IS-56 EDIZZJONI | ARA #01 JANNAR-FRAR 2013

Katekisti KbarIl-Metodu Dun or

PANA 8

IspirazzjoniBqawwa dida PANA 6

irku li jgaqqadnau jqarribna lejn KristuPANA 2

gal min jgallem Studju

EmerenzaFidi Pana 10

Is-Sena tal-Fidi galina l-katekisti Il-Media: godda fidejn tajba Minn idejn l-artist Mil-Librerija tal-Katekist

Gwida

tim editorjaliJoseph Bonnicialan BonelloKurt Miceli

ajr lilSteven Mifsud li kkorea t-test, lis-Segretarjat gall-Katekei tal-aridjoesi ta Malta gall-kontribuzzjoni u l-gajnuna lidejjem joffri u lill-kontributurili bsagrifiji personali gamludin il-ara possibbli.

produzzjoniDisinn u Issettjar: alan Bonellowww.designedbyal.comStampa: Stamperija Veritas

distribuzzjoniDin ir-rivista tista tinxtaraminn Librerija Preca, mi-entrital-M.U.S.E.U.M. fl-irula kollhau mis-Segretarjat gall-Katekei.

abbonamentiSena - 6 ariet(Bl-Idejn) 9.00(Bil-Posta) 11.00

gwida@sdcmuseum.org

hija publikazzjoni tal-Kummissjoni gall-Formazzjoni tat-Tfal u l-Magulin tas-Sojet tad-Duttrina nisranija M.U.S.E.U.M.www.sdcmuseum.org

gal min jgallemGwida

issa

bdehradida

Editorjal

is-Sena tal-Fidigalina l-katekistiFr Carl Mario Sultana

1

2

6

8

10

12

16

18

20

24

26

28

Il-Mixja Liturika

irku li jgaqqadnau jqarribna lejn KristuMariosa MicallefRiflessjoni

Bqawwa didaFr Ren CamilleriKatekisti kbar

il-Metodu dun orRobert aloisioStudju

Emerenza FidiFr andrew Galea ofm conv.

Riorsi

Mil-LibrerijaKarmenu Borg u albert MerciecaInklujoni

attention deficitHyper activity disorderEdward WrightTrekking

Mill-Kampanja GawdxijaMichael DebonoIl-Media fil-Katekei

Godda fidejn TajbaStephen DeguaraStorja

Meta d-dwal qalbu bluJoseph BonniciKatekimu

il-MistoqsijaOt il-GerfKevin Scicluna

Minn Idejn l-Artist

il-Magmudijata KristuTonio Caruana

Jekk hemm grupp ta nies li galih is-Sena tal-Fidigandu jkollha tifsira spejali, dan hu ana l-katekisti.

Fr Carl Mario Sultana

Dan galiex il-ministeru li ana msejin galih huwa t-twettiq tal-fidi ta dawk kollha li Alla jogbu jlaqqagna maghom matul il-mixja ta ajjitna permezz tal-katekei.

Fil-Motu Propju Porta Fidei tal-11 ta Ottubru 2011, li permezz tiegu l-Papa Benedittu XVI abbar is-Sena tal-Fidi, il-Papa ta r-raunijiet galiex se tii elebrata Sena ta Fidi. Huwa tana wkoll ftit sibijiet dwar lejn xiex gandha tmexxina s-Sena tal-Fidi.

L-ewwel u qabel kollox, id-data tal-ftu tas-Sena tal-Fidi hija wada li gandha tifsira kbira. Id-data tal-11 ta Ottubru 2012 tabat il-50 sena mill-ftu tal-Konilju Vatikan II.Madankollu, it-tibdiliet li raw fid-dinja fdawn l-aar 50 sena, abu tant bidliet kbar fil-ajja tal-bniedem li galkemm il-bniedem gandu madwaru afna aktar affarijiet minn qatt qabel, imma xorta jinsab fdeert. Dan galiex il-bniedem daal fir-rutina li fiha jaseb biss faspetti sojali, kulturali u politii, filwaqt li Alla ma jinsab imkien fil-ajja tal-bniedem. Wieed mill-ganijiet tas-Sena tal-Fidi hu propju li l-bniedem jiskopri mill-did

is-sbuija tal-Kelma ta Alla fajtu u jgixha alli tkun tista tagtih id-dawl u tooru mid-deert li jinsab fih.

Hawnhekk, ana l-katekisti gandna responsabbilt kbira galiex ana dawk li gandna seja speifika u spejali biex inwasslu din il-Kelma ta Alla lill-orajn fil-katekei li nagmlu ma kategoriji differenti tal-poplu, minn tfal sa adulti. Huwa permezz tagna li Alla jrid idawwal lill-bniedem tal-lum.

Il-Papa Benedittu XVI ikompli jgidilna li hija: L-imabba ta Kristu [li] egilna nagmlu dan (2 Kor 5, 14). Is-Sena tal-Fidi hija seja li Alla qieged jagmel lil kull nisrani u nisranija biex immorru u nxandru, imein mill-imabba ta Kristu. Jekk kull nisrani huwa msejja biex jagmel dan, kemm aktar il-katekist gandu jkun responsabbli ta din il-missjoni afdata lilu jew lilha mill-imabba ta Alla! Jekk jiena gandi s-seja ta katekist, ain galija jekk ma nxandarx l-Evanelju (1 Kor 9, 16b).

Imma dan il-fatt ma gandux ibeagna. Ejja nergu neddu

l-impenn tagna llum. Bala katekisti ejjew inkunu minn tal-ewwel li nqanqlu l-fidi fl-orajn; ejjew inkunu ana li nginu lill-orajn jiskopru mill-did is-sbuija tal-fidi taghom, tant li jibdew jergu jgixuha mill-did. Biex nagmlu dan, mhemmx galfejn li nagmlu affarijiet kbar, jew inkella ta barra minn hawn. Biejjed li naqdu bis-serjet dmirijietna bala katekisti. Dan ifisser li nippreparaw runa sewwa gal-laqgat tal-katekei, u fil-mument fejn ikun qed isir il-proess tal-katekei ma naqgux fit-tentazzjoni li nintilfu faffarijiet sekondarji imma nippruvaw immorru gal dak li hu essenzjali. Importanti wkoll li nsibu in tajjeb biex nagmlu ftit evalwazzjoni ta kif inkunu morna fil-laqga, alli bhekk inkunu nistgu nipprogrammaw ajar gal darba ora.

Huwa bdawn l-affarijet li s-Sena tal-Fidi ma tkunx biss xi aa li hija l barra minna, imma tkun xi aa li tolqotna fil-laam il-aj: billi l-ewwel u qabel kollox tginna niskopru mill-did il-fidi tagna, u wara li nkunu gamilna dan inkunu nistgu inwettqu lill-orajn ukoll fil-fidi.

Is-Sena tal-Fidigalina l-katekisti

Editorjal

irku lijgaqqadnau jqarribnalejn Kristu

MARIoSA MIcALLEF

Is-Sena Liturika u l-mixjatal-poplu ta Alla

2

Il-Mixja Liturika

KAteKimu tAl-KNisJA KAttoliKA 1074

Il-lIturIja hIl-qofol lI galIh trId tasal kull Idma tal-knIsja

Galkemm is-snin juruna li -mien gaddej, is-Sena Liturika mhix biex tfakkarna fdak li gadda ida matulha l-Knisja tielebra l-misteru kollu ta Kristu, mill-inkarnazzjoni u t-twelid sat-tlug fis-sema, sa Gid il-amsin, sa ma sse it-tama mqaddsa u l-mija tal-Mulej.1 Galhekk il-Kalendarju Lituriku huwa mezz kif ana, magquda lkoll fdan i-irku bala komunit, nistgu nidlu aktar fil-fond tal-misteru tal-Gid.

Il-Liturija hi l-qofol li galih trid tasal kull idma tal-Knisja, u fl-istess in hi l-gajn li minnha tii l-qawwa kollha tagha. Hi galhekk il-post privilejat fejn issir il-katekei tal-Poplu ta Alla. Il-katekei gandha rabta sia u intima mal-idma liturika.2

Galdaqstant i-iklu tas-Sena Liturika joffri qafas fejn in-nisrani jista jkompli l-mixja ta fidi tiegu u hu mezz ta kif se jimmatura din il-fidi. It-talb, il-quddiesa, is-sagramenti, il-festi u orajn huma dawk li jiffurmaw il-liturija.

Tradizzjoni li ejja minn mien ilu, hija li dakinhar tal-Epifanija, il-

Knisja bmod solenni tipproklama d-dati tal-festi ewlenin tas-sena. Dawn huma dati ta ranet li lilna se jkomplu jginuna biex imga wara imga l-ajja tagna ssir aktar sia fdak li nemmnu.

Is-Sena Liturika galhekk tipprovdi lill-katekisti bi programm ta kif se jistiednu orajn fil-fond tal-misteru tal-Gid. Il-formazzjoni ssir meta wieed isir aktar familjari mat-talb, riti, qari tal-Iskrittura, simboli u festi. Il-festi tal-qaddisin jagtuna l-opportunit biex naraw il-fidi ta dawn in-nies, u bhekk inkunu nistgu nsau l-fidi tagna u tal-orajn fdati fidejna gall-formazzjoni nisranija.

Galkemm is-sena qisha tirrepeti ruha wada wara ora, is-Sena Liturika qatt ma gandha tkun wada ball-ora. Kull sena trid twassalna biex nersqu aktar qrib ta es, trid twassalna aktar fil-fond tal-misteru tal-Gid. Jekk ana allejna lil Alla jadem fina matul din is-sena ma nistgux nibdew Sena Liturika ora bl-istess mod kif dalna s-sena ta qabel ... gax ana nbdilna. Irridu mhux biss nidlu ana fdin ir-relazzjoni intima ma es ida

Bl-istess mod kif il-kalendarju ta kuljum fih l-istauni, ix-xhur, il-vaganzi, il-festi u l-ranet normali, hekk ukoll il-Kalendarju Lituriku fih tqassim simili. Is-Sena Liturika mqassma fi stauni: l-Avvent, il-Milied, ir-Randan, it-Tridu tal-Gid, l-Gid u mien ta Matul is-Sena.

3

rridu nsibu mod kif anke dawk li qed jiu gal-laqgat ta formazzjoni jiltaqgu huma wkoll miegu. Il-kalendarju lituriku jimxi fuq iklu ta tliet snin. Fsena A niltaqgu ma es fl-evanelju skont San Mattew, fsena B, skont San Mark u fsena , skont San Luqa.

asra li din l-gaqda bejn il-katekei u l-liturija mhux dejjem nuruha bi-ar fil-laqgat tagna. Din fil-fatt kienet ukoll preokkupazzjoni li ntweriet fid-Direttorju enerali tal-Katekei meta jgid li l-gaqda bejn il-liturija u l-katekei hija fjakka, minabba li ma tingatax attenzjoni lis-simboli liturii, ma jitfissrux ir-riti, il-korsijiet ta formazzjoni tal-katekisti jallu barra

s-Sena Liturika, u l-programmi kateketii ftit li xejn jinkludu elebrazzjonijiet liturii.3 Galhekk huwa d-dmir tagna l-katekisti li neglbu din id-diffikult u naraw kif indalu t-taglim li nirievu mis-Sena Liturika fil-laqgat u -elebrazzjonijiet tagna.

Matul din is-sena nippruvaw nippjanaw li nsemmu l-festi ewlenin, u nitkellmu aktar dwar il-qaddisin li l-festa taghom tkun matul dik il-imga tal-laqgat tagna. Fil-kamra fejn isiru l-laqgat tajjeb li jkollna rokna jew post li jista jiejjen bi drapp skont il-kulur lituriku li nkunu fih, nistgu wkoll nagmlu poster tal-kalendarju lituriku. Fdan il-post nistgu

npou wkoll santi tal-qaddisin li nkunu qed infakkru, kif ukoll simboli ta-mien li nkunu gaddejjin minnu jew li nkunu qed nitkellmu dwaru fil-laqgat tagna. Hawn afna riorsi minn fejn nistgu niedu ideat, kemm kotba kif ukoll mill-internet. Ma ninsewx ukoll li dejjem nistgu naqsmu flimkien dak li nkunu gamilna ana u li rajna li ntlaqa tajjeb.

Galkemm tajjeb li nuaw is-simboli bad-drapp bil-kulur lituriku, il-girlanda tal-avvent, nitolbu t-triq tas-salib fir-Randan u orajn, dan mhux biejjed. Irridu naraw kif inwasslu lil dawk li qed nikkatekizzaw biex jifhmu dejjem aktar il-misteru tal-Gid permezz

4

Il-Mixja Liturika

ta dawn is-simboli, talb u viwali. Galhekk importanti li nippjanaw sew dan il-in u naddattawh skont l-etajiet ta tfal, gaag jew adulti li nkunu qed nitkellmu maghom. Irridu nginuhom biex jgixu u jielebraw il-misteru tal-Gid matul is-sena kollha.

Jista jkun li biex jirnexxilna nagmlu dan ikollna nallu xi partijiet mill-programm tas-sena barra. Hawn jidol il-bonn ta pjanar tajjeb u finu. Irridu nsiru nafu sew il-programm li qed inwasslu. Il-programm u l-kotba gandhom ikunu riorsi utli galina imma ma jfissirx li gandna nkunu skjavi ta kulma hemm fihom. Wara kollox nindunaw li bi sieb u pjanar tajjeb

REFERENZI:1 Direttorju dwar id-Devozzjonijiet

Popolari u l-Liturija, 942 Katekimu tal-Knisja Kattolika, 10743 Direttorju enerali tal-Katekei, 304 Direttorju dwar id-Devozzjonijiet

Popolari u l-Liturija, 95

nistgu wkoll insibu kif ninkludu partijiet mill-programm fis-Sena Liturika; forsi wkoll ma nimxux pass pass mal-programm, imma fl-aar mill-aar ir-riultat ikun ta aktar sodisfazzjon u jilaq il-mira tiegu.

Nafu li ana aktar nitgallmu u nifhmu meta nkunu nvoluti fdak li qed nagmlu, meta niedu sehem attiv. Galhekk tajjeb li nsibu xi attivitajiet jew elebrazzjonijiet biex jginuna nwasslu l-messa bmod aktar ar. Nippruvaw ukoll inallu ftit in biex flimkien, kull imga nippreparaw il-qari tal-add, spejalment l-evanelju u naraw kif nistgu napplikawh gall-ajja ta dawk li qed ngallmu ... nginuhom jistaqsu dwar dak li semgu,

jimmainaw li kienu preenti fil-rajja li tkun inqrat, xassew u xraw. Niftakru li Jum il-Mulej [...] hu s-sies u l-qalba tas-Sena Liturika.4 Dan il-in nistgu nuawh ukoll biex ftit ftit nispjegaw il-esti u s-simboli li jintuaw fil-quddiesa.

Nippreparaw xemgat gal kuladd u naglqu l-laqga l-aktar qrib ta din il-festa, belebrazzjoni fejn infakkru meta Marija u ueppi jippreentaw lil es fit-tempju. Xmun u Anna jagrfuh bala l-Messija: dawl biex idawwal il-nus u glorja tal-poplu tiegek, Irael. Din hija festa tad-dawl, es huwa d-dawl tagna.

Jista jsir xi kant addattat fil-bidu u fl-aar, tinqara jew tii addattata s-silta mill-Evanelju ta San Luqa (2, 22-40), isir xi talb bit-tema ta es d-dawl tagna u nirrispondu gal kull talba: Il-Mulej id-dawl u s-salvazzjoni tiegi; minn min gandi niba? Ix-xemga tittieed id-dar biex tfakkarna li es huwa d-dawl u s-salvazzjoni tagna u li ana rridu nwasslu dan id-dawl lil addieor.

Nibdew minn issa nippjanaw elebrazzjonijiet li nistgu nagmlu matul ir-Randan; importanti afna li nispjegaw is-simboli u riti li jintuaw fdan i-mien inkella nitilfu l-messa li jridu jwasslulna dawn i-elebrazzjonijiet li huma mimlija bsinifikat qawwi.

elebrazzjoni gat-2 ta Frar

Festa tal-Kandlora

5

irku li jgaqqadna u jqarribna lejn Kristu

BQaWWadida

Fr Ren camilleri

enerazzjoni li mgandhiex tradizzjoni ajja xtgaddi lil ta warajha hi mejta. Mhux biejjed li nirrakkuntaw l-istejjer ta es li miet u qam mill-mewt u tal-Appostli li gax emmnu fih gamlu l-geubijiet. Kull mien jetie ix-xhieda ajja tiegu. U dan jgodd ukoll gal mienna.

Illum ajjitna hi maguna minn afna teknoloija, minn xjenza u minn skoperti li biddlu mill-qieg il-bixra ta kif ngixu. Dan insejulu progress, u ajjitna ma nimmainawhiex mod ieor. Imma fl-istess in irridu nammettu wkoll li l-ajja ma bdietx ma dan il-progress li qed ingawdu minnu llum.

ajjitna hi maguna wkoll, forsi bla ma nintebu biejjed, minn tradizzjoni ajja ta twemmin u valuri li jagtuna identit bala poplu li gandu valuri li jaddan u fidi li ssostnih. Din it-tradizzjoni ana revejnieha minn ta qabilna wara li anke huma kienu revewha minn ta qabilhom. Din hi l-katina tat-tradizzjoni li ma tista qatt tinqata jew titkisser.

Meta nitkellmu fuq katekei, qegdin nitkellmu proprju fuq dak li revejna u fuq il-proess kif ana rridu ngadduh lill-enerazzjonijiet li telgin illum. Il-krii li llum qed takimna u qed iegilna nieqfu u nirriflettu bis-serjet, ejja mill-fatt li gandna diffikultajiet mhux gar l-ewwel kif se ngou u mbagad kif se nikkomunikaw dak li ana revejna u li naddnu bala twemmin.

Bkatekei ma nifhmux biss taglim tad-duttrina. Il-katekei tinvolvi l-proess si kif jitwieldu dixxipli odda ta es u dan ifisser li l-katekei hija aspett mill-ijed importanti fkull komunit nisranija li trid tibqa ajja. Jekk komunit ma tikkomunikax fidi ajja li gandha l-qawwa li tbiddel il-ajja tan-nies, allura dik il-komunit mgandhiex ajja twila.

Galhekk illum il-Knisja qed tirrifletti bis-serjet fuq l-evanelizzazzjoni l-dida u trid taseb mill-did modi differenti ta kif tikkatekizza. Hawnhekk gandna ew sfidi kbar, spejalment jekk nitkellmu mill-katekei tat-tfal. L-ewwel sfida hija l-bidla fil-mentalit li l-Knisja llum tetie. Sal-lum ana mxejna tajjeb u kampajna bmudell ta katekei li tista tgid imur lura sal-Konilju ta Trentu fis-seklu 16.

Skont dan il-mudell, ana dejjem gallimna d-duttrina jew il-katekimu lit-tfal li twieldu u qed jitrabbew fkultura nisranija. Illum per qegdin ngixu fkultura fejn ma nistgux iktar nissoponu li kuladd huwa nisrani u li kuladd qed jitrabba fambjent ta fidi protettiv kif kien qabel. Pajjii irien tagna llum gandhom persentai golja ta tfal li lanqas biss huma mgammdin.

Malta gadha ma waslitx shawnhekk. Imma dan ma jfissirx li ana gandna sitwazzjoni fejn nistgu nibqgu inserru rasna li t-tfal li jiu gall-katekei gandhom di l-pedament fuq xiex jadem il-proess innifsu ta katekei. Anke ana gandna l-isfida li qabel ngallmu t-taglim, niskopru hemmx pedament fuq xiex nibnu.

Il-Kristjanemu twieled u viluppa gax l-ewwel dixxipli ta es kellhom xjirrakkuntaw u xjielebraw. Kieku ma kinux huma, kollox kien imut mal-mewt ta es. Tul l-istorja tiegu imbagad, il-Kristjanemu baqa aj gax kien hemm dejjem dixxipli li dak li revew gaddewh lil ta warajhom bala fidi ajja.

6

Riflessjoni

il-KomuNit NisRANiJA Jetie teRA tpoi

l-KAteKei Fil-qAlbA tAl-AJJA tAghA

U dan iwassal gat-tieni sfida li hi dik edukattiva. L-isfida l-kbira hawnhekk mhijiex tant li nippreparaw gas-sagramenti, kif qed nagmlu bit-tfal li jiu gall-ewwel tqarbina u gall-grima u bl-garajjes li jiu gall-kors qabel jiewu. L-isfida hija wada ta edukazzjoni fil-fidi u gall-ajja u allura ta formazzjoni nisranija. Din hija l-isfida l-kbira li llum il-Knisja tirrifletti fuqha kull meta titkellem fuq evanelizzazzjoni dida.

Hawnhekk tidol ir-responsabbilt enormi tal-komunit nisranija inenerali u inpartikulari ta dawk li huma katekisti. Jista jkollok galliema tal-katekimu li qed jgallmu imma li mhux bilfors qed ikunu katekisti. Fi mien ta bidliet kbar fejn in-nuqqas ta fidi hu fenomenu mferrex u fejn l-ambjenti li ngixu fihom u l-valuri l-iktar promossi mhumiex iktar ispirati mill-Vanelu ta es, il-katekist irid ikun kapai jindirizza u jkellem lill-qalb ta min qed jisimgu.

Fid-dawl ta dan, il-komunit nisranija jetie tera tpoi l-katekei fil-qalba tal-ajja tagha. Komunit ajja twelled katekisti li dak li revew iossuhom fl-obbligu li jittrasmettuh. Komunit ajja tpoi l-katekei fi-entru tal-proess edukattiv u torbot bmod intimu l-katekei ma dak li tielebra fil-liturija. Galiex fidi li mhix ielebrata fil-liturija hija fidi mejta li ma tistax tgaddi minn enerazzjoni gall-ora.

Wada mill-iktar immaini ajja tal-proess kateketiku li nsibu fil-Vanelu hija bla dubju r-rakkont tad-dixxipli ta Gemmaws li jagtina San Luqa. Hu proess li jintise mat-tassib ta-ew dixxipli, gandu bala protagonist lil es l-katekist il-kbir, hu mibni fuq il-Kelma tAlla, u finalment iwassal gall-adorazzjoni jew gall-garfien ta es preenti fil-qsim tal-ob.

Il-Knisja llum, lil hinn mill-mudelli ta katekei li wat tul is-sekli, jetie tmur lura gall-qalba ta katekei vera, tirkupra l-qawwa li hemm fil-Kelma u talliha tmiss lill-bniedem hu fejn hu u hu min hu.

7

Il-METoDUdun Or

Robert Aloisio

Katekisti Kbar

Inkomplu l-arsa tagna lejn edukaturi kbar fl-istorja tal-pedagoija, bwieed mill-akbar galliema tal-poplu tagna Dun or Preca. Kif kiteb il-Professur Ronald Sultana,1 il-pedagoija (ta Dun or) qatt ma iet artikulata, studjata jew mistarra sistematikament, ida adet il-forma ta dik il-kelma ta id li tibor fih dik il-ila rikonoxxuta tas-soji tal-Muew li jikkomunikaw bmod effettiv man-nies komuni.

Dun or abar il-ila ta galliem fi tliet kwalitajiet: Jgallem tajjeb min isaa bl-eempju, jirrepeti u jistaqsi.2 Dun or qatt ma tratta l-pedagoija bmod sistematiku jew are bxi teorija tal-edukazzjoni, ida fih kien hemm l-istess attitudnijiet u l-istess pedagoija li bdew isiru popolari amsin sena wara fedukaturi kbar ball-Brailjan Paulo Freire u t-Taljan Don Lorenzo Milani.

(Dun or) kien jipprietka gall-poplu ta taglim gir, u galhekk kien jipprietka biex il-poplu jifhem u kif il-poplu jifhem. Ma kienx iabbat rasu bix-xejxi tal-kliem; l-aqwa li l-poplu jifhem, u galhekk lanqas ma kien jintilef fil-goli tal-gerf tat-teoloija fejn il-poplu ma jistax jasal... Il-prietki ta Dun or ma kinux prietki tal-kotba, imma prietki irin mill-qalb, frott tal-perswajoni qawwija ta dak li jkun qieged jgid. 3

Mhumiex ftit dawk il-Maltin li jistqarru Tal-Muew inobb nismaghom wisq! jew Tal-Muew jitkellmu bmod li jifhimhom kuladd. Din il-karatteristika tal-

Kliem semplii, bil-Malti, u li jinftiehem malajr:muew ejja mill-ila spejali li kellu Dun or li jekk quddiemu jkollu t-tifel tas-sagristan u t-tifel tal-avukat jifhmuh it-tnejn.4 Kien jua kliem u espressjonijiet li dak i-mien seta jifhimhom kuladd,5 illum forsi xi ftit inqas.6 Prof Joe Friggieri kiteb hekk, meta kien gad kellu sbatax il sena: Niftakar l-ewwel darba li ltqajt ma Dun or kien fil-Kappella l-qadima tal-Qasam tagna al-Lija abta ta disa jew gaxar snin ilu... Milli qalilna fhimt kollox u nista ngid illi kieku fuq l-artal kien hemm tifel daqsi ma kontx nifhmu iktar milli fhimt lil Dun or. 7

L-istil ta Dun or kien differenti minn ta afna qassisin ora ta mienu. Ma kienx tajjeb gall-paniierki.

REFERENZI:1 Professur tas-Sojoloija Edukazzjonali

u l-Edukazzjoni Komparattiva fl-Universit ta Malta, fejn imexxi -entru Ewro-Mediterrannju gar-Rierka Edukattiva (EMCER) u membru tad-Dipartiment tal-Istudji Edukazzjonali fil-Fakult tal-Edukazzjoni. Bejn l-1974 u l-1982 huwa kien soju tal-MUSEUM fil-Qasam tan-Naxxar, u galdaqstant ma nistax ma nkunx influwenzat mill-esperjenzi tiegi ta apprentistat informali ma dawk li kienu eneralment meqjusin fost l-ajar esponenti tal-pedagoija ta Preca.

2 Teor Missirijietna, 831

3 Pietru Pawl Saydon,

4 Is-seer li kellu dan il-qassis fuq il-kotra kien ej mill-ila li kellu li jitkellem bl-ilsien tal-bniedem semplii. Dik hi ila spejali. (Oliver Friggieri, Fjuri li ma jinxfux Tifkiriet 1955-1990, Taqsima 5, Dun or ta Malta, p.222, Klabb Kotba Maltin, 2008)

5 Kien jua kliem mexxej li jista jifhem il-poplu. Kliem tekniku jew Latin kien iwarrbu. (Paul Calleja)

6 Konna nibqgu mqabbdin ma kull kelma li jgid - gax il-lingwa tiegu kien jifhmu kuladd - kull tifel. Illum lil Dun or insibuh differenti, bi kliem li ma tantx gadu jintua. (Nicholas Balzan - Assistent Superjur enerali tal-MUSEUM, minn a-ebbu - Minn korrispondenza elettronika mal-awtur, 16 ta Lulju 2011)

8

Ma kienx oratur fis-sens klassiku tal-kelma. Il-prietki tiegu kien isejilhom lezzjonijiet u kienu jdejquh dawk li kienu jipprietkaw biex juru kemm jafu. Ngidu ana, xi seminaristi mhux mill-ewwel kienu japprezzaw lil Dun or billi hu ma kienx iomm mas-suett u lanqas ma kien jitkellem bi kliem goli u skont il-livell mixtieq minnhom.8 Hu ried biss jgallem. U dan kien jagmlu btali mod li kuladd seta jifhmu. Kien afif u prattiku. Lanqas ma kien jiddejjaq jua kliem mhux daqstant tal-puliti. Fi kliem Alexander Bonnici, Dun or ieli ua kliem li afna li kienu jqisu ruhom puliti u edukati jitmemu milli juawh, u jitqarrsu meta jisimguh fuq fomm addieor. Hu kien jitkellem bmod ar afna ma kuladd skont i-irkustanzi li jkun fihom, u hekk ried li jkun il-metodu tas-Sojet li hu waqqaf.

Ngidu ana, fwada mill-istejjer li kien iobb jirrakkonta fuq menier Malti li kien jgid lil ta tatu li lilu add ma jikkmandah lanqas Alla, fattiga jwiebu: Intant qallut jikkmandak, gax malli jtektiklek tbaxxi rasek u tobdih...9 Lil xi soju li Dun or kien jistaqsih xi aa fil-laqga enerali u ma kienx iwieeb tajjeb, erilu jgidlu bton ajtier, Int aqqek daqqa ta pulmun ta baqra jinten! Huwa kien jaseb qabel jitkellem imma fl-istess in

kien jitkellem kif ioss, bnaturalezza kbira, xi aa li gamlitu mabub minn afna.10 Is-superfijalit ma kienx jaf fejn toqgod. Kien bniedem enwin, awtentiku, u kien jinass li kien hekk.11

Fuq l-istil tas-Sojet Dun or innifsu, jgid hekk: (L-istil tas-Sojet huwa) li tesponi t-taglim bmanjiera ara, bi kliem semplii li jifhmu kuladd mill-preenti... 12

Min jgallem it-tfal, l-ewwel jesponi s-suett u jitkellem huwa wadu fuqu bi kliem ftit u bi kliem afif li jinftiehem, u bil-pawsaJekk ikollu jua bxi terminu jew kelma tqila, mgandux jgaddi l quddiem qabel ma jkun fissirha. 13

Dun or kien iarre lis-soji biex jitgallmu kif jitkellmu mal-poplu. Balu, huma tgallmu juaw stil semplii u kelmiet li jidlu fil-qalb ta kuladd. Darba Saydon kien qal, Jiena jiskantawni daw tal-Muew! Bla ma gamlu studji kbar kapai jitkellmu quddiem in-nies, u jiena, bl-istudji kollha tiegi, miniex kapai nitkellem balhom.14

Lezzjoni fis-sajda tas-Superjur e li baqget tissemma kienet dik li gamel fis-sajf gall-bera fWied il-Gajn... It-tadita bdiet

tinstema sewwa minn kullimkien permezz tal-loud speakers u fost dawk li kienu jisimgu... kien hemm diversi intellettwali bal tobba u avukati li kienu villejatura hemmhekk. Is-Superjur enerali tant aqlaqhom fil-fidi lil dawn it-talin... li wara l-lezzjoni tiegu marru jqerru...15

Meta waqt xi Sajda kien jisma soju jua kliem li ma jinftiehemx, Dun or kien iwissih gall-id tiegu, bal meta soju ua afna l-kelma ambjent u skont Dun or ftit mis-semmiega kienu fehmuha. U minkejja l-biberija tiegu ma Saydon, li kien purista tal-lingwa Maltija, Dun or ma kienx favur li flok Spirtu s-Santu ngidu Ru il-Qodos gax din ma tinftiehemx min-nies.

REFERENZI:7 Esej li kien reba l-ewwel Premju

fkompetizzjoni mnidija mis-Sojet gall-Kandidati; deher fil-Kalendarju Museumin 1963, p. 232

8 or Borg (2005). p.17

9 Kien anki jgid Ara daqsxejn. Ir-Reina tikkmanda l-Ingilterra, imbagad qallut jikkmandaha.

10 Dun or kellu l-ila mitwielda li tfakkrek fil-poeti li jibor qagda sia ta ftit kliem u ma jsibhiex bi kbira biex ilissen dal-kliem bla bia u bla wisq tmellis. Meta kien ioss li jekk jifta qalbu jew ilissen bil-fomm dak li jkun aseb bmou jew ass fqalbu, ma kienx joqgod lura, u jlissnu minnufih. Din hija aa li togbu afna lill-poplu. (Frans Sammut, )

11 Natalino Camilleri In-nies qatt ma ares lejhom bala oett, bala mezz biex jilaq l-iskop tiegu...dan qed jitratta miegi mhux gax irid xi aa minni, mhux gax gandu xi skop ta nteress galih imma gax verament irid il-id tiegi.

12 Dun or, Tieni Kostituzzjonijiet

13 Gwida gal min jgallem it-tfal, p. 7

14 Pietru Pawl Saydon

15 or Borg, Ewenju Borg

9

Studju

EmErEnzaFidiFr Andrew Galea ofm conv.

Issa dalna sew fdik li hi s-Sena tal-Fidi. Sena li iet ippreeduta mis-Sinodu tal-Isqfijiet dwar it-trasmissjoni tal-Fidi. Dan is-sinodu ie ielebrat bejn is- 7 u t- 28 tOttubru tas-sena l-ora fRuma u kien iib l-isem: L-Evanelizzazzjoni dida gat-tixrid tal-Fidi Nisranija. Fost il-262 isqof li adu sehem, kien hemm ukoll l-Isqof ta Gawdex, Mario Grech li kien qieged jirrappreenta l-Konferenza Episkopali Maltija. Dak li ser nagmlu fdawn l-artikli huwa li ser naraw ftit xwassal li tii mnedija din is-sena tal-Fidi u xinhuma l-problemi attwali li wasslu lill-Papa Benedittu XVI sabiex jieu azzjoni u jniedi din is-sena. Allura serjin nagtu arsa lejn l-Ewropa u kif din qed tgix il-fidi tagha. Sejrin ukoll naraw dak li l-Knisja, kemm dik Ewropeja in enerali, kif ukoll dik li tinsab f Malta qiegda tipproponi bala soluzzjonijiet gal

dik li qed tii definita bala Krizi ta Fidi. Il-Knisja fMalta hija Knisja li tirrifletti, pero donnu kultant is-soluzjonijiet li l-Knisja Maltija tkun qed tipproponi ma jaslux dejjem fidejna. Jista jkun li gad gandna erta bia naqbdu fidejna dak li l-Knisja tkun trid tgidilna permezz tad-dokumenti tagha. Jista jkun ukoll li mgandniex in biex nasbu u nirriflettu gax gandna wisq xnagmlu. Ir-raunijiet jistgu jkunu afna. Hu xinhu, din hija opportunita biex nirriflettu u niddixxernu liema huma l-ajar toroq li ana bala Knisja, bala poplu ta Alla, imseja naqbdu u nterrqu.

Mela mingajr ma noqogdu nintilfu fid-diskors ejja mmorru u nagmlu naqra djanjosi ta dak illi qed tgix l-Ewropa, fdak li gandu xjaqsam mal-fidi. Biex nagmlu dan ser naraw ftit xjgidulna xi

dokumenti tal-Knisja, bal ngidu ana Novo Millennio Ineunte (NMI) u Ecclesia in Europa, (EE) u xi dokumenti marua mil-laqgat tal-Isqfijiet Ewropej dwar il-Katekei li jsiru kull sentejn fxi pajji Ewropew. Mhemmx galfejn inkunu esperti tar-rierka, mhemmx galfejn l-anqas inkunu xi sojoloi bravi. Galina xi add a gamel l-istudju u qed jippreentalna r-riultati. Ana issa mseja nirriflettu fuqhom.

IL-KUNTEST ATTWALI Il-kelma krii donnha hija l-ajar kelma biex niddeskrivu dak li gaddejja minnu l-Ewropa fdak illi gandu xjaqsam mat-trasmissjoni tal-fidi fil-kontinent tagna. Sfortunatament din il-kelma hija uata fuq li uata, u allura kultant abbuata. Illum donnu kollox krii u gal kull aa ta xejn ngidu li xi add qieged fi krii, li s-sojet qiegda fi krii, l-istituzzjonijiet, il-

10

partiti politii, l-awtorit u ma dawn inidu ukoll il-Knisja. Ir-riskju hu li afna drabi nuaw din il-kelma mingajr ma noqogdu nirriflettu xi tfisser eatt. Jirilna wkoll li nasbu li l-krii hija dejjem aina u allura arana nilmentaw li kollox sejjer ain. Ma nindunawx li l-krii gandha wkoll il-benefiji tagha. Mhux dejjem nindunaw li huwa sewwa u xieraq illi dak li dejjem gamilna, li dejjem sibna li hu ust u tajjeb jidol fi krii. Spiss insibu runa nirraunaw gax dejjem hekk gamilna u ninsew li dak li dejjem hekk gamilna kellu bidu fi mien, kien qed iwieeb gal sitwazzjonijiet partikulari, fi mien partikulari. Illum kapai jissarraf fela ta eneriji u riorsi, li ma jagti l-ebda frott, jew inkella jagti ftit, gal ftit nies u mien!

Jibqa l-fatt li l-fidi u t-trasmissjoni tagha qalgu daqqa l isfel u mhux dejjem qegdin attenti gal dak li qed jiri madwarna.

Fil-ktieb Dawl tad-dinja, Papa Benedittu XVI jgid fiex tikkonsisti l-krii tal-fidi. Il-Papa bla tlaqliq jistqarr li l-problema mhix biss tad-dinja li ma tridx tagraf il-Verita, imma anke ta dak li huwa msejja biex iwassal il-Kelma, biex jikkomunika l-fidi.

Jgidilna l-Isqof ta Ruma: Ir-relijoita trid tnissel lilha nfisha mill-did fdan il-kuntest kbir u bhekk issib forom odda ta espressjoni u garfien. Il-bniedem tallum ma jifhimx daqshekk malajr li d-demm ta Kristu fuq is-salib huwa

espjazzjoni gal dnubietu. Dawn huma formuli kbar u veri imma li fl-istruttura kollha tal-sieb u fil-kwadru tagna tad-dinja mgandhomx lok u jridu jkunu tradotti u mifhuma mill-did. Ngidu ana rridu nergu nifhmu l-kunett tal-aen. Wieed ma jistax sempliement iwarrbu jew jinsieh. Dan ifisser li ana qed ngixu fi mien li jetie evanelizzazzjoni dida.1

Barra mill-kelma Krii spiss niltaqgu ma kliem ieor illi jiddefinixxi s-sitwazzjoni ta mienna fdak li gandu xjaqsam mal-fidi bal ngidu ana: sekularizzazzjoni, relativimu, u anke l-espressjoni i-ada tal-geruq insara tal-Ewropa, jew it-tmiem tas-sojet nisranija. ar afna kien wanni Pawlu II fbosta mill-kitbiet tiegu dwar is-sitwazzjoni Ewropea tal-fidi: Imqar fdawk l-artijiet li ew evanelizzati afna sekli ilu, ir-realt ta sojet Nisranija li kienet imsejsa fuq il-valuri tal-Vanelu, fost id-dgufijiet li dejjem arrbet il-ajja tal-bniedem, issa mgadhiex ijed. Illum bil-kura kollu jetie inabbtu wina ma sitwazzjoni li qiegda ssir dejjem ijed diversifikata u eienti fil-kuntest tal-globalizzazzjoni li qiegda ib magha talit did u inert tal-nus u tal-kulturi. Matul il-medda tas-snin, jiena dejjem tennejt is-seja tiegi gal evanelizzazzjoni dida. (NMI, 40)

Dawn huma, biex ngidu hekk, sfidi esterni tas-sojet fuq il-proess tat-trasmissjoni tal-fidi imma hemm

diffikultajiet ora, biex ngidu hekk minn naa tagna li fl-ambjenti tagna tal-katekei huma magrufa sewwa. Spiss jintqal li l-katekei ma kinitx kapai li tirrispondi gall-mistoqsijiet l-aktar urenti tal-bniedem fil-kuntest ordinarju li fih jgix. Katekei li sabitha diffili timxi ma-minijiet u taorna l-metodi tagha biex tifforma gal xhieda nisranija vera. Huwa evidenti li fafna ambjenti l-katekei gandha bonn riforma: donnu li l-proess tradizzjonali ta kif nittrasmettu l-fidi mgadux jiffunzjona, gadna nsibu diffikulta kif norjentaw il-katekei tagna fforma li tixba lil dak li jissejja il-katekumenat antik, gandna diffikult fdik li hi l-katekei mal-adulti, minabba li afna enerija tii utilizzata fil-katekei mat-tfal. Spiss il-lingwa li jintua huwa lingwa li donnu ta mien ieor u mhux dak li l-bniedem jua llum. Niltaqgu ukoll ma diffikultajiet fdik li hi l-formazzjoni pastorali tas-saerdoti, katekisti, u operaturi pastorali ora.

Fara ora nkomplu nidlu fid-dettal ta dak li hu l-kuntest ta mienna biex imbagad wara naraw kif nistgu napplikaw dak li l-Knisja qed tipproponi bala soluzzjonijiet.

REFERENZI:1 Benedettu XVI, Dawl id-dinja. Il-Papa,

il-Knisja u s-sinjali ta-minijiet. Tadita ma Peter Seewald, Relijon u ajja Franiskani Konventwali, 2011, 143-144.

11

Il-MaGMUDIJaTa KriSTu

Tonio caruana

Minn idejn l-Artist

Ninsabu fis-sena li l-Papa Benedittu XVI iddedika gall-Fidi u galhekk sibna li jkun tajjeb kieku kellna nibdew din ir-rubrika permezz ta pittura li ib l-isem Il-Magmudija ta Kristu tal-pittur Taljan Piero Della Francesca.

Is-Sagrament tal-Magmudija huwa wieed mit-tliet Sagramenti tal-Inizjazzjoni. Huwa permezz ta dan is-Sagrament li persuna tidol u tibda tappartjeni lill-familja ta dawk li jemmnu fAlla Trinit: Missier, Iben u Spirtu Qaddis.

Il-pittura ta Piero Della Francesca toro numru ta elementi kateketii mill-isba u tista wkoll isservi bala meditazzjoni fuq dan l-istess Sagrament. Ida qabel tajjeb ngidu xi aa gira dwar il-pittur.

Piero twieled c1410/20 u miet fl-1490. Huwa gex ewwa Borgo Sansepolcro fl-Umbrija, fi-entru tal-Italja. Tajjeb li ngidu li l-istil trankwill u sieket tal-arti tiegu ma tantx appella gan-nies ta mienu,

anzi kien hemm min iudika din l-arti bala inferjuri u ta bla valur. Din wasslet lil dan l-artist sabiex jiddedika afna aktar in gal spejalit ora li kellu gal qalbu afna u din kienet il-perspettiva, branka tal-matematika li tagha hu kiteb ew trattati. Fil-fatt, jekk wieed irid verament japprezza l-arti ta Della Francesca, irid bilfors iares lejha mill-perfezzjoni tal-perspettiva.

Il-pittura tal-Magmudija ta Kristu gandha interess li tlaqqa lil min iares lejha mal-Iben tAlla li sar

bniedem, trid bal iib wi imb wi lil bin il-bniedem ferut bid-dnub ma dak il-Bin il-bniedem-Alla li gandu s-setga li jnei d-dnub tad-dinja. Din il-pittura bal trid iddalek fi djalogu imma ma min? Ma min se titkellem meta l-personai kollha tal-pittura huma bal assorbiti, mehdija, mifxula bdak li qed isir! Kristu intensament kontemplattiv; it-tliet anli masudin bdak li qed jiri quddiem gajnejhom; il-grupp tat-teoloi li jinsab jiddiskuti fl-isfond; wanni l-Battista menneb, qed jgammed

12

lil es u l-figura tar-rael li qed inei l-libsa ta fuqu biex hu wkoll jitgammed.

Forsi l-pittur jixtieqek tidol fi djalogu miegek nnifsek, jistiednek tii mill-bogod, itterraq, toro minn dak li int komdu u familjari miegu biex tasal sa fejn jasal l-ilma, jiifieri sa rilejn es. Ix-xenarju li jidher fuq wara tal-pittura huwa xenarju familjari mal-artist, gax huwa l-istess pajsa li fih kien jgix, ida li inti trid tallih warajk jekk tixtieq tiltaqa ma dak li ie biex isalvak. L-argumenti tat-Teoloi wkoll trid tallihom warajk gax dik li gandek quddiemek hija azzjoni ta Alla u mhux azzjoni argumentata mill-bniedem. Anke l-istess anli ma jifhmux u dak fosthom li ma aettax l-Inkarnazzjoni tal-Iben Divin u ssuppervja, sar xitan!

Bal wanni, int trid tobdi billi tagmel dak li gandek tagmel anke jekk ma tifhimx. U dan huwa simbolizzat bl-aktar mod interessanti fl-unika figura mgawa li hemm fil-pittura, jiifieri fdik tal-pellegrin li qed jina libsa li ib kwai l-istess kulur tal-ilda tiegu - qed jina lilu nnifsu - biex isir lejqa dida.

Hawn forsi wkoll insemmu tliet elementi ora mill-pittura li jistgu jservu galina ta katekei. Nagtu arsa l-ewwel lis-sira twila u dritta ta maenb es tissimbolizza s-sira tal-ajja li bal donnha gadha kemm sajret l-aqwa frotta tagha u allietha taqa tatha. Kristu huwa l-bniedem il-did.

Element ieor huwa l-figura tal-Ispirtu Qaddis issimbolizzat permezz tal-amiema bajda ejja gal fuq Kristu ida li ma talli ebda rifless fuq l-ilma, mhux balma jagmlu s-siar u l-wejje li huma lebsin it-Teoloi.

It-tielet element huwa l-aktar sottili. It-trankwillit tal-pittura toloq skiet profond li jagmel possibbli sabiex jinstema dak li Hu ida li ma jidhirx: il-leen tal-Missier li jixhed gal Kristu bala dak li hu fih isib il-gaxqa tiegu. Donnha l-pittura kollha trid timpressjonana bdan il-miel maestu li l-gajnejn tal-fidi kapai jaraw jekk imorru lil hinn minn dak li hu mortali.

13

Il-M

agm

udija

ta K

ristu

(irk

a 144

8-14

50)

PIER

o DE

lla

FRaN

cEsc

aGa

llerij

a Naz

zjona

li, Lo

ndra

MiL-LiBrEriJaFtit tas-snin ilu sar starri dwar il-qari fl-Ewropa u nstab li Malta kienet tinsab fl-aar post, dan minkejja li gandna rata golja ta nies li jafu jaqraw. Dan in-nuqqas ta qari jinass sew spejalment meta galliema jikkoreu komponimenti, waqt diskussjonijiet fuq mezzi tax-xandir u kif ukoll fkonverazzjonijiet fi blogs. Madanakollu ta min isemmi li huma bosta dawk in-nies li jsibu fil-qari mhux biss mod ta kif tgaddi l-in liberu, ida godda ta taglim u

Dan il-ktieb flimkien ma afna orajn tista ssibhom fil-librerija tas-self li tinsab fid-Dar enerali tas-Sojet tad-Duttrina Nisranija fil-Blata l-Bajda.

Gal aktar informazzjoni urwww.sdclibrary.org

L-interess fil-kitba ta J.R.R. Tolkien dawn l-aar gaxar snin died minabba fis-suess li l-verjonijiet inematografii tal-kitbiet tiegu kellhom u gadhom ikollhom. Sfortunatament huma bosta dawk li raw il-films (fosthom The Hobbit li are dan l-aar) u ma qrawx il-kotba. Dan wassal sabiex bosta minn dawn ma japprezzawx il-messa nisrani u uman ta dan l-awtur u minflok adu l-idea li dan ix-xogol huwa biss dwar fantasija, azzjoni u vjolenza (xi aa li Tolkien innifsu kien jobgod minabba l-esperjenzi traii li huwa kellu fl-ewwel gwerra dinjija).

Il-filosfu nisrani Amerikan Peter Kreeft fil-ktieb tiegu The Philosophy of Tolkien, indirizza din il-problema. Huwa bmod brillanti jimxi pass pass mal-kitba tiegu u bal bniedem tas-senga jarma u janalizza t-temi li dan il-kittieb jesplora. Dak illi joro huwa ta min jikkunsidrah. Tolkien mhuwiex biss kittieb ta rumanzi fantastii, ida huwa bniedem li fil-kitba tiegu jesplora temi ta teoloija u filosofija nisranija profonda. Fost dawn insibu temi dwar il-liberu arbitriju u l-Providenza, kif anke l-aktar karattri li jistgu jidhru inutli, gandhom post importanti fl-iskema tal-eistenza. Aktar milli rajjiet ta vjolenza, The Lord of The Rings, The Hobbit u Silmarillion huma stejjer fejn dawk li jidhru dgajfa u jobbu l-pai jirbu fuq il-aen. Il-mafra tii ealtata fuq it-tpattija u l-mibegda u dawk li juaw il-qawwa mhumiex il-protagonisti prinipali.

Naseb li dan il-ktieb huwa ta interess gal dawk li jgallmu -gaag, u li afna minnhom huma familjari mal-verjoni inematografika ta dan ix-xogol. Tkun interessanti li dawn il-prinipji jiu diskussi u juru kif li tkun nisrani mhix biss xi aa li inti sibt ruek fiha ida mod ta ajja avventurua li hija ibbaata fuq galiet tajba.

gajnuna sabiex il-persuna tikkultiva lilha nnifisha u tkun tista ssir aktar kolta u edukata. Wieed mgandux galfejn jisti jgid li jobb il-qari. Bniedem li jomm ruu aornat u informat huwa persuna sia li kapai tikkomunika tajjeb u fiha ssib kumpanija pjaevoli ukoll. Gan-nisrani l-qari ta kitba spiritwali huwa okkajoni sabiex fl-garfien spiritwali tiegu hu jifhem aktar twemminu. Fl-istess in min irid iwassal il-kelma jetie li hu wkoll

ikun jafha. Galhekk is-Sojet tad-Duttrina Nisranija garfet il-bonn sabiex tifta librerija tas-self u bi pjair ngid illi ninsabu fil-proess li permezz tiegu ser ngaqqdu din il-Librerija ma dik ta Papa wanni XXIII. Ida l-aktar aa importanti hija li din il-librerija tintua spejalment min-nies li huma involuti fil-idma tat-taglim nisrani, galhekk ser nibda minn mien gal mien nitkellem dwar xi pubblikazzjoni li gandna hawn.

The Philosphyof TolkienKREEFt Peter

Karmenu Borg

Riorsi

16

EnTru Tar-riOrSi

Albert Mercieca

ThE SECRETS oF SUCCESSFUl PaREnTInGCliFFoRd-postoN AndreaBetter Yourself Books, 2008

L-ulied mgandhomx bonn enituri perfetti! Li jetieu huma enituri li jifhmu l-imiba taghom. Dan galiex it-tfal ma jirnexxilhomx jesprimu d-dubji u l-bigat taghom bil-kliem. Minflok, juaw il-mod kif jaixxu biex juru dak li jkun gaddej ewwa fihom. Dan il-ktieb jispjega dan u jagti dawl fuq problemi komuni, fosthom il-lied bejn l-awa u l-problemi fl-iskola.

IM CoUnTInG To 10beeChAm JahannahillgARtNeR MalcolmSorin Books, 2001

It-tfal jivvintawhom u dejjem jagmlu xi praspura. Kuladd gandu l-istejjer tad-dak jew mumenti imbarazzanti tiegu. Xin taqra dan il-ktieb tinduna li dawn jiru lil kuladd. Ir-rakkonti ta Jahanna u Malcolm huma l-istejjer li jiltaqgu maghom il-enituri tul it-trobbija ta wliedhom. Jekk kif jgidu d-dak huwa l-ajar mediina, bosta huma dawk li ser iossuhom ajar wara li jaqrawh.

hoW To TalK To YoUR KIDS aBoUT DRUGSARteRbuRN StephenbuRNs JimHarvest House Pub., 2007

Galkemm it-tfal jiu mgarrfa dwar drogi sa minn kunithom, tajjeb li l-enituri jkunu aktar konxji kif jittrattaw din il-problema. Mimli binformazzjoni prattika, kif ukoll metodi ta prevenzjoni, dan huwa ktieb ideali gal meta tkun firkostanzi bal dawn. Jibda mir-raunijiet li jwasslu gall-abbu mid-droga u l-alkool, isemmi metodi ta prevenzjoni li rnexxew, suerimenti prattii kif tkellem lil xi add li jkun qed jieu d-drogi u wkoll kif tista tnaqqas din fil-komunit fejn tgix.

SCIEnza E FEDEbRigugliA AlfiosAvAgNoNe GiuseppeElledici, 2010

Ix-xjenza u l-fidi jmorru id fid? Possibbli tibqa temmen meta llum kuladd isaqsi galiex? Jista xjenzat ikun bniedem ta fidi? Jeistu kontradizzjonijiet bejn l-fidi u x-xjenza? Mistoqsijiet bal dawn huma numerui u jibqgu jqajmu interess fost in-nies. Is-sentenza klassika ta Santu Wistin: Emmen biex tifhem: ifhem biex temmen tibor fiha l-qofol ta dan il-ktieb.

inijiet tal-ftu ta-entru tar-Riorsi

tas-Segretarjat gall-Katekei

Dan il-ktieb flimkien ma afna orajn tista ssibhom fil-librerija tas-self tas-Segretarjat gall-Katekei, fit-tielet sular tal-Istitut Kattoliku, il-Furjana.

Barra l-librerija tas-self li tinsab fid-Dar enerali tal-MUSEUM fil-Blata l-Bajda, wieed jista jsib gadd kbir ta materjal fi-entru tar-riorsi tas-Segretarjat

gall-Katekei. Dan jinsab fejn l-uffiji tas-segretarjat innifsu, fit-tielet sular tal-Istitut Kattoliku fil-Furjana. Barra gadd kbir ta kotba u rivisti dwar il-katekei

OTTUBRU-MEJJU It-Tnejn It-Tlieta L-Erbga Il-amis Il-imga FILGODU 9:00 - 12:00 9:00 - 12:00 9:00 - 12:00 Magluq 9:00 - 12:00 FILGAXIJA Magluq 17:30 - 19:30 Magluq 17:30 - 19:30 Magluq

UNJU-SETTEMBRU FILGODU 9:00 - 12:00 Magluq 9:00 - 12:00 Magluq 9:00 - 12:00 FILGAXIJA Magluq Magluq Magluq Magluq Magluq

mid-dinja kollha, wieed jista jsib ukoll gala kbira ta films, dokumentarji u mezzi ora li gur huma utli fl-appostolat tal-Kelma.

17

attEntionDEficitHypEracTiviTy diSOrdEr

Inklujoni

Fdin is-serje ser inarsu lejn numru ta kundizzjonjiet komuni fost it-tfal u gaag. Fkull artiklu ser nagtu definizzjoni xjentifika tal-kundizzjoni, insemmu u nispjegaw fil-qosor is-sintomi marbutin magha u fuq kollox nissuerixxu modi effettivi li kull edukatur jista japplika fl-ambjent li fih jetie li jeduka lill-persuni li jista jkollhom dik il-kundizzjoni. Bhekk kull edukatur, sew jekk enitur u sew jekk galliem, Learning Support Assistant jew katekist, ikun jista jagmel differenza poittiva fil-ajja tal-persuni kollha afdati fidejh.

Edward Wright

18

L-ewwel kundizzjoni li ser nittrattaw hija dik magrufa bala ADHD, abbrevjazzjoni gal Attention Deficit Hyperactivity Disorder. L-oriini ta dan it-terminu jmur lura gar-raba edizzjoni tad-Diagnostic and Statistical Manual of the American Psychiatric Association, 1994 (magruf aktar bala DSM IV). Dan l-isem (ADHD) jirrappreenta l-aktar verjoni rienti ta dijanjosi medika li gaddiet minn bosta bidliet matul i-minijiet, sa minn meta kienet magrufa gall-ewwel darba bala kundizzjoni medika fil-bidu tas-seklu goxrin. Gal tul tamien kien jintua t-terminu hyperkinetic disorder. Din il-kundizzjoni tista teisti bala ADD (Attention Deficit Disorder) mingajr hyperactivity. Fdan l-artiklu l-isem ADHD huwa uat u jirreferi ga-ew kundizzjonijiet. L-ADHD saret tant komuni li l-persenta ta tfal tal-iskola fbosta pajjii tal-Punent li huma masuba li jorru l-kundizzjoni huwa bejn 2% u 10%. Barra minn hekk is-subien gandhom tliet darbiet ans aktar mill-bniet li jkollhom l-ADHD.1 Huwa ferm importanti li kull edukatur ikun infurmat sewwa dwar din il-kundizzjoni minabba li bosta tfal li jorruha jirreistu gal numru ta attivitajiet li jistgu ikunu ta id kbir galihom, fosthom l-isport u kull tip ta eerizzju. Rauni gal dan hija li afna drabi jkunu sabu diffikultajiet biex jirrelataw ma tfal ora tamparhom jew minabba li jossuhom inadekwati u jaqtgu qalbhom malajr, jew saansitra gax joffru sfidi lil min jieu siebhom.

Dijanjosi u sintoMiSkont id-DSM-IV-TR, l-ADHD gandha tliet sintomi karatterjali prinipali: in-nuqqas ta attenzjoni, livelli golja u kostanti ta enerija u attivit kif ukoll impulsivit. Is-sintomu tan-nuqqas ta attenzjoni juri ruu fid-diffikult kontinwa li l-individwu jsib biex jiffoka l-attenzjoni tiegu fuq xi aa (spejalment id-dettall) u fil-fatt li ma jismax struzzjonjiet ari li jingataw lilu jew lill-klassi kollha. Ikun jiddistratta ruu kontinwament u failment, isib diffikult biex jagmel ix-xogol assenjat lilu bmod sistematiku u organizzat, jitlef l-affarijiet tiegu ta spiss, jibda jinsa afna affarijiet semplii fil-

ajja ta kuljum u ma jkunx kapai jagmel sforz mentali biex iwassal bia xogol sal-aar.

Il-hyperactivity toro fbosta sintomi ora ta natura fiika. Il-persuna ma jkollhiex paenzja fidejha u saqajha, tiaqlaq il-in kollu bal qisha gandha l-labar fisimha. Dawn it-tfal iqumu l-in kollu minn fuq is-siu taghom anki meta dan mhux mistenni minnhom, jiru u jalu l-enerija taghom anki meta mhux il-waqt, il-in kollu gaddejjin bla ma jegjew u jpapu bla waqfien. Anki waqt il-logob gandhom tendenza li jkunu storbjui u eneretii ejjed.

L-impulsivit tidher fid-diffikult kbira li dawn it-tfal isibu biex jistennew il-waqt taghom biex jitkellmu, iwiebu jew jinqdew fxi kju. Fil-klassi, gall-mistoqsijiet tal-galliema jew tal-katekisti, huma jwiebu immedjatament u spontanjament bla ma jistennew permess jew sinjal li jippermettilhom jitkellmu. Jinterrompu afna u kontinwament u jaqbu fuq l-orajn meta dawn ikunu qed jitkellmu.

Biex tfal ikollhom l-ADHD iridu juru numru minn dawn is-sintomi bmod kontinwu u persistenti. Dan minabba li numru ta sintomi minn dawn juruhom anki tfal u adulti li ma jkollhomx ADHD. Dan ise firkostanzi partikulari bal meta wieed ikollu burdata aina, jkun gajjien jew inkella mxebba minn xi aa.

DiffiKultajiet fil-KoMuniKazzjoni bil-lingwaDiffikultajiet ta komunikazzjoni bil-lingwa jistgu jkunu preenti flimkien mal-ADHD. L-ADHD tista toloq problemi fl-uu tajjeb u effettiv tal-lingwa. Il-lingwa mhijiex l-gerq tal-problema. Id-diffikultajiet fl-uu tal-lingwa huma sekondarji gal dawk fl-attenzjoni u l-konentrazzjoni. L-ADHD tista taffettwa l-hekk imseja short-term memory u l-memorja li wieed jua fl-attivitajiet ta kuljum il-working memory u dawn it-tnejn nafu li jinfluwenzaw it-taglim inenerali, spejalment dak tal-lingwa u l-iliet komunikattivi kollha. L-ADHD tista taffettwa wkoll l-abbilt li wieed jifhem u janalizza l-kunetti, l-abbilt li wieed jordina

18 19

l-sibijiet fsekwenza loika, kif ukoll il-kapait li jfittex vokabularju mill-memorja tiegu. L-ADHD, ferti kaijiet, tista taffettwa wkoll iliet partikulari bal dawk li tibni konverazzjoni, tibqa ffukat fuq tema wada fdiskussjoni u omm il-kuntatt bl-gajnejn waqt diskussjoni bejn diversi persuni.

KuMPliKazzjonijiet oraSfortunatament, afna tfal li gandhom l-ADHD huma bosta drabi mwarrba u riettati minn sabhom u jkollhom anqas bieb minn tfal ora tal-et taghom li ma jorrux il-kundizzjoni.2 Gall-kuntrarju ta dak li afna jemmnu, hemm tfal (mhux kollha) li ma joorux minn din il-kundizzjoni fl-ivilupp naturali taghom li jse tul medda ta mien. Fkaijiet bal dawn l-ADHD tista tippersisti sal-ajja adulta, u meta jiri hekk, eneralment il-problema tan-nuqqas ta biberija tippersisti u tidied ukoll.3 Minn studji estensivi li gamlu Bagwell u l-kollegi tiegu, instab li l-adolexxenti li jkollhom l-ADHD bala tfal (irrispettivament minn jekk il-kundizzjoni ppersistietx jew le) isibu problemi akbar biex jibnu relazzjonijiet sani fi-mien tal-adolexxenza. Mhux hekk biss, imma nstab ukoll li dawn l-adolexxenti kellhom tendenza akbar li jsibu ruhom fi rieki ta bieb bimibiet devjanti.4

Mil-lat ta sport u eerizzju fiiku, Harvey u Reid sabu li tfal bl-ADHD kellhom inqas iliet ta movimenti fiii u anqas fitness. Per r-rierkaturi kkonkludew li dawn l-osservazzjonijiet kienu riultat ta nuqqas ta tari, nuqqas ta sens ta stima personali u nuqqas ta parteipazzjoni. Dawn il-konklujonijiet huma kemmxejn inkwetanti minabba l-importanza kbira li l-attivit fiika u l-isport gandu jkollhom fil-ajja ta dawn it-tfal. Bla dubju li jikkontribwixxu immens gas-saa taghom fsens olistiku, i.e. fiika, mentali, sojali u emozzjonali.5

aZZjoNIjIEtMinabba li l-ADHD tista taffettwa bosta aspetti tal-ajja tat-tfal, huwa ferm importanti li kull intervent li jsir maghom ikollu l-gan li jib kontroll fuq kull imiba taghom. Diversi mediini kienu ssueriti u

l-aktar popolari minn dawn huma l-hekk imseja CNS (Central Nervous System) stimulants. Filwaqt li dawn jistgu jkunu effettivi biex jikkontrollaw u jtejbu erti nuqqasijiet assojati mal-ADHD ball-koordinazzjoni tal-moviment, il-kapait li wieed ipoi sibijiet fsekwenza, l-antiipazzjoni tal-ideat u l-ippjanar,6 bosta studji ora juru li dawn jista jkollhom ukoll konsegwenzi negattivi bal insomnia (nuqqas ta rqad), nuqqas ta aptit, dipressjoni, uig abdominali, sopressjoni tal-ivilupp u dipendenza fuq erti drogi u mediinali.7

Azzjonijiet li huma l-aktar sueriti ma tfal u adolexxenti bdin il-kundizzjoni u li jallu dejjem effetti poittivi jinkludu: - tari gall-enituri, galliema, coaches u

katekisti, - attivitajiet differenti fambjent ikkontrollat minn

struttura, - il-kapait tal-edukaturi li jagtu regolarment u

immedjatament il-konsegwenzi gall-imibiet mhux mixtieqa tat-tifel/tifla bl-ADHD,

- l-uu ta regoli li jetie li jkunu mfakkra ta spiss lit-tfal bdin il-kundizzjoni,

- il-kapait tal-edukaturi biex jaqsmu kull bia xogol li jagtu lit-tfal fbiiet igar li jkunu ari u possibbli galihom,

- l-uu u l-goti ta premjijiet gal imibiet tajba, - l-goti ta ammont adekwat ta attenzjoni

individwali u personali.

il-ParteiPazzjoni fl-isPort u l-eerizzju fiiKuKwai kull rierka dwar l-ADHD turi li dawn l-azzjonijiet imsemmija huma l-aktar effettivi meta maddma fkuntest ta sport u eerizzju fiiku li permezz taghom it-tfal jitgallmu aktar jikkontrollaw l-imgiba taghom, isau r-relazzjonijiet poittivi ma tfal ora tal-istess et taghom u jtejbu l-kwalit ta ajja li jgixu. Saru bosta studji fdan il-qasam li juru wkoll li l-isport u l-attivit fiika flimkien mal-uu ta rinforzar poittiv u negattiv jagmlu differenza poittiva sinifikanti fil-ajja ta tfal bl-ADHD. It-tfal jitgallmu wkoll imibiet sportivi u jnaqqsu l-imiba li mhijiex sportiva. Jakkwistaw ukoll

Inklujoni

20

sens ta kontroll fuqhom infushom u jinibdu aktar lejn l-isport filwaqt li jitgallmu skills odda fiii u orajn sojali, i.e. kif jikkoperaw mal-orajn u jimxu mar-regoli u n-normi tal-logob u tal-grupp. Dan jgollilhom ukoll is-sens ta stima taghom infushom.8 Studji ora sabu li l-isport u l-eerizzju fiiku jgin afna lil dawk li gandhom l-ADHD biex imorru afna ajar fnumru ta suetti akkademii minabba li jtejbu l-konentrazzjoni taghom, jibqgu iffukati aktar fit-tul u jitgallmu jisimgu ajar, jifhmu u jimxu mal-istruzzjonijiet li jingatawlhom.9 Ir-rierka turina wkoll li l-parteipazzjoni fl-isport tgin ukoll lil dawn it-tfal u adolexxenti biex inaqqsu sostanzjalment l-imiba riskjua u jintegraw afna aktar ma sabhom fkuntesti sojali differenti.10 Parteipazzjoni fattivitajiet differenti, l-aktar dawk fiii u sportivi, jginu lil dawk bl-ADHD biex ikollhom aktar bieb u biberiji poittivi. Dawn imbagad iidu l-kunfidenza u l-kuntentizza tat-tfal.11

KonKlujoniHuwa ferm importanti li nifhmu li l-edukaturi kollha (enituri, qraba, galliema, LSAs, katekisti) fil-ajja ta dawn it-tfal u tal-adolexxenti huma responsabbli biex itejbulhom il-kwalit tal-ajja taghom, billi jimxu mal-ftit pariri li semmejna fdan l-artiklu u orajn li huma sueriti minn esperti fdan il-qasam. Huwa importanti wkoll li wieed jibqa dejjem aornat bil-qari u kull forma ta starri ieor dwar kundizzjoni bal din. U

jekk naraw numru ta sintomi minn dawk imsemmija li jippersistu u jkunu konsistenti gal tul ta mien, tajjeb li nirreferu t-tifel/tifla gand xi add professjonali li jkun jista jispjegalna ajar dak li nkunu osservajna. Importanti afna li nifhmu li bdaqshekk ma nkunux qed inxekklu l-ajja tal-persuna jew nittimbrawha u nillimitawha imma, gall-kuntrarju, nginuha tineles minn dak li jista jtellef l-ivilupp si tagha.

Lullo, C. and Van Puymbroeck, M., Research Update: Sports for Children with ADHD, Parks & Recreation, 2006, 41, 20.

Reitman, D., Hupp, S. D., OCallaghan, O. M. and Northup, J., The Influence of Token Economy and Methylphenidate on Attentive and Disruptive Behavior During Sports with ADHD Diagnosed Children, Behavior Modification, 2001, 25, 303-323.

REFERENZI:Bagwell, C., Brooke, M., Pelham, W. and Hoza, B., Attention Deficit Hyperactivity Disorder and Problems in Peer Relations: Predictions From Childhood to Adolescence, Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 2001, 40, 1285-1292.

Binder, L.M., Salinsky, M.C., Storzbach, D., & Dodrill, C.B. (2001). Test-retest bias, reliability, and regression equations for neuropsychological measures repeated over a 12-16-week

Children with Attention Deficit Hyperactivity Disorder, Journal of Applied Behavior Analysis, 2003, 36, 375-378.

Hupp, S. D., Reitman, D., Northrup, J., OCallaghan, P. M. and LeBlanc, M., The Effects of Delayed Rewards, Tokens, and Stimulant Medication on Sportsmanlike Behavior with ADHD Diagnosed Children, Behavior Modification, 2002, 26, 148-162.

Kremarik, F. (2000). A family affair: childrens participation in sports. Canadian Social Trends, 58, 20-25.

period. Journal of the International Neuropsychology Society, 7, 597-605.

Flood, W., Dwilder, D., Flood, A. and Masuda, A., Peer-Mediated Reinforcement Plus Prompting as Treatment for Off-Task Behavior in Children with Attention Deficit Hyperactivity Disorder, Journal of Applied Behavior Analysis, 2002, 35, 199-204.

Gulley, V., Northup, J., Hupp, S. and Spera, S., et al., Sequential Evaluation of Behavioral Treatments and Methylphenidate Dosage for

1. Barkley, 1998; Lullo, 2006 2. Bagwell, Brooke, Pelham & Hoza, 2001 3. Bagwell et al.,2001 4. Bagwell at al., 2001 5. Harvey & Rweid, 1997 6. Hickey & Fricker, 1999 7. Long, 2005 8. Binder et al., 2000; Hupp & Reitman, 1999; Reitman et al., 2001 9. Flood et al., 2002 10. Kremarik, 2000 11. Bagwell et al., 2001; Lullo, 2006

20

Attention Deficit Hyperactivity Disorder

MIll-KaMPanJaGawdXiJaMichael Debono

Mill-Port tal-Imarr sal-Bajja ta Marr ix-Xini

Din is-sena l-mixjiet tagna ser jeduna fil-bera tal-kampanja Gawdxija nimiru fil-mogdijiet, fil-widien u fl-goljiet li toffri din il-gira.

il-Port tal-iMarrIl-mixja tagna tibda mill-port tal-Imarr, mid-daqsxejn ta telga li hemm tat is-siar tal-prinjol jew ta-nuber li jduru u jaslu sa Forti Chambray. Jekk wieed jagti titwila lejn il-port tal-Imarr, l-ewwel impressjoni li tiih hija li dan il-port huwa gaddej battivit kontinwa, ma taqta xejn, tal-vapur ej u sejjer, tan-nies li jaqsmu minn Malta gal Gawdex u bil-kontra. Gadu joffri xenarju mill-isba bil-knisja kejkna u elwa, fuq stil gotiku, tal-Madonna ta Lourdes li qiegda tares lil dan il-port. Mal-enb tal-port wieed jista josserva wkoll il-bajja ta-ewwieqa li llum hija mimlija bil-puntuni biex magha jorbtu forom differenti ta opri tal-baar, bajja

li fl-imgoddi kienet sservi biex minnha l-Gawdxin isalpaw lejn Malta bid-Dgajjes tal-Latini alli jbigu l-gelejjel tar-raba, dgajjes li llum spiaw gal kollox balma jxandru l-versi tal-poeta Gawdxi Anton Buttigieg:

Ja dgajjes tal-latini, darba gal dejjemgebtu minn Gawdex, sew bal qatga gawwili taru l bogd il bogd fibra xemxijau nsew il-bejta

li darba bejtu fil-gerien tal-fliegu!u fuq wenajhom bojod is-Sbuija,tad-dala tal-Imarr elwa Sultana,taret gal dejjem!

nibDew il-Mixja. . .Il-mogdija li hemm tmexxik mal-kosta li tgaddik bejn il-blat u l-gelieqi li hemm tat l-golja ta Ras it-Tafal. Il-mogdija twasslek tat il-Forti Chambray u hemm nistgu nagmlu l-ewwel waqfa. Hawn tista tapprezza aktar il-fliegu bil-vapuri tal-Gozo Channel li jsalpaw bejn i-ew gejjer Maltin. U ma tistax ma tilmax is-sbuija ta Kemmuna u Kemmunett. Minn dan il-punt tista tifli l-bini tal-fortifikazzjoni tas-swar li jdawwar lil dan il-Forti.

il-forti ChaMbrayMibni fuq l-golja magrufa bala Ras it-Tafal, golja li tinsab bejn il-port tal-Imarr u x-Xatt l-Amar. Inbena fi mien il-Gran Mastru Pinto tal-Ordni ta San wann u ie ffinanzjat mill-konti Francois Chambray, li tiegu dan il-Forti a l-isem. Dan il-bini xaktarx

22

Trekking

li kien ser iservi mhux sempliement ta fortizza imma ta belt mgammra bdak kollu metie gall-poplu Gawdxi. Il-Forti kellu jares il-port prinipali tal-gira Gawdxija u fl-istess in jibed aktar nies biex jissetiljaw u jgammru fGawdex.

It-tkomplija tagna minn dan il-punt tista tissarraf fgala: tista tkompli miexi billi tinel fuq i-agak mal-kosta u ddur lejn il-bajja tax-Xatt l-Amar jew tista titla aktar il fuq

lejn dawk li huma magrufa bala -rieaq (jekk minabba li l-baar ikun tela xi ftit il fuq u allura jkun xi ftit diffili biex tgaddi minn din il-kosta, trid tagmel it-tieni gala).

Meta tasal ix-Xatt l-Amar tista tagmel it-tieni waqfa fid-daqsxejn ta Belveder magmul minn ftit bankijiet fejn wieed jista jistrie u jieqaf jiekol xi aa. Fil-qrib thawn hemm ukoll dik li tissejja fougasse, spei ta kanun imaffer fil-blat li jgidu li seta ntua gall-attakki kontra l-gedewwa li kienu joqorbu lejn il-gira. Il-Bajja tax-Xatt l-Amar illum saret popolari mal-gaddasa minn mindu ew mgarrqa MV Xlendi fl-1999 u MV Cominoland u MV Karwela fl-2006 biex iservu ta attrazzjoni gall-gaddasa.

Il-mogdija tkompli tiedok mat-tarf li jifforma s-sisien tal-kosta li minnhom tara l-Blata tal-Fessej

u mad-dawra tiegu malajr tilma it-Torri maestu ta Marr ix-Xini fejn tista tagmel it-tielet waqfa.

Dan it-torri kien mibni fl-1661 fi mien il-Gran Mastru de Redin mill-arkitett Mederico Blondel tal-Ordni ta San wann biex iares dawn l-inawi tal-gira. Minn hawn tista tosserva d-dala tal-port ta Marr ix-Xini u tara s-sisien li aktar ma tagtik il-arsa tista tilma is-sisien golja Ta en fuq ix-xaqliba ta Sannat.

tMieM il-MixjaWara li tkun striajt xi ftit dejn dan it-torri, tkompli l-mogdija li twasslek sat-tara li minnu tista tinel gall-Bajja ta Marr ix-Xini u tgawdi l-miel ta dan l-imkien naturali.

Nirringrazzjaw lil Adrian Saliba gar-ritratti

22 23

Fdan l-artiklu sejrin nagtu modi differenti dwar kif i-entri tal-katekimu jistgu jirrelataw mal-media elettronika. Tajjeb illi nuru kif is-sens komun jista jintua failment biex nifhmu xinhi Knisja u xinhi l-media, billi nifhmu illi dawn i-ew dominji li jistgu jintuaw flimkien, qegdin jinbidlu u t-tnejn jinsabu fi vilupp kontinwu. Il-media u l-Knisja gandhom potenzjal qawwi li jinfluwenzaw ruhom minn xulxin. Mela se nagtu arsa lejn il-missjonijiet tal-media u tal-Knisja, li ana bala katekisti qegdin nadmu fiha u niedu idea enerali tal-modi differenti fir-relazzjoni ta bejniethom.

Il-Kunflitt ta DejjemGal raunijiet poittivi jew negattivi, i-entri tal-katekimu ieli jeskludu materjal tal-

il-mEDia GOddaFidEJn TaJBa

Stephen Deguara

Il-Media fil-Katekei

Fdan l-artiklu sejrin inarsu lejn modi differenti dwar kif nistgu nirrelataw mal-media elettronika. Il-media u l-Knisja gandhom potenzjal qawwi li jinfluwenzaw ruhom minn xulxin u galhekk se nagtu arsa lejn il-missjonijiet tal-media kif ukoll tal-Knisja, li ana bala katekisti qegdin nadmu fiha. Bhekk inkunu nistgu niedu idea enerali tar-relazzjoni bejniethom fil-varjet kbira li joffru.

media mill-attivitajiet taghom. Fterminoloija tal-media, il-katekisti qishom il-gate-keepers, l-gassiesa mal-grada biex jiddeiedu xidalu jew ma jdalux, u dan isir gal bosta raunijiet: Il-media nistgu narsu lejha bala parti mill-kultura popolari u sekulari; kummerjali; stil ta divertiment li mhux daqshekk relevanti jew spiritwali gal dak li jsir fil-katekimu. Dawn il-mezzi jitwarrbu galiex jistgu jirriultaw fi preudizzji li l-media popolari, inklui l-films, huma abbuivi jew jikkreaw valuri jew illujonijiet foloz. ertu setet, pereempju, ma allewx lill-fidili taghom jaraw it-televixin kemm mid-dar u kemm mill-knisja. Hi xinhi r-rauni dejjem hemm differenzi bejn l-ambjent tradizzjonali ta lezzjoni tal-katekimu u bejn id-dinja tlellex u fantastika tat-televixin. Wara kollox

it-televixin ma jidhirx daqshekk essenzjali dejn is-sagramenti, it-taglim li ngallmu li ilu jeisti ferm qabel il-bidu tal-media popolari li llum nuaw kuljum. Per qieged hemm, jeisti u qed jibed lejh in-nies iktar minn qatt qabel.

Fi DjaloguIl-katekist jista jua u jagel partijiet mill-media, basta jkollu garfien tajjeb u mo ar ta xser jagmel u xmessa irid iwassal. ieli film popolari jkollu kontenut reliju ar immens u tajjeb li minnu l-katekist jista jua u jislet riflessjoni spiritwali. Websajts bal Insights Magazine (www.insights.uca.org.au) jisiltu riflessjonijiet u eempji minn films minn perspettiva relijua. Id-dominju tal-media iktar ma jgaddi -mien iktar qieged jissepara ruu minn dak li tgallem il-Knisja, imma

24 25

ertu forom ta djalogu jistgu jsibu ruhom permezz ta min qieged jgallem. Bala parti minn dan l-isforz, ertu gaqdiet relijui kontinwament qegdin ixandru kontenut reliju fuq it-televixin, imma dan normalment qieged jindirizza biss lil numru gir ta nies, afna drabi magmul bmod dilettantesk jew ta kwalit ferm il bogod minn dak li naraw minn fuq il-media popolari. Galhekk huwa tajjeb li naraw xhemm tajjeb fis-suq u nuaw lilu, milli nippruvaw noolqu l-did.

Il-Media bala goddaUu selettiv tajjeb u olqien ta media dida fl-attivitajiet li nagmlu fil-klassijiet, fi-entri jew fil-knejjes tagna huwa inevitabbli. Ir-rivista pprintjata forsi issa saret tradizzjoni imma gadha relevanti sa ertu punt. Il-presentations u videos imnilin minn fuq Youtube issa afna drabi sabu posthom flok il-whiteboard u c-charts. Jekk se ssir ganja, illum trid tipproettaha bmod li jaraha kuladd, pjuttost qiegda tieu post il-ktejjeb li nagtu gal waqt xi laqga. Illum website, blogg jew pana fuq Facebook tista testendi diskussjoni ta lezzjoni jew omelija fuq il-qari tal-quddiesa tal-add. L-internet illum sar sors ta studju spiritwali jew materjal Bibbliku, sar qisu librerija ta knisja virtwali. L-uu tal-media bala godda jew xi aa li tikkumplimenta l-attivit ta lezzjoni, ta quddiesa jew laqga ta talb ivarja afna u jiddependi mmens mid-dispoizzjoni u l-esperjenza

ta min qieged jgaddi l-kelma, jew tal-grupp jew l-gaqda jew l-istituzzjoni li jappartjeni fiha. Din l-gala selettiva ta xmedia tintua tista biss tii assessjata mill-grupp jew l-gaqda li l-katekist qieged fiha. Xi kultant l-attitudni konservattiva tillimita dak li hu aettat fi spazju sagru balma hi l-knisja, jew spazju fejn jingata t-taglim, balma hija l-klassi tal-katekimu. Xi kultant dan mhux dejjem ikun ta detriment: jista jagti l-ka li dan jista jkun ta id gal dik il-komunit li minabba raunijiet kulturali jew prattii tradizzjonali jommu milli tintua l-media kif ikunu jixtiequ xi wud. Anki jekk wieed qieged jopera bl-ajar intenzjonijiet, tajjeb jieu parir u jara jekk l-attivit li se jagmel, bil-media li se jagmel, hix se toloq kunflitt mal-kultura ta dak il-post.

Jekk hix il-print media, jew digital media, kull media li qiegda taljena, jew tonoq il-messa sabi tal-Vanelu, qiegda tagmel iktar sara milli id. Kull katekist u kull gaqda trid l-ewwel tara l-media li qiegda tua u trid tagmel evalwazzjoni kontinwa tagha u tistaqsi lilha nnifisha jekk hix twassal il-Messa bmod effettiv u tajjeb lin-nies li besiebha tilaq. Jista jkun galxejn li inti qed tirreklama rivista sabia, glossy u full-

colour jekk l-isem jew il-kontenut ma jinftehimx, jew ikun utopiku, jew negattiv iejjed. Illum tant in-nies, jew it-tfal, jaraw negattivit madwarhom li ma jridux li jsibu lil xi katekist li jagmel balma jaraw kullimkien. Tajjeb inkunu poittivi, fl-istess in realistii fil-mod kif katekist jindirizza grupp ta tfal, gaag jew adulti. Forsi jkun galxejn li gamilt powerpoint presentation bafna kliem o fih; jew poster kbir, imma l-kliem intilef fafna stampi u disinji ejjin minn kullimkien. Jista jkun galxejn li ppubblikajt rivista u bdejt tqassamha minn ol-kaxxi, mill-art jew minn xi kantuniera. Dan ifisser li lanqas int minti tapprezza dak li rit inti stess.

Tajjeb nistaqsu galiex. Din il-mistoqsija tista taqlagna mill-kanal li forsi nkunu kuntenti bih.

24 25

METa D-DWalqaLBu BLu

L-iSTOrJa TaT-TLiET naara

Joseph Bonnici

kien balu. Imma fdin l-istennija kollha, is-sewwieqa tal-karozzi bdew jgajtu u jdoqqu l-ornijiet, tal-muturi bdew jagfsu l-gass bil-lest, u dawk li kienu miexja bdew jgajtu: Inti ma tafx min jien!

I-ajtiera bdew jgidu: L-adar adu xi add biex jiksi l-nejna bih! L-amar aduh biex jibgu l-ut tal-ilma elu! Tafu xgamlu bl-oranjo? iduh mal-meraq tal-larin!

Godwa minnhom, it-traffic lights tal-Marsa bdew iibu ruhom bmod tabilaqq stramb. Id-dwal kollha, flok amar, isfar jew adar, fdaqqa wada saru blu, u add ma kien jaf kif se jib ruu. Naqsmu jew ma naqsmux?Nistennew jew nimxu?

Minn kull bozza taghom, it-traffic lights baqgu jitfgu dwal blu fkull direzzjoni. Il-lewn kien tant sabi li lanqas is-sema ta Malta qatt ma

Fl-aar wasal pulizija tat-traffiku u beda jmexxi hu. Pulizija ieor feta il-kaxxa tal-kontroll biex jara xkien inqala u tefa d-dwal kollha.

Qabel ma ntefa, it-traffic light il-blu qal bejnu u bejn ruu: Imsieken! Kont tajthom is-sinjal li t-triq tas-sema hija miftua. Kieku semgu minni, kollha qed jittajru balissa. Imma jista jkun li naqashom il-kura!

Addattati gall-Malti minn Tutte Storie, ta Bruno Ferrero, Elledici, 2011

Fil-Medju Evu, pellegrin kien qatagha li jur santwarju mbieged, skont id-drawwa ta dak i-mien. Wara bosta ranet, sab ruu gaddej fi trejqa mserrpa mal-enb ta muntanja. Matul it-triq kien hemm bosta barrieri minn fejn kien qed jinqata l-ebel bl-idejn. Numru ta addiema kienu jidhru l hawn u l hemm, jonru ariet kbar biex jiffurmaw knaten puliti gall-bini.

Il-pellegrin resaq lejn l-eqreb addiem u ietu niena minnu. It-trab imallat mal-garaq kien jiksilu wiu u idejh. Id-daqqiet tal-frak tal-ebel fuq gajnejh kienu jixhduh it-tikek omor fuq l-abjad. Kien jidher gajjien, imma idu kont tistajjilha magna bmartell imwaal fit-tarf tagha.

Xqed tagmel? staqsa l-pellegrin.Mhux qed tara? atfu r-rael, mingajr lanqas biss ares lejh. Qed ninqered bix-xogol.Il-pellegrin ma wieeb xejn u kompla triqtu. Wara ftit

iltaqa ma addiem ieor. Kien jidher gajjien, miru u mimli trab.

Xqed tagmel? staqsa l-pellegrin lil dan ukoll.Mhux qed tinduna? Qed nadem minn filgodu sa filgaxija biex immantni lil marti u lil uliedi, wiebu dan.

Mingajr ma lissen kelma, il-pellegrin kompla triqtu.Kien goddu wasal fil-quata tal-golja. Hemmhekk waqaf ftit u ra addiem ieor. Kien jidher gajjien ukoll, ball-orajn. Wiu kien miksi bit-trab u l-garaq bal ta sabu, imma gajnejh gajjenin kellhom arsa differenti minn tal-orajn.

Xqed tagmel? staqsieh il-pellegrin.Mhux qed tinduna? wiebu r-rael, waqt li tbissem bil-fer. Qed nibni l-katidral.U firex idu alli jurih il-post fejn kienet tielga binja mill-isba, kollha kolonni, arkati u ebla minquxa bl-ikbar senga!

Rakkonti

26

NoTI KaTEKETIIIt-traffic lights blu tibdilna l-attenzjoni gall-indil ta xi aa differenti fil-ajja ta kuljum. Hija l-iskoperta ta dimensjoni ora. Imdorrijin, bal dawk li jkunu fit-traffiku, li nommu idejna fuq l-isteering u nagtu kas biss ta dak li soltu nagmlu. Kuladd medhi fuq ix-xogol, il-flus u l-impenji ta kuljum. It-traffic lights blu huma dak kollu li jgidilna: Ieqfu! Qed tarmu teor. Ma teistix biss din id-dinja! arsu l fuq! Hemm is-sema wkoll... Mhix vui qawwija. U tintefa malajr. Il-katekei hija wada minn dawn il-vuijiet.

It-tliet naara ibilna quddiem gajnejna l-tiea li nagrfu l-iskop wara dak li nagmlu. Mhux kunett fali gat-tfal u -gaag, imma jista jitwasslilhom permezz ta rajja. Hu importanti li lkoll kemm ana nifhmu galfejn qed nagmlu l-azzjonijiet tagna: nitgallmu l-katekimu, immorru l-knisja, nitolbu, nginu ... Dan kollu jagti dawl differenti gat-tip ta parteipazzjoni. It-tliet addiema kienu qed jagmlu l-istess xogol. Ir-rauni wara l-idma taghom kienet differenti! Jekk niedu l-eempju tal-katekei jista jkun hemm ganijiet differenti galfejn tattendi: gax mibgut mill-enituri, gax hemm il-Grima, gax kuladd hekk jagmel. Imma jista jkun li qed tattendi gax tixtieq tibni tempju sabi tal-preenza tAlla fik!

Xi mistoqsijiet:METa D-Dwal qalBU BlU1. Xinhuma t-traffic lights fajtek?2. Liema huma s-sinjali tat-triq

miftua li tirievi ta spiss?

3. Jista jkun li l-enituri, l-galliema u l-katekisti jservu ta traffic lights galik?

4. Liema toroq qed jindikawlek dawn in-nies?

5. Il-katekisti u s-saerdoti jistgu jservu ta traffic lights blu? Galiex u kif?

6. Xi jfisser li juruk it-triq miftua lejn il-enna?

7. Jista jkun li l-ajja ta es li ie fid-dinja u twarrab mill-bnedmin tixbah lil dik tat-traffic lights il-blu?

Xi mistoqsijiet:l-ISToRJa TaT-TlIET NaaRa1. It-tliet addiema kienu qed

jagmlu l-istess xogol iebes. Xkienet id-differenza bejniethom?

2. Hemm tant gaag jew tfal tal-et tiegek. Xinhuma dawk l-affarijiet li jagmluhom differenti?

3. Kieku jieqaf bniedem quddiem skola u jistaqsi lil min ikun dieel xsejjer jagmel hemm ew, xtaseb li jwebuh?

4. Kieku jieqaf bniedem quddiem dar tal-katekimu u jistaqsi lil

min ikun dieel xsejjer jagmel hemm ew, xtaseb li jwebuh?

attivit mir-rakkonti:Fil-kamra fejn jiltaqa l-grupp jista jitqieged traffic light blu, li jindika l-metodu li bihom se nitfgu l-arsa tagna lejn il-enna. Dak kollu li jurina t-triq tal-enna jista jinkiteb fuqu jew maenbu.

Tista tinbena xbiha ta katidral, bal muajk, magmula minn diversi partijiet li jixbhu ebel u fuqhom ikun hemm l-ismijiet tal-grupp. Kuladd iqieged il-ebla tiegu/tagha fuq il-pedament ta Kristu u l-appostli.

Dawn i-ew simboli jistgu jkunu kemm xbieha atta u kif ukoll tridimensjonali.

Rakkonti mill-Bibbja:Mattew 6, 19-21 il-id tad-dinja u dak li jibqa gal dejjem.Mattew 20, 20-28 min irid jidher kbir quddiem Alla irid iservi lill-orajn.Mattew 21, 33-46 es huwa l-ebla tax-xewka, il-pedament li fuqu jibni ajtu n-nisrani.

u firex idu alli jurihil-post fejn kienettielga binja mill-isba

26 27

Kevin Scicluna

Katekimu

il-miStoQSiJa OT iL-GErF

Qatt kont qed taqra xi silta

mill-Evanelju, jew minn xi

ktieb ieor tal-Bibbja, u xtaqt

li kien hemm xi add dejk li

jista jweiblek il-mistoqsijiet

li ew fmook? Jekk iva

mintix l-ewwel persuna li

ietek din ix-xewqa u dan

galiex il-Bibbja hija ktieb

li balu mhawnx. Ktieb

spejali, mhux biss frott

il-kreattivit u l-ispirazzjoni

tal-awtur, imma fuq kollox

frott l-ispirazzjoni Divina.

Galhekk se nippruvaw

inwiebu xuud minn dawn

il-mistoqsijiet li jistgu

jservu anki ta bai gal-

lezzjonijiet u diskussjonijiet

fil-klassi. Napprezzaw kemm

hu sabi li niskopru dan il-

ktieb uniku li jginna nikbru

fil-fidi tagna. Ejja nibdew

din l-avventura flimkien.

Min hu alla u minn fejn ie?All hu l-allieq u li jiggverna l-univers. Huwa infinitament fuq kull aa li ana nistgu nkunu nafu jew nifhmu. Fi kliem is-Salm 145 vers 3 bla tarf il-kobor Tiegu. Imma Alla huwa wkoll qrib tagna. Mhuwiex xi forma astratta, forza impersonali li sempliiment alaq l-univers imbagad allieh jadem gal rasu. Alla jomm l-univers kollu fl-eistenza anki lilek u lili! Mingajr is-sostenn tiegu, ana nisfumaw fix-xejn. Balma jikteb San Pawl, Ana fih ngixu, nitarrku u ana. Alla jixtieq li jaqsam ajtu magna. Biex jasal gal dan, irrevela xi aa mill-misteru tiegu. Lill-Iraelin, Alla rrevela lilu nnifsu bala l-uniku Alla. (PT 6: 4-5) Fl-gollieq jaqbad fuq is-Sinaj, Alla stqarr ismu lil Mos, Jahweh, li tfisser Jien Hu dak li Hu (E 3: 13-15) u wieged li jsalva lill-poplu tiegu mill-jasar. es rrevela l-misteru tat-Trinit Alla wieed fi tliet persuni, il-Missier l-Iben u l-Ispirtu s-Santu (KKK 232-260) Alla jippossiedi afna attributi jew kwalitajiet li jgidulna xi aa fuq min hu. L-omnipotenza, li jista kollox,

tgidilna l-iktar fuqu Gax Alla li alaq kollox, jiggverna kollox u jista kollox (KKK268)

es wriena li Alla hu Missier li jobb, li jieu sieb uliedu. Huwa mimli niena u mogdrija. Fl-aar mill-aar, Alla hu Verit u Mabba. Huwa Alla li la jista jqarraq u lanqas jitqarraq. Kif insibu fSalm 33 vers 4; Gax sewwa hi l-kelma tal-Mulej, kollox bil-fedelt huwa gamel!

L-appostlu wanni jgallimna li Alla Hu imabba (1 w 4: 8) Alla hu essenzjalment imabba. L-ikbar espressjoni ta imabbtu hi murija fil-persuna ta es gax Alla hekk abb lid-dinja li bagat lill-Iben tiegu l-wadieni biex kull min jemmen fih ma jintilifx, imma jkollu l-ajja ta dejjem. (w 3: 15)

Alla ma ie minn imkien. Huwa Spirtu pur u galhekk ma jokkupax spazju bal wejje materjali. Alla mhux limitat bi spazju jew mien. Alla hu etern, li tfisser li jeisti l barra mi-mien. Kien minn dejjem u jibqa gal dejjem. Alla hu immutabbli, ma jinbidilx. I-mien hu biss gal din id-dinja. Gal Alla kollox huwa preent!

28

tista tagti spjega afifatal-ispirtu s-santu?It-Trinit hija il-misteru entrali tal-fidi u l-ajja tan-nisrani ... il-misteru ta Alla nnifsu (KKK 234) Dan il-misteru tat-Trinit ma seta qatt ikun magruf bir-rauni umana; kellu jirrivelahulna Alla permezz ta es.

Fl-Antik Testment, l-Iraelin kienu jifhmu li Alla hu wieed: Isma Ja Irael, is-Sinjur Alla tiegek Alla wieed huwa (DT 6:4) Meta ngidu li Alla hu wieed , qed ngidu li Hu komplut u ma jitbiddilx, wieed fl-essenza, natura u s-sustanza. Madanakollu, Alla huwa wkoll komunjoni ta persuni: Missier, Iben u Spirtu s-Santu. Galkemm hemm tliet persuni, hemm natura wada divina komuni li kull persuna jippossiedi bmod si.

It-Trinit hi komunjoni ta mabba. Il-Missier iobb l-Iben u l-Iben iobb lura lill-Missier. L-imabba

ta bejniethom hija l-persuna tal-Ispirtu s-Santu nnifisha. Alla jistieden lil kull wieed u wada minna biex naqsmu fdin il-komunjoni bejn il-Missier u l-Iben fl-Ispirtu taghom ta mabba. (KKK 850) xjagmel l-ispirtu s-santu?Balma nistqarru fil-Kredu, l-Ispirtu s-Santu hu l-Mulej li jagti l-ajja. Kien permezz tad-dell li l-Ispirtu s-Santu tefa fuq Marija, li es, l-Iben uniku tAlla, twieled fid-dinja (LK 1:35) Huwa l-Ispirtu s-Santu li jadem fl-istorja kollha tas-salvazzjoni. Kien l-Ispirtu li mexxa l barra l-Iraelin fid-deert fforma ta sabha u nar (E 40: 36-38); li kiteb l-gaxar kmandamenti fuq twavel tal-ebel. (E 31:18); li kien fil-forma ta amiema li No eles wara l-garqa l-kbira u li permezz tagha nstabet art niexfa (enesi 8: 8-12) u li niel fuq es fforma ta amiema.

Fil-magmudija tiegu hu baqa miegu. (Mt 3:16) FPentekoste, l-istess Spirtu stra fuq id-dixxipli bala ilsna tan-nar u mliehom bes biex iwassalhom li jagrfu l-verit (Atti 2:3-4, w 14:16-17, KKK 696 701)

Huwa l-Ispirtu s-Santu li nebba lill-kittieba tal-Kotba Mqaddsa. Huwa preenti fit-taglim tal-Knisja; jgaqqadna ma es, bmod spejali fis-sagramenti; jidol galina fit-talb tagna u jadem fil-ministeri u l-ajja missjunarja tal-Knisja. Permezz tal-magmudija, huwa l-Ispirtu li jgammar fkull wieed u wada minna, waqt li jistedinna biex nikbru fil-qdusija. Jittrasformana bil-grazzja santifikanti u d-doni li joffrilna. Huwa l-avukat tagna u jqawwina fit-triq tagna lejn il-enna. (w 14: 16, 26; 15: 25; 16:7; KKK 688)

Huwa l-ispirtu s-Santu li jadem fl-istorja kollha tas-salvazzjoni.

28

Fl-aar sibt

magazin lijogobni!

Magazin bil-Maltiga-gaag

u l-adoloxxenti

www.fb.com/xehda

Gal aktar informazzjoni ibagtulna email fuq gwida@sdcmuseum.org