7ÖĞRETİM YÖNTEM VE TEKNİKLERİ

262

GÖRSEL ARAÇ - GEREÇLER İŞİTSEL ARAÇLAR

A. Üç boyutlu araç - gereçler

< Numuneler

< Modeller

B. Basılı gereçler

C. Yazı ve gösterim tahtası

D. Hareketsiz resimler

E. Tepegöz ve tepegöz saydamları

F. Slayt

G. Soyut görsel semboller

< Grafikler

< Tablolar

< Şekiller

< Haritalar

A. Radyo

B. Teyp ve kompakt disk

GÖRSEL - İŞİTSEL ARAÇLAR

A. Televizyon

B. Video

C. Bilgisayar

D. Çoklu ortamlar

E. Gösterim Araçları (Elmo, Data Show ve LCD Panel)

Öğrenme - öğretme sürecinde kalıcı ve etkili dav-ranış değişikliği sağlamanın en etkili yolu araç ve gereç kullanmaktır. Bu sürece ne kadar duyu organı katılırsa öğrenme o kadar kalıcı olur bu süreçte araç ve gereç kullanımı ön plana çıkmaktadır.

Öğretim sürecinde araç-gereçlerini kullanmak, öğretim programlarının uygulamada başarılı olmasına da yardımcı olmasının yanı sıra dersi sıkıcılıktan kur-tararak dersin işlenmesini daha zevkli hale getirir, za-man kullanımını önemli ölçüde azaltır ve derslerin ve-rimini artırır.

7 Materyal Tasarımları

263

Araç - gereçler, görsel, işitsel ve görsel - işitsel olmak

üzere üç grupta sınıflandırılabilir.

GÖRSEL ARAÇ - GEREÇLER

A. ÜÇ BOYUTLU GEREÇLER

– Numuneler ve Modeller

Numuneler ve modeller, öğrencilerin bütün duyu

organlarını kullanarak yaşantı geçirmelerini sağlayan

araç-gereçlerdir. Numuneler doğal ortamdan alınıp sı-

nıfa getirilmiş cisimlerdir. Doğadan toplanan yapraklar,

taş çeşitleri, hayvanlar ve böcekler, kimyasal madde-

ler vb. numunelere örnek verilebilir. İnsan vücudu, kalp

modeli.

Öğrenciler numunelere dokunarak, koklayarak, ta-

darak maddeleri tanıyabilirler. Bunlar, özellikle somut

kavramların öğretilmesinde etkili olarak kullanılır. Sınıf-

ta bir kavrama ait ne kadar çok numune bulundurulur-

sa, öğrencinin belleğindeki kavramla ilgili şema o kadar

genişler. Numuneler özellikle, Hayat Bilgisi ve Fen Bilgi-

si derslerinde sıkça kullanılan öğretim araç - gereçleridir.

UYARIUYARI

Model ve numuneler öğretim aracı ola-rak kullanıldıklarında somut ve görüle-bilir bilgi sunmada en etkili araçlardır. Numune gerçek objenin bir parçasıdır. Model ise gerçek objenin kopyasıdır.

B. Basılı Gereçler

Basılı gereçler, en eski ve en yaygın biçimde kulla-

nılan eğitim kaynaklarından biridir. Kitap, dergi, gazete

v.b. öğeler basılı gereçler kapsamına girmektedir. Ba-

sılı gereçlerin en önemli üstünlüğü, bireyin herhangi bir

bilgiyi defalarca tekrar etmesine ve bağımsız çalışma-

sına olanak sağlamasıdır. Bu nedenle, zor ve karmaşık

bilgilerin öğrenilmesinde basılı gereçlerden etkili olarak

yararlanılır. Diğer araç-gereçlere göre daha ucuz ve ko-

layca taşınabilir olmaları basılı gereçlerin en önemli üs-

tünlüğüdür.

C. Yazı ve Gösterim Tahtası

Yazı ve gösterim tahtası eğitim ortamında en kolay

ve en sık kullanılan araçtır. Bu araç geleneksel sınıfla-

rın vazgeçilmez bir öğesidir. Hemen hemen tüm sınıf-

larda bir yazı ve gösterim tahtası bulunur. Eskiden ren-

ginden ötürü kara tahta olarak adlandırılan yazı tahtası,

daha sonraları yeşil renge boyanmış ve günümüzde bu

yeşil tahtaların yerini beyaz tahtalar almıştır. Beyaz tah-

taların yüzeyi özel bir plastikle kaplıdır. Bunları kullanır-

ken tebeşir yerine özel kalemler kullanılır.

D. Hareketsiz Resimler

Fotoğraflar ve çizgi resimler, hareketsiz resimler

kapsamındadır. Fotoğraf ve resimler, öğretim sürecin-

de doğrudan kullanılabileceği gibi, tepegöz saydamları-

na ve slaytlara aktarılmak suretiyle de kullanılabilir. Re-

simler özellikle, kavram ve olguların öğretilmesi sırasın-

da, öğrencilerin sözel sembollerle ifade edilen bilgile-

ri zihinlerinde canlandırmalarına yardımcı olur. Ayrıca,

resimler dil öğretiminde öğrencilerin konuşma ve yaz-

ma becerilerinin geliştirilmesinde de etkili olarak kulla-

nılabilir.

264

Materyal Tasarımları

E. Tepegöz ve Tepegöz Saydamları

Tepegöz çok kullanışlı olan öğretim araçlarından

biridir. Tepegözün en önemli özelliği, saydam üzerinde-

ki resim ve yazıları büyüterek bir perdeye ya da duva-

ra yansıtmasıdır. Bu özelliği nedeniyle tepegöz, hemen

hemen tüm eğitim basamaklarında ve kalabalık sınıflar-

da kolaylıkla kullanılabilir. Eski bir teknolojidir.

F. Slayt

Slayt makineleri de, fotoğraf negatiflerini duvara

ya da perdeye yansıtan araçlardır. Bu araçlar resimleri

büyüttüğü için kalabalık gruplarda rahatlıkla kullanılabi-

lir. Ancak slaytlar karanlık ya da loş odalarda net bir bi-

çimde izlenebilir.

G. Soyut Görsel Semboller

Grafikler, tablolar, şekiller ve haritalar öğrenmeyi

somutlaştıran, ayrıca yeni bilgilerin uzun süreli belle-

ğe kodlanmasını sağlayan soyut görsel araçlardır. Bun-

lar canlı ve cansız varlıkları, olayları olduğundan farklı

bir biçimde temsil ederler. Grafikler, tablolar ve şekiller,

daha çok birden fazla kavram, olay ve olgu arasındaki

ilişkiyi göstermek amacıyla kullanılır.

İŞİTSEL ARAÇLAR

A. Radyo, kulağa hitap eden ve büyük kitleleri etkileyen bir iletişim aracıdır. Radyo,sadece işitme duyusunu etkilediği için oldukça soyut yaşantılar sağlayan bir öğretim aracıdır.

B. Teyp ve kompakt disk de radyo gibi kulağa hitap eden iletişim araçlarıdır. Bu araçlar bel-li konuların öğretimine ilişkin olarak önceden özel biçimde hazırlanmıştır. Bu araçlar ile öğ-rencilere çeşitli yönergeler verilerek onların öğretim sürecinde etkin olmaları amaçlan-mıştır.

GÖRSEL - İŞİTSEL ARAÇLAR

A. Televizyon, teknolojinin en önemli buluşların-dan birisidir. Bütün dünyada bilimin gelişme-si, haberleşmenin uluslararası boyutta sürat kazanması televizyon sayesinde gerçekleş-miştir. Yeterli araç-gereci olmayan ve labora-tuvarı bulunmayan okullarda fen bilgisi ders-lerinde televizyondan yararlanılarak konula-rın işlenmesi mümkündür.

B. Video Teknolojinin ürünü olarak ortaya çıkan araçlar, eğitim ortamlarında kullanılarak öğ-rencilere daha inandırıcı ve kalıcı bilgilerin verilmesini olanaklı kılmaktadır. Bu araçlar sayesinde sınıf dışındaki olgu ve olayların sı-cağı sıcağına sınıf ortamına getirilmesi müm-kün olmaktadır

C. Çoklu Ortamlar: Bilgisayarların, video ka-mera, tarayıcı, telefon ya da diğer elektronik araçlar ile ilişki kurabilmesine ve bu araçlar ile bilgi alış verişi yapabilmesine olanak sağ-layan çok ortamlı sistemler eğitimde etkili ola-rak kullanılmaya başlamıştır. Çok ortamlı sis-temin amacı, bir kişisel bilgisayar kontrolün-de ses, görüntü, metin, müzik ve animasyon (canlandırma) teknolojilerini birleştirmek ve ihtiyaçlar doğrultusunda bu bilgilerden fayda-lanmaktır. Bu sistemde, öğrencilerin edilgin bir biçimde ders dinlemeleri yerine, etkin ve etkileşimli olarak konuya katkıda bulunmaları mümkün olmaktadır.

Çoklu Ortamların Yararları

Çoklu ortamların eğitsel yararları şöyle sıralana-

bilir:

< Çoklu ortamlarda ses, görüntü, metin, müzik ve canlandırma teknikleri birlikte kullanılabildi-ğinden, öğrencinin birden fazla duyu organına hitap edilir ve öğrenme kolaylaşır.

< Öğrenci, öğrenme ortamında etkin kılınarak öğrenmeye ilişkin ilgi ve güdüsü artırılır.

< Öğretmenin yükünü azalacağı için öğrencile-re daha fazla zaman ayırması mümkün olur.

265

Materyal Tasarımları

D. Gösterim Araçları (Elmo, Data Show ve LCD Panel)

Elmo, data show ve LCD panel yazılan yazıla-

rın veya çizilen resimlerin duvara büyütülerek gösteri-

mine yarayan teknolojilerdir. Elmo mutlaka bir televiz-

yon ile kullanılması gerekir, Data show ve LCD pane-

lin mutlaka bir bilgisayar ile kullanılması gerekir. Elmo

için özel bir kâğıda gereksinim bulunmamaktadır. Çün-

kü Elmo şeffaf olan kısma kitap, kâğıt gibi her şeyi gös-

terir. Elmo; istenilen her an kullanılabilir fakat mutlaka

bir televizyona gereksinim bulunmaktadır. Data Show

ve LCD panel teknolojilerinde ise sunum yapmak için

özel bir kağıda veya kitaba gerek yoktur. Her ikisi ile ya-

pılan sunumlarda bilgisayara bağlantı yapılır.

Bilgisayarda sunulmak istenilen bilgiler, Data

Show ya da LCD panel sayesinde duvara yansıtılır.

Data show ve LCD panel arasındaki fark, LCD pane-

li kullanmak için tepegöz’e ihtiyaç vardır. Sunumlarda,

LCD panel tepegözün üzerine yerleştirilerek sunulma-

sı istenen bilgiler tepegözün lensleri yardımıyla sunu-

lur. Bunları kullanmak için sunucular genel olarak Po-

wer Point sunum programı kullanılır. Bunlar, bilgisayar-

daki çizimlerin ve renklerin kalitesini kaybetmeden su-

nulabilir.

Öğretim Araç ve Gereçlerinin Özellikleri

< Basit, sade ve anlaşılır olmalıdır.

< Dersin öğrenim kazanımlarına uygun seçilme-li ve hazırlanmalıdır.

< Dersin konusunu oluşturan içeriğin tümünü değil, yalnızca özet bilgiyi kapsamalıdır.

< Görsel özellikler (resim, grafik vb.) Önem-li noktaları vurgulamak amacıyla kullanılmalı, aşırılıktan uzak olmalıdır.

< İçerisinde kullanılan yazılı metin ve görsel-işitsel öğeler öğrencinin pedagojik özellikleri-ne uygun olmalı ve gerçek hayatıyla tutarlık göstermelidir.

< Öğrenciye alıştırma-uygulama olanağı sağla-malıdır.

< Olabildiğince gerçek hayatı yansıtmalıdır.

< Her öğrencinin erişimine ve kullanımına açık olmalıdır.

< Dayanıklı olmalı, tek seferde zarar görmeme-lidir.

< Gerektiğinde kolayca geliştirilmeli ve güncel-lenebilmelidir.

Öğretim Araç - Gereçlerinin Seçiminde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar

Öğretme - öğrenme sürecinde kullanılacak araç-

gereçler,rastgele seçilip kullanılmazlar. Öğretim araç-

gereçlerinin seçiminde bazı etmenler göz önünde bu-

lundurulur.

Bu etmenler şöyle sıralanabilir:

< Öğrencilerin özellikleri

< Konunun özellikleri

< Öğretimin amaçları

< Öğrenci sayısı

< Fiziksel koşullar

< Öğretmenin özellikleri

266

Materyal Tasarımları

A. Öğrencilerin Özellikleri

Eğitim ortamlarında kullanılan araç-gereçlerin, öğ-

rencinin gelişim düzeyleri ve hazır bulunuşluk durumla-

rına uygun olması gerekir. Örneğin somut işlemler dö-

neminde bulunan ilköğretim birinci basamaktaki çocuk-

lar için araç-gereç seçerken, onların yaparak-yaşayarak

öğrenmelerine olanak sağlayacak modeller, numuneler,

resim, şekil gibi somut görsel araç-gereçler tercih edil-

melidir. Öğrencilerin yaşları büyüdükçe, sözel ve yazılı

semboller, soyut görsel araç-gereçler kullanılabilir.

Öğrencilerin gelişim düzeylerinin yanısıra, hazır-

bulunuşluk düzeyleri de öğrenmede önemli rol oynar.

Kullanılan gerecin içeriğinin, öğrenci düzeyine ve hazır-

bulunuşluk durumuna uygun olması gerekir. Örneğin,

nükleer enerji ile ilgili olarak hazırlanmış güzel bir eğitici

program, bu konuda hazırbulunuşluk düzeyi uygun ol-

mayan izleyiciler için sıkıcı ve anlaşılmaz olabilir.

B. Konunun Özellikleri

Araç seçiminde göz önünde bulundurulması gere-

ken diğer bir ölçüt de, öğretilen konu alanının özellikle-

ridir. Örneğin, fen bilgisi dersinde basit bir deneyi, de-

ney araçları kullanarak göstermek genelde en etkili yol-

dur. Ancak deney pahalı ya da tehlikeli ise, aynı deney

öğrencilere video filmi, bilgisayar programı vb. ile öğre-

tilmelidir.

C. Öğretimin Amaçları

Öğretim araç ve gereçlerinin, öğretim amaçlarına

ulaşmak amacıyla kullanıldığı hiçbir zaman unutulma-

malıdır. Kullandığımız araç ve gereçlerin dersin amaç-

larına uygun olması gerekir.

D. Öğrenci Sayısı

Öğretim araç ve gereçlerinin seçiminde sınıftaki

öğrenci sayısı da önemli rol oynar.Sınıf mevcudunun az

olduğu durumlarda hemen hemen tüm öğretim araç ve

gereçlerinden yararlanılabilir. Ancak kalabalık sınıflar-

da model ve numuneler, televizyon, video ve radyo et-

kili bir biçimde kullanılamayabilir. Bu durumlarda genel-

likle resim ve yazıların büyütülerek duvara yansıtılma-

sını sağlayan, tepegöz, filim, slayt gibi araçlar kullanılır.

E. Fiziksel Koşullar

Öğretim araçlarının kullanılmasında sınıftaki fizik-

sel koşullar da önemli rol oynar. Örneğin televizyon, vi-

deo, tepegöz gibi araçların kullanılabilmesi için sınıfta

uygun bir yerde elektrik prizinin olması gerekir. Karanlık

ortamda kullanılabilecek, filim,slayt makinesi gibi araç-

lar için de sınıfta perde bulunması gerekir.

F. Öğretmenin Özellikleri

Öğretim araçları büyük ölçüde öğretmenin reh-

berliğinde kullanıldığı için, seçilen araç-gerecin öğ-

retmen tarafından kullanılabilmesi gerekir. Bunun için

öğretmen,kullanmada kendisini yetersiz hissettiği araç-

lar yerine, rahatça kullanabileceği ve öğrencileri kolay-

ca yönlendirebileceği araç ve gereçleri tercih etmelidir.

267

Materyal Tasarımları

ÖĞRETİM ARAÇ - GEREÇLERİNİN TEKNİK ÖZELLİKLERİ

Araç Türü Görsel Renk Ses Hareket Etkileşim Dokunma

Gerçek eşyalar - modeller • • •

Yazılı materyaller • •

Görsel (Fotoğraf, resim, çizim, grafik vb.) • •

Gösteri tahtaları (bülten, çok amaçlı) • •

Tepegöz saydamları • •

Slayt ve film şeritleri • • •

Ses araçları (kaset, CD, DVD) •

Video film • • • •

Televizyon • • • •

Bilgisayar Yazılımı • • • • •

Multimedya • • • • •

Öğretimde Araç - Gereç Kullanmanın Sağ-ladığı Yararlar

< Öğrenmede öğrencilerin ilgilerini uyandırır ve yeni ilgilerin doğmasına yardımcı olur.

< Öğrencilere, dikkatlerini belli bir konu üzerinde toplama ve karar verme yeteneği kazandırır.

< Konuların çeşitli yönlerden açıklanmasını ve canlandırılmasını sağlar.

< Derslerin canlı ve etkili olarak işlenmesini ola-naklı kılar.

< Konuların gereği gibi incelenmesine ve öğre-nilmesine yardım eder.

< Öğretimde öğrenmeyi kolaylaştırır ve amaca kısa yoldan ulaşılmasını sağlar.

< Öğrenmede öğrencileri araştırma, inceleme, deney ve gözlem yapma, dinleme ve okuma gibi çeşitli etkinliklere yöneltir.

< Öğrencilerin ilgi ve gereksinimlerine uygun çe-şitli etkinliklerde bulunmalarını, yaparak ve ya-şayarak öğrenmelerini sağlar.

< Görme, işitme ve dokunma gibi birden çok duyu organına hitap ederek öğrencilere çeşit-

li yaşantılar kazandırır, doğru ve tam öğren-meyi sağlar.

< Öğretimde ezberciliği önler, yaratıcı ve yapıcı düşünmeye olanak verir.

< Öğretimde öğrencilerin, gerçek yapı ve du-rumlardan sembollere geçişinde kolaylık sağ-lar.

Öğretim Materyali Hazırlarken Göz Önün-de Tutulması Gereken Noktalar

< Öğretim materyali mutlaka amaçlı ve planlı bir seçim olarak hazırlanmalı ve kullanılmalıdır.

< Öğretim materyali dersin hedef ve davranışla-rına uygun olmalıdır.

< Öğretim materyali öğrenci grubunun özellik-lerine, hazır bulunuşluk düzeyine (bilgi, yete-nek, güdülenmişlik) uygun olmalıdır. Mater-yalde kullanılacak nesneler (yazı, resim, şekil vb..) öğrencilerin özelliklerine uygun, kolayca kavranabilecek özellikte olmalıdır.

< Öğretim materyali içerik açısından basit, sade ve anlaşılır olmalıdır.

< Öğretmenin materyali kullanmadaki amacı öğ-

268

Materyal Tasarımları

retim ortamını öğrenci için daha anlamlı ve et-kin kılmaktır. Fazla ayrıntılı, karmaşık, anla-şılması zor bir materyal öğrencinin belleğinde anlamlı kodlamaların oluşmasına hizmet et-meyecektir. O nedenle böyle bir materyal öğ-retmenin amacına hizmet edemez.

< Dersin konusunu oluşturan bütün bilgilerle de-ğil, önemli ve özet bilgilerle donatılmalıdır. Öğ-retim materyali bütün bir içeriği öğrenciye ak-tarmak amacıyla hazırlanmaz. Amaç içeriğin ana temalarını öğrenciye sunmak; konunun anlaşılması zor olan yanlarını öğrencinin kafa-sında somutlamaya çalışmak olmalıdır.

< Görsel özellikler materyalin önemli noktalarını vurgulamak amacıyla kullanılmalıdır.

< Ancak amaca hizmet etmeyen, gereğinden fazla kullanılan görsel-işitsel öğe öğrencinin dikkatini dağıtabilir; öğrenme güdüsünü orta-dan kaldırabilir. Örneğin bir sunumda kulla-nılan bir efektin ya da bir sesin sunumun her aşamasında tekrar edilmesi öğrencinin dikka-ti çekmekten çok dikkatini dağıtma rolü oynar.

< Materyal içindeki unsurlar birbirleri ile uyumlu ve bütünlük içinde olmalıdır.

< Yazılı metinler ve görsel işitsel öğeler, öğrenci-nin gelişim ve öğrenim özelliklerine uygun ol-malıdır. Öğrencinin hayatı ile tutarlılık göster-melidir.

< Öğretim materyali öğrencinin gerçek hayatı ile öğretim ortamı arasında bir köprü kurabilmek-tir. Bu yüzden öğretim materyalinin içerdiği her türlü görsel-işitsel öğe öğrencinin yakın çevre-sinde gördüğü ve anlamlaştırdığı gerçek nes-neleri yansıtmalıdır.

< Gerçek hayatın sınıf ortamına taşınamayaca-ğı durumlarda gerçek hayata en yakın model-ler seçilmelidir.

< Öğrenciye alıştırma ve uygulama imkânı sağ-lanmalıdır.

< Öğretim materyali öğrenciyi öğrenme etkinli-ğine katacak, öğrencinin derse katılımını des-tekleyecek özelliklerde olmalıdır.

< Öğretim materyali her öğrencinin erişimine ve kullanımına açık olmalıdır.

< Her materyal bütün öğrencilerin kullanabilece-ği ve yararlanabileceği türden olmalıdır.

< Materyaller, öğretmenler kadar öğrencilerin de kullanabileceği kadar basit, kullanışlı olmalı-dır. Hazırlanacak materyali, öğrenci öğretme-nin rehberliği olmadan da kullanabilmelidir.

< Tekrar kullanılmaya yatkın, dayanıklı olmalıdır.

EDGAR DALE’İN YAŞANTI KONİSİ

Edgar Dale, somuttan soyuta doğru üst üste di-

zilmiş yaşantıların hangi öğretim araç, yöntem ve tek-

nikleriyle kazandırabileceğini belirlemiştir. Duyu organ-

larıyla elde edinilebilecek somut yaşantılar koninin ta-

banında, azalan duyu organlarıyla edinilebilecek soyut

kavramlar koninin yukarısında verilmiştir. Bireyleri ken-

di kendine edinebilecek yaparak öğrenme ürünü, ya-

şantılar konisinin tabanında, başkalarının yardımıyla

edinilebilecek koninin yukarısındadır. Duyu organların-

dan gözle edinilen yaşantılar koninin alt katlarındadır.

Ayrıca basit yaşantılar koninin tabanında, karmaşık ya-

şantılar koninin yukarılarındadır.

Dale’nin yaşantı konisinden yola çıkarak öğretim ortamının düzenlenmesinde, öğretim materyallerinin hazırlanmasında şu dört temel ilke göz önünde tutulmalıdır:

1. Öğrenme işlemine katılan duyu organlarımız sayısı ne kadar fazla ise o kadar iyi öğreni-riz ve öğrenmelerimiz o kadar kalıcı olur, geç unuturuz.

2. En iyi öğrendiğimiz şeyler kendi kendimize yaparak öğrendiğimiz şeylerdir.

3. En iyi öğretim somuttan soyutta ve basitten karmaşığa doğru gidilendir.

4. Öğrenilenlerin çoğu gözlerin yardımı ile olur.

269

Materyal Tasarımları

Sözel sembollerle

edinilen yaşantılar

Görsel sembollerle edinilen yaşantılar

Radyo, plak, şerit, resimlerle

edinilen yaşantılar

Gözle

Gözle ve kulakla

Gözle ve kulakla

Bütün duyu organlarıyla

Çok

say

ıda

duyu

org

anıy

la e

dini

lend

en

Som

utta

nB

asitt

enS

oyut

aK

arm

aşık

lığa

Ken

di k

endi

ne e

dini

lend

enA

z sa

yıda

duy

u or

ganı

yla

edin

ilend

en

Baş

kala

rının

yar

dım

ıyla

edi

linen

e

Hareketli resimlerle edinilen yaşantılar

Televizyonla edinilen yaşantılar

Sezgiler yardımıyla edinilen yaşantılar

Geziler yoluyla edinilen yaşantılar

Gösteriler yoluyla edinilen yaşantılar

Dramatizasyonla edinilen yaşantılar

Model ve numunelerle edinilen yaşantılar

Kendi kendine edinilen

Başkalarının yardımıyla

Doğrudan doğruya edinilen maksatlı yaşantılar

GÖRSEL TASARİM1

Gereçlerin etkinliği geliştirilmesinde belirli görsel

tasarim, ilke ve öğelerin doğru kullanımına bağlıdır.

GÖRSEL TASARIMIN TEMELLERİ

Öğrenme sürecine destek verecek eğitsel mater-

yallerin tasarlanmasında üzerinde dikkatle durulması

gereken aşamalardan biri görsel tasarımdır. Materyalin

belirlenen amaçlar doğrultusunda mesajı istenilen şe-

kilde iletebilmesi, tasarım öğelerinin doğru kullanılma-

sına ve tasarım ilkelerine sadık kalınmasına bağlıdır.

Tasarım öğeleri

Görsel tasarım öğeleri çizgi, şekil, alan, boyut,

doku ve renkten oluşur.

1 http://fundadag.files.wordpress.com/ adlı kaynaktan özetlenmiştir

Çizgi

Çizgi gözü belirli bir alanda yada bir alan etrafın-

da hareket ettirerek dikkati bir yol boyunca sürükleyen

veya bir noktaya çeken tek boyutlu bir yapıdır.

y İşlem, yön ve hareket gösterir,

y Şekilleri ayırma ve birleştirme işlerini yapar,

y Üzerine kurgu yapılabilecek temel yapı taşlarıdır.

Yatay çizgiler durgunluk hissi verir.Dikey çizgiler güç gösterir, yukarı bakma hissi verir.Köşegen çizgiler kuvvetli biçimde hareket ve dinamizm hissi verir.

270

Materyal Tasarımları

Örnek: Yatay Çizgi

Şekil

Şekil bir yüzey üzerine yaratılan iki boyutlu biçim-

lerdir. Farklı şekiller bir araya gelerek anlamlı bir bütün

oluşturabilirler. Şekiller kimi zaman herhangi bir cismin

sadece kenar çizgileri ile görüntülenmesinde kullanılır-

lar. Bunu siluet olarak ifade etmek de mümkündür.

Şekiller, siluet gibi detaylı olmayan kavramların

ifade edilmesinde kullanılabildiği gibi mimari çizimler-

de görülen karmaşık yapıları da meydana getirebilirler.

Alan

Alan, boş veya dolu olarak ikiye ayrılır.

< Kapalı(Dolu) alan: gösterilmek istenen resim, yazi, çizim vb. kapladığı alandır.Verilmek iste-nen mesaj buradadir.

< Açık(Boş) alan: verilmek istenen mesajin amacın gerçeklestirilmesinde ikinci derece-den etkilidir.

< Bir tasarımda boş alanların dağılımı, görsel öğelerin yerleştirilmesi kadar önemlidir. Gör-sel ögeler ve kelimeler etrafinda bırakılan boş alanlar kalabalık, karışık duygusuna en-gel olur.

< Bir alan çizgilerle olusturulabilecegi gibi, sade-ce bir gölge veya renkle de olusturulabilir.

Bir alanda geometrik şekiller, soyut şekiller veya

Boyut

271

Materyal Tasarımları

272

Materyal Tasarımları

< Boyut hakkındaki yargımız, çevreleyen cisim-ler hakkındaki bilgimize bağlıdır.

< Boyut algısı, algılanan uzaklıkla ve algılanan uzaklıktaki boyutla ilişkilidir.

< Renk ve gri derecesi boyut algısını etkiler.

< Görselin boyutuna, istendik mesajı nasıl ilete-bileceğine dayalı olarak karar verilmelidir.

Objelerin büyüklüğünün doğru olarak al-gılanabilmesi için tanıdık başka bir obje ile öl-çeklendirilmesi gerekir.

Doku ve Desen

< Pek çok görsel, çizgi ve şekiller dahil olmak üzere iki boyutludur.

< Bu görsellerde doku ve desen kullanılarak üçüncü bir boyut eklenebilir.

< Doku, görselin hem daha gerçekçi gözükme-

273

Materyal Tasarımları

sine, hem de zeminle cisim arasında oluşan farklılık sayesinde daha rahat algılanmasına yardımcı olur.

< Malzemelerin özelliğine bağlı olarak değişken-lik gösterir. Düz, pürüzlü, mat, parlak saydam ve renkli malzemeler olabilir. (Örneğin; asetat , renkli karton, kağıt vb.)

< Desen üç boyutlu cisim ve materyallerin bir özelliğidir. Dokunma hissini uyararak konuyla ilgili daha yalın bir fikir verir.

< Desen «önem» fikri vermek, ayırmak veya bü-tünleştirmek amaçlı kullanılabilir

Renk

Renk görsel materyallerde önemli bir unsur olmak-

la birlikte etkililiği bilinçli kullanılmasına bağlıdır. Günü-

müz eğitim teknolojileri kapsamında kullanılan araç ge-

reçler – özellikle yansıtım (projeksiyon) cihazları – ma-

teryallerdeki renk kullanımını daha da önemli hale getir-

mektedir. Yanlış tema ve renk tercihleri materyalin kul-

lanımını olumsuz yönde etkilemekte, özellikle okunabi-

lirlik açısından sorunlara yol açmaktadır.

Materyallerdeki renk kullanımları konusunda tasa-

rımcılara yardımcı olacak birtakım araçlar ve uygula-

nabilecek yöntemler bulunmaktadır. Bu araçlar ve yön-

temler basit bir şekilde sıcak ve soğuk renklerin geçişini

gösteren renk çemberleri formatında olabilir..

TASARIM İLKELERİ

Öğretim materyalinde görsel – sözel ve çekicilik katan öğeler belirlendikten sonra bunların nasıl bir bi-çimsel düzenleme ile yerleştirileceğine karar verilmeli-dir. Bu açıdan bütünlük, denge, vurgu, hizalama ve ya-kınlıkla ilgili düzenlemelerin yapılması gerekmektedir.

Oran-ölçek

< Objelerin büyüklüğünün doğru algılaması için tanıdık bir

< başka obje ile ölçeklendirilmesi gerekir.

< Bir objenin diğer objeler ve bütün ile arasın-daki ilişkiye

< göre objenin büyük, orta, küçük, ağır, hafif ol-duğu gibi duygular yaratabilir.

274

Materyal Tasarımları

Denge

< Denge, görselin göz tarafından algılanan ağırlığı ile ilgilidir.

< Öğretim materyalleri üzerinde denge, yatay ve dikey eksenin her iki tarafına görseli oluşturan öğelerin eşit

olarak dağıtılması ile oluşturulur.

< Dengenin olmadığı görselde öğeler birbirinin üzerine veya ekranın bir tarafına yığılmış biçimde gözükür.

Bir görsel merkezden ikiye bölündüğünde tasarim her iki tarafta da birbirinin yansıması ise denge formal (si-

metrik) dir.

275

Materyal Tasarımları

Bir görsel ağırlık olarak her iki tarafta eşit olmakla

beraber iki tarafta kullanılan öğeler birbirinden farklı ise

oluşan denge nformal (simetrik olmayan) dır.

Dengenin informal şekilde sağlanması materyale

belirli ölçüde hareketlilik kazandırabilmektedir.

Denge’nin kullanılmadığı (dengesiz) materyal

Bütünlük

< Her görsel unsur bir mesaj iletmek için yerleş-tirilmelidir.

< Yararı olmayan hiçbir yazı, şekil, resim vb. un-sur bulunmamalıdır.

< Şekillerin çok kalabalık olması algılamayı zor-laştırır.

Vurgu

< Materyal’de kullanılan görsellerin belirli bir bö-lümüne dikkat çekilmek istenebilir.

< Öğeyi ilgi merkezi haline getirebilmek için kul-lanılan farklı teknikler bulunmaktadır.

< Ok ve benzeri yön gösteren çizgilerin ve şekil-lerin kullanılması.

< Odaklanılacak öğenin farklı şekilde boyutlan-dırılması.

< Farklı renk ve doku kullanımları.

276

Materyal Tasarımları

Ahenk

< •Kompozisyonun bütünü ile bağlantılıdır. Par-çalar bir araya geldiğinde ortaya çıkacak bü-tünlük duygusudur.

< •Ahenk, bir bakıma bütünü oluşturan parçala-rın birbiri ile olan ilişkisine bağlı olarak ortaya çıkan uyumdur.

Diğer Tasarım İlkeleri

Sıralama:

< Kompozisyonda göz bir objeden diğerine ra-hatça kayabilmelidir.

< Öğretim materyalinde çizgi, şekil, form, garfik, resim ve renk, yazı öğelerinin sıralanmaşek-li önemlidir.

< İnsanlar yatay veya dikey hizalanan öğeleri, sıralanmayan öğelerden daha kolay algılar.

Hizalama:

< İnsanlar düzenli bilgileri düzensiz bilgilere göre daha kolay öğrenir ve hatırlarlar.

< Hizalama, görsel materyallerin daha kolay al-gılanmasında, öğeler arasında kurulan ilişkile-rin daha rahat anlaşılmasında önemli rol oynar.

< Materyal içinde düzenli bir şekilde yerleştiril-miş öğeler öğrenmede de kolaylık sağlar.

< Öğeler arası hizalamanın yanı sıra tüm öğe-lerin materyale göre hizalanmasına da özen gösterilmelidir.

277

Materyal Tasarımları

Diğer Tasarım İlkeleri

Yakınlık:

< Eğitim materyallerinde belirli bir kavramı ifade

edebilmek, mesajı iletebilmek için birden faz-

la öğe kullanılabilir. Bu öğelerin arasındaki iliş-

kiyi öğelerin birbirleri arasındaki uzaklıkları ve

yakınlıkları belirler.

< Birbirleri ile yakın öğeler ilişkili uzak olan öğe-

ler ise ilişkisiz olarak anlamlandırılırlar.

Basitlik ve Sadelik:

< Görseller mümkün olduğunca basit olmalıdır.

< Gerçek resimler yerine basit çizgi resimler, ka-

rikatürler, çizelgeler ve diyagramlar kullanıl-

malı.

< Çok fazla ayrıntı ya da gerçeğe yakınlık öğ-

renmeyi güçleştirmekle kalmaz, öğrencinin

nelerin önemli olduğu konusunda dikkatlerini

dağıtır.

< Resim, fotoğraf, grafik gibi öğelerin kullanımı

ne çok soyut ne de çok gerçekçi olmalıdır.

< Öğretim amaçlı bir görsel materyal tasarlar-

ken, nesnelerin gerçeklik derecesinden çok

anlamsal boyutunu dikkate almak gerekmek-

tedir.

Diğer Tasarım İlkeleri

< Boyut açısından öğenin daha iyi ifade edilebil-

mesi için ölçek kullanılabilir.

< Rakamsal bilgilerin aktarılmasında grafikler-

den faydalanılmalıdır.

< Görsellerde metin miktarı sınırlandırılmalıdır.

Ayrıca metinler için çok fazla yazı tipi kullanıl-

mamalıdır.

< Kavramlar arasındaki farklılıkları göstermek

ve karşılaştirmalar için görseller yan yana yer-

leştirilmelidir. Eğer karşılaştırma yapılmıyorsa

bir defada sadece bir resim kullanılmalıdır. Bir

sonraki resmi kullanmadan önce önceki kaldı-

rılmalıdır.

< Bilinmeyen nesnelerin boyutunu göstermek

için ölçek yada bilinen nesnelerden yararlanıl-

malıdır.

< Görseller ortamdaki bütün öğrencilerin ayni

anda görebilmeleri için yeterince büyük olma-

lıdır.

Eğitsel Materyallerde Görsel Tasarım

Görsel öğelerin eğitsel materyallerde anlatılmak

istenen kavrama örnek oluşturması açısından mümkün

olduğunca çok kullanılması tavsiye edilmektedir. Her bir

görselde (örneğin her bir yansıda) tek bir kavramın su-

nulmaya çalışılması uygun olacaktır. Karmaşık görsel

öğelerden çok basit öğeler tercih edilmeli, görsellerde

yer alan metin kullanımı en alt seviyede tutulmaya ça-

lışılmalıdır.

Resim, Fotoğraf ve Grafik Kullanımı

Bu öğelerin kullanımı ne çok soyut ne de çok ger-

çekçi olmalıdır. Gerçek resimler (fotoğraflar) yerine ka-

rikatürler, çizimler ya da diyagramlar kullanılmalıdır. Bu

şekilde çok fazla ayrıntıya girerek öğrencinin dikkatinin

dağılması ve odaklanılacak ana konudan uzaklaşma-

sı önlenebilir.

Öğretim amaçlı bir görsel materyal tasarlarken,

nesnelerin gerçeklik derecesinden çok anlamsal boyu-

tunu dikkate almak gerekmektedir.

Boyut açısından öğenin daha iyi ifade edilebilme-

si için ölçek kullanılabilir. Rakamsal bilgilerin aktarılma-

sında grafiklerden faydalanılmalıdır.

278

Materyal Tasarımları

Metin Kullanımı

Görselin genelinde aynı tip yazı tipinin kullanılma-

sına gayret gösterilmelidir. Belirli bir noktaya dikkat çe-

kilmesi amacıyla altı çizili, kalın, renkli ya da italik yazı

tipi tercih edilebilir.

Sürekli büyük harf ya da yazı tipi efektleri (altı çi-

zili, italik vb.) kullanılması okunabilirliği azaltacaktır. Bu

tür kullanımdan kaçınılmalıdır.

Anlatılmak istenen kavramı en iyi şekilde özetle-

yecek başlıklar tercih edilmelidir. Uzun paragraflar içe-

ren hikâyesel anlatımdan çok, maddeler halinde özet

bilgilere yer verilmelidir. Materyal içinde yer alan uzun

metinler öğrencilerin dikkatini dağıtacak ve sıkılmaları-

na yol açacaktır.

Görsel içindeki metinlerin rahat okunabilmesi için,

geri plan ile yazı tipinin renk açısında zıtlık gösterme-

sine ve metin boyutunun uygun şekilde kullanılmasına

dikkat edilmelidir.

Renk Kullanımı

Dikkat çekilmek istenilen öğelerin renk seçimlerin-

de parlak ve canlı renklere ağırlık verilmelidir. Bir bü-

tünü oluşturan öğelerin (örneğin bir sunumu oluşturan

yansıların) her birinde aynı temanın (zemin rengi, yazı

tipi rengi vb.) kullanılmasına özen gösterilmelidir. Gör-

sellerdeki renk sayısı kısıtlanmalıdır. Renk kullanımın-

da aşırıya kaçmak, görselin rahat takip edilebilmesini

engelleyebilir .

Biçim

Görsel, mümkün olan en sade şekilde hazırlanma-

ya çalışılmalıdır. Görsel içinde kullanılan öğelerin den-

geli bir şekilde yerleştirilmesi gerekmektedir. İnsan gö-

züne uyum sağlayacak şekilde, özellikle yansıtılan ma-

teryallerde yatay kullanıma dikkat edilmelidir. Görsel,

farklı ışık koşullarında ve değişik uzaklıklardan okuna-

bilir olmalıdır.