e.iJ,ndoM ·

De opgravingen in de hervormde kerk aan de

noordstraat te Terneuzen.

1966

de opgravingen zijn verricht door een aantal HBS'ers

en de heren J.L.Platteeuw en G.D.van Voornveld.

Foto' s en tekst J.L.Platteeuw

::

--r

Een verstoord graf in de Oude hervormde kerkin de Noordstraat te Terneuzen

Ter inleiding.================

In oktober 1966 werd begonnen met herstelwerkzaamhedender ~ederlands Hervormde Kerk aan de Noordstraat te'ferneuzen,door de Ea , Gebr.~imons•.Dit werk heeft maandengeduurd. Genoemde kerk dateert-uit 1866.

In de loop der jaren is de vloer verzakt,de murenhaveloos geworden en de vorm van de banken voldeed nietaan de eis om gemakkel~k te zitten.Daarom besloot de kerk-voogd~ het interieur ook te laten vernieuwen.

Nadat de banken gesloopt waren,onderzocht de heer G.Simons de ondergrond van de vloer.B~ een verzakking stamp-te h~ met een ~zeren stang op de grond,hierb~ storte degrond ongeveer twee meter diep naar beneden op deze plaats.Het bleek dat een onderste gedeelte van een grafsteen ineen twee meter diepe grafkelder viel,en tevens de gronddie er boven op lag.

Deze grafkelder met grafsteen lag ongeveer 65 cm.onderde kerkvloer van 1886.V66r 1886 had op deze plaats eenkleinere kerk gestaan van 21 meter b~ 11,5 meter,die ge-bouwd was in 1659 (zie foto 1).

Deze eerste vr~gekomen grafsteen had als opschrift:"Hier leyt begraven loos Lavreys de Lansheere in sijnleve Bayllvy van Axel Nevsen en Biervliet sterff den3 November 1630 ovt synde 64 laren Ende syn huysvrov~aria Geleyns •........... sterft den 19 November1633 ovt synde 52 jaaren."Het sterfjaar 1630 w~st erop dat we hier te maken heb-

ben met eén ouder kerkje dan dat van 1659.Dat oudere kerk-je was 11 meter b~ 6,5 meter en moet gebouwd z~n in 1612.

Grote financiële problemen rezen echter voor de kerke-raad der Hervormde kerk.~oest er gezocht worden naar meer-dere stenen,wat moest er gebeuren met deze stenen en wiezal dat bekostigen? Na r~p beraad besloot de kerkeraadtoestemming te geven op basis van vr~willigheid de vloervan de voorgaande kerkjes bloot te leggen,de te vindenstenen te lichten en deze daarna een plaatsje te geven aanweersz~den der hoofdingang van de bestaande kerk.

Vele vr~willigers z~n de volgende weken ~verig beziggeweest met het graven in de kerk op zoek naar graf~tenen,oude fundamenten en and.erea.anwjjzLngrm over de oude situ-atie.Namen noemen in dit verband is ondoenl~k.Veel passie-ve belangstelling,maar ook veel aktieve deelname ondervor-den we van de z~de der kerkeraad,enige leden van de vere-niging "ud erneuzen",de jeugd van Terneuzen en de leer-lingen van het Petrus Hondius Lyceüm.

Het resultaat van een paar honderd kubieke meter grond(puin van de oude kerkjes,derry,kalk,aarde en zand) dieverzet werden,was het vinden van een aantal grafstenen,waaronder enkele bizonder fraaie exemplaren.Ook de funde-ring van het voorgaande kerkje en de daarb~ behorende kon-sistorie,regenbakken,niet onbelangr~k aardewerkstukken enkloostermoppen van oude en jonge datum.Onder de stukkenaardewerk bevonden zich zowel geglazuurde als ongeglazuur-de stukken.Verder werden er plavuizen tegels in verschil-lende maten gevonden,bewerkte zandsteen en een bewerkte

steen met een jaartal 16~9 er in gebeiteld.Dit was waar-sch~nl~k een afsluitplaat van een zuil of een steunbeer.Verder kwam een stuk dakvorst ter lengte van een meterte voorsch~n.Zoals gebruikel~k oude stenen p~pjes en eenfriese bronzen munt waarin het jaartal 16 ...

,

•

GRAF3TE El ~- GRAFKELDERS.==========================

In totaal vonden we in de Ned.Herv.kerk acht grafstenendie verdeeld lagen in twee groepen van vier. (zie de si-tuatietekening) .

De eerste groep bevatte drie grafkelders in de rich-ting oost-west en eenkleinere steen (70 x 100 cm.) in derichting noord-zuid.

Afgaande op de ingebeitelde jaartallen moet dit eendeel van de vloer geweest z~n van het kerkje uit 1612met de afmetingen 11 x 6,5 meter. Van de fundamenten vandit oudste kerkje was echter niets terug te vinden.This-schien alleen nog iets in de wirwar van muurtjes die defoto' s van de konsistorie te zien geven •./e nemen aan datb~ de bouw van de tweede kerk in 1659 nagenoeg alle stenenvan het eerste kerkje,inklusief die van het fundament,ge-bruikt z~n voor het fundament van de tweede kerk.

De grafkelders waren ongewoon diep n.l. twee meter.Dekelders van de kommandeur van Neuzen,Alvares,en die vanIr.SchraverCuit het tweede blok van vier) waren wit ge-pleisterd en aan de boveru{ant voorzien van een zwarterand die ongeveer 20 cm. breed was.De andere drie kelderswaren ongepleisterd.CLansheere,Decker en de Vriend).

Op alle grafkelders was een kraagje gemetseld van drietot vier lagen stenen. iiemogen aannemen dat de kerkvloerna 1827 verhoogd is waardoor ook de grastenen hoger moes-ten komen te liggen.Omdat ook de kelder van Ir.Schraveruit 1827 opgemetseld is moet deze verhoging dus na 1827,maar vóór 1886 uitgevoerd z~n.(in 1886 is de vloer onge-veer 65 cm.hoger gelegd).

De grafkelders waren volkomen verstoord.De beenderenen schedels lagen door elkaar. Stukken verteerd hout,graf-kisthengsels groot en klein,lange houtschroeven,waarmeede kisten werden dichtgeschroefd,enz.lagen er in grotengetale in de kelders.

,'everonderstellen dat de graven geplunderd zijn toen destenen gelicht moesten worden voor de verhoging van dekerkvloer.Uit de grafkelders kwam dan ook niet van be-tekenis naar boven.Uit de kelder van Alvarez haaldenwe nog een stukje hout waaraan nog een stukje linnenmet koperen siersp~kers was bevestigd.Verder lag in ditgraf nog een klein stenen kogeltje.

=o~~~~~~~~~~~~~~~o=-------------000 O<Qocoo@o

GRAFSTEE VAN lOOS LAVREYS DE LANSHEERE.- - u= uu = =A = ~~_

Joos Laureys de Lansheere was een belangr~k man en eengroot grondbezitter die veel grond in de omgeving vanBiervliet bezat.De toegevoegde naam de Lansheere zouop z~n funktie kunnen duiden(landsheerl~kheid Axel,Neusen en Biervliet).Daar op z~n wapen drie lansenstaan afgebeeld terw~l boven de helm dit teken wordtherhaald,moeten we toch eerder denken aan de achternaamde Lansheere, een nu nog voorkomende naam in deze streek.Laureys moet dan als tweede voornaam gezien worden.

In de linker en rechter bovenhoek van de grafsteen z~nresp. een zandloper en een doodshoofd ingebeiteld.Dezandloper was het symbool van de vergaru{el~kheid van hetleven,het doodshdïd van de dood.

Het onderste gedeelte van deze steen was gebroken en inde grafkelder gevallen. Ondanks het uitgraven van de kel-der en het zorgvuldig verzamelen van de brokstukken,mis-ten we toch enkele stukken der legpuzzle.Om deze redenis de steen onder de tekst ofgezaagd en op deze w~ze op-gesteld tegen de wand van de kerk.

=O~~~~~~2~2~~~2~~O=-------------oeo~o~o~oeo

GRAF TBEN VAN PAULUS G~LEYNSEN DECKER.

De grafkelder naast de Baljuw was afgedekt met eensteen waarop in een cirkel een manneljjk wapen en eenvrouwelijk wapen naast elkaar waren inge bei teld. Di twapen is bizonder mooi afgewerkt en in de loop dertjjden prachtig gaaf gebleven. Geen enkele interiptiegeeft aan van wie deze wapens zjjn.Om de steen lagenkleine plavuizen tegeltjes.Dit was voor ons een aan-wijzing dat er oorspronkelijk om de steen een koperenrand gelegen moet hebben met de vermelding van degenedie daar begraven waren. Deze koperen rand is in deloop der jaren verdwenen en zodoende weten we nietprecies de nodige gegevens om deze grafsteen volledigte determineren.

De later gevonden grafsteen van Dominee Biscop (tweedeblok van vier)gaf, ons een a~nwjjzing.Het wapen van detweede vrouw van deze dominee was geljjk aan het manne-lluk wap en van deze steen.Aangezien Ds.Biscop voor de tweede maal gehuwd was meteen zekere juffrouw Decker,moet deze het familievvapenvan de veckers zjjn.

Een belangrijke Decker uit de zeventiende eeuw wasPaulus Geleynsen Decker,rentmeester van de grafeljjkheidZeeland te Terneuzen. ,le schrijven dus deze steen, die eenunieke schoonheid is,toe dan Paulus Geleynsen ~ecker.

=O~~~=~82=~8!=2~2°=-------------o 0 000 0

GRAFSTEEN V BARTHOLOMEUS ALVA EZ.= =

In tegenstelling tot de vorige steen is deze steen vanAlvares slecht bewaart gebleven. Ondanks zijn dikte vanv~f en twintig cemtimeter vertoont deze steen scheurenen z~n er stukken af.Eerst dachten we aan moedwillige beschadiging door depatriotten,die in 1795 in het kader van de gelOkheid enbroederschap zelfs de adel~ke wapens op de grafstenenniet met rust konden laten. Toch was dit niet ~et geval.Gelukkig is de steen b~ het lichten niet verder gebro-ken en z~n de ~0nwezige losse stukken er in staande po-sitie weer opgemetseld.Reeds eerder was er met een soortkalkspecie aangewerkt om losse stukken er opnieuw aan vastte maken.

Over de geschiedenis van het geslacht Alvarez,die mis-schien een bastaard van Alva was,en geparenteerd aan defamilie ...Jees,bestaateen apart boekje n.l."Het geslachtlvarez"door Mr.P van Eck.ln 1927 verscheen daar een

tweede druk van die veel uitgebreider is dan de eerste.Het opschrift van deze steen is nog redel~k leesbaar,alleen het woord "geleyt" moet "geseyt" z~n.Op de familie zullen we dus niet verder ingaan. Alleenkan nog vermeld worden dat de Naam"Alvarez geseyt Hoe-maecker" te maken moet hebben met een Alvarez die teAntwerpen woonde en het beroep van Hoedemaker had.

===================282 282 2~2 282-------------ODO 000 000

=HOLOMEUS ALVA EZ.GRJiFS= :::::a

In tegenstelling tot de vorige steen is deze steen vanAlvares slecht bewaart gebleven. Ondanks zijn dikte vanv~f en twintig cemtimeter vertoont deze steen scheurenen z~n er stukken af.Eerst dachten we aan moedwillige beschadiging door depatriotten,die in 1795 in het kader van de gel··kheid enbroederschap zelfs de adel~ke wapens op de grafstenenniet met rust konden laten. Toch was dit niet ~et geval.Gelukkig is de steen b~ het lichten niet verder gebro-ken en z~n de aénwezige losse stukken er in staande po-sitie weer opgemetseld.Reeds eerder was er met een soortkalkspecie aangewerkt om losse stukken er opnieuw aan vastte maken.

Over de geschiedenis van het geslacht Alvarez,die mis-schien een bastaard van Alva was,en geparenteerd aan defamilie Dees,bestaat een apart boekje n.l."Het geslachtAlvarez"door Mr.P van Eck.ln 1927 verscheen daar eentweede druk van die veel uitgebreider is dan de eerste.Het opschrift van deze steen is nog redel~k leesbaar,alleen het woord "geleyt" moet "geseyt" z~n.Op de familie zullen we dus niet verder ingaan. Alleenkan nog vermeld worden dat de Naam"Alvarez geseyt Hoe-maecker" te maken moet hebben met een Alvarez die teAntwerpen woonde en het beroep van Hoedemaker had.

===================~~~~ Q~~ 282 ~~~-------------OüO 0 oc»ot>O

GRA]'STEEN VAN ]"RANCI8CUS IOSIUS._uuu = __ = ___ iD a

De losse steen van Mr.Franciscus Iosius,de zesde domineevan Terneuzen,was niet voorzien van een grafkelder.Desteen was ook gebroken. Het onderste deel,waar geen tekstop stond,is nu afgezaagd en zo aan de noordwand van dekerk geplaatst. Het steentje is nu nog kleiner dan het vanonder de grond is gelDmen.(00rspr.70 x 100 cm).Dit armoedige steentje verraad ons dat het ambt van domi-nee,ofwel zoals het vroeger werd gezegd, "Bediennaer desGOddelicken woordts" kenneljjk in die tijd nog niet inzo'n hoog aanzien stond.

Uit de richting noord-zuid waarin deze steen lag volgtdat deze steen niet op zjjn oorspronkeljjke plaats lag.Onder deze steen was ook niets van resten te vinden.De middeleeuwse gewoonte om de doden met hun voeten naarhet oosten te begraven was ook in deze eeuw trouw ge-volgd.Vroeger werden de dominee's "in de tuyn" dwz.omde preekstoel begraven,voor het doophek.

In de negentiende eeuw moet de preekstoel verplaatst zjjn.Omdat de andere twee dominee's in het tweede blok begra-ven liggen,veronderstellen we dat daar de preekstoel ge-staan heeft,waar in 1827 het graf van Ir.Schraver werdgemetseld.De exentrische plaatsing van de preekstoel zalb~ de groeiende gemeente niet voldaan hebben.De afstandvan de zuidzjjde tot de noordzjjde waar de preekstoel stondbedroeg 21 meter.~aorom zal v66r 1827 de preekstoel meermaar het midden van de kerk verplaamst zjjn,en kon in 1827op deze plaats het graf van Ir.Schraver gemetseld worden.Is met de preekstoel ook de steen van Josius verplaatstof moest Josius plaats maken voor Ir.Schraver?

==~~~~~=~~~=~=2~2°=-------------o 000 000 0

~-I------t-'~~ ,---------------------------.~

DE VRIEJ:D.== =a:

Van de vier grafstenen uit de tweede groep is die vanFran~oyse de Vriend wel de meest raadselachtige.In deGrafkelder lagen twee rijen rugwervels vlak naast el-kaar.daarschijnlijk stonden hier oorspronkelijk twee kis-ten op elkaar.Na het vergaan van de kisten kwamen derugwervels precies naast elkaar op de bodem van degrafkelder te liggen.Toch staat alleen juffrouw Fr.de Vriend "syne gewesenhuysvrouwe" op de steen ingebeiteld.Het wapen is sier-lijk aangebracht rechts ervan een doodshoofd en linkseen kelk resp.het symbool van de dood en het nieuweleven.

In het wapen staan drie dieren afgebeeld,herhaald alshelmteken maar dan staande op de acht er-po t en cv eLkedieren hier afgebeeld zijn is eigenlijk nog een strijd-vraag. fanneer het de heraldische weergave van hondenis,dan dringt zich de gedachte op dat we hier te makenzouden kunnen hebben met een "Hondius".Ds.Petrus Hon-dius misschien? Indien dit zo was,dan lagen er in dezegroep van vier grafstenen inderdaad drie dominee'sbegraven rond de preekstoel in de "tuin". :Maar PetrusHondius was vrijgezel en stierf in 1621. del is nog ge-dacht aan zijn huishoudster,die oorspronkelijk in zijntestament voorkwam,maar later toch niets uit de erfe-nis heeftgekregen.Fran~oyse de Vriend echter sterftden XXVI Ianuar 1667 oud 63 jaren,dus was bijhet over-lijden van Petrus Hondius 17 jaar.

vervolg FRANCOISE vE VRIEND •.•..• _= = _ua_u_== __ w=

en andere veronderstelling was dat deze dieren wolvenwaren en het wapen van een der Wö1ferts voorstelde,bjjv.vlolfert van Borselen.Dit is in dit geval echter weinigplausibel omdat hier wolfert een voornaam is.

Een andere mogeljjkheid is dat de dieren dassen uitbeel-den.Hiervoor zou een verklaring te vinden zjjn in de fa-milie ~assevael.Deze familie was een zeer bekende fami-lie in onze streken.]fuar van deze is voor zover bekendniemand gehuwd met een de Vriend.ln het begraafboek vanHoek,Zaamslag en Terneuzen komt geen Fran~oyse de Vriendvoor,die op 26 januari 1667 overleden zou zjjn.vvel komt op 25 januari 1667 een juffrouw Dassevael voorin het begraafboek.Het wapen komt volgens Armoreal Gèneral de Rietstap over-een met de familie Dassevael.Er is echter geen aantekening gevonden van een huweljjktussen Dassevael-De Vriend.~ogeljjk is zjjin het begraaf-boek Dassevael genoemd.Er is ook nog gedacht aan Fran-

coyse Dassevael die met Ds.Huydebroeck van Zaamslag wasgehuwd. (ondertrouw 13-6-1664).In 1672 sloot Ds.Huyde-broeck als haar weduwnaar een tweede huwe Lijk,Zijis dusin het tussenliggende tjjdvak overleden.U ziet het een Babylonische spraakverwarring met vele(on) mogeljjkheden.

=====================~8~ -8~ -8~ _8~i!0---------------• 000 •• 000. 0

J, ,

\ 1 ,

~---~ ~ ~ ~_~----e

GRAF'STEEIIJ VAN DS• .61\JüCH BISCOP...• z==

Hoewel onder deze grafsteen geen kelder lag,bl~kt uithet formaat en de allure van deze steen toch wel dathet aanzien van het ambt van dominee,vergeleken met dezesde dominee van Terneuzen,waarvan een nietig steentjegetuigd,b~ deze tiende dominee al aardig geëvolueerd is.Volgens het opschrift is alleen z~n eerste vrouw,Sofiavan den Brande,hier begraven.In het wapen ziet men de toespeling op haar familienaamafgebeeld door een vuurbol rechts boven,links onder z~ntweede vrouw:Het wapen is ingebeiteld,zoals reeds eer-der gemeld het wapen Decker.Z~ is hier echter niet b~-gezet,aangezien later hertrouwd is.Hoewel dit een mooi uitgevoerde steen is,kan men tochzien dat we hier al in een andere t~d leven.De versie-ring om het wapen is al veel eenvoudiger gehouden alsb~ vele oudere wapens.Ook deze steen is geheel onbeschadigd van onder de vloergehaald en evenals de andere gezet tegen de wand.

===================O~8~~8~ ~8~ ~8~o-------------000 0 00000

'-

-,~=-d', :~..,-:

/ 1,/ /' / ! , / ,'\.;><'/ / / " I.> lIJ"I '/.>/' 11 c <,« / /,' A ,

I I 1 I' e , / I' /, J ",I c .> I 'I' I I' I )I Ir) t: ) I' J) J ',I'. 'J J'. I , Hl: '\

J 1 I'.'" 1 « » 'J J J.) 1< I', J ) "J \,' I .> <. ( J I ( c »Hl', J '(.,' 1 '\I', I 1\ t ' ,\/ I '1.>1"1' "//', 1<.1'~"'/,/ï'} .1\.> IAÎI I/ '/ "/,/, ".,') >(/'<'.C I IC.)" I('>()"I~.( Ilr'I'/ >/' H '\.X/I, '/ 1'.1 l,'.(> 'f I A I' \'1, "',

/11..>'1')/',1 n"J/~ .,C./'_H()I' 1')1', \

: I: c s ït "Y/I',H,~>I JA II'.NI, I/I' 1',1 r-: '1))1 f"--.I ,..~./ l' J'_J';J~I.,'J.I\.»')/ 1'//.>-1,,\'.

J ,H J ,J',..I '>J'"N ',J '),,,NI' ,I..'J'/,I'_ I I)\<~ ,J (JN,)/ 1<~(>..:/, IN 1.>1' _ I () 'J 1 )1' _I>DO '\

I '/ • » 1/\. J'> J\ ....N, '1A Ä \\ ) \,_ \»c» J /\.

/

= = ==GRA:E'STEE.r

= os

Ook onder deze grafsteen van de elfde dominee van Ter-neuzen bevond zich geen grafkelder.De grafsteen wasgebroken.Aan één kant rustte ze op één der grafkelder-muren van het graf van Fran~oyse de Vriend. Vaarsch~n-l~k is de steen gesneuveld b~ het omhalen van de murenvan de kerk uit l659,b~ de bouw der kerk in1886.Ook deze steen is evenals de steen van Josius,onder detekst afgezaagd, en de losse delen staande aan de noord-z~de van het kerkgebouw aan elkaar gel~md.Oorspronkel~k had deze steen dus de gangbare afmetingen.

=================9. 9.8~ 28~ 9.89.-----------o 0 o~o 0

=-= --= =

Deze steen is uit l827.Het was de zwaarste van alle aan-wezige stenen in de kerk.Ze woog ongeveer 2600 kg.In degrafkelder waar het erg vochtig was,bevonden zich tweedoodshoofden,waarvan één nog voorzien was van een be-hoorl~ke haardos.Dit alles lag in pracktisch verganekisten.Hoewel dit het jongste graf was,is er door hetwater wat zich in de kelder bevond toch weinig van deinhoud over gebleven.De kelder was wit gepleisterd metboven aan een zwarte rand van ongeveer 20 'a 25 cm.Deze steen heeft een plaats gekregen op de vloer,hori-zontaal liggend juist b~ de ingang der kerk.

===============-=o~ ~89.8-8~~8Qo-----------oo~ooo 00

Het plaatsen der stenen.-===

Door het personeel van de Fa.Simons werden de stenenlinks en rechts naast de ingang geplaatst.Het oudekerkorgel,dat boven de preekstoel aan dewestz~de opgesteld stond,is afgebroken. Het zal eenpl~ats krtgen boven het portaal aan de oostz~de.Daar-toe moest het bestaande balkon geheel worden gew~zigd.De nieuwe uitbouw wordt gesteund door twee zuilen.Erz~n twee Corintische kapitelen aan verwer~t,welke af-komstig z~n van de oude kerk van Breda.Deze had dearchitekt overgehouden b~ de restauratie aldaar.Zoals de foto laat zien,doet het geheel groots aan.

Zoals reeds is opgemerkt is de grafsteen van Ir.Schraver op de vloer gelegd aan de ingang tussen debovengenoemde kPa\ti~~1~.

Ook de langs de wand geplaatste stenen kunt U opde foto zien.

Hiermee is het vele werk verricht door aannemer envr~willigers tot een goed eind gekomen,en is dit dekroon op het werk.

===============o~8~~~8~~~8~o---------o o~o~o

-.

,. _0-

.' .•.

.-~

Fundamenten van de kerk uit 1659 met konsistorie.+== = - = ----

Het enige aanknopingspunt wat w~ hadden voor wat betreftde bouwen de ligging van het oude kerkje van 1659 waseen gr-a vur-e t'Ge zLg t Van de Stad Neusen van de "destkantte zien" uit 1827 en een platte grond van Terneuzenuit = 1840 gemaakt i.v.m.de twee kanaalarmen die hetkanaal van Gent-Terneuzen met de Schelde verbond. Uitbeide kon gekonkludeerd worden dat de lengte as van ditkerkje noord-zuid had gelegen i.p.v. zoals in de middel-eeuwen gebruikel~k was oost-west.

De richting van de grafstenen die oost-west lagen kondener echter op w~zen dat de lengterichting (looprichting)van de kerk oost-west zou geweest z~n.B~ het verdere af-graven van de erkvloer anno 1886 ontdekten we halver-wege de bestaande kerk een fundament in de richtingnoord-zuid.Het was ongeveer 19 meter lang, in verband ge-metseld van stenen in de maat van 24xllx5 cm.met om detwee en een halve meter een vierkante verdikking van1,3 x 0,6 meter.

Ongeveer in het midden van deze muur heeft zich de in-gang bevonden. tIe vonden daar een naar bui ten gebouwdportaal in oostel~ke richting.De grootte van ~ por-taal was 3,40 x 3,20 meter.Dit fundament moet dus devoorkant geweest z~n van het kerkje dat in 1659 was ge-bouwd en de maten had van 21 x 11,5 meter.Ruim 10,60 m.westwaarts van deze fundering is op ongeveer twee meterdiepte,b~ het graven van een sleuf voor het afvoerkanaalvan de verwarmingskelder ook een restant van een funde-

ve twee z~gevels moesten in 1886 volledig worden uitge-graven or. n omdat hier palen van acht meter lang in-geheid z~n voor de z~muren van de nu bestaande kerk op

te laten rusten.De achtergevel van de huidige kerk staat3,5 @eter verder naar achteren dan die van 1659.Deze 3,5meter is in 1886 in erfpacht van de gemeente Terneuzenverkregen.Een dezer jaren is deze strook grond echter ineigendom overgegaan.Verder gravend naar het oosten vondenwe noordel~k van de oude ingang de resten van vele overelkaar heen geboude muren en twee grote stenen gewelven.Volgens het kaartje van Dhr.Keur was dit de plaats vande oude konsistorie.B~ de scheiding van de konsistorieen kerk kwam een drempel bloot met een tegelpad van don-kerblauwe tot zwarte plavuizen gemaakt van natuursteen,dat naar de grafsteen van Fr.de Vriend liep.

Uit de veelheid van fundamenten van de oude konsistorieis geen wegw~s meer te worden.Op de situatietekeninghebben we deze muren nauwkeurig aangegeven, ook op defoto's is het te zien,en U merkt het,'t is een doolhof.Uit het feit dat er verschillende muren over elkaar heengebouwd z~n bl~kt dat in de 227 jaar van haar bestaanvele uitbreidingen en interne veranderingen hebben plaats-gevonden;een belangr~ke verandering nog zelfs een jaarvoordat het afgebroken werd.(1885).

B~ het ontgraven van het gewelf dachten we eerst aan eencrypte.Een ingang was echter niet te vinden.Na het open-

hakken bleek het een waterreservoir van de oude kerk tez~n.~an het eind van dit gewelf,dat 5 meter lang en 2,85meter breed en 1,75 meter hoog was,kwam in dezelfde rich-ting iets meer zuidel~k een tweede gewelf tevoorsch~n.De maten daarv~n waren 6 x 1,70 x 1,75 meter.

Deze laatste liep door tot aan de voorkant der bestaandekerk waar- aan de bin ....enkant een mangat met deksel was.In deze bakken kvVamen buizen samen vanaf de dakgoten aan-gelegd tot afvloeiing van hemelwater. Het tweede gewelf isin 1886 gebouwd en stond via een overloop in verbindingmet het eerste gewelf van 1659.Omdat de kerk van 1886 twee maal zo groot werd, was hetook yanzelfsprekend dat de waterafvoer twee maal zo grootwerd en dus de tweede regenbak ongeveer dezelfde maatmoest hebben dan de eerste.

Deze reservoirs waren een toevlucht voor de bewoners vanTerneuzen in t~den van droogte.Het kerkgebouw ving veel hemelwater op maar had praktischgeen gebruik voor het water. Buiten aan de voorkant bevondzich een pomp.Wanneer er besmettel~ke ziekten waren was het voorschriftvoor de bakkers om hun water,nodig voor het bakken vanhet brood uit deze pomp te halen in plaat~ van uit de Schelde.\.'113 he.bbeV\ cl e re9Q.hbal<l<eh vo la ~I ~oo'e.h n\et pVlh.

=·~~!~2=~~!g~=~g!o=-------------0.0.0 0 o~

-••••••

•••

411

•• •• ..

Vaak .terden deze kogels tegen een muur geschoten.De rondspringende scherven moesten dan de omstanderstreffen.

Verder troffen we een koperen munt aan met het opschrift"Frisia 165.11• Aan de keerz:ijdetwee aanziende gaandeleeuwen met als randschrift " Nisi Dominus NobiscumFrustra",hetgeen vertaald wil zeggen;indien de Heerniet met ons is,is alles tevergeefs.

Ongeglazuurde aardewerk scherven bleken te z:ijngeweest vaneen braadslee,laat 14ebegin 15e eeuw.Ook een stukje van eenoude vuurklok werd gevonden,aan één zDde z art beroet.Dezevuurklokken werden vroeger gebruikts om het open haardvuur tetemperen en ook om te doven als men naar bed ging. ien zettedan eenvoudig deze grote klok over het haardvuur heen.

De restanten R:ijnlands steengoed z:ijnte herkennen aan de onder-rand die met de vingers voor het bakken ingeknepen werden. Ditsteengoed is ook bekend onder de naam I1Jacoba kannetjes" naarde eerste vindplaats;het kasteel Teylingen,waar nu de Keuken-hof is in Lisse,de voormalige woonplaats van Jacoba van Beierpn.

Ui t de 17e eeuw vonden w e veel scherven van schalen met sli bver-siering.Na het draaien van een schaal,werden van een andere klei-soort dunne slangetjes gerold die in bepaalde motieven op deschaal werden aangebracht.Na het bakken kreeg men dan niet alleenkleurverschillen,maar ook hoogteverschillen (reliëf) op de schaal.

Ook een stukje van een zeventiende eeuwse drinkkruik en eenstaander van een olielampje kwamen we te~en benevens veel scher-ven van groen loodglazuur aardewerk.Tenslotte nog,behalve eenveelheid van gebroken testjes,waarin de koster's ~inters elkezondag voor de dienst kooltjes vuu~ deed.Ze dan in de stovenpldatste tot verwarming van de voeten der gelovigen. Een stuknatuursteen uitgehakt in de vorm van een nok,lang een meter eneen tweede stuk van dezelfde vorm,alleen gebroken,was een vandelaatste voJsten in de kerk.Mogel:ijk waren het nokstukken vanhet oude voo~portaal geweest,temeer omdat we ze in de omgevingvan de oude ingang hebben gevonden.

E I_i!Ii: m.

Het leven van Ingenieur Andries Schraver.

Andries Schraver een man waarvan we enkele bizonderheden wil-len aanstippen,die waard z~n om aan de vergetelheid ontruktte worden.H~ was van Zeeuwsche afkomst en bezat een edelmoedig,met_devolksaard overeenkomend karakter.B~ het doem van z~n zaken han-delde h~ steeds zonder omwegen te maken en ging zodoende al-t~d recht op z~n doel af.Omdat h~ weloverwogen werkte,werd h~door velen gerespekteerd. c

Het was op 27 februari 1754 dat h~ te Brouwershaven het levens-licht aanschouwde als zoon van gewone burgers.H~ bekwaamde zichondanks tegenslagen in de waterbouwkunde tot een hoogte die ge-l~ te stellen was met de kapaciteiten van de bekende Leeghwater.Reeds vroeg was h~ z~n moeder verloren.Z~n vader ging daarnaeen tweede huwel~k aan,maar hierin vond de jonge Schraver geenmoeder terug.indien z~n toenmalige onderw~zer,de heer BarendHokke van Zonnemaire,zich niet over hem ontfermd had,zou er vande jongen niet veel terecht z~n gekomen. Deze zorgde ervoor datde leergierigheid en vlugheid van z~n leerling werden benut.H~had echter thuis niet de minste medewerking en daardoor kwamhet dat hijop 14 jarige leeft~d de ouderl~ke woning verliet eneen zelfstandig leven trachtte te leiden.H~ kwam te Zierikzeeterecht ~ monsterde aan op de koopvaarder "Bl~kzigt" en werddoor d~kapitein }icolaas Lette als kajuitsjongen aangesteld.Ook de kapitein was het opgevallen dat er met deze jongen welwat te bereiken viel.Omdat h~ zelf geen kingeren had liet h~de jongen van klederen en verdere uitrusting voorzien. Een ogen-blik dacht de kapitein in hem bedrogen te z~n.H~ had zich n.l.als "weeskindIlaangemeld en nu kwam z~n vader hem terugvorderen.De jongen kreeg de kapitein zover dat h~ aan boord mocht bl~ven.Hi]rechtvaardigde zich door de volgende woorden; "Eigenl~k benik een wees, daar m~n vader geen vader voor m~ is,omdat z~n vrouwmijnmoeder niet wil wezen". ,Hijwerd door de kapitein in de stuurkunst onderwezen.Later,naeen ontmoeting in de buurt van Lissabon met een eskader van deRussische vloot,onder bevel van Vice Admiraal Kinsbergen,werdh~ kadet b~ de Russische marine.In deze betrekking maakte hijde zevende juli 1770 de beroemde Russische zeeslag onder Grlofftegen de Tur~en b~ Tschesmé mee.Het ma~ine leven beviel hem nieten h~ kwam terug b~ z~n oude baas.Onder de Engelse kust b~ eenschipbreuk brak h~ z~n borstbeen.~ang duurde dat eer het genezenwas.Ya dit voorval zou h~ als tweede stuurman met een schip naarS' gaan.Door onvoorziene omstandigheden vertrok het schipzonder hem.Dit ~Shet behoud van z~n leven omdat hetschip met man en muis vergaan is. isschien sloeg hem dit de schrikom het l~f toen h~ dit hoorde.In ieder geval,h~ zag voorgoedvan het zeeleven af.Andries Schraver begon een andere levensfase.Hij leerde het met-selen en werd metselaarsbaas op twee en twintig Jarige leeft~dTH~ leerde het maken van sluizen en maakte berekeningen daarvoor.Over de gemaakte schermhoofden in het kanaal Zijpemaakte hijeen opstel.Hierin zette hijde begane fouten uiteen.Door dekundigheid waarmee h~ het stuk had opg~eld kwam h~ in de gele-genheid opzichter der Admiraliteitsgebouwen aan het Z~pe teworden in het jaar 1788.In 1795 begon de Napoleontische oorlog en werd hijRepresentantvoor Zeeland.In 1796 werd h~ Adjunkt Kommies der Zeewerken vanSchouwen.Pas dan liet h~ z~n betregking als metselaar geheel los.

Nog weer later werd hijInspekteur en Commissaris Inspekteur bijdeZeeuwsche aterstaat. Zo klom hij steeds hoger op en werd steedsmeer als deskundige erkent.In deel I der nieuwe verhandelingen van het Zeeuwsch Genootschapte Middelburg uit 1807 zijntwee verhandelingen van hem afgedr~t,een uit 1799 en een uit 1804.Ze handelen over het krammatten inhet algemeen en de afwatering van Walcheren.Na de overstroming in 1808 ontving hijvan de Koning een gratifikatievan flOOO voor zijngepresteerde daden~Hij dichtte 46 dijkdoorbraken.In 1811 ontbood men hem naar Parijs.Napoleon riep zijnhulp in vooreen groot ontwerp na de Engelse landing in Walcheren. Hier ontvinghijde rang Ingenieur en Chef bijhet Keizerlijk Corps van bruggenen wegen.Bij zijnverblijf in arijs kreeg de Keizer toevallig de passerin handen waarmee de heer Schraver tekende.ln deze zilveren passerstond een Engelse inscriptie.Hij had hem gekregen van een Engelsingenieur tijdens diens verblijf op het eiland Walcheren in 1809.apoleon zeide,nadat hij dit gezien had,"hà" de Engelsen zijnuw

vriendenll.Doch Schraver antwoordde;llIn de kunst ken ik geen vriendof vijand en maak geen onderscheid tussen natiënll• Met dit antwoordnam de Keizer genoegen,de Zeeuwen reeds enigszins kennende.~a deFranse tijdwerd hij ingenieur in ~ederlandse dienst.Hij bleef dit tot1824.1n 1822 maakte hij een geschrift:"Een blik op Zeeland".en wilde geen grote opofferingen meer voor Zeeland doen en het

desnoods een prooi der golven laten. Zeeland kostte teveel,meerdan het in hun ogen waard was. Het goud werd in dezen te duurbetaald, zeiden ze.De heer Schraver ging hier in zijngeschriftheftig tegenin.Op 70 jarige leeftijd kreeg hijherhaalde aanvallen beroerte,zodathij zich niet meer in staat voelde te we rken. ijkreeg een buiten-gewoon pensioen. Dit pensioen genoot hij tot zijnoverlijden op dejuni 1827.De heer Schraver was een kundig en gewaardèerd man.Hij werd be-graven te Terneuzen,in de ~ederlands Hervormde kerk in de oDrd-straat.Een zware grafsteen van onge~eer 2600 kg. dekte zijngraf.Hoewel het niet op de m~een vermeld is, zal ook zijnvrouw daarbegraven zijn.~r bleek bijopgraving in 1966 dat er in deze graf-kelder twee geraamtes boven elkaar lagen,waarvan de bovensteschedel nog rijkelijkdoor haar was omgeven. eze opgraving brachtdeze en ook andere stenen terug aan het licht. inds 1886 zatenze 80 cm.onder de vloer. Zijngraf was witgepleisterd met een zwar-te rand van ongeveer 20 cm.bovenaan.De kisten verkeerden in verregaande staat van verrotting en waren~venals de geraamtes doorwater vlugger vergaan.Nu vindt men de grafsteen van deze beroemde Zeeuw juist aan de,ingang der kerk,horizontaal liggend tussen de twee p,t«~eh.

Gegevens:Zeeuwsch Volksalmanak 1840

J