33
eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE 157 gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr 3.0 C{Ôï>o 3.1 àmñVm{dH$ 3.2 {df` {ddoMZ 3.2.1 H¥$fr joÌmVrb {dkmZ Am{U V§ÌkmZmMr àJVr 3.2.1.1 ObqgMZ V§ÌkmZ 3.2.1.2 IVo 3.2.1.3 g§H$[aV ~r-{~`mUo 3.2.1.4 {nH$g§ajU nÕVr 3.2.2 h[aVH«$m§Vr 3.2.3 H¥$fr joÌmVrb O¡dV§ÌkmZ 3.2.3.1 CVr g§dY©Z 3.2.3.2 OZwH$s` A{^`m§{ÌH$s 3.3 gmam§e 3.4 nm[a^m{fH$ eãX 3.5 ñd`§AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao 3.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m` 3.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$

gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE157

gÌ-2 : KQ>H$ 3

{dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr

3.0 C{Ôï>o

3.1 àmñVm{dH$

3.2 {df` {ddoMZ

3.2.1 H¥$fr joÌmVrb {dkmZ Am{U V§ÌkmZmMr àJVr

3.2.1.1 ObqgMZ V§ÌkmZ

3.2.1.2 IVo

3.2.1.3 g§H$[aV ~r-{~`mUo

3.2.1.4 {nH$g§ajU nÕVr

3.2.2 h[aVH«$m§Vr

3.2.3 H¥$fr joÌmVrb O¡dV§ÌkmZ

3.2.3.1 CVr g§dY©Z

3.2.3.2 OZwH$s` A{^`m§{ÌH$s

3.3 gmam§e

3.4 nm[a^m{fH$ eãX

3.5 ñd §AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao

3.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`

3.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$

Page 2: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE158

3.0 C{Ôï>o :

1) eoVr joÌm_Ü o {deofV: ObqgMZ, IVo d g§H$[aV ~r-{~`mUo `m~m~VÀ`m AmYw{ZH$ V§ÌkmZmMmdmna g_OyZ KoVm oB©b.

2) {nH$g§ajUmÀ`m {d{dY nÕVr g_OyZ KoVm oVrb.

3) h[aVH«$m§Vr Am{U H¥$frjoÌm§_Ü`o dmnaÊ`mV `oUmao AmYw{ZH$ V§ÌkmZ `m§À`mVrb g§~§Y ñnï> H$aVm`oB©b.

4) H¥$fr CËnmXZo Am{U g§H$[aV ~r-{~`mUo, O¡d V§ÌkmZmVrb CVrg§dY©Z d OZw{H$` A{^`m§{ÌH$s `m§À`mg§~§YmMm emoY KoVm oB©b.

3.1 àmñVm{dH$ :

`m AJmoXaÀ`m KQ>H$m_Ü o AmnU g§XoedhZmMr gmYZo Am{U _m{hVr V§ÌkmZmMm Aä`mg Ho$bm Amho. `mKQ>H$m_Ü o AmnU {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$frMm Aä`mg H$aUma AmhmoV.

_mZdr OrdZm_Ü o Am{U {dH$mgm_Ü o H¥$fr joÌmbm àmMrZ H$mbI§S>mnmgyZ _hÎd Amho. àm_w»`mZo H¥$frjoÌm§VyZ _mZdmMr AÞYmÝ`mMr d dñÌm§Mr JaO ^mJ{dbr OmVo. AmOÀ`m AmYw{ZH$ H$mbI§S>m_Ü o gwÕm H¥$fr

joÌmMo _hÎd ZwgVo {Q>Hy$ZM Amho Ago Zìho Va Vo A{YH$M dmT>bobo Amho. OJmVrb AZoH$ amï´>m§Mr AW©ì`dñWm

H¥$frdaVr AmYm[aV Amho. VgoM OJmÀ`m dmT>Ë`m bmoH$g§Io»`m AÞYmÝ`mÀ`m dmT>Ë`m JaOm n`m© mZo H¥$fr

joÌmVyZM ^mJdmì`m bmJVmV. _mÌ EH$m ~mOybm H¥$fr joÌ _`m©{XV Amho. åhUyZ CnbãY H¥$fr joÌm§VyZM `m

dmT>rd JaOm§Mr nyV©Vm H$amdr bmJUma Amho. Ho$di `m§gmR>r OJ^a h[aV H«$m§VrÀ`m _mÜ`_mVyZ H¥$fr {dH$mgmMo

d A{YH$ CËnmXZmgmR>rMo à`ËZ gwê$ Pmbo. Ë`mÑ{ï>ZoM AmYw{ZH$ àH$maMo V§ÌkmZ {dH${gV H$ê$Z dmnamg

gwédmV Pmbr. `m§_Ü`o àm_w»`mZo ObqgMZ, IVo, g§H$[aV ~r-{~`mUo, {nH$g§ajUmÀ`m nÕVr Am{U O¡d

V§ÌkmZ {dH${gV H$aÊ`mV Ambo. `m AmYw{ZH$ V§ÌkmZmÀ`m dmnamZ§Va eoVr CËnmXZm§_Ü o AZoH$ nQ>rZo dmT> Pmbr

Am{U Ë`m~amo~aM H¥$fr joÌmMm {dH$mg hmoD$Z Ë`mMo ñdê$nhr ~Xbbobo {XgVo.

3.2 {df` {ddoMZ :

3.2.1 H¥$fr joÌmVrb {dkmZ Am{U V§ÌkmZmMr àJVr :

H¥$fr joÌmVrb {dH${gV {dkmZ Am{U V§ÌkmZmMr _m{hVr d MMm© AmnUm§g nwT>rb _wÔçm§Zm Yê$Z H$aVm

`oB©b.

3.2.1.1 ObqgMZ V§ÌkmZ (Irrigation Technology) :

H¥$fr CËnmXZmMm Am{U nO©Ý` {dVaUmMm AË §V OdiMm g§~§Y Amho. OJm_Yrb Á`m {d^mJm_Ü o CÎm_

à{VMo nO©Ý` {_iVo, nmdgmÀ`m H$mbmdYrVrb {dVaU g_mZ A§VamZo AgVo Am{U {nH$m§À`m Ñï>rZo Amdí`H$

BVHo$ nO©Ý` {_iVo, Ë`m {R>H$mUr Mm§Jbr H¥$fr CËnmXZo {_iy eH$VmV. _mÌ {nH$m§À`m Ñï>rZo Amdí`H$ AgUmam

nO©Ý`mMm H$mbmdYr Am{U {nH$dmT>rÀ`m H$mimVrb XmoZ nmdgm_Yrb Amdí`H$ A§VamMr pñWVr OJm_Ü o

Page 3: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE159

AndmXmZo AmT>iVo. Aem n[apñWVr_Ü o h_Img eoVr CËnmXZo ¿`md`mMr Pmë`mg eoVrVrb {nH$m§Zm H¥$Ìr_

nmUr nwadR>çmMr ì`dñWm H$amdr bmJVo. `mbmM ObqgMZ Ago åhQ>bo OmVo. ""eoVrÀ`m {nH$mgmR>r `mo½`doir

`mo½` à_mUmV H¥${Ì_ nÕVrZo Ho$bobm nmUr nwadR>m åhUOo ObqgMZ hmo .'' Aer ObqgMZmMr ì`m»`m H$aVm

`oB©b.

OJmVrb A{ZpíMV nO©Ý`_mZ AgUmè`m {d^mJm_Ü`o VgoM Anwam qH$dm H$_r nmD$g {_iUmè`m

{d^mJm_Ü o eoVrVyZ `eñdrnUo CËnmXZ KoÊ`mgmR>r {deofV: ObqgMZmÀ`m {d{dY gmYZm§À`m _mÜ`_mVyZ,

H¥${Ì_ arVrZo eoVrjoÌmVmbm nmUr nwadR>m Ho$bm OmVmo. Ë`mgmR>r nma§nm[aH$ nÕVrZwgma {d{har, H$mbdo, Vir,

gamodao AJa Hy$nZ{bH$m m§Mm dmna gd©gmYmaUnUo Ho$bm OmV Ago. m Ñ{ï>ZoM ~hþCÔoer` moOZm§À`m _mÜ`_mVyZ

OJmVrb AZoH$ amï´>m§_Ü o Obqg{MV joÌm_Ü o dmT> H$aÊ`mV Ambobr Amho.

OJmVrb AZoH$ {R>H$mUr OoWo ObqgMZ gmYZm§Mm {dH$mg Pmbobm Amho VoWo nmÊ`mÀ`m A{V[aŠV dmnamVyZ

O{_Zr ZmnrH$ ~ZÊ`mMo à_mUgwÕm dmT>bobo AmT>iVo. `m{edm` nmÊ`mMo _yë` bjmV KoVm Ë`mMm Amdí`H$

VodT>mM Am{U AË §V H$mQ>H$garZo dmna hmoUo hr H$mimMr JaO ~Zbobr Amho. Ë`m_wioM emídV eoVr {dH$mgmÀ`m

Ñï>rZo Am{U ImÌr{ea d dmT>rd eoVr CËnmXZmgmR>r H¥$fr g§emoYH$m§Zr ObqgMZmÀ`m nwT>rb AYw{ZH$ nÕVr

{dH${gV Ho$boë`m AmhoV, Ë`m Imbrbà_mUo -

gwYm[aV (AmYw{ZH$) nÕVr :

OJm_Ü o H¥$frjoÌmV ObqgMZmMm dmna A{VàmMrZ H$mimnmgyZ ê$T> Amho. _mÌ nyduÀ`m H$mir qgMZ

V§Ì \$ma gmYo hmoVo. Ë`mdoir Vir, gamodao d {dhrarÀ`m nmÊ`mMm Cn`moJ hmoV hmoVm. Z§Va H$mbì`mÛmao qgMZ hmoD$

bmJbo. Joë`m nmM Vo ghm XeH$m_Ü o OJmMr bmoH$g§»`m ^a_gmR> dmT>ë`m_wio nmÊ`mMr g_ñ`m {Xdg|{Xdg

dmT>V Mmbbr Amho. m_wio qgMZm_Ü o ZdZdrZ nÕVr dmnamV Amë`m. mV {R>~H$ qgMZ, Vwfma qgMZ, Am{U

nmÊ`mMr gmR>dUyH$ (eoVVir) m nÕVr _hÎdmÀ`m AmhoV. AmYw{ZH$ nÕVrMm dmna Ho$ë`m_wio {nH$m§Mr nmÊ`mMr

JaOhr mJVo d nmUrhr H$_r bmJVo. nma§nm[aH$ nÕVrZo {nH$m§Zm nmUr {Xë`mZo H$mhr {nH$m§Zm nmUr Amdí`H$Vonojm

OmñV Va H$mhr {nH$m§Zm JaOoBVHo$hr nmUr {_iV Zmhr. `m_wio {nH$m§Mr dmT> {ZQ> hmoV Zmhr. `mMm {dn[aV

n[aUm_ CËnmXZmda hmoD$Z Ë`mV KQ> hmoVo. ho Ago hmoD$ Z o åhUyZ {nH$m§Zm `mo½` d nwaogo nmUr {_imdo `mH$[aVm

Vwfma qgMZ d {R>~H$ qgMZ `m XmoZ AmYw{ZH$ nÕVtMm dmna àm_w»`mZo H$aVmV. `m_wio nmÊ`mMr gw_mao 20 Vo

30 Q>¸o$ ~MV hmoVo d {nH$m§À`m CËnmXZmV dmT>hr hmoVo.

(A) {R>~H$ qgMZ nÕVr (Drip Irrigation System) :

OJmV {R>~H$ qgMZ nÕVr AZoH$ {XdgmnmgyZ ApñVËdmV Amho. VWm{n, {R>~H$ nÕVrMm n{hbm à`moJ

O_©Zr_Ü o B. g. 1860 _Ü o Pmbm. Z§Va 1920 _Ü o {_{MJU {dÚmnrR>mVrb àm. amo~o `m§Zr _mVrÀ`m nmB©nbm

{N>Ð nmSy>Z d Vo O{_ZrV nwê$Z {R>~H$ nÕVrMm dmna Ho$bm. ^maVmV AmYw{ZH$ {R>~H$ nÕVrbm gwédmV 20 ì`m

eVH$mÀ`m CÎmamYm©V 1980 À`m Xaå`mZ Pmbr. AmO XoemV `m nÕVrMm Iyn {dH$mg Pmbobm Amho.

Page 4: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE160

Xm~mda MmbUmar {R>~H$ qgMZ hr EH$ emñÌr` Am{U AmYw{ZH$ Aer qgMZ nÕV Amho. O{_ZrMm nmoV,

{nH$m§Mo d`, ~mînr^dZ, Vmn_mZ B. Jmoï>r bjmV KoD$Z {nH$m§À`m _wimOdi Amdí`H$ VodT>o nmUr nm°{bWrZÀ`m

Zù`mÛmao W|~mW|~mZo AWdm g§W d ~marH$ YmaoZo XoÊ`mÀ`m AmYw{ZH$ nÕVrbm ""{R>~H$ qgMZ'' Ago åhUVmV.

åhUOoM ""PmS>m§À`m _wimer ßb°pñQ>H$ nmB©n_Yrb {N>ÐmVyZ R>am{dH$ doioÀ`m A§VamZo d AI§S>nUo nmUr nwa{dÊ`mÀ`m

nÕVrg {R>~H$ qgMZ (Drip Irrigation) åhUVmV.'' {R>~H$ qgMZ nÕVrMm {dH$mg Bòm`b `m XoemV Pmbm.

`m nÕVr_wio H$_r nO©Ý`mMm n«Xoe d dmid§Q>r àXoemV gd©Ì h[aV H«$m§Vr KSy>Z Ambr Amho. AmVm OJmV gd©Ì

Bòm`bMo AZwH$aU Ho$bo OmV Amho.

{R>~H$ qgMZ nÕVrV {dhra qH$dm Hy$nZ{bH$m `mÛmao CnbãY hmoUmao nmUr {dÚwV n§nmÀ`m gmhmæ`mZo C§M

Q>mH$s_Ü o gmoS>bo OmVo. VoWyZ Vo Z{bH$m§À`m _mÜ`_mVyZ eoVmV nga{dbo OmVo. PmS>m§À`m _wimer nmUr W|~mW|~m§Zr

{_imdo åhUyZ S>rna ~g{dbobo AgVmV. m Z{bH$mVyZ dmhUmè`m nmÊ`mda {Z §ÌU R>odÊ`mgmR>r eoVmV {R>H${R>H$mUr

ìhm°ëd ~g{dbobo AgVmV. `m nÕVrMo d¡{eï>ç åhUOo _wim§À`m ^modVr nmUr {R>~H$ nÕVr_wio {Xbo Joë`mZo

_wimOdi Amob amhVo. nmÊ`mMr ~MV hmoVo. {nH$m§Mr dmT> Mm§Jbr hmoVo d eoVm_Ü o AZmdí`H$ dmT>Umè`m

VUmMo {Z §ÌUgwÕm hmoVo.

{R>~H$ qgMZmMo Imbrb à_wI XmoZ àH$ma AmhoV.

1) ^yn¥ð>r` {R>~H$ (Surface Drip) : `m àH$mam_Ü o Á`m Z{bHo$VyZ nmUr {R>~H$Vo Vr Z{bH$m yn¥ð>mda

AgVo. `m Z{bHo$bm {d{eï> A§Vamda ZirMo Vm|S> Agbobm ^mJ ~g{dbobm AgVmo. Ë`mVyZ R>am{dH$ doioÀ`m

A§VamZo nmUr {R>~H$Vo. VgoM R>am{dH$ A§Vamda S´>rna ~g{dbobo AgVmV. Ë`mVyZ gVV nmUr {R>~H$V AgVo. hr

nÕV àM{bV Agbobr {R>~H$ nÕVr Amho. hr nÕVr gmYr d gmonr Amho. hr nÕVr H$m`m©pÝdV H$aUohr gmono

Amho. O{_Zrda Z{bH$m Agë`m_wio XoI^mb d XwéñVrhr H$aVm oVo.

2) yn¥ð>mImbrb {R>~H$ (Sub Surface Drip) : `m àH$mam_Ü o Á`m Z{bHo$VyZ nmUr {R>~H$Vo Vr

yn¥ð>mV O{_ZrImbr AgVo. AWm©V Á`m ^mJmVyZ nmUr {R>~H$Vo Vmo ^mJ CÜd©{XeoV ~g{dbobm AgVmo. Odi

Odi Agboë`m {nH$m§gmR>r hr nÕV dmnaVmV. _§X JVrZo nmUr nwa{dbo OmV Agë`m_wio nmÊ`mMr OmñV ~MV

hmoVo.

{R>~H$ qgMZmMo \$m`Xo :

1) {nH$m§À`m JaOoZwgma _moO_mn H$ê$Z AMyH$ d H$mQ>oH$moanUo nmUr XoVm oVo. Ë`m_wio nma§n[aH$ nÕVrV

{OVHo$ nmUr {nH$m§Zm {Xbo OmVo. Ë`m nmÊ`mÀ`m à_mUmV gw_mao 53% ~MV hmoVo.

2) `mo½` n«_mUmV nmUr {Xë`mZo O{_ZrV hdm d nmUr `m§Mm g_Vmob gmYbm OmVmo.

3) {nH$m§Zm IVo d Am¡fYo {R>~H$ qgMZmÛmao XoVm oVmV.

Page 5: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

4) `m nÕVrZo PmS>m§Mr Omo_mZo dmT> hmoVo {edm` CËnmXZmVhr dmT> hmoVo.

5) O{_ZrMm Amdí`H$ VmoM ^mJ {^OV Agë`m_wio VUm§Mm àmXw m©d AË §V H$_r hmoVmo.

6) Vwfma qgMZmnojm H$_r nmUr bmJV Agë`m_wio {dOoMm dmna H$_r hmoD$Z {dO IMm©V ~MV hmoVo.

7) {nH$m§Zm nmUr XoÊ`mgmR>r _Oya IMm©V _moR>r ~MV hmoVo.

8) {R>~H$ qgMZmZo IVmMr ~MV hmoVo.

9) `m_wio {nH$mda hmoUmè`m amoJ d {H$S>rMo à_mU H$_r hmoVo.

10) àË oH$ PmS>mbm IV d nmUr g_à_mUmV XoVm oVo.

{R>~H$ qgMZmda \$iPmS>o, \w$bPmS>o, amoIrMr {nHo$, ^mOrnmbm, Vob{~`m d BVa gd© àH$maMr {nHo$ CÎm_

`oVmV.

(~) Vwfma qH$dm \$dmam qgMZ nÕVr (Sprinkler Irrigation) :

OJm_Ü o Vwfma ObqgMZ nÕVr V§ÌmMr gwadmV gmYmaUnUo 100 dfm©nydu Pmbr. àW_ wamon d A_o[aH$m

`m XoemV {deof àJVr Pmbr. ^maVmV Vwfma qgMZ V§ÌmMr gwadmV 25-30 dfm©nydu Pmbr. ^maVmVrb H$_r

nmdgmÀ`m àXoemV `m nÕVrZo O{_Zrbm nmUr nwa{dbo OmVo. Bòm`b_Ü o `m nÕVrbm A{YH$ àmYmÝ` {Xbo

OmVo. H$maU BòmB©b AY©ewîH$ hdm_mZmÀ`m àXoemV AgyZ oWo Obg§nXm _`m©{XV Amho. A{bH$S>o OJmVrb

gd©M XoemV `m nÕVrMm dmna Ho$bm OmVmo.

`m nÕVrV n§nmÀ`m ghmæ`mZo nmÊ`mbm Amdí`H$ Xm~ XoD$Z ho nmUr ZmoPbÛmao VwfmamÀ`m énmZo ~mhoa nS>Vo.

ho \$dmao {nH$m§da CS>VmV d {nH$m§Zm \$dmè`mÛmao nmUr {_iVo. ZmoPb {\$aV Agë`m_wio hm \$dmam gd© ~mOybm

CS>Vmo d {nH$m§da nmdgmà_mUo nmUr nS>Vo d Ë`mMo g_Vmob {dVaU hmooVo. nmÊ`mMm Xm~ {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r

{dOoMr _moQ>ma qH$dm {S>Pob B§{OZ dmnabo OmVo.

Vwfma qgMZ åhUOo H$m`?

ZirMo gyú_ {N>ÐmMo Vm|S> Agboë`m (Nozzle) A°ë w{_{ZA_ qH$dm P.V.C. nmB©nÛmao Xm~mÀ`m gmømZo

eoVrbm nmUr nwa{dUmè`m qH$dm {dV[aV H$aUmè`m nÕVrbm Vwfma qgMZ (Sprinkler Irrigation) Ago åhUVmV.

Vwfma qgMZ nÕVrMo \$m`Xo :

1) `m nÕVrZo {nH$m§Zm JaOoà_mUo Amdí`H$ VodT>oM nmUr gd© joÌmda g_à_mUmV XoVm oVo. Ë`m_wio gd©

joÌmV {nH$m§Mr dmT> Mm§Jbr hmoD$Z CËnmXZm_Ü`o 15 Vo 20 Q>ŠŠ`m§n`©V dmT> hmoD$Z 20 Vo 30 Q>¸o$ nmÊ`mMr

~MV hmoVo.

2) nmUr H$mQ>H$garZo dmnaÊ`mMr hr AË §V _hÎdmMr qgMZ nÕV Amho.

Page 6: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE162

3) `m nÕVrZo C§M gIb O{_Zrda EH$gmaIo nmUr \$dmaVm oV Agë`m_wio O_rZ gnmQ>rH$aUmMr

Amdí`H$Vm ^mgV Zmhr.

4) H$moUË`mhr hdm_mZmÀ`m àXoemV Amdí`H$VoZwgma m nÕVrMm Cn`moJ H$aVm oVmo. Var H$_r nmdgmÀ`m

àXoemV `mMm A{YH$ à_mUmV Cn`moJ Ho$bm OmVmo.

5) \$dmè`mZo {nH$m§Mr nmZo gVV YwVbr Joë`m_wio amoJ d {H$S>rMm àmXw m©d H$_r hmoVmo d {H$Q>H$ZmeH$m§Mm

IM© H$_r oVmo.

6) IVo, {H$Q>ZmeHo$, VUZmeHo$ nmÊ`mÛmao XoVm oVmV. Ë`m_wio oUmè`m IMm©V 20% ~MV hmoVo.

7) `m nÕVrbm H$_r _Oya bmJVmV.

8) Amdí`H$ VodT>oM nmUr XoVm oV Agë`m_wio O{_ZrVrb _ybÐì o nmÊ`m~amo~a Imobda _wê$Z dm`m

OmV ZmhrV, VgoM _mVrMr Yyn hmoV Zmhr.

9) nmUr gmMyZ Z am{hë`m_wio jma O{_Zrda oD$Z O_rZ Iam~ hmoÊ`mMr eŠ`Vm ZgVo. VgoM O{_Zrg

_rR> \y$Q>V Zmhr> qH$dm MmonZ hmoV Zmhr.

10) W§S> àXoemV {nH$m§Mo YwŠ`mnmgyZ g§ajU hmoVo.

Vwfma qgMZ nÕVr _moR>çm {nH$m§nojm bhmZ {nH$mgmR>r OmñV Cn wŠV Amho. {deofV: H$mnyg, Vya, ha^am,

dmQ>mUm, wB©_yJ, gw ©\y$b, Jhÿ, ^mOrnmbm, \w$bo B. {nH$m§gmR>r Cn wŠV Amho.

ObqgMZmgmR>r nmÊ`mMr gmR>dUyH$ H$ê$Z eoVrbm nmUrnwadR>m H$aVm oVmo. Ë`m_wio eoVr CËnmXZm_Ü o

dmT> hmoVo. `m_Ü o yn¥ð>mda nmÊ`mMr Z¡g{J©H$ gmR>dUyH$ hmoV AgVo. àm_w»`mZo Vir d gamoda `mÛmao eoVrbm

ObqgMZ H$aVm oVo. _mZdmÛmao nmUr gmR>dUyH$ àH$mam_Ü o YaUo, nmPa Vbmd, eoVVir {Z_m©U Ho$br OmVmV.

eoVVù`mgmR>r XO}Xma nm°{b{WZ nonaMm dmna H$aVmV. VgoM ^maVmVrb eoVH$ar d¡ {ŠVH$ AWdm gm_y{hH$

VÎdmda eoVVir {deofV: H$_r nO©Ý`mÀ`m {d^mJmVV`ma H$ê$Z H¥$fr joÌmV dmnê$ bmJbm Amho.

3.2.1.2 IVo (Fertilizers) :

_mZdmbm Á`mà_mUo earamÀ`m dmT>rgmR>r d CÎm_ Amamo½`mg gH$g AÞmMr JaO AgVo. Ë`mMà_mUo

{nH$m§À`m {ZH$mon dmT>rgmR>rhr AÞmMr JaO AgVo. {nH$m§Mo AÞ qH$dm ImÚ åhUOo IV hmo . eoVrg IVo

nwa{dÊ`mMr nÕVr hr eoVrÀ`m {dH$mgmBVH$s àmMrZ Amho. nydu eoU, hmS>o, bmH$S>mMr amI BË`mXtMm A{YH$

CËnmXZmgmR>r dmna hmoV Ago. Joë`m 100-150 dfm©V AZoH$ H¥$frVk d d¡km{ZH$m§Zr AWH$ n[al_ d g§emoYZmVyZ

IVm{df`r emór` nÕVr emoYyZ H$mT>ë`m. agm`ZemómMm {dH$mg Pmë`mda IVo {Z{_©VrÀ`m AZoH$ Z{dZ

emór` nÕVr {dH${gV Pmë`m. IVo {Z{_©Vr_Ü o O_©Z agm`Z emók OwËgwg ìhmZ {b~tJ m§Mo moJXmZ A{Ve`

_hÎdmMo Amho. dmT>Umè`m dZñnVr `m O{_ZrVyZ H°$pëe`_, nmoQ>°{e`_ gë\$a d \$m°ñ\$ag àmá H$aVmV ho {gÕ

Ho$bo. VgoM Ë`mZo dZñnVr øm H$m~©Z S>m`Am°ŠgmB©S> O{_ZrVyZ àmá Z H$aVm hdoVyZ J«hU H$aVmV ho XmIdyZ {Xbo.

Page 7: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE163

O§JbmVrb dZñnVtZm {ZgJ©V:M IVo {_iVmV. O§Jbm_Yrb dZñnVtMm nmbmnmMmoim, n«mÊ`m§Mr {dð>m,

{H$Q>H$ `m§Mr Hw$OÊ`mMr {H«$`m nmdgmÀ`m nmÊ`mZo hmoV AgVo. Ë`mVyZ V`ma Pmbobo g|{Ð` IV PmS>m§Zm {_iV

AgVo. AmO OJmÀ`m dmT>Ë`m bmoH$g§» oH$[aVm eoVrVyZ CËnmXZ dmT>{dÊ`mgmR>r IVm§Mm dmna _moR>çm à_mUmV

Ho$bm OmV Amho. IVo AZoH$ àH$maMr AmhoV. Ë`mV àm_w»`mZo XmoZ àH$ma nmS>bobo AmhoV.

(A) Z¡g{J©H$ IVo AWdm g|Ðr` IVo :

Z¡g{J©H$ IVo qH$dm g|Ðr` IVo àmUr d dZñnVrnmgyZ {_iVmV. CXm. eoUIV, gmoZIV, H§$nmoï>IV, n|S> B.

amgm`{ZH$ IVo hr n¥ÏdrÀ`m nmoQ>mV {_iUmè`m I{OZmnmgyZ d _yb Ðì`mnmgyZ V`ma Ho$br OmVmV. g|Ðr` IVm_wio

{nH$m§À`m CËnmXZmV dmT> hmoVo d O{_ZrMm nmoV gwYmaVmo VgoM nmUr YmaU j_Vmhr dmT>Vo. g§oÐr` IVm_wio

O{_{Zbm gyú_ AÞ Ðì`mMmhr nwadR>m hmoVmo. Z¡g{J©H$ IVm§Mo nwT>rb àH$ma AmhoV.

1) eoUIV : eoVH$ar eoVr ~amo~a newnmbZmMmhr ì`dgm` H$aVmo. JmB©, åh¡er, ~¡b, eoù`m, _|T>çm,

KmoS>r, Sw>H$ao Ago nmird àmUr nmiVmo. `m OZmdam§Mo eoU d _yÌ `mnmgyZ eoUIV V`ma hmoVo. Ago eoUIV

EImÚm OmJoda ~è`mM {Xdg R>odbo OmVo. Ë`m_wio Ë`mMo {dKQ>Z hmoD$Z Vo nyU©nUo _waVo d CËH¥$ï> eoUIV V`ma

hmoVo. eoUIV CÎm_ AgVo. Ë`mMm O{_Zrda {dnarV n[aUm_ hmoV Zmhr. 1 Q>Z eoUIVm_Ü o gw_mao 5 {H$bmo

Zm`Q´>moOZ, 2 {H$bmo \$m°ñ\$ag d 5 {H$bmo nmoQ>°e Ago KQ>H$ AmT>iVmV. eoVrgmR>r eoUIV AË §V Cn`moJr Amho.

_mÌ XwX£dmZo EHy$U eoUmÀ`m 50% eoUmMm dmna B§YZ åhUyZ Ho$bm OmVmo. Ë`m_wio eoVrbm \$maM H$_r eoUIV

{_iVo. `m{edm` OZmdam§À`m _yÌmMm \$magm dmna H$ê$Z KoVbm OmV Zmhr. A_o[aH$Z g§emoYH$m§Zr ho XmIdyZ

{Xbo H$s, eoU d _yÌ `m§Mo IV O{_Zrg {Xbo Va nmoQ>°{e`_ Zm`Q´>moOZ d J§YH$ eoV O{_Zrg _moR>çm n«_mUmV

{_iVo. AbrH$S>o ^maVr` nÕVrZo IÈ>o IUyZ nmbmnmMmoim, eoU, _yÌ gmR>dyZ CËH¥$ï> IV V`ma Ho$bo OmVo.

2) H§$nmoñQ> IV : m àH$maMo IV eoVmV d _mZdr dgmhVreoOmar V`ma H$aVm oVo. eoVrVrb nmbmnmMmoim,

Ádmar, ~mOarMr {MnmS>o, VU, CgmMo nmMQ>, Ho$irMo Iw§Q>, YmÝ`m§Mm H$m|S>m, eoU, amI VgoM _mZdr {dð>m,

H$maImÝ`mVrb Q>mH$mdy nXmW©, añË`mdarb Ho$aH$Mam `mnmgyZ H§$nmoï> IV V`ma H$aVm oVo. H§$nmoï> IV V`ma

H$aVmZm 1 {_Q>a ImobrMm IÈ>m IUyZ darb gd© nXmW© Ë`m_Ü o Hw$Odbo OmVmV. `m IVm_Ü o Zm`Q´>moOZ,

\$m°ñ\$ag, nmoQ>°e Aer AÞÐì o AmT>iVmV. `m IVm_wio eoVrVyZ Mm§Jbo CËnmXZ {_iVo.

3) {hamIV Am{U gmoZIV : {hamIV ho _mUgm§À`m _yÌmnmgyZ V`ma Ho$bo OmVo. ho IV IÈ>çm_Ü o

JdV, eoUHy$Q, bmH$S>mMm wgm `m§À`m ghmæ`mZo V`ma Ho$bo OmVo. `m IVmV war`mMo à_mU A{YH$ AgVo.

gmoZIV (_¡bm) ho _mZdr {dð>onmgyZ V`ma Ho$bo OmVo. m IVm_Ü o {nH$m§Zm Cn wŠV Aer ~arM IVÐì o AgVmV.

ho IV {d{dY {nHo$ d ^mOrnmbm `mgmR>r _moR>çm à_mUmV dmnaVmV.

4) {hadirMo IV : `m àH$mam_Ü o A{dK{Q>V {hadr dZñnVr d {nHo$ Zm§JamÀ`m gmømZo O{_ZrV JmSy>Z

Page 8: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE164

V`ma Ho$bo OmVo. O{_Zr_Ü o dZñnVr nwaë`m_wio O{_ZrMo ^m¡{VH$ JwUY_© ~XbyZ O_rZ gwnrH$ ~ZVo. `mgmR>r

VmJ, dmQ>mUm, Vya, _yJ, Y|Mm, A§~mS>r Aer {nHo$ KoD$Z Vr O{_ZrV JmT>br OmVmV. m dZñnVrnmgyZ O{_Zr_Ü o

_moR>çm à_mUmV g|Ðr` nXmW© {_giyZ O_rZ gwnrH$ ~ZVo. {VMr g§aMZm ~XbVo. Yyn Wm~Vo. m IVm_wio \$m°ñ\$ag,

H°${ëe`_, nmoQ>°{e`_, _°¾o{e`_ d bmohmMo à_mU dmT>Vo. {nH$m§Mr dmT> Mm§Jbr hmoVo.

5) hmS>m§Mo IV d _mgirMo IV : dmiboë`m hmS>m§nmgyZ ho IV V`ma Ho$bo OmVo. m IVm_wio O{_Zrbm

\$m°ñ\$ag {_iVmo. `m IVmVrb àmÊ`m§À`m hmS>m§À`m MwUm©Mo bdH$a {dKQ>Z hmoV Zmhr. hr {H«$`m gmdH$me hmoVo.

Á`m àXoemV nmdgmMo à_mU A{YH$ AgVo Ë`m{R>H$mUrÀ`m O{_Zrbm `m IVmMm \$m`Xm Mm§Jbm hmoVmo.

_mgir IV V`ma H$aÊ`mgmR>r AImÚ _mgo d _mem§À`m Q>mH$mD$ nXmWmªMm dmna Ho$bm OmVmo. _mgir

IVm_Ü o Zm`Q´>moOZ d \$m°ñ\$ag Aer XmoZ AÞ Ðì o AgVmV. darb XmoÝhr àH$maMr IVo O{_Zrbm {Xë`mg

{nH$m§Mr dmT> d CËnmXZhr Mm§Jbo oVo. VgoM OZmdam§Mo gm§JmS>o, gwHo$ aŠV, _m§g, qeJo, Iya BË`mXtMmhr dmna

IVmgmR>r Ho$bm OmVmo. gwŠ`m aŠVmV Zm`Q´>moOZMo à_mU A{YH$ AgVo. Ë`m_wio H$ÎmbImÝ`mVrb gwHo$ aŠV IV

åhUyZ dmnaVmV.

6) n|S>rMo IV : n|S>r øm ImÚ d AImÚ Aem XmoZ àH$maÀ`m AgVmV. e|JXmUo, H$aS>r `m JirV

YmÝ`mnmgyZ V`ma Pmbobr n|S> OZmdam§gmR>r ImÚ åhUyZ dmnabr OmVo. _mohar, Ea§Sr, qb~, H$a§O, H$maio

`m§À`mnmgyZ V`ma Ho$bobr n|S> {nH$m§gmR>r IV åhUyZ dmnabr OmVo. n|S> IVm§_Ü o Zm`Q´>moOZMo à_mU A{YH$

AgVo. `m IVm§Mm dmna D$g d \$i~mJm§gmR>r _moR>çm à_mUmV Ho$bm OmVmo. Aer IVo O{_Zrbm {Xë`mZ§Va

{nH$m§Zm AÞÐì o {_iÊ`mg gw_mao XrS> _{hZm bmJVmo.

7) amI : KamÀ`m MwbrVrb d Jwèhmi KamVrb amIoMm Cn`moJ IV åhUyZ Ho$bm OmVmo. eoVm_Ü ohr

nmbm, Ho$aH$Mam, gS>, H$mQ>o B. Mo {T>J OmiyZ amI V`ma hmoV AgVo. amIo_Ü o nmoQ>°e ho Ðì` AgVo. Zm`Q´>moOZ d

\$m°ñ\$ag hr Ðì o H$_r à_mUmV AgVmV. g§Ìr, Am§~m, noê$ `mgma»`m \$iPmS>m§Zm amI Cn wŠV AgVo.

darb g|Ðr` IVm§~amo~a b|S>r IV, H$m|~S>r IV, _m§g ImÚ `m IVm§Mmhr dmna Ho$bm OmVmo. AbrH$S>o

amgm`{ZH$ IVm§À`m A{V[aŠV dmnam_wio O{_ZrMm nmoV Iam~ hmoV Agë`m_wio g|Ðr` IVm§Mm dmna _moR>çm

à_mUmV Ho$bm OmD$ bmJbm Amho.

(~) amgm`{ZH$ IVo AWdm H¥${Ì_ IVo (Chemical Fertilizers) :

eoVrVrb dZñnVr _mVrVrb AÞÐì o emofyZ KoD$Z Amnbr dmT> H$aV AgVmV. AmnU eoVmVyZ dfm©V

Xw~ma {V~ma {nHo$ KoVmo. Ë`mÀ`m n[aUm_m_wio O{_ZrV amgm`{ZH$ KQ>H$ H$_r hmoD$Z O{_ZrMm nmoV H$_r hmoVmo.

dZñnVr d {nH$m§Zm hdm, nmUr d ImÚ `m_Ü o Zm`Q´>moOZ, \$m°ñ\$ag, nmoQ>°{e`_ d H°$pëe`_ ho KQ>H$hr _moR>çm

Page 9: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE165

à_mUmV bmJVmV. dZñnVr d {nHo$ O{_ZrVrb ho KQ>H$ Ë`mÀ`m _wimVyZ emofyZ KoVmV. Ë`m_wio {nH$m§Mr dmT>

Mm§Jë`m àH$mao hmoVo. {edm` O{_ZrMr gw{nH$Vm dmT>Vo. åhUyZ `m IVm§Mm Aä`mg _hÎdmMm R>aVmo.

amgm`{ZH$ IVm§Mo àH$ma -

1) ZÌ wŠV IVo (Nitrogenous Fertilizers) : ZÌ wŠV IVmV nwT>rb IVm§Mm g_mdoe hmoVmo.

(i) gmo{S>`_ Zm`Q´>oQ> (Sodium Nitrate) : ho OwZo Zm`Q´>moOZ wŠV IV Amho. X. A_o[aHo$Vrb {Mbr `m

XoemV gmo{S>`_ Zm`Q´>oQ> ho IV {ZgJ©V: {_iVo. ho IV {Mbr XoemVyZ Am`mV Ho$bo OmVo. `mV 16% Zm`Q´>oQ> d

27% gmo{S>`_ AgVo. ho IV {_R>mà_mUo nm§T>ao, nmÊ`mV {daKiUmao IV Amho. ^mOrnmbm d H$modir {nHo$

`m§À`m dmT>rgmR>r AË §V Cn wŠV Amho. Jhÿ, _H$m, ~mbu, H$mnyg d D$gmH$aVm ho IV dmnabo OmVo.

(ii) A_mo{Z`_ gë\o$Q> (Ammonium Sulphate) : "gë\o$Q> Am°\$ A_mo{Z`m' Ago `m IVmMo Xwgao Zmd

Amho. A_mo{Z`_ gë\o$Q> ho à{gÕ Zm`Q´>moOZ wŠV IV Amho. maVmV _moR>çm à_mUmV dmnabo OmUmao ho IV Amho.

`m IVm_Ü o Zm`Q>moOZ 21%, gë\o$Q> (J§YH$) Mo à_mU 24% AgVo. mÀ`m ew « ñ\$Q>rH$_` jmam§Mo nmdgmù`mV

IS>o ~ZVmV. eoVmV {dñH$Q>Ê`mnydu ISo \$moSy>Z nmdS>a H$amdr bmJVo. nmÊ`m_Ü o ObX {daKiUmao ho IV

Agë`m_wio {nH$m§Zm bdH$a emofyZ KoVm oVo. ho IV gd© {nH$m§Zm Cn wŠV AgVo. ^mV, Á yQ>, Jhÿ, H$mnyg, D$g,

Mhm `m {nH$m§Zm Cn wŠV Amho. `m IVmMm dmna gVV Ho$ë`mg {nH$m§Mo CËnmXZ KQ>Vo.

(iii) A_mo{Z`_ Zm`Q´>oQ> (Ammonium Nitrate) : ho IV Zm`Q´>moOZ wŠV Amho. ho IV maVmV V`ma hmoV

Zmhr. Vo naXoemVyZ Am`mV H$amdo bmJVo. `m IVmV 33.35% Zm`Q´>oQ> AgVo. `m IVm_Ü o AgUmam Zm`Q´>moOZ

ObX {nH$m§À`m _yimH$Sy>Z emofbm OmVmo. Ë`m_wio {nH$m§Mr dmT> Mm§Jbr hmoVr. hm Zm`Q>moOZ Zm`Q>oQ> d A_mo{Z`_mÀ`m

ñdê$nmV 50:50 `m à_mUmV AgVmo. ho IV gd© {nH$m§Zm d gd© àH$maÀ`m O{_Zrg `mo½` AgVo.

(iv) H°$pëe`_ A_mo{Z`_ Zm`Q´>oQ> (Calcium Ammonium Nitrate) : ho IV H°$pëe`_ A_mo{Z`_

Zm`Q´>moOZ wŠV Amho. ho nm§T>è`m ew « a§JmMo d XmUoXma IV Amho. `m_Ü o 25% Zm`Q´>moOZ, A_mo{Z`_ d Zm`Q´>oQ>

AgVo. ^maVmV `m IVmMm qgÐr `m {R>H$mUr H$maImZm Amho. ho IV gd© {nH$mg Cn wŠV Amho. ho IV {nH$m§Zm

daIV åhUyZhr dmnabo OmVo.

(v) A_mo{Z`_ ŠbmoamB©S> (Ammonium Chloride) : hm`S>moŠbmoarH$ A°{gS>~amo~a A_mo{Z`mMr amgm`{ZH$

à{H«$`m H$ê$Z ho IV V`ma Ho$bo OmVo. ho IV V`ma H$aÊ`mMm H$maImZm dmamUgr (H$mer) oWo Amho. ho IV

{_R>mà_mUo ñ\$Q>rH$_` AgyZ nmÊ`m_Ü o ObX {daKiUmao Amho. m IVm_Ü o 25% ZÌmMo à_mU AgVo. OnmZ_Ü o

^mVmgmR>r ho IV _moR>çm à_mUmV dmnabo OmVo. ^maVmV `mMm Am¡Úmo{JH$ H$m_mgmR>rhr dmna hmoVmo.

Page 10: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE166

(vi) A_mo{Z`_ gë\o$Q> Zm`Q´>oQ> (Ammonium Sulphate Nitrate) : A_mo{Z`_ gë\o$Q> d A_mo{Z`_

Zm`Q´>oQ> `m§À`m {_lUmVyZ ho IV V`ma Ho$bo OmVo. `m IVmV 26% Zm`Q´>moOZ AgVmo. nmÊ`mV bdH$a {daKiVo

d {nH$m§Zmhr Vo MQ>H$Z bmJVo. ho IV gd© {nH$m§gmR>r Cn wŠV AgVo. `mMm daIV åhUyZhr dmna hmoVmo.

(v) w[a`m (Urea) : A_mo{Z`m d H$m~©ZS>m` Am°ŠgmB©S> `m§À`mVrb amgm`{ZH$ à{H«$ oZo IV V`ma hmoVo.

ho IV _moR>çm à_mUmV Zm`Q´>moOZ Agbobo IV Amho. `m IVm_Ü o 45% Zm`Q´>moOZMo à_mU AgVo. `m IVmMm

a§J nm§T>am AgVmo. Vo ObX {daKiVo d {nH$m§Zm MQ>H$Z bmJVo. ho bmoH${à` IV AgyZ gd© {nH$mg Cn wŠV Amho.

2) ñ\w$aX IVo (Phosphate Fertilizers) :

(i) gwna \$m°ñ\o$Q>> (Super Phasphate) : gÜ`m \$m°ñ\o${Q>H$ IVmV _w»` IV åhUOo gwna \$m°ñ\o$Q>. ho

OJmVrb bmoH${à` IV Amho. Amnë`m XoemVhr _moR>çm à_mUmV ho IV dmnabo OmVo. ho IV am°H$ \$m°ñ\o$Q> d

gëâ w[aH$ A°{gS> `m§À`m amgm`{ZH$ à{H«$ oZo V`ma Ho$bo OmVo. ho IV waH$Q>, H$aS>çm a§JmMo, A°{gS> wŠV dmg

Agbobo, nmÊ`mV bdH$a {daKiUmao d Ëd[aV n[aUm_ H$aUmao IV Amho. `m IVmMo qgJb gwna \$m°ñ\o$Q>,

S>m`H°$pëe`_ \$m°ñ\o$Q> d {Q´>nb gwna \$m°ñ\o$Q> Ago VrZ àH$ma AmhoV. ^mV, Jhÿ, Ádmar, ~Q>mQ>o, H$mo~r, âbm°da `m

{nH$m§~amo~a BVa gd© {nH$m§Zm Cn wŠV AgVo.

(ii) am°H$ \$m°ñ\o$Q> (Rock Phosphate) : am°H$ \$m°ñ\o$Q> ho gwna \$m°ñ\o$Q>, S>m` H°$pëe`_ \$m°ñ\o$Q>, Q´>m`

H°$pëe`_ \$m°ñ\o$Q> d H°$pëe`_ _oQ>m \$m°ñ\o$Q> gmaIr \$m°ñ\o$Q> IVo V`ma H$aÊ`mg dmnabo OmVo. am°H$ \$m°ñ\o$Q> ho EH$

àH$maMo I{ZO Amho. `m IVm_Ü o ñ\w$aXmMo à_mU 30 Vo 40% AgVo. `mÀ`m ImUr AZoH$ XoemV AmhoV.

`m_Ü o A_o[aH$m, a{e`m, _moamo $mo, B©òmB©b, B{Oá, ~«m{Pb, nmob§S> B. ^maVmhr {~hma, _Ü`àXoe, amOñWmZ `m

amÁ`mV AmT>iVo. ho IV ^mV {nH$mg Cnw ŠV Amho.

(iii) S>m` H°$pëe`_ \$m°ñ\o$Q> (Diacalcium Phasphate) : ho IV am°H$ \$m°ñ\o$Q>nmgyZ H$mT>boë`m gëâ w[aH$

A°{gS> d bmB©_ ñQ>moZnmgyZ V`ma Ho$bo OmVo. `m IVmV 34% ñ\w$aX AgVo. ho AZoH$ {nH$mg dmnabo OmVo.

{deofV: Cgmgma»`m {nH$mg Cn wŠV AgVo.

(iv) A_mo{Z`_ \$m°ñ\o$Q> (Ammonium Phasphate) : m IVmV ZÌ d ñ\y$aX Aer XmoZ Ðì o AgVmV.

gw_mao 12% ZÌ d 61% ñ\w$aXmåb AgVo. `m IVm§Mm daIV åhUyZhr dmna Ho$bm OmVmo. `m IVmMm yB©_wJ

`m{nH$mg A{YH$ \$m`Xm hmoVmo. _moZmoA_mo{Z`_ \$m°ñ\o$Q> d S>m`A_mo{Z`_ \$m°ñ\o$Q> Ago `m IVmMo XmoZ àH$ma

AmhoV.

(v) ~o{gH$ ñb°J : ho IV nmobmXmÀ`m H$maImÝ`mV V`ma hmoVo. bmoh YmVynmgyZ (Iron Ore) nmobX V`ma

Page 11: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE167

H$aV AgVmZm Oo KQ>H$ ~mOybm H$mT>bo OmVmV. Ë`m§Zm "ñb°J' Ago åhUVmV. `m_Ü o ñ\w$aXmMo à_mU 10% hÿZ

A{YH$ AgVo. `mgmR>r `mMm IV åhUyZ dmna Ho$bm OmVmo.

3) nmbme IVo (Potash Fertilizers) :

(i) nmoQ>°{e`_ ŠbmoamB©S>>> (Potassium Chloride) : mbm "å y[a`Q> Am°\$ nmoQ>°e (MOP) Agohr åhUVmV.

`m IVm_Ü o nmbmeMo à_mU 48% Vo 62% d ŠbmoamB©S>Mo à_mU 47% AgVo. ho IV {gbìhmB©Q>, H$mZ}bmB©Q>

d H$m`ZmB©Q> nmgyZ V`ma Ho$bo OmVo. ho IV nmÊ`m_Ü o ghOnUo {daKiVo. Ë`m_wio {nH$m§H$Sy>Zhr bdH$a emofyZ

KoVo. Ë`mMo {nH$m§da bdH$a n[aUm_ {XgyZ oVmV. ho IV gd© {nH$mg d O{_Zrg Cn`moJr nS>Vo.

(ii) nmoQ>°{e`_ gë\o$Q>> (Potassium Sulphate) : ho IV nmoQ>°{e`_ ŠbmoamB©S> d J§YH$måb `m§À`m

amgm`{ZH$ à{H«$ o_YyZ ~Zdbo OmVo. `m IVmMo ew « ñ\${Q>H$m§gmaIo jma AgVmV. `m IVm_Ü o 48 Vo 54%

nmoQ>°{e`_ AgVo. nmÊ`mV bdH$a {daKiV Agë`m_wio {nH$m§da Ë`mMm bJoM n[aUm_ hmoVmo. ho IV gd© {nH$m§g

d O{_Zrg Cn wŠV AgVo. V§~mIy, ~Q>mQ>o d \$iPmS>m§Zm bm^Xm`H$ AgVo.

(iii) nmoQ>°{e`_ emoZmB©Q>> : ho IV {_R>mJamVrb {_R>mnmgyZ V`ma Ho$bo OmVo. `m IVmV nmbmeMo à_mU

22 Vo 24% Va _°¾o{e`_ AmŠgmBS> 4 Vo 10% AgVo. ho IV Á`m O{_Zr_Ü o _°¾o{e`_ KQ>H$mMm A^md

AgVmo Aem O{_Zrg {Xbo OmVo.

4) g§`wŠV IVoo (Compound Fertilizers) :

g§ wŠV qH$dm g§{_l IVmg g§ mo{JH$ amgm`{ZH$ IV Agohr åhUVmV. `m IVm_Ü o XmoZ qH$dm XmoZnojm

OmñV AÞÐì`m§Mm g_mdoe AgVmo. IV V`ma H$aV AgVmZm ZÌ, ñ\w$aX d nmbme `m VrZ à_wI AÞÐì`m§Mo

gmø KoVbo OmVo.

(i) A_mo{Z`_ \$m°ñ\o$Q> : ho IV ñ\y$aXmåb d J§YH$måb `m§Mr A_mo{Z`m ~amo~a amgm`{ZH$ à{H«$`m H$ê$Z

V`ma Ho$bo OmVo. A_mo{Z`_ \$m°ñ\o$Q> d w[a`m A_mo{Z`_ \$m°ñ\o$Q> hr XmoZ g§ wŠV IVo A_mo{Z`_ gë\o$Q> qH$dm

w[a`m `m§Mo A_mo{Z`_ \$m°ñ\o$Q> ~amo~a EH$ÌrH$aU H$ê$Z ~Zdbr OmVmV. ho IV nmÊ`mV {daKiV Agë`mZo gd©

{nH$m§g O{_Zrg Cn wŠV AgVo.

(ii) Zm`Q´>mo- \$m°ñ\o$Q> : am°H$ \$m°ñ\o$Q>da Zm`Q´>rH$ AmåbmMr amgm`{ZH$ à{H«$`m H$ê$Z IV V`ma Ho$bo

OmVo. m IVm§Mo A_mo{Z`_ Zm`Q>oQ>, S>m° H°$pëe`_ \$m°ñ\o$Q>, _moZmo A_mo{Z`_ \$m°ñ\o$Q> B. àH$ma AmhoV. _hmamï>mVrb

Vw }À`m IV H$maImÝ`mV gw\$bm 15:15:15, gw\$bm 20:20:20, gw\$bm 18:18:9 hr IVo Zm`Q´>mo \$m°ñ\o$Q>

IVo AmhoV. hr IVo gd© {nH$m§g Cn wŠV AmhoV. {deofV: Ádmar, ~mOar, Jhÿ, mV m {nH$m§À`m g§H$[aV OmVrÀ`m

bmJdS>rgmR>r Cn wŠV AmhoV.

Page 12: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE168

5) {_l IVoo (Mixed Fertilizers) :

{_l IVm_Ü`o AZoH$ AÞÐì`mMo {_lU AgVo. {_lIVm§À`m H$maImÝ`mV ZÌ, ñ\w$aX nmbme Am{U

g§`wŠV Aem Mma _w»` IVm§Mr {d{dY {_lUo V`ma Ho$br OmVmV. _hmamï´>mV ~¡bN>mn 15:15:5, {H$gmZ

15:5:5, H¥$fr CÚmoJ 15:5:5, 19:19:19 BË`mXr {_lIVo bmoH${à` R>abobr AmhoV.

A{bH$S>o amgm`{ZH$ IVm§Mm _moR>çm à_mUmV dmna hmoD$ bmJë`m_wio O{_ZrMm _JXya H$_r hmoD$Z O_rZ

Zm{nH$ hmoÊ`mMo à_mU dmT>bo Amho. darb gd© _w»` KQ>H$m~amo~a (NPK) gyú_ AÞÐì`o _moR>çm à_mUmV

dmnabr OmVmV. hr gd© IVo daIV d qR>~H$ qgMZmÛmao XoVm oVmV. `m IVm§_Ü o \o$aggë\o$Q>, _°¾o{ZO gâboQ>,

~moa°Šg, qPH$ gë\o$Q>, H$m°na gë\o$Q>, A_mo{Z`_ _m°br~S>oQ> `m§Mm g_mode hmoVmo. darb gd© IVm§Mm A{V[aŠV

dmnam_wio _mZdr Amamo½`mdahr n[aUm_ hmoVmo. AbrH$S>o {ZgJ© eoVrMr g§H$ënZm _moR>çm à_mUmV {dH${gV

Pmbr Amho.

g|Ðr` IVo d amgm`{ZH$ IVm§Mo \$m`Xo :

(1) g|{Ð` IVm§Mo \$m`Xo :

(i) dZñnVtÀ`m dmT>rgmR>r Amdí`H$ Agbobr gd© AÞÐì o `m IVm§_Ü o CnbãY AgVmV.

(ii) g|{Ð` IVm§_wio O{_ZrMr nmUr YmaUj_Vm dmT>Vo.

(iii) `m IVm_wio O_rZ nmoH$ir d wg werV hmoD$Z hdm O{_Zr_Ü o Mm§Jbr IoiVo. Ë`m_wio {nH$m§Mr dmT>

Mm§Jbr amhVo.

(iv) gyú_ {OdmUyMr dmT> Mm§Jë`m àH$mao hmoVo.

(v) `m IVm_wio O{_ZrMr Yyn H$_r hmoVo.

(2) amgm`{ZH$ IVm§Mo \$m`Xo :

(i) amgm`{ZH$ IVm§_wio {nH$m§Zm gd© n«H$maMr AÞÐì o {_iVmV.

(ii) g|{Ð` IVm§_Ü o AZoH$ AÞÐì o Agë`m_wio Ë`m§Mr qH$_V A{YH$ AgVo amgm`{ZH$ IVo àË oH$

_ybÐì` doJio V`ma H$aV Agë`m_wio qH$_V H$_r AgVo.

(iii) `m IVm§_wio {nH$m§Mr dmT> Mm§Jbr hmoD$Z CËnmXZmV dmT> hmoVo.

(iv) {nH$m§À`m JaOoZwgma amgm`{ZH$ IVo V`ma H$aVm oVmV.

3.2.1.3 g§H$[aV ~r-{~`mUo (HYV - High Yielding Varities) :

OJmVrb eoVr {dH$mg hm Iè`m AWm©Zo OJmVrb {d{dY Xoem§_Ü o KSy>Z Amboë`m h[aV H«$m§Vr_wio Pmbm

Page 13: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE169

Amho. h[aV H«$m§Vr _w»`V: AmYw{ZH$ ~r-{~`mUo, ObqgMZ d IV V§ÌkmZmMm dmna Ho$ë`m_wioM `eñdr Pmbr.

`m{edm` AmYw{ZH$ AdOmam§Mm dmnagwÕm eoVr joÌm_Ü o hmoD$ bmJbm.

OJmMr bmoH$g§»`m dmT>V Agë`m_wio bmoH$m§Mr AÞYmÝ`mMr JaO nyU© H$aÊ`mH$[aVm emñÌkm§Zr AÞYmÝ`

{nH$m§Mr ZdZ{dZ g§H$[aV {~`mUo emoYyZ H$mT>br. g§H$[aV ~r-{~`mUm_wio (HYV) {nH$m§Mo CËnmXZ _moR>çm

à_mUmV dmT>bo. bmoH$m§Mr AÞYmÝ`mMr JaO nyU© hmoD$ eH$br. Ë`mM~amo~a eoVrMm Am{W©H$ {dH$mg hmoD$Z

XoemMmhr {dH$mg Pmbm. `mMo gd© lo h[aV H«$m§Vrg {Xbo OmVo. g§H$[aV ~r-{~`mUm~amo~a AmO CVrg§dY©Z,

Z°Zmo V§ÌkmZ `m AmYw{ZH$ O¡d V§ÌkmZmMm dmna H$ê$Z eoVr CËnmXZ dmT>{dÊ`mMm à`ËZ Ho$bm OmVmo. AbrH$S>o

ŠbmoqZJ V§ÌmMm dmna H¥$fr joÌm_Ü o _hÎdnyU© R>aV AgyZ `m V§ÌkmZmgM OZw{H$` A{^`m§{ÌH$s Ago åhQ>bo

OmVo.

g§H$[aV ~r-{~`mUo (HYV) hm AmYw{ZH$ eoVr V§ÌkmZmMm EH$ _hÎdmMm KQ>H$ Amho. eoVr CËnmXZ ho

CÎm_ à{VÀ`m ~r-{~`mUmda Adb§~yZ AgVo. ^maVmV AmYw{ZH$ eoVr V§ÌkmZm_Yrb g§H$[aV ~r-{~`mUmMo

_hÎd AmoiIyZ "amï´>r` ~rO _hm_§S>imMr' ñWmnZm 1963 _Ü`o Ho$br. ^maVmVrb {d{dY àm§VmV KoÊ`mV

oUmè`m {d{dY {nH$m§gmR>r gwYm[aV ~r-{~`mUm§À`m OmVr/dmU V`ma H$aÊ`mMr O~m~Xmar `m _hm_§S>imbm

{Xbr. na§Vw {nH$m§_Yrb Z{dZ dmU V`ma H$aÊ`mMr d Ë`mg§~§Yr A{YH$Mo g§emoYZ H$aÊ`mgmR>r XoemVrb {d{dY

H¥$fr {dÚmnrR>o d g§emoYZ g§ñWm `m§À`mH$S>o O~m~Xmar XoÊ`mV Ambr. VgoM H$mhr ImOJr g§ñWmZmhr _mÝ`Vm

XoÊ`mV Ambr. CXm. _{hH$mo (MAHYCO) _hmamï´>mV "_hm{~O' `m _§S>imMr ñWmnZm H$aÊ`mV Ambr. Aem

àH$mao ZdrZ g§H$[aV ~r-{~`m§Mm dmU emoYyZ H$mTy>Z eoVrMo CËnmXZ dmT>{dÊ`mg _XV Pmbr.

A{YH$ CËnmXZ XoUmè`m H$mhr {nH$m§À`m OmVr/dmU (HYV) :

1) Jhÿ> (Wheat) : OmñV CËnmXZ XoUmè`m JìhmÀ`m OmVrV "_opŠgH$Z' JìhmMr OmV à_wI Amho.

gwadmVrbm JìhmMo à{VhoŠQ>ar Oo CËnmXZ 3-4 q¹$Q>b hmoVo Vo à{V hoŠQ>ar 20 q¹$Q>b Pmbo. `m gwYm[aV ~r-

{~`mUm_wio OJmVrb g§. g§ñWmZo, H°$ZS>m, AO©o{Q>Zm, a{e`m d Am°ñQ´>o{b`mV JìhmMo CËnmXZ Iyn dmT>bo. JìhmÀ`m

gwYm[aV ~r-{~`mUm§À`m OmVr nwT>rbà_mUo - bmoH$-1, E_EgrEg 3125, S>ãby EM-147, nr~rS>ãbw-

343, OrS>ãbw 496, EMS>r-2189, E_EgrEg-2496, DWR-162, MKW-1071, HR-1418,

gwOmVm HI-617 `m{edm` ga~Vr H$ë`mZ gmoZm B.

2) Vm§Xyi / ^mV / YmZ> (Rice) : OJm_Ü o 1964 À`m Xaå`mZ OmñV CËnmXZ XoUmè`m {\$brnmB©Ýg

`m Vm§XimMr OmV {dH${gV Pmbr. nydunojm gwYm[aV ~r-{~`mUm§_wio Vm§XimÀ`m CËnmXZmV XwnQ>rZo dmT> Pmbr.

Am¾o Am{e`mV bmoH$g§»`m ^a_gmR> dmT>br. Ë`m~amo~a Vm§XimMo CËnmXZ dmT>bo. Vm§XimÀ`m gwYm[aV OmVr /

dmU nwT>rbà_mUo - gømÐr, H$O©V 3, gmoZm_gwar (~r.nr.Q>r. 3291), Am`. Ama. 36, B§Ðm`Ur, aËZm{Jar

711, aËZm{Jar-24, H$O©V 4, qgXodmhr-5, HMT, gm§~m_gwar, gwdUm©, R -24, Eg.dm`B©-1, nrS>rìhr-

JUoe, ~mg_Vr, KZgmi, Am§~o_moha, {OaJm B.

Page 14: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE170

3) Ádmar> (Jowar) : Ádmar ^maVmVrb AZoH$ bmoH$m§Mo _w»` ImÚ Amho. Amnë`m XoemV nydu Xoer

ÁdmarMo CËnmXZ hmoV hmoVo. Ë`mMo CËnmXZ AË`ën hmoVo. gwYm[aV ~r-{~`mUm§Mm dmU {dH${gV Pmë`mZ§Va

CËnmXZm_Ü o dmT> Pmbr. g§H$[aV ÁdmarÀ`m H$mhr à_wI OmVr nwT>rbà_mUo - _hm~rO-7, _hm~rO-171,

nrHo$ìhr-801, amObú_r, gr.Eg.EM-19 R, _hm~rO-175, gr.E.EM-16, {gE_EM-18, nr.Ho$.ìhr.-

400, nr.Ho$.ìhr 809 B. aã~r Ádmar- gr.Eg.Eg-15 R _mbXm§S>r 35-1, \w$bo-`emoXm, ñdmVr (RSV-

9R) gr.Eg.ìhr.-14 R, _mD$br (RSLG).

4) wB©_yJ> (Ground nut) : wB©_yyJ ho JirVmMo _hÎdmMo YmÝ` Amho. AbrH$S>o yB©_wJmÀ`m H$mhr àJV

OmVr {dH${gV Pmë`m AmhoV. Ë`m nwT>rbà_mUo. \w$bo àJVr (JL-24), Am`.gr.Or.Eg.-24, Q>r.Or.-26,

E~r-11, Q>r.E.Or.-24, Am`.gr.Or.Eg.-11, Q>r.Ho$.Or.-19 A, E.Ho$. 159, \w$boì`mg (JL-220),

TEG-20 d YZbú_r B.

5) gmo`m~rZ> (Soyabean) : AbrH$S>o gmo m~rZbm {deof _hÎd Ambo Amho. `mbm {Xdg§o{Xdg _mJUr

dmT>V Amho. `m {nH$m§À`m g§H$[aV dmUmnmgyZ Iyn CËnmXZ oVo. Ë`mÀ`m H$mhr OmVr nwT>rbà_mUo- Oo.Eg-335,

E_.E.gr.Eg.-124, nr.Ho$.-1029, Oo.Eg.-80-81, E_.E.gr.E_.-13,450, nr.Ho$.-472, DS-

228, TAMS-38 B.

6) gw ©\y$b> (Sunflower) : ho nrH$ Iarn d aã~r h§Jm_mV KoVbo OmVo. ho EH$ JirV YmÝ` Amho. `m§À`m

gwYm[aV OmVr gw m}X`-3, _hm~rO-933 `m AmhoV.

7) H$mnyg> (Cotton) : H$mnyg ho V§Vy{nH$ Amho. `mda gwVr dómoÚmoJ Adb§~yZ Amho. ho nrH$ CîU

H$Q>r~§YmV oV AgyZ `mM H$Q>r~§YmV gyVr H$mnS>mg _moR>r _mJUr Amho. gwVr H$mnS> CËnmXZmV bm§~ Ym½`mMm

H$mnyg CÎm_ AgVmo. ^maV, nm{H$ñVmZ, B{Oá, gwXmZ, g§. g§ñWmZo B. XoemV CÎm_ àH$maÀ`m H$mngmMo CËnmXZ

hmoVo. g§H$arV dmUm_wio gd©Ì H$mngmMo _moR>çm à_mUmV CËnmXZ dmT>bo Amho. Vo g§H$[aV dmU nwT>rbà_mUo-

_hmeŠVr BT (RCH-118), AqOŠ`, {dOoVm, _hr_m, _hm~rO-203, nr.Ho$.ìhr.Am`.-4, Zm§XoS>-44,

nr.EM.EM.(J§Jm) 316, LRK (A§Obr)-516 B.

8) D$g> (Sugar cane) : D$g ho _hÎdmMo ~mJm`Vr ZJXr {nH$ Amho. gmIa d Jwi CÚmoJm_wio Cgmbm

Iyn _moR>r _mJUr Amho. dmT>Ë`m gmIa CÚmoJm_wio mÀ`m ZdZ{dZ OmVr {dH${gV Pmë`m AmhoV. Ë`m nwT>rbà_mUo

H$mo.-419, H$mo-7219 (g§{OdZr), H$mo.E_.-88121 (H¥$îUm), H$mo.-94012, H$mo.-86032, H$mo.-

264, H$mo.-7527, H$mo.-92005 (JwimgR>r) B.

9) \$i\$imdio> (Fruits) : AbrH$S>o \$im§Zm Iyn _hÎd àmá Pmbo Amho. \$io ImÊ`mgmR>r d à{H«$`mË_H$

CÚmoJmgmR>r _moR>çm à_mUmV dmnabr OmVmV. H$mhr \$io d \$im§À`m OmVr nwT>rbà_mUo-

Page 15: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE171

(A) Am§~m - hmnyg, nm`ar, qgYy ({~Ja H$moB©Mm), H$moH$U-ê$Mr, bmb~mJ, VmoVmnwar, Ho$ea.

(~) Zmai - ~mUmdbr, Am°a|O S>mH©$ (qgJmnyar), Q>r - Sr

(H$) H$mOy - d|Jwbm© 1, 2, 3, 4, 5

(S>) Ho$ir - ~gamB©, amo~ñQ>m, bmbdobMr

(B) S>mqi~ - _¥Xwbm, JUoe (Or. ~r. Or.) _ñH$V Á`moVr, Or-137, nr-23, nr-26

(B©) Ðmjo - {gboŠeZ 7, {M_mgmho~, AZm~oemhr, H$mir gmho~r, Wm°_gZ {gS>bog, gmoZmH$m, Vmg-E,

JUoe, _mUrH$M_Z, eaX {gS>bog, ~§Jiya, AaH$m, H$m§MZ, AaH$mídoVm, AaH$m gmoZmH$m, H¥$îUm d g[aVm

(H$mir).

darb gd© àH$maÀ`m g§H$[aV ~r-{~`mUm_wio {nHo$ oUmMm H$mbmdYr H$_r hmoD$Z CËnmXZmV àM§S> dmT>

Pmbr Amho.

g§H$[aV ~r-{~`mUo (HYU) ho AmYw{ZH$ H¥$fr V§ÌkmZmMm _hÎdmMm ^mJ Amho. H¥$fr CËnmXZ ho _w»`Ëdo

CËH¥$ï> XOm©À`m {~`mUmda Adb§~yZ Amho. g§H$[aV ~r-{~`mUo dmnaboë`m {nH$m§À`m ~m~VrV Imbrb H$m§hr

Ano{jV JwU-d¡{eï>ço (\$m`Xo) AmT>iVmV-

1) CËnmXZmV dmT> : g§H$[aV ~r-{~`mUo dmnam_wio H¥$fr joÌmVrb Xa hoŠQ>ar CËnmXZm_Ü o bj{U` dmT>

hmoVo.

2) {nHo$-C§MrZo H$_r : m {~`mUm§À`m dmnam_wio eoVrVrb {nHo$ à{VHy$b AdñWoVhr {Q>H$VmV. åhUOoM

Vr H$UIa AgVmV. gmYmaUV: `m {nH$m§Mr C§Mr H$_r AgVo. Vr VmH$VdmZ AgVmV Am{U åhUyZM Vr {nHo$

àM§S> dmè`mÀ`m pñWVrÀ`m doirgwÕm nma§nm[aH$ {nH$m§à_mUo Z H$mob_S>Vm VJ Yê$Z {Q>Hy$ eH$VmV d ZwH$gmZ hmoV

Zmhr.

3) IVm§Zm Mm§Jbm à{VgmX : hr {nHo$ O{_Zrg nwadboë`m IVm§Zm Mm§Jbm à{VgmX XoVmV. Ë`m_wio

CËnmXZm§_Ü o Amü ©H$maH$ ~Xb hmoVmo. _mÌ Amg à{VgmX nma§nm[aH$ {nH$m§H$Sy>Z {_iV Zmhr.

4) bdH$a n[an¹$Vm : `m àH$aMr {nHo$ n[anŠd hmoÊ`mgmR>r VwbZmË_H$ Ñï>rZo H$_r H$mbmdYr KoVmV.

Ë`m_wio eoVmVyZ {nHo$ bdH$a {ZKmë`mZo CnbãY H$mimV BVa {nHo$ KoUo eŠ` hmoVo d CËnmXZmV AmUIr ^a

nS>Vo.

g§H$[aV ~r-{~`mUo dmnê$Z KoVboë`m {nH$m§nmgyZ hmoUmao H$m§hrVmoQ>o Imbrbà_mUo-

1) hr {nHo$ C§Mrbm H$_r Agë`m_wio nma§nm[aH$ C§M {nH$m§À`m VwbZoV Mmè`mMo CËnmXZ H$_r {_iVo.

Page 16: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE172

2) nma§nm[aH$ {nH$m§À`m VwbZoV `m {nH$m§Zm OmñV nmUr Am{U IVm§Mr Amdí`H$Vm AgVo.

3) `m {nH$m§À`m ~m~VrV dma§dma bmJUrMr Amdí`H$Vm AgVo.

4) `m {nH$m§Zm {Z`{_VnUo {H$Q>H$ZmeH$m§Mr Amdí`H$Vm AgVo.

5) nma§nm[aH$ {nH$m§À`m VwbZoV hr {nHo$ amoJm§Zm bdH$a d A{YH$ ~ir nS>VmV.

3.2.1.4 {nH$-g§ajU nÕVr (Plant Protection Methods) :

CËH¥$ð> _emJV H$ê$Z eoVH$è`mZo O{_ZrV {~`mUo noaë`mnmgyZ Vo eoVmVyZ YmÝ` Ë`mÀ`m nXamV nS>on ªV

Ë`mMo AZoH$ eÌy {nH$m§Mm d YmÝ`mMm Zme H$aÊ`mg Q>nbobo AgVmV. Ë`m_wio àË`j CËnÞmV KQ> hmoVmZm {XgVo.

{deofV: ^maVm_Ü o Va {nH$m§Mo Ho$di {H$Q>H$ Am{U {d{dY amoJ `m§À`m_wioM ZwH$gmZ hmoVo Ago Zmhr Va O§Jbr

àmUr Am{U Z¡g{J©H$ AmnÎmr `m§hr Jmoï>r à^mdr R>aVmV.

gmYmaUV: {nH$m§Mo à_wI eÌy åhUyZ AZoH$ àH$maMo {H$Q>H$, {nH$m§daVr nS>Umao d hmoUmao {d{dY amoJ

Am{U V¥UH$ åhUOo eoVmVrb VU `m§Mm C„oI H$amdm bmJob. `m ì`{V[aŠV njr Am{U àmÊ`m§nmgyZ hr {nH$m§Mo

ZwH$gmZ hmoVM AgVo. eoVH$è`m§Zr eoVm_Ü o {~`m Q>moH$ë`mnmgyZ {nH$m§À`m eÌy§À`m hëë`m§Zm gwédmV hmoVo. CXm.

H$sQ>H$m§À`mÛmao _mVrVrb {~`mUo \$ñV H$aUo AWdm H$modim A§Hy$a ImD$Z Q>mH$Uo, AJa A§Hw$amÀ`m ImbMo XmUo

ImUo dJ¡ao. gmYmaUV: O{_ZrV d O{_Zrda 6 bmI OmVtMo {H$Q>H$ dmdaV AgVmV. Ë`m§Mr àOmoËnmXZ j_Vm

A{YH$ AgVo. na§Vw `m {H$Q>H$m§Zmhr \$ñV H$aUmao eÌy {H$Q>H$ {ZgJm©_Ü o CnbãY AgVmV. Varhr Ë`m§Mr g§»`m

Xwb©j{U` ZgVo.

{H$Q>H$m§nmgyZ d {H$S>rnmgyZ {nH$m§Mo àM§S> ZwH$gmZ hmoV AgVoM; {edm` eoVm§À`m ~mOybm qhS>Umar OZmdao,

H$inmZo oUmao àmUr d njr `m§À`mH$Sy>Zhr {nH$m§Mr Iyn OmñV ZmgmS>r hmoVo. {deofV: C§XamH$Sy>Z Jìhmgma»`m

{nH$mMo àM§S> ZwH$gmZ eoVm_Ü ohr Am{U YmÝ` gmR>{dÊ`mÀ`m {R>H$mUrhr hmoV AgVo.

eoVm_Yrb {nH$m§Mm AmUIr EH$ _hÎdmMm eÌy åhUOo V¥UH$ qH$dm VU hmo . {nH$m§gmo~V nmUr Am{U

IVo VUm§Zmhr {_iVmV Am{U {deof åhUOo VUm§Mr dmT> {nH$m§nojmhr A{YH$ Omo_mZo hmoV AgVo. eoVmV VU

Am{U VUM dmT>Vo d _yiMo {nH$ _ê$Z OmVo. darb gd© MM}dê$Z EH$ Jmoï> bjmV oVo H$s, {nH$m§Mo AZoH$ eÌy

Ë`mda h„m H$arV Agë`mZo eoVrVrb g§nyU© CËnmXZ eoVH$è`mÀ`m hmVmV H$YrM nS>V Zmhr. ñdm^m{dH$M

AmYw{ZH$ eoVr_Ü o, {nH$ g§ajUmÀ`m AZoH$ nÕVr emókm§Zr emoYyZ H$mT>ë`m AmhoV. Ë`m§Mm Chmnmoh oWo AmnUmg

H$amd`mMm Amho.

{H$S>, amoJ Am{U VU {Z §ÌU H$aUo. VgoM YmoH$mXm`H$ {H$Q>H$m§nmgyZ YmoH$m H$_rV H$_r hmoÊ`mÀ`m Ñï>rZo

nyd© H$miOr KoÊ`mMo _mJ© Am{U gmYZo H¥$fr {dkmZmÀ`m _m\©$V gm§{JVbobr AmhoV.

Page 17: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE173

{nH$g§ajUmMm CÔoe Ho$di YmoHo$Xm`H$ {H$Q>H$m§Mm Zme H$aUo qH$dm Ë`m§À`m H¥$VrdaVr {Z §ÌU AmUUo hm

ZgyZ Va Vo H|$ìhm AdVaUma d {H$Vr à_mUmV `mMm A§XmO ì`ŠV H$aUo Am{U {edm` Ë`m§Mo ñWbm§Va hmoUmè`m

àXoemVrb {nH$m§Mo g§ajU H$aUo hm AgVmo.

g§ wŠV amï´>g§KmÀ`m AÞ Am{U H¥${f {d^mJmZo (FAO) ì`ŠV Ho$boë`m A§XmOmZwgma AÞYmÝ`mÀ`m Ano{jV

OmJ{VH$ CËnmXZmn¡H$s A§XmOo 20 Vo 25 Q> o$ CËnmXZ {H$S> Am{U amoJmÀ`m à^mdmZo Xadfu Zï> hmoV AgVo.

åhUyZM H¥$fr CËnmXZo dmT>{dÊ`m_Ü o {nH$ g§ajUmMr y{_H$m _hÎdmMr R>aVo.

{nH$ g§ajU Cnm``moOZm§Mr C{Ôï>o :

`m C{Ôï>m§Mr {d^mJUr Imbrbà_mUo XmoZ JQ>m_Ü o Ho$br OmVo-

1) XrK©H$mbrZ Cnm` `moOZm - C{Ôï>ço : `m_Ü`o àm_w»`mZo Cnm` Am_bmV AmUUo Am{U

~iH$QrH$aU> H$aUo, {dñVmarH$aU, {Z §ÌrH$aU, CËnmXZ, XOm© {Z §ÌU Am{U Am¡fYo, {H$Q>H$ZmeHo$, CnH$aUo

`m§Mr {dH«$s {nH$m§À`m g§ajUmgmR>r H$ê$Z H¥$fr CËnmXZmMo hmoUmao ZwH$gmZ H$_r H$aUo hr AgVmV.

2) AënH$mbrZ Cnm` `moOZm - C{Ôï>ço : `m_Ü o àm_w»`mZo H$sS> d amoJ oÊ`mnyduÀ`m Cnm` `moOZm

A§V y©V AmhoV qH$dm H$sS> d amoJm§À`m {Z §ÌUmgmR>r gd© eoVH$ar d g§emoYH$m§Zr EH${ÌV Cnm``moOZm am~{dUo

`mMm g_mdoe hmoVmo.

{nH$ g§ajU Cnm``moOZm§À`m ghmæ`mZo Imbrb nÕVrZr {nH$m§Mo g§ajU Ho$bo OmVo-

1) noaUrnydu {~`m§Zm ~waerZmeHo$ dmnaë`mZo {OdmUy d ~waerOÝ` amoJmnmgyZ {nH$m§Mo g§ajU hmoVo.

2) O{_ZrdaVr {H$Q>H$ZmeH$m§Mm H¥${Ì_ nÕVrZo \$dmam H$aUo AJa Z¡g{J©H$ nÕVtMm dmna H$aUo Ë`m_wio

O{_ZrVrb {H$Q>H$m§Mo {Z §ÌU Ho$bo OmVo.

3) O{_Zrdarb VU d V¥UgÑî` dZñnVtÀ`m {Z §ÌUmgmR>r V¥UZmeH$m§Mm dmna H$aUo.

4) C§Xra Am{U C§XragÑî` CnÐdr n«mÊ`m§daVr {Z §ÌU R>odÊ`mgmR>r Vm§{ÌH$ d amgm`{ZH$ nÕVtMm Adb§~

H$aUo B.

{nH$ g§ajUmgmR>r dmnaÊ`mV oUmè`m nÕVr Imbrbà_mUo AmhoV -

1) àmH¥${VH$ qH$dm Z¡g{J©H$ nÕVr (Physical Method)

2) amgm`{ZH$nÕVr (Chemical Method)

3) O¡d Vm§{ÌH$ nÕVr (Bio-Technical Method)

4) O¡{dH$ nÕVr (Biological Method)

Page 18: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE174

5) EH$mpË_H$ nÕVr (Integrated Method)

1) àmH¥${VH$ qH$dm Z¡g{J©H$ nÕVr : àmH¥${VH$ nÕVrV CnÐdr {H$Q>H$m§Mr dmT> d àgma hmoÊ`mnydu

{H$Q>H$ àË`j H$mTy>Z Q>mH$Ê`mV oVmV. `m nÕVtMr {d^mJUr `m§{ÌH$s nÕVr Am{U gy ©n«H$me nÕVr Aer Ho$br

OmVo. m§{ÌH$s nÕVr_Ü o eoVm§Mr {d{eï> nÕVrZo _emJV H$ê$Z VU d H$sS> {Z §ÌU Ho$bo OmVo. VgoM O{_Zr_YyZ

{Z_m©U hmoUmè`m KmVH$ {OdmUy§Mo {Z §ÌU H$aÊ`mgmR>r eoVm§Zm ^anya nmUr nwa{dUo. eoVm_Ü o N>moQ>o-N>moQ>o nÅ>çm§À`m

ñdê$nmV w§S>o KmbyZ Z CS>Umè`m {H$Q>H$m§Mo {Z §ÌU Ho$bo OmVo Va CS>Umè`m {H$Q>H$m§Mo {Z §ÌU {nH$m§ modVr Omir

dmnê$Z Ho$bo OmVo.

CnÐdr {OdmUy§nmgyZ {nH$m§Mo g§ajU H$aÊ`mgmR>r H$_r AJa OmñV Vmn_mZmMm Cn`moJ H$ê$Z KoVbm

OmVmo. `m nÕVtZm gy ©n«H$me nÕVr Ago g§~moYbo OmVo. `m_Ü o Ja_ nmÊ`mMm dmna {deofV: {~`mUo d amono

`m§gmR>r Ho$bm OmVmo. VU {Z §ÌUmgmR>r ßb°pñQ>H$ H$mJX dmnabm OmVmo. eoVmVrb dmibobo VU d dZñnVrÀ`m

Adeof OmiyZ Ë`mMm Zm`ZmQ> H$aVmV. VgoM eoVmVrb VU {Z`§ÌUmgmR>r A§VJ©V _emJVrMm dmna gd©M

eoVH$ar H$aVmV.

2) amgm`{ZH$ nÕVr : amgm`{ZH$ nÕVr hr {H$Q>H$m§À`m {Z §ÌUmgmR>r gdm©{YH$ à^mdr d bmoH${à`

nÕVr Amho. `m nÕVrÀ`m gmhmæ`mZo {H$Q>H$ g_yi ZîQ> H$aUo, {nH$m§Mo g§ajU H$aUo Am{U {H$Q>H$m§Mm àmXw m©d

Pmboë`m {nH$m§_Ü o gwYmaUm H$aUo BË`mXr Jmoï>r g_m{dï> hmoVmV. `m nÕVr_Ü o AZoH$ àH$maMr {H$Q>H$ZmeHo$

dmnabr OmVmV. {H$Q>H$ZmeH$m§Mo _w»`V: nwT>rb àH$ma gm§JVm oVrb-

(A>) ñne©OÝ` {H$Q>H$ZmeHo$ (Contact or Nonsystamatic) : `m àH$mamV {H$Q>H$ _maÊ`mgmR>r

amgm`{ZH$ nXmW© ({H$Q>H$ZmeHo$) dmnabo OmVmV Am{U Ë`m§À`m \$dmaUr_wio ho {df {H$Q>H$m§À`m earamV àdoe

H$ê$Z Ë`m§Mm Zme hmoVmo. CXm. {ZH$mo{Q>Z, nm`aoW°_, gë\$a, n°a°{WAm°Z BË`mXr.

(~) A§Vaàdmhr {H$Q>H$ZmeHo$ (Systamatic) : `m àH$maÀ`m {H$Q>H$ZmeH$m§Mr {nH$mdaVr \$dmaUr

H$ê$Z AJa IVmà_mUo O{_Zr_Ü o dmnê$Z {H$Q>H$m§Mo {Z §ÌU H$aÊ`mV oVo.

{nH$mdarb \$dmaUrZ§Va Vr {H$Q>H$m§H$Sy>Z Im„r OmVmV d {H$Q>H$m§Mm Zme hmoVmo. CXm. ZwAmZ, brS A{g©ZoQ>,

H°$pëe`_ A{g©ZoQ>. H$m§hr doim Aer {H$Q>H$ZmeHo$ O{_Zrg {Xë`mZ§Va _wimdmQ>o {nHo$ emofyZ KoVmV d Aer {nHo$

{H$Q>H$m§Zr Imëë`mZ§Va {df~mYm hmoD$Z {H$Q>H$ _aVmV. Cm. \$moaoQ> dmnaë`mg ImoS>_merMm Zme hmoVmo.>

(H$) YyargÑî` {H$Q>H$ZmeHo$ (Fumegation) : H$mhr amgm`{ZH$ nXmWmªÀ`m Yyam_wio eoVrVrb {H$Q>H$

_mabo OmVmV. CXm. goë\$mg, B{WbrZ-S>m`-~«mo_mBS>, J«oZm°b B. Mm dmna YyargmR>r Ho$bm OmVmo. {H$Q>H$m§À`m

earamV `m Am¡fYm§Mm Yya ídgZmdmQ>o àdoeVmo Am{U {df~mYm hmoD$Z {H$Q>H$ _aVmV.

(S>) V¥UZmeHo$ (Weedicides) : eoVmVrb VUmMo {Z §ÌU H$aÊ`mgmR>r V¥UZmeHo$ dmnabr OmVmV.

CXm. amD§$S>An, J«mo_moŠPrZ, 2-4S>r, {_am-71 B.

Page 19: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE175

3) O¡d Vm§{ÌH$ nÕVr : {nH$ g§aUmÀ`m amgm`{ZH$ nÕVrÀ`m _`m©Xm AmOÀ`m H$mim_Ü`o bjmV

Amë`mZ§Va O¡dVm§{ÌH$ nÕVr dmnamV Amë`m AmhoV. `m nÕVr àm_w»`mZo CnÐdr {OdmUy qH$dm {H$Q>H$m§À`m

Z¡g{J©H$ à{V{H«$`m_Ü o {nH$ g§ajUmÀ`m Ñï>rZo H$m{`H$ d amgm`{ZH$ ~Xb KS>dyZ AmUÊ`mgmR>r dmnaë`m OmVmV.

4) O¡{dH$ nÕVr : O¡{dH$ {Z §ÌU V§ÌmV "eÌyMm eÌy Vmo {_Ì' ho VÎd pñdH$mabo Amho. `m V§ÌmV {nH$m§Mo

eÌy Agboë`m {H$Q>H$m§Zm ImD$Z Q>mH$Umè`m {H$Q>H$m§Mm emoY KoD$Z Ë`m§Mr dmT> H¥${Ì_[aË`m, à`moJemio_Ü o

Ho$br OmVo d Ë`m§Mm dmna eoVm_Yrb \$dmaUrgmR>r H$ê$Z CnÐdr {H$Q>H$m§Mo {Z §ÌU Ho$bo OmVo. CXm. Q´>m`H$moS>_m©,

H$mo{nS>mogmo_m, H«$mogmnobr B.

5) EH$mpË_H$ nÕVr : EH$mpË_H$ {nH$ g§ajU nÕVr hr g§H$ënZm n`m©daUr` n[apñWVrH$s Am{U

Am{W©H$ Ý`m` `mMm g_Ýd` gmYyZ dmnabr OmVo. `m nÕVr_Ü o {ZgJm©À`m _`m©Xm àm_w»`mZo {dMmamV KoVë`m

OmVmV. VgoM eŠ`Vmo {ZgJm©Mo g§VwbZ {~KSy> Z o `m§H$S>o bj {Xbo OmVo. ho gmÜ` H$aÊ`mgmR>r {nH$g§ajUmÀ`m

amgm`[ZH$ nÕVtMm dmna H$_rV H$_r H$ê$Z Ë`mEodOr BVa nÕVtZm àmYmÝ` {Xbo OmVo. `mgmR>r ñWm{ZH$

n[apñWVrZwgma Amdí`H$ AgUmè`m H$_rVH$_r amgm`{ZH$ IVm§Mm AMyH$ dmna {Z`moOZ ~Õ nÕVrZo O{_ZrVyZ

AWdm H$m§hr KQ>H$ \$dmaUrÛmao {nH$m§Zm {Xbo OmVmV. nU ho H$arV AgVm§Zm nyaH$ gOrdm§Zm H$moUVrhr BOm

hmoUma Zmhr Aer doi {ZdSy>Z XjVm KoVbr OmVo.

VwbZmË_H$Ñï>rZo EH$mpË_H$ {nH$ g§ajU nÕVr `m H$m`_ñdê$nr {nH$m§À`m ~m~VrV, H$_r H$mbmdYrÀ`m

{nH$m§nojm A{YH$ `eñdr Pmboë`m AmT>iVmV. _mÌ `m nÕVtMm `eñdr dmna H$aÊ`mgmR>r dZñnVremór`,

n[apñWVr{H$` Am{U AW©emór` kmZmMr Amdí`H$Vm AgVo.

WmoS>Š`mV, EH$mpË_H$ {nH$ g§ajU nÕVr_Ü`o àm_w»`mZo n`m©daUr` g§VybZmMm d g§ajUmMm {dMma

Ho$bm OmVmo. VgoM àma§ rÀ`m H$mimV amgm`{ZH$ nÕVr IynM eñdr Pmbr Iar. na§Vw Ë`m amgm`Zm§Mr {H$Q>H$m§Zm

gd` hmoD$Z Vo `m {H$Q>H$ZmeH$m§Zm Ow_m{ZZmgo Pmbo. åhUyZ nwÝhm e{ŠVembr {H$Q>H$ZmeH$m§Mm dmna Ho$bm Jobm

nU; Z§Va nwÝhm Ë`mM n[apñWVrMr nwZamd¥Îmr hmoD$ bmJbr. m~amo~aM {nH$ g§ajUmgmR>r Or a_gmR> {H$Q>H$ZmeHo$

dmnamV Ambr Ë`mVrb H$mhtMm A§e AÞYmÝ o, \$io, mOrnmbm m§_Ü o oD$Z _mUgm§À`m earamV OmD$ bmJbm

Am{U bmoH$m§Mo Amamo½` YmoŠ`mV oD$ bmJbo. VgoM AmO Xoer d {dXoer H§$nÝ`m§Zr V`ma Ho$boë`m Aem AZoH$

{H$Q>H$ ZmeH$m§daVr amï´>r` d Am§Vaamï´>r` ñVamdaVr ~§Xr KmVbobr AmnUm§g kmV AmhoM. CXm. B§S>mogë\$mZ

EÝS´>rZ, gopìhZ, ZwdmH«$mZ, {S>_oH«$m°Z, ~r.EM.gr., S>r.Q>r.Q>r. dJ¡ao. `m§da CÎm_ Cnm` åhUOo emókm§Zr emoYyZ

H$mT>bobo "O¡{dH$ {Z §ÌU' hmo .

åhUOoM EH$mpË_H$ nÕVrZwgma {nH$m§gajUmgmR>r Ho$di H$moUVrhr EH$ nÕVr Z dmnaVm EH$mMdoir

AZoH$ \$m`Xoera R>aUmè`m nÕVr dmnê$Z {nH$ g§ajU H$aUo hmo .

Page 20: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE176

3.2.1 ñd`§AÜ``Z àíZ :

1. {R>~H$ qgMZ `m AmYw{ZH$ ObqgMZ nÕVr_wio {H$Vr Q> o$ nmÊ`mMr ~MV hmoVo?

(A) 45% (~) 55% (H$) 50% (S>) 53%

2. AmYw{ZH$ ObqgMZ nÕVr_Yrb {R>H$~qgMZ `m nÕVrMm n{hbm à`moJ H$moUË`m XoemV Pmbm?

(A) O_©Zr (~) ^maV (H$) g§. g§ñWmZo (S>) Bòm`b

3. H$moUË`m XoemV gmo{S>`_ Z¡Q´>oQ> ho IV {ZgJ©V: {_iVo?

(A) noé (~) \«$mÝg (H$) {Mbr (S>) Ho${Z`m

4. Imbrbn¡H$s H$moUVo IV ho g§o{Ð` IV Amho?

(A) am°H$ \$m°ñ\o$Q> (~) H§$nmoñQ> (H$) ~¡b N>mn 15:5:5 (S>) w[a`m

5. OJmV OmñV CËnmXZ XoUmè`m JìhmÀ`m OmVrV H$moUVr OmV à_wI Amho?

(A) ga~Vr (~) _oŠgrH$Z (H$) bmoH$-1 (S>) gwOmVmEMAm`-617

6. w[a`m `m IVm_Ü o {H$Vr Q> o$ Z¡Q´>moOZMo à_mU AgVo?

(A) 50% (~) 45% (H$) 48% (S>) 56%

7. ^maVmV A_mo{Z`_ ŠbmoamB©S> IV V`ma H$aÊ`mMm H$maImZm H$moUË`m {R>H$mUr Amho?

(A) _w§~B© (~) dmamUgr (H$) H$mobH$Îmm (S>) Abmhm~mX

8. wZmoÀ`m AÞ d H¥$fr {d^mJmÀ`m (FAO) A§XmOmZwgma Xadfu Ano{jV CËnmXZmMm {H$Vr Q> o$ ^mJ

{H$S> d amoJm_wio Zï> hmoVmo?

(A) 10 Vo 15% (~) 5 Vo 10% (H$) 15 Vo 20% (S>) 20 Vo 25%

9. {nH$ g§ajUmÀ`m H$moUË`m nÕVr_Ü o VU d {H$S> {Z §ÌUmgmR>r {d{eð> nÕVrZo _emJVr Ho$ë`m

OmVmV?

(A) O¡{dH$ (~) O¡dVm§{ÌH$ (H$) àmH¥${VH$ qH$dm Z¡g{J©H$ (S>) amgm`{ZH$

10."eÌyMm eÌy Vmo {_Ì' ho VÎd {nH$ g§ajUmÀ`m H$moUË`m nÕVr_Ü o dmnaÊ`mV oVo?

(A) O¡{dH$ nÕVr (~) Z¡g{J©H$ nÕVr (H$) amgm`{ZH$ nÕVr (S>) O¡dVm§{ÌH$ nÕVr

11. {nH$ g§ajUmÀ`m H$moUË`m nÕVr_Ü o àmYmÝ`mZo n`m©daUmMo g§VwbZ d g§ajUmMm {dMma Ho$bm OmVmo?

(A) amgm`{ZH$ (~) EH$mpË_H$ (H$) O¡d Vm§{ÌH$ (S>) `mn¡H$s Zmhr

3.2.2 h[aV H«$m§Vr (Green Revolution) :

1940 _Ü o _opŠgH$mo_Ü o gwadmV Pmboë`m ~XbË`m eoVr nÕVtZm "h[aV H«$m§Vr' hm eãX dmnabm OmVmo.

H$maU ZdrZ nÕVr dmnam_wio VoWrb H¥$fr CËnmXZmV `eñdr dmT> Pmbr. Ë`mZ§Va `m h[aV H«$m§VrgmR>r dmnaÊ`mV

Page 21: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE177

Amboë`m V§ÌkmZmMm àgma 1950 Am{U 1960 `m XeH$m_Ü o g§nyU© OJ^a Pmbm. Ë`m_wio Xa hoŠQ>ar H¥$fr

CËnmXZm_Ü o bj{U` dmT> Pmbr.

gmYmaUnUo h[aV H«$m§Vr åhUOo OmJ{VH$ ñVamdarb, {deofV: {dH$gZerb amï´>m§_Yrb H¥$fr CËnmXZo

dmT>{dÊ`mgmR>r 1940 Vo 1970 `m H$mbI§S>m_Ü o Ho$bobo {d{dY àH$maMo g§emoYZ Am{U V§ÌkmZ dmnamgmR>rMo

à`ËZ hmo . `mgmR>r àW_ à`ËZ Zm°_©Z ~moabm°J (Norman Borlaug) `m§Zr Ho$bo d àgmamgmR>r Iyn n[al_

KoVbo. åhUyZ Ë`m§Mm C„oI h[aV H«$m§VrMo OZH$ åhUyZ Ho$bm OmVmo.

"h[aV H«$m§Vr' hr g§km àW_ 1968 _Ü o {dë`_ Jm¡S> (William Gaud) m§Zr dmnabr. Vo wZm`Q>oS> ñQ>oQ>g²

EOÝgr \$m°a B§Q>aZ°eZb S>oìhbn_|Q> (USAID) Mo g§MmbH$ åhUyZ H$m_ H$arV hmoVo. Jm¡S> m§ZrM ZdrZ V§ÌkmZmMm

n«gma _hÎdmMm Amho Ago AmdOy©Z gm§{JVbo.

1940 À`m H$mbI§S>mV Zm°_©Z ~moabm°J `m H¥$fr_Ü o ag Agboë`m emñÌkmZo _opŠgH$mo_Ü o amoJ à{VH$maH$

d A{YH$ CËnmXZ XoUmè`m JìhmÀ`m OmVrgmR>r g§emoYZ gwê$ Ho$bo d ZdrZ OmVr {dH${gV Ho$ë`m. Ë`m§À`m

CËnmXZmgmR>r ZdrZ H¥$fr V§ÌkmZmMr OmoS> {Xbr. n[aUm_r _opŠgH$mo_Ü o JaOonojm A{YH$ Jhÿ CËnmZ hmoD$ bmJbo

Am{U Amü © åhUOo 1960 _Ü o _opŠgH$mo Jhy {Z`m©V H$aUmam OJm_Yrb à_wI Xoe åhUyZ nwT>o Ambm. `m

V§ÌkmZmÀ`m dmnamnydu _opŠgH$mo Jhÿ Xwgè`m amï´>mH$Sy>Z Am`mV H$arV hmoVm. g§ wŠV g§ñWmZo `m Xoem_Ü ohr h[aV

H«$m§VrMo V§ÌkmZ dmnaë`mZ§VaM Vmo Xoe {deofV: 1960 Z§Va Jhÿ {Z`m©VXma Xoe åhUyZ AmoiIbm OmD$ bmJbm.

OmJ{VH$ ñVamdarb dmT>Ë`m bmoH$g§» oMr AÞmMr JaO ^mJ{dUo Am{U A{YH$ AÞYmÝ` CËnmXZmgmR>r

h[aV H«$m§Vr_Ü o dmnaÊ`mV oUmè`m V§ÌkmZmÀ`m {Z`{_V dmnam§gmR>r {X am°H$\o$ba \$mD§$S>oeZ Am{U \$moS>© \$mD§$S>oeZ

VgoM OJ^aMr AZoH$ gaH$mao `m§Zr `m g§emoYZmgmR>r AW©ghmæ` XoD$ Ho$bo Am{U `m {ZYrMm dmna H$ê$Z

_opŠgH$mo_Ü o EH$ Am§Vaamï´>r` g§emoYZ g§ñWm ñWmnZ Ho$br H$s Or, {X B§Q>aZ°eZb _oP A°ÊS> pìhQ> B§àyìh_|Q> g|Q>a

`m ZmdmZo AmoiIbr OmVo.

h[aV H«$m§VrÀ`m H$mbI§S>m_Ü o AZoH$ {nH$m§À`m {deofV: AÞYmÝ`mÀ`m àOmVr g§emo{YV Ho$ë`m Am{U

Ë`m§Mo "grS> \$m_©g' V`ma H$ê$Z CXm. Jhÿ, ^mV, _H$m, Ádmar B. à_wI YmÝ`m§À`m gwYm[aV OmVr {dVarV Ho$ë`m.

`m gd© g§emo{YV OmVr A{YH$ CËnmXZ XoUmè`m hmoË`m d AmhoV. `m Zì`mZo g§emo{YV Ho$boë`m amoJà{VH$maH$

OmVr nmgyZ Xa hoŠQ>ar OmñVrVOmñV CËnmXZ KoÊ`mgmR>r amgm`{ZH$ IVm§Mm dmna Am{U H¥$fr joÌmVrb AmYw{ZH$

V§ÌkmZmMr Ë`mbm OmoS> XoÊ`mV Ambr. Ë`m_wio OJ^a ~è`mM Xoem_Ü o AÞYmÝ`mÀ`m CËnmXZm_Ü o {dbjU

dmT> Pmbr. Aem Zì`mZo {dH$grV Ho$boë`m OmVr_Ü o {nH$m§Mm H$mnUr {ZX}em§H$ (Harvest Index) Ano{jV

àH$me g§íbofU Am{U H$mbmdYr `m à_wI ~m~rdaVr bj H|${ÐV Ho$bobo AmT>iVo.

h[aV H«$m§Vr `eñdr hmoÊ`m_Ü o Ia§ Va IVm§Mm dmQ>m A{YH$ Amho H$maU A{YH$ CËnmXZ XoUmè`m OmVtMr

`mo½` Am{U `eñdr dmT> IVm§À`m dmnam{edm` hmoD$ eH$V Zmhr. Aem arVrZo eoVr nÕVr_Ü o ~Xb Pmbobm

AmnUm§g {XgyZ oVmo.

Page 22: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE178

Ë`mMà_mUo h[aV H«$m§Vr_Ü o ObqgMZmMr gwÕm AË §V _hÎdmMr y{_H$m Amho. {deofV: h[aV H«$m§Vrnydu

AJXr _moOŠ`mM {d^mJm_Ü o {deofV: Mm§Jbo nO©Ý`_mZ {_iUmè`m {d^mJm_Ü oM H¥$fr H|${ÐV hmoVr nU nmUr

gmR>dyZ ObqgMZmÀ`m _mÜ`_mVyZ H$_r nO©Ý` {_iUmè`m {d^mJmg nwa{dë`mg aKmog CËnmXZo {_idy eH$Vmo ho

h[aV H«$m§VrZo {gÕ Ho$bobr Jmoï> Amho. Ë`m_wioM OJmVrb Ago H$m§hr {d^mJ {d{dY AÞYmÝ`mÀ`m CËnmXZmg

à{gÕrg Ambo AmhoV.

VgoM h[aV H«$m§Vrnydu ^maVm_Ü o Vm§XimÀ`m 30,000 BVŠ`m ñWm{ZH$ OmVr hmoË`m. na§Vw AmO Ë`mn¡H$s

à{VH$maH$eŠVr AgUmè`m Ho$di 10 OmVrM {e„H$ AmhoV. _mÌ Ë`m§À`m `mo½` dmT>rgmR>r Am{U ^aKmog

CËnmXZmgmR>r {H$Q>H$ZmeH$m§Mm dmna h[aV H«$m§VrnmgyZ An[ahm © R>abm. Aem VèhoZo h[aV H«$m§VrÀ`m _mÜ`_mVyZ

AÞYmÝ` CËnmXZm_Ü o àM§S> dmT> Pmbr. CXm. ^maV, MrZ `m Xoem_Ü o XwîH$mi pñWVr_Ü o AÞ àý J§ ra ~ZV

Ago. na§Vw h[aV H«$m§Vr_wio oWo {deofV: Ama. Am`. 8 hr Vm§XimMr Am{U BVa AZoH$ AÞYmÝ`mÀ`m gwYm[aV

OmVtÀ`m CËnmXZmg àma§ Ho$ë`mZ§Va oWrb AÞYmÝ`mMm àý g§nwï>mV Ambobm Amho.

h[aV H«$m§VrÀ`m ì`m»`m nwT>rbà_mUo H$aVm oVrb :

1) h[aV H«$m§Vr åhUOo AÞYmÝ`mMo OmñVrVOmñV CËnmXZ KoÊ`mgmR>r A{YH$ CËnmXZ XoUmè`m OmVr,

{H$Q>H$ZmeHo$ Am{U gwYm[aV Vm§{ÌH$ ì`dñWmnZ `m§Mm dmna hmo .

- A_o[aH$Z ho[aQ>oO {S>ŠeZar (2000)

2) AÞYmÝ`mÀ`m CËnmXZm_Ü o {deofV: OJmVrb A{dH${gV amï´>m§_Ü o _moR>çm n«_mUmV dmT> H$aÊ`mgmR>r

ZdrZ g§emo{YV {nH$m§Mo dmU, amgm`{ZH$ IVo Am{U Anma§nm[aH$ H¥$frV§Ìm§Mm dmna åhUOo h[aV H«$m§Vr hmo .

- do~ñQ>g© H$m°boO {S>ŠeZar (2000)

3) H¥$frMr CËnmXH$Vm dmT>{dÊ`mgmR>r, A{YH$ CËnmXZ XoUmè`m AÞYmÝ`mÀ`m OmVr-àOmVtMm dmna,

gwYm[aV IVo d n[aUm_H$maH$ {H$Q>H$ZmeHo$, ObqgMZ, `m§{ÌH$sH$aU Am{U _¥Xg§YmaUV§Ì B. gmR>r emór`

kmZmMo Cn`moOZ H¥$fr joÌmV H$aUo åhUOoM h[aVH«$m§Vr hmo .

- A_o[aH$Z ho[aQ>oO gm`Ýg {S>ŠeZar (2005)

^maVmÀ`m ñdmV§Í`àmárZ§Va n§Mdm{f©H$ `moOZm§À`m ghmæ`mZo {dH$mgmbm gwédmV Pmbr. {deofV: n{hë`m

Am{U Xwgè`m n§Mdm{f©H$ `moOZm H$mimV AÞYmÝ`mÀ`m CËnmXZm_Ü`o gwYmaUm {Xgbr. _mÌ àË`oH$ dfm©À`m

CËnmXZm_Ü o KQ> d V\$mdV {XgVo. `mMo H$maU åhUOo Z¡g{J©H$ KQ>H$m§Mm à^md, _mÌ Ë`mVrb à_wI KQ>H$

hdm_mZ hm Amho. `m{edm` CËnmXZ {Z §{ÌV H$aÊ`m_Ü o Imbrb KQ>H$ à^mdr R>abo hmoVo-

1) CËnmXZ dmT>{dÊ`mgmR>r dmnamd`mÀ`m gmYZm§Mm Anyam àgma.

2) H|${Ð` {Z`moOZ _§S>i d amÁ`m§Mo {Z`moOZ `m_Yrb V\$mdV.

3) XoenmVirdarb H¥$fr CËnmXZ dmT>{dÊ`mgmR>rMo Anyao g§KQ>Z.

Page 23: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE179

4) IVm§Mr H$_VaVm.

5) emgZmMo _w»`, Xwæ`_ Am{U _Ü`_ ObqgMZ àH$ënm§H$S>o Xwb©j.

6) CnbãY ObqgMZ gmYZm§Mm H$_rV H$_r dmna.

7) J«m_rU {dÚwVnwadR>m _hm_§S>im§H$Sy>Z ObqgMZ àH$ënm§Zm Anyam drO nwadR>m.

8) O_rZ gwYmaUm Cnm` `moOZm§Mr Anyar H$m ©dmhr.

9) ZdrZ nÕVr dmnam§g eoVH$è`m§H$Sy>Z à{VgmX H$_r {_imbm.

n[aUm_r maVmÀ`m dmT>Umè`m bmoH$g§» oÀ`m VwbZoV H¥$fr CËnmXZm§_Ü o dmT> Pmbr Zmhr. maVr` _mUgmÀ`m

Amhmam_Ü o eoVrVyZ {_iUmar AÞYmÝ o àm_w»`mZo AgVmV Am{U Ë`m§À`mnmgyZ 70 Vo 80% H°$b[aO maVr`m§Zm

{_iVmV. `mMm AW© Agm {H$ ^maVr`m§Zm Amdí`H$ BVŠ`m H°$barOMm nwadR>m H$amd`mMm Agob Va H¥$fr

joÌmVrb CËnmXZm_Ü`o ~Xb H$aUohr JaOoMo AgyZ AÞYmÝ`mgmo~V, ^mOrnmbm, \$io Am{U àmUr `m§Mohr

CËnmXZ ¿`mdo bmJob. `mgmR>r H¥$fr y_r Cnm``moOZmÀ`m ~XbmMr Amdí`H$Vm hmoVr d Amho.

gZ 1961 _Ü`o ^maVm_Ü`o gd©Xya XwîH$mi nS>bm hmoVm. ^maVr` H|${Ð` H¥$fr _§Ìmb`mMo VËH$m{bZ

g„mJma E_. Eg. ñdm{_ZmWZ `m§Zr Zm°_©Z ~moabm°J `m§Zm ^maVm_Ü o {Z_§{ÌV Ho$bo. ^maV gaH$maZo n§Om~_Yrb

H¥$frMm `eñdr B{Vhmg Am{U Im{Ìera nmUrnwadR>m bjmV KoD$Z ZdrZ {nH$m§À`m CËnmXZmgmR>r Xoem_Ü o àW_

n§Om~Mr {ZdS> Ho$br. Iè`m AWm©Zo 1965 _Ü o ^maVm_Ü o ñdV:À`m h[aV H«$m§Vrbm gwédmV {nH$m§À`m ZdrZ

OmVtMo CËnmXZ, ObqgMZ {dH$mg Am{U eoVrgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m amgm`{ZH$ IVm§gmR>r Am{W©H$ nwadR>m

`m _mÜ`_mVyZ Ho$br. Ë`mZ§Va bdH$aM Am§Vaamï´>r` Vm§Xyi g§emoYZ g§ñWoZo (IRRI) {dH${gV Ho$bobr Am`.Ama.-

8 hr OmV dmnamV AmUbr d Ë`mÀ`m CËnmXZmg ObqgMZ d amgm`{ZH$ IVm§Mr OmoS> {Xbr. Amü © åhUOo

^maVmVrb nma§nm[aH$ ^maVmÀ`m CËnmXZmnojm `mMo CËnmXZ 10 nQ>rZo dmT>bo. ^maVmà_mUoM g§nyU© Am{e`m_Ü o

hr OmV A{YH$ CËnmXZm§gmR>r à{gÕ hmoD$Z Vr "{_a°H$b amB©g' åhUyZ AmoiIbr OmD$ bmJbr. hrM AmVm nwT>o

IR36 _Ü o ê$nm§V[aV H$aÊ`mV Ambr Amho. AmO OJmVrb Vm§Xyi CËnm{XV H$aUmè`m Xoem§_Yrb ^maV hm EH$

`eñdr Xoe AgyZ Vmo AmOamoOr Vm§XimMr {Z`m©V H$aUmam OJmVrb à_wI Xoe Amho. gZ 2006 À`m

AmH$S>odmarZwgma ^maVmVyZ 4.5 X.b.Q>Z Vm§XimMr {Z`m©V Pmbr. Vm§Ximà_mUoM ~hþVoH$ gd© AÞYmÝ`m§Mo

gwYm[aV dmU {dH${gV H$ê$Z CËnmXZmg gwédmV Ho$br Amho. Ë`mMà_mUo ^mOrnmbm, \$io, àmUr `m joÌm_Ü ohr

A{YH$ CËnmXZ XoUmè`m ZdrZ OmVr d dmU {dH${gV H$ê$Z CËnmXZ KoVbo OmVo. `m_wio ^maV AÞYmÝ`mÀ`m

~m~VrV ñd §nyU© Va PmbmM {edm` ^maVmVrb AZoH$ H¥$fr CËnmXZo Am§Vaamï´>r` ~mOmanoR>oV {Z`m©V hmoV AmhoV.

h[aV H«$m§Vr `eñdr hmoÊ`mgmR>r ^maVmZo nwT>rb Cnm``moOZm pñdH$maë`m AmhoV-

1) A{YH$ CËnmXZ OmVr-àOmVr `moOZm (H.Y.V.P.) am~{dUo.

2) ZdrZ ObqgMZ g§H$ënZm Am_bmV AmUUo.

Page 24: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE180

3) IVm§À`m dmnam_Ü o d¥Õr H$aUo.

4) Obì`dñWmnZm§H$S>o {deof bj XoUo.

5) AmYw{ZH$ AdOmam§Mm dmna H¥$fr_Ü o H$aUo.

6) {nH$mdarb amoJ d {H$S> {Z §ÌUmMr Cnm``moOZm H$aUo. {nH$g§ajU Cnm``moOZm.

7) ~hÿ {nH$ `moOZm (M.C.P.) Am_bmV AmUUo.

8) ewîH$ {d^mJmgmR>r EH$mpË_H$ {dH$mg `moOZm (I.D.D.P.) am~{dUo.

9) O{_ZrÀ`m g§ajUmMo Cnm` B.

nydunmgyZM ^maV hm H¥$fràYmZ Xoe Amho. na§Vw ñdmV§Í`mZ§Va {H$Ë oH$ df} AÞYmÝ`mgmR>r A_o[aHo$gma»`m

amï>m§H$S>o hmV ngamdo bmJV hmoVo. nU AmO hr Agmhmæ`Vm d namdb§~Z B{VhmO_m Pmbo AgyZ maV AÞYmÝ`mÀ`m

~m~VrV Ho$di ñd §nyU© Pmbm Ago Zìho Va BVa Xoem§Zm {Z`m©V H$aUmam Xoe ~Zbm Amho. mMo lo h[aV H«$m§VrbmM

Úmdo bmJVo.

~moabm°J Am{U Ë`m§À`m g§emoYZ g§ñWoÀ`m H$m`m©_wio OmJ{VH$ nmVirda AZoH$ Xoem§Zm h[aV H«$m§VrMm

\$m`Xm Pmbm Amho. VgoM h[aV H«$m§VrMo OZH$ Zm°_©Z ~moabm°J m§À`m _VmZwgma O¡d V§ÌkmZ hoM eoVrMo, n`m©daUmMo

àíZ gmoS>{dÊ`mg _XV H$ê$ eHo$b.

h[aV H«$m§VrÀ`m _`m©Xm :

1) AmOhr ^maV Xoe AÞYmÝ`mÀ`m ~m~VrV H$m`_ñdê$nr ñd §nyU© Pmbm Ago åhUVm oV Zmhr. H$maU

~è`mM doim hmoUmar H¥$fr CËnmXZo Anyar nS>VmV. {deofV: 1979, 1987, 2012 gmbr O|ìhm _mÝgyZ nmD$g

AË`ën {_imbm d Ë`mMm n[aUm_ CËnmXZmdaVr Pmbm Voìhm gmh{OH$M Agm àíZ {Z_m©U hmoVmo H$s, h[aV

H«$m§VrZo ^maVmg {_imbobo `e ho emídV Amho H$m? H$maU AmnU Zoh_rM H$mhr CËnmXZo JaO nS>ob V|ìhm

Am`mV H$arV AgVmo. CXm. 1998 _Ü o H$m§Xm Va JVdfu gmIa Am`mV Ho$br.

VWm{n, e§ a Q> o$ ñd §nyU©Vobm åhUOo Ooìhm, nydu OmJ{VH$ amOH$s` dmVmdaU erV wÕmMo hmoVo Voìhm

_hÎd Agm`Mo Vo AmOÀ`m OmJ{VH$sH$aUmÀ`m Am{W©H$ pñWVr_Ü o Z¸$sM am{hbo Zmhr.

2) maVmbm gd© n«Xoem§gmR>r d gd© {nH$m§À`m, à{VH$maeŠVr A{YH$ AgUmè`m d A{YH$ CËnmXZ XoUmè`m

OmVr {dH${gV H$aÊ`m_Ü o An`e Ambo. VgoM Ho$di AÞYmÝ`m§daVr A{YH$ ^a {Xbm Jobm. àmXo{eH$ ñVamda

~mobm`Mo Pmë`mg \$ŠV n§Om~ Am{U h[a`mZm m amÁ`m§_Ü oM h[aV H«$m§Vr eñdr Pmbobr {XgVo. Ë`mImbmoImb

J§JoMo _¡XmZ Am{U n{ü_ ~§Jmb oWo àJVr g_mYmZH$maH$ AmT>iVo. _mÌ XoemÀ`m BVa gd© ^mJm_Ü o h[aV

H«$m§VrMo n[aUm_ \$mago g_mYmZH$maH$ {XgV ZmhrV.

3) nyduÀ`m à{gÕ Aem ~§JmbÀ`m Eo{Vhm{gH$ XwîH$mimgmaIr n[apñWVr nwÝhm ^maVm_Ü o oUma Zmhr ho

Oar Iao Agbo Var ^maVmÀ`m AZoH$ ^mJm_Ü o dma§dma XwîH$mi pñWVrer gm_Zm H$amdm bmJVmo Amho. AmOhr

Page 25: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE181

^maVm_Ü o Cnmg_marZo ~ir Joboë`m§Mr ~mV_r H$mZr oVo. Ë`mMr H$maUo BVahr Agy eH$VmV nU ^maVmVrb

h[aV H«$m§VrZo AÞYmÝ`m§Mo CËnÞ dmT>dyZ gwÕm gdmª{JU gm_m{OH$ C{Ôï> nyU© Pmbo Zmhr, Ago åhUÊ`mg OmJm

Amho.

4) darb g§X © KoVm ^maVm_Ü o h[aV H«$m§Vr e§ a Q> o$ `eñdr Pmbr, Ago åhUVm oV Zmhr.

h[aV H«$m§Vrdarb Amjon :

h[aV H«$m§Vr_wio OmJ{VH$ nmVirda AZoH$ \$m`Xo Pmbo Agbo Varhr Ë`mdaVr Imbrb Amjon KoVbo

OmVmV.

1) h[aV H«$m§Vr_wio AÞYmÝ`mMo CËnÞ ^anya dmT>bo. n[aUm_r OJmÀ`m bmoH$g§» oV A{V[aŠV dmT> Pmbr.

2) Xwgam _hÎdmMm Amjon åhUOo Am{\«$Ho$Vrb Xoem§Zm h[aV H«$m§VrMm \$magm \$m`Xm {_imbm Zmhr.

H$maU Anyar gmYZo d h[aV H«$m§VrgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m V§ÌkmZmMm _`m©{XV dmna, {edm` amï´>mMr Agwa{jVVm

hr H$maUo VoWo bmJy nS>br.

darb Amjon J¥hrV Yê$Z gwÕm, h[aV H«$m§Vr_wio OmJ{VH$ ñVamdarb H¥$fr nÕVr_Ü o ~Xb KSy>Z Ambm

Am{U OJmVrb AZoH$ amï´>m§Zm AÞYmÝ` CËnmXZ dmT>ë`mMm \$m`Xm {_imbm Amho Am{U OJmVrb AZoH$ amï´>m§nwT>rb

AÞ àíZ gwQ>Ê`mg _XV Pmbr Amho. AÞ n«íZ gmoS>{dÊ`m_Ü o h[aV H«$m§VrMr y{_H$m A{Ve` _hÎdmMr R>abobr

AmhoM.

3.2.2 ñd`§AÜ``Z àíZ :

1. OJmVrb àW_ H$moUË`m Xoem_Ü o gwédmV Pmboë`m AmYw{ZH$ eoVr nÕVrbm "h[aV H«$m§Vr' hm eãX

dmnabm OmVmo?

(A) g§ wŠV g§ñWmZo (~) MrZ (H$) _opŠgH$mo (S>) AO]{Q>Zm

2. Imbrbn¡H$s H$moUmMm C„oI h[aV H«$m§VrMo OZH$ åhUyZ Ho$bm OmVmo?

(A) Zm°_©Z ~moabm°J (~) Amo. Om°ZgZ (H$) ìhm°Z Ï wZoZ (S>) S>ãë y {H«$ñQ>ba

3. "h[aV H«$m§Vr' hr g§km àW_ H$moUr dmnabr?

(A) ìhm°Z Ï w_oZ (~) ~moabm°J (H$) {dë`_ Jm¡S> (S>) Amo Om°ZgZ

4. "{X B§Q>aZ°eZb _oP A°ÊS> {ìhQ> B§àwìh_|Q> g|Q>a' hr Am§Vaamï´>r` g§emoYZ g§ñWm H$moUË`m XoemV Amho?

(A) a{e`m (~) _opŠgH$mo (H$) g§. g§ñWmZo (S>) H°$ZS>m

5. ^maVr` h[aV H«$m§VrMo OZH$ åhUyZ H$moUmMm C„oI Ho$bm OmVmo?

(A) n§. Odmhabmb Zohê$ (~) S>m°. a§JZmWZ

(H$) S>m°. Eg.Eg. ñdm{_ZmWZ (S>) bmb ~hmÔÿa emór

Page 26: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE182

6. Iè`m AWm©Zo ^maVr` h[aV H«$m§VrMr gwédmV {H$Vr gmbr Pmbr?

(A) 1947 (~) 1951 (H$) 1965 (S>) 1971

7. ^maV Am{U Am{e`mVrb AZoH$ amï´>m§_Ü`o Am§Vaamï´>r` Vm§Xyi g§emoYZ g§ñWoZo g§emo{YV Ho$bobr

H$moUVr OmV "{_a°H$b amB©g' åhUyZ AmoiIbr OmVo?

(A) Am`.Ama.36 (~) ~mg_Vr (H$) B§Ðm`Ur (S>) H$mob_

3.2.3 H¥$fr joÌmVrb O¡dV§ÌkmZ (Bio-Technology in agriculture) :

20 ì`m eVH$mÀ`m CÎmamYm©_Ü o BboŠQ´>m°{ZŠg, O¡d d _m{hVr V§ÌkmZ {dH${gV hmoD$Z g§nyU© OJ^a Ë`mMo

_hÎd dmT>bo. H¥$fr joÌm_Ü ohr ho AmYw{ZH$ V§ÌkmZ dmnabo OmD$ bmJbo. `m{R>H$mUr AmnUmg O¡d V§ÌkmZmVrb

CVr g§dY©Z Am{U OZwH$s` A{^`m§{ÌH$s V§ÌmMr _m{hVr ¿`md`mMr Amho {H$ Á`m V§Ìm_wio H¥$fr joÌm_Ü o H«$m§VrH$maH$

~Xb KSy>Z Ambo AmhoV.

O¡d V§ÌkmZ åhUOo H$m`?

àË oH$ gOrd hm gyú_ noetZr ~Zbobm AgVmo _J Vmo àmUr Agmo dm dZñnVr àË oH$ noerbm {d{eï>

AmH$ma AgVmo. `m noer^modVr AmdaU AgVo. noer_Ü o H|$ÐñWmZr H|$ÐH$ AgVo. `m Ho§$ÐH$m_Ü o {d{eï> YmJo

AgVmV. Ë`m§Zm JwUgyÌ åhUVmV. JwUgyÌmdarb gyú_ H$Um§Zm "OrZ' Ago åhUVmV. àË oH$ gOrdmMo JwUY_© `m

"OrZ'da Adb§~yZ AgVmV Am{U àË oH$mMo OrZ doJdoJio Agë`mZo àË oH$ gOrd hm Xwgè`mnmgyZ doJim

AgVmo. g§emoYH$ `m dZñnVtÀ`m noer_Ü`o Amdí`H$ Vo ~Xb KS>dyZ Ë`m§Mr H$m`©j_Vm dmT>{dVmV Am{U

AmnUmbm hdr Ver CËnmXH$ {H«$`m Ë`m§À`mH$Sy>Z H$adyZ KoVmV. `m V§ÌkmZmgM "O¡{dH$ V§ÌkmZ' Ago åhUVmV.

`m V§ÌkmZmÀ`m dmnam_wio ZdZdrZ gwYm[aV {nH$m§À`m, \$im§À`m, \w$bm§À`m, àmÊ`m§À`m àOmVr {dH${gV H$ê$Z

àM§S> CËnmXZ KoVbo OmV Amho.

3.2.3.1 CVr g§dY©Z (Tissue Culture) :

H¥$fr dZñnVr O¡d joÌmV ""CVr g§dY©Z'' ho _hÎdmMo O¡d V§ÌkmZ Amho ho n{hë`m§Xm 1912 _Ü o _m{hVPmbo. ho V§Ì 20 ì`m eVH$mÀ`m nydm©YmªVM OJm_Ü o dmnamV hmoVo. na§Vw Joë`m 20-25 dfm©V ho V§ÌkmZ A{Ve`àJV Pmbobo Amho. àË oH$ gOrdmV Oo noer g_wh AgVmV Ë`m§Zm B§J«OrV "Tissue" Ago åhUVmV. _amR>rVË`mbm "CVr' hr g§km Amho. AmVm CVrg§dY©Z V§Ì åhUOo H$m` ho nmhÿ.

àË oH$ gOrdmÀ`m noerV Ë`m gOrdmMo JwUY_© ApñVËdmV AgVmV. `m O¡{dH$ gË`mMm AmYma KoD$ZemñÌkm§Zr gOrdm§À`m noernmgyZ AJXr VgmM gOrd {Z_m©U H$aÊ`mMo V§Ì emoYyZ H$mT>bo Amho. emñÌkm§MoàmÊ`m§À`m ~m~VrVrb ho à`moJ "ŠbmoqZJ' `m Zm§dmZo AmoiIVmV. dZñnVtÀ`m ~m~VrV hr AgoM ŠbmoqZJ Ho$boOmVo. WmoS>Š`mV ""gOrdmÀ`m H$moUË`mhr noerMm ^mJ KoD$Z H¥${Ì_[aË`m à`moJemioV dmT>dyZ ZdrZ amon (Ord)V`ma H$aÊ`mMr à{H«$`m qH$dm V§Ì åhUOo CVrg§dY©Z.'' Ago åhUVm oB©b.

Page 27: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE183

_mÌ `mgmR>r CËH¥$îR> àOmVrMr dZñnVr {ZdS>br OmVo d {VÀ`m ImoS>mVyZ AWdm e|S>çmVyZ AbJXnUo

EH$ ^mJ AbJ H$ê$Z à`moJemio_Yrb {ZOªVyH$ dmVmdaUm_Ü o nmofH$ AÞÐì o dmnê$Z H¥${Ì_[aVrZo `m CVrMr

dmT> H$ê$Z KoVbr OmVo, WmdH$me Ë`mMo amonmV ê$nm§Va hmoVo. WmoS>çm H$mimgmR>r Vo h[aVJ¥hmV d Z§Va gy ©àH$memV

dmT>{dbo OmVo. _yi àOmVrMr hr hþ~ohÿ~ Amd¥Îmr AgVo. Aem amonmVrb CVr H$mTy>Z bmImo amono V`ma H$aUo AmVm

ì`mdmar VÎdmda {gÕ Pmbo Amho. `mbmM "CVrg§dY©Z V§Ì' Ago åhUVmV. `m V§Ìm_wio Mm§Jbo JwUY_© Agboë`m

amoJ à{VH$maH$ eŠVr OmñV Agboë`m d A{YH$ CËnmXZ XoUmè`m {nH$m§À`m àOmVtMm H¥$fr joÌm_Ü o PnmQ>çmZo

àgma H$aUo AmVm eŠ` Pmbo Amho.

CVr g§dY©ZmÀ`m ì`m»`m :

H$m§hr emókm§Zr nwT>rbà_mo CVr g§dY©ZmÀ`m ì`m»`m Ho$boë`m AmhoV.

1) ""Ab¢{JH$ nÕVrMm dmna H$ê$Z {ZdS>boë`m dZñnVtMm {d{eï> ^mJ KoD$Z {deofV: _yimÀ`m qH$dm

ImoS>mÀ`m Q>moH$m§darb noetMr à`moJemioVrb nmofH$ Ðì`mV, H¥${Ì_[aË`m, _yi d nmZo `m§Mr AmoiI hmoB©n ªV

dmT> H$ê$Z KoVbr OmVo d Z§Va Vo Hw§$S>r_Ü o nwZ:amo{nV H$ê$Z ì`mnmar Ñ{ï>H$moUmVyZ Ë`m§Mo KoUo åhUOoM CVr g§dY©Z

hmo .''

- Q>oar

2) ""EImÚm dZñnVrMm ~mOybm Ho$bobm ^mJ H¥${Ì_[aË`m `mo½` dmVmdaUmV d {ZOªVyH$ {R>H$mUr _moR>çm

à_mUmV dmT>{dUo åhUOo CVr g§dY©Z. ho V§Ì àm_w»`mZo dmT>{dUo, AZwd§{eH$ ~Xb, OVZ, gmR>dUyH$, _moR>çm

à_mUmdarb O¡{dH$ agm`Z {Z{_©Vr Am{U BVa emór` g§emoYZm_Ü o dmnabo OmVo.

- ßbm§Q> J«rH$

3) ""_yi dZñnVrnmgyZ Hw$eb V§ÌkmZ dmnê$Z à`moJemioVrb {ZOªVyH$ dmVmdaUm_Ü o amono V`ma H$aUo

åhUOoM CVr g§dY©Z hmo .'' CXm. Am°{H©$S>, S>o{b`m B.

- _°Jno

WmoS>Š`mV, noerVrb JwUgyÌm_Ü o Amdí`H$ Vo ~Xb H$ê$Z EImÚm dZñnVrMr {~`mEodOr noernmgyZ

bmJdS> H$aUo `mbmM AmnU da ñnï> Ho$ë`mà_mUo CVr g§dY©Z åhUVmo.

CVr g§dY©Z V§Ìm_Ü o nwT>rb Jmoï>r A§V y©V AmhoV-

B Ab¢{JH$ gyú_ OrddmT>.

B A§Hy$a g§dY©Z.

B ~m°S>rŠbmoZ {d{dYVm Am{U AMmZH$ ~XbmMr {ZdS>.

B J © g§dY©Z.

B H$m{`H$ noer d OZZnoetMr {Z{_©Vr.

Page 28: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE184

B H¥${Ì_[aË`m XmoZ noetMo g§H$a H$ê$Z ZdrZ Ord {Z{_©Vr.

B AH$m ©j_ dZñnVrMm ^mJ dmnê$Z H$m ©j_ dZñnVr V`ma H$aUo.

B gÑT> dZñnVrMr {Z{_©Vr H$aUo B.

WmoS>Š`mV, CVr g§dY©Z åhUOo à`moJ emio_Ü o H¥${Ì_[aË`m noetMr dmT> H$aUo hmo . `m_Ü o dZñnVr dàmUr `m XmoÝhrMm g_mdoe hmoVmo. CVr g§dY©ZmVrb {Z_m©U hmoUmè`m CËnmXZmbm "ŠbmoZ' Ago åhUVmV {H$Á`m_Ü o gd© noetMr aMZm gmaIrM amhVo.

CVr g§dY©Z V§Ì ho Ë`mÀ`m _moR>çm à_mUmdarb ì`mnmarH$aUm_wio \$maM bmoH${à` Pmbo Amho. `m_wioA{YH$ CËnmXZ XoUmè`m d H$_r H$mbmdYrV nŠd hmoUmè`m {nH$m§À`m d \$im§À`m ZdrZ OmVr {dH${gV H$aUoeŠ` Pmbo Amho. naXoer ~mOmanoR>oVrb dmT>Vr _mJUr Am{U emgZmMo _wŠV {Z`m©V YmoaU `m_wio ho V§Ì dmnê$ZV`ma Ho$boë`m amonm§Zm CÎm_ ~mOmanoR> {Z_m©U Pmbr Amho. ^maVmV EHy$U 40 CVr g§dY©Z à`moJemim ì`mnmarVÎdmda amono V`ma H$arV AgyZ Ë`mn¡H$s 15 à`moJemim _w§~B©, nwUo, Am¡a§Jm~mX oWo AgyZ ~§Jiya ho ^maVmVrbàJV H|$Ð _mZbo OmVo. ^maVm_Ü o ho V§Ì gd© {nH$m§À`m ~m~VrV Cn`mo{OV Ho$bo Am{U Ë`mMm àgma _moR>çmà_mUmda Ho$bm, Va ho eoVràYmZ amï´> gYZ, à~i d AmYw{ZH$ amï´> åhUyZ nwT>o oB©b.

CVr g§dY©ZmMo \$m`Xo :

1) _mZdr Ñ{ï>H$moUmVyZ _hÎdmÀ`m Aem EH$mM àH$maÀ`m dZñVtMr Ag§»` amono V`ma H$aVm oVmV.

2) amon dmT>rg à{VHy$b hdm_mZ {ñWVr AgVm§Zmhr amono V`ma H$aVm oVmV. VgoM {~`m Z dmnaVm `mV§ÌmÛmao amono V`ma Ho$br OmVmV.

3) ~m{YV noer Agboë`m dZñnVr§Mr gwÕm `m V§ÌmÛmao {ZH$mon amonm§Mr {Z{_©Vr hmoVo. (amoJ_wŠV)

4) AZwd§{eH$ ~Xb KS>dyZ gwYm[aV dmU V`ma H$aVm oVmV.

5) g§nyU© df© a CËnmXZ MmbyM AgVo Ë`m_wio hdr V|ìhm amono V`ma H$aVm oVmV.

6) VwbZmË_H$Ñï>rZo CnH$aUo ñdñV Agë`mZo amon {Z{_©VrMm IM© Aën oVmo.

7) OJmVrb _mJmgboë`m amï´>m§Vrb AÞ d Cnmg_marMm àý gmoS>dUwH$sÀ`m Ñï>rZo Cn`moJr nS>Umao ho

_hÎdmMo V§ÌkmZ Amho.

CVr g§dY©ZmMo VmoQ>o :

1) A{V _moR>çm à_mUmda CËnmXZ Ano{jV Ho$ë`mg CnH$aUm§darb IM© A{YH$ dmT>Vmo.

2) hr à{H«$`m àË oH$ dZñnVrÀ`m OmVrZwgma {^Þ àH$mao KSy>Z oV AgVo. H$m§hr dZñnVtÀ`m ~m~VrV(Trial-

and-error) n[ajU Amdí`H$ AgVo.

Page 29: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE185

3) `m à{H«$ ogmR>r gVH©$Vm d àXrK© {Z[ajU Amdí`H$ AgVo.

4) {dH${gV amonm§_Ü`o ~è`mM doim ÌwQ>r amhÿ eH$VmV.

5) dZñnVrVrb AZwd§{eH$ amoJmMo {OdmUy {dH$grV Ho$boë`m amonm_Ü o oD$ eH$VmV.

CVr g§dY©Z V§ÌkmZm~amo~aM 20 ì`m eVH$mÀ`m CÎmamYm©_Ü o ""Z°Zmo V§ÌkmZ'' (Nano Technology)

{dH${gV Pmbo. Z°Zmo V§ÌkmZmZwgma EImÚm KQ>H$mMo gyú_m{Vgwú_ ^mJmV AdbmoH$Z H$aUo d Ë`m KQ>H$mÀ`m _yi

JwUY_m©Mm, Z¡g{J©H$ eŠVrMm emoY KoUo gwb^ Pmbo. "Z°Zmo à_mU' åhUOo 10-9 KmVm§H$ åhUOoM EH$ _rQ>aMm

1 {~{b`Z N>moQ>m A§e. ho à_mU _mZdr Ho$gm§À`m dVw©i ì`mgmÀ`m 1/80,000 BVHo$ gyú_ AgVo. m V§ÌkmZm_wioM

gyú_ Ord, Ë`m§À`m noerVrb KQ>H$m§Mr aMZm, amgm`{ZH$ A{^{H«$`m BË`mXr ~m~tMr _m{hVr {_iVo. VgoM Ë`m§Mo

JwUY_©, d¡{eï>ço, Cn wŠVVm g_OyZ KoD$Z Ë`mMm H¥$fr d AÞ à{H«$ o_Ü o dmna Ho$bm OmVmo.

OJmMr dmT>Vr bmoH$g§»`m Am{U ~XbVo n`m©daU `m_wio eoVr CËnmXZm§da bj H|$ÐrV H$aUo Amdí`H$

Amho. Ë`m_wio Z°Zmogma»`m O¡d V§ÌkmZmMm dmna H¥$fr joÌm_Ü o H$aUo hr H$mimMr JaO ~Zbr Amho. Z°Zmo V§ÌkmZmÀ`m

gmømZo H¥$fr joÌm_Ü o doJdoJio à`moJ ^maVmgh OJmVrb BVa AZoH$ Xoem§V hmoV AmhoV.

3.2.3.2 OZwH$s` A{^`m§{ÌH$s (Genetic Engineering) :

àmMrZ H$mbI§S>m_Ü ohr OZw{H$` A{^`m§{ÌH$s ho V§Ì dmnabo OmV hmoVo nU AJXr àmW{_H$ ñdê$nmMo.

Ë`mgmR>r H$mhr {d{eï> dZñnVtÀ`m Am{U àmÊ`m§À`m OmVr {d{eï> CÔoemZo _mV¥ OmVr åhUyZ {ZdS>ë`m Joë`m H$s

Á`m§Mo CËnmXZ Ë`m§À`m _yi JwUd¡{eï>çm§gh H$amd`mMo Amho. CXm. doJdmZ qH$dm MbmI Hw$Í`mnmgyZ A{YH$

doJdmZ Hw$Ìm qH$dm pñdQ> H$m°Z© A{YH$ JmoS> CËnm{XV H$aUo B. Aer {ZdS> H$ê$Z Am{U g§H$a H$ê$Z (Cross

breeding) eoVH$è`m§Zr AmOÀ`m AZoH$ dZñnVtÀ`m Am{U àmÊ`m§À`m_Yrb OrZg g§aMZo_Ü o ~Xb Ho$bobm

Amho.

21 ì`m eVH$mVrb OZwH$s` A{^ §Vo {d{eï> OrZ ~mOybm H$ê$Z `mo½` Aem Xwgè`m dZñnVr AWdm n«mUr

`m§À`m S>r. EZ. Ao. (DNA) _Ü o g§H«${_V H$aVmV. `m_wio AJXr WmoS>Š`m doimV ZdrZ OmVr-àOmVr {dH${gV

H$aVm oVmV. `m V§Ìm_Ü o emókm§Zr ZdrZ V§ÌmkmZmÛmao _mZd OmVrÀ`m {dH$mgmgmR>r d g_ñ`m gmoS>{dÊ`mgmR>r

AZoH$ emómoŠV nÕVtMm dmna Ho$bm Amho. ho V§ÌkmZ n«m_w»`mZo dZñnVremó, gwú_{Odemó, n«mUremó,

agm`Zemó VgoM OZwH$m§À`m {d{dY àm`mo{JH$ AZw dm§VyZ {dH${gV Pmbobo Amho. O°H$ {dëg_gZ `m§Zr 1951

_Ü`o n{hë`m§Xm "OZw{H$` A{^`m§{ÌH$s' `m nm[a^m{fH$ eãXmMm dmna Ho$bm. OZw{H$` A{^`m§{ÌH$s åhUOo

""EH$ {H§$dm EH$mnojm OmñV {Od-O§Vy§À`m (organisms) aoUy (DNA) g§aMZoV ~Xb H$ê$Z Vmo Ano{jV Aem

{OdO§Vy_Ü o dmnaÊ`mMr nÕV hmo . `mgM "{OZ ŠbmoqZJ' (Gene cloning) Ago gd©gmYmaUnUo åh§Q>bo OmVo.

VWm{n, `mgmR>rM "OZw{H$` A{^`m§{ÌH$s' hm eãX ì`dhmamV dmnamV Amho.

`m ZdrZ V§ÌmMm eoVr, Am¡fYmonMma, amoJ{ZXmZ, JwÝho AÝdofU Am{U Am¡Úmo{JH$ joÌm_Ü o dmna Ho$bm

Page 30: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE186

OmVmo. aoUy-{OdemómVrb V§Ìm_wio àmUr, dZñnVr Am{U gyú_ O§Vy `m§_Yrb OZyH$ BH$Sy>Z-{VH$S>o _Zmà_mUo

ZoD$Z Ë`m§Mo àH$Q>Z H$ê$Z AmUVm oVo. _mZdr à{WZo AmVm `m V§ÌkmZmZo ê$nm§V[aV Ho$boë`m àmÊ`m_Ü o, gyú_

O§Vy_Ü o Am{U dZñnVr_Ü o V`ma H$adyZ KoVm oVmV. _mZdr OZwH$m§Vrb gXmof OZwH$mMo H$m © {R>H$ H$aÊ`mgmR>r

OZwH$ CnMma nÕVr d¡ÚH$emóm_Ü o dmnabr OmVo. Am¡fYm_Ü o H$m{di, _bo[a`m, ao~rO, AIDS, _Yw_oh B.

gma»`m amoJmdarb à^mdr bg emoYyZ H$mT>Ê`m_Ü o `m V§ÌmMm gh^mJ _moR>m Amho.

AmOÀ`m H$mbI§S>m_Ü o H¥$fr joÌm_Ü o `m V§ÌmÀ`m dmnamVyZ AZoH$ {nH$m§Mo d¡{eï>çnyU© gwYm[aV dmU

V`ma H$ê$Z Ë`m§À`m CËnmXZmg àma§^ Pmbm Amho. `m§gmR>r Imbrb CXmhaUo XoVm `oVrb. A°J«mo~°ŠQ>o[a`_

Q>çw{_\°${gEÝg `m OrdmUy_Yrb {dfmar Ðì` V`ma H$aUmè`m OZwH$mbm H¥${Ì_[aË`m dZñnVr_Ü o KwgdÊ`mV oVo

d Ë`mnmgyZ {dfmar Ðì` CËnmXZ H$aUmar dZñnVr V`ma Ho$br OmVo. `mbmM B.T. OZwH$ Ago Zm§d Amho. `mVyZ

B.T. H$mnyg, Q>mo_°Q>mo, ~Q>mQ>m, V§~mIy, dm§Jo B. dmU V`ma H$aÊ`mV Ambo AmhoV. "qdQ>a âbmD§$S>a' `m _memVrb

aŠV JmoRy> Z o åhUyZ H$maUr yV AgUmè`m OZwH$mbm doJio H$ê$Z Ë`mMm dmna Q>mo_°Q>mo_Ü o Ho$bm. Ë`m_wio Q>mo_°Q>mo

nm{hOo Ë`mdoir {nH$Uo Am{U {nH$ë`mda bdH$a Z Iam~ hmoUo B. JwUd¡{eï>çm§gh ZdrZ Q>mo_°Q>moMm dmU V`ma

Pmbm. JmOamMo OZwH$ gmo m{~Z_Ü o ~g{dë`mg gmo m{~Z_Ü o pñZ½Y nXmWm©Mo CËnmXZ dmT>Vo.

`mM V§ÌmMm dmna H$ê$Z ^{dî`H$mimV Amnë`mbm Cƒ ÁdbZ_wë`o AgUmar hm`S´>moH$m~©Z agm`Zo

~Z{dUmè`m dZñnVr {Z_m©U H$aVm oVrb. BVHo$M Zìho Va ßb°pñQ>H$ ~Zdy eH$Umè`m dZñnVr {Z_m©U Ho$ë`m

AmhoV.

dZñnVtÀ`m AZwd§{eH$ JwUY_m©da Vm~m {_idyZ eoVr_Ü o Am{W©H$ bm^ {_i{dVm oVmV. `mM Jmoï>r_wio

ImgJr joÌmVrb _moR>-_moR>çm H§$nÝ`m O¡d A{^`m§{ÌH$sH$S>o diV AmhoV Am{U Ë`m_wioM àË oH$ {dH$gZerb

Xoe Amnë`m XoemVrb CnbãY AgUmè`m dZñnVtÀ`m "OZwH$m§À`m ~±H$m' V`ma H$arV AmhoV.

WmoS>Š`mV, ho V§ÌkmZ H¥$fr d CÚmoJY§Xo, Am¡fY{Z{_©Vr, AÞ V§ÌkmZ, n«XyfU {Z §ÌU BË`mXr AZoH$ joÌm_Ü o

à^mdrnUo dmnabo OmVo.

OZw{H$` A{^`m§{ÌH$sjoÌ Á`m Á`m Jmoï>r_Ü o ag KoD$ eHo$b Ë`m _mZdr OrdZmÀ`m àË oH$ n¡by_Ü o Ajae:

H«$m§Vr KS>yZ oV Amho. ho joÌ åhUOo _mZdr g_ñ`m gmoS>{dÊ`mgmR>rMo A{Ve` Cn wŠV V§ÌkmZ Amho. Ë`m_wio

_mZdr OrdZ_mZ Am{U _mZdmMm Amnë`m ^modVmbr nmhÊ`mMm Ñ{ï>H$moU `m§_Ü o OZw{H$` A{^`m§{ÌH$s Z¸$sM

~Xb KS>dyZ AmUob.

3.2.3 ñd`§AÜ``Z àíZ :

1. "CVr g§dY©Z' ho _hÎdmMo O¡d V§ÌkmZ OJmbm H$moUË`m dfu _m{hV Pmbo?

(A) 1912 (~) 1925 (H$) 1930 (S>) 1945

Page 31: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE187

2. dZñnVtÀ`m noeVrb JwUgyÌm_Ü o Amdí`H$ Vo ~Xb H$ê$Z {~`mEodOr noetnmgyZ dZñnVtMr bmJdS>

H$aUo ho H$moUË`m V§ÌkmZmZo gmÜ` Pmbo Amho?

(A) amgm`{ZH$ V§ÌkmZ (~) CVr g§dY©Z V§ÌkmZ

(H$) Am¡Úmo{JH$ V§ÌkmZ (S>) d¡ÚH$ V§ÌkmZ

3. ^maVmVrb àJV CVr g§dY©Z H|$Ð H$moR>o Amho?

(A) _w§~B© (~) ~§Jiya (H$) nwUo (S>) Am¡a§Jm~mX

4. "OZw{H$` A{^`m§{ÌH$s' `m nm[a^m{fH$ eãXmMm dmna n{hë`m§Xm 1951 _Ü o H$moUr Ho$bm?

(A) O°H$ {dë`_gZ (~) nm°b ~oJ© (H$) ê$S>m°ën O¡{ZP (S>) am°~Q>© gm°ÝgZ

5. OZw{H$` A{^`m§{ÌH$s `m ì`dhmamVrb dmnaë`m OmUmè`m eãXmbm Imbrbn¡H$s H$moUVm n`m©`r

eãX dmnabm OmVmo?

(A) {OZ ŠbmoqZJ (~) CVr g§dY©Z (H$) O¡d V§ÌkmZ (S>) `mn¡H$s Zmhr

6. Imbrbn¡H$s H$moUË`m V§ÌmMm dmna eoVr~amo~a JwÝhoAÝdofU d Am¡Úmo{JH$ joÌm_Ü o H$aVmV?

(A) O¡d V§ÌkmZ (~) CVr g§dY©Z (H$) OZw{H$` A{^`m§{ÌH$s (S>) ObqgMZ V§ÌkmZ

3.3 gmam§e :

àñVwV àH$aUm_Ü o Om{VH$ H¥$fr joÌm_Ü o dmnaÊ`mV oUmè`m AmYw{ZH$ V§ÌkmZmMr _m{hVr AmnU KoVbr.

OJmMr bmoH$g§»`m àM§S> JVrZo dmT>V Amho. _mÌ H¥$fr joÌmgmR>r CnbãY O_rZ _`m©{XV Amho. CbQ> ~è`mM

{R>H$mUr H¥$frImbrb O_rZ ZmJ[aH$aU AJa Am¡Úmo{JH$sH$aUmgmR>r {dH$mgmÀ`m ZmdmImbr dmnamV oV AgyZ

H¥$fr joÌm§_Ü o {Xdg|{Xdg KQ> hmoVm§Zm AmT>iVo. _mÌ `m dmT>Ë`m bmoH$g§» oÀ`m AÞ d BVa H$m§hr dmT>Ë`m JaOm

eoVr_YyZM AmnUmg nyU© H$amì`m bmJVmV. åhUyZ CnbãY eoVrVyZM AÞYmÝ o Am{U eoVrnyaH$ BVa CËnmXZo

CXm. \$io, mOrnmbm, amoIrMr {nHo$, Xw½Y d _m§g CËnmXZ B. A{YH$m{YH$ CËnm{XV H$aUo JaOoMo Amho. m§gmR>rM

àm_w»`mZo eoVr_Ü o AmYw{ZH$ V§ÌkmZmÀ`m dmnamg gwadmV _w»`V: h[aV H«$m§VrÛmao Pmbobr Amho. `m AmYw{ZH$

V§ÌkmZm_Ü o g§H$[aV ~r-{~`mUo, ObqgMZmÀ`m AmYw{ZH$ nÕVr, O¡d V§ÌkmZm_Yrb CVr g§dY©Z Am{U OZw{H$`

A{^`m§{ÌH$s `m joÌm§Vrb {dkmZ Am{U V§ÌkmZmMm dmna H¥$fr joÌm§_Ü o An[ahm © R>abobm Amho. `m{edm`

{nH$m§Mo {H$S>r Am{U amoJm§nmgyZ ZdrZ V§ÌkmZmÀ`m gmømZo g§ajU H$ê$Z hmoUmar CËnmXZmVrb KQ> H$_r H$aVm oVo

ho Amnë`m bjmV Ambo Amho.

eoVrjoÌmVrb `m AmYw{ZH$ V§ÌkmZmÀ`m dmnam_wio CËnmXZ Va dmT>boM {edm` nmÊ`mÀ`m `mo½` Am{U

H$mQ>H$garZo n`m©á dmnam§g gwadmV Pmbobr Amho. AmOÀ`m H$mimV nmÊ`mMo dmT>bobo _hÎd bjmV Ambo Amho.

VgoM ho H¥$frjoÌmVrb AmYw{ZH$ V§ÌkmZ dmnaV AgVm§Zm {ZgJm©Mo g§VwbZ d g§dY©Z `m ~m~rgwÕm n`m©daU

ajUmÀ`m Ñï>rZo {dMmamV KoVë`m OmVmV, ho {deof _hÎdmMo Amho. eoVrnwT>rb gd© AmìhmZo nobÊ`mMr Am{U

dmT>Ë`m bmoH$g§» oÀ`m AÞYmÝ`mMr dmT>Vr JaO nwa{dÊ`mMr j_Vm `m AmYw{ZH$ V§ÌkmZm_Ü o Agë`mZo Ë`mMr

H$mg YaUo hr H$mimMr JaO Amho.

Page 32: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE188

3.4 nm[a^m{fH$ eãX d AW© :

1) H¥$fr : O_rZ H$gyZ Ë`m§VyZ {d{dY àH$maMr CËnmXZo KoÊ`mMr à{H«$`m

2) V§ÌkmZ : AË`mYw{ZH$ Vm§{ÌH$ kmZ {H$ Á`mÀ`m dmnamZo _mZdmg gdmª{JU àJVr gmYVm oVo.

3) IVo : g|{Ð` d amgm`{ZH$ KQ>H$ {nH$m§À`mdmT>rg Cn wŠV AgVmV.

4) Obì`dñWmnZ: CnbãY nmÊ`mMo `mo½` {Z`moOZ

5) h[aV H«$m§Vr : g§H$[aV {~`mUo d AmYw{ZH$ H¥$fr V§ÌkmZ dmnê$Z H¥$fr CËnmXZo dmT>{dÊ`mgmR>rMoà`ËZ

6) CVr g§dY©Z : Ab¢{JH$ nÕVrÛmao amonm§Mr {Z{_©Vr H$aÊ`mMo V§Ì

7) OZw{H$` : {d{eï> CÔoemZo nwZ:a{MV Ho$bobr OZwHo$ Ano{jV Aem {Od-O§Vy_Ü o hñVm§V[aV A{^`m§{ÌH$s H$aÊ`mMr nÕV.

3.5 ñd §AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao :

3.2.1

1. (S>) 2. (A) 3. (H$) 4. (~) 5. (~) 6. (H$)

7. (~) 8. (S>) 9. (H$) 10. (A) 11. (~)

3.2.2

1. (H$) 2. (A) 3. (H$) 4. (~) 5. (H$) 6. (H$) 7. (A)

3.2.3

1. (A) 2. (~) 3. (~) 4. (A) 5. (A) 6. (H$)

3.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m` :

(A) Imbrb àíZm§Mr g§{já CÎmao Úm.

1. Vwfma qgMZmMo \$m`Xo-VmoQ>o gm§Jm.

2. H$moUVrhr EH$ {nH$ g§ajU nÕVr gm§Jm.

3. O¡d V§ÌkmZ åhUOo H$m`? Ë`mMo H¥$frVrb _hÎd gm§Jm.

4. eoVrVrb AmYw{ZH$ ObqgMZ nÕVtMo _hÎd gm§Jm.

5. OZw{H$` A{^`m§{ÌH$sMr Cn`mo{JVm gm§Jm.

(~) Imbrb àíZm§Mr g{dñVa CÎmao Úm.

1. AmYw{ZH$ qgMZ V§ÌkmZmMr _m{hVr Úm.

Page 33: gÌ-2 : KQ>H$ 3 {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U H¥$fr. A. Part-I... · 2013-09-24 · eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE161

eEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeEeE189

2. g|{Ð` IVm§Mo _hÎd d àH$ma gm§Jm.

3. {R>~H$ d Vwfma qgMZmMo \$m`Xo-VmoQ>o gm§Jm.

4. amgm`{ZH$ {nH$g§ajU nÕVr gm§JyZ Ë`mMo VmoQ>o gm§Jm.

5. {nH$ g§ajUmÀ`m nÕVr gm§Jm.

6. CVr g§dY©ZmMr _m{hVr XoD$Z Ë`mMo \$m`Xo {deX H$am.

7. g§H$[aV ~r-{~`mZm§Mr _m{hVr Úm.

8. OZw{H$` A{^`m§{ÌH$s~ÔbMr _m{hVr Úm.

3.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ :

1. Dr. C. B. Mamoria : Agricultural Problems of India,

Allahabad, Kitab Mahatl, (1982)

2. Dr. Ashok Kumar : Advanced Agro-Technology,

New Delhi : Discovery Publishing House Pvt.L.

(2009)

3. Dr. Probir Karti Biswas : Agricultural Biotechnology, Delhi : Dominant

Publishers and Distributers. (2005)

4. Majd Husain : Agricultural Geography, Jaipur and New Delhi,

Rawat Publication (2001)

5. àm. Ho$. Ao IVr~ : H¥$fr yJmob, H$moëhmnya : g§ moJ àH$meZ (2011)

6. àm. Eg. ìhr. XmVo : H¥$fr yJmob, OiJmd : àem§V npãbHo$eZàm. ìhr. Oo. nmQ>rb (2003)n«m. Eg. EZ. ^ma§~o

7. S>m°. O`qgJamd ndma : {dkmZ, V§ÌkmZ Am{U àJVr,

H$moëhmnya : \$S>Ho$ n«H$meZ (2005)

8. S>m°. àH$me gmd§V : H¥$fr yJmob, H$moëhmnya : \$S>Ho$ n«H$meZ(2011)

9. S>m°. amhþS>H$a dm. ~. : Z¡g{J©H$ nrH$-g§ajU, nwUo : _ohVm npãbqeJ hmD$g

(2000)

10. Am{ef XÎm d gwYm ^Å>mMm © : OZwH$ eŠVr, nwUo : _ohVm npãbqeJ hmD$g (1997)

11. S>m°. S>r. ~mbgw~«÷Ê`_ : {H$_`m OZwH$m§Mr, nwUo : _ohVm npãbqeJ hmD$g (1996).

qqq