekad i sad, Grozdana N.[imi}, Kulturni centar [abac,2009. str. 227.

Monografija u kojoj je selo Ko-miri} u Ra|evini prikazano iz per-spektive pro{losti kaoi sada{westawe, pre svega demografski, eko-nomski, obrazovni kulturni i drugisegmenti dru{tvenog ‘ivota. Uvo-dni deo kwige posve}en je geogra-fskom polo‘aju i karakteristikamaprirodnog ambijenta, poreklu nazi-va sela kao i pro{losti Ra|evine.Najve}i deo kwige tretira poreklo irodoslove porodica sela Komiri},prezentuje podatke o vremenu dose-qavawa i podru~ja sa kojeg se ono od-vijalo. Poseban odeqak kwige pred-stavqa popis poznatijih li~nosti ivisokoobrazovanih pojedinaca kojisu ro|eni u Komiri}u. Kwiga je po-red obiqa podataka o selu i wegovim‘iteqima ilustrovana fotografi-jama koje svedo~e o pojedinim oblas-tima ‘ivota u ovom selu.

Cvetanovci kroz dva veka crkve-

nog ‘ivota, Crkvena op{tina Cve-tanovci, 2008. str. 80.

Publikacija nastala povodom os-ve}ewa novopodignutog Hrama Sa-bora Svetoga Arhangela u Cvetanov-cima, posve}ena istorijatu crkve-nog ‘ivota u minula dva veka. Poslepredstavqawa i opisa sela koja pri-padaju parohiji Hrama, dat je kratakprikaz pro{losti crkvenog ‘ivota‘iteqa ovog kraja. Izbor objavqe-nih tekstova i fotografija koje pra-te izgradwu novog Hrama, kao i po-pisa cvetanova~kih sve{tenika mu-~enika, prezentovana je sa‘eta i dos-tupnim podacima oskudna pro{lostpravoslavne vere na ovom podru~ju.

Rodoslov zaseoka Marinovac, @i-vota @i}a @ivkovi}, autorsko iz-dawe, Vaqevo 2008. str. 86

Pasionirani istra‘iva~ pro-{losti sela Osladi} u VaqevskojPodgorini, o ~emu je ve} objavio mo-nografiju, latio se izrade rodoslo-va za ~etiri familije zaseoka Mari-novac. Koriste}i raspolo‘ivu ar-hivsku gra|u, objavqene publikacijei usmeno predawe, autor iznosi de-taqan pregled porekla i rodoslovefamilija koje nastawuju ovaj zaseok.

Spomenica Osnovne {kole u

Dowoj Toplici 1891–2008. @ivotaLazi}, Agencija Vaqevac, 2008. str.252.

Jedna od najstarijih {kola u Ko-lubarskom kraju, od seoskih sredinai na teritoriji cele Srbije, dobilaje u ovoj kwizi svedo~anstvo o svojojdugove~noj prosvetnoj misiji. Pred-govor iz pera wenog biv{eg |akaSlobodana @. Markovi}a pod na-slovom „[kola i u~iteqi“ waboqije uvod u Spomenicu. U narednim po-

glavqima predstavqeni su u~iteqisa kratkim biografijama i podaci-ma, evidencije u~enika koji su poha-|ali ovu {kolu i na kraju prilozi ise}awa biv{ih u~iteqa i u~enika.Kwiga je ilustrovana fotografija-ma, pojedina~nim i grupnim i fak-similima dokumenta iz {kolskearhive.

Planinarsko smu~arsko dru{tvo

„Magle{“ – hronika 1948–1998. Mi-livoje Mi}a Savi}, samostalno iz-dawe, Vaqevo 2008. str. 207.

Autor hronike doajen u ovom ko-risnom sportu, posvetio je ovu kwi-gu 50-godi{wici Planinarsko smu-~arskog dru{tva „Magle{“ iz Vaqe-va, koje je u svojoj bogatoj pro{lostibrojno ~lanstvo provelo kroz mno-gobrojne akcije i planinarske po-dvige. Sadr‘aj kwige, krcat podaci-ma o delatnostima Dru{tva ilus-trovan je foto albumom prilo‘enomna kraju kwige, koji slikom pratiwegovu aktivnost od osnivawa.

@ivotna staza sa preponama, DrSlavko Rankovi}, samostalno izda-we, Beograd 2008. str. 280.

Memoari autobiografskog karak-tera jednog intelektualca ~ije su ‘i-votne staze krivudave i trnovite aliu su{tini pou~ne i svetle. Sve Sci-le i Haribde kroz koje ga vodi vlas-titi ‘ivot ali i dru{tvene (ne)pri-like, koje je morao da savladava, sve-do~anstvo su o jednoj jedinstvenojqudskoj sudbini i ~itave generacijei wenog odnosa prema vladaju}ojideologiji i dru{tvu druge polovi-ne 20. veka. Dramati~na i pou~na is-povest koja upe~atqivo govori kroz‘ivot jedne li~nosti o dru{tvenomsistemu i generacijama koje su se narazli~it na~in odnosile premawemu.


185

Vaqevo za vas – kulturno turis-

ti~ki vodi~, Narodni muzej Vaqevo,2008. Vaqevo, str. 43.

Kroz nekoliko interesantnih po-glavqa, prigodnim tekstom ilustro-vanim fotografijama, vi{eslojno jepredstvaqen grad Vaqevo sa okoli-nom, wegova pro{lost i sada{wost.U poglavqima „[etwa gradskimulicama“ i „[etwa okolinom gra-da“ pedstvaqene su najzna~ajnije zna-menitosti grada i wegove okoline,kulturno-istorijski spomenici, ga-lerije, parkovi i izleti{ta, vaqev-ski manastiri, Brankovina, Div~i-bare i sela Vaqevskih planina.

Tehni~ka {kola – 1939–2009, Ure-dnik Milo{ Pavlovi}, izdava~ Te-hni~ka {kola Vaqevo 2009, str. 232.

Monografija posve}ena 70 go-di{wici od osnivawa i rada {kole,posle prikladnog uvodnika, sledepoglavqa u kojima su autori teksto-va posvetili du‘nu pa‘wu bogatoj iplodotvornoj pro{losti {kole.Svojom sedam decenija prisutnomobrazovno-vaspitnom, kulturnom ijavnom delatno{}u, {kola je izwe-drila generacije tehni~ara razli~i-tih struka, od kojih su mnogi svojimdaqim {kolovawem i usavr{ava-wem, ostvarili visoke domete u ra-znim oblastima delatnosti. Poredprikaza ukupne sadr‘ajne delatnos-ti {kole kroz minule decenije, u po-sebnom dodatku monografije posve-}ena je du‘na pa‘wa biv{im u~eni-cima koji su svojim dostignu}em da-li oseban doprinos wenoj afirma-ciji. Kwiga je ilustrovana prikla-dnim fotografijama iz bogate ak-tivnosti {kole i opremqena spis-kovima prosvetnih poslenika kojisu u woj radili ili rade i sada, kao i

spiskovima svr{enih u~enika po-sledwih deset generacija.

Tehni~ar 1939-2009, priredilaMilka Eri} Vasiqevi}, izdava~ Teh-ni~ka {kola Vaqevo, 2009, str. 156.

Publikacija memoarskog karak-tera, izdata povodom jubileja 70 go-dina rada {kole, u kojoj su ogromnimzalagawem i strpqivim tragawemprire|iva~a, prikupqena se}awa is-taknutih nau~nih, stru~nih i javnihposlenika, biv{ih u~enika, koji suproslavili {kolu iz koje su potekli{irom na{e zemqe a mnogi i {iromsveta. Sadr‘ajem objavqenih se}a-wa, bogato tehni~ki opremqena , ovapublikacija na najboqi na~in po-tvr|uje doprinos Tehni~ke {kole uVaqevu, privrednom i ukupnom dru-{tvenom ‘ivotu vaqevskog kraja i~itave zemqe.

Hronika sela Rakari i naseqa

Gorwa Toplica, Milutin Stepano-vi}, izdava~ Zavi~ajno dru{tvo „Vru-ja~ki Izvori“, Beograd, 2009. str. 548.

Obimna kwiga u kojoj autor nas-toji da obradi veliki broj oblasti udugom vremenskom razdobqu od pe-rioda pre pada pod otomansku vlastdo danas. Hronika pored uvoda obuh-vata i poglavqa: Geografski polo-

‘aj i toponimi, Stanovni{tvo-po-

reklo i migracije, Period pre Turaka,

Tursko doba-svetovni i duhovni ‘i-

vot, Austro-turski ratovi i velike

seobe, Borbe za oslobo|ewe od Tura-

ka-ustanci, Srpska dr‘ava do prvog

svetskog rata: politika, privreda,

dru{tvo – obrazovawe, kultura, na-

uka, sport, Selo Rakari i naseqe Gor-

wa Toplica – rodoslovqe i zapisi i

Prilozi. U izradi Hronike autor jekoristio objavqenu literaturu, ar-hivsku gra|u i iskaze starijh me{ta-na. Kwiga je opremqena skicama,

Mil~a Madi}

186

crte‘ima, faksimilima i ilustro-vana fotografijama.

Moje selo i ja, @ivorad Rajkovi},Jo{eva 2009. Kulturno-prosvetna za-jednica Srbije, str. 228.

Kwiga nastala iz li~ne potrebeautora da svoja saznawa o selu i me-{tanima preto~i u kwigu, {to u uvo-du obrazla‘e. „Moja iskqu~iva ‘eqada pribele‘im i otrgnem od zabora-va ono {to je ~inilo moj ‘ivot i ‘i-vote mojih sugra|ana, {to se natala-o‘ilo u meni i formiralo me kao~oveka”. Kroz ~etiri poglavqa autorizla‘e: op{te podatke o selu, biq-nom i ‘ivotiwskom svetu, na~inu‘ivota qudi, stanovni{tvu i pro-menma tokom vremena.

Vipos – Visoka poslovna {kola

strukovnih studija Vaqevo 1979-2009.

priredila Milica Matijevi}, izda-va~ VIPOS, Vaqevo 2009. str. 108.

Monografija posve}ena tridese-togodi{wici od osnivawa i rada{kole. Osnovana 1979. kao Vi{a eko-nomsko-pravna {kola, koja tokomtri decenije rada prati promene udru{tvu i transformi{e se u savre-menu obrazovnu ustanovu. Kroz petpoglavqa monografija predstavqakratak istorijat {kole, promene unastavnim programima i pred-

stvaqa svr{ene diplomce kao i nas-tavno osobqe i saradnike. Kwiga jeilustrovana grafikonima i foto-grafijama iz rada {kole i kratkimbiografijama nastavnika i saradni-ka koji sada rade u woj.

Vaqevski mladi istra‘iva~i, pri-redio Zdravko Rankovi}, ID Kolu-bara, Vaqevo 2009. str. 175.

Letopis posve}en jedinstvenomDru{tvu istra‘iva~a na ovim pros-torima, nastalom spontano entuzija-zmom nekolicine mladih iz Vaqeva,koje do‘ivqava svoj razvoj i uspondo Pokreta mladih istra‘iva~a na{irim jugoslovenskim prostorimai inicira osnivawe Istra‘iva~kestanice Petnica kao {iroko pri-znate i ozbiqne nau~no obrazovneustanove. Letopis prati razvoj idejemladih istra‘iva~a od wenih po~e-taka do punog uobli~avawa, {irewai afirmacije kroz niza istra‘i-va~kih akcija, koje ukqu~uju {irokkrug {kolske, studenske i ostale po-pulacije mladih. Razvoj Dru{tva iwegove istra‘iva~ke aktivnosti,hronolo{ki se prikazuje tekstom ifotografijom od 1969. do danas,sa‘eto ali sa dovoqno informacijaradi upoznavawa sa uticajem koji jeizv{io na u~esnike akcija i per-spektivama u budu}em vremenu.


187

Documents

GLASNIK - · PDF filei trgovini u Obrenovcu u prvoj polovini XX veka ... Kumano-pe~ene‘ki antroponimi v Bþlgariæ prez XV vek ... istorija, kultura, umetnost, ur. S