Glasnik Zemaljskog Muzeja Bosne i Hercegovine

7/28/2019 Glasnik Zemaljskog Muzeja Bosne i Hercegovine

1/279

UDK 902/904(05) ISSN 0581-7501

GLASNIKZEMALJSKOG MUZEJA BOSNE I HERCEGOVINE

U SARAJEVU

HERALDOF THE NATIONAL MUSEUM

OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN SARAJEVO

ARHEOLOGIJAARCHAEOLOGY

NOVA SERIJA NEW SERIES

SVESKA VOLUME 50/51 2008/2009.

GZM (A) NS 50/51 Strana 1-278 SARAJEVO 2008/2009.

Sarajevo, 2009.


2/279

Objavljivanje ove sveske Glasnika Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine realiziranoje uz nansijsku pomo Fondacije za izdavatvo i Federalnog ministarstva nauke iobrazovanja.

Urednitvo:

Adnan BUSULADIZilka KUJUNDI-VEJZAGIMirsad SIJARI

Odgovorni urednik:

Zilka KUJUNDI-VEJZAGI

Izdava: Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine,71000 Sarajevo,Zmaja od Bosne [email protected]

Tira: 500 primjeraka

Tehniki urednik: Tatjana Mijatovi

Priprema za tampu (DTP): Mahir Sokolija

Prijevod sa njemakog: Zoran Jegdi

Lektori: Aia Softi i Fatima Alihodi

tampa: Bemust SarajevoZa tampariju: Mustafa Beirovi


3/279

SADRAJ

Predgovor .......................................................................................................................... 7

Robert Hofmann, Z. Kujundi-Vejzagi,Johannes Mller, Knut Rassmann, Nils Mller-Scheessel

Rekonstrukcija procesa naseljavanja u kasnom neolitu

na prostoru centralne Bosne ...................................................................................... 11

Andrea Dautovi Olga LaleviBibliograja radova profesora dr. Veljka Pakvalina .............................................. 179

Andrea Dautovi Olga LaleviBibliograja radova Nade Mileti,naunog savjetnika Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine ............................... 200

Andrea Dautovi Olga Lalevi

Bibliograja radova dr. Zdravka Maria ................................................................. 267


4/279

TABLE OF CONTENTS

Preface............................................................................................................................... 7

Robert Hofmann, Z. Kujundi-Vejzagi, Johannes Mller,Knut Rassmann, Nils Mller-Scheessel

Reconstruction of the Late Neolithic inhabitation processes in Central Bosnia ....... 11

Andrea Dautovi Olga LaleviBibliography of Professor Dr Veljko Pakvalin ...................................................... 179

Andrea Dautovi Olga LaleviBibliography of Nada Mileti, scientic adviserin the National Museum of Bosnia and Herzegovina ............................................. 200

Andrea Dautovi Olga LaleviBibliography of Dr Zdravko Mari ......................................................................... 267


5/279

Ve 120 godina rezultati prouavanja bogatog kulturno-historijskog i prirodnog na-slijea Bosne i Hercegovine, pretoeni u pisanu rije, nalaze svoje mjesto na stranica-ma najstarijeg naunog asopisa u Bosni i Hercegovini, u Glasniku Zemaljskog muzejaBosne i Hercegovine.

Tokom svoje historije Glasnik je postao prepoznatljivo i cijenjeno ime u krugovima

naunika i strunjaka irom svijeta.Ovim brojem obiljeavamo jubilej, uz nadu da e Glasnik Zemaljskog muzeja Bosnei Hercegovine i u budunosti odrati steeni nivo i ponovo zauzeti zaslueno mjesto kojemu u drutvu pripada.

Urednitvo


6/279


7/279

PREDgOvOR

Poslije potpunog zastoja izazvanog proteklim ratom, bosanskohercegovaka arheologija,kao i ostale oblasti nauke i kulture u Bosni i Hercegovini, nije imala odgovarajuu dru-tvenu podrku, ni materijalnih mogunosti za neku ozbiljniju i planiranu dugogodinjunaunoistraivaku djelatnost. Usporen i otean opim poratnim prilikama rad Zemljskogmuzeja Bosne i Hercegovine sveo se na nivo preivljavanja. Jo i danas, istraivaki rad

ogranien je samo na manja terenska istraivanja, uglavnom zatitnog karaktera koja neiziskuju vea materijalna ulaganja. Dok mi s jedne strane, u ova teka vremena, ulaemoogromne napore da bosanskohercegovakoj arheologiji osiguramo bar minimalni nau-noistraivaki nivo, s druge strane svjedoci smo posljednjih decenija i silnog napretkatehnologije i metodologije iskopavanja, velikih rezultata postignutih multidisciplinarnimradom, te pojave najnovijih teoretskih postulata o razumijevanju arheologije kao nauke.Jaz izmeu naih mogunosti i potrebe za razvojem arheologije u Bosni i Hercegovini idalje se produbljuje i neizvjesno je kada e doi do promjene.

Ipak, i u ovo vrijeme osjetnog pada aktivnosti bosanskohercegovake arheologije,jednog toplog ljetnog dana 2000. godine, na vrata Zemaljskog muzeja pokucali su nai

ve davno provjereni prijatelji i kolege arheolozi iz Njemake: prof. dr. Siegmar vonSchnurbein, tada direktor Rimsko-germanske komisije Njemakog arheolokog institutau Frankfurtu na Majni, prof. dr. Bernhard Hnsel iz Instituta za prahistorijsku arheologi-

ju Slobodnog univerziteta u Berlinu i prof. dr. Biba Teran, tada sa istog univerziteta, adanas profesor na Univerzitetu u Ljubljani. Njihovo prvo pitanje je bilo: Kako pomoiarheologiju Bosne i Hercegovine? Odgovorila sam: Zajednikim naunoistraivakim

projektom. Bilo je jasno da u ovo poratno vrijeme moemo sauvati dostignuti nauninivo nae arheologije i pratiti svjetske tokove nauke samo kroz programe meunarodnesaradnje. Obnavljanje naune saradnje sa Njemakim arheolokim institutom za Zemalj-ski muzej ima historijski znaaj. lanovi ovog instituta bili su nai najznaajniji naunici,

arheolozi-prahistoriari: akademik prof. dr. Alojz Benac, akademik prof. dr. Borivojovi, prof. dr. Zdravko Mari i prof. dr. uro Basler. Njihova saradnja sa kolegama iz

Njemake zapoela je jo pedesetih godina prolog stoljea. Zapravo, A. Benac je tihgodina bio prva osoba, odnosno arheolog koji je ponudio saradnju kolegama u Frankfurtu.Bilo je to vrijeme poratne Njemake. Kolege Nijemci nisu nikad zaboravili taj gest kole-gijalnosti i prijateljstva koji je bio upuen iz Bosne, iz Zemaljskog muzeja, u ta, tada zanjih teka vremena. Saradnja je zaivjela i trajala je decenijama.

Meunarodni projekti mogu imati jo jedan veliki znaaj za nau arheologiju, a to jeobrazovanje i usavravanje mladih kadrova bez kojih se ne moe zamisliti budunost ovenauke u Bosni i Hercegovini.

Na poziv kolega iz Njemake, nakon jednomjesenog obilaska vie naunih institu-cija Njemakog arheolokog instituta, upoznala sam se sa njihovim najnovijim nauno-


8/279

8 ZILKA KUJUNDI-VEJZAGI

-istraivakim radom i odluila da na zajedniki projekt posvetimo istraivanju butmir-ske kulture. Prijedlog je prihvaen i odmah na sastanku u Frankfurtu pokrenut je proces

pripreme dugoronog naunoistraivakog projekta. Zatim je uslijedilo nekoliko posjetatima njemakih strunjaka i zajedniki obilazak neolitskih terena u okolini Sarajeva

i Visokog. Neolitsko naselje Okolite svojim geografskim poloajem i okolnim ambi-jentom posebno je privuklo nau panju. U toku 2001.-2002. godine odraeni su svi re-levantni postupci za meunarodnu saradnju i pripremljen je projekt pod radnim naslo-vom Butmirska kultura neolitske populacije centralne Bosne, u okviru dugogodinjesaradnje izmeu Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, Rimsko-germanske komisije,Frankfurt/M i Univerziteta Bamberg, a poslije Univerziteta u Kilu. Zemaljski muzej je

potpisao poseban ugovor o saradnji sa Muzejem Visoko, jer su na teritoriji ovog muzejaplanirani glavni terensko-istraivaki radovi.

Zato ba butmirska kultura?

Prije svega, zato to je jo krajem 19. stoljea po Butmiru Bosna i Hercegovina posta-la pozna u svjetskim znanstvenim krugovima. Ovo neolitsko naselje otkriveno je davne1893. godine prilikom izgradnje poljoprivredne kole. Eminentni strunjaci iz Zemalj-skog muzeja, V. Radimski i F. Fiala, nakon prvih istraivakih radova shvatili su da seovdje radi o epohalnim nalazima, po mnogo emu osobenim, pa je tadanja Zemaljskavlada 1894. godine u Sarajevu organizirala nauni skup evropskih arheologa. Od tada pado danas butmirska kultura je predmet interesovanja strunjaka iz cijelog svijeta. Nakonnovijih istraivanja u drugoj polovini 20. stoljea voene su brojne rasprave u naunimkrugovima o porijeklu butmirske kulture i o njenim odnosima sa drugim kulturnim gru-

pama. Danas moemo rei da je, zahvaljujui naunim istraivanjima A. Benca, geneza

ove kulture rijeena, ali i pored toga ostala su jo mnoga pitanja otvorena. Tu se prijesvega misli na socijalne strukture unutar jednog naselja, jer ovjek egzistira u konkret-nom zajednikom voenju ivota sa blinjima, dakle u prostorima socijalnog zajednikog

bivstvovanja. Isto tako, prostor koji se bira za ivot i podizanje naselja ima svoje vlastitevrijednosti. Materijalne i duhovne potrebe zbog kojih su se plemenske i obiteljske sku-

pine naseljavale na odreenom prostoru, tamo gdje je bilo obilje plodova, bogata lovitai panjaci, ili prostor izrazito poljoprivrednog karaktera, ima veliki znaaj za razumije-vanje pojedinih kultura. Rekonstrukcija tih prirodnih resursa u visokom bazenu bio jedrugi vaan zadatak naeg projekta.

Pretpostavka da je Okolite centralno naselje jedne od kasnoneolitskih zajednica iz

kojeg su izrasla i razvila se manja satelitska naselja, ve od ranije poznata u visokombazenu, uslovila je jo jedan vaan cilj naeg projekta istraivanje tih manjih naselja,sagledavanje zadane problematike i dokazivanje ove pretpostavke.

Dugogodinjim radom na projektu stvoreni su uslovi da se multidisciplinarno priesistematskom prouavanju i sintetskoj obradi jedne epohe u zatvorenoj prirodnoj cjelini.Ovaj rad predstavlja primjer uspjene saradnje bosanskohercegovakih i njemakih stru-njaka i naunika i njihovih institucija, i veliki doprinos unapreenju arheoloke nauke uBosni i Hercegovini, a sama realizacija projekta nadilazi znaaj bosanskohercegovakihokvira.

Tekst koji se prezentira u ovom broju Glasnika ve je objavljen na njemakom jezikuu Sonderdruck aus Bericht der Rmisch-Germanischen Kommission 87, Frankfurt a. M.,2006. Ovdje ga tampamo na naem jeziku, u neto izmijenjenom obliku, sa namjerom da


9/279

PREDGOVOR 9

ponudimo publikaciju iroj naunoj i italakoj javnosti te da nau javnost upoznamo saznaajem ove meunarodne saradnje. Tekstom nije obuhvaen kraj jednog naunog pro-

jekta ve samo dio rezultata, a nakon detaljne naune obrade planirano je objavljivanjerezultata istraivakog rada u dvije monograje.

Realizacija ovog projekta ne bi se mogla ni zamisliti bez punog razumijevanja i iskre-ne pomoi niza institucija i njihovih brojnih saradnika, arheologa i strunjaka raznih pro-la. Zato je i teko u ovoj zahvalnosti koju im svima zaista dugujemo, izdvojiti bilo kojeime ili dati pravu valorizaciju zasluga. Ipak, ovdje moram jo jednom spomenuti naenaunike prahistoriare, a to su Aloz Benac, Borivoj ovi, Zdravko Mari i uro Basler.Ovo su tvorci moderne bosanskohercegovake arheologije. Oni su u izuavanje prahisto-rije Bosne i Hercegovine unijeli nove istraivake metode. Njihova istraivanja zasno-vana na principima timskog rada, meunarodne saradnje i multidisciplinarnog pristuparezultirala su ukljuivanjem nae arheologije u evropske naune tokove. Na temeljimanaunog rada ovog malog odabranog tima i brojne grae koja je ostala iza njih, realiziran

je i projekt o kojemu je ovdje rije.Na kraju ostaje mi prijatna dunost da se, za sada ukratko, zahvalim njemakim ruko-

vodiocima projekta, odgovornim istraivaima, arheolozima i brojnim studentima iz naezemlje i drugih zemalja, za uloen veliki trud na realizaciji ovog projekta. Takoer du-gujem zahvalnost nizu institucija i njihovim saradnicima koji su davali podrku naemistraivakom radu. Svi zajedno dali su veliki doprinos bosanskohercegovakoj naucii priznanje Zemaljskom muzeju kao jednoj od najvanijih naunih institucija u Bosni iHercegovini.

Odgovorni urednik:

Zilka Kujundi-Vejzagi


10/279


11/279

UDK 902/903(497.6)"634"(082)

REKONSTRUKCIJA PROCESA NASELJAVANJA

U KASNOM NEOLITUNA PROSTORU CENTRALNE BOSNE

Robert Hofmann, Zilka Kujundi-Vejzagi, Johannes Mller,Knut Rassmann, Nils Mller-Scheessel

Saradnici:Norbert Benecke, Felix Bittmann, Walter Drer, Duanka Kuan,Dagmar Opiola, Tim Schler, Wilfried Schulz, Steffen Wolters


12/279


13/279

UvOD

Milenijsko kulturno naslijee jugoistone Evrope ima veoma veliki znaaj za razumijeva-nje prahistorije ovog kontinenta, a posebno za izuavanje neolitskih i eneolitskih kulturasrednje Evrope. Zbog toga se jo uvijek moramo vraati rezultatima starijih istraivanjatih kultura na Balkanu. Istina, od sredine 20. stoljea brojna arheoloka istraivanja na i-rem podruju Balkanskog poluotoka pruila su znaajan napredak u kulturno-historijskoj

interpretaciji ovog prostora, ali zbog razliitog pristupa naunim istraivanjima dobilismo samo znatno vie podataka koji potkrepljuju vrijednosti razliitih hipoteza o razvojujunoevropskog neolita.1

Slika 1.Poloaj nalazita Butmir i Okolite

1 Ovdje se misli na studije, npr. o poloaju naenih objekata (Chapman/Bisserka 2007), tipoloko-

-hronolokim ispitivanjima (Schie 1997) i paleo-ekolokim studijama poreenja (Kreuz 2005).Tu se posebno misli na iskopavanja na junoevropskom prostoru, osim iskopavanja na Okolitu,rije je i o Pietrele (Hannsen 2004, isto 2005) i o Uivaru (Schier/Drasovean2004).


14/279

14

Slika 2. Visoka dolina sa nalazitima iz kasnog neolita(Kujundi-Vejzagi 2004, 70, slika 1 sa dodacima; karta: W. Schulz)

Osnovni cilj naeg projekta je bio da u okviru multidisciplinarnih istraivanja do-bijemo jasnu sliku o organizaciji naselja i prirodnim arheoresursima u kasnom neolitucentralne Bosne. Za ovakva kompleksna istraivanja, prije svega, odabrali smo jednonalazite koje po svom geografskom poloaju pripada podruju gdje se susreu glavnesaobraajnice izmeu Jadrana i Panonije dolinama Neretve i Bosne. Upravo na lijevojobali Bosne, u visokoj regiji, smjeteno je arheoloko nalazite Okolite. To je vei telnastao dugogodinjim kulturnim naslojavanjem, i gotovo je itav intaktan. Zbog njegoveveliine u odnosu na manja neolitska naselja situirana u blioj okolini pretpostavljali smoda ima ulogu centralnog naselja. S druge strane, visoka dolina je manja oblast koja je


15/279

15

imala izrazito pogodan prirodni ambijent za naseljavanje i opstanak neolitskih zajednica.Ovakve mogunosti za istraivanja danas je ve veoma teko pronai na podruju juneEvrope, pa moemo rei da su ovo zaista sretne okolnosti da smo ih nali u centralnojBosni, odnosno u visokoj regiji. Rezultati ovih istraivanja nisu znaajni samo za cen-

tralnu Bosnu ve imaju veliki znaaj i za razumijevanje problematike neolita june Evrope.Prije svega, ovdje smo traili odgovore koji se odnose na problematiku organizacije na-selja, ne samo na funkcionalne razlike pojedinih dijelova naselja, ve i na hijerarhijskeodnosne unutar naselja, te odnose centralnog i satelitskih naselja. Ovakva jedna prirodnoograniena oblast prua kompleksne pretpostavke za paleoekonomska i paleoekolokaistraivanja.

Izvanredan poloaj Okolita, na uzvienju opkoljenom rijekom Bosnom i rjeicomRadovljankom, van domaaja poplava, okruen plodnim zemljitem pogodnim za ze-mljoradnju, te viim i niim planinama pogodnim za stoarstvo, pruao je uslove za kon-

tinuirano naseljavanje kroz vie milenija. Veliina ovog neolitskog tela od 7,5 ha svrstavaga u jedan od najveih u junoj Evropi.2

Slika 3. Pogled sa juga na Visoku dolinu sa poloajem nalazita Okolite (strjelica).

Ono to treba posebno naglasiti u naim istraivanjima je injenica da slojevi butmir-ske kulture na ovom lokalitetu imaju siguran stratigrafski redosljed i veoma dobro ou-vane cjeline nalaza koje potiu iz stratigrafski pouzdano odreenih graevinskih nivoa.Istraivanjem ovako izuzetno ouvanog neolitskog lokaliteta kao to je Okolite sa svo-

jim geografskim poloajem, dobili smo priliku da kompleksnije sagledamo problematiku2 Pojam tell upotrebljava se po Rosenstocku (2005).


16/279

16

socijalnih struktura kasnog neolita i procese naseljavanja odreenih oblasti u vrijeme teepohe.

Okolite i visoku dolinu obili smo u proljee 2002. godine i ve smo tada donijeliodluku da inicijalna istraivanja obavimo ba na ovom lokalitetu (Sl. 2 i 3). Iste godine na

jesen, uporedo sa istraivanjima u Okolitu sondirano je i nalazite Butmir kod Sarajeva.Ova reviziona istraivanja dala su podatke za pouzdan stratigrafski redoslijed kulturnihslojeva, to je dopunilo naune podatke o arheolokom materijalu otkrivenom na ranijimiskopavanjima.3

Terenska istraivanja i geozikalne prospekcije na Okolitu zapoela su 2002. godinei nastavljena su u manjem obimu do 2004. godine (Sl. 1). Od 2005. godine, uz nancijsku

podrku DFG-a (Njemaka fondacija za nauno-istraivaki rad), nastavljena su u veemobimu iskopavanja i sistematske prospekcije terena.4 U toku viegodinjih arheolokihistraivanja u projekt su se ukljuili i strunjaci pomonih nauka.5 Tu posebno treba istaiarheobotaniki program i analize polena.

U daljem tekstu slijedi detaljan izvjetaj o najnovijim rezultatima iskopavanja do kra-ja 2005. godine. Posljednje tri godine rada na projektu jo su u fazi kabinetskih istrai-vanja. U jesen 2008. godine zavreni su terenski radovi, a predviaju se jo dvije godinekabinetskih analiza. Nakon toga planirano je objavljivanje rezultata u jednoj ili dvijemonograje.

3 Za razliku od Visoke doline, koja je ratnim zbivanjima u periodu 1991-1995, samo neznatnobila pogoena, na Butmiru, zbog opasnosti od mina istraivanja nisu mogla biti nastavljena.

4 Za iskazanu podrku prilikom odobrenja pomoi, moramo zahvaliti dr. Hans-Dieter Bienertu,kao i gospoi Angeli Heske (Institut za prahistoriju i ranu historiju).

5 Odgovorni istraivai projekta: Zilka Kujundi-Vejzagi, Johannes Mller, Knut Rassmann;pomoni istraivai na terenu: Robert Hofmann, Nils Mller-Scheesel; arheobotanika: Fellix

Bittmann, Steffen Wolters, Duanka Kuan Walter Der, Helmut Kroll (Kiel); paleozoologija:Norbert Bennecke (Berlin);14C: Piet Grootes (Kiel); geomagnetska prospekcija: Benjamin Ducke(Kiel), Tim Schler (Weimar); restauracija: Antonia Hhne (Berlin), Dagmar Opiola.


17/279

17

STANJE iSTRAENOSTi NEOLiTA U CENTRALNOJ BOSNi

Arheoloka iskopavanja u Butmiru kraj Sarajeva, mjestu koje je dalo ime kulturi kasnogneolita, znaila su istovremeno i poetak naunih istraivanja neolita u Bosni. U perioduizmeu 1893. i 1896. godine, u okviru projekta Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine,Vaclav Radimsky i Franz Fiala obavili su iskopavanja na povrini od 5000 m2. Tada jenaena ogromna koliina materijala, koji izmeu ostalog obuhvata antropomorfne gu-

rine, izrazito bogato dekorirano posue i veliki broj raznolikog kamenog orua. Zbognekadanje zastarjele tehnike iskopavanja taan hronoloki poloaj ovih predmeta vienije bilo mogue odrediti. Ubrzo nakon okonanja iskopavanja, istraivai su objavilidvije reprezentativne publikacije koje su pobudile svjetsku pozornost i ovom nalazitudale znaajno mjesto u svijetu arheologije.6

Dalja istraivanja neolita u Bosni i Hercegovini najblie su povezana sa arheologomAlojzom Bencom i Zemaljskim muzejom Bosne i Hercegovine, gdje je Benac i radio. U

periodu izmeu 1948. i 1970. godine, Benac je obavio mnogobrojna istraivanja ne samou centralnoj Bosni, ve i u Hercegovini kao i u sjevernoj Bosni. Na taj nain stvarane su

pretpostavke za tanu hronologiju i odvajanje ovog regiona u zasebnu cjelinu.7

Pored studije o Crvenoj Stijeni,8 istraivanja na lokalitetima Nebo u Biloj kraj Travnikai Lisiiima kod Konjica, istraivanja sa Marijom Gimbutas u periodu izmeu 1963. i 1968.godine, obavljena u sklopu jugoslavensko-amerikih zajednikih iskopavanja, predstavljajuvrhunac rada Alojza Benca. Istraivanja u Obrima vrena su na dva prostora, meusobnoudaljena samo nekoliko stotina metara.9 Dvanaest horizonata naselja i kua dalo je dovoljno

podataka o kuama, radionicama, ulicama, trgovima, itd. Isto tako, ovi horizonti su pokazalirazvoj keramike od najstarijeg perioda do kraja neolita u centralnoj Bosni. Zahvaljujuiseriji 14C analiza odreene su jasne hronoloke vrijednosti tipologije keramike. Veliki brojnalaza na Obrima I i Obrima II, zajedno sa kvantitativnim odreenjem pronaenog mate-rijala, paleobotanikim, paleozoolokim i antropolokim istraivanjima, ine ova mjesta

najvanijim sponama za istraivanja neolita u centralnoj Bosni.Na nalazitu Obre Raskre (Obre I) po prvi put je u centralnoj Bosni otkriveno neo-

litsko naselje koje potjee iz vremena od prije 5500. pr.n.e, to su nam potvrdila i ra-diometrijska mjerenja. Najraniji materijali pokazuju mjeavinu jadranskih (Impresso) idunavskih (Starevo) elemenata,10 o emu je posebno rije u radovima J. Mllera i J. A.

6 Radimsky/ Hoernes 1895.; Fiala/ Hoernes 1898.7 Npr. Benac 1952.; 1958.; 1966.; 1979.; Benac 1960/61.; detaljan spisak literature kod Peria

1995., 95-97.8 Benac 1955.9

Benac 1973.a; isto 1973.b; Bokonyi 1974.; Gimbutas 1974.; Nemeskeri 1974.; Renfrew 1974.;Sterud/Sterud 1974.10 Mllera 1994. i J. A. Rasson 1983.


18/279

18

Rassona. Ovi komunikacijski odnosi, uz promjenljiv intenzitet, ostali su do kraja neolita.Kao to je ve navedeno, odluujuu ulogu u komunikaciji jadranskog podruja, centralneBosne i dunavskog prostora imali su rijeni sistemi Neretve i Bosne.11

Vaan doprinos u istraivanju neolita dao je i Brunislav Marijanovi arheolog

Zemaljskog muzeja u Sarajevu svojim istraivanjima u Ravlia peini koja su dalastratigraju vanu za razumijevanje razvoja neolita i bakarnog doba u tom dijelu Bosnei Hercegovine.12

Naa saznanja o problematici butmirske kulture dopunio je Slavia Peri svojom di-sertacijom.13 Osamdesetih godina, kao uposlenik Muzeja Visoko, vodio je istraivanja uvisokoj regiji. Osim manjih iskopavanja na ve poznatim nalazitima, kao to su Arna-utovii i Okolite, uspio je pronai jedan niz novih nalazita lociranih u viim bonimdolinama Bosne koja reprezentiraju jednu do tada nepoznatu kasnu fazu butmirske kultu-re. Peri je u svom radu o butmirskoj grupi uspio donekle rekonstruirati oblasti naselja-vanja u kasnom neolitu. Naalost, ova istraivanja su imala karakter manjih povrinskihzahvata, te nesistematskih prikupljanja podataka, tako da su tek sistematskim radom nanaem projektu zapoeta obimnija istraivanja procesa naseljavanja ovog malog regionau kasnom neolitu.

11

Benac 1987.12 Marijanovi 1980/81.13 Peri 1995.


19/279

19

gEOgRAFSKi POLOAJ NEOLiTSKOg NASELJA OKOLiTE

Bosna je zahvaljujui svojim planinskim lancima i brdskim nizovima zemlja koja dajeizgled zatvorene cjeline. Pored toga, ve stoljeima ima znaajnu ulogu u povezivanju

panonske regije sa jadransko-mediteranskim prostorom. Jo u ranom neolitu izraena jevanost rute uz rijene tokove Neretve i Bosne.14

Planinski dijelovi Bosne veim dijelom pripadaju dinarskom gorju,15 koje nekada see

do 2100 metara visine. Ovo gorje je isprekidano pleistocenskim i aluvijalnim terasamai velikom depresijom Sarajevo-Visoko-Zenica. Na to ukazuju i nabori Dinarida, koji supreteno orijentirani u pravcu sjeverozapad-jugoistok. Ovi bazeni (depresije) stvaraju durijeka plodno zemljite koje je idealno za agrarne zajednice.

U centralnom dijelu Bosne, koji je ujedno prijelazno podruje sistema rijeka Bosne i Ne-retve (Sl. 4), locirano je 36 nalazita sa ostacima kakanjske i butmirske kulture (5200.-4500.

pr.n.e.). Ovi lokaliteti srednjeg i kasnog neolita grupisani su na ogranienom prostoru, a u sebisadre elemente panonskog i jadranskog kulturnog kompleksa.16 Butmirski telovi locirani suili u rubnim dolinama pritoka rijeke Bosne ili direktno u dolini Bosne. Ovo se uglavnomodnosi na naselja u sarajevskom, visokom i zenikom bazenu, koji svaki za sebe ini zatvo-

ren sistem naselja iz vremena butmirske kulture. Dok u sarajevskom bazenu Butmir predstav-lja najvei tel, u visokoj dolini je to Okolite. Kod Okolita je rije o naseljenoj povrini,17veliine 7,5 ha, to za sada predstavlja i najvei tel u Bosni. Ostala etiri nama poznata nalazi-ta butmirske kulture grupisana su tako da ine satelitska naselja Okolita (Sl. 2).

Visoka dolina ima kontinentalnu klimu. Ljetne temperature su izmeu 16,6C i 38,0C,dok je zimi temperatura izmeu 32,0C i 5,0C. Padavine mogu dostii do 991 mm/m2.

Nalazite Okolite lei direktno na obali rijeke Bosne, 8 km sjeverno od Visokog. Bosnaprotie u ovom dijelu, na duini od nekih 10 km, u vrlo irokom koritu.18 Dublje tlo sastojise, kao i kod junog i susjednog sjevernog, sarajevskog i zeninog bazena, od slatkovodnogsedimenta miocena (tercijar). Povrinske slojeve zemljita uglavnom ine smei aluvijalni

nanosi. Na istoku visoki bazen se nastavlja u niskom luku, dok na zapadu polukruno prelaziu podruje srednjeg gorja iji vrh na rubu bazena dostie visinu od 700-900 m (Sl. 2). Ovomiocensko gorje sastoji se od sloja glinenog vapnenca, a osnova tla je rendzina (krenjak).

Rijena terasa na kojoj je locirano naselje Okolite nalazi se na nadmorskoj visiniod 400 do 420 metara. Juno od Visokog, dno ove pleistocenske terase lei iznad koritarijeke Bosne u irini neto veoj od 100 metara i dalje se protee bazenom duinom dooko 1500 m sve do sjeverno od Dobrinja.

14 Benac 1973.a; Gimbutas 1974.; Rasson 1983.; Mller 1994.15 ii 2002., 314.16

Peri 1995.17 Podruje koje je buenjem geolokim svrdlom pokazalo kulturne slojeve.18 Schulz 2003.


20/279

20

Slika4. Lokaliteti butmirskih nalazita i visoka dolina.

Visoka dolina je u zapadnom dijelu ograniena jednom 10 m visokom terasom kojase prekida na mjestima gdje se ulijevaju rjeice i potoci u rijeku Bosnu. U istonom dijelu,

bazen je nepravilnog reljefa i naizmjenino je obiljeen ravnim povrinama i breuljcima.Zemljite doline je mjestimino izgraeno od ljunanih nanosa rijeke Bosne. Znatno veidio doline prekrivaju pleistocenske terase ralanjene plitkim i irokim koritima, kao i pre-sjecima zapadnih i istonih pritoka Bosne. Osim toga, razlikuju se najmanje dva nivoaterasa ija je relativna visinska razlika 1-2 m. Sa obje strane rijeke Bosne prostiru se mno-gobrojni predjeli holocenskih rijenih terasa, meusobno povezanih pojedinanim rijenim

tokovima i ralanjenih jarcima ija je relativna visinska razlika 2-3 metra. Ovaj reljef uka-zuje na znatno vie promjena nego to je to sluaj sa pleistocenskim terasama. U sjevernomdijelu tela, rijeka Bosna jednim irokim, prema zapadu otvorenim lukom skoro dopire doistonog ruba tela. Na unutarnjoj strani luka su holocenske terase irine 150 metara. Zapad-no, na rubu pleistocenske terase, teren se blago uzdie u obliku tela (Sl. 5). Promjer ovogtela u pravcu sjever-jug iznosi 330 metara, dok u pravcu zapad-istok iznosi 270 metara, toznai da lokalitet zauzima povrinu od 7,5 ha, a njegovi kulturni slojevi dostiu dubinu odnajmanje 3 metra. Najvea visina tela nije u njegovom sreditu, ve blie sjeveroistonomrubu, okrenutom prema rijeci Bosni. Tel je u ovom dijelu nagibom od 5 odvojen od podru-

ja holocenskih terasa, dok se na zapadu samo jednim nagibom, manjim od jednog stupnja,podie iznad donje terase rijeke Bosne. U junom dijelu tela danas je savremeno naselje Ra-dinovii, na ijem prostoru su u toku izgradnje esto nalaeni prahistorijski kulturni ostaci.


21/279

21

HiSTORiJA iSTRAivANJA OKOLiTA

Samo otkrie Okolita, krajem pedesetih godina 20. stoljea, odigralo se u periodu siste-matskih istraivanja neolita u centralnoj Bosni. Prva arheoloka istraivanja obavljenasu 1966. godine pod rukovodstvom Alojza Benca.19 Nekih 60 m od nae sonde 1, naistonom dijelu tela, bila je njegova sonda veliine 4 4m (sonda A). Ta su iskopavanja

pokazala kulturne slojeve ukupne debljine oko 2,10 m, sa materijalom iz perioda Butmir

II i Butmir III, a djelimino i keramiku hvarsko-lisiike kulture.Sedamdesetih i osamdesetih godina, prilikom graevinskih radova, pojavljivali su semnogobrojni nalazi butmirske kulture.20 U toku gradnje jednog odvodnog kanala u sa-mom centru naselja Radinovii otkriveni su neolitski slojevi debljine 4 m, to je znatno

bogatije od kulturnih prola koje je Benac utvrdio na istonoj periferiji tela. Na ovommjestu su naeni najstariji slojevi koji sadre keramike posude sa visokim upljim no-gama i keramiku tipa barbotin.

Prilikom izgradnje jedne kue u zapadnom dijelu ovog sela, 1984. godine otkriveni subogati prahistorijski kulturni slojevi. Nakon toga su poduzeta sondana istraivanja (son-da B) na kojima je naen iskljuivo materijal iz vremena Butmir II, jer je tom prilikom

kopano samo do dubine 0,9 m.Slavia Peri izvrio je 1988. godine istraivanja manje povrine od oko 98 m2 na

jugozapadnom rubu tela (sonda C). Utvreni su kulturni slojevi izmeu 1,1-1,4 m ijije sadraj iskljuivo pripadao kakanjskoj kulturi i ranom periodu butmirske kulture, dokButmir II i Butmir III u potpunosti nedostaju.

Najnovijim iskopavanjima utvreno je da je Okolite bilo nastanjeno u dugom perioduod vremena kakanjske kulture pa sve do vremena Butmir III, to znai da je ovdje egzi-stiralo neolitsko naselje istovremeno sa Obrima II.

19 Benac 1966.20 Peri 1985/86., 20; isto 1995., 36.


22/279


23/279

23

Slika6. Presjek kroz tlo u blizini povrine po duini jednog prola buenja.1 pleistocenska terasa; 1a kvartarni ljunak; 2 glina; 2a horizont nanosa;2b sloj nastao ispiranjem; 3 kulturni slojevi; 4 sloj humusa; 5 sloj nanosa;

6 holocenske terase; 6a materijal kao kod 6; 7 sloj bez vapnenca; 8 koluvijalni depoziti.

Tel svojom sjeveroistonom stranom granii direktno sa podrujem holocenskih te-

rasa. Prekinut je sa dva jarka koji se pruaju paralelno sa rijekom Bosnom. Jarak kojise nalazi istono od tela, buen do donjeg sloja ljunka, sadri ni pijesak sa znaajnimudjelom humusa i ostacima biljaka koje lee na osnovi od ljunka. Sadraji ovih jarakaistraeni su u okviru palinolokih radova, to nam je pokazalo da je rijeka Bosna ovdje

protjecala sve do bronanog doba. Iznad ovih slojeva lei ni pijesak koji prekriva sitanmaterijal bez vapnenca. Pri povrini jarak je ispunjen oko metar debelim, takoer veomanim slojem koluvijuma, koji u manjim koliinama sadri ugljenisane drvene ostatke,kao i kuni lijep. Drugi jarak koji se nalazi u blizini rijeke Bosne, takoer je buen doljunka, a ispunjen je iskljuivo karboniziranim slojem nog pijeska. I sadanje koritorijeke Bosne prolazi kroz sloj spomenutog ljunka. Ovdje se vjerovatno radi o ljunku

pleistocenske terase, mada moe biti rijei i o osnovi holocenske terase.Holocenske terase koje ograniavaju jarke naizmjenino su graene od prakastog

pijeska upotpunjenog karbonatom, te nog glinastog pijeska. Iznad toga formiran je slojkrenjaka koji pokazuje samo manji Ah-horizont.

Dakle, tel je nastao na unutranjem rubu pleistocenske ljunkovite terase rijeke Bosne.Poloaj ove rijeke oigledno je imao veoma vanu ulogu pri izboru mjesta naseljavanja.Postojanje holocenskih terasa, zajedno sa navedenim rezultatima analize polena, pokazu-

ju da je rijeka Bosna od bronanog doba promijenila svoj tok.


24/279

24

gEOFiZiKALNE PROSPEKCiJE 2003.-2005. gODiNE

Uprkos mnogobrojnim iskopavanjima na telovima june Evrope, znanje o strukturi i or-ganizaciji prahistorijskih naselja je skromno. Iskopavanja vieslojnih nalazita na telovi-ma iziskuju velika materijalna sredstva i zbog toga su do sada istraene relativno male

povrine. Metod geozikalne prospekcije daje nam velike mogunosti za istraivanja ve-ih naselja i njihove okoline.21 Dosadanjim istraivanjima pokazana je prednost ovakve

metode kod ispitivanja telova. Iako je prednost ove metode u ispitivanju velikih povrina,njen nedostatak je to daje samo dvodimenzionalne informacije. Nasuprot tome, geoe-lektrine prospekcije i radarske prospekcije prikladnije su za istraivanja koja daju nesamo povrinske, ve i dubinske informacije. Meutim, znatno su zahtjevnije pri radu na

brdskim podrujima kao i pri obradi dobivenih podataka.Prva iskopavanja na Okolitu 2002. godine pruila su mnogobrojne podatke o struktu-

rama kua koje su meusobno razdvojene uliicama. Na dubini od priblino 1 m otkrivenje najmlai horizont kua koji predstavljaju slojevi spaljene crvene gline i ostaci zidanihognjita. Uliice koje se pruaju izmeu kua poploane su kamenjem koje lei na sloju

pepeljaste zemlje i humusa.

Godine 2003.-2004. izvrene su geozikalne prospekcije na 3 ha lokaliteta Okolite(Sl. 7; 14). Mjerenja su obavljena i na podruju naseobina Obre II (1 ha), te Donje Motre(0,2 ha). Za prospekciju je, prvobitno, koriten 601-2 magnetski gradiometar rme Bar-tington. Dodatno je 2003. godine upotrijebljen i cezium-magnetometar G 858 (Geometrics).

OKOLITE

U prvoj akciji prospekcije, obavljenoj u jesen 2003. godine, radile su dvije grupe. T.Schler je pomou cezium-magnetometra 858 obavio prospekciju 1,75 ha zemljita, a

sa ux-gradiometrom 601-2, istraeno je 1,3 ha pod vodstvom B. Ducke. Godine 2004. i2005. snimljene su manje povrine koje 2003. godine nisu bile dostupne. Prospekcijom jeobuhvaen i centralni dio tela koji nam je ve bio poznat zahvaljujui borovanjima i mje-renjima u prethodnim kampanjama. Zbog dananje intenzivne upotrebe ovog podruja uagrarne svrhe sve povrine naselja ovih godina nisu bile dostupne, a i bujna vegetacija jedjelimino oteavala poslove.

Pomou cezium-magnetometra G 858 obavljena su mjerenja na prostoru od0,1 m 0,5 metara. Interpolacija je na 0,25 m 0,25 m. Kod prospekcije pomou ux-gradiometra 601-2 raster je bio neto vei, 1 m 0,125 m. Interpolacija je uslijedila na0,25 m 0,25 m.

21 Prvi pokuaji su nainjeni ve kasnih ezdesetih godina. Samo su u pojedinanim sluajevimadonijeli rezultate. Uporedi: Muijevi/Ralph 1988.


25/279

25

Slika7. Okolite. Geomagnetske prospekcije u 2003. i 2004. godini sa slojevima (vidjeti i sliku 14).

Sistem rovova

Vaan rezultat prospekcije predstavljalo je otkrie sloenih linearnih struktura za koje seini da su rovovi nekog sistema utvrenja. Detaljnim topografskim snimanjima arealanaselja i borovanjima, koje je izveo W. Schulz, ve 2002. godine je bilo mogue usta-noviti procese razvoja naselja. Vanjski rovovi ograuju prostor tela. U sjeverozapadnomi zapadnom dijelu sistem rovova lepezasto se iri, to ukazuje na vie faza i promjenaveliine naselja.

Na sjeveroistoku dva rova su jasno vidljiva, dok su druga dva vrlo teko uoljiva. Jojedna linearna anomalija daje povod za pretpostavku da se tu nalazi i peti rov. Od spoljaprema unutra rovovi se postepeno suavaju. U istonom dijelu, zbog jakih erozivnih pro-cesa, teren je vremenom promijenio svoj izgled. Na slici geometrijske prospekcije uolji-va je jedna ravna struktura koja se prua od sjevera prema jugu i koja se na istonom uglu

prikljuuje sistemu rovova. Vjerovatno se ovdje radi o starom toku rijeke Bosne.U najsjevernijem dijelu sistema zatite tela presijecaju se brojni rovovi. Dva vanjska

rova teku vjerovatno u nizu, ravno se nastavljaju i sjedinjuju sa rovovima u zapadnomdijelu naselja koji su 2004. godine istraeni. Ovaj sistem rovova obiljeava najiri prostor

branjenog areala naselja. Na sjeveru vanjski rovovi su presjeeni sa druga dva rova kojase meusobno spajaju pod tupim uglom. Dalje u jugozapadnom pravcu vidljivi su samo

pojedinani rovovi. Unutarnji rov presjeen je izgorjelom kuom. U duini od 15 m narovu se ukazuje praznina. U sjevernom dijelu izmeu rovova uoen je vei broj krunih

jama. Moda su to ostaci nekadanjih vrata (kapije), ali moe biti i rije o ostacima nekekue. Za sada pretpostavljamo da su vanjski rovovi stariji od unutranjih jer je vremenommoda dolo do smanjenja povrine naselja.


26/279

26

Rovovi u magnetogramu pokazuju negativne vrijednosti, koje idu od 50 nT/mdo 190 nT/m. Kod vanjskog rova irina je 4-5 m, dok vrijednosti mjerenja idu do 200 nT/m. Srednji rov, koji se na njega nastavlja, irine je 2,5 m, a vrijednosti mjere-nja su priblino 100 nT/m. Slian je i unutranji rov, koji je irine 2 m i ima vrijednostido 90 nT/m. Dijagram pokazuje postojanje jo jednog podruja, koje zahvaljujuisvojim negativnim vrijednostima ukazuje na postojanje i etvrtog rova. Taj rov je na

povrini slabo uoljiv.Na sondi oznaenoj brojem 2 bilo je mogue izmjeriti dvodimenzionalni geoelektri-

ni prol. Mjerenja otpora zemljita nainjena su pomou Campus Geopulsa sa Imager50-modulom, uz 50 elektroda na razmaku od 50 cm. Do sada koritenim 2D-mjerenjimaobuhvaeno je svih sedam nivoa mjerenja, to odgovara dubini od 2,0 m. Na ovaj nainobuhvaena su sva tri rova. Po tome, dno vanjskog rova dosee dubinu od 2 m, a mogue

je rekonstruirati irinu od 5 m.

Slika8. Okolite. Strukture rovovasnimljene geomagnetskim prospekcijama 2003. i 2004. godine;linije vjerovatni tok rova; takasto ostaci drvenih stubova.

Rov koji se na njega nastavlja bio je dubine 1,7 m, dok je irina iznosila 3 m. Unutra-nji rov dubine je 1,2 m i irine 2,0 m.

Prospekcije rovova dale su bitne pokazatelje o promjenama cjelokupne slike naselja,te time i razlog za pretpostavku da je vremenom dolo do smanjenja povrine naselja.Mjerenja otpora zemljita potvrdila su ovu teoriju, jer se pokazalo da se kod rovova radio negativnim vrijednostima do 190 nT/m.


27/279

27

Slika9. Okolite. Geomagnetska prospekcija rova. Gore mjesto ukrtanja rovovasa linijom presijecanja, dolje presjek sa detaljima.


28/279

28

Strukture kua

Kombinacijom razliitih metoda prospekcije pouzdano se moe rekonstruirati veliinanaselja. Rezultati geomagnetske prospekcije u sjeveroistonom dijelu naselja, koji poka-

zuju strukture kua, za nas su, zbog svoje jasnoe, bili pravo iznenaenje (Sl. 7). Rijeje o 50 kua, ija je duina od 10 do 13 m, a irina oko 4 m. Sve su orijentirane u pravcusjeveroistok jugozapad. Povrine obuhvaene geozikalnom prospekcijom iznad 405 mnadmorske visine dale su bogate rezultate, dok su na niim terenima nalazi rijetki. U za-

padnom dijelu ovog lokaliteta, u pojasu od nekih 25 m koji se nalazi izmeu vanjskog iunutarnjeg rova, nisu otkriveni nikakvi ostaci kua.

Slika10. Okolite. Geomagnetske prospekcije sonde 1, 2003. godina.

Geomagnetska slika pokazuje razliite jasnoe struktura kua. Istovremeno uoavaju sei strukture koje odaju ostatke ognjita i pregradnih zidova. Iskopavanja odabranih nalaza u2004. i 2005. godini, kao i iskustva prvih iskopavanja, omoguili su jasnu interpretaciju geo-magnetskih nalaza. Istovremeno, bitna su bila i poreenja nalaza 2002. godine sa rezultati-ma geomagnetske prospekcije. U okviru sonde 1, 2002. godine iskopan je jugozapadni diokue br.11, iji je sjeveroistoni dio obuhvaen magnetogramom. U ovom dijelu tela nastalesu strukture kua (Sl. 10; 28) iz najmlaeg perioda (ca. 4600.-4500. pr.n.e.). Podruje isko-

pavanja 2005. godine snimljeno je pomou magnetskog gradiometra 601-2 (Sl. 11) 2004.godine. Pri tome su se pokazali razliiti rezultati mjerenja za tri lokacije kua (kue A-C;Sl. 20; 21; 27). U sondama (Sl. 11, lijevo) primjeuju se podruja sa jakim pozitivnim vri-

jednostima do 60 nT/m. Rije je o onim povrinama kod kojih je tokom iskopavanja uoenoprisustvo karakteristinih kompaktnih slojeva crvene, spaljene gline. Kod malih koliina


29/279

29

spaljene gline vrijednost opada do 25 nT/m. Takoer, magnetogram pokazuje i strukturekoje su iskljuivo izgraene od neizgorene gline. Ovima se mogu pripisati vrijednosti domaksimalno 8 nT/m. Podruja uliica imaju negativne vrijednosti do 25 nT/m. Sveukupno,relativno jae vrijednosti mogue je objasniti pomou Le Borge-efekta.22

Slika11. Okolite. Geomagnetska prospekcija sonde 3 iz 2005. godine (desno). Lijevo gore presjek

od sjeveroistoka prema jugozapadu, lijevo dolje presjek od sjeverozapada prema jugoistoku.22 Fassbinder 1994.


30/279

30

Tokom istraivanja 2003. godine za prospekciju je, osim ux-gradiometra 601-2, upo-trijebljen i cezijum-magnetometar G 858. Poreenja meusobnih rezultata mjerenja nisu

pokazala neke bitnije razlike (Sl. 12). Magnetogramski snimci jo pojaavaju slinosti.Oito je ovdje rije o izgorjeloj kui sa velikim naslagama spaljene gline (kuni lijep) kojisu se prije svega zadrali na dijelovima zidova. Podruja manjih pozitivnih i negativnihvrijednosti mogu biti objanjena kao rupe za stubove ili grede.

Na kraju, mogue je rei: cezijum-magnetometar obuhvata vrijednosti u veem ras-ponu, ali rezultati mjerenja u poreenju sa jednostavnim ux-gradiometrom, barem to seovog podruja tie, nisu donijela nikakve bolje rezultate.

Slika12. Okolite. Geomagnetska prospekcija dobro ouvane kue.Lijevo cezijum-magnetometar, desno uks-gradiometar, sonda od sjeveroistoka premajugozapadu (gore), odnosno sjeverozapada prema jugoistoku (dolje).


31/279

31

Analiza stupnja ouvanosti kua

Geomagnetska prospekcija dala je pregled veliine i unutranje strukture naselja. Na temeljuovoga promijenjena je i strategija iskopavanja, tako da se teite prije svega okree vidljivim

strukturama koje pokazuju veliinu naselja u njegovim povrinskim slojevima. Sondiranjaobavljena 2004. godine koncentrirana su na sjeverni dio sistema zatitnih rovova sa ciljem

provjeravanja geomagnetskih i geoelektrikih rezultata. Po prvi put su 2005. godine na ve-oj povrini istraene tri geomagnetski vidljive povrine. Poreenja sa arheolokim nalazimaomoguuju sigurnu interpretaciju geomagnetski obuhvaenih struktura, a time i uvid u sveu-kupnu strukturu naselja u njegovim najmlaim periodima. Najbolje ouvane strukture kuaukazuju na stradanje naselja u poaru. Osim ovakvih kua postoje i neizgorjele strukture,koje se veoma nejasno ocrtavaju u magnetogramu. Zbog toga je geomagnetskim ispitivanjimamogue dati prilino jasnu prognozu o kvalitativnoj ouvanosti kua. Otvoreno ostaje pitanje

o postojanju kunih struktura na onim dijelovima naseobine koja geomagnetskom prospekci-jom nisu dala rezultate. U budunosti su i na ovim dijelovima neophodna iskopavanja koja edati odgovor da li je rije o slobodnim zonama, ili geomagnetska prospekcija ovdje dolazi dosvoje granice, te nije u mogunosti da otkrije postojee strukture.

Slika13. Obre II. Geomagnetska prospekcija centralnog dijela naselja sa sondamaiz 1960. godine. Bijelo oznaene kue potiu iz gornjeg sloja.


32/279

32

GEOMAGNETSKA ISTRAIVANJA U OBRIMA II

Izmeu 1963. i 1966. godine, pod rukovodstvom A. Benca voena su iskopavanja napodruju naselja Obre II koje vremenski pripada butmirskoj kulturi.23 Iskopavanja su na-

stavljena 1967., te 1968. godine u okviru zajednikog jugoslavensko-amerikog projekta.U kulturnim horizontima 1-7 otkriveni su mnogobrojni objekti,24 meu kojima dominira-

ju manje kue orijentirane u pravcu sjever-sjeveroistok jug-jugozapad (duina 7-9 m;irina 3,5-5 m).

U centralnom dijelu naselja obavili smo geomagnetsku prospekciju pomou 601-2magnetskog gradiometra. U magnetogramu su prepoznate strukture (duina 8-9 m; irina3,5-4 m) koje svojim prostiranjem odgovaraju nalazima starih iskopavanja (Sl. 13). Naj-vea podudarnost je sa iskopanim kuama iz horizonata 1-3 (poreenje Benac 1973.a;nivo 5-7). Pojedini nalazi prvog i drugog horizonta samo su djelimino iskopani 1967. i1968. godine, to se vidi i na snimku magnetograma gdje pojedine strukture odgovarajudijelovima kua koje ranije nisu bile iskopane.

U gornjem horizontu naselja Obre II, magnetogram pokazuje da su kue meusobnolocirane na manjoj udaljenosti. Rije je o malim kuama, slinim onima u Okolitu. Mo-gue je prepoznati najmanje 42 paralelne kue u pet nizova, proeljem okrenute prema

jugu.

GEOMAGNETSKA ISTRAIVANJA U DONJIM MOTRAMA

Donje Motre su arheoloko nalazite udaljeno nekih 2 km juno od Okolita. Tu je oba-vljena geozikalna prospekcija pomou 601-2 magnetskog gradiometra. Sa ovog lokali-teta do tada su bili poznati samo povrinski nalazi. Zbog sezonskog koritenja ovog terenau povrtlarske svrhe bilo je mogue snimanje samo manje povrine. Ovom prospekcijomsmo eljeli utvrditi kakvi su izgledi za arheoloka istraivanja na veoj povrini, ali zbogogranienih mogunosti, jasne strukture naselja nismo mogli uoiti. Meutim, rezultati

pokazuju da bismo zahvatanjem vee povrine prospekcijom mogli dobiti eljene rezultate.Za sada pretpostavljamo da vidljive strukture na snimcima odgovaraju nizovima kuakoje su nam poznate i kod druga dva, do sada snimana tela.

Lokaliteti Okolite, Obre II i Donje Motre pruaju izvanredne mogunosti za geo-zikalne prospekcije tela, odnosno za prepoznavanje vieslojnih naselja. Rezultati ovih na-ih prospekcija nisu jedini, jer su slina ispitivanja vrena i na telovima Chuera (sjevernaSirija), Pietrele i Uivar (Rumunija).25

Koritenje relativno jednostavnih ureaja za geozikalnu prospekciju u arheolokimradovima otvara mogunost znaajnog zajednikog rada ziara i arheologa. Arheolozisa svoje strane mogu postaviti nova pitanja, a ziari poboljati uvid u nove mogunostigeozikalnih metoda.

23 Benac 1973.a.24

Benac 1973.a; 19-41; Gimbutas 1974., 15 i dalje.25 Tel Chuera: http://web.uni-frankfurt.de/fb09/; http://pzp.de/referenzen.htm. Uivar: Schi-er/Drasovean 2004., 150-152. Pietrele: Hansen 2005., 342-346.


33/279

33

iSKOPAvANJA U OKOLiTU

TEHNIKA ISKOPAVANJA,TERENSKA DOKUMENTACIJA

I DOKUMENTACIJA POKRETNIH NALAZA

Osnovni princip terenskih radova na Okolitu ine iskopavanja prirodnih slojeva (Sl. 15).

U cilju interpretacije strukture nalaza raen je na svakih 20 cm otkopni sloj, tako da sunalazi otkrivani u okviru njihovih prirodnih slojeva.

Obiljeavanje nalaza slijedi na dva principa: prvo, svi pojedinani nalazi tano i trodi-menzionalno su izmjereni pomou elektronskog tahimetra, te su za njih u centimetar po-znate tane x, y i z-koordinate;26 drugo, skupni nalazi su dokumentirani u okviru jednogkvadrata sa tanim koordinatama. GIS-metodom poloaj svih nalaza tano je prostornoodreen.

Terenska dokumentacija nalaza iz 2002. i 2004. godine voena je jo po konvenci-onalnim metodama, dok su od 2005. godine otkopni slojevi, proli, te vei, znaajniji

pojedinani nalazi, fotogrametrijski obraivani. Tlocrti i proli su obraeni fotograme-trijski pomou PhoToPlan-a, dodatka za ACAD. Mjerenje kontrolnih taaka od 2005.godine obavlja se pomou Tachy-CAD-a, takoe dodatka za ACAD. Na laptopu pove-zanom sa tahimetrom izrauju se pomou ovog programa upotrebljive, trodimenzio-nalne mape.

Statistika, fotografska dokumentacija, te dokumentacija planova obavlja se na razli-itim nivoima na osnovu skupnih i pojedinanih snimaka. U posebnoj bazi spojene su sveinformacije o pokretnim nalazima i terenskoj dokumentaciji.

TOK ISKOPAVANJA

Do kraja 2005. godine istraene su sonde koje su locirane na tri razliita dijela tela.Na poetku iskopavanja 2002. godine otvorena je sonda br. 1 koja se nalazi na isto-nom dijelu lokaliteta. Sonda povrine 10 20 m, podijeljena je na est kvadranatadimenzija 5 5 m, sa kontrolnim prolom irine 1 m. Te godine kopalo se samo dodubine od jednog metra (sonde 1-6; ukupna povrina 119 m2; Sl. 14). Na ovom dijeluterena nastavili smo istraivanja i 2004. godine, ali samo u kvadrantima 2 i 4. Ciljovih dodatnih istraivanja u sondi bio je otkrivanje donjeg nivoa velike kue prona-

ene prethodne godine.26 X, Y i Z odnose se na matematiki sistem koordinata kod iskopavanja.


34/279

34

Slika 14. Okolite. Plan iskopavanja do kraja 2005. godine sa kartom okoline i rezultatimageomagnetskih prospekcija u 2003. i 2004. godini.

Slika15. ematski prikaz tehnike iskopavanja u Okolitu. Otkopnim slojevima debljine 20 cm

nastojalo se slijediti tok prirodnih naslojavanja. Dokumentiranje nalaza u prirodnim slojevimaprikazano je i u rasteru po metru kvadratnom, ukoliko pojedinano trodimenzionalno mjerenjenalaza nije bilo mogue.

otkopni sloj 1

otkopni sloj 2

otkopni sloj 3


35/279

35

Iste godine u sjevernom dijelu naselja otvorene su etiri sonde (sonde 7.1; 7.2; 8.1 i 8.2;ukupne povrine 54 m2). Sonde promjera 2 6 m (7.1; 7.2; 8.2), odnosno 9 m (8.1), tako su

postavljene da na dva mjesta, meusobno udaljena oko 15 m, presijecaju rovove.Zahvaljujui materijalnoj pomoi projektu od strane DFG-a tree godine su mogla biti

obavljana iskopavanja na znatno veim povrinama. Za iskopavanja izabrana je sonda 3koja se nalazi u zapadnom dijelu tela. Cilj nam je bio obuhvatiti po mogunosti to veidio meusobno povezanog, a u poaru izgorjelog naselja. U ovom dijelu magnetogramom

je otkrivena grupa od tri izgorjele, meusobno paralelne kue. Sonda veliine 19 20 mpodijeljena je na dvanaest kvadranata veliine 6 4 m. Izmeu kvadranata ostavljeni sukontrolni proli irine 1 m, a kopalo se samo do dubine od 1 m (kvadranti 10-21; ukupna

povrina 380 m2).


36/279

36

SiSTEM ZATiTE NASELJA

Geomagnetskim prospekcijama obavljenim 2003. i 2004. godine, osim stambenihstruktura otkriveni su i rovovi, kao dio sistema zatite naselja. U toku kampanje2004. godine, kao to smo ve naprijed napomenuli, u sjevernom dijelu tela otvore-ne su etiri sonde (Sl. 14). Sonde br. 7.1 i 7.2 kopane su do dubine od 1,1 odnosno0,8 metara, dok su sonde br. 8.1 i 8.2 kopane do dubine od 2,1 odnosno 1,7 metara.

U prvim sondama odvojeno je devet otkopnih slojeva, a na nekim mjestima samoest, dok je kod sondi br. 8.1 i 8.2 u kontinuitetu odvojeno jedanaest slojeva. Sondebr. 7.1 i 7.2 nisu dale dovoljno podataka o sistemu zatite, tako da su dalja istrai-vanja tu prekinuta.

Sondama br. 8.1 i 8.2 obuhvaen je vanjski i srednji dio sistema zatite (rovovi i pa-lisade). Kod oba rova koja su ukopana u rijeni ljunak, dno je relativno plitko (Sl. 16).Uzvieni rubovi izmeu dva rova najvjerovatnije su sluili kao pojaanje utvrenja, ana njima su mogle biti postavljene i palisade. Ova konstrukcija danas je jo ouvana dosvoje maksimalne debljine od 0,4 m. Sastoji se od kompaktne glinene mase, koja izmeuostalog sadri kosti, keramiku i komade nagorjelog kunog lijepa. U otkopnom sloju 7,

sonde 8.2, u junom dijelu utvrenja pronaene su tri rupe u jednoj liniji, paralelne sarubom rova. Njihov poluprenik iznosi 0,2 do 0,4m, i vjerovatno su ostatak palisade uovom dijelu utvrenja.

Vanjski rov bio je maksimalne dubine 1,3 m i na svom gornjem rubu irine oko 4,5 m.Srednji rov bio je dubine jednog metra, gornji rub je bio irine 3,5 m. Zidovi rovova sa-stoje se od 40 cm debelih slojeva otpada (kosti, keramika, komadi kunog lijepa). Kratakopis slojeva u rovovima nalazi se u Tabeli 1.

Slika16. Okolite. Fotogrametrijski snimak istonog prola vanjskog rova (sonda 8.1).


37/279

37

Tabela 1. Okolite. Opis i stratigraja sistema rovova (vidjeti Sl. 19).

stratigraja opis

horizont oranica svijetlosmei slojizgradnja srednjeg nasipa sivo-svijetlosmei sloj sa kamenjem srednje veliine

dogradnja srednjeg nasipasivo-smei sloj sa kamenjem, pomijean sa humusom,djelimino i crveno peenim kunim lijepom

1. sadraj srednjeg rovadjelimino crveno-smei, djelimino sivo-smei sloj,pomijean sa drvenim ugljem

2. sadraj srednjeg rova sivo-smei sloj humusa

3. sadraj srednjeg rovasvijetlosmei sloj, odnosno sivo-smei sloj sa velikim

komadima kunog lijepa i kamenjemvanjski nasip

svijetlosmei sloj sa mnogo komada kunog lijepa ikamenjem

izgradnja vanjskog nasipasvijetlosmei sloj s komadima kunog lijepa i malomkoliinom kamenja

1. sadraj vanjskog rova smei sloj sa crvenom peenom glinom i kamenjem

2. sadraj vanjskog rova tamnosmei homogeni sloj

3. sadraj vanjskog rovatamnosmei sloj sa komadima otkinute crvene peenegline, mnogobrojnim veim i manjim kamenjem,

djelimino je prisutan i drveni ugaljZahvaljujui Harris-matrix tabeli27 (Sl. 17) jasno je vidljiva viefaznost oba rova. Po-

slije same izgradnje srednjeg rova, u kasnijem vremenu, obnovljen je za daljih 0,1 mprodubljavanjem u sloj rijenog ljunka. Uoava se jo jedan period obnove (Sl. 18.5).Kasnije slijedi samo relativno ravnomjerno popunjavanje rova (Sl. 18.6). I na vanjskomrovu, vremenom imamo slinu situaciju.

Meuprol na istonoj strani, izmeu sondi 8.1 i 8.2 (Sl. 17), potvruje tezu da seslojevi koji ispunjavaju srednji rov nastavljaju i u vanjskom nasipu. To bi znailo da je

srednji rov popunjen u vremenu kada je vanjski nasip ve postojao. Prol nam, naalost,nita ne govori o vremenskoj razlici u nastanku ova dva sistema. Postoji mogunost i dasu oba istovremeno nastala.

Serija 14C-analiza raenih na ivotinjskim kostima iz nasipa i rovova nesumnjivo imastratigrafske vrijednosti (Sl. 19). Pregled ovoga daje tabela br. 2.

U Harris-matrix tabeli (Sl. 17)28 probe su veoma jasno prikazane. Proba br. 81014potjee iz uzorka br. 81041, jednog mlaeg sloja koji popunjava vanjski rov. Sve ostalerelevantne probe potjeu iz okvira sonde br. 8.2. Najstariji rezultat probe br. 82014 je iz

27 Izrada Harris-matrix tabele uraena je pomou programa Stratify. Ovom prilikom elimo da

se zahvalimo autorici ovog programa Irmeli Herzog na njenoj prijateljskoj pomoi prilikomupotrebe ovog programa.28 Kao to je uobiajeno, nadalje e biti rijei o malim odstupanjima.


38/279

38

uzorka br. 82020. Rije je o dijelu utvrenja koje se nastavlja na srednji rov. Proba br. 82008iz uzorka br. 82012 potjee iz sistema utvrenja. Ona je sa stratigrafski mlaeg mjesta negoto je to sluaj sa probom br. 82104. Zbog toga je i datiranje ove probe neto mlae, mada

je podudaranje kod ovih proba veliko. Neto mlae rezultate dala je proba br. 82016 uzeta

iz uzorka br. 82025. Ovaj nalaz se moe pripisati prvoj fazi popunjavanja rova i potjee izvremena 52. ili 51. stoljea st. ere. Proba br. 82021 iz uzorka br. 82029 potjee sa jednogod najdubljih rovovskih podruja. Sloj koji je ovdje prisutan mogao bi biti nataloen nakondruge faze obnove rovova, to znai da je vremenski znatno mlai dio i pripada periodu 50.do 49. stoljea st. ere. Probe br. 82006 iz uzorka br. 82008 i br. 82010 iz uzorka br. 82009

potjeu iz slojeva koji su se kasnije nataloili, odnosno iz perioda izmeu 4900. i 4700.godine st. ere. Iz ovog okvira se izdvaja proba br. 82019 iz uzorka br. 82018, poto je ovdjerije o jednom od donjih nataloenih slojeva. Mjerenja su pokazala da je rije o 48. ili 47.stoljeu st. ere, to ne odgovara realnom stanju na terenu.

Geomagnetskim mjerenjima nee biti mogue u potpunosti ustanoviti nekadanju ve-liinu rovova koji su okruivali naselje. Juno od snimljene povrine poinju kue selaRadinovii, koje se nastavlja dalje u manje vonjake. Na ovim mjestima je otean pristup imjerenje magnetogramom. Samu povrinu naselja bilo je mogue odrediti zahvaljujui ja-sno uoljivom rubu tela (Sl. 7). Vanjski dio utvrenja je na visini od 403 m, te se na osnovutoga moe zakljuiti da vanjski sistem rovova okruuje povrinu od nekih 7,5 ha. Unutranjidio znatno je manje povrine i oigledno je da se vremenom i veliina naselja mijenjala.

Slika17. Okolite. Prikaz vanjskog i srednjeg rova u sistemu utvrenja.Gore pojednostavljena Harris-matrix tabela sa 14C-mjerenjima,dolje ematski prikaz istonog prola sonde 8.1 i 8.2. Duina prola oko 16 m.


39/279

39

Srednji, a takoer i unutranji bedemi nastali su u periodu izmeu 5200. i 5100. godi-ne pr.n.e. (Sl. 18). Nedugo nakon toga dolo je i do prvih procesa popunjavanja rovova.Moemo rei da su rovovi posljednji put obnovljeni najvjerovatnije u pedesetom stoljeute da su ovi procesi oigledno sluili poveanju visine sistema utvrenja. Nakon toga, u

slijedea dva do tri stoljea, dolazi do znaajnog, moe se ak rei i potpunog popunja-vanja raznim materijalima ija debljina iznosi oko 0,9 m. Iz ovoga proizilazi da srednjirov, a time i cijeli sistem rovova, gubi svoju funkciju ve nekoliko stoljea prije konanogkraja naselja.

Slika18. ematski razvoj vanjskog i srednjeg sistema rovova i nasipa.Smee nasip, zeleno rov. Duina oko 16 m.


40/279

40

Slika19. Okolite. 14C-mjerenja na vanjskom i srednjem sistemu rovova.Kalibriranje je uslijedilo pomou programa OxCal.

Na osnovu dosadanje, samo jedne 14C-analize, nije mogue govoriti u kakvoj je funkci-

ji bio vanjski rov. Meutim, sve nam ukazuje da su oba zatitna rova istovremeno nastala.Za podizanje ovakvog sistema zatite naselja bio je potreban dugotrajan rad i dobra

organizacija unutar zajednice. Imajui u vidu povrinu od 7,5 ha, obim od 900 m, povrinupresjeka srednjeg rova od nekih 2 m2, a kod vanjskog rova nekih 3 m2, dolazimo do podatkada je za srednji rov bilo neophodno prenijeti nekih 1800 m3, dok se kod vanjskog rova radiloo nekih 2700 m3 zemlje. Ako se uzme u obzir uinak kopanja zemlje od 0,5 m3 po osobi/jed-nom satu, i to da je mogu transport materijala do bedema od 3,5 m3 /osobi /jednom satu,29dolazimo do zakljuka da je za podizanje ova dva rova bilo neophodno oko 10300 radnihsati. Time se pokazalo da 100 osoba, uz desetosatni rad, trebaju deset dana za izgradnju ovadva sistema. ak ako se uzme u obzir da je rijeni talog u to vrijeme uz neadekvatno orueteko bio savladiv, i pri tome mogu samo rezultat kopanja od nekih 0,25 m3 po osobi, opetemo doi do rezultata koji iznosi manje od 25 dana. Treba takoer uzeti u obzir da prora-uni govore o znatno veem broju stanovnika, to znai da je za obavljanje ovog rada naraspolaganju bio znatno vei broj ljudi nego to je to brojka 100.

Treba ipak uzeti u obzir da rovovi i nasipi nisu jedini elementi koji ukazuju na forti-kaciju. Kod rovova visinske razlike izmeu dna rovova i vrha bedema trebale bi iznositinekih 2 m, odnosno 2,6 metara. Kako pokazuju mjesta na kojima su se stubovi nalazilimoe se govoriti o bedemima sa palisadama.

29

Osnov za proraun daju podaci kod Mllera 1990., 1991 i kod Eggerta 2001., 332 i dalje. Eggertrauna kod transporta od 100m sa koliinom od 0,35m3. Kod krae distance izmeu nasipa irova, poveanje ovih vrijednosti 10 ini se prihvatljivo.


41/279

41

Tabela 2. 14C-analiza sa podruja vanjskog, odnosno srednjeg sistema zatitnih rovova. Kalibriranjeje izvreno pomou programa OxCal (http://c14.arch.ox.ac.uk/embed.php?File=oxcal.html).

broj

probe

broj

nalaza

laboratorijski

broj

13C() 68.2% vjerovatnoa 95.4% vjerovatnoa

71012 71164KIA28835:612145BP

-21,520,075210BC (18.1%) 5160 BC5140BC (6.1%) 5090 BC

5080BC (44.0%) 4980 BC5210BC (95.4%) 4940BC

81014 81041KIA28834604339BP

-22,380,145000BC (62.1%) 4890 BC4870BC (6.1%) 4850 BC

5050BC (95.4%) 4830BC

82006 82008KIA28830594338BP

-26,070,254900BC (11.9%) 4860 BC4850BC (54.8%) 4770 BC4760BC (1.5%) 4730 BC

4940BC (95.4%) 4720BC

82008 82012KIA28831

611931BP-22,310,11

5210BC (15.2%) 5170 BC

5080BC (53.0%) 4990 BC

5210BC (95.4%) 4950BC

82010 82009KIA28827588932BP

-21,910,13 4790BC (68.2%) 4720 BC 4840BC (95.4%) 4690BC

82014 82020KIA28833620937BP

-22,790,085230BC (10.9%) 5200 BC5180BC (57.3%) 5060 BC

5300BC (95.4%) 5050BC

82016 82025KIA28828616631BP

-20,590,115210BC (7.0%) 5190 BC5180BC (61.2%) 5050 BC

5220BC (95.4%) 5020BC

82019 82018KIA28829582348BP

-27,280,674770BC (3.7%) 4750 BC4730BC (64.5%) 4600 BC

4790BC (95.4%) 4550BC

82021 82029

KIA28826

608631BP -21,830,05 5040BC (68.2%) 4950 BC

5210BC (5.2%) 5170BC

5080BC (90.2%) 4900BC

GRAEVINSKI KOMPLEKS U SONDI 3

Strukture graevina na lokalitetu Okolite otkrivene su i u zapadnom dijelu tela tokomiskopavanja obavljenih 2005. godine. Jo su geomagnetske prospekcije pokazale da se naovom arealu nalaze tri meusobno paralelne strukture orijentirane u pravcu sjeveroistok

jugozapad, za koje se moe pretpostaviti da su to ostaci kua (Sl. 14).Tokom sondanih istraivanja u centralnom dijelu iskopa otkrivene su konstrukcije

kua debljine nekih 20-30 cm. Ovi kompaktni ostaci objekata nalaze se na nekih 25-40 cmispod povrine, a nastali su procesom intenzivnog sagorijevanja gline (Sl. 20-21; A-D).Jo jedan, etvrti, slian objekat naen je u jugozapadnom uglu iskopa, gdje prethodnonije vrena geomagnetska prospekcija. Izmeu gomila sagorjelog kunog lijepa nalaze sei podruja irine nekih 1,3-5 m na kojima nema sagorjele gline.

U istonom dijelu kuni lijep je najbolje ouvan na povrini A, koja je i po obimunajvea. Zahvata prostor veliine nekih 10 4 m. Ujednaenog je i pravougaonog oblika.Kuni lijep na nekim mjestima je prekinut u jednakim razmacima. Slijedea povrina,

povrina B, sline je veliine, maksimalno oko 10 3,5 m, ali je nepravilnog oblika i imaistaknute vanjske rubove. Znatno manje i isprekidanije su povrina C u zapadnom dijelusonde, koja je veliine nekih 4,5 4 m, te povrina D koja se nalazi u jugozapadnom ugluiskopa.


42/279

42

Dalja istraivanja su potvrdila pretpostavke da je rije o ostacima zidova izgorjelihkua iz neolitskog perioda (tabela 3). U izgorjelom materijalu naeni su urueni ostaciravnih povrina zidova, kao i ostaci drvenih struktura koje su dio konstrukcije kua (Sl. 22;23). Na povrinama A i B, u okviru izgorjelih ostataka otkrivene su i manje ravne povri-

ne sa fragmentima keramikih posuda (Sl. 24). Rije je o podnim povrinama na kojimasu leali ostaci kunog inventara.

Duinom vanjskog ruba povrine kunog lijepa A, u jednakim razmacima nalazi sejedanaest jama ispunjenih pepelom. Njihov promjer iznosi oko 0,5-1,0 m, a lee ispodostataka kue. Poloaj i razmak jama govori da je rije o gredama koje su bile u konstruk-ciji kua i koje su zajedno sa njima i izgorjele. Tada su jame i ispunjene pepelom.

Tabela 3. Okolite. Povrina 3. Poreenje oznaka nalaza sa brojevima kua.

Oznaka nalaza vidjeti

slika 21-22

A B C D E F G H I

Brojevi kua vidjetislika 28

1/3 4/5 6/7 12 8/9 10/11 13 14 15

Slika20. Okolite. Sonda 3. Fotogrametrijski snimak ostataka kua u sloju 2.


43/279

43

Slika21. Okolite. Sonda 3. Fotogrametrijski snimak ostataka kua u sloju 3.

Osim izgorjelih struktura kua, na vie mjesta se uoava i prisustvo neizgorjelih struk-

tura koje se javljaju kao uta glina, te se na taj nain razlikuju od tamnijeg materijala.

30

Debljina slojeva gline varira izmeu 7 i 40 cm.Ovi ostaci neizgorjele gline primjeuju se i izvan kua. Ispod kunog lijepa (povrina

A) na istonoj strani iskopa vidljiva su naizmjenino dva tanka sloja gline debljine nekih15-20 cm (Sl. 25, 1). Ti slojevi su ispod kua i prelaze njihov vanjski rub (Sl. 25, 1-2).

Drugaija situacija je kod kunog lijepa B. Ovdje ostaci kue direktno lee na 30-40 cmdebelom sloju gline, a ogranieni su jasnim rubovima.

Drugaije je i sa povrinom kunog lijepa C koja je znatno manja. Prilikom iskopava-nja u donjim otkopnim slojevima otkrivena je jasno odreena struktura neizgorjele glinekoja upotpunjuje gornje slojeve u pravougaoni oblik (Sl. 26).

30 Jasnoa nalaza zavisila je od dubine na kojoj su se nalazili. U gornjih 0,60m granice meu nala-zima su difuzne, dok su u donjim dijelovima konture znatno jasnije.


44/279

44

Slika22. Okolite. Sonda 3, sloj 2, kuni lijep A (kua 1). Urueni dijelovi zida.

Sjeverozapadno i jugoistono od ovih izgorjelih kua naenih u centralnom dijeluiskopa, otkrivene su dvije pravougaone strukture neizgorjele gline orijentirane u pravcusjeveroistok-jugozapad (Sl. 21, E-F). U oba sluaja tanji slojevi gline su poloeni na ne-to guim, tamnijim slojevima. Jedan objekat, koji svojim stratigrafskim poloajem kao iorijentacijom odudara od ovoga, otkriven je u sjeveroistonom uglu iskopa (Sl. 20-21 G).Rije je o sloju ute gline debljine nekih 25-30 cm, koji je za razliku od svih ostalih po-

druja orijentiran u pravcu sjeverozapad jugoistok.Za gore opisane strukture ute gline moemo pretpostaviti da je rije o neizgorjelim

ostacima kua. Na ovaj zakljuak navode nas njihove ravne povrine, pravi uglovi, po-loaj i orijentacija, kao i njihov odnos prema izgorjelim kuama. Dodatni dokazi za nau

pretpostavku su pronaeni ostaci greda koje su koritene za gradnju kua. Isto to namdokazuju i ostaci otvorenih ognjita.

Iz svega gore navedenog moemo zakljuiti da tri lokacije izgorjelih kua A-C, kaoi lokacije E i F nisu izolirane grupe, ve sa neizgorjelim ostacima ine jedan zajednikiniz kua u okviru ovog naselja (Sl. 27). Lokacija na jugozapadu (G) kao i lokacija nasjeveroistoku (D) upotpunjuju ovaj niz (Sl. 21 D,G). Lokacija G po svom poloajuodudara od ostalih kua na podruju naselja Okolite, ali ipak pripada istom vremenugradnje.


45/279

45

Slika23. Okolite. Sonda 3, sloj 3, kuni lijep C (kua 6).Urueni zid sa detaljima drvene konstrukcije.

Ostaci kua debljine 30-50 cm pokazuju da svaka od lokacija A-C, kao i lokacija E iF, pripadaju vieslojnoj graevinskoj aktivnosti. Jasno se izdvaja vie slojeva, moda dvaneizgorjela sloja, ili jedan izgorjeli i jedan neizgorjeli koji lee jedan na drugom (Sl. 25, 1i 2). Kod kue A uoena su ak tri sloja. Ostaci izgorjelog pletera lee na tankom, po

povrini izgorjelom podu, kao i na dva tanka sloja gline. Rupe od greda gornje izgorjele

kue ukrtaju se sa drugim gredama koje se nalaze dublje i pripadaju donjim neizgorjelimobjektima. Ovdje nije rije o starijim podovima iste kue, ve je rije o ostacima kuakoje su se nalazile na istom mjestu.

Kod djelimino debljih slojeva neizgorjele gline lokacija B i C, kao i lokacija E i F,mislimo da nije rije o starijim podovima. Prije bi se moglo rei da je rije o zidovimakua koje su se ovdje nalazile i koje su se vremenom uruile. Moemo zakljuiti da jena prostoru gdje se nalaze lokacije A-G gradnja vrena u dugom vremenskom periodu.Ukupno je izgraeno 13 kua na sedam lokacija, koje lee u vie paralelnih nizova. Nanekim lokacijama, vremenom, uz ouvanje temelja podignute su ak i tri kue. U okviruotkopnih slojeva jasno se razgraniavaju slojevi ovakve nadgradnje u odnosu na starijestrukture. Rije je o neizgorjelim kuama 14 i 15, koje su djelimino nadgraene kuama1-3 i 6-7 (Sl. 27).


46/279

46

Slika24. Okolite. Sonda 3, sloj 3, kuni lijep B (kua 4).Pod sa fragmentima keramike i tegova in situ.

U sondi 3 ivot u naselju zavrava sa kuama 1, 4, 6 i 12, unitenim poarom.Oigledno je da su pojedine kue u samom trenutku poara ve bile unitene, dok

je kod drugih to samo djelimian sluaj. Stratigrafija je pokazala da je na mjestukue broj 1 nivo zemlje u cijelosti uzdignut za nekih 20 cm u odnosu na susjednozemljite. Kod susjednih kua 4, 6 i 12 situacija je neto drugaija. Sasvim suprotno

je kod kua 8 i 10 kod kojih nisu prisutni nikakvi znakovi poara. Najvjerovatnijesu u trenutku poara samo bile nastanjene kua 1, koja je najkasnije obnovljena,kao i djelimino ouvane kue 6 i 12. Nasuprot tome, kue 8, 10 i 13 ve su bile u

potpunosti unitene.Ovaj zakljuak potvren je i ispitivanjem rasporeda materijala na nalazitu. Po ovome

kua br. 6 u periodu kada su kue 1 i 4 bile nastanjene koritena je kao mjesto za odlaga-nje otpada, te kao radionica za obradu sileksa.


47/279

47

Sli

ka25.Okolite.1:sonda3,sjeverniproflA-B;2:sonda3,zapadniproflC-D;3:sonda1,sjeverniproflG-H;4:sonda1,sjeverniproflE-F.


48/279

48

Slika26. Okolite. Sonda 3, kvadrant 16, sloj 4, lokacije C i E (kue 7 i 10).Neizgorjele povrine kua i uliica.

U sondi 3 otkrili smo jasne graevinske strukture. Ovdje su kue uglavnom orijentira-ne u pravcu sjeveroistok-jugozapad i podignute u nizovima. Zavisno od poloaja na komsu se kue nalazile slobodne povrine su razliitih dimenzija. Tako su slobodni prostorikoji se proteu u pravcu sjeverozapad-jugoistok relativno iroki. Njihova je irina 3 do 5 m.Znatno ue su ulice u okviru nizova kua. Njihova je irina 1 do 1,7 m. iroke povrine

obiljeavaju puteve koji su koriteni za komunikaciju izmeu pojedinih dijelova naselja,a za uske uliice se moe rei da su sluile kao prilazi pojedinim kuama, odnosno dije-lovima domainstva.

Izmeu kua ima i drugih manjih prostora. U odnosu na strukture kua, ulicese uglavnom jasno ocrtavaju kroz tamnosmei, sivosmei ili sivi sloj zemlje. Na

pojedinim mjestima postoji i velika koliina kamenih oblutaka izmeu kojih je slojizlomljenog kamenja, te slojevi gline. Posebno velika koliina kunog lijepa nalazise jugozapadno od centralnog niza kua (Sl. 20, H). Magnetogram na ovom mjestu

pokazuje izrazito jasnu, iroku strukturu. Za razliku od materijala sagorjelih kua,pronaeni materijal na ovom mjestu nije meusobno slijepljen gorenjem, ve se od-vaja u zasebne komade. Oigledno je da je na ovo mjesto naknadno doneen, sa ci-ljem izrade temelja uliica.


49/279

49

Slika27. Okolite, sonda 3, situacioni plan (za koordinate pogledati Sl. 68).

GRAEVINSKI KOMPLEKS U SONDI 1

Sonda 1 nalazi se u sjeveroistonom dijelu naselja, na vrhu samog tela. Iskopavanja naovom podruju prvi put su obavljena 2002., a potom 2005. godine.

Situacija na terenu bila je slina onoj koju smo imali u sondi 3. Ovdje smo takoerzatekli slojeve kunog lijepa, kao i ukaste slojeve neizgorjele gline koji su okruenitamnijim podrujem zemlje. Posebno je zanimljiv razliit stupanj ouvanosti kunog


50/279

50

lijepa (Sl. 28). Veina slojeva peene gline debljine je 10-15 cm i na njima nisu uoeneznaajnije zidne strukture (Sl. 28 B-I). Jedino je primijeen deblji sloj lijepa kod kueA, otkrivene u zapadnom dijelu iskopa. Njegova debljina iznosila je ak 30 cm. Ispodtanjeg sloja izlomljenog materijala kunog lijepa otkriven je i jedan znatno deblji sloj

koji je dio uruenog zida (Sl. 29). Ispod ovog sloja uoava se pod izrazito crne boje(Sl. 25, 4). Na planu geomagnetske prospekcije (Sl. 10) sloj kunog lijepa A vidi sekao izduena struktura okrenuta u sjeveroistonom pravcu. Ova anomalija zajednosa ostacima kunog lijepa sasvim oigledno pripada jednoj kui ija je duina bilanekih 11 m.

Kod ostalih slojeva nagorjele gline (B-I), zahvaljujui mnogobrojnim prekidi-ma, samo je djelimino bilo mogue ustanoviti ravne povrine. Zbog toga je i nji-hova kategorizacija veoma teka, kao i njihovo odreivanje po pitanju pripadnostiodreenoj kui. Jasno strukturirani oblici pronaeni su u junom dijelu iskopa, na

mjestu gdje se tamni dio podruja ulice N, koji sadri velike koliine kamenja idrugog pokretnog materijala, odvaja od susjednog podruja kunog lijepa D, kao iod povrine M (Sl. 30).

Slojevi nesagorjele gline otkriveni su kako na zapadnom tako i u sjevernom dijelupovrine iskopavanja. U zapadnom dijelu nalazi se sloj gline orijentiran u pravcu sjeve-rozapad-jugoistok, a koji je duine nekih 7,5 m, a irine 3,3 m. Nalazi se izmeu slojevakunog lijepa A, C i H (Sl. 28, J). Zbog njegovog pravougaonog oblika interpretiramoga kao ostatak kue. Ovoj kui treba pripisati i ognjite P otkriveno u okviru ove sonde(Sl. 28).

U istonom dijelu iskopa, u kvadrantima 5 i 6, otkrivene su djelimino oteene

i neizgorjele, zagasitoute povrine K i L. Za njih takoer moemo pretpostaviti dapredstavljaju ostatke kua (kue 20 i 22). I kod njih uoavamo jasne razlike u odno-su na zonu ulica koja je tamnija i sa znatno vie kamenja. Na povrini L nalazi se iognjite P (Sl. 28).

Slika28: Okolite. Sonda 1. Plan iskopa.


51/279

51

Slika29. Okolite. Sonda 1, kvadrant 4, nivo 3, kuni lijep A (kua 18).Dio zida sa mjestom ognjita Q.

Kao u sondi 3, i u sondi 1 kue su mjestimino u slojevima poloene jedna nadrugu (Sl. 25, 3-4). Direktno ispod sloja kunog lijepa A i sloja koji odgovara podunalazi se sloj neizgorjele ute gline debljine 10 cm. Na ovom mjestu pronaeni su iostaci male kupolaste pei iji je otvor na jugoistonoj strani. Zbog svog stratigraf-skog poloaja ova pe ne moe pripadati gornjoj, izgorjeloj kui 18, ve pripada

prethodnoj kui 19.Takoer je uoen jo jedan sloj neizgorjele gline ispod lokacija kua J, K i L (Sl. 28).

Posebno je jasno strukturiran glineni sloj koji se nalazi ispod lokacije kue L. Iako vie-struko isprekidan, zadrao je prilino pravougaon oblik, te se na jugozapadu i sjeveroza-

padu jasno razgraniava od zona ulica.Na osnovu mjesta i stratigraje nalaza u sondi 1 mogue je govoriti o tri perioda gradnje.

Serija 14C-mjerenja pokazuje da je rije o periodu od najmanje 250 godina, u vremenu od4800.-4500. pr.n.e (tabela 4).31

31 Rije je o razlikama izmeu najmlaeg datiranja najstarijeg perioda i najstarijeg datiranja naj-mlaeg perioda.


52/279

52

Slika30. Okolite. Sonda 1; sloj 4.

Podruje ulica i kua na junom dijelu lokacija kua D i M (kue 24-25).

Tabela 4. Okolite. Faze kua i 14C-mjerenja u sondi 1 (kalibriranje OxCal, vidjeti3.10.http://c14.arch.ox.ac.uk/embed.php?File=oxcal.html. 18.01.2008).

kue materijalivotinjska

vrsta 13C()

14C neka-librirano b.p.

14C kalibrirano B.C. (1 )

samorov

kosti govee -23.8UtC 12038:

564050

4540BC(55.7%)4440BC4420BC(9.8%)4390BC

4380BC(2.8%)4370BC16-23 kosti isto -23.0

UtC 11920567050

4590BC(2.7%)4570BC4560BC(65.5%)4440BC

kostigovee,svinja ili

ovca / koza-23.1

UtC 11968583050

4770BC(68.2%)4610BC

24-28 kosti govee -20.9UtC 11900:

5901504840BC(68.2%)4710BC

kosti govee -20.7UtC 11901:

5980504940BC(68.2%)4710BC

kosti ovca / kozaili srna

-20.8 UtC 11970:597540

4930BC(2.6%)4920BC4910BC(65.6%)4790BC


53/279

53

Slika31. Okolite. Sonda 1; interpretacija kua 16-23.

Tokom najnovijih istraivanja otkriven je niz jama razliite veliine (rupa). U jednojod ovih rupa koja se nalazi na lokaciji L, 14C-mjerenja pokazuju vremenski raspon izmeu4540. i 4440. pr.n.e. (Sl. 31).

Istraivanja 2005. godine pokazuju da su neizgorjela kua 16 i izgorjela kua 18graene na mjestima na kojima su ranije postojale kue (kue 17 i 19; Sl. 31). Mjere-nja su pokazala da je do paljenja kue 16 dolo u periodu izmeu 4560.-4400. pr.n.e.Isto tako i kue pronaene u istonom dijelu sonde, na lokaciji K i L, nalaze se namjestima gdje su i ranije postojale kue 20-21 i 22-23 (Sl. 31). Mjerenja sa podrujaulica na jugozapadnom kraju lokacije L pokazuju da se radi o vremenu izmeu 4800.i 4700. pr.n.e.

Neizgorjeli ostaci kua 20 i 21 djelimino lee na slojevima kunog lijepa C-H (Sl. 28).Pripadaju starijem periodu gradnje, kod kojeg se u odnosu na mlai period uoava

drugaiji poloaj uliica (Sl. 32). Zbog nepotpunih podataka strukture izgorjelih kuasamo su djelimino uoljive. Izuzetak je kua broj 24 iji su obrisi na jugoistoku i ju-gozapadu vrlo uoljivi. Jasno uoljivi su i vanjski jugozapadni i sjeverozapadni uglovikue 25. Vie nego hipotetino je pitanje veliina kua 26 do 28. Za vremensko odree-nje perioda gradnje na raspolaganju smo imali tri 14C -mjerenja. Na osnovu dobivenih

podatka, kue 24-28 potiu iz vremena 5000. do 4900. pr.n.e, pri emu jedan podatakdobiven sa podruja uliica koje se nalaze izmeu kua 24 i 25, odgovara periodu do4800. pr.n.e.

Na osnovu stratigrafskih podataka doli smo do zakljuka da se na podruju sonde 1nije radilo o samo jednom poaru, ve o vie njih. Slino kao kod sonde 3 uoena je naj-manje jedna promjena strukture gradnje to se oituje u razliitosti obrisa kua. Na viekua uoava se kontinuitet gradnje na istom mjestu.


54/279

54

Slika32. Okolite. Sonda 1; interpretacija kua 24-28.

Koliko se moglo utvrditi, irina ulica izmeu nizova kua je bila ista kao kod ulicakoje ine prilaz objektima. Njihova je irina konstantno iznosila od 1 do 1,5 m.

U junom dijelu ovog iskopa koji je sluio za odlaganje otpada, kompleks ulica sejasnije uoava. Na ovom mjestu su otkrivene velike koliine kamenja, keramike (Sl. 30),

kao i sileksa. Nedaleko od ovog kompleksa naene su i brojne radionice za izradu kame-nog alata.

KUE

Tokom iskopavanja do 2006. godine u Okolitu je na povrini od 500 m2 djelimino ilipotpuno otkriveno 28 kua (tabela 5).32 Rezultati istraivanja pokazuju da je treina ovihkua unitena poarima razliitih intenziteta. Zahvaljujui jakoj vatri na nekim kuamasu ak i dekorativni detalji ostali ouvani. Za kue koje nisu izgorjele, i kod kojih postoje

horizontalne strukture, nije u potpunosti mogue rei da li je rije o ostacima materijalagradnje, ili o insitu konzerviranim osnovama.Kue koje se nalaze u gornjim horizontima imaju relativno uske i pravougaone osnove.

Na osnovu rekonstrukcija temelja gotovo smo sa sigurnou ustanovili da duina kua33varira izmeu 7,5 do 11 m, a irina izmeu 2,9 i 4,9 m, te da povrina na taj nain obu-hvata nekih 24 do 53 m2, pri emu prosjek iznosi oko 37 m2.

Neolitske graevinske konstrukcije u Okolitu najbolje predstavlja kua 1. Ovaj obje-kat se nalazi u graevinskom kompleksu otkrivenom 2005. godine u sondi 3 i predstavljatipian primjer gradnje (Sl. 34). Kua je duine 10,4 m, dok irina iznosi 4,4 m. Kao to

32

Prilikom ovog prebrojavanja nisu uzeta u obzir obnavljanja izvrena na istom mjestu.33 Kod kvocijenta dobivenog mjerenjem duina i irina kua, odnos strana u Okolitu je izmeu 2i 3, uz prosjek oko 2,5.


55/279

55

pravougaoni kuni lijep pokazuje, kua je poarom u potpunosti unitena, pri emu dije-lovi nisu pali na podruje susjednih ulica. Ispod ruevina zidova na veoj povrini temeljaobjekta nalazi se pod koji je u centralnom dijelu od slabije spaljene gline, dok je premazidovima izrazito crvene boje.

Na vanjskim uglovima objekta nalazi se deset od nekadanjih etrnaest rupa za stu-bove. Njihov prenik je manji od 0,5 m i meusobno su postavljene na prosjenom ra-stojanju od 1,60 m. Dio konstrukcije ini i sedam greda postavljenih du kue, jednenasuprot drugim. Pregradni zid na sjeveroistonom dijelu pokazuje da se kua sastojalaod najmanje dvije prostorije.34 Prostor izmeu nosivih greda popunjen je oblim, horizon-talno i uspravno postavljenim kocima. Poluprenik ovih kolaca je 6-8 cm, rjee 3 cm.

Nije uoeno da je na bilo koji nain koriten pleter. Najvjerovatnije je prue uvrivanodirektno na drvenu konstrukciju. Osnova zidova je debljine 10 cm i pokrivena je glinom.

Na osnovu debljine drvene konstrukcije mogue je rekonstruirati debljinu zidova koja jeiznosila izmeu 20 i 30 cm.

Podacima dobivenim rekonstrukcijom i prirodno-znanstvenim istraivanjima na osta-cima kunog lijepa dobili smo konkretne pokazatelje o nainu gradnje zidova kua na lo-kalitetu Okolite. Nekadanje zidne povrine izgraene od gline, viestruko su premaziva-ne, a takoer dotjerivane tankim slojevima buke (razrijeena glina). Ovaj nain obrade jevjerovatno koriten kao zatita od vlage. Na ostacima zida kue 1 otkrivena je i dekoracijaizvedena urezima (Sl. 35), to nam govori da su neki dijelovi zida bili i ukraavani.

Slika33. Okolite i Obre II. Linije razliitosti veliine kua.

34 Asimetrian poloaj pregradnog zida u okviru temelja govori da je kua prvobitno bila podijelje-na na tri prostorije jednake veliine.


56/279

56

Slika34. Okolite. Sonda 3, nivo 3, kua 1,

slika rekonstrukcije temelja.

Kua br. 1 najvjerovatnije je imala krovnu konstrukciju. Za sada nije objanjena funk-cija velike rupe koja se nalazi u sredinjem dijelu kue i u kojoj su najvjerovatnije bili

postavljeni veliki nosivi stubovi. Sasvim je sigurno da ova rupa pripada kui, jer je kao isve ostale rupe ispunjena ostacima izgorjelog drveta.


57/279

57

kua

sonda

lokacija

kue

poloaj

stanje

duina

irina

prue/

stu

bovi

povrina

(m)

broj

prostorija

ognjite/pei

(poloajukui)

enterijer

ostalo

1

2a,b,c

3

SI-SZ

vuu

10,4

4,4

10(14)/7

48,0

2(3)

ogn

jite(sjev.ugao)

uzidan

tegovi

2

2a,b

3

SI-SZ

vu

9,0

3,0

1

27,0

-

-

-

tegovi

3

2a,b

3

SI-SZ

vu

9,8

4,2

-

41,2

-

-

-

tegovi

4

2a,b

3

SI-SZ

uu

>4,0

4,2

2(?)/?

-

-

?

-

5

2a,b

3

SI-SZ

uu

8,0

3,5

-

-

-

pe(centar)

-

6

2a,b

3

SI-SZ

uu

9,0

4,0

-

36,0

-

p

e(centar/SZ)

-

7

2a

3

SZ-SI

u

11,0

4,9

-

53,9

-

p

e(centarSZ)

-

8

1

3

SI-SZ

u

8,0

3,0

-

24,0

-

p

e(centarSI)

-

9

1

3

SI-SZ

u

>2,8

2.9

2(?)/?

-

pe(centar)

-

10

3b

1

SZ-SI

uu

7,5

3,13,5

-

24,8

-

pe(SZ.dio)

-

11

3a,b

1

SI-SZ

vu

11,0

3,8

3

41,8

-

pe

(SI-zidvani);

og

njite(SZ-dio)

-

12

2a,b

1

SI-SZ

uu

>5,1

3,2

-

-

-

-

-

nizkamenjai

ra

dionicana

SZkraju

13

2a,b

1

SI-SZ

uu

>5,5

3,6

-

-

-

pe(SZ-dio)

-

14

1

1

SI-SZ

v

6,1

3,1

-

18,3

-

-

-

15

1

1

SI-SZ

v

>5,2

3,0

-

-

-

-

-

16

1

1

SI-SZ

v

-

-

-

-

-

-

-

17

1

1

SI-SZ

v

-

3,2

-

-

-

-

-

18

1

1

SI-SZ

v

-

3,0

-

-

-

-

-

Tabela5.Okolite.Kue.Opisnivoaz

asadajerelativan,jerseodnosi

naiskopanepovrine.Donjinivo

naseljajeoznaenbrojem1.Kos

opoloeni

brojevigovoreonesigurnimpodacima.V-spaljeno;U-nespaljen

o.


58/279

58

Slika35. Okolite. Sonda 3, kua 1, zidna buka sa urezima, omjer 1:1.

Zahvaljujui uporeivanju kua sa Okolita sa onima na Obrima II dobili smo podatkeza bolje razumijevanje rekonstrukcije procesa naseljavanja u okviru butmirske kulture.

Nalazite Obre II je udaljeno samo nekih desetak kilometara od Okolita i iz istog jevremenskog perioda. Iskopavanja obavljena pod vostvom Benca i Gimbutas, u sklopu

jugoslavensko-amerikog projekta, pokazala su da se u okviru etrnaest graevinskihhorizonata nalaze ostaci najmanje 29 kua.35

Slika36. Okolite i Obre II.

Odnos veliine (1), odnosno irine kua (2).35 Benac1973.a; Gimbutas 1974.


59/279

59

Kue na lokalitetu Obre II u pravilu su bile znatno vee (Sl. 33). Veliina kua uprosjeku iznosi 50 m2, dok je kod Okolita to oko 30 m2 (Sl. 36, 1). Kao to nam slika36, 2 jasno pokazuje, razlike ne treba traiti kod duine kua, jer ona u oba sluajaiznosi oko 9 m. Prije svega su razlike u irini samih objekata. U prosjeku razlika iznosi

oko jedan metar, to znai da su kue na Obrima II po svojoj konstrukciji vee od onihu Okolitu.36 U okviru prva tri sloja (horizonta) nije uoena neka bitnija promjena ve-liine objekata (tabela 6) to pokazuje da opisane razlike nemaju hronoloki karakter.Ipak, moemo zakljuiti da se odnos duine i irine objekata u Obrima II pribliio onomu Okolitu.

Tabela 6.Poreenje veliine kua sa proporcijama osnova na Okolitu i Obrima II.

nalazite faza brojprosjena

povrina (m2)prosjeni kvocijent

duine-irine

Obre II 1 (St.h 1-2) 4 47 1,8

Obre II 2 (St.h 3-5) 8 55 1,9

Obre II 3 (St.h 6-8) 5 54 2,1

Okolite 9 37 2,5

Za razliku od Okolita, niz kua u Obrima II ima stubove u sredini objekta koji suvjerovatno sluili kao potpora krovnoj konstrukciji. Ta dodatna potpora je bila neophodna

zbog irine kua. Detalji koji se pojavljuju u konstrukciji gradnje kua u Okolitu u pot-punosti odgovaraju onima koji su ustanovljeni kod mlaih slojeva na Obrima II.37

Ako polazimo od injenice da veliina kua odgovara broju ljudi koji je u njima bionastanjen, onda mala kori Ova pe je veliine 1,6 1,0 m (Sl. 37). Osnovu ini pravougao-ni prostor zaobljenih rubova. Sprijeda se uoava radna povrina od jarkocrvene peenegline. Unutranjost pei je veliine 1,0 0,6 m. Ovaj objekat se nalazi u jugozapadnomdijelu kue 19 sa poleinom prema sjeverozapadnom vanjskom zidu. sna povrina kuau Okolitu upuuje na manju zajednicu. Takoer, mogue je da ovo odraava posljedicugue gradnje,38 a istovremeno potkrjepljuje i pretpostavku o Okolitu kao centralnom na-selju. Ipak, neophodan je oprez kod ovakve interpretacije, jer postoji mogunost da se pri-

likom novih prospekcija na Obrima II pokau sline strukture gradnje kao kod Okolita.

OGNJITA

Ognjita su u Okolitu pronaena u deset od ukupno 28 kua. Kod devet kua je rijeo razliito konstruiranim otvorenim ognjitima. Nasuprot tome jedinstven je primjerak

jednostavne kupolaste pei pronaene u sondi 1.

36 Test po Mann-Whitney kod irine pokazuje izrazito naglaene razlike, dok za duinu razlike nisunaglaene.

37

Benac 1973.a, 30-37.38 Kod studije o poreenju kultura R. Naroll (1962.) govori o prosjeku od 10m2 stambenog prostora

po stanovniku.


60/279

60

Slika37. Okolit

Documents

Glasnik Zemaljskog Muzeja Bosne i Hercegovine