SPIS TRECI

Robert GravesRaphael PataiMity hebrajskieKSIGA RODZAJU

PrzeoyaRegina GromadzkaSPIS TRECIOD TUMACZA WSTP 1.STWORZENIE WIATA WEDUG KSIGI RODZAJU

2.STWORZENIE WIATA WEDUG INNYCH TEKSTW BIBLIJNYCH

3.MITYCZNA KOSMOLOGIA

4.GLOSY DO OPOWIECI O STWORZENIU

5.WCZENIEJSZE DZIEA STWORZENIA

6.OPIS PIERWOTNYCH POTWORW

7.REEM I ZIZ

8.UPADEK LUCYFERA

9.NARODZINY ADAMA

10.TOWARZYSZKI ADAMA

11.RAJ

12.UPADEK CZOWIEKA

13.BUNT SAMAELA

14.NARODZINY KAINA I ABLA

15.AKT MIOSNY

16.BRATOBJSTWO

17.NARODZINY SETA

18.SYNOWIE BOY I CRKI LUDZKIE

19.NARODZINY NOEGO

20.POTOP

21.PIJASTWO NOEGO

22.WIEA BABEL

23.PRZODKOWIE ABRAHAMA

24.NARODZINY ABRAHAMA

25.ABRAHAM I BOKI

26.ABRAHAM W EGIPCIE

27.ABRAHAM RATUJE LOTA

28.PRZEPOOWIONE TRUPY ZWIERZT

29.IZMAEL

30.ABRAHAM W GERARZE

31.NARODZINY IZAAKA

32.LOT W SODOMIE

33.LOT W SOARZE

34.OFIARA IZAAKA

35.ABRAHAM I KETURA

36.MAESTWO IZAAKA

37.IZAAK W GERARZE

38.NARODZINY EZAWA I JAKUBA

39.MIER ABRAHAMA

40.ZAMIANA PRAWA PIERWORDZTWA

41.SKRADZIONE BOGOSAWIESTWO

42.MAESTWA EZAWA

43.JAKUB W BETEL

44.MAESTWA JAKUBA

45.NARODZINY DWUNASTU PATRIARCHW

46.POWRT JAKUBA DO KANAANU

47.JAKUB W PENUEL

48.POGODZENIE SI JAKUBA Z EZAWEM

49.ZGWACENIE DINY

50.RUBEN I BILHA

51.JUDA I TAMAR

52.MIER IZAAKA, LEI I EZAWA

53.JZEF W STUDNI

54.JZEF ISULEJKA

55.JZEF W WIZIENIU

56.JZEF ZOSTAJE WICEKRLEM

57.GD

58.POWRT BRACI

59.JAKUB W EGIPCIE

60.MIER JAKUBA

61.MIER JZEFA

BIBLIOGRAFIA INDEKS

OD TUMACZAPodstaw tego tumaczenia jest amerykaskie wydanie ksiki Roberta Gravesa i Raphaela Patai, Hebrew Myths, McGraw Hill Paperbacks, Nowy Jork 1989 (wyd. I: Doubleday and Co. 1963).Nazwy biblijne, imiona wasne oraz cytaty przytaczam na og wedug tzw. Biblii Tysiclecia (Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie z jzykw oryginalnych... z inicjatywy Benedyktynw Tynieckich, Pozna-Warszawa 1990, wyd. III poprawione). W przypadku gdy polski przekad rni si w sposb istotny od wyrazu lub cytatu podanego przez autorw, tumacz go z oryginau angielskiego.W kilku uzasadnionych wypadkach rezygnuj z poprawnej skdind transkrypcji nazw podanej w Biblii Tysiclecia. Pisz na przykad Haran" i Hetyci", a nie Charan" i Chetyci", gdy taka pisownia przewaa w literaturze naukowej.Imiona bstw i bohaterw greckich podaj w formie spolszczonej, kierujc si pisowni zastosowan w polskim przekadzie Mitw greckich Roberta Gravesa (tum. H. Krzeczkowski, Warszawa 1974).Pozostae nazwy wasne oraz wyrazy pospolite hebrajskie, akadyjskie, arabskie, egipskie, greckie itd. podaj wedug uproszczonej transkrypcji przyjtej dla poszczeglnych jzykw. Rezygnuj z wprowadzania znakw diakrytycznych na oznaczenie spgosek, ktre nie maj odpowiednikw w jzyku polskim, by nie utrudnia lektury ksiki polskiemu czytelnikowi. Rzadkie odstpstwa od tej reguy pojawiaj si jedynie tam, gdzie jest to istotne dla zrozumienia etymologii omawianych wyrazw.R.G.

WSTPMity to udramatyzowane opowieci, ktre skadaj si na wity statut uzasadniajcy cigo starodawnych instytucji, obyczajw, obrzdw i wierze na danym obszarze lub zatwierdzajcy wprowadzane zmiany. Mit" jest wyrazem greckim, mitologia" jest pojciem greckim, a badania mitologii oparte s na greckich przykadach. Zwolennicy literalnego znaczenia, ktrzy zaprzeczaj, jakoby Biblia zawieraa jakiekolwiek mity, w pewnym sensie maj racj. Wikszo mitw traktuje o bogach i boginiach, ktrzy uczestnicz w ludzkich sprawach, opowiadajc si po stronie rywalizujcych ze sob bohaterw, podczas gdy Biblia uznaje tylko jednego, uniwersalnego Boga.Wszystkie wite dokumenty przedbiblijne, ktre spisano w jzyku hebrajskim, zaginy lub zostay celowo zniszczone. Naleay do nich Ksiga wojen Jahwe oraz Ksiga Jaszara Hebrajski przymiotnik jaszar znaczy sprawiedliwy" (przyp. tum.). - epickie relacje z wdrwki Izraelitw po pustyni i z podboju Kanaanu. Ksigi te zostay napisane we wczesnopoetyckim stylu hebrajskim, co mona stwierdzi na podstawie krtkich fragmentw cytowanych w Ks. Liczb 21, 14, Ks. Jozuego 10, 13 oraz w 2 Ks. Samuela 1,18. Trzecia ksiga zostaa podobno spisana na rozkaz Jozuego i skadaa si z siedmiu czci zawierajcych opis Kanaanu i jego miast (Ks. Jozuego 18, 9). Ksiga historii Adama (Ks. Rodzaju 5, 1) sugeruje, e istniaa niegdy szczegowa opowie o pierwszych dziesiciu pokoleniach, od Adama do Noego. Ksiga Jahwe, sdzc ze wzmianki w Ks. Izajasza 34, 16, bya mitologicznym zbiorem bani o zwierztach. Kilka innych zaginionych ksig, o ktrych wspomina Biblia, takich jak Dzieje Salomona, Ksiga genealogii, Kroniki krlw Judy, Kroniki krlw Izraela, Kroniki synw Lewiego, na pewno zawierao sporo materiaw mitycznych.Dokumentw religijnych pniejszych ni Biblia jest bez liku. W cigu tysica lat od momentu ustanowienia pierwszego kanonu biblijnego ydzi z Europy, Azji i Afryki stworzyli ogromn ilo pism. Stanowiy one bd prby objanienia Prawa Mojeszowego, bd historyczne, moralistyczne, anegdotyczne czy homiletyczne komentarze do poszczeglnych fragmentw Biblii. W obydwu przypadkach autorzy wczali do swych pism obszerny materia mityczny, gdy mit zawsze suy za zwize zatwierdzenie enigmatycznych praw, obrzdw i obyczajw spoecznych.Jednake, w przeciwiestwie do ksig kanonicznych, ktre uznano za natchnione przez Boga i dlatego starano si usun z nich najmniejsze lady politeizmu, ksigi apokryficzne potraktowano bardziej pobaliwie. Wiele odrzuconych wczeniej mitw mogo pojawi si ponownie w bezsprzecznie ortodoksyjnym kontekcie postbiblijnych midraszw Midrasz (od hebrajskiego czasownika darasz, studiowa, bada, wyjania") - komentarz do ksig biblijnych w formie przypowieci. Midrasze powstaway od II do okoo XII w. n.e. Tytuy najwaniejszych zbiorw midraszw podano w Bibliografii na kocu ksiki (przyp. tum.).. Na przykad w Ks. Wyjcia 14, 23 czytamy, e konie faraona, rydwany i jedcy, ktrzy cigali Dzieci Izraela, weszli za nimi w rodek morza. Wedug jednego z midraszw (Mechilta diR. Szimon 51, 54; Mid. Wajosza 52) Bg przybra posta klaczy i zwabi do wody egipskie ogiery w rui. Gdyby napisano, e Demeter, bogini o gowie klaczy, zatopia dziki takiemu wybiegowi rydwany krla Pelopsa w rzece Alfejos, otrzymalibymy cakiem skadny mit grecki. Jednake dla pobonego czytelnika midraszu bya to jedynie fantastyczna metafora ukazujca, jak dalece mg posun si Bg, by ochroni swj nard wybrany.Sama Biblia zawiera tylko drobne aluzje do zaginionych mitologicznych bogactw. Wzmianka bywa czsto tak lapidarna, e moe pozosta nie zauwaona. Na przykad niewiele osb, czytajc fragment: Po nim by Szamgar, syn Anat. Pobi on ocieniem na woy Filistynw w liczbie szeciuset ludzi - i on take wybawi Izraela" (Ks. Sdziw 3,31), skojarzy matk Szamgara z krwioercz ugaryck bogini mioci, dziewic Anat, na cze ktrej kapaskiemu miastu Jeremiasza nadano nazw Anatot. Mitu o Szamgarze nie da si odtworzy, jednake jego bohater z pewnoci odziedziczy wojenne mstwo po swej dziewiczej matce, za ocie na woy, ktrym pobi Filistynw, by niewtpliwie darem jej ojca, boga-byka Ela.Mimo wszystko Ks. Rodzaju nadal kryje w sobie szcztki opowieci o staroytnych bogach i boginiach przybierajcych posta mczyzn, kobiet, aniow, potworw czy demonw. Ew, on Adama z Ks. Rodzaju, historycy utosamiaj z bogini Hebat, on hetyckiego boga burzy, ktra nago dosiadaa lwa. U Grekw Ewa staa si bogini Hebe, narzeczon Heraklesa (zob. 10.10). W epoce Tell Amarna (XIV w. p.n.e.) pewien ksi z Jerozolimy nada sobie tytu Abdu-Heba, czyli suga Ewy" (zob. 27.6). Lilit, poprzedniczka Ewy, zostaa cakowicie wykrelona z Pisma, cho wspomina o niej jeszcze Izajasz piszc, e zamieszkuje opustoszae ruiny (zob. 10.6). W oparciu o midraszowe relacje dotyczce jej swobody seksualnej mona przypuszcza, e bya bogini podnoci, ktra pojawia si w sumeryjskim tekcie religijnym Gilgamesz i wierzba jako Lillake (zob. 10.3-6).Istniej przedbiblijne wzmianki o aniele Samaelu alias szatanie". Po raz pierwszy pojawia si on w historii jako Samal, opiekucze bstwo maego hetycko-aramejskiego krlestwa lecego na wschd od Haranu (zob. 13.1). Innym zaginionym bogiem z mitologii hebrajskiej jest Rahab, ksi morza, ktry rzuci niefortunne wyzwanie Jahwe, Bogu Izraela, dokadnie tak samo, jak grecki bg Posejdon swemu bratu, wszechmocnemu Zeusowi. Wedug Izajasza, Jahwe zabi Rahaba mieczem (zob. 6a). W 2 Ks. Krlewskiej 1, 2 i nast. pojawia si ugaryckie bstwo czczone jako Baal-Zebub lub Zebul. Krl Ochozjasz zwraca si do niego po rad w Ekron, za kilka wiekw pniej Galilejczycy oskaraj Jezusa o zadawanie si z owym ksiciem demonw".W siedmiu ramionach menory, witego lichtarza, upamitnionych zostao siedmioro bstw planetarnych zapoyczonych z Babilonu i Egiptu (zob. 1.6). Z ich poczenia powstao jedno transcendentalne bstwo, tak samo w Jerozolimie, jak u mieszkacw Heliopolis, Byblos, goidelskich druidw i Iberw z Tortosy. Niemal we wszystkich historycznych ksigach Biblii pojawiaj si pogardliwe wzmianki o bogach wrogich plemion, takich jak filistyski Dagon, Kemosz z Moabu i Milkom z Ammonu, ktrych upokorzy Jahwe. Od Filona z Byblos wiemy, e Dagon by moc planetarn. Jednake Boga z najwczeniejszych fragmentw Ks. Rodzaju trudno jest jeszcze odrni od ktregokolwiek maego plemiennego bstwa (zob. 28.1).Greccy bogowie i boginie mogli odgrywa zabawne lub dramatyczne role w intrygach, ktre snuli z myl o swoich ulubionych bohaterach, poniewa mity powstaway w rnych miastach-pastwach, w swych wzajemnych stosunkach oscylujcych pomidzy przyjani a wrogoci. Natomiast u Hebrajczykw, odkd Asyryjczycy zniszczyli Pnocne Krlestwo, mity stay si monolityczne i skupiy si wycznie na Jerozolimie.Bohaterowie mitw biblijnych reprezentuj krlw, dynastie lub plemiona. Na przykad dwunastu synw Jakuba to prawdopodobnie uosobienie niezalenych niegdy plemion, ktre zjednoczyy si, by utworzy izraelick lig lub federacj. Rzdzili nimi aramejscy kapani, chocia ani ich lokalni bogowie, ani czonkowie spoecznoci niekoniecznie musieli by aramejskiego pochodzenia. Jedynie Jzefa mona by uzna za posta historyczn. Wzmianka o tym, e kady z tych synw, z wyjtkiem Jzefa, polubi swoj siostr bliniaczk (zob. 45f), pozwala przypuszcza, i ziemi dziedziczono po kdzieli nawet w czasach patriarchatu. Din, jedyn crk Jakuba urodzon bez brata bliniaka, najlepiej interpretowa jako pmatriarchalne plemi wczone do izraelickiej konfederacji. Opowie z Ks. Rodzaju o zgwaceniu Diny przez Sychema oraz midraszowa wzmianka o jej pniejszym maestwie z Symeonem powinny by odczytywane nie w sensie personalnym, lecz politycznym (zob. 29.1-3).W Ks. Rodzaju wystpuj jeszcze inne aluzje do staroytnej kultury matriarchalnej, na przykad prawo matki do nadawania imion synom, do dzi przestrzegane przez Arabw, oraz maestwo matrilokalne: Dlatego to mczyzna opuszcza ojca swego i matk swoj i czy si ze sw on" (Ks. Rodzaju 2, 24). Ten palestyski zwyczaj powiadczony jest przez opowie z Ks. Sdziw o maestwie Samsona z Dalil. Wyjania on, dlaczego Abraham, aramejski patriarcha, ktry wkroczy do Palestyny wraz z hordami Hyksosw na pocztku II tysiclecia p.n.e., rozkaza swemu sudze Eliezerowi kupi dla Izaaka narzeczon wybran spord wasnych patrilokalnych krewnych z Haranu. Nie mg pozwoli, by jego syn polubi kobiet kananejsk, gdy rwnaoby si to wcieleniu go do jej klanu (zob. 36.1). Wczeniej Abraham odesa synw zrodzonych przez jego konkubiny, aby nie dziedziczyli wesp z Izaakiem (zob. 35b). Maestwo matrilokalne byo zasad rwnie we wczesnych mitach greckich. Jeden z rnitografw odnotowuje, e po raz pierwszy zerwa t tradycj Odyseusz, ktry zabra Penelop ze Sparty do Itaki, i e po rozwodzie powrcia ona do Sparty.O tym, jak potne byy boginie za czasw monarchii ydowskiej, wiadczy fragment proroctwa Jeremiasza, pitnujcego swoich wspwyznawcw, ktrzy uwaali, e upadek Judy by kar za zamanie wiernoci wobec bogini Anat, i woali: Zacznijmy znw czci krlow niebios, jak to czynili przed nami nasi ojcowie!"Kady wadca, ktry reformuje narodowe instytucje lub od ktrego, jak w przypadku krla Jozjasza, da si reform, musi bd dopisa poprawk do starego kodeksu religijnego, bd stworzy nowy kodeks, z tym za wie si faszowanie lub cakowite przerabianie mitw. Stao si jasne, e jeli Juda, mae buforowe pastwo midzy Egiptem a Asyri, chciaa zachowa niepodlego polityczn, musiaa wprowadzi surowsz dyscyplin religijn i nauczy ludzi posugiwania si broni. Do tej pory wikszo Izraelitw wyznawaa wygodny kult kananejski, w ktrym gwn rol odgryway boginie, a krlowie byli ich maonkami. Wszystko ukadao si dobrze w czasie pokoju, lecz nie mogo doda si ydom, ktrzy musieli stawi opr inwazjom wojsk egipskich i asyryjskich. Ograniczon liczebnie, lecz wytrwa mniejszoci izraelick dowodzio bractwo prorokw, ktrzy umylnie ubierali si jak pasterze na cze swego pasterskiego Boga. Prorocy zdawali sobie spraw, e jedyn nadziej na niepodlego narodow jest absolutny monoteizm, i nieustannie potpiali kult bogi w witych gajach kananejskich. Ogoszona w czasach Jozjasza Ksiga Powtrzonego Prawa odrzuca wiele kananejskich obrzdw, midzy innymi rytualn prostytucj, rytualn sodomi oraz wszelkie formy bawochwalstwa. Pniejsza utrata korony Dawida przekonaa wszystkich wygnacw w Babilonie o susznoci pogldw prorokw. Kiedy Zorobabel odbudowa wityni, Jahwe nie mia ju wicej rywali. Dla Judejczykw powracajcych z niewoli Baal, Asztarte, Anat i inne stare bstwa kananejskie byy martwe.Prawdopodobnie w VI w. p.n.e. opublikowano, a potem wznawiano w celach moralizatorskich Ksig Rodzaju, ktra jest cilej zwizana z korpusem mitw greckich, fenickich, hetyckich, ugaryckich, sumeryjskich i innych, ni to przyznaje wikszo pobonych ydw i chrzecijan. Mit o Chamie by niegdy identyczny z mitem o spisku uknutym przez Zeusa, Posejdona i Hadesa przeciwko ich ojcu, bezwstydnemu bogu Kronosowi. Najmodszy z nich, Zeus, omieli si wykastrowa go i w rezultacie zosta krlem nieba. Jednake wzmiank o kastracji Noego przez Chama (lub Kanaana) wymazano z Ks. Rodzaju tu przed wersetem: Noe obudzi si po odurzeniu winem i dowiedzia si, co uczyni mu jego modszy syn". W tak poprawionej wersji, bdcej moraln lekcj synowskiego szacunku, Cham zosta skazany na to, by wiecznie suy swoim starszym braciom, tylko dlatego, e przez przypadek zobaczy swego nagiego ojca (zob. 24.1-4).Niemniej jednak redaktorzy Biblii nie usunli wszystkich niepodanych wzmianek, nawet tych, ktre dotyczyy ofiar z ludzi (zob. 47.11) czy te bawochwalczego kultu terafim (zob. 46.2). wita Szaasw, czyli kananejskiego wita winobrania, nie zniesiono, lecz jedynie oczyszczono z seksualnego rozpasania i zmieniono w radosny obrzdek oddawania czci Najwyszemu Bogu. Ponadto poczono je z tradycj, ktra mwia o szaasach, jakich Izraelici uywali, wdrujc po pustyni. Ale nawet wwczas lekkomylno wyznawczy nadal trapia faryzejskich mdrcw. Podobnie byo z kananejskim witem przanego chleba, ktre przeksztacono w wito upamitniajce wyjcie Izraela z niewoli egipskiej.Gwnym tematem mitw greckich jest stopniowa degradacja kobiet, ktre z wolna trac pocztkowy status istot witych, by na koniec zej do roli inwentarza. Podobnie jest w mitologii hebrajskiej, gdzie Jahwe karze Ew za spowodowanie upadku czowieka. Nastpnie, aby ukry pierwotn bosko Ewy -jej tytu matka wszystkiego, co yje" przetrwa w Ks. Rodzaju - mitografowie czyni z niej istot uformowan z ebra Adama, co jest anegdot opart na dwuznacznoci wyrazu cela oznaczajcego zarwno ebro", jak i nieszczcie". Jeszcze pniejsi mitografowie utrzymywali, e Ewa stworzona zostaa z ogona Adama zakoczonego kolcem... (zob. 10.9). Grecy rwnie zrzucili na kobiet odpowiedzialno za nieszczliw dol czowieka, przyjli bowiem bajk Hezjoda o puszce Pandory, z ktrej gupia ona tytana wypucia rj nieszcz, takich jak choroby, staro i zo. A trzeba przypomnie, e okrelenie pandora", czyli wszystkie dary", byo niegdy tytuem stworzycielki wiata.Mity greckie opowiadaj o kltwach i tabu utrzymujcych si nawet po upywie tysica lat, za opis greckiego pieka zawiera pouczajce przykady przestpcw ukaranych jak Tantal za zjedzenie zakazanej potrawy; jak Danaidy za zamordowanie mw; czy jak Pejritoos za prb uwiedzenia bogini. Jednake Grecy nigdy nie zaopatrywali swoich mitw w pobone komentarze w przeciwiestwie do komentarzy hebrajskich, ktre gosiy na przykad, e prba zoenia w ofierze Izaaka miaa miejsce pierwszego dnia miesica Tiszri i dlatego cay Izrael dmie w baranie rogi, by przypomnie Bogu o pobonoci Abrahama i baga o odpuszczenie wasnych grzechw, lub e kozio ofiarny, skadany podczas wita Pojednania, upamitnia oszustwo patriarchw, ktrzy skropili tunik Jzefa o dugich rkawach (lub szat wielobarwn") krwi kozioka i zanieli Jakubowi (zob. 53.3). Mit o Izaaku ma swj odpowiednik w greckiej opowieci o Atamasie, ktry mia zoy Zeusowi ofiar ze swego syna Friksosa. Zamierzenie to nie doszo do skutku dziki przybyciu Heraklesa i pojawieniu si barana zesanego przez bogw. Grecy zachowali to wydarzenie w pamici tylko dlatego, e baran dostarczy Zotego Runa, na poszukiwanie ktrego poeglowali pniej Argonauci Jazona. Natomiast Ks. Rodzaju przedstawia to zdarzenie jako najwaniejszy i najdoniolejszy epizod w historii Hebrajczykw (zob. 34.9).Mitw greckich nie wykorzystywano w celu prawienia politycznych moraw. Opowie o zym potraktowaniu Ezawa przez Jakuba uzupeniono pniej o proroctwo goszce, i pewnego dnia Ezaw zrzuci z siebie jarzmo Jakuba. Twrcy dodatku najwyraniej chcieli wyjani edomicki bunt przeciwko Judzie za panowania krla Jorama (zob. 40.3). Tekst ten nabra nowego znaczenia, kiedy rzymscy najedcy ukoronowali Heroda Wielkiego, Edomit, na krla ydw: Edom sta si wwczas synonimem Rzymu, a faryzeusze doradzali ydom, eby nie organizowali adnych powsta zbrojnych, lecz by starali si cierpliwie odpokutowa ze traktowanie Ezawa przez ich protoplast (zob. 40.4).Bohaterom Izraela przypisywano umiejtno doskonaego przewidywania historycznych wypadkw, a take powzit z gry znajomo Prawa Mojeszowego. Ponadto uwaano, e kada posta biblijna, ktra dokonuje jakiego uroczystego aktu, determinuje tym samym na ca wieczno losy wasnych potomkw. Tak wic Jakub, ktry zmierzajc na spotkanie Ezawa podzieli swych domownikw i stada na trzy czci i kolejno wysya dary w pewnych odstpach czasu, przekaza tym samym przestrog swoim potomkom, by zachowywali ostrono w obliczu wszelkich nieszcz. Wedug midraszu Jakub modli si w nastpujcy sposb: Panie, kiedy nieszczcia spadn na moje dzieci, zechciej zachowa midzy nimi odstpy, jak ja to uczyniem!" (zob. 47.2). Apokryficzny Testament dwunastu patriarchw przypisuje tyme patriarchom dokadn znajomo pniejszej historii.Mit o Jakubie ilustruje jeszcze jedn rnic midzy greck a hebrajsk postaw religijn. Jakub wykrada stada swego krewnego zmieniajc ich kolor. Podobnie czyni grecki bohater Autolikos, a obydwa mity wywodz si najwyraniej z tego samego palestyskiego rda. Ale Autolikos by zrcznym zodziejem i niczym wicej, natomiast Jakub, nazwany pniej Izraelem, mia si sta czcigodnym protoplast wszystkich ydw i dlatego usprawiedliwiono jego podstp sugerujc, e wczeniej Laban dwukrotnie go oszuka. Ponadto, zamiast uy zwykych czarw, jak to uczyni Autolikos ze zwierztami nalecymi do kogo innego, Jakub ucieka si do bardzo wyszukanych rodkw, by wywrze wpyw na barw ich skry jeszcze przed urodzeniem i w ten sposb zyska do nich prawo. Mit poucza, e ydzi mog broni si przed ciemicami wycznie przy pomocy prawnie dopuszczalnych rodkw (zob. 46.1).Z czynw greckich bohaterw nie wycigano adnych moralnych wnioskw, co najwyej przestrogi o zmiennoci fortuny. Zburzenie Troi przynioso jedynie nieszczcie wszystkim wanym greckim przywdcom, za synnym wojownikom z wczeniejszego pokolenia, takim jak Tezeusz czy Bellerofont, przeznaczony by aosny koniec jako ofiarom boskiej Nemezis. Tymczasem Abraham, Izaak, Jakub i Jzef doyli spokojnej staroci i godnie doczyli do swych ojcw. Kontrast ten pogbi si jeszcze bardziej, jeli przypomnimy, e opowie o Jzefie i Sulejce, onie Potifara, pokrywa si z histori Bellerofonta i jego macochy Antei (zob. 54.1). Take wielkich prorokw hebrajskich obdarzono szczeglnym bogosawiestwem, na przykad Henoch i Eliasz wstpili prosto do nieba, za grecki wieszczek Tejrezjasz, ktry przepowiedzia zagad Teb, umar podczas haniebnej ucieczki. Z kolei Mojesza, ktry ocali swj lud przed egipskim sfinksem, czyli potg faraona, mimo e musia oczyci si z konkretnego przewinienia na grze Pisga, cay Izrael opakiwa z nalen czci, a sam Bg go pochowa. Natomiast Edyp, ktry uratowa swj lud przed tebaskim sfinksem, a ktrego okolicznoci narodzin bardzo przypominaj histori Mojesza, zmar w ndzy na wygnaniu, drczony przez Erynie za to, e spowodowa mier matki.Zasadnicza rnica midzy mitami hebrajskimi i greckimi - poza jaskrawym kontrastem midzy ich stosunkiem do nagradzania cnoty - polega na tym, e mity greckie byy krlewskie i arystokratyczne: objaniay pewne religijne instytucje w poszczeglnych miastach-pastwach, rzdzonych przez kapanw roszczcych sobie pretensje do pochodzenia od odpowiednich bogw lub herosw. Jedynie bohater lub jego potomkowie mogli ywi nadziej na przysze ycie na Wyspach Szczliwych lub Polach Elizejskich. Dusze niewolnikw i cudzoziemcw pomimo przykadnego ycia skazane byy na zowieszczy Tartar, gdzie fruway na olep, popiskujc jak nietoperze. Natomiast wszyscy ydzi Synagogi, ktrzy przestrzegali Prawa Mojeszowego, bez wzgldu na urodzenie czy pozycj spoeczn mieli by wyzwoleni w Krlestwie Niebieskim, ktre powstanie z prochu naszego obecnego wiata. Grecy nigdy nie poczynili takiego demokratycznego kroku. Do misteriw, ktre wtajemniczonym zapewniay raj, dopuszczali tylko ludzi urodzonych wolno, wykluczajc jednak wszystkie osoby majce za sob wystpn przeszo.Mity greckie peni funkcj statutw pewnych klanw - potomkw Perseusza, Pelopsa, Kadmosa i innych - uprawniajc ich czonkw do panowania na danych terytoriach, dopki czcz lokalnych bogw ofiarami, tacami i procesjami. Doroczne odprawianie tych obrzdw umacniao ich wadz. Mity hebrajskie s gwnie statutami narodowymi: mit o Abrahamie sankcjonuje zajcie Kanaanu oraz zasad maestwa patrilokalnego, mit o Jakubie ustanawia status Izraela jako narodu wybranego, mit o Chamie uzasadnia posiadanie kananejskich niewolnikw. Inne mity podtrzymuj najwysz wito gry Syjon w stosunku do konkurencyjnych sanktuariw w Hebronie i Sychem (zob. 27.6 i 43.2). Kilka innych, pniejszych mitw powstao, by rozwiza powane kwestie teologiczne, na przykad problem pochodzenia za w czowieku, ktrego przodek, Adam, stworzony zosta przez Boga na Jego wasne podobiestwo i oywiony Jego wasnym duchem. Adam zbdzi niewiadomie, Kain za zgrzeszy z rozmysem i dlatego pny mit czyni z niego bkarta spodzonego przez szatana z Ew (zob. 14a).W mitach greckich czynnik czasu bywa tylko sporadycznie lekcewaony. Tak wic niektrzy twierdz, e krlowa Helena, ktra zachowaa urod przez cay okres dziesicioletniego oblenia Troi oraz przez dziesi nastpnych lat, urodzia krlowi Tezeuszowi crk jedno pokolenie przed rozpoczciem oblenia. Jednake dwie wersje opowieci nie zostay spisane przez tego samego autora, greccy uczeni mogli zatem przypuszcza, e albo byy dwie krlowe Heleny, albo jeden z mitografw popeni bd. W mitach biblijnych natomiast Sara w wieku dziewidziesiciu lat pozostaje nieodparcie pikna, zachodzi w ci, rodzi Izaaka i karmi nie tylko jego, lecz take wszystkie dzieci ssiadw. Patriarchowie, bohaterowie i dawni krlowie osigaj wiek prawie tysica lat. Olbrzym Og przetrwa potop Noego, przey Abrahama, a w kocu zgadzi go Mojesz. Czas skraca si, jak gdyby by ogldany przez teleskop. Adam widzi wszystkie przysze pokolenia ludzkoci zawieszone u swego gigantycznego ciaa. Izaak studiuje Prawo Mojeszowe (objawione dziesi pokole pniej) w akademii Sema, ktry y dziesi pokole przed nim. W istocie na bohatera mitu hebrajskiego gboki wpyw wywieraj nie tylko czyny, sowa i myli jego poprzednikw - jest on rwnie wiadom swego gbokiego wpywu na losy wasnych potomkw. Ale postpowanie potomkw wpywa take na jego losy, a on z kolei wywiera wpyw na swych przodkw. I tak krl Jeroboam ustawia Zotego Cielca w Dan, a w grzeszny czyn wysysa siy z Abrahama, gdy ciga on wrogw w tym samym regionie tysic lat wczeniej.Wyobrania rabinw rozbudowywaa i ubarwiaa opowieci z Ks. Rodzaju jeszcze w epoce redniowiecza. Starano si odpowiedzie na pytania dociekliwych uczniw, typu: Jak owietlona bya Arka? Czym karmiono w niej zwierzta? Czy feniks znajdowa si na pokadzie?" (zob. 20i-j).W przeciwiestwie do mitw hebrajskich w mitach greckich i rzymskich nie odnajdujemy idei przeznaczenia narodowego. Wprowadzili j dopiero utalentowani propagandyci w epoce cesarza Augusta: Wergiliusz, Tytus Liwiusz i inni. Profesor Hadas z Columbia University wskaza na cise podobiestwo Eneidy do Ks. Wyjcia. czy je wsplny wtek - exodus uciekinierw prowadzonych z pomoc bosk ku Ziemi Obiecanej. Wycign wniosek, e Wergiliusz zaczerpn ten pomys od ydw. By moe Synagoga wywara take wpyw na anegdoty moralne o staroytnym Rzymie autorstwa Tytusa Liwiusza, ktrych ton nie ma nic wsplnego z mitem. Oczywicie, moralno rzymska zasadniczo rnia si od ydowskiej. Tytus Liwiusz przedkada odwane powicanie si ponad prawd i miosierdzie, a oficjalnymi bogami Rzymu pozostawali nadal nikczemni mieszkacy Olimpu. Dopiero gdy mity hebrajskie, zapoyczone przez chrzecijan, day wszystkim poddanym rwne prawo do zbawienia, bogowie olimpijscy zostali ostatecznie wygnani. Prawd jest, i niektrzy z nich powrcili do ycia i przybrawszy posta witych, uwiecznili swoje obrzdy w formie wit kocielnych. Lecz zasada arystokratyczna zostaa raz na zawsze obalona. Prawd jest te, e w dalszym cigu studiowano mity greckie, gdy Koci przej szkoy i uniwersytety, w ktrych obowizywaa lektura autorw klasycznych, za nazwy konstelacji ilustrujcych te mity byy zbyt mocno zakorzenione, by mona byo je zmieni. W kadym razie patriarchalna i monoteistyczna mitologia hebrajska na trwae ustanowia etyczne zasady ycia Zachodu.Mity hebrajskie s wprawdzie dzieem dwch autorw, lecz nawizuj do poprzedniej ksiki Gravesa, Mitw greckich, ktrej materia zosta uoony w podobny sposb.Nasza wsppraca okazaa si owocna. Mimo e starszy z nas otrzyma wychowanie typowo protestanckie, a modszy typowo ydowskie, nigdy nie pojawia si midzy nami najmniejsza rnica zda dotyczca faktw lub ich historycznej oceny, przy czym kady z nas polega na specjalistycznej wiedzy drugiego w poszczeglnych dziedzinach. Zasadniczym problemem, ktry musielimy rozstrzygn, byo ustalenie, ile naukowego materiau powinnimy umieci w ksice, by nie znuy przecitnego czytelnika. Praca ta bowiem mogaby z atwoci podwoi sw objto, gdyby wczy do niej pny, pseudomityczny materia, nie mniej nudny ni Wojny dzieci wiata z dziemi ciemnoci znalezione wrd Rkopisw znad Morza Martwego, i gdyby przytoczy rne uczone komentarze do kontrowersyjnych, pomniejszych zagadnie.Jestemy wdziczni A. Bergerowi i F. Paar z New York Public Library za porady bibliograficzne oraz K. Gay za pomoc w przygotowaniu ksiki do druku.

1. STWORZENIE WIATA WEDUG KSIGI RODZAJU

a) Kiedy Bg przystpi do stworzenia nieba i ziemi, zasta wok siebie jedynie Tohu i Bohu, czyli chaos i pustk. Powierzchnia Otchani, nad ktr unosi si Duch Boy, pogrona bya w ciemnociach. Pierwszego dnia Stworzenia rzek zatem: Niechaj stanie si wiato!" i pojawia si wiato.Drugiego dnia stworzy sklepienie, aby rozdzieli Wody Wysze od Wd Niszych, i nazwa je niebem".Trzeciego dnia zebra w jedno miejsce Wody Nisze i sprawi, e wyoni si suchy ld. Nazwa w suchy ld ziemi", za zbiorowisko wd morzem", a nastpnie nakaza ziemi, by zrodzia roliny zielone: traw i drzewa.Czwartego dnia stworzy soce, ksiyc i gwiazdy.Pitego dnia zwierzta morskie, ryby i ptaki.Szstego dnia zwierzta naziemne, stworzenia pezajce i rodzaj ludzki.Sidmego dnia, zadowolony ze swego dziea, odpocz Ks. Rodzaju 1-2, 3.b) Niektrzy jednak powiadaj, e po stworzeniu ziemi i nieba Bg zesa mg, eby nawily suchy ld tak, by mogy wyrosn trawy i inne roliny. Nastpnie uczyni ogrd w Edenie, jak rwnie czowieka imieniem Adam, ktry mia go doglda, i posadzi w nim drzewa. Wwczas stworzy wszystkie zwierzta, ptaki i stworzenia pezajce, a na koniec kobiet Ks. Rodzaju 2, 4-23.*1. Przez wiele wiekw ydowscy i chrzecijascy teologowie twierdzili zgodnie, e opowieci o pocztku wiata podane w Ksidze Rodzaju s inspirowane tylko przez Boga i e niczego nie zawdziczaj innym pismom. Obecnie wszyscy, z wyjtkiem fundamentalistw, zarzucili ten pogld. Poczwszy od 1876 roku odkryto i opublikowano kilka akadyjskich (babiloskich i asyryjskich) wersji poematw o Stworzeniu. Przypuszcza si, e najduszy z nich, zatytuowany Enuma elisz - od dwch pocztkowych wyrazw oznaczajcych Gdy na wysokociach" - zosta napisany na pocztku drugiego tysiclecia p.n.e. Przetrwa niemal w caoci na siedmiu tabliczkach klinowych, z ktrych kada zawieraa okoo 156 linijek. Ich odkrycie nie byo cakowit niespodziank dla uczonych, ktrzy znali zbir mitw o Stworzeniu autorstwa Berossosa, przytaczany przez biskupa Euzebiusza z Cezarei; bowiem Berossos urodzony w IV w. p.n.e. by kapanem Bela w Babilonie.2. Inn wersj tego poematu, stanowic wstp do zaklcia recytowanego przy oczyszczaniu wityni, znaleziono w Sippar na dwujzycznej tabliczce (po babilosku i sumeryjsku) pochodzcej z VI w. p.n.e. Oto jej fragment:wity dom, dom bogw nie zosta jeszcze zbudowany w witym miejscu;adna trzcina jeszcze nie wyrosa, adne drzewo nie zostao stworzone;adna cega nie zostaa pooona, adna budowla nie wzniesiona;aden dom nie zosta zbudowany, adne miasto nie zbudowane;adne miasto nie zostao zaoone, adne stworzenie nie powoane do istnienia;Nippur nie zostao zaoone, Ekur nie zostao zbudowane;Erech nie zostao zaoone, Eana nie zostaa zbudowana;Otcha nie zostaa stworzona, Eridu nie zostao zbudowane;Ze witego domu, domu bogw, nie uczyniono miejsca zamieszkaniaWszystkie ldy byy morzem.

Wwczas nastao poruszenie wrd wd;W owym czasie Eridu zostao zaoone i Esagila zostaa zbudowana; Esagila, gdzie w otchani wd przebywa bg Lugal-dukuda; Miasto Babilon zostao zbudowane, a Esagila zostaa ukoczona.

Bogw i duchy ziemi Marduk stworzy w tym samym czasie, wite miasto, przybytek pragnienia ich serc, obwoali najwyszym.

Marduk pooy trzcin na powierzchni wd,Zrobi py i strzsn go obok trzciny;Aby uczyni bogom mieszkanie w przybytku pragnie ich serc,Stworzy ludzko.

Wraz z nim bogini Aruru stworzya nasienie ludzkoci.Zwierzta pl i ywe stworzenia na polach stworzy on.Tygrys i Eufrat stworzy i wyznaczy im ich miejsce;Nazwy ich obwieci w pikny sposb.Stworzy traw, sitowie bagienne, trzcin i las,stworzy zielone zioa pl,ziemie, bagna i moczary;Dzik krow i jej mode, dzikie ciel, owce i jej mode, jagni w stadzie.Sady i lasy;Koza i grsk koz...

Pan Marduk zbudowa zapor obok morza.Utworzy trzciny, stworzy lasy;Pooy cegy, wznis budowle;Zrobi domy, zbudowa miasta;Zaoy miasta, powoa stworzenia do ycia.Wznis Nippur, zbudowa Ekur;Wznis Erech, zbudowa Ean.3. Dusza epopeja o Stworzeniu zaczyna si od tego, e gdy na wysokociach niebo nie zostao nazwane". Rodzic Apsu i Rodzicielka Tiamat pomieszali si chaotycznie, wydajc na wiat potwory podobne do smokw. Mino kilka wiekw, nim wyonia si modsza generacja bogw. Jeden z nich, Ea, bg mdroci, rzuci wyzwanie Apsu i zabi go. Tiamat polubia swego wasnego syna Kingu, spodzia z nim potwory i przygotowaa si do dokonania zemsty na Ea.Jedynym bogiem, ktry mia wtedy stawi czoo Tiamat, by syn Ea, Marduk. Sprzymierzecami Tiamat byo jej jedenacie potworw. Marduk wzi do walki siedem wiatrw, uk i strzay, rydwan-burz i straszliw zbroj. Posmarowa wargi czerwon chronic maci, przytwierdzi do nadgarstka ziele, ktre uodpornio go na trucizn; pomienie ukoronoway mu gow. Przed walk Tiamat i Marduk obrzucili si wyzwiskami, przeklestwami oraz zaklciami. Gdy doszo do starcia, Marduk natychmiast schwyta Tiamat w sie, wysa jeden z wiatrw w gb jej brzucha, eby rozedrze jej wntrznoci, a nastpnie roztrzaska jej eb i dobi szpikujc strzaami. Zwiza trupa acuchami i stan na nim na znak zwycistwa. Zaku te w acuchy jedenacie potworw i wrzuci je do lochu, gdzie stay si bogami wiata podziemnego. Z piersi Kingu zerwa Tabliczki Przeznaczenia" i zawiesiwszy je na wasnej piersi, rozpata Tiamat na dwie czci jak maa. Z jednej poowy uczyni firmament, by Wody Wysze nie zalay ziemi, z drugiej skaln podstaw dla ziemi i morza. Stworzy rwnie soce, ksiyc, pi maych planet oraz konstelacje, ktre powierzy opiece swych krewnych. W kocu stworzy czowieka z krwi Kingu, skazanego na mier za podeganie Tiamat do buntu.4. Bardzo podobna opowie wystpuje w streszczeniu Berossosa, chocia jej boskim bohaterem jest Bel, nie Marduk. W analogicznym micie greckim, by moe pochodzenia hetyckiego, Matka-Ziemia stworzya olbrzyma Tyfona, na ktrego widok wszyscy bogowie uciekli do Egiptu. W kocu Zeus mnie zabi piorunem Tyfona wraz z jego potworn siostr, Delfyne.5. Pierwsza wersja Stworzenia (Ks. Rodzaju 1, 1-2, 3) zostaa zredagowana w Jerozolimie niedugo po powrocie z niewoli babiloskiej. Boga nazywano w niej Elohim". Druga wersja (Ks. Rodzaju 2, 4-22), rwnie judejska, by moe pochodzenia edomickiego, powstaa w epoce przed niewol babilosk. Pierwotnie Boga nazywano w niej Jahwe", lecz kapan-redaktor zmieni to na , Jahwe-Elohim" (tumaczone zwykle jako Pan Bg"), utosamiajc w ten sposb Boga z Ks. Rodzaju 1 z Bogiem z Ks. Rodzaju 2 i nadajc obydwu wersjom pozory jednolitoci. Nie wy eliminowa jednak pewnych sprzecznych szczegw dotyczcych porzdku Stworzenia, jak to wida w nastpujcym zestawieniu:

Ks. Rodzaju 1Ks. Rodzaju 2NieboZiemiaZiemiaNiebowiatoMgaSklepienie niebieskieMczyznaSuchy ldDrzewaTrawy i drzewaRzekiCiaa niebieskieDzikie zwierzta i bydoZwierzta morskietakiPtakiKobietaBydo, stworzenia pezajce, dzikiezwierztaMczyzna i kobieta

Sprzecznoci te zawsze wprawiay w zakopotanie zarwno ydw, jak i chrzecijan, ktrzy usiowali je jako wyjani. Siedmiodniowy podzia z pierwszej wersji mitycznie sankcjonuje zwyczaj obchodzenia szabasu, jako e Bg pobogosawi i uwici sidmy dzie, w ktrym odpocz. Podkrela to wyranie jedna z wersji Dziesiciorga Przykaza (Ks. Wyjcia 20, 8-11). Niektrzy wczeni komentatorzy rabiniczni zauwaaj, e gwne elementy zostay stworzone w cigu trzech pierwszych dni, a upikszone podczas nastpnych trzech dni oraz e midzy pierwszym dniem a czwartym, drugim a pitym, trzecim i szstym widoczna jest cisa symetria.

Dzie pierwszyDzie czwartyStworzenie nieba i oddzielenieStworzenie cia niebieskich -go od ciemnoci.soca, ksiyca, gwiazd - byrozdzieli dzie od nocy i jedn porroku od drugiej.

Dzie drugiDzie pityStworzenie nieba i oddzielenieStworzenie ptactwa latajcego podwyszych wd od niszych.niebem i ryb pywajcychw niszych wodach.

Dzie trzeciDzie szstyStworzenie suchego ldu iStworzenie zwierzt, czowiekaumieszczenie nieruchomychi pezajcych stworze yjcychlasw i traw.na suchym ldzie.

6. Powysze zestawienie oraz inne, jemu podobne, wiadcz o tym, e rabini pragnli przypisa Bogu systematyczny zamys. Nie musieliby zadawa sobie tyle trudu, gdyby wpadli na pomys, e porzdek Stworzenia zwizany by z kolejnoci bstw planetarnych w babiloskim tygodniu, a tym samym z siedmioma ramionami menory, witego lichtarza - zarwno Zachariasz w swej wizji (4, 10), jak i Jzef Flawiusz (Wojna ydowska V, 5,5), zgodnie utosamiaj menor z siedmioma planetami - i gdyby zrozumieli, e Bg da dla siebie wszystkich mocy planetarnych. Poniewa Nergal, bg pasterski, wystpowa w tygodniu jako trzeci, za Nabu, bg astronomii, jako czwarty, to pastwiska poprzedzay gwiazdy w kolejnoci stworzenia. Poemat Enuma elisz podaje nastpujcy porzdek: oddzielenie nieba od ziemi i morza, stworzenie planet i gwiazd, stworzenie drzew i traw, stworzenie zwierzt i ryb (ale szsta i sidma tabliczka s niekompletne), uformowanie czowieka przez Marduka z krwi Kingu.7. Druga wersja Stworzenia jest bardziej niejasna ni pierwsza, nie rozwodzi si nad wiatem sprzed Stworzenia i nie ma struktury porwnywalnej do wersji Ks. Rodzaju 1. W istocie implikuje, e dzieo Stworzenia zajo tylko jeden dzie. Wstpne stwierdzenie przypomina kilka bliskowschodnich kosmogonii, gdy podaje opis wszechwiata sprzed Stworzenia, wyliczajc rne rzeczy, ktre a do tej pory nie istniay. Drzew i krzeww nie byo jeszcze na ziemi, trawy i roliny jeszcze nie wyrosy, poniewa Bg nie zesa deszczu, i wci nie byo czowieka, ktry mgby uprawia ziemi (Ks. Rodzaju 2,5). Wwczas nadszed wielki dzie, w ktrym Bg stworzy wszystkie zastpy" nieba i ziemi (Ks. Rodzaju 2, 4a): mga uniosa si z ziemi (najwidoczniej na Jego rozkaz) i zwilya j. Ziemia (hebr. adama) bya wic gotowa, by mg z niej powsta czowiek (adam). We waciwym momencie Bg tchn ycie w nozdrza czowieka i da mu yw dusz. Nastpnie zasadzi ogrd na wschd od Edenu i rozkaza czowiekowi uprawia go i strzec (Ks. Rodzaju 2, 6-9, 15).8. Ks. Rodzaju 1 przypomina kosmogonie babiloskie, w ktrych na pocztku z pierwotnego chaosu wodnego wyania si ziemia, co stanowi metaforyczny opis suchego ldu wyaniajcego si co roku spod zimowych wyleww powodowanych przez Tygrys i Eufrat. Stworzenie przedstawione jest zatem jako pierwszy rozkwit wiata po chaosie pierwotnych wd, jako pora wiosenna, kiedy parz si ptaki i zwierzta. Natomiast Ks. Rodzaju 2 odzwierciedla geograficzne i klimatyczne warunki Kanaanu. Wszechwiat sprzed Stworzenia jest spalony socem, wyschnity i jaowy, jakby po dugim lecie, Kiedy w kocu zblia si jesie, pierwsz zapowiedzi deszczu jest biaa, gsta mga poranna unoszca si nad dolinami. Stworzenie opisane w Ks. Rodzaju 2, 4 i nast., miao miejsce w takim wanie jesiennym dniu. Wersj babilosk, ktra uwaa wiosn za por Stworzenia, zapoyczono podczas niewoli babiloskiej, a pierwszy dzie miesica Nissan sta si ydowskim Dniem Nowego Roku. Natomiast wczeniejsza, jesienna wersja wymagaa obchodzenia pierwszego dnia miesica Tiszri jako prawdziwego Dnia Nowego Roku.9. Poczwszy od I w. n.e. rywalizujce midzy sob szkoy ydowskie broniy rnych, niemoliwych do pogodzenia wersji okrelajcych por roku, podczas ktrej nastpio Stworzenie. Filon z Aleksandrii za innymi stoikami greckimi twierdzi, e wszechwiat zosta stworzony wiosn; poszli za nim Rabbi Jehoszua i inni. Lecz Rabbi Eliezer wskazywa na jesienn wersj Stworzenia i jego pogld zwyciy wrd ortodoksw. Zdecydowano, e pierwszy dzie miesica Tiszri by Boym Dniem Nowego Roku. Inni, zgadzajc si z jesienn wersj Stworzenia, utrzymuj jednak, e pierwszy dzie Boego Nowego Roku przypada na dwudziesty pity dzie miesica Elul, a pierwszy Tiszri, pi dni pniej, upamitnia narodziny Adama.10. Poniewa na pocztku Stworzenie pojmowano w kategoriach nie tworzenia, lecz prokreacji, gwn rol odgrywaa w nim posta matriarchalna. I tak, w greckim micie Eurynome, bogini wszechrzeczy, wyonia si naga z Chaosu, oddzielia morze od nieba, zataczya na falach, podniecia wiatr, ktry zapodni j, przybrawszy posta wielkiego wa o imieniu Ofion lub Ofioneusz, i zoya Jajo wiata. Podobn histori opowiedziano we Fragmentach orfickich 60, 61, 78 i 89: stworzycielka Noc skada srebrne jajo, z ktrego wylga si Mio i wprawia w ruch cay wszechwiat. Noc yje w jaskini, wystpujc pod postaci triady: Nocy, adu i Sprawiedliwoci.11. Jednake wikszo bliskowschodnich mitw pochodzi z epoki, kiedy boskie przywileje postaci matriarchalnej zostay, przynajmniej czciowo, przekazane jej eskorcie zoonej z wojownikw pci mskiej. Stadium to odzwierciedlono w opowieci Enuma elisz o powstaniu wszechwiata ze zwizku Rodzica Apsu i Rodzicielki Tiamat oraz w opowieci Berossosa o Stworzeniu - streszczonej przez Aleksandra Polihistora - wedug ktrej po zwycistwie Ela nad Tiamat bogini Aruru uformowaa czowieka z krwi Ela zmieszanej z glin.12. Syryjski filozof Damaskios (pocztek VI w. n.e.) streszcza pierwotn wersj mitu Enuma elisz, zestawiajc j z opowieci o zwizku Nut, egipskiej bogini nieba, z Gebem, bogiem ziemi, oraz zwizku greckiego boga nieba, Uranosa, z bogini ziemi, Gaj. Damaskios wymienia Tiamat przed Apsu i takie samo pierwszestwo przyznaje postaciom pci eskiej z kadej boskiej pary, o ktrej wspomina.13. Bez paraleli Tehom-Tiamat nigdy nie zgadlibymy, e Tehom reprezentuje straszliw babilosk bogini-matk, rodzicielk bogw, ktrej ciao po wybuchu ich buntu przeciwko niej posuyo w kocu za materia do budowy wszechwiata. Pod tym wzgldem nawet rodzaj eski rzeczownika hebrajskiego tehom nie moe by uwaany za znaczcy, jako e w jzyku hebrajskim kady rzeczownik musi by bd rodzaju mskiego, bd eskiego, a poza tym terminy kosmologiczne s czsto rodzaju eskiego, nawet jeli nie maj kocwki -a(h), lub s dwurodzajowe.14. A przecie Hebrajczycy z czasw biblijnych dobrze znali boginie: czcili w gajach Aszer (Ks. Sdziw 3, 7; 6, 25-26, 30; 1 Ks. Krlewska 16, 33; 18, 19) i oddawali pokony jej wizerunkom (2 Ks. Krlewska 21,7; 2 Ks. Kronik 17,6 itd.). Czcili rwnie Asztarte, bogini Fenicjan i Filistynw (Ks. Sdziw 2, 13; 10, 6; 1 Ks. Samuela 31, 10; 1 Ks. Krlewska 11, 5, 33; 2 Ks. Krlewska 23, 13 itd.). Niedugo przed zniszczeniem Krlestwa Judzkiego przez Nabuchodonozora (586 r. p.n.e.) ydowskie kobiety skaday jej w ofierze ciastka, jako krlowej nieba" (Ks. Jeremiasza 7, 18), inaczej Anat, ktrej imi przetrwao w Biblii jako imi matki Szamgara (Ks. Sdziw 3, 31; 5, 6) i zachowao si w nazwie kapaskiej wioski Anatot, z ktrej pochodzi Jeremiasz (obecnie Anata na pnoc od Jerozolimy). Bogini staa si tak droga sercom ydw, zarwno mczyzn, jak i kobiet, e ci, ktrzy uciekli do Egiptu, lubowali, i bd j czci libacjami oraz ciastkami z jej wizerunkiem (Ks. Jeremiasza 44, 15-19).15. Chocia wszystkie klasy czciy Asztarte i Aszer a do koca monarchii judejskiej, nigdzie w Biblii nie ma najmniejszej aluzji do zwizku tych bogi z Elem czy Elohimem - chyba e rozdzia 23 Ks. Ezechiela o wyparciu si przez Boga nierzdnic Oholi i Oholiby dotyczy raczej samych bogi ni Samarii i Jerozolimy, gwnych orodkw ich kultu. Poza tym adna hebrajska tradycja nie przypisuje ktrejkolwiek z tych bogi roli stworzycielki. Niemniej gobica Asztarte sugeruje, e niegdy j za takow uwaano.16. Monoteistyczny redaktor kosmogonii w Ks. Rodzaju 1 i 2 nie mg nikomu prcz Boga przypisa wspuczestnictwa w Stworzeniu i dlatego pomin milczeniem wszystkie wczeniej istniejce elementy czy istoty, ktre mona by uwaa za boskie. Ale takie abstrakcje, jak Chaos (tohu wabohu), Ciemno (choszech) oraz Otcha (tehom) nie skusiyby adnych wyznawcw; zastpiy zatem dawne bstwa matriarchalne.17. Mimo e rewolucyjna koncepcja wiecznego, absolutnego, wszechmogcego i jedynego Boga zostaa po raz pierwszy wysunita przez faraona Echnatona (zob. 56.4), a nastpnie bd przejta przez Hebrajczykw, ktrych, jak si zdaje, Echnaton chroni, bd na nowo przez nich wymylona, to okrelenie Elohim (tumaczone zwykle jako Bg"), uywane w Ks. Rodzaju 1, jest hebrajskim wariantem staroytnego semickiego imienia jednego z bogw, wystpujcego w wielu innych religiach: Ilum - u Asyryjczykw i Babiloczykw, El - w tekstach hetyckich oraz ugaryckich, Il lub Ilum - w Poudniowej Arabii. El sta na czele panteonu fenickiego i czsto wzmiankowany jest w poematach ugaryckich (pochodzcych z XIV w. p.n.e.) jako El-byk", co przypomina zote cielce sporzdzone przez Aarona (Ks. Wyjcia 32,1-6,24,35) i Jeroboama (7 Ks. Krlewska 12,28-29), ktre symbolizoway Boga, oraz byka o elaznych rogach, za ktrego przebiera si Sedecjasz, udajc Boga (1 Ks. Krlewska 22, 11).18. W Ks. Rodzaju 2 okrelenie Elohim wystpuje cznie z drugim boskim imieniem wymawianym Jahwe (zwykle transkrybowanym jako Jehowa i tumaczonym jako Pan"), uwaanym za skrt penej nazwy Jahwe aszerjihwe, Sprawia, e jest, co jest" (Ks. Wyjcia 3,14) Biblia Tysiclecia podaje wierne tumaczenie tekstu hebrajskiego, w ktrym obydwa czasowniki wystpuj w pierwszej osobie - Jestem, ktry jestem". Izraelici mwic o Bogu uywali trzeciej osoby, nazywajc go Jahwe" (przyp. tum.).. W imionach wasnych zostao ono dalej skrcone do Jeho (np. Jehonatan, czyli Jonatan") lub Jo (np. Jonatan, czyli Jonatan"); lub Jahu (np. Jirmejahu, czyli Jeremiasz"); lub Ja(h) (np. Achija(h), czyli ,Achiasz"). To, e Jahwe w Ks. Rodzaju nadano boskie imi Elohim, wiadczy o tym, i uznano go za Boga transcendentalnego i przypisano mu wszystkie wielkie dziea Stworzenia.Tytuy i atrybuty wielu innych bstw bliskowschodnich stopniowo przyznawano Jahwe Elohim. Na przykad w poematach ugaryckich staym epitetem Baala, syna Dagona, jest Jedcy na chmurach". Ks. Psalmw 65, 5 przypisuje go hebrajskiemu Bogu Wyraenie rochew ba'arawot (ten, ktry cwauje na obokach") wystpuje w Ks. Psalmw 68, 5 (przyp. tum.). posiadajcemu take, podobnie jak Baal, bg Saponu", paac na najdalszej pnocy" (jarkete cafon), ktr wyobraano sobie jako wynios gr (Ks. Izajasza 14, 13; Ks. Psalmw 48, 3).19. Ponadto wiele czynw przypisanych w mitologii ugaryckiej krwioerczej bogini Anat w Biblii przypisano Jahwe Elohim. Ugarycki opis masakry wrogw urzdzonej przez Anat:

Zanurzya si po kolana we krwi onierzy, a po szyj we krwi przelanej przez ich oddziay. A do nasycenia walczy w domu...

przypomina drug wizj Izajasza o zemcie Boej na wrogach Izraela (Ks. Izajasza 63,3):

Toczyem je w moim gniewie i deptaem je w mojej porywczoci. Posoka ich obryzgaa mi szaty i poplamiem sobie cae odzienie...

Prorocy i autorzy psalmw nie przejmowali si zbytnio pogaskim pochodzeniem zapoyczanej przez nich religijnej obrazowoci, tak samo zreszt jak kapani, ktrzy adaptowali pogaskie obrzdy ofiarne do suby Bogu. Najwaniejsz kwesti byo: na czyj cze bdzie si odtd piewao te proroctwa i hymny czy odtwarzao rytuay? Jeli na cze Jahwe Elohim, a nie Anat, Baala czy Tammuza, wszystko to byo jak najbardziej waciwe i zbone.

2. STWORZENIE WIATA WEDUG INNYCH TEKSTW BIBLIJNYCHa)Wedug innych Bg stworzy niebiosa wraz ze socem, ksiycem i gwiazdami wypowiadajc jedno sowo rozkazu. Potem, owinity chwalebn szat wiatoci, rozpostar niebiosa jak kolist tkanin namiotu, skrojon dokadnie tak, e zakrywaa Otcha. Zgarnwszy Wody Wysze w fady szaty, umieci swj tajemny Przybytek ponad niebiosami, otoczy go murem ciemnoci gstej jak workowe ptno, wysa go takim samym dywanem i opar jego belki o Wody Wysze. Tam ustawi swj Tron Boy Ks. Psalmw 33, 6; 104, 2; Ks. Izajasza 40, 22 i 44, 24; Ks. Psalmw 104, 6; Ks. Izajasza 50, 3; Ks. Psalmw 18, 10-12; I Ks. Krlewska 8, 12; Ks. Psalmw 104, 3; 93, 1-2..

b)Podczas dokonywania dziea Stworzenia Bg przelatywa nad Otchani na chmurach lub cherubinach, lub skrzydach burzy, lub te chwyta przelatujce wiatry, czynic z nich swoich wysannikw. Pooy ziemi na trwaych podstawach: wac skrupulatnie gry, zanurzajc niektre z nich jako filary w wodach Otchani, wysklepiajc ziemi ponad nimi i uywajc innych gr jako zwornika zamykajcego uformowane sklepienie Ks. Psalmw 18, 10 i Ks. Nahuma 1,4; Ks. Przysw 30, 4; Ks. Psalmw 104, 3-5; Ks. Izajasza 40, 12; Ks. Psalmw 65, 7..

c)Wzburzone wody Otchani uniosy si i Tehom, ich krlowa, zagrozia zatopieniem dziea Boego. Lecz On przemierzy fale w swym ognistym rydwanie i cisn w Tehom chmar gradu, byskawic i gromw. Wyprawi na tamten wiat jej potwornego sprzymierzeca Lewiatana ciosem w czaszk, a potwora Rahaba zgadzi przebijajc mu mieczem serce. Strwoone Jego gosem wody Tehom opady. Rzeki odpyny wstecz na szczyty wzgrz i spyny do dolin po drugiej stronie. Tehom, drc z przeraenia, uznaa swoj klsk. Bg wyda okrzyk zwycistwa i osuszy potoki, a ukazay si podstawy ziemi. Nastpnie odmierzy w doni wod, ktra pozostaa, wyla j na morskie dno i ustanowi piaszczyste wydmy jako jej wieczne granice. Jednoczenie wyda rozporzdzenie, ktrego Tehom nie moga nigdy zama, jakkolwiek gwatownie szalayby jej sone fale, gdy ona sama zostaa zamknita za zaryglowan bram Ks. Psalmw 93, 3; Ks. Jeremiasza 31, 35; Ks. Hioba 9, 13; Ks. Psalmw 89, 11; Ks. Hioba 26, 12-13; Ks. Izajasza 51, 9; Ks. Psalmw 104, 6-8; 74, 13-14; Ks. Nahuma 1, 4; Ks. Psalmw 18, 15-16; Ks. Izajasza 40, 12; Ks. Psalmw 33, 7; Ks. Jeremiasza 5, 22; Ks. Hioba.

d)Bg odmierzy wwczas such ziemi i wyznaczy jej granice. Pozwoli sodkim wodom Tehom wytrysn jako rda w dolinach, a deszczom pada agodnie z Jego wyszych komnat na szczyty gr. W ten sposb sprawi, e wyrosa trawa na pasz dla byda, zboe i winna latorol na poywienie dla czowieka, a take wielkie cedry Libanu, ktre miay dawa cie. Rozkaza ksiycowi wskazywa czas, socu oddziela dzie od nocy i lato od zimy, a gwiazdom agodzi mrok nocy. Zapeni ziemi zwierztami, ptakami i stworzeniami pezajcymi, a morze rybami, zwierztami i potworami morskimi. Pozwoli dzikim zwierztom erowa po zapadniciu zmroku, lecz o wschodzie soca kaza im powraca do kryjwek Ks. Psalmw 74, 17; Ks. Hioba 38, 5; Ks. Psalmw 104, 10-26; Ks. Jeremiasza 31, 35.. Gdy ujrzay to poranne gwiazdy, zaintonoway pie pochwaln, a wszyscy synowie Boy zakrzyknli z radoci Ks. Hioba 38, 7..

e)Zakoczywszy tak oto dzieo Stworzenia, Bg wycofa si do sanktuarium na grze Paran w kraju Teman. Za kadym razem, gdy opuszcza t siedzib, ziemia dry, a gry dymi Ks. Habakuka 3, 3; Ks. Psalmw 104, 32..

*1. Trzecia opowie o Stworzeniu, odtworzona z innych tekstw ni Ks. Rodzaju, przypomina nie tylko kosmogoni babilosk, lecz rwnie ugaryck i kananejsk i znacznie rozbudowuje krtk wzmiank o Tohu, Bohu i Otchani. Stwrca, taki jak El, Marduk, Baal czy Jahwe, musi najpierw stoczy walk z wod - upersonifikowan przez prorokw pod imionami Lewiatan, Rahab lub Wielki Smok - nie tylko dlatego, e zastpuje stworzycielk, ktra jest bogini podnoci, a tym samym wody, lecz rwnie dlatego, e matriarchat moe by przedstawiony w micie jako chaotyczne pomieszanie dwch pci, co odwleka ustanowienie patriarchalnego porzdku spoecznego - tak jak deszcz lejcy si do morza opnia pojawienie si suchego ldu. Dlatego obydwa pierwiastki - mski i eski - musz zosta najpierw odpowiednio oddzielone, jak w przypadku Szu, egipskiego wadcy kosmosu, ktry wyrwa Nut, bogini nieba, z obj Gba, boga ziemi, albo te jak w przypadku Jahwe Elohim, ktry oderwa wysze wody mskie z obj niszych wd eskich (zob. 4e). Babiloski Marduk, rozcinajc na dwoje Tiamat, oddzieli j w rzeczywistoci od Apsu, boga wd wyszych.2. W mitologii ugaryckiej Baal wyznacza dno morskie na siedzib pokonanej wody, traktowanej rwnoczenie jako bstwo i ywio:

O, rybaku...We w swe rce wielk sie, Rzu j w Jam, ukochan Ela, W morze Ela, t askaw, W otcha Ela...

3. Nie ma zgodnoci co do oryginalnego znaczenia Tohu" i Bohu", lecz gdy do Tohu" (thw) dodamy przyrostek m, otrzymamy Tehom" (thwm), biblijn nazw pierwotnego potwora morskiego. Tehom" w liczbie mnogiej daje Tehomot" (thwmwt). Takie same przyrostki zmieniaj Bohu" w Behom" i Behomot" (bhwmwt) - form stanowic wariant Behemota z Ks. Hioba, ldowego odpowiednika morskiego potwora Lewiatana. Nieatwo odrni Lewiatana od Rahaba, Tannina, Nachasza czy jakiegokolwiek innego mitycznego stworzenia uosabiajcego wod. U podoa Ks. Rodzaju 1,2 moga kry si opowie, e w pierwotnym stadium wiat skada si z potwora morskiego, Tohu, i potwora ldowego, Bohu. Jeli tak, to z powodw doktrynalnych (zob. 1.13, 16) zaprzestano utosamia Tohu z Tehomot, a Bohu z Behemot (zob. 6m-p), rozumiejc odtd Tohu i Bohu jako nie upersonifikowane stany pustki czy chaosu, a Boga obarczono odpowiedzialnoci za pniejsze stworzenie Tehomota (czyli Lewiatana) i Behemota.4. Babiloski potwr morski, odpowiadajcy hebrajskiemu Tehomotowi, wystpuje jako Tiamat, Tamtu, Tamdu i Taawatu, a w Deprimis principiis Damaskio-sa jako Tauthe. Rdzeniem tej nazwy jest wic taw, ktre ma taki sam zwizek z Tiamat, co Tohu z Tehom i Tehomot. Ponadto fakt, e tehom w jzyku hebrajskim nigdy nie przyjmuje rodzajnika okrelonego, dowodzi, e niegdy byo to imi wasne, podobnie jak Tiamat. Tehemot jest zatem hebrajskim odpowiednikiem Rodzicielki Tiamat, ukochanej boga Apsu, ktrego imi rozwino si ze starszego sumeryjskiego Abzu. Abzu natomiast by otchani sodkiej wody, z ktrej wynurzy si Enki, bg mdroci. Rahab (zarozumiao") jest synonimem Tehomota. W Ks. Hioba 26,12 wystpuje nastpujca paralela:

Potg wzburzy pramorze, roztrzaska Rahaba sw moc.

5. Duch Boy unoszcy si nad wodami w Ks. Rodzaju 1,2 nasuwa myl o ptaku i we wczesnym poemacie biblijnym rzeczywicie porwnano Boga do ora krcego nad swoimi piskltami" (Ks. Powt. Prawa 32, 11). Lecz wyraz ruach, tumaczony zwykle jako duch", pierwotnie oznacza wiatr", co przypomina fenicki mit o Stworzeniu przytoczony przez Filona z Byblos: pierwotny chaos uleg dziaaniu wiatru, ktry zakocha si we wasnym ywiole. Inny autor kosmogonii pochodzcy z Byblos podaje, e Baou, pierwiastek eski, zosta zapodniony przez ten wiatr. Bogini Baou, ona boga-wiatru, Kolpii, zostaa rwnie utosamiona z greck bogini, Nyks (noc"), ktr Hezjod czyni bogini wszechrzeczy. W Grecji bya ni Eurynome, ktra wzia za kochanka wa Oriona (zob. 1.10).6. Heretycy oficcy z I w. n.e. wierzyli, e wiat zosta spodzony przez wa. W z brzu, wedug tradycji hebrajskiej wykonany przez Mojesza na polecenie Boga (Ks. Liczb 21, 8-9) i czczony w sanktuarium wityni a do czasu, gdy zniszczy go reformatorski krl Ezechiasz (2 Ks. Krlewska 18, 4), sugeruje, e w pewnym momencie Jahwe utosamiany by z bogiem-wem, tak jak Zeus w sztuce orfickiej. Pami o Jahwe jako wu przetrwaa w pnym midraszu, wedug ktrego Bg, gdy napad na Mojesza (Ks. Wyjcia 4, 24 i nast.) ciemn noc podczas postoju na pustyni, przybra posta ogromnego wa i pokn Mojesza a po ldwie. W Jerozolimie zwyczaj zabijania zwierzt ofiarnych po pnocnej stronie otarza (Ks. Kapaska 1,11; M. Zewachim V, 1 -5) wskazuje na wczesny kult Pnocnego Wiatru, jaki znano w Atenach. Przypuszczalnie w pierwotnym micie Wielka Matka wyonia si z chaosu. Wiatr, ktry wia w lad za ni, przemieni si w wa i zapodni j. Wwczas ona zmienia si w ptaka (gobia lub ora) i zniosa Jajo wiata, na ktrym w zwin si w kbek i wysiedzia je.7. Wedug psalmu galilejskiego (89) Bg stworzy niebo i ziemi, pnoc i poudnie oraz Tabor i Hermon dopiero po poskromieniu Rahaba i rozpdzeniu innych wrogw. A wedug Ks. Hioba 9, 8-13, kiedy On rozcign niebiosa i stpa po morskich falach, ulegy mu suki Rahaba". Owe suki przypominaj sprzymierzecw Tiamat w jej walce przeciwko Mardukowi, ktry poskromi j wit kltw.8. Aluzje biblijne do Lewiatana jako do wielogowego potwora morskiego, do uciekajcego wa" (nachasz bariach) lub do krtego wa" (nachasz aqalatori) przypominaj teksty ugaryckie: Jeli uderzycie Lotana... krtego wa, potnego, o siedmiu gowach..." oraz: Baal przebije sw wczni, tak samo jak uderzy Lotana, krtego wa o siedmiu gowach". Jzyk ten zbliony jest do hebrajskiego biblijnego: Lewiatan (Iwyth) wystpuje w ugaryckim jako lotan; nchsz brch jako bthn (znaczy to samo co hebrajski ptn w") brch; a nchsz 'qltwn jako bthn 'qltn (ANET 138b).9. Niektrzy (Gunkel i inni) doszukuj si powizania midzy Apsu, towarzyszem Tiamat, personifikacj wd wyszych, a hebrajskim terminem efes oznaczajcym kres, nico". Wyraz ten wystpuje zwykle w liczbie podwjnej: afsajim lub afse erec krace ziemi" (Ks. Powt. Prawa 33, 17; Ks. Micheasza 5, 3; Ks. Psalmw 2, 8 itd.). Jego wodna konotacja przetrwaa w biblijnym proroctwie (Ks. Zachariasza 9, 10): Jego wadztwo siga bdzie od morza do morza, od brzegw rzeki a po krace ziemi", gdzie poetycka konwencja wymaga, by krace ziemi" rwnie oznaczay rzek", przypuszczalnie strumie Ocean. Podobnie w Ks. Przysw 30, 4 afsajim odnosi si do wd":

Kto wody owin paszczem? Kto afsajim ziemi utworzy?

Stwrca trzymajcy kosmiczne ywioy w garci lub w rkach jest ulubionym tematem bliskowschodniej mitologii. Zwycistwo Boga nad efes czy afsajim odnotowane zostao w Ks. Psalmw 67, 8 oraz w 1 Ks. Samuela 2, 10. Izajasz (Ks. Izajasza 45, 22) owiadczywszy, e Bg sam stworzy ziemi, zwraca si do afsajim w Jego imieniu: Nawrcie si do mnie, by si zbawi, wszystkie afsajim wiata!"10. Chocia hebrajscy prorocy nadawali imionom Apsu, Tiamat i Baou czysto abstrakcyjne znaczenie, to w Ks. Izajasza 40, 17 werset:

Niczym s przed Nim wszystkie narody, znacz dla Niego tyle co Efes i Tohu...

nastpuje bezporednio po fragmencie przypominajcym czyny Boga podczas dni Stworzenia. A kiedy prorok przepowiada zagad Edomu w Ks. Izajasza 34,11-12, Tohu, Bohu i Efes odsyaj wyranie do swego mitologicznego znaczenia:...rozcignie [Bg] nad nimsznur Tohui kamienie Bohu....wszyscy jego ksita bd Efes.

11. Zamkn Tehom za zasuw i dwojgiem drzwi" oznacza podwjne drzwi i zasuw przecignit przez obydwa ich skrzyda. Ten sam obraz wystpuje w Enuma elisz: gdy Marduk zabi Tiamat i uformowa niebiosa z poowy jej ciaa, zacign w poprzek zasuw, a powyej umieci stra, by wody Tiamat nie wypyny". Tekst Enuma elisz sugeruje, e nachasz bariach, wyraenie z Ks. Izajasza 27, 1 i Ks. Hioba 26, 13 okrelajce Lewiatana, mogoby rwnie znaczy zaryglowany w". Bariach bez adnych zmian w wokalizacji znaczy zarwno zaryglowany, zamknity w rodku", jak i uciekajcy" W Biblii Tysiclecia wyraenie to tumaczone jest rnie: w Ks. Izajasza 27,1 jako w pochliwy", w Ks. Hioba 26,13 jako W Zbieg" (przyp. tum.)..12. Paran, gdzie wedug Ks. Habakuka 3, 3 Bg ustanowi sw siedzib, jest jedn z wielu gr w Temanie (poudniowym kraju"), ktre, jak powiadaj, zostay w ten sposb zaszczycone; pozostaymi s Horeb, Synaj i Seir (Ks. Wyjcia 3, 1; Ks. Powt. Prawa 33,2). Z Paranu Bg wyrusza zwykle jako mciciel na skrzydach burzy (Ks. Zachariasza 9, 14). Grzyste pustkowia Paranu, Sin i Kadesz, po ktrych Izraelici bdzili przez czterdzieci lat i gdzie Bg ukaza im si w ogniu (Ks. Wyjcia 19, 1-3 i 16-20), zwizane s nie tylko z Mojeszem, lecz take z Eliaszem (1 Ks. Krlewska 19, 8) i Abrahamem (zob. 29g).

3. MITYCZNA KOSMOLOGIAa) Tak wielkie byo dzieo dokonane podczas Stworzenia, e wdrwka piechot po ziemi ze wschodu na zachd zajaby czowiekowi piset lat - gdyby y wystarczajco dugo, by j ukoczy -a wdrwka z pnocy na poudnie zajaby mu nastpne piset lat. Odlegoci te odpowiadajodlegoci z ziemi do pierwszego nieba oraz od pierwszego nieba do jego wierzchoka. Jeli chodzi o sam ziemi, to jedn trzeci jej powierzchni zajmuje pustynia, jedn trzeci morze, a pozosta jedn trzeci ld nadajcy si do zamieszkania Mid. Konen, 27..Niektrzy szacuj szeroko ziemi na 6 000 parasangw, czyli okoo 29 000 kilometrw we wszystkich kierunkach, a wysoko nieba na 1 000 parasangw, czyli okoo 4 800 kilometrw B. Pesachirn 94a. Inni sdz, e ziemia jest jeszcze bardziej rozlega. Egipt powiadaj - mierzy 400 parasangw na 400, czyli 1 900 kilometrw na 1 900, a przecie Egipt zajmuje powierzchni jednej szedziesitej Etiopii, Etiopia jedn szedziesit powierzchni ziemi, ziemia jedn szedziesit Edenu, a Eden jedn szedziesit Gehenny. Tak wic ziemia w stosunku do Gehenny jest jak maa pokrywka w stosunku do olbrzymiego kota B. Pesachirn 94a..Na wschd od zamieszkanego wiata ley ogrd Eden, miejsce pobytu sprawiedliwych. Na zachd za Ocean ze swymi wyspami, a poza nimi Pustynia, jaowa kraina, gdzie pezaj jedynie we i skorpiony. Na pnocy rozciga si Babilonia i Chaldea, a dalej za nimi znajduj si spichlerze ognia piekielnego oraz spichlerze niegu, gradu, mgy, mrozu, ciemnoci, wichrw i innych ywiow. yj tu demony, ze duchy i zastpy Samaela. Tu te mieci si Gehenna, gdzie uwizieni s grzesznicy. Na poudniu le komnaty Temanu, spichlerze ognia, i jaskinia dymu, skd wieje nieustannie gorcy huragan Mid. Konen, 27-31..b)Wedug innych wschd jest miejscem, skd rozprzestrzenia si na wiatwiato i ciepo, zachd zawiera spichlerze niegu i gradu, z ktrych wiej zimne wiatry. Rosa i bogosawione deszcze pochodz z poudnia, pnoc rodzi ciemno Num. Rab. 2,10; 3,12; Mid. Konen, 38; Pesiqta Chadta, 49.Bg przymocowa firmament do krawdzi ziemi na wschodzie, poudniu i zachodzie, lecz pnocn stron pozostawi woln owiadczajc: Jeli kto powie Ja jestem Bogiem, niech przy wie rwnie t stron na dowd swej boskoci" PRE, rozdz. 3..c)Nazwy kolejnych siedmiu ziem oddzielonych huraganami brzmi nastpujco: Erec, Adama, Charawa, Cijja, Jabbasza, Arqa, Tewel i Cheled . Mid. Konen, 32-33. Inne rda podaj nieco odmienne imiona: por. Zohar Chadasz, 20b.

d)Arqa, pita ziemia liczc od dou, obejmuje Gehenn z jej siedmioma warstwami, z ktrych kada kryje spichrze ciemnoci. Najwysz warstw jest Szeol, a pod nim le inne, ktre zw si Zguba, Najniszy D, ciek, Cisza, Bramy mierci oraz Bramy Cienia mierci. Ogie kadej z warstw jest szedziesit razy bardziej pracy od ognia poprzedniej warstwy. Tu odbywaj kar grzesznicy, a anioy ich torturuj . Mid. Konen, 30, 35-36.

Tewel, szsta ziemia, zawiera wzgrza, gry, doliny i rwniny zamieszkane przez nie mniej ni trzysta szedziesit pi gatunkw stworze. Niektre z nich maj gow i ciao wou, lecz obdarzone s ludzk mow. Inne maj na jednym tuowiu dwie bliniacze gowy, czworo uszu, czworo oczu, dwa nosy i dwie pary ust, cztery rce i cztery nogi. Gdy siedz, wygldaj jak dwoje ludzi, lecz gdy chodz - jak jeden czowiek. Kiedy jedz i pij, dwie gowy tocz spr, oskarajc si nawzajem o zabieranie wikszej porcji. Uwaane s jednake za zacne stworzenia Mid. Konen, 36..Cheled, nasza wasna ziemia, nie potrzebuje opisu Mid. Konen, 36..e) Zdania s podzielone co do tego, czy istniej dwa nieba, trzy, siedem czy dziesi Gen. Rab. 176-77; B. Chagiga 12b. . Niewtpliwie jednak ich liczba zgadza si z liczb siedmiu ziem Por. Ginzberg, V, 10. . Firmament okrywa ziemi, jak pokrywa w ksztacie kopuy Mid. Konen, 33., a jego krawdzie dotykaj okalajcego Oceanu. Haki nieba zanurzone s w tych wodach. PRE, rozdz. 3.Pewien Arab zaprowadzi kiedy Rabba bar Bar-Chana do samej krawdzi ziemi, gdzie przymocowany jest firmament. Rabba zabra ze sob kosz peen chleba, a poniewa nadesza pora modlitwy, umieci go na wystpie niebieskiego okna. Pniej na prno szuka kosza i zapyta: Kto ukrad mj chleb?" Arab odpowiedzia: Nikt, lecz koo firmamentu obrcio si, gdy ty odmawiae modlitw. Zaczekaj do jutra, a znw bdziesz jad chleb" B. Bawa Batra 74a..Niektrzy opisuj ziemi jako korytarz otwierajcy si tylko na pnoc, bowiem gdy soce, poruszajc si ze wschodu na zachd, dociera do pnocno-zachodniego rogu, skrca tam, wznosi si i cofa, tym razem za kopu firmamentu. Wwczas, poniewa firmament jest nieprzezroczysty, powrotna wdrwka soca powoduje noc nad ziemi. Jednake gdy dociera do kraca wschodniego, przechodzi raz jeszcze pod kopu firmamentu i wieci dla caej ludzkoci B. Bawa Batra 25b. .f) Rabbi Szymon ben Laqisz nazywa siedem niebios nastpujco: Wilon, Ragi'a, Szechagim, Zewul, Ma'on, Machon i 'Arawot B. Chagiga 12b. . Wszystkie s zamocowane i wysklepione ponad ziemi jedno nad drugim jak upiny cebuli - z wyjtkiem Wilon, najniszego, ktre osania przed gorcem najwysz ziemi. Dlatego te o wicie Wilon rozpina si na niebie, lecz o zachodzie soca zwija si, by pozwoli ksiycowi i gwiazdom wieci z Ragi'a, drugiego nieba Mid. Konen, 37. .g) W Szechagim para aren miele mann dla sprawiedliwych, w Zewul znajduje si Jerozolima niebieska, witynia i otarz, na ktrym archanio Micha skada ofiary. W Ma'on peni sub zastpy aniow, ktrych hymny sawi miosierdzie Boe przez ca noc, lecz milkn o wicie, by Bg mg usysze lud Izraela piewajcy Mu na dole chwa. Machon zawiera spichrze niegu i gradu, strychy rosy i deszczu, komnaty burz i jaskinie mgy. W 'Arawotprzebywa Sprawiedliwo, Prawo i Dobroczynno, skarby ycia, Pokoju i Bogosawiestwa, dusze sprawiedliwych, dusze jeszcze nie narodzonych, rosy, ktrymi Bg oywi martwych, rydwan ujrzany w wizji przez Ezechiela, anioy w subie oraz Tron Boy B. Chagiga 12b .h) Wedug cakowicie odmiennego pogldu w najniszym niebie znajduj si chmury, wiatry, wody wysze, dwustu aniow wyznaczonych do pilnowania gwiazd, spichlerze niegu, lodu i rosy oraz ich anioy stre.W drugim niebie panuje zupena ciemno nad grzesznikami zakutymi w kajdany, ktrzy oczekuj Sdu.W trzecim niebie ley ogrd Eden, peen cudownych drzew owocowych wraz z Drzewem ycia, pod ktrym wypoczywa Bg za kadym razem, gdy odwiedza Eden. Dwie rzeki wypywaj z Edenu: jedna pynca mlekiem i miodem, druga - winem i oliw. Rozdzielaj si one na cztery odnogi, spywaj i okalaj ziemi. Trzystu aniow wiata, nieprzerwanie wychwalajcych Boga, strzee ogrodu bdcego niebem, do ktrego wpuszczane s po mierci dusze sprawiedliwych. Na pnoc od Edenu rozciga si Gehenna, gdzie ciemne ognie pra wiecznie, a rzeka pomieni przepywa przez krain dotkliwego mrozu i lodu. Tutaj grzesznicy cierpi tortury.W czwartym niebie znajduj si rydwany, ktrymi powo soce i ksiyc, a take wielkie gwiazdy, kada z tysicem mniejszych w swym orszaku, towarzyszce socu w jego wdrwce: cztery po prawej, cztery inne po lewej. Dwa wiatry cign te rydwany - jeden w ksztacie feniksa, drugi - wa z brzu, cho po prawdzie ich twarze podobne s do pyska lwa, a dolneczonki do Lewiatana. Kady wiatr ma dwanacie skrzyde. Na wschodzie i zachodzie tego nieba stoj bramy, przez ktre rydwany przejedaj o wyznaczonych godzinach.W pitym niebie mieszkaj Upade Anioy, ktre przycupny tam w cichej, wiecznie trwajcej rozpaczy.W szstym niebie yje siedem feniksw, siedmiu cherubinw piewajcych bez przerwy chwa Bogu oraz zastpy promiennych aniow pogronych w studiach astrologicznych, a poza tym inne anioy, ktre strzeg godzin, lat, rzek, mrz, zbiorw, pastwisk i ludzkoci, zwracajc uwag Boga na wszystkie niezwyke widoki, jakie zauwa.W sidmym niebie, miejscu niewysowionego wiata, przebywaj archanioowie, cherubini, serafini oraz boskie koa. Tu sam Bg zajmuje Boy Tron, a wszyscy piewaj Mu chwa 2 Ks. Henocha III-IX oraz rwnolege rda rabiniczne, Ginzberg, V, 158 i nast..Olbrzymie zaczepy przytwierdzone do krawdzi kadego nieba, czce go z krawdziami odpowiedniej ziemi, zapobiegaj rozpadniciu si tych siedmiu niebios i siedmiu ziem i nie pozwalaj im spa w pustk rozcigajc si poniej. Jednake najwysza ziemia przytwierdzona jest do krawdzi drugiego nieba (nie pierwszego, ktre jest niczym innym ni rozwijan zason), druga ziemia przytwierdzona jest do trzeciego nieba i tak dalej. W dodatku kade niebo przymocowane jest do ssiedniego nieba w ten sam sposb. Caa struktura przypomina wic czternastopitrow wie, ktrej najwysze pitro, 'Arawot, zawieszone jest u ramienia Boga - cho niektrzy twierdz, e Bg podtrzymuje niebiosa praw rk, a ziemie lew.Codziennie Bg dosiada cherubina i odwiedza wszystkie te wiaty, gdzie przyjmuje hod i uwielbienie. W drodze powrotnej dosiada skrzyde wiatru Mid. Konen, 33-34..*1. Powysze doktryny rabiniczne, w wikszoci zapoyczane na chybi trafi ze rde greckich, perskich i babiloskich, miay na celu zdumiewa suchaczy zasigiem i zoonoci dzie Boga, za sama niemono pogodzenia ktrychkolwiek dwch teorii jeszcze potgowaa to wraenie. Mdrcy przyjli biblijn koncepcj paskiej Ziemi i pojawianie si soca na wschodzie kadego ranka zbijao ich z tropu. Wlizn si tam jeden drobny szczeg wiedzy matematycznej: rozmiary Ziemi s zblione do tych, ktre proponowa w II w. p.n.e. ptolemejski fizyk Eratostenes z Cyreny.Umieszczanie Gehenny nie tylko w wiecie podziemnym, lecz take na ziemi i w jednym z niebios jest by moe echem Ks. Amosa 9, 2 - Gdyby udali si do Szeolu, stamtd rka moja ich wemie; gdyby wstpili do nieba, stamtd ich cign".2. Teman oznacza zarwno poudnie", jak i kraj poudniowy". Ezaw mia wnuka o takim imieniu, ktrego ojcem by Elifaz. Przywdca Temanu" jest dwukrotnie wspomniany we fragmencie, w ktrym wymieniono te Chuszama z poudniowego kraju (temani) jako krla Edomu Ks. Rodzaju 36 (przyp. thim.).. Elifaz Temanita" (temani) by jednym z pocieszycieli Hioba. Gdzie indziej odlegy kraj poudniowy" wystpuje jako region tajemniczych komnat" i poudniowych wichrw". Pny midrasz (zob. b) opowiadajcy o tych komnatach odnosi si albo do Jemenu w Poudniowej Arabii, albo do Tajma, osady w Pnocnej Arabii lecej okoo 400 kilometrw na wschd od wejcia do zatoki Akaba.3. Chaszmal jest nadprzyrodzon substancj, ktra wedug pierwszego rozdziau Ks. Ezechiela dodaje pomiennego blasku Tronowi Boemu oraz Obliczu Boga. Septuaginta Septuaginta - przekad Starego Testamentu z jzyka hebrajskiego na grecki dokonany w Aleksandrii w II w. p.n.e. (przyp. tum.). chaszmal tumaczy jako electron, co w jzyku greckim wie si z Elector, jedn z nazw soca, i dlatego znaczy wieccy zotym wiatem"; std albo bursztyn, albo bursztynowe electrum, stop zota ze srebrem. Chaszmal we wspczesnym jzyku hebrajskim znaczy elektryczno", gdy pocieranie bursztynu przycigajcego ziarna pyu byo, jak si zdaje, pierwszym dowiadczalnym uyciem elektrycznoci. Lecz poniewa pioruny od dawien dawna kojarzono z potg Boga, Ezechiel mg uwaa w boski chasztnal za rdo piorunw.4. W epoce Talmudu spekulacje nad struktur wszechwiata nazywano ma'ase merkawa, zagadnienia rydwanu", co wzio si z Boego rydwanu opisanego przez Ezechiela. Faryzeusze uwaali, e zgbianie tych zagadnie jest niebezpieczne, a o uczonych ludziach, ktrzy nie przedsiwzili naleytych rodkw ostronoci, kryo wiele opowieci: Ben Azzaj zmar nagle, Ben Zoma postrada zmysy, Elisza ben Abuja sta si heretykiem. Jedynie Rabbi Akiwa unikn nieszczcia dziki pokorze i ostronoci (B. Chagiga 14b-16a).5. Wzmianka o tym, e cay wszechwiat zawieszony jest u ramienia Boga, pojawia si po raz pierwszy w Talmudzie Babiloskim (B. Chagiga 12b): Rabbi Jose powiedzia: Ziemia spoczywa na kolumnach, kolumny na wodzie, woda na grach, gry na wietrze, wiatr na huraganie, a huragan zwisa z ramienia Boga". Trudno to jednak pogodzi z Jego codziennymi odwiedzinami w kadym niebie i ziemi.6. Erec znaczy ziemia", podobnie jak adama i arqa (zapoyczenie z aramejskiego), cijja jaowo, sucho", jabbasza suchy ld", charawa jaowa ziemia", tewel i cheled wiat".Wilon znaczy zasona", raqi'a firmament", szechaim chmury" lub arna", zewul miejsce pobytu", ma'on siedziba", machon umieszczenie", a 'arawot rwniny".

4. GLOSY DO OPOWIECI O STWORZENIUa) Bg stworzy niebiosa ze wiata swej szaty. Kiedy rozcign je jak tkanin, zaczy one same rozpociera si dalej i dalej a do chwili, gdy On zawoa: Wystarczy!" Ziemi stworzy ze niegu spod swego Tronu Boego, rzucajc gar na wody, ktre zamarzy i przemieniy si w py. Ziemia i morze rwnie rozcigay si dalej i dalej, a On zawoa: Wystarczy!" PRE, rozdz. 3; por. Gen. Rab. 3-4, 20; B. Chagiga 12a.b) Niektrzy jednak powiadaj, e Bg utka dwa pasma przdzy - jedno z ognia i jedno ze niegu, by stworzy wiat, a dwa inne - z ognia i wody, by stworzy niebiosa. Inni utrzymuj, e niebiosa zostay zrobione tylko ze niegu Tanchurna Buber Gen. 8; Gen Rab. 31 i 75 oraz rwnolege rda..c) Za dawnych rzdw Wody panowao takie zamieszanie i chaos, e mdrcy unikaj jakichkolwiek wzmianek na ten temat. Porwnanie Boga do krla budujcego swj paac nad ogromnymi latrynami - powiadaj - byoby trafne, lecz uwaczajce Jer. Chagiga 77c w rodku .d) Tak wic Bg wygna Tohu i Bohu z ziemi, zachowujc ich jednak w postaci dwch z piciu warstw oddzielajcych siedem ziem. Tohu mona z atwoci odrni jako cienk, zielon lini na horyzoncie, z ktrej kadego wieczoru ciemno ogarnia wiat. Bohu jest rwnie nazw nadan pewnym byszczcym kamieniom zanurzonym w Otchani, gdzie czai si Lewiatan Gen. Rab. 75; por. Pesiqta Chadta, 59; Mid. Konen, 35-36; B. Chagiga 12a; oparty na Ks. Izajasza 34, 11; 45, 19 i Ks. Hioba 26, 7..e) Bg zasta mskie Wody Wysze i eskie Wody Nisze splecione w namitnym ucisku. Niech jedne z was si podnios - rozkaza - a drugie opadn!" Lecz one uniosy si razem, na co Bg zapyta: Dlaczego podniosycie si obydwie?" Jestemy nierozdzielne" - odpowiedziay jednogonie. Pozostaw nas naszej mioci!" Wwczas Bg skin maym palcem i oderwa jedne od drugich - Wysze podnis, a Nisze opuci. Aby je ukara za krnbrno i stawianie oporu, rzuciby je niechybnie na pastw ognia, gdyby nie zaczy baga o ask. Przebaczy im pod dwoma warunkami: e podczas wyjcia z niewoli egipskiej pozwol Dzieciom Izraela przej such nog i e powstrzymaj Jonasza od ucieczki statkiem do Tarszisz Mid. Konen, 25..f) Rozdzielone Wody, cierpic katusze z powodu rozki, day wyraz swej udrce, pdzc jedna w kierunku drugiej i zalewajc szczyty gr. Lecz kiedy Wody Nisze zachlupotay u samych stp Boego Tronu, On krzykn oburzony i stratowa je stopami Gen. Rab. 34-35; Seder Rabba diBereszit, 314; Mid. Aseret Hadibrot, 63; Mid. Tehillirn, 414; PRE, rozdz. 5..g) Inni powiadaj, e Wody Nisze rozaliy si, poniewa odsunito je i nie byy ju tak blisko Boga. Podniosy wrzask: Nie uznano nas godnymi przebywania w obecnoci naszego Stwrcy" i prboway przedosta si do Jego tronu jako suplikanci. Sefer Raziel, 315.h) Trzeciego dnia, kiedy Bg zacz zbiera Sone Wody w jedno miejsce - sprawiajc w ten sposb, e wyoni si suchy ld - te zaprotestoway: Zakrywamy cay wiat, a mimo to nie moemy rozprostowa okci. Czy chcesz nas cieni jeszcze bardziej?" Wtedy Bg zabi kopniciem ich przywdc, Okeanosa PRE, rozdz. 5; Mid. Tehillirn, 415; Ex. Rab. 15, 22; Num. Rab. 18, 22; Tanchurna Chaje Sara 3, ss. 32b. i) Po usuniciu tych trudnoci Bg wyznaczy odrbne miejsce kademu zbiorowisku Wd. Jednake na horyzoncie s one oddzielone jedynie szerokoci trzech cienkich palcw Gen. Rab. 17..j) Bywaj chwile, e morze nadal zagraa zaporze z piasku. Pewnego dnia dowiadczony marynarz powiedzia Rabba z Babilonu: Odlego midzy jedn fal a nastpn moe wynosi trzysta mil morskich, a do tego kada moe wznie si na wysoko trzystu mil. Niedawno fala uniosa nasz statek tak blisko maej gwiazdy, e ta zwikszya si do wielkoci pola, na ktrym mona by zasia czterdzieci miar ziarna gorczycy. Gdybymy wznieli si jeszcze wyej, podmuch gwiazdy spaliby nas. I usyszelimy, jak jedna z fal woa do swej towarzyszki: Siostro, czy pozostao jeszcze co na wiecie, czego ty nie zmiota? Jeli tak, pozwl, e ja to zniszcz. Lecz druga fala odrzeka: Uszanuj potg naszego Pana, siostro. Nie wolno nam przekroczy zapory z piasku nawet na szeroko jednej nitki... B. Bawa Batra 73a.k) Bg zabroni rwnie Tehom, sodkim Podziemnym Wodom, podchodzi do gry - chyba e czyni to po trochu - i zmusi je do posuszestwa kadc na nich skorup, na ktrej wyry swe Niewysowione Imi. Piecz ta zostaa zdjta tylko raz - kiedy ludzko zgrzeszya w czasach Noego. Wwczas Tehom poczya si z Wodami Wyszymi i wsplnie zalay ziemi Jer. Sanhedrin 29a na dole; Mid. Szemuel, rozdz. 26; Jalqut Reubeni I, 4; II, 109; por. Henoch LIX, 7-10; PRE, rozdz. 23; wszystkie oparte na Ks. Rodzaju 7,11..l) Od tamtej pory Tehom zawsze przebywaa pokornie skulona w swej gbokiej kryjwce jak potna bestia, wytryskujc w postaci rde dla wszystkich, ktrzy na to zasuyli, i ywic korzenie drzew. Cho w ten sposb wywiera wpyw na ludzki los, nikt nie moe odwiedzi jej przepastnego wntrza Ks. Rodzaju49, 25; Ks. Ezechielami, 4; 26, 19; 31, 15; Ks. Hioba 38,16..) Tehom dostarcza ziemi trzy razy wicej wody ni deszcz. Podczas wita Szaasw kapani ze wityni skadaj ofiary z wina i wody na otarzu Boga. Wtedy Ridja, anio o wygldzie trzyletniej jawki z rozszczepion warg, rozkazuje Tehom: Niech wytrysn twe rda!", a Wodom Wyszym nakazuje: Niech spadnie deszcz!" Gen. Rab. 122, 294; B. Taanit 25b.m) Niektrzy powiadaj, e klejnot noszcy imi Mesjasza - ktry pywa zdany na ask wiatru, a zbudowano Otarz Ofiarny na grze Syjon, na ktrym w kocu osiad - by pierwsz sta rzecz stworzon przez Boga. Inni, e by ni kamie wgielny podtrzymujcy Jego otarz i e kiedy Bg powstrzyma wody Tehom, wyry swe Imi o czterdziestu dwch literach na tym kamieniu, a nie na skorupie. Jeszcze inni twierdz, e rzuci kamie w gbokie wody, a wok zbudowa ld, dokadnie tak jak dziecko przed narodzeniem rozwija si od ppka na zewntrz. w kamie pozostaje ppkiem wiata po dzi dzie Jalqut Reubeni, I, 4, 22; U, 109; Mid. Adonaj Bechochma, 63; Seder Arqirn, 70a; B. Joma 54b; PRE, rozdz. 35; Mid. Tehillirn, 91; Zohar III, 322; por. Patai, Man and Tempie, 85..n) Pniej, gdy Adam zastanawia si, jak zostao stworzone wiato, Bg da mu dwa kamienie - Ciemnoci oraz Cienia mierci - a on uderzy jednym kamieniem o drugi. Buchn z nich ogie. Tak to zostao zrobione" - rzek Bg Mid. Tehillirn, 404; Num. Rab. 15, 7..*1. Zarwno w mitologii ugaryckiej, jak i hebrajskiej woda zawsze przyjmuje dualistyczn posta: s zatem dwa Potoki, dwa Oceany i dwie Otchanie. S rwnie wzmianki o podaniu wd eskich przez wody mskie: kiedy Kotar wa-Chasis zbudowa dom bogu deszczu, Baalowi, zabroniono mu otwiera jakiekolwiek okno, przez ktre zakochany Jam (morze") mgby dostrzec dwie ony boga - Padrij (olniewajc") crk Ar (wiata"), oraz Tallij (mokr od rosy") crk Rabba (kropienia"). cianami domu byy chmury, jak w Niebieskim Przybytku Boga (zob. 2a). Baal tu przed atakiem na Jama otwiera okno domu, rozdziera chmury i grzmi witym gosem, ktry wstrzsa ziemi (...) tak e dr gry..."2 Metafora o krlu, ktry zbudowa swj paac ponad latrynami, moe odnosi si do mskiej i eskiej prostytucji oraz innych odraajcych praktyk" kananejskich odprawianych na grze Syjon na cze Baala i Aszery przed monoteistyczn reform rytuaw wityni (2 Ks. Krlewska 23,4 i nast).3. Trzyletnie jawki powszechnie kojarzono z kultem ksiyca, poniewa ich rogi przypominaj ksiyc w nowiu i poniewa ksiyc ma trzy fazy. W astrologii babiloskiej ksiyc by planetarnym opiekunem wody, a zgodnie z Prawem Mojeszowym doskona czysto rytualn mona byo uzyska dziki wodzie oddzielenia" (Ks. Liczb 19, 2 i nast.) zmieszanej z popioami czerwonej jawki. Dlatego te pojawienie si Ridji jako jawki podczas wita Szaasw, ktre rozpoczyna por deszczow, jest trafne z mitycznego punktu widzenia.4. Baganie wd o przebaczenie, gdy Bg zagrozi im spaleniem, przypomina fragment Iliady, w ktrym Hefajstos wznieca ogie w zarolach na brzegach Ksantu i zagotowuje jego wod, a ten si poddaje. Jednake moliwe, e chodzi o wczeniejsze rdo - z upywem lat staje si bowiem rzecz coraz bardziej oczywist, ile Homer zawdzicza mitom bliskowschodnim.5. Ide, e Bg podczas Stworzenia posuy si niegiem i ogniem, zaczerpnito, by moe, z Ks. Psalmw 148, 4-8:

Chwalcie Go, nieba najwyszei wody, co s ponad niebem:niech imi Jahwe wychwalaj,On bowiem nakaza i zostay stworzone,utwierdzi je na zawsze, na wieki;nada im prawo, ktre nie przeminie.Chwalcie Jahwe z ziemi,potwory i wszystkie morskie gbiny,ogniu i gradzie, niegu i mgo,gwatowny huraganie, co penisz Jego sowo (...)

6. W Egipcie znajdujemy paralel do ydowskiej legendy o wityni, wedug ktrej skaa, gdzie stano Sanktuarium, bya pierwsz trwa rzecz, jaka zostaa stworzona. Kamienne siedzenie Pytii w Delfach rwnie znane byo jako ppek wiata".7. Rabba, yd babiloski z III w. n.e., odbywa dalekie podre. Apokryficzny zbir jego przygd przypomina Histori prawdziw Lukiana z pocztkw II wieku, lecz cel tych opowieci jest moralizatorski, nie satyryczny.8. Imi Boga Izraela zaczto uwaa za zbyt wite, by ktokolwiek mg je wymwi, z wyjtkiem arcykapana w miejscu zwanym wite witych w Dzie Pojednania. W epoce Talmudu mdrcy powierzali uczniom raz na siedem lat tajemn wymow wyrazu zwanego tetragrammaton, zapisywanego spgoskami JHWH (B. Kidduszin 7la), ktry w pozostaych przypadkach czytano zawsze Adonaj. W owym czasie wtajemniczeni znali rwnie imiona Jahwe zoone z dwunastu, czterdziestu dwch i siedemdziesiciu dwch liter, zwizane by moe z Misteriami Kalendarza (zob. R. Graves, The White Goddess, rozdz. XVI). Jednake, gdy zaczto ich naduywa w czarach, zostay zakazane, i tylko najpoboniejsi kapani posugiwali si nimi nadal przy udzielaniu bogosawiestw - lecz nawet wtedy celowo piewali je niewyranie, poykajc" niektre goski i wyduajc inne w przecige linie melodyczne (B. Kidduszin 7la). Przypomina to egipski obrzd, w ktrym, wedug Demetriosa z Aleksandrii, sawiono bogw piewanymi kolejno siedmioma samogoskami.Alegoria dwch kamieni, z ktrych Adam wykrzesa ogie, oparta jest na Ks. Hioba 28, 3:

[Czowiek] kres kadzie ciemnoci, przeszukuje wszystko dokadnie, kamienie gbokich ciemnoci i cienia mierci.

Midrasz o kamieniu, skale czy skorupie, ktr Bg pooy na Tehom, uniemoliwiajc jej w ten sposb podnoszenie si i zalewanie ziemi, posiada prototyp sumeryjski. Mit o Enki i Ninhursag opowiada, e pierwotne wody Kur, czyli wiata Niszego, gwatownie wzniosy si ku powierzchni, nie dopuszczajc, by sodkie wody dotary do pl i ogrodw. Wwczas Ninurta, syn Enlila, bg burzliwego Wiatru Poudniowego, uoy na Kur stos kamieni i powstrzyma wylew.

5. WCZENIEJSZE DZIEA STWORZENIAa) Na pocztku Bg stworzy rozliczne wiaty, niszczc je jeden za drugim, gdy nie mogy Go zadowoli. Wszystkie zamieszkane byy przez ludzi, ktrych tysic pokole zgadzi, nie pozostawiajc po nich adnego ladu Gen. Rab. 23, 68,262-63.b) Po pierwszych prbach Stworzenia, Bg pozosta sam ze swym wielkim Imieniem i w kocu uzna, e aden wiat go nie zadowoli, jeli nie zapewni czowiekowi moliwoci skruchy. Dlatego, zanim ponownie zabra si do dziea, stworzy siedem rzeczy: Prawo, Gehenn, Ogrd Edeski, Tron Boy, Przybytek Niebieski, Imi Mesjasza oraz Skruch Mid. Tehillim, 391; PRE, rozdz. 3..c) Gdy upyny dwa boskie dni, czyli dwa tysice lat ziemskich, Bg zapyta Prawa, ktre stao si Jego doradc: A gdybym stworzy jeszcze inny wiat?" Panie wiata -odparo Prawo - jeli krl nie ma ani wojska, ani obozu, nad czym rzdzi? A jeli nie ma nikogo, kto by go sawi, jak ma z tego chwa?" Bg wysucha i potwierdzi PRE, rozdz. 3; por. Gen. Rab. 20.d) Jednake niektrzy powiadaj, e Prawo obstawao przeciwko stworzeniu ludzkoci przez Boga mwic: Nie pozostawiaj mnie na asce grzesznikw, ktrzy zo pij jak wod!" Bg odpar: Stworzyem Skruch jako lekarstwo na to; Tron Boy jako siedzib mego Sdu; Przybytek jako wiadka ofiar przebagalnych; Ogrd Edeski, by nagradza sprawiedliwych; Gehenn, by kara tych, ktrzy nie chc okaza skruchy; ciebie, by zajmowao umysy ludzi; oraz Mesjasza, by zebra wygnacw" Jalqut Reubeni, I, 22, cytujcy Sod Raza.*1. Nie wiadomo, czy odkrycie skamieniaoci pochodzcych z o wiele dawniejszej epoki ni czasy Adama, od ktrych upyno cztery tysice lat, wprawiao rabinw w zakopotanie. Jeli tak, to ich opowie o wczeniejszych prbach Stworzenia bya bardziej wiarygodn wersj ni teoria takich zoologw wiktoriaskich jak Philip Gosse: Bg - powiedzia on - powtyka skamieliny w skay,eby podda prbie wiar chrzecijask".2. Wieczno Prawa (por. Ew. w. Mateusza 5, 18) i jego istnienie przed Stworzeniem uznano za dogmat. Mit hebrajski jako kodeks zatwierdzajcy kolejne historyczne zmiany w religii staje si na tym pnym etapie alegoryczny i definiuje doktryn o zbawieniu indywidualnym (zob. 61.5).3. Gehenna bya ydowskim piekem. Jej nazw zapoyczono od nazwy doliny Hinnom w Jerozolimie, ktra obejmowaa Tofet (2 Ks. Krlewska 23, 10) - miejsce, gdzie pocztkowo skadano ofiary z ludzi bogu Molochowi (2 Ks. Kronik 33, 6), a nastpnie palono mieci z miasta.4. Ide, e jeden dzie Boski odpowiada tysicom lat ziemskich, zaczerpnito z Ks. Psalmw 90, 4: Bo tysic lat w Twoich oczach jest jak dzie wczorajszy, ktry min..."

6. OPIS PIERWOTNYCH POTWORWa) W czasach przed stworzeniem wiata Rahab, ksi morza, zbuntowa si przeciwko Bogu. Gdy otrzyma rozkaz: Otwrz usta, ksi morza, i poknij wszystkie wody wiata", zawoa: Panie wiata, zostaw mnie w spokoju!" Na to Bg zabi go kopniciem i zatopi jego cierwo pod falami, gdy adne zwierz naziemne nie mogo znie jego odoru B. Bawa Batra 74b; Num. Rab. 18,22; Mid. Wajosza, 46..b) Inni utrzymuj, e Bg darowa ycie Rahabowi i e pniej, gdy zazdroni anioowie wykradli i rzucili w morze Ksig Raziela, kompendium boskiej mdroci, ktr Bg da Adamowi, rozkaza On Rahabowi zanurkowa i odzyska j. Ksi morza bez ocigania wykona wtedy rozkaz, jednake pniej sprzyja wrogom Boga, podtrzymujc Egipcjan w sporze z Dziemi Izraela i wstawiajc si za armi faraona, ktr Bg ju mia zatopi w Morzu Czerwonym. Oszczd Egipcjan - zawoa - poprzesta na uratowaniu Izraela!" Lecz Bg podnis rk, zniszczy Rahaba i wszystkich jego pomocnikw. Niektrzy uwaaj Rahaba za niebiaskiego ksicia Egiptu". Inni nie odrniaj go ani od Lewiatana, ani od Okeanosa, ani od zadufanego Wielkiego Smoka, ktry twierdzi, e stworzy wszystkie morza i rzeki, a ktrego Bg wycign w sieci na brzeg wraz z jego potomstwem, zmiady im czaszki i poprzebija boki. A poniewa wci nie umierali, postawi stranikw, by pilnowali Wielkiego Smoka, ktry ostatecznie skona w dniu Sdu Mid. Wajosza, 47; Mid. Sechel Tow, 182; Ginzberg, I, 156; V, 26; Ks. Izajasza 51, 9; Ks. Psalmw 74,13; Ks. Izajasza 27,1; Ks. Hioba 7, 12; Ks. Ezechiela 29,3-4 i 32,2-6; por. Ks. Psalmw 148, 7; Psalmy Salomona II, 25-32; Gunkel, Schopfung und Chaos, 78 i nast..c) Potworne ky Lewiatana siay groz, z jego paszczy wydobywa si ogie i pomienie, z nozdrzy dym, z oczu przeraajcy bysk, a serce jego nie znao litoci. Wasa si wedug wasnego upodobania po powierzchni morza, pozostawiajc za sob olepiajc smug, lub w gbinach otchani, sprawiajc, e gotowaa si ona jak woda w kotle. adna bro z arsenau ludzkoci nie imaa siej ego usek. Bali si go sami mieszkacy nieba. Lecz Bg zapa go na haczyk, wywlk z gbiny, zwiza mu jzyk sznurem, przeku trzcin nozdrza, a szczki przebi kolcem, jak zwykej rybie rzecznej. Wtedy rzuci jego cierwo na dno odzi i zabra je, jakby udawa si na bazar Ks. Izajasza 27, l;Ks. Psalmw 74, 14; Ks. Hioba 40, 25-32; 41, 2-26..d) Kiedy Bg stworzy ryby i zwierzta morskie ze wiata i wody, pozwoli Lewiatanowi, ktry by wikszy ni wszyscy jego towarzysze razem wzici, rzdzie nimi z tronu wzniesionego na gigantycznej podwodnej skale. Niektrzy twierdz, e mia wiele gw lub e byy dwa Lewiatany - Pochliwy W oraz Krty W - i e obydwa Bg zniszczy. Inni, e oszczdzi Lewiatana, poniewa by jednym z Jego stworze, lecz cakowicie go ujarzmi (lub e rozkaza archanioowi Jahoelowi to uczyni), i e raczy zabawia si z nim na rozlegym morzu przez trzy pene godziny w cigu dnia. Wielkie smoki morskie su Lewiatanowi za poywienie. Pije z dopywu Jordanu, ktry wpada do oceanu tajemnym kanaem. Kiedy jest godny, wypuszcza kby pary, ktra mci olbrzymie obszary wd. Kiedy ma pragnienie, sprawia taki zamt, e musi upyn siedemdziesit lat, nim spokj powrci w gbiny, i nawet Behemot na Tysicu Gr wykazuje oznaki przeraenia. Lecz Lewiatan boi si tylko jednej jedynej istoty: maej rybki zwanej Chalkis, stworzonej przez Boga wycznie po to, by trzyma go w ryzach Ks. Psalmw 74, 14; Ks. Izajasza 27, 1; Ks. Psalmw 104, 24-26; Ks. Hioba 40,29; B. Bawa Batra 74b-75a; Gen. Rab. 52; Mid. Konen, 26; Alfa Beta diBen Sira B, 27a-28b, 36a; PRE, rozdz. 9; Targ. Jer. Gen. 1,20; Mechilta Bachodesz 7,69b; Mechilta diR. Szirnon 109; Mid. Jona, 98; Pesiqta diR. Kahana 188a; Apokalipsa Barucha XXIX, 4; B. Szabbat 77b; Pirqe Rabbenu Haqadosz, 512a; Iggeret Baale Chajim 3, 12.e) Inni utrzymuj, e Bg uwizi Lewiatana w oceanicznej pieczarze, gdzie spoczywa na nim cay ciar wiata. Jego potne, wycignite cielsko opiera si o Tehom, co powstrzymuje j od zalania ziemi. Jednake, poniewa woda morska jest zbyt sona dla Lewiatana, pragnienie czsto zmusza go do podniesienia jednej petwy. Wtedy sodkie wody Tehom wytryskuj, a on pije przez chwil i znw opuszcza petw Apokalipsa Barucha XXIX, 4; Seder Rabba diBereszit, 9; Barajta diMaase Bereszit, 47; Pesiqta Rabbati, 194b.f) Niektrzy powiadaj, e Lewiatan ma tyle oczu, ile rok dni, a do tego byszczce uski, ktre zaciemniaj samo soce, i e ciska swj ogon w zbach, tworzc piercie wok Oceanu. Dlatego te niszy pas firmamentu, noszcy znaki Zodiaku, rwnie zwie si Lewiatan" Kalir, w pijjut Wejikkon Olom, za Lamentacjami w Machzor rzymskim, wyd. Mantua 1712, ss. 115; Pesiqta diR. Kahana, 188a; B. Bawa Batra 74b; Ginzberg, V, 45.g) Niewielu ludziom dane byo zdoby choby nike pojcie o cielsku Lewiatana. Lecz raz Raw Safra, podrujc statkiem, ujrza dwuron besti wystawiajc eb z wody. Przeczyta wyryte na jej rogach sowa: To drobne stworzenie morskie, mierzce zaledwie trzysta mil, wkrtce posuy Lewiatanowi za poywienie" B. Bawa Batra 74a.h) Niektrzy mdrcy godz dwie sprzeczne tradycje - t, wedug ktrej Bg zabi Lewiatana, i t, wedug, ktrej go nie zabi, wierzc, e Bg stworzy jednoczenie samca i samic. Wedug nich Bg zarn samic i wykastrowa samca, uniemoliwiajc im obcowanie, a tym samym zniszczenie wiata - powiadaj, e byoby rzecz niestosown dla Niego, by zabi samca i zabawia si z samic... Kiedy osamotniony Lewiatan widzi, e zblia si Bg, zapomina o swym smutku, a sprawiedliwi patrzc na t zabaw, raduj si rwnie w przewidywaniu tego, co ich czeka - wiedz bowiem, e w Dzie Sdu bd ucztowa, jedzc jego miso. Ze skry samicy Bg sporzdzi olniewajce szaty, by odzia Adama i Ew, a miso zachowa w sonej wodzie na t sam uczt B. Bawa Batra 74b; B. Awoda Zara 3b; PRE, rozdz. 9; Mid. Jona, 98; Sefer Chassidim, 476; por. Zohar2, 216.i) Lewiatan, podobnie jak Rahab, wydziela potworny odr. I gdyby od czasu do czasu nie oczyszcza si, wdychajc zapach sodkich kwiatw Edenu, wszystkie Boe stworzenia z pewnoci by si podusiy B. Bawa Batra 75a..j) Ci, ktrzy utrzymuj, e Lewiatanowi darowano ycie, przewiduj wielkie owy anielskie, w ktrych on bdzie cigan zwierzyn. Jednake nawet najmielsi anioowie bd musieli przed nim ucieka, gdy zostanie osaczony, a jeli zbior si do ataku, to stpi jedynie bro na jego uskach. Kiedy w kocu Gabriel sprbuje wycign go z Otchani, do ktrej powrci, Lewiatan poknie haczyk, yk oraz rybaka. Wwczas Bg bdzie musia osobicie schwyta go w sie i zarn B. Bawa Batra 75a; Mid. Alfabetot 438..k) Bg nie tylko przygotuje okaza uczt z misa Lewiatana, wystawiajc na sprzeda na ulicach Jerozolimy to, czego sprawiedliwi nie bd mogli zje, lecz z jego skry sprawi im namioty i ozdobi mury miasta tym, co pozostanie - tak, e byszcze bd a do koca wiat Apokalipsa Barucha XXIX, 4, B. Bawa Batra 75a-b; Targum ad. Ps. 104, 26; por. Pesiqta diR. Kahana 29, 188a-b; Mid. Alfabetot 438; Pirqe Masziach 76,..l) Inni przepowiadaj pojedynek pomidzy Lewiatanem a Behemotem. Po walce na brzegu morza, ktra wstrznie ziemi, zakrzywione rogi Behemota rozpruj Lewiatana, za ostre petwy Lewiatana zakuj na mier Behemota Lev. Rab. 13,3.) Inni jednak utrzymuj, e Lewiatan zosta towarzyszem Behemota, lecz Bg rozdzieli ich, zatrzymujc Behemota na suchym ldzie, a Lewiatana wysyajc do morza, aby ich czny ciar nie skruszy sklepie ziemi 4 Ks. Ezdrasza VI, 47-52; Ks. Henocha LX, 7-8..m) Behemot, pierwszy stworzony potwr ldowy, przypomina kolosalnego hipopotama: z ogonem wikszym ni pie cedru i komi jak mosine rury. Rzdzi stworzeniami ldowymi, podobnie jak Lewiatan morskimi. Zwierzta swawol wok niego, gdy rozsiada si wrd kwiatw lotosu, trzcin, paproci i wierzb lub gdy pasie si na Tysicu Gr. Jest rzecz sporn, czy Behemot uksztatowany zosta z wody, pyu i wiata, czy te po prostu kazano mu powsta z ziemi; jak rwnie, czy zosta zrodzony sam, czy te mia niegdy towarzyszk jak wszystkie ywe stworzenia Ks. Hioba 40, 15-24; Ks. Psalmw 1, 10; Mid. Konen, 26; PRE, rozdz. 11; Gen. Rab. 52. Niektrzy mwi, e niewtpliwie Behemot mia towarzyszk, lecz nie mg z ni spkowa, gdy ich potomstwo z pewnoci zmiadyoby wiat. Inni, e Bg przezornie wykastrowa samca i ostudzi zapdy samicy, lecz oszczdzi j a do Ostatnich Dni, kiedy to jej miso sprawi przyjemno sprawiedliwym B. Bawa Batra 74b.n) Bg pozwala Lewiatanowi pa si na Tysicu Gr i chocia ten ogaaca je w cigu jednego dnia, trawa odrasta kadej nocy, a rano jest ju tak wysoka i bujna jak poprzednio. O Behemocie mwi, e zjada rwnie miso. Tysic Gr dostarcza pa