Ha noi van hoa va phong tuc

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 1) 1

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

Muåc luåc

CHÛÚNG I: DÊËU TÑCH .......................................................................................................5

CHUÂA VUA.....................................................................................................................6

ÀÒNH ÀAÅI .......................................................................................................................8

LÏÎ HÖÅI CHUÂA TRÙM GIAN .........................................................................................11

CHUYÏÅN NGÖI ÀÒNH..................................................................................................15

CHUYÏÅN CAÁI AO LAÂNG ..............................................................................................19

BA NGÖI MÖÅ “HÖÌNG NHAN” ......................................................................................23

CHUYÏÅN CON TRÊU ...................................................................................................27

CÊY ÀA.........................................................................................................................30

CHUYÏÅN CAÁI CHÚÅ......................................................................................................33

CHUYÏÅN CAÁI CÖÍNG LAÂNG .........................................................................................37

NHÛÄNG PHO TÛÚÅNG QUYÁ HIÏËM...............................................................................41

CÊY GAÅO......................................................................................................................44

CON NGHÏ ÀAÁ.............................................................................................................47

MIÏËU ÀÖÌNG CÖÍ...........................................................................................................49

CHÚÅ GIÚÂI HAÂ NÖÅI .......................................................................................................52

CAÁI CÊÌU MAÁI NGOÁI.....................................................................................................55

NINH HIÏÅP ..................................................................................................................59

CHÛÚNG II PHONG TUÅC .................................................................................................62

TÏËT NHÛÄNG NÙM XÛA...............................................................................................63

MÊM NGUÄ QUAÃã ...........................................................................................................67

LYÁ KHÙÆC CUNG 2


TRANH TÏËT .................................................................................................................69

CAÁNH ÀU MUÂA XUÊN .................................................................................................73

NGAÂY RÙÇM THAÁNG GIÏNG ........................................................................................76

MUÂA CÖËM, MUÂA HÖÌNG...............................................................................................79

CUÁNG CHAÁO ÚÃ XOÁM AO NGANG................................................................................81

TÏËT TRUNG THU ÚÃ HAÂ NÖÅI .......................................................................................85

ÀEÂN ÀÏM TRUNG THU...............................................................................................88

ÖNG GIÙÈNG ÖNG GIÙNG............................................................................................90

ÀAÁM CÛÚÁI NGAÂY XÛA ................................................................................................92

NGHI THÛÁC TANG LÏÎ TRUYÏÌN THÖËNG ...................................................................94

CHUYÏÅN ÀÖËT VAÂNG MAÄ.............................................................................................97

BOÁI TUÖÌNG ............................................................................................................... 102

HÖÅI LAÂNG XÛA.......................................................................................................... 104

PHAÁO TRONG VÙN HOAÁ TRUYÏÌN THÖËNG ............................................................. 107

CHÛÚNGIII:NGHÏÅTHUÊÅT ÊÍM THÛÅC ........................................................................... 110

CÖÎÎ VAÂ MÊM CÖÎ HAÂ NÖÅI XÛA................................................................................... 111

NHÛÄNG BÛÚÁC THÙNG TRÊÌM CUÃA PHÚÃ ................................................................. 115

BUÁN CHAÃ ................................................................................................................... 118

BUÁN THANG .............................................................................................................. 121

THÕT CÊÌÌY, QUAÁN THÕT CÊÌY LAÁI CHOÁ ..................................................................... 124

CHAÃ CAÁ ...................................................................................................................... 129

BAÂN VÏÌ GIA VÕ .......................................................................................................... 131

NÛÚÁC LOÅ CÚM NIÏU ................................................................................................ 134

RÛÚÅU! ........................................................................................................................ 137

NGÛÚÂI HAÂ NÖÅI UÖËNG RÛÚÅU ................................................................................... 140



BAÁNH BEÂO................................................................................................................. 143

BAÁNH TRUNG THU ................................................................................................... 146

TRAÂ ÀAÅO .................................................................................................................... 149

CHUYÏÅN BÏËP NUÁC.................................................................................................... 152

BUÁN ÖËC HAÂ NÖÅI ........................................................................................................ 156

LYÁ KHÙÆC CUNG 4




CHÛÚNG I: DÊËU TÑCH

LYÁ KHÙÆC CUNG 6


CHUÂA VUA

ÚÃ laâng Chuâa Vua, nay thuöåc laâng Thõnh Yïn (quêån Hai Baâ Trûng), haâng nùm coá ba ngaây lïî höåi truyïìn thöëng vaâo ngaây möìng 6, möìng 7, möìng 8 thaáng giïng vaâ ngaây möìng 9 laâ ngaây caác tay cao cúâ tranh ngöi quaán quên. Laâng Thõnh Yïn coá tuåc lïå caác Cö gaái lêëy chöìng xa vaâ caác chaâng trai lêëy vúå xa àïìu phaãi thu xïëp vïì laâng ùn Tïët vaâ dûå Höåi.

Höåi coá phêìn lïî, rûúác xaách vaâ caác troâ chúi nhû àêëu vêåt choåi gaâ vaâ thi cúâ tûúáng. Àêët naây thúâ Àïë Thñch möåt öng vua cúâ tûúáng nïn mön cúâ tûúáng àûúåc coi troång àùåc biïåt.

Chuâa Vua laâ möåt quêìn thïí kiïën truác trang nghiïm, àeåp àeä vaâ cêìu kyâ. Caái àöåc àaáo cuãa quêìn thïí kiïën truác naây laâ coá chuâa vaâ àònh àïìu thúâ vua Àïë Thñch. Ngay sau àêëy laâ àïìn thúâ Mêîu, möåt trong tûá bêët tûã vaâ thên phuå Trêìn Hûng Àaåo. Nghôa laâ thúâ Phêåt Laäo, Nho, Tam giaáo àöìng lûu. Tûâ àúâi Lï, quêìn thïí kiïën truác naây goåi laâ Àiïån Thûâa Lûúng, laâ núi Vua, caác hoaâng tûã, caác àaåi thêìn, hoaâng thên nghó laåi àïí chuêín bõ laâm lïî tïë úã àaân Nam Giao. Àaân Nam Giao trûúác àêy tûúáng cuãa öng trong cuöåc khúãi nghôa Yïn Thïë. Khi khúãi nghôa thêët baåi, öng Àiïìu tröën vïì Haâ Nöåi röìi truå trò chuâa. Cuäng chñnh úã àêy, àöìng chñ Nguyïîn Phong Sùæc, xûá Bùæc Kyâ àaä sûã duång caác voâm sau bïå tûúång vua Àïë Thñch laâm núi ài vïì, hoaåt àöång vaâ êín naáu. Ngaây 10-4-1956, àöìng chñ Trêìn Danh Tuyïn àûa Baác Höì àïën thùm chuáa. Baác xem laåi mêëy höë voâm sau tûúång röìi ài vïì phña trûúác. Baác àùåt muä lïn ngûåc, cuái àêìu. Sau möåt luác yïn lùång, Baác baão baâ Lï Thõ Hiïìn laâ ngûúâi tröng chuâa rùçng: “Baâ tröng giuáp chuâa cho cêín thêån, àûâng àïí mêët maát gò”.

Theo huyïìn thoaåi, vua Àïë Thñch laâ nhên vêåt thûá hai saáu Ngoåc Hoaâng. ÚÃã ÊËn Àöå vaâ Trung Quöëc cuäng thúâ Àïë Thñch vúái cûúng võ nhû vêåy. Àïë Thñch coân laâ vua cúâ tûúáng. Tûâ xa xûa, àêët Chuâa Vua àaä coá nhûäng loâ cúâ tûúáng hay nhêët nûúác. Caác danh thuã moåi núi àïìu phaãi keáo vïì chuâa Vua àïí thi àêëu vaâ hoåc têåp.



Àïën nùm 1992, àaä coá 70 danh thuã àïën tranh giaãi qua caác kyâ höåi lïî. Moåi ngûúâi trêìm tröì vïì taâi nùng cuãa caác danh thuã nhû Vïå, Ngoåc, Lúåi, An... Cuå Hûáa Tiïën laâ möåt trong nguä töët, lyá kiïåt, àaä tûâng laâ kiïån tûúáng chêu Myä. Cûúâng vö àõch cuöåc thi cúâ tûúáng 1991, Phaác laâã nöîi lo lùæng cuãa danh thuã bêët cûá tónh naâo. Caác àaåi biïíu miïìn Nam cuäng àïën thùm thuá nhûäng nûúác cúâ hay trong trêån àêëu. ÚÃã àêy coá caã cúâ búi vaâ cúâ baân...

Hiïån nay, Chuâa Vua coân giûä àûúåc 14 pho tûúång àeåp bùçng göî hoaâng àaân. Nöíi bêåt nhêët laâ pho tûúång vua Àïë Thñch cao khoaãng 1,6m. Möåt bûác cûãu long chaåm tröí tinh vi, hai àónh àöìng thúâi Nguyïîn, möåt quaã chuöng nhoã thúâi Caãnh Thõnh, hai quaã chuöng to thúâi Lï, hai choáe lúán cao chûâng 1,6m àûúåc àuác tûâ thúâi Lï. Khu vûåc chuâa Vua, tûâ maái àònh cöí kñnh àïën nhûäng cêy nhaän, öíi cöí thuå, bûác tûúång, àöi choáe, bia kyá àïën quaã chuöng...àïìu toãa ra nhûäng lúâi vên vi khön nguöi vúái hiïån taåi vaâ tûúng lai...

LYÁ KHÙÆC CUNG 8


ÀÒNH ÀAÅI

Àònh Àaåi nùçm trong cuåm di tñch phña Bùæc khu vûåc Baåch Mai, thuöåc phûúâng cêìu Dïìn, quêån Hai Baâ Trûng, bïn caånh chuâa Liïn Phaái, chuâa vûúng Tuyïët, àònh Àöng, àònh Tö Hoaâng, chuâa Vua, àaân Nam Giao (nay laâ nhaâ maáy cú khñ Trêìn Hûng Àaåo). Ngöi àònh àùåc biïåt naây coá kiïën truác giöëng nhû nhûäng àònh cöí cuãa Viïåt Nam noái chung.

Noá àûúåc xêy dûång vúái quy mö khaá lúán. Tiïìn àònh cao, röång, khoaáng àaåt göìm 5 gian. Hêåu cung göìm 3 gian, Tam quan thoaáng, maái àònh cong, lúåp ngoái ta. Sên àònh röång, laát gaåch cöí, coá vûúân cêy, vûúân hoa vaâ möåt giïëng thúi hònh bêìu duåc. Khung cûãa Àònh Àaåi laâm theo kiïíu bûác baân. Kïët cêëu khung xûúng àïìu in bùçng göî àûúåc giûä vûäng búãi nhiïìu cöåt caái vaâ cöåt quên to vaâ cao bùçng göî tûá thiïët.

Khöng gian Àònh Àaåi àûúåc múã röång, múã ra böën phûúng taám hûúáng chûá khöng xêy gaåch kñn xung quanh. Moåi ngûúâi coá thïí àïën thùm àònh tûâ bêët kyâ hûúáng naâo, qua nhûäng con àûúâng tùæt vaâ àûúâng lúán. Nùm 1592, quên nhaâ Maåc àaä giao tranh vúái Trõnh Troång taåi àêy. Ngay saát caånh cöíng Tam quan laâ con àûúâng Thiïn Lyá nöíi tiïëng. Nöëi liïìn Thùng Long vúái caác trêën vaâ caác tónh phña Nam laâ möåt con àûúâng nhoã, àaâi hun huát qua nhûäng àöìi cêy cöëi rêåm raåp vaâ caã möåt rûâng mai (nay thuöåc khu vûåc Baåch Mai vaâ Trûúng Àõnh).

Àònh Àaåi àûúåc xêy dûång caách àêy khaá lêu vaâ àaä traãi qua nhiïìu lêìn truâng tu, sûãa chûäa lúán vaâo nhûäng niïn hiïåu Vônh Thõnh (1705), Caãnh Hûng (1774), Minh Maång (1840),. Thaânh Thaái, Khaãi Àõnh. Thoaåt àêìu, Àònh Àaåi chó coá gian giûäa thúâ . àûác Thaânh Hoaâng cao 5m. Àaåi vûúng thêìn laâ möåt trong 50 ngûúâi con lïn nuái cuãa Laåc Long Quên vaâ êu Cú, sau naây laâ thuöåc tûúáng thên cêån cuãa Sún Tinh. Bïn traái thúâ thên mêîu cuãa Àaåi Vûúng gheáp vúái mêîu Liïîu Haånh. Bïn phaãi thúâ caác cö, cêåu cuãa Laäo Giaáo, nghôa laâ cuäng coá maâu sùæc Tam giaáo àöìng lûu. Àònh Àaåi coân thúâ caã



hai öng phöîng laâ hai ngûúâi hêìu cêån cuãa Àaåi Vûúng vúái neát mùåt tûúi cûúâi, hoám hónh vaâ cuäng mang nhûäng neát chêët phaác cuãa con ngûúâi àöìng quï Viïåt Nam. Àoá chñnh laâ hònh aãnh cuãa caác vai “hïì cheâo” xuêët hiïån sau naây, ngûúâi bònh dên yïu tiïëng cûúâi laâ vêåy.

Caác maãng trang trñ àûúåc têåp trung vaâo bûác cöìn naách giûäa toâa àaåi àònh. Àïì taâi trang trñ laâ röìng leo vaâ uöën khuác, vêy caá, trùng sao... Coá daáng dêëp tûâ àúâi Lï. Bïn caånh coá nhûäng bûác chaåm khùæc röìng phûúång, êm dûúngtûúng xûáng vúái nhûäng hoåa tiïët söng, nûúác, mêy trúâi, nhûäng bûác cûãa voäng, cuöën thû, hoaânh phi, cêu àöëi... Têët caã àïìu àûúåc chaåm khùæc tó mó vaâ Sún Son thïëp vaâng choaáng ngúåp, vûâa laâ nhûäng bûác hoåa, vûâa coá tiïët têëu nhaåc àiïåu vúái möåt nghïå thuêåt àiïu luyïån àöåc àaáo.

Gian chñnh giûäa phêìn cung cêëm àûúåc àùåt möåt sêåp thúâ Phña trïn laâ ngai cuãa àûác Thaânh Hoaâng. Bïn caånh àoá laâ hai chiïëc kiïåu baát cöëng coân nguyïn veån. Nhûäng chiïëc kiïåu baát cöëng àûúåc chaåm, khùæc vaâ sún son thïëp vaâng vúái cú man naâo laâ nhûäng hoa vùn sinh àöång vaâ duyïn daáng, àêy laâ möåt trong nhûäng neát tiïu biïíu cuãa niïn hiïåu Gia Long. Àònh coân giûä àûúåc hai hoâm àûång 7 sùæc phong cuãa niïn hiïåu Minh Maång (1821) vaâ Khaãi Àõnh (1924); hai têëm bia coá niïn hiïåu Vônh Thõnh (1705) vaâ niïn hiïåu àúâi Nguyïîn, baãy bûác hoaânh phi, cuöën thû, baãy àöi cêu àöëi, ba chiïëc hûúng aán... Àònh cuäng coân giûä àûúåc 4 baát hûúng, trong àoá coá möåt chiïëc àûúåc laâm bùçng àaá, möåt böå baát bûãu, möåt Cöìng, möåt chiïng.

Trûúác àêy, Àònh Àaåi cuäng nhû caác àònh laâng khaác, vêîn coá nhûäng buöíi cuáng lïî, rûúác xaách. Nhûng Àònh Àaåi coân trúã thaânh núi têåp trung tûá chiïëng cuãa moåi ngûúâi caác ngaã. Thúâi àoá, cûá 5 giúâ chiïìu laâ cûãa ö Cêìu Dïìn àoáng kñn laåi, khöng ai àûúåc ra vaâo thaânh, chó trûâ nhûäng ngûúâi cêìm hoãa baâi “Khêín cêëp”. Têët caã nhûäng ai muöën vaâo thaânh àïìu phaãi nghó laåi úã Àònh Àaåi, àúåi àïën saáng höm sau, khi cûãa ö múã, múái àûúåc vaâo. Cuäng coá möåt söë ngûúâi buön baán muöën tranh thuã thúâi gian àaä vaâo thaânh tûâ luác 4 giúâ chiïìu, nhûng phaãi nghó laåi úã möåt caái chúå, ùn uöëng, nghó àïm vaâ sûãa soaån laåi haâng àïí saáng súám höm sau coá haâng baán úã caác chúå vaâ caác phöë trong thaânh. Núi têåp trung naây goåi laâ chúå Höm (tïn naây àûúåc giûä cho àïën têån bêy giúâ). Vò vêåy maâ Àònh Àaåi laâ núi dûâng chên cuãa àuã moåi lúáp ngûúâi

LYÁ KHÙÆC CUNG 10


trong xaä höåi. Ngoaâi ra, Àònh Àaåi coân laâ möåt khu du lõch, vui chúi sêìm uêët cuãa möåt thúâi moåi ngûúâi àïën àêy coá thïí tuây hûáng ài thùm caác chuâa, àïìn, àònh úã gêìn àoá hoùåc xuöëng caác vûúân mú baát ngaát vúái caác quaán rûúåu ven àûúâng, hoùåc àïën caác quaán ùn Vên Höì. Rûúåu laâng Mú vaâ nûúác mùæm Keã Àö trûúác hïët àûúåc àem baán úã àêy röìi múái toãa ài khùæp núi vaâ àaä trúã nïn nöíi tiïëng.

Àònh Àaåi laâ möåt di tñch trong quêìn thïí di tñch lõch sûã vùn hoáa vaâ du lõch coá giaá trõ cuãa quêån Hai Baâ Trûng. Nhûng, cuäng nhû söë phêån cuãa möåt söë di tñch khaác, Àònh Àaåi chûa àûúåc chuá yá möåt caách xûáng àaáng. Möåt söë gian àònh bõ lúã, suåt, àöì göî bõ moåt, con ngûúâi àaä dêìn lêën chiïëm, xêm phaåm quanh àònh. Cöíng Tam quan, sên, vûúân cêy, vûúân hoa, giïëng bêìu duåc... àaä khöng coân nûäa laâm cho caãnh quan cuãa Àònh Àaåi bõ thu heåp. Thiïët nghô cêìn phaãi coá sûå quan têm àùåc biïåt hún nûäa àïën viïåc khöi phuåc sûãa chûäa vaâ truâng tu Àònh Àaåi àïí hònh aãnh vïì Àònh Àaåi maäi àeåp trong têm trñ bao ngûúâi.



LÏÎ HÖÅI CHUÂA TRÙM GIAN

Chuâa Trùâm Gian thuöåc xaä Tiïìn Phûúng; huyïån Chûúng Myä, tónh Haâ Têy. Àêy laâ ngöi chuâa cöí dûång trïn quaã àöìi cao chûâng 50 meát, coá cêy cao boáng caã vaâ àêåm möåt maâu cöí tñch. Xung quanh laâ nhûäng ngoån nuái Phûúång Hoaâng vöî caánh, nuái Hoaâng Xaá coá daáng con voi quyâ nuái Àöìng Lû, nuái Sún Löå, nuái Trêìm. Chuâa coá àuã 100 gian. Cûá 4 cöåt laâ möåt gian, coá trïn 400 cöåt. Möîi cöåt truå trïn möåt hoân àaá chaåm hònh caánh hoa sen. Daäy lan can quanh chuâa, cuäng nhû caác bêåc thïìm bùçng àaá coá chaåm tröí. Trïn caác vaán long, laá gioá, àêëu, xaâ v.v... coá hònh: mêy, hoa laá, röìng, tiïn nûä...

Phña trûúác chuâa coá gaác chuöng cao hai têìng, chöìng diïm, taám maái, nùçm trïn àöìi cao vúái haâng trùm bêåc àaá. Àêy laâ cöng trònh kiïën truác giaá trõ laâm bùçng göî quyá vúái caác àêìu àao cao vuát, mïìm maåi. Trïn “ gaác chuöng coá treo möåt quaã chuöng lúán, àuác vaâo nùm 1794 thúâi Têy Sún vúái baâi minh cuãa Trêìn Baá Hiïn, ngûúâi xaä Vên Canh.

Trong chuâa coá 153 pho tûúång àûúåc xêy dûång tûâ àúâi Lyá. Hêìu hïët àïìu bùçng göî, möåt böå bùçng àêët, sún son thïëp vaâng Àùåc biïåt bïå tûúång àûúåc xêy bùçng gaåch coá hoa vùn cuãa thïë kñ 16 - 17. Bïn caånh coá têëm bia àaá dûång vaâo nùm Caãnh Thõnh thûá 5 (1794) coá ghi laåi chiïën cöng cuãa Àö àöëc Àùång Tiïën Àöng do Phan Huy Chuá viïët, têët caã àïìu laâ nhûäng taác phêím hiïëm coá thúâi Têy Sún àïí laåi.

Lïî höåi chuâa Trùm Gian àûúåc töí chûác vaâo hai ngaây cuãa thûúång tuêìn thaáng hai êm lõch àûúåc xem laâ “töët ngaây” Khi àöët xong möåt baánh phaáo treo trïn caânh àa cao xuöëng saát mùåt àêët, caác chên kiïåu bùæt àêìu rûúác long kiïåu tûâ trong chuâa bûúác ra, long kiïåu ra túái cûãa Trung quan, àaám rûúác phaãi àûáng laåi, chúâ quan viïn vaâ caác chên kiïåu cuãa xaä giao hiïëu (kïët nghôa) àïën àêëy vaâ àûáng vaâo haâng nguä chónh tïì, àaám rûúác múái bùæt àêìu di chuyïín. Trong àaám rûúác, xaä àaân anh ài àêìu, xaä naây thûúâng laâ xaä thúâ thêìn súám nhêët, coá àöng dên nhêët, àöìng thúâi cuäng laâ xaä àa taâi nhêët. Caác



xaä baån cuäng phaái kiïåu cuãa mònh túái hoùåc phaái möåt chên kiïåu àïí thay vai khiïng kiïåu cuâng vúái xaä chuã nhaâ.

Ài àêìu laâ hai laá cúâ “Tiïët Mao”. Kïë àeân laâ 5 cúâ àuöi nheâo goåi laâ cúâ nguä haânh: kim, möåc, thuãy, hoãa, thöí vaâ nhûäng laá cúâ vuöng: àen, trùæng, vaâng, àoã, xanh... Sau àoá laâ 4 laá cúâ tûá linh: long, ly, quy, phûúång. Ngûúâi cêìm cúâ àöåi noán coá choáp nhoån hoùåc chñt khùn tai choá, thùæt lûng boá que xanh àoã, chên ài xaâ caåp.

Sau cúâ laâ tröëng caái do hai ngûúâi khiïng. Tröëng caái do thuã hiïåu àaánh bùçng chiïëc duâi sún son thïëp vaâng. Möåt ngûúâi vaác loång che cho thuã hiïåu vaâ tröëng. Ài sau tröëng laâ chiïng, cuäng do hai ngûúâi khiïng vaâ coá loång che. Khi ài rûúác, thuã hiïåu àaánh möåt tiïëng tröëng, laåi àaánh möåt tiïëng chiïng. Tiïëng tröëng thuác giuåc, tiïëng chiïng trêìm huâng, ngên nga nhû tiïëng cuãa ngaân xûa voång vïì.

Sau àoaân tröëng vaâ chiïng laâ sûå diïîu haânh cuãa àöi ngûåa baåch, àöi ngûåa höìng vaâ àöi voi. Dûúái chên nhûäng con vêåt linh thiïng naây coá nhûäng baánh xe lùn. Möîi con vêåt àïìu àûúåc che loång vaâ coá möåt chiïën binh ài bïn caånh...

Hai chiïëc taán thïu long, phûúång ài trûúác múã àûúâng cho caác chêëp kñch lang nai nõt, mang löå böå, kim qua, phuã viïåt, chuây àöìng... Caác chêëp kñch lang ài hai bïn. Hoå laâ nhûäng chaâng trai duäng caãm, xöng pha trêån maåc khi xûa, úã giûäa hoå laâ möåt quan viïn mùåc aáo thuång xanh, coá loång che, mang möåt chiïëc biïín coá phuã vaãi àoã ghi mêëy chûä: “ Thûúång àùèng töëi linh thêìn “ (thaánh töëi linh haång nhêët):

Sau àoaân chêëp kñch laâ phûúâng “Àöìng Vùn” göìm 2 ngûúâi chó huy cêìm tröëng khêíu, möåt ngûúâi cêìm thanh la, 2 ngûúâi cêìm sïnh tiïìn, 8 ngûúâi àaánh tröëng baãn àeo 8 thùæt lûng. Hoå àaánh bùçng hai duâi nhoã coá hai chaâng thanh niïn mùåt hoa da phêën àoáng giaã laâ hai cö gaái àeo hai chiïëc tröëng cúm laâm “ Con àô àaánh böìng” . Hoå vûâa muáa vûâa haát, vûâa vöî tröëng; mùæt nhòn ngang, nhòn doåc, lùèng lú nhû nùæng muâa xuên.

Sau àoá, möåt öng giaâ coá daáng tiïn phong àaåo cöët, mùåc aáo thuång àöå maâu maáu, vaái laá cúâ “vña”. Cúâ bùçng voác àoã viïìn vaâng coá thïu chûä “Lïånh”. Laá cúâ naây cuäng àûúåc loång che. Àoá laâ lïånh cuãa thêìn linh. Thónh thoaãng cúâ



lïånh àûúåc phêët lïn aâo aâo, nhùæc laåi thúâi chinh chiïën oai huâng cuãa thêìn. Ngay sau àoá laâ maân gûúm tuöët trêìn do ba ngûúâi àiïìu khiïín.

Àïën phûúâng baát êm göìm 8 nhaåc cuå, phaát ra tûâ 8 hïå thöëng êm thanh cuãa 8 vêåt liïåu khaác nhau: Baâo (quaã bêëu), Möåc (göî thaåch (àaá), Kim (kim khñ), Ti (súåi tú), Truác (tre)... Chuáng laâ nhûäng naäo baåt, àaân, sïnh tiïìn, keân, tröëng nhoã, nhõ, saáo hoùåc tiïu...

Phûúâng baát êm thûúâng coá mêëy àiïåu Lûu Thuãy, Haânh Vên, Nguä Àöëi trong suêët cuöåc rûúác. Khi trang nghiïm coá lïånh thò cûã nhaä nhaåc.

Sau phûúâng baát êm laâ long àònh. Àoá laâ chiïëc, nhoã vaâ cao coá maái che. Trong coá baây hûúng aán, nguä quaã àónh trêìm vaâ baát hûúng coá cùæm nhûäng neán hûúng àang chaáy nghi nguát. Long àònh coá 4 ngûúâi khiïng vaâ coá 4 ngûúâi ài bïn caånh àïí thay vai nhau. Hoå àïìu laâ nhûäng chaâng trai treã àeåp, coá têìm cao ngang nhau. Ài trûúác long àònh coá 1 ngûúâi cêìm tröëng khêíu vaâ möåt ngûúâi cêìm caãnh. Thónh thoaãng hoå laåi àaánh lïn möåt höìi tröëng vaâ möåt höìi caãnh. Têët caã nhûäng chaâng trai naây àïìu ùn mùåc theo kiïíu khöë bao khùn vùæt vaâ àeo trûúác ngûåc möåt chuöîi voâng tïët bùçng hoa bûúãi toaã ngaát hûúng thúm . Hai bïn long àònh coá taân, quaåt, loång. Röìi àïën möåt loaåt ngûúâi cêìm cúâ, vung lïn. Hoå ùn mùåc quêìn aáo coá neåp xanh àoã, boá xaâ caåp àen, höå vïå cho hai chaâng trai cêìm loång vaâng. Hai chaâng naây laâ hai anh chaâng àeåp trai nhêët laâng. Hoå ài haâi vaâ trïn ngûåc tïët möåt böng hoa lúán.

Tiïëp àïën laâ hai long kiïåu baát cöëng. Möîi long kiïåu coá 8 ngûúâi khiïng vaâ 8 ngûúâi ài keâm. Àoá laâ long kiïåu cuãa Àûác Thaánh öng vaâ Àûác Thaánh Baâ. Nhûäng ngûúâi khiïng kiïåu, àêìu chñt khùn xanh, mùåc quêìn xanh, thùæt lûng bao vaâng, ài uãng. Caác bö laäo, caác quan viïn ài höå giaá kiïåu àïìu mùåc aáo thuång, khùn xïëp...

Khöng khñ tûng bûâng naáo nhiïåt, hûúng khoái muâ mõt, tiïëng chiïng tröëng, àaân saáo nöíi lïn laâm cho moåi ngûúâi nhû say rûúåu. Thónh thoaãng, nhûäng chaâng trai khiïng kiïåu laåi ài nhanh, tùng töëc àöå vaâ reo vang lïn. Luác naây ngûúâi ta goåi laâ kiïåu bay...rûúác, sau vaâ xung quanh àaám rûúác ngûúâi àöng nghòn nghõt...



Àaám rûúác ài voâng quanh xoám chuâa röìi trúã vïì chuâa. Luác àoá laâ luác bùæt àêìu coá nhûäng cuöåc tïë lïî. Moåi ngûúâi vaâo lïî, keã trûúác ngûúâi sau hoùåc vaâo cuâng möåt luác.

Sau khi àaám rûúác ngûâng laåi trûúác cöíng chuâa, ngûúâi ta töí chûác caác cuöåc vui chúi, múã höåi. Coá phûúâng haát Rö úã Quöëc Oai àïën, phûúâng cheâo taâu tûâ Àan Phûúång sang. Coá caã àùåc saãn “Xêím chúå” Haâ Àöng.

Chuâa Trùm Gian laâ möåt trong nhûäng ngöi chuâa cöí nhêët miïìn Bùæc. “Múã höåi úã chuâa laâ hònh thûác töí chûác súám hún kiïíu töí chûác úã àònh. Do vêåy, lïî höåi chuâa Trùm Gian coân voång laåi nhiïìu êm thanh vaâ maâu sùæc àiïín hònh cuãa möåt quaá khûá xa xûa vúái nhûäng neát huâng traáng mang tñnh nghïå thuêåt.



CHUYÏÅN NGÖI ÀÒNH

ÚÃ caác laâng, xaä Viïåt Nam xûa, hêìu nhû laâng naâo cuäng coá möåt ngöi àònh. Coá ngöi àònh chung cho caã mêëy xaä hoùåc huyïån. Àònh nùçm úã möåt khöng gian trung têm, röång lúán vaâ coá phong caãnh àeåp cuãa laâng quï Viïåt Nam. Moåi sinh hoaåt chñnh trõ, kinh tïë vaâ xaä höåi cuãa cöång àöìng thúâi Lyá thûúâng diïîn ra úã chuâa. Nhûng tûâ giûäa àúâi Trêìn, caác sinh hoaåt àoá àûúåc chuyïín sang àònh vaâ truyïìn thöëng àoá àûúåc giûä cho àïën têån àúâi Nguyïîn. Àònh coân laâ núi nghó ngúi, dûâng chên cuãa vua hoùåc caác quan lúán ài vi haânh, tuêìn du. Àònh laâng laâ núi tuå hoåp, baân baåc cöng viïåc vaâ laâ núi thúâ cuáng Thaânh Hoaâng. Chuâa duâng nhên, nghôa àïí trõ dên, àònh duâng phaáp trõ àöëi vúái dên. Àònh coân laâ núi thûåc thi lïå laâng: thu thuïë, xeát xûã khao voång, ngaã vaå... Con gaái trong truyïån xûa, khöng chöìng maâ chûãa, bõ mang ra àònh ngaã vaå. Nhûäng dõp lïî tïët, höåi heâ, diïîn xûúáng v.v... àïìu diïîn ra úã àònh vaâ sên àònh. Vúái ngûúâi bònh dùn, àònh cuäng laâ núi giao tiïëp gùåp gúä, trao àöíi kinh nghiïåm laâm ùn. Àònh laâ möåt têåp húåp kiïën truác múã, chûá khöng kheáp kñn nhû chuâa. Àònh khöng coá tûúâng bao quanh. Tûâ böën phûúng, taám hûúáng àïìu coá thïí àïën vúái àònh. Nöåi thêët, ngoaåi thêët cuãa àònh àûúåc trang trñ nguy nga, àöåc àaáo. Coá nhûäng bûác tûúång, phuâ àiïu àûúåc chaåm tröí cöng phu àaä gêy êën tûúång maånh meä trong giúái myä thuêåt trong vaâ ngoaâi nûúác nhû úã àònh Liïn Hiïåp (Haâ Têy), àònh Phuâ Laäo (Haâ Bùæc àònh Tam Canh (Vônh Phuá), àïìn Giaá (Haâ Nöåi) v.v...

Vaâo àònh phaãi qua cöíng tam quan vaâ sên àònh. Àònh thûúâng àûúåc dûång lïn bùçng nhiïìu cöåt göî to vaâ daâi. Ngûúâi ta thûúâng noái: “To nhû caái cöåt àònh”. Coân cêu: “bao giúâ cêy caãi laâm àònh” laâ chó caái àiïìu khöng bao giúâ coá thïí xaãy ra. Cöíng àònh thûúâng rêët röång, coá bïí nûúác mûa vaâ hoân non böå. Nöëi tiïëp sên laâ mêëy bêåc àaá laát thïìm dêîn vaâo àònh göìm ba gian daâi. Gian daâi úã chñnh giûäa goåi laâ chñnh têím. Bïn trong gian giûäa laâ núi àùåt bïå thúâ, trïn coá baát hûúng, àónh trêìm, cêy nïën, baâi võ cuãa Thaânh hoaâng, loå àöåc bònh cùæm hoa v.v... Sau bïå thúâ laâ hêåu cung àùåt tûúång Thaânh hoaâng



ngöìi trïn ngai sún son thïëp vaâng. Maái àònh lúåp ngoái êm dûúng, viïn noå öëp lïn viïn kia, ruã nhau boâ lïn noác cao, keáo lïn 4 goác cong vuát vúái nhûäng ngoån àao trang trñ khoeã maånh maâ bay böíng. Loaåi ngoái naây àûúåc goåi laâ ngoái êm dûúng laâ ngoái “cuöåc àúâi”. Àöi vúå chöìng naâo àoá thûúâng giaäi baây: “êëy àêëy, chuáng ta ùn úã vúái nhau coá àuã caã giêån, húân, àau khöí, sûúáng vui vaâ yïu thûúng... Têët caã cûá lúåp vaâo nhau nhû maái ngoái êm dûúng...” . Hai bïn àònh coân coá hai daäy nhaâ phuå àïí chûáa kiïåu baát cöëng, long àònh, cúâ, biïín, tröëng, chiïng, quaåt, nhûäng àöì tïë lïî rûúác xaách... Àònh coân ngùn riïng möåt gian àïí cuáng hêåu goåi laâ nhaâ hêåu. Coá núi, trûúác mùåt àònh coân coá möåt cöng trònh kiïën truác nhoã goåi laâ “phûúng àònh” hoùåc “baái àònh”.

Moåi viïåc lúán, nhoã trong laâng àûúåc quyïët àõnh úã àònh do möåt höåi àöìng kyâ muåc àiïìu khiïín. Lyá trûúãng laâ thaânh viïn cao nhêët trong viïåc chêëp phaáp. Vai vïë cao hún lyá trûúãng coá tiïn chó. Öng ta laâ ngûúâi àûáng àêìu möåt laâng, xaä Thûúâng laâ ngûúâi coá danh voång, nhiïìu chûä nghôa vaâ àûúåc moåi ngûúâi kñnh troång. Tiïn chó ngöìi riïng möåt mònh möåt chiïëu úã àònh. Nïëu võ naâo coá cúä khoa bang cao hún tiïn chó thò àûúåc ngöìi chiïëu trïn cuãa tiïn chó. Dên gian àaä taã möåt caách chêm biïëm chên dung cuãa tiïn chó nhû sau: “Ngûúâi àûáng chiïëu ngang, ngûúâi sang chiïëu doåc, ngûúâi àoåc vùn tïë, ngûúâi bïå baát nhang, ngûúâi mang cöî àaâi, ngûúâi nhai thuã lúån, ngûúâi trúån mùæt lïn...” Tiïn chó laâ ngûúâi coá quyïìn thïë nhêët laâng. Phêìn riïng cuãa öng bao giúâ cuäng phaãi coá miïëng thõt thuã. Ngaây xûa, ngûúâi ta rêët chuá yá àïën viïåc choån lûåa hûúáng àònh vaâ tröìng nhûäng cêy caãnh to, nhoã àïí tö àiïím cho caãnh quan cuãa àònh. Vïì töíng thïí, àònh vaâ nhûäng cöng trònh phuå laâ nhûäng cöng trònh xêy dûång choaáng ngúåp vaâ hoa myä. Trong dên gian, àònh laâ möåt hònh aãnh quen thuöåc vaâ gùæn boá trong têm höìn möîi ngûúâi dên Viïåt Nam:

“Qua àònh ngaã noán, tröng àònh Àònh bao nhiïu ngoái, thûúng mònh bêëy nhiïu”.

Hoùåc nhû: “Truác xinh truác moåc àêìu àònh



Em xinh em àûáng möåt mònh cuäng xinh” Nam nûä tònh tûå vúái nhau úã àònh:

“Bïn àònh töi àaä si mï. Töi yïu ngûúâii lùæm, xin thïì àònh úi” ...

Coá anh chaâng kïí lïí: “Höm qua taát nûúác bïn àònh vúái em...”

Sên àònh thûúâng coá nhûäng cêy cöí thuå, cêy àaåi, cêy si cêy taáo v v. .

Thõ Mêìu trong vúã cheâo Quan êm Thõ Kñnh haát rùçng: “Tiïíu nhû taáo ruång sên àònh

Em nhû gaái dúã ài rònh cuãa chua”. Àònh laâ ngöi nhaâ àeåp àeä, trang nghiïm, to lúán nhêët laâng. Noá

thûúâng àûúåc vñ vúái nhûäng gò to lúán. Caái nöìi àònh laâ nöìi to. Cö gaái coá “möåt àònh duyïn” laâ Cö gaái duyïn daáng coá thûâa. Trong gam maâu folkhorviïåt Nam, ngûúâi xûa cho rùçng böå ngûåc vaâ möng cuãa cö gaái caâng to thò caâng àeåp. Ngûúâi ta noái: “Hai phêìn to àûúåc taây àònh, thò con ngûúâi êëy caâng xinh caâng gioân “ . Cêu ca dao naây phuâ húåp vúái quan niïåm thêím myä ngaây nay, khi nhêën maånh voâng ào söë 1 vaâ voâng ào söë 3 cuãa ngûúâi phuå nûä caâng lúán thò giaá trõ thêím myä caâng cao. Tiïëng tröëng àònh laâ tiïëng tröëng àaánh rêët to, baáo möåt àiïìu gò quan troång.

Ngûúâi quaãn lyá, tröng nom àònh laâ öng Tûâ. öng thûúâng laâ ngûúâi coá tuöíi, hiïìn laânh, chêët phaác, àûúåc moåi ngûúâi quyá mïën, coá khi laåi laâ ngûúâi chay tõnh, khöng coá vúå öng tröng nom àònh, thùæp hûúng àoán khaách àïën lïî àònh tröng nom vûúân cêy caãnh. öng cuäng tröìng thïm cêy ùn quaã àïí thïm vaâo thu nhêåp cuãa cuöåc söëng àaåm baåc, thanh baåch.

Nhûäng nùm trûúác caách maång thaáng Taám, àònh laâ núi ài laåi, hoaåt àöång cuãa möåt söë chiïën sô caách maång. Tûâ nùm 1945 trúã ài, sên àònh laâ núi luyïån têåp quên sûå tuyïín quên, töí chûác nhûäng cuöåc hoåp mùåt hoùåc mñt tinh kïu goåi dên laâng hûúãng ûáng nhûäng phong traâo yïu nûúác, cûáu nûúác,



àöìng thúâi cuäng laâ núi têåp trung cuãa caác thanh niïn nhêåp nguä, laâ núi ngûúâi thên àûa tiïîn con em lïn àûúâng ra mùåt trêån. Trong laâng coá hai êm thanh àùåc biïåt khùæc sêu trong tiïìm thûác möîi ngûúâi, àoá laâ tiïëng chuöng “chuâa vaâ tiïëng tröëng àònh. Tiïëng tröëng àònh baáo hiïåu lïî cúm múái sau muâa gùåt, tiïëng tröëng mûâng quên hoùåc tiïîn ngûúâi ra tiïìn phûúng v.v...thêåt laâ xuác àöång.

Àònh laâ núi thúâ Thaânh hoaâng, coá thïí laâ töí sû caác ngaânh nghïì, laâ ngûúâi coá Cöng vúái dên laâng, laâ liïåt sô, anh huâng . dên töåc nhû Hai Baâ Trûng, phuâng Hûng v.v... vaâ coá khi cuäng laâ möåt con ngûúâi bònh thûúâng.

ÚÃâ nûúác ta coân giûä laåi àûúåc nhiïìu ngöi àònh lúán hoaânh traáng, tiïu biïíu cho nïìn nghïå thuêåt kiïën taåo àònh chuâa truyïìn thöëng cuãa Viïåt Nam nhû: àònh laâng Àònh Baãng, àònh Chu Quyïën, àònh Têy Àùçng, àònh Triïìu Khuác, àònh Kim Liïn, àònh Cheâm... àoá laâ nhûäng di Saãn vùn hoáa vö giaá cuãa dên töåc. Tiïën sô A. Samadi, nhaâ nghiïn cûáu myä hoåc ngûúâi philippine àaä viïët: “Àïën Viïåt Nam maâ khöng àïën thùm mêëy ngöi àònh laâ chûa biïët gò vïì Viïåt Nam” .

Ngöi àònh, möåt vang voång cuãa têm höìn Viïåt Nam, tûâ ngaân xûa cho túái höm nay.



CHUYÏÅN CAÁI AO LAÂNG

Möåt trong nhûäng hònh aãnh thên thûúng, ùn sêu vaâo trñ nhúá con ngûúâi úã caác laâng quï tûâ thúâi thú êëu cho àïën luác vïì giaâ laâ hònh aãnh nhûäng caái ao laâng.Cêu “coân ao rau muöëng, coân àêìy chum tûúng” noái lïn möåt cuöåc söëng thanh àaåm maâ ung dung trong caãnh thanh bêìn.

Nhûäng ngaây giaáp Tïët Nguyïn àaán, úã bïn búâ ao thûúâng diïîn ra nhiïìu hoaåt àöång naáo nhiïåt, öìn aâo maâ àùçm thùæm. Ngûúâi ta taát caån ao röìi chia phêìn caá cho nhau, coá nhûäng ngûúâi vúát tûâ dûúái ao lïn nhûäng cêy göî xoan ngêm trong buân tûâ thaáng giïng àïí chuêín bõ laâm nhaâ hoùåc sûãa nhaâ. Nhiïìu ngûúâi chung nhau möåt con lúån vaâ möí thõt ngay bïn búâ ao, chia thõt, luöåc loâng...Ngûúâi ta rûãa laá dong àïí goái baánh chûng...thêåt têëp nêåp vaâ nhöån nhõp. Phong caãnh caái ao thêåt àeåp. Muâa xuên, caác àaám cûúái àuã maâu sùæc ngaã boáng xuöëng ao laâng vúái nhûäng taâ aáo, khùn, noán xïnh xang. Daáng ài cuãa nhûäng ngûúâi dûå àaám cûúái in xuöëng nûúác nhû say nhû tónh. Muâa haå, trïn mùåt ao coá sen quyâ trùæng, sen diïåp höìng hoùåc hoa suáng...toaã ra möåt muâi thúm nheå. Bïn caånh nhûäng böng hoa suáng thûúâng coá nhûäng con chim cuöëc àen luãi thuãi. Laåi coá cêu: “Ao caá trï, ïm aã nguã chúâ sung” hoùåc: “beâo laånh cêìu ao, ai àúåi chúâ?...” Caái ao cuäng dûå baáo muâa thu àïën: Búâ ao hiu hùæt, nûúác trong xanh , hay: “Ao thu laånh leäo nûúác trong veo” . Àoá laâ luác cuöëi thu àêìu àöng.

Búâ ao thûúâng àûúåc “trang àiïím” bùçng caác loaâi cêy quen thuöåc nhû cêy vöëi, cêy sung, rùång cuác têìn cöí tñch, vûúng vñt nhûäng àaân gaâ con coá maâu hoaâng yïën. Búâ ao trong saáng nhû ca dao.

Möåt goác ao àûúåc bùæc giaân mûúáp àïí cho nhûäng quaã bêìu, quaã mûúáp ruã xuöëng. Nhûäng khi hoa mûúáp núã laâm vaâng röåm caã möåt goác ao vúái nhûäng caánh bûúám bay ài, bay laåi. Nùm 1937 - 1938, úã bòa möåt söë baáo Tïët coá àùng aãnh möåt cö gaái duyïn daáng cuâng vúái mêëy lúâi chuá thñch:

“Thoaãng tiïëng vaâng thanh tao



Bïn göëc mai, búâ ao Möåt naâng xinh nhû liïîu. Ngöìi ngùæm böng hoa àaâo...” .

Khöng phaãi chó coá thïë, cö gaái àeåp trong aãnh bïn búâ ao naây coân àang mú maâng ngùæm nhòn nhûäng àaám mêy phiïu lûu trïn khung trúâi in boáng xuöëng mùåt ao. Khi coá khaách quyá àïën, chuã nhaâ lêëy voá cêët möåt vaâi con caá tûúi, xûã lyá thêåt nhanh, uöëng rûúåu ngay bïn búâ ao àoá laâ möåt “bûäa tiïåc” khoá quïn. Nhûng cuäng coá khi úã: vaâo hoaân caãnh: “Ao sêu, nûúác caã khön chaâi caá” thò chuã vaâ khaách chó uöëng rûúåu suöng vúái nhau cuäng vêîn rêët thên tònh .

Ao cuäng laâ núi heån hoâ, gùåp gúä cuãa trai gaái trong laâng. Hoå heån hoâ vaâ thïì thöët vúái nhau bïn búâ ao vaâo nhûäng buöíi chiïìu töëi, nhûäng àïm trùng hoùåc nhûäng buöíi saáng súám. Nhûäng cuöåc tònh naây cuäng rêët nïn thú vaâ laäng maån. Caác cö gaái trong lïî vu qui, qua chiïëc ao laâng, loâng laåi böìi höìi nhúá nhûäng àïm heån hoâ. Tuöíi thú cuãa nhiïìu ngûúâi coân gùæn liïìn vúái nhûäng kyã niïåm khoá quïn:

“Nhúá nhûäng ngaây tröën hoåc Àuöíi bûúám cêìu ao” Meå bùæt àûúåc... Chûa àaánh roi naâo àaä khoác! ”

(Quï hûúng Giang Nam) Hoå haâng cuãa ao coá àêìm, coá höì, kïnh, laåch. Ao cuäng coá luêåt êm thêìm

maâ chùåt cheä cuãa noá. Têìng nûúác trïn thûúâng laâ caá riïët. Têìng giûäa coá caá trùæm, caá cheáp, caá quaã caá söåp Lúáp dûúái cuâng laâ caá trï. Riïng coá “caá chuöëi àùæm àuöëi thò hoaåt àöång úã têët caã caác têìng nûúác úã trong caái ao, xaä höåi caá giöëng hïåt nhû xaä höåi loaâi ngûúâi. Caá tranh ùn, xö xaát, àaánh nhau, nhûúâng nhõn, söëng coá àaân...

Ao coá nhiïìu tïn tuây theo võ trñ àõa dû, daáng dêëp hoùåc àùåc trûng riïng nhû: ao cêìy vöëi, ao cêy sung, ao chuâa, ao àònh, ao xoám, ao cêy gaåo, ao beâo, ao thaã caá, ao thaã rau cêìn, ao nuöi võt, ao ngang...



Ao cuäng laâ núi dên laâng gùåp gúä, taán gêîu àïí coá nhûäng thöng tin nhû: Cö A xoám Haå sùæp cûúái chöìng, baâ B ài ra tónh thùm coi trai hoùåc öng C lïn laäo baãy mûúi... Möåt vaâi cö gaánh luáa, nghó bïn búâ ao, xuöëng ao khoaã nûúác, nhuáng caái noán xuöëng nûúác cho maát noán hoùåc sùén tay ûúát vuöët toác vaâ vuöët löng maây àïí cho caác chaâng trai coá cêu ca dao: “ Coá rûãa thò rûãa chên tay, chúá rûãa löng maây chïët caá ao anh”.

Àûáng úã búâ ao möåt mònh, nhêët laâ trong nhûäng luác thanh vùæng laâ coá sûå mong, nhúá, tú tûúãng... Nhû trong cêu ca dao: “Àïm qua ra àûáng búâ ao, tröng caá, caá lùån, tröng sao, sao múâ”: Têm traång con ngûúâi trong luác naây laâ noái buöìn trong coäi nhúá.

Trêìn Phûúng trong tñch cheâo “Suyá Vên giaã daåi” laâ möåt tay nöíi tiïëng vïì khoe khoang vaâ noái khoaác, àaä noái dûång lïn: “Söng Tö Lõch laâ ao anh thaã caá”. Nghôa laâ ngay caã caái con söng Tö Lõch xûa röång, daâi laâ thïë maâ cuäng chó laâ caái ao thaã caá cuãa nhaâ anh ta maâ thöi. Ngûúâi phûúng Têy thêëy tûâ “ao” rêët thên mêåt vúái hoå nïn goåi biïín Caspienne laâ caái ao cuãa ngûúâi Sa La. Ngûúâi ài xa trúã vïì, thêëy chöën quï hûúng laâ àeåp hún caã, cuäng böìi höìi: “Ta vïì ta tùæm ao ta; duâ trong duâ àuåc ao nhaâ vêîn hún”. Ao nhaâ ta tuy khöng phaãi laâ àeåp lùæm, nhûng noá laâ caái cuãa ta, caái cuãa mònh nïn noá àeåp vaâ quyá vö cuâng.

Ngaây xûa, höìi khaáng chiïën chöëng Phaáp, àêu àêu cuäng coá nhûäng mêíu chuyïån bi huâng gùæn vúái caái ao laâng goåi laâ ao khaáng chiïën. Àoá laâ nhûäng caái ao àûúåc àaâo sêu vaâo bïn trong thaânh nhûäng haâm ïëch laâm chöî êín naáu cho du kñch. Tûâ nhûäng haâm ïëch àoá laåi coân àûúåc àaâo sêu vaâo bïn trong, xuyïn vaâo caác àûúâng ngêìm trong xoám. Cho nïn, trong nhûäng trêån caân hoùåc nhûäng trêån chiïën àêëu, du kñch nhaãy xuöëng ao laâ àõch khöng thïí tòm thêëy àûúåc. Vaâ nhûäng du kñch nêëp úã búâ ao laåi xöng lïn àaánh àõch. Coá nhûäng caái ao nhuöåm maáu sau nhûäng trêån chiïën àêëu, àûúåc goåi laâ ao thiïng hoùåc mang tïn nhûäng ngûúâi nûä du kñch anh huâng nhû: ao chõ Chiïn, ao chõ Maåc Thõ Bûúãi...

Ngûúâi ta chï möåt ngûúâi naâo àoá coá caái cûúâi nhaåt nhû “nûúác öëc ao beâo” laâ coá caái lyá cuãa noá. Vò rïî beâo caái trong ao hêëp thuå maånh meä nhûäng



chêët khoaáng cêìn thiïët àïí hònh thaânh chêët prötïin trong cú thïí öëc. Do öëc thiïëu chêët àaåm trêìm troång nïn thõt öëc nhaåt nheäo.

“Ùn maây àaánh àöí cêìu ao” laâ noái lïn hiïån tûúång möåt ngûúâi naâo àoá rêët khoá khùn múái ky coáp àûúåc möåt chuát gò àoá maâ laåi bõ mêët ài saåch saânh sanh.

Vúái nhõp àöå àö thõ hoaá choáng mùåt nhû ngaây nay, trong möåt ngaây gêìn àêy, möîi ngûúâi trong chuáng ta seä “theâm” möåt caái ao, möåt phong caãnh, möåt hûúng võ, möåt chuyïån Cöí tñch vïì caái ao”.



BA NGÖI MÖÅ “HÖÌNG NHAN”

Coá möåt ngûúâi àaân baâ khöën khöí naâo àoá àaä àùåt goái taä loát boåc möåt beá gaái àoã hoãn úã ngay goác ngöi àïìn nhoã. Möåt baâ ài qua, ùém lêëy caái boåc, dûâng trûúác cûãa àïì nhêån àûáa beá laâ con nuöi vaâ xin thêìn laâm chûáng cho mònh àaä coá möåt àûáa con trúâi cho. Nhûng baâ böîng khoác lïn nûác núã vò baâ quïn rùçng baâ quaá ngheâo, nuöi miïång mònh cuäng coân khoá khùn. Baâ liïìn gaåt nûúác mùæt, truyïìn caái boåc êëy cho möåt ngûúâi àaân baâ khaác nuöi laâm phuác.

Cö beá khöng cha, khöng meå nhêån àuã muâi àoái raách êëy lúán lïn coá tïn laâ cö Tû Höìng. Ngûúâi chöìng cuãa cö tïn laâ Höìng àaä trúã vïì Trung Quöëc, cö lêëy möåt viïn quan tû ngûúâi Phaáp. Vaâ trûúác àêy, cö àaä coá nhûäng cuöåc tònh duyïn ngoaâi khuön khöí vúái nhiïìu ngûúâi. Cö khöng coá “sùæc” lùæm nhûng coá “thanh”, duyïn daáng, ùn noái kheáo vaâ àêìy sûác thuyïët phuåc. Ngûúâi ta baão àöi mùæt cuãa cö laâ àöi mùæt “nhaän trung hûäu thuyã”(trong mùæt coá nûúác) laâm cho àaân öng nhòn vaâo laâ tûå nguyïån khuêët phuåc. Cö àaä thêìu caác vêåt liïåu xêy dûång, laåi thêìu cúm tuâ cho caác traåi giam, nhaâ tuâ cö kinh doanh xêy dûång nhaâ úã, dinh thûå” cêìu cöëng, múã caác haäng buön lúán. Vò coá taâi kinh doanh, cö nhanh choáng trúã nïn nöíi tiïëng vïì giaâu coá vaâ thïë lûåc. Cö coá loâng thûúng àöëi vúái nhûäng ngûúâi bõ tuâ töåi nïn luön can thiïåp àïí laâm cho caác baãn aán cuãa hoå àûúåc giaãm nheå. Vúái nhûäng ngûúâi mang aán tûâ 10 nùm àïën 15 nùm tuâ , cö cuäng xin àûúåc tha böíng nhû khöng. Bêët cûá úã núi naâo trong toaân quöëc ( bõ mêët muâa, baäo luåt cö àïìu cho chúã gaåo, ngö àïën phaát cûáu tïë cho caác naån nhên vúái söë lûúång rêët lúán. Thónh thoaãng cö laåi ài xe ngûåa, raãi nhûäng goái thõt boâ chûâng möåt laång vúái nhûäng goái laåc túái nhûäng ngûúâi dên ngheâo úã hai bïn àûúâng nhûäng lêìn phaát chêín nhû vêåy, cö àaä giïët haâng chuåc con boâ lúán. Cö phaát cho moåi ngûúâi nhûng khöng bao giúâ cao ngaåo maâ thûúâng cuái xuöëng vúái neát mùåt trêìm tû. Coá ngûúâi noái lúán lïn:

- Cö neám sang bïn naây thïm ài! Vêng cö àaáp.



Cö àûúåc vua nhaâ Nguyïîn tùång cho böën chûä “Tiïët haånh khaã phong” vúái haâm yá röång cuãa chuáng. Nhûng vïì sau cö can thiïåp nhiïìu vaâo viïåc giaãm aán cho caã nhûäng ngûúâi tuâ bõ nhaâ chûác traách cho laâ nguy hiïím, coá tinh thêìn dên töåc nïn cö cuäng bõ liïåt vaâo “thaânh phêìn nguy hiïím”. Tûâ àoá, cö bõ nhaâ nûúác baão höå khöng cho cö liïn laåc gò vúái caác cú quan, hoå têíy chay cö, khöng cho lêåp caác haäng buön vaâ caãn trúã nhûäng hoaåt àöång cuãa cö. Thïë laâ cö àaânh Phaãi ruát lui vïì nhaâ söëng nhûäng ngaây coân laåi vúái möåt cuöåc söëng khaá Phong lûu. Cö vêîn röång raäi vaâ laâm nhûäng viïåc tûâ thiïån khöng mïåt moãi khi chïët. Bia coá àïì chûä “ Cö Tû Höìng”.

Nùm 13 tuöíi, cö Tyá (ngûúâi Haãi Dûúng) àaánh vúä chai dêìu do cha sai ài mua. Vïì nhaâ súå cha àaánh cö àaä boã nhaâ ài. öng böë ài tòm con maäi khöng thêëy nïn ài xem boái. Thêìy boái úã àêìu cêìu Haãi Dûúng baão: “phaãi 13 nùm sau öng múái thêëy àûúåc con gaái”. öng cuäng khöng tin vaâ quïn hùèn chuyïån naây. Hún 10 nùm sau, cö Vuä Thõ Tyá àaä trúã thaânh baâ chuáa Haâng Baåc, coá hùèn möåt caái àöång baâ chuáa nay úã khoaãng gêìn raåp Chuöng Vaâng). Àoá laâ möåt ngöi nhaâ röång lúán, löång lêîy baây àùåt nhiïìu àöì vêåt àeåp vaâ laå kyâ, múã cûãa röång cho moåi khaách thêåp phûúng xa gêìn àïën xem. Núi àêy coá àuã nhûäng àöì quyá hiïëm, nhûäng cöí vêåt vö giaá nhû àónh, bêìu rûúåu, àöi ngaâ voi cuãa vua Haâm Nghi, nhiïìu loå àöåc bònh, sêåp guå chaåm tröí àuã 100 con phûúång v.v... Laåi coá caã nhûäng con vêåt hiïëm nhû gaâ ba chên, ruâa hai àuöi, caá vûâa laâ cheáp vûâa laâ trùæm, choá huyïìn àïì, soác bay, ó baåc maá, phûúång hoaâng àêët v.v...

Möåt öng laäo nhaâ quï lêìn àêìu tiïn ra Haâ Nöåi cuäng ngú ngaác vaâo thùm àöång “Cö Ba Tyá” . Öng loáng ngoáng caái ö thïë naâo maâ moác ö keáo giêåt laâm vúä chiïëc loå àöåc bònh àúâi Khang Hi. Gia nhên löi öng ra, àaánh möåt trêån. Cö Ba Tyá mùåc böå aáo daâi sang troång, àêìu chñt khùn vaânh dêy, chên ài haâi thïu phûúång, thêëy nhöën nhaáo liïìn ra can. Qua sûå viïåc khöng may naây, cö Ba Tyá nhêån ra öng laäo nhaâ quï kia chñnh laâ böë cuãa mònh àaä 13 nùm xa caách. Cö àaä qua mêëy àúâi chöìng vaâ quan hïå vúái toaân nhûäng ngûúâi coá vai vïë cao trong xaä höåi. Cö thñch giûä gòn nhûäng caái àeåp àöåc àaáo trong di saãn vùn hoáa dên töåc. Nhiïìu khaách phûúng Têy àaä traã nhûäng moán tiïìn rêët cao cho nhûäng àöì vêåt quyá hiïëm, nhûng cö cuäng khöng baán. Cö àöëi àaäi vúái moåi ngûúâi thêåt nhên hêåu, röång raäi, hay laâm nhûäng viïåc phuác àûác, tûâ



thiïån nïn cuäng àûúåc vua ban cho böën chûä “Tiïët haånh khaã phong”. Cö khöng àeåp rûåc rúä nhûng thên hònh khoeã maånh, chùæc maâ húi thö. Nhûng daáng veã thö naây chñnh laâ caái veã thö maâ danh hoåa Picasso say sûa lùæm. Thên thïí cö àuáng laâ möåt cú thïí “lïn tiïëng goåi”. Nhiïìu nhaâ chûác traách cao cuãa Phaáp ganh tõ, saát phaåt nhau chó àïí àûúåc cö chuá yá àïën. Cö xêy cho mònh möåt caái sinh phêìn. Trïn bia àaá coá doâng chûä Madame Becty (vò ngûúâi chöìng Phaáp cuãa cö tïn laâ Becty), haâng chûä dûúái àïì: “cö Vuä Thõ Tyá”...

Möåt ngûúâi àaân baâ àaáng lûu yá nûäa laâ cö Vûúng Thõ Phûúång. Cö ngûúâi Haâng Àaâo, lêëy chöìng úã Haâng Ngang. Cö àeåp àïën nöîi bêët cûá ai ài qua cûãa haâng cuäng phaãi ngoaái àêìu laåi hoùåc ài ài laåi laåi vaâi lêìn àïí ngùæm cö. Ngûúâi Hoa kiïìu úã Haâng Ngang noái rùçng àöi mùæt cuãa Thõ Phûúång laâ àöi mùæt “Hoaâng diïåp laåc”. Àöëi tûúång nhòn vaâo àöi mùæt êëy tûå thêëy mònh nhû möåt chiïëc laá vaâng rúi ...Cö daám tòm àïën tûå do trong tònh yïu vaâ thûåc hiïån yá àõnh àoá. Nhûng khöng àûúåc. Cö phaãn àöëi cuöåc söëng bùæt ngûúâi àaân baâ laâm nö lïå. Cö àaä boã chöìng ài theo tiïëng goåi cuãa möåt anh chaâng nhaâ baáo treã àêìy taâi hoa. Sau àoá, vaâo nhûäng nùm 1927 -1928, cö phaãi chöëng traã haâng loaåt nhûäng sûå àaã kñch túái têëp cuãa gia àònh vaâ xaä höåi. Cö àaä chõu sûå lûâa döëi cuãa nhiïìu keã giùng bêîy. Cö àaä chõu nhûäng nöîi cú cûåc suöët. caã nhûäng thaáng nùm vaâo Nam ra Bùæc. Cö àaä qua tay nhiïìu ngûúâi àaân öng vò sûå töìn taåi vaâ vò cuöåc àúâi xö àêíy.

Nhûng àïën khi chïët cö khöng coân àöìng xu dñnh tuái, phaãi nùçm chïët möåt caách ï chïì, àiïu àûáng úã nhaâ thûúng laâm phuác. Àaám tang chó coá möåt ngûúâi tònh cuä ruã loâng thûúng, àûa xe cö àïën möå vaâ sau àoá khùæc cho cö möåt têëm bia àïì: “LC Möå ngûúâi baåc mïånh Vûúng Thõ Phûúång”. Caái chïët cuãa ngûúâi àeåp coá haânh trònh söë phêån maâ caã ba cuöën saách “Ana Karenina” “Phuåc sinh” vaâ Traâ Hoa Nûä cöång laåi múái noái lïn àûúåc, àaä laâm nao nuáng caã Haâ Nöåi vaâ khùæp núi trong nûúác.

*

* *



Ngöi möå cö Tû Höìng úã Phña tay phaãi, caách cöíng chuâa Hai Baâ chûâng 150 bûúác chên. Nay úã khoaãng maãnh àêët cuãa trûúâng PTCS Baåch Mai. Möå cuãa Vûúng Thõ Phûúång àöëi diïån vúái cöíng chñnh Bïånh viïån Baåch Mai. Àûúâng thùèng tûâ ngöi möå àïën cöíng bïånh viïån chûâng 150 meát. Phêìn möå cö Ba Tyá úã caách Thaáp Buát chuâa Liïn PhaáiBaåch Mai chûâng 100 bûúác. Nay haäy coân voâm cuãa sinh phêìn vaâ möåt têëm bia.

Ba ngöi möå “höìng nhan” nöíi tiïëng cuãa Haâ Nöåi, cuãa Viïåt Nam úã vaâo nhûäng thúâi kyâ khaác nhau. Ba söë phêån àöåc àaáo coá thïí ca ngúåi àûúåc, cuäng coá thïí khoác àûúåc laåi coá nhûäng àiïím rêët giöëng nhau: nùçm úã cuâng möåt khu vûåc gêìn nhau úã Baåch Mai quêån Hai Baâ Trûng. Ba ngöi möå laåi laâ ba goác nhoån cuãa möåt hònh tam giaác cên, rêët cên. Phaãi chùng laâ möåt sûå diïåu kyâ cuãa söë phêån?



CHUYÏÅN CON TRÊU

Trûúác hïët, ta haäy noái vïì con trêu hiïën sinh trong lïî Trêm trêu cuãa caác dên töåc Têy Nguyïn, cuäng nhû úã Indonesia, Malaysia. Con trêu trong lïî hiïën sinh biïíu thõ tònh nghôa meå con muön àúâi. Con trêu chïët cho meå, cho cöång àöìng. Trêu biïíu hiïån cuöåc söëng baãn thïí, tûå nguyïån phuåc höìi nùng lûåc sinh saãn cuãa meå Àêët àaä moân moãi do con ngûúâi boân ruát maáu thõt cuãa mònh àïí sinh söëng. Trêu hiïën mònh àïí cho yïn loâng meå Àêët goáp vaâo sûå sinh töìn vaâ vônh cûãu. Trong lïî àêm trêu, ngûúâi ta laâm cho trêu chïët dêìn chûá khöng cho trêu chïët hùèn ngay àïí laâm cho trêu trúã nïn “anh huâng”. Vò trêu hiïën sinh nïn khi chïët, trêu thaânh vêåt töí (totem). Con trêu bõ phên thaânh nhiïìu maãnh, boán cho àêët Meå. Hiïën sinh laâ àûác cuãa con ngûúâi muön thuúã.

Àûúâng ài cuãa trêu laâ luöëng caây, laâ àûúâng ài cuãa nguä Cöëc cuãa vùn minh. Con söng Kim Ngûu tûâ Haâ Bùæc lûúån vïì tûâ nuái Trêu Sún úã giïëng Viïåt, öm lêëy Thuã àö Haâ Nöåi,laâm nïn àïë àö Phöìn vinh. úã laâng Phêåt Tñch (Haâ Bùæc) coân coá nhiïìu di tñch trêu àaá...

Trêu laâ loaâi nhai laåi, ùn giaã laâm thêåt, úã Viïåt Nam coá rêët nhiïìu giöëng trêu. Con trêu àaåi diïån cho loâng töët sûå bònh yïn, sûác maånh, sûå bònh tônh, laâ tûúång trûng cho sûác lûåc vaâ sûå hy sinh. Trêu laâ möåt trong 12 con giaáp, laâ möåt trong luåc suác göìm: ngûåa, dï, trêu, gaâ, choá, lúån... gêìn guäi nhêët vúái con ngûúâi. Trêu thuöåc êm. Ngûúâi ta goåi con trêu rêët thên mêåt: “Trêu úi ta baão trêu naây... “? Nùm Sûãu laâ nùm con trêu. Giúâ sûãu laâ tûâ 1 giúâ àïën 3 giúâ saáng, laâ luác trêu bùæt àêìu cöng viïåc haâng ngaây, keáo caây hoùåc bûâa. Ngûúâi àeã nùm Sûãu thûúâng coá taâi nùng vaâ coá cûúâng àöå lao àöång têët. Àoá laâ nhûäng àûác tñnh rêët cêìn thiïët àöëi vúái bêët kyâ ai. Thi sô Taãn Àaâ Nguyïîn Khùæc Hiïëu, sinh nùm Kyã Sûãu (1889). Viïån sô Nguyïîn Vùn Hiïåu, sinh nùm Àinh Sûãu ( 1937).



Àúâi trêu laâm thêåt, ùn giaã, cöí caây vai bûâa. Noá laâm viïåc cêåt lûåc cêìn cuâ, nhêîn naåi, keáo caây traã núå (núå àúâi): “Bao giúâ cêy luáa thaânh böng, thò coân ngoån coã ngoaâi àöìng trêu ùn “ Noá chó ùn coã vaâ rúm. Xûa kia, ngûúâi chõu ún noái vúái ngûúâi taåo ún cho mònh rùçng: “Xin laâm trêu ngûåa àïìn nghòn cöng ún... ”? Trong Truyïån Kiïìu coá cêu: Laâm thên trêu ngûåa àïìn nghò truác mai”?.. Àoá laâ lúâi thïì cuãa ngûúâi chõu ún kiïëp naây nguyïån àïën kiïëp sau xin traã núå.

Vúái xaä höåi nöng nghiïåp, con trêu laâ àêìu cú nghiïåp. Noá goáp phêìn quyïët àõnh viïåc àêíy maånh sûác saãn xuêët vaâ nùng suêët lao àöång. Trêu rêët khoeã: khoeã nhû trêu möång, yïëu trêu coân hún khoeã boâ. Con gaái úã tuöíi thanh xuên cuäng laâ luác xuên tònh thõnh vûúång nhêët vaâ coá sûác maånh dûä döåi, hùng haái nhêët àûúåc goåi laâ: Gaái 17 beã gaäy sûâng trêu ”? Cêu noái naây coá hai yá nghôa, chó ngûúâi con gaái coá dû sûác laâm viïåc vaâ cuäng coá dû sûác trong “chiïën trêån yïu àûúng...” .

Con trêu coá tai laá mñt, àñt löìng baân laâ con trêu hay. Mùæt trêu húi löìi, lúâ àúâ, nhòn chùçm chùçm, röång lûúång, cam chõu duyïn phêån, hiïìn tûâ... Khi ngûúâi ta yïu nhau, nhòn nhau bùçng àöi mùæt trêu àúâ àêîn, thêîn thúâ laâ nhû vêåy àoá.

Con trêu si tònh, rêët kñn àaáo nïn chùèng mêëy ai àïí yá. Vò hoå khöng nhòn thêëy con trêu liïëc. Haâng nùm úã Àöì Sún vaâo höåi choåi trêu truyïìn thöëng rêët naáo nhiïåt. Nhûng ta chó thêëy coá hai con trêu choåi nhau maâ thöi . Cuå Thòn, 91 tuöíi, úã chúå Àöì Sún cho biïët: “Khi xûa, úã möîi bïn baäi choåi trêu àïìu coã buöåc möåt con trêu caái “ngon laânh” bùçng möåt daãi luåa àoã àïí àöång viïn tònh lang cuãa mònh quyïët àêëu”. Nhû vêåy laâ nhûäng cuöåc choåi trêu xa xûa cuäng phaãi coá chuyïån “maái suy” múái trúã nïn quyïët liïåt. Trúâi sinh ra thïë maâ...

Con trêu coá ñch cho cöng viïåc nhaâ nöng àaä àaânh. Ngûúâi ta cuäng coân coá thïì sûã duång têët caã nhûäng gò úã con trêu: thõt, xûúng, da, loâng... Ngay löng trêu, moáng trêu, sûâng... àïìu coá thïì àûúåc axit cho hydrich (HCL) thuãy phên röìi cuâng vúái möåt söë hoáa chêët khaác àïí chïë thaânh xò dêìu, magi, böåt ngoåt hoùåc mò chñnh. Sûâng trêu coân duâng laâm cöëc uöëng rûúåu theo kiïíu dên daä úã miïìn nuái. Noá cuäng laâ caái tuâ vaâ truyïìn lúâi kïu goåi vaâ baãn thên



noá cuäng laâ möåt nhaåc cuå hoaânh traáng. Da trêu bõt mùåt tröëng cho caác loaåi tröëng nhû: tröëng cheâo, tröëng tuöìng, tröëng chêìu, tröëng trong haát aã àaâo, tröëng cúm, tröëng böìng trong àaám ma...àaä laâm naáo nûác têm höìn bao ngûúâi.

Huyïìn thoaåi kïí vïì chuyïån tònh cuãa Ngûu Lang vaâ Chûác Nûä. Sûå thûåc thò hêåu duïå cuãa hoå laâ chaâng chùn trêu vaâ cö gaái tröìng dêu, dïåt vaãi. Àoá laâ hai mùåt cuãa êm vaâ dûúng, laâ chaâng vaâ naâng. Gêìn àêy nhêët laâ chaâng cöng nhên laái maáy caây vaâ cö gaái laâm trong xûúãng dïåt.

Trong vúã Quan êm Thõ Kñnh, sau khi thõ Mêìu bõ thêët voång khöng “ùn thõt” àûúåc Thõ Kñnh, àaä yïu anh Nö theo kiïíu: “Trêu ta ùn coã àöìng ta” vaâ daåy cho anh Nö caách thùæp hûúng khi thêëy oaãn chuâa... úã nûúác ta xûa, nhaâ naâo coá 9 àuån 10 trêu laâ nhaâ giêìu. Àûúâng söëng laâ àûúâng nhoã, göì ghïì, cao lïn úã phña giûäa. trêu chêåm uöëng nûúác àuåc laâ noái ngûúâi àïën sau bao giúâ cuäng chó thu hoaåch àûúåc nhûäng gò coân laåi. Àêìu trêu mùåt ngûåa laâ chó nhûäng keã àaáo àïí, hung dûä maâ ai cuäng muöën traánh mùåt. Nhûäng ngûúâi cuâng hoaân caãnh, cuâng khaã nùng, nhêët laâ coá tñnh tònh giöëng nhau, kïët baån vúái nhau goåi laâ trêu tòm trêu, ngûåa tòm ngûåa . Nhûäng cêu noái naây duâng trong trûúâng húåp khöng mêëy têët àeåp. Trêu trùæng ài àêu mêët muâa àêëy laâ chó sûå vö duyïn vêåy Ngûúâi ta baåc àaäi vaâ gheát con trêu trùæng chó vò noá khöng giöëng àöìng loaåi cuãa noá coá maâu àen. Laåi coá cêu: “Coá ùn coá choåi, múái goåi laâ trêu” khuyïn moåi ngûúâi haäy maånh daån àêëu tranh trong cuöåc söëng.

Ngaây 23 thaáng chaåp haâng nùm, úã chúå Bûúãi coá phiïn chúå trêu naáo nhiïåt. Ngûúâi ta thûúâng baão: “Thêåt thaâ cuäng thïí laái trêu. Cêu noái naây coân coá vêën àïì phaãi baân Thaách cûúái 3 boâ 9 trêu laâ thaách cûúái nùång maâ bïn trai khoá loâng àaáp ûáng nöíi...

Con trêu! Con trêu trïn caánh àöìng coâ bay moãi caánh cuãa Viïåt Nam. Con trêu trong huyïìn thoaåi: “Trêu vaâng Höì Têy”, trong giêëc mú cuãa caái tuöíi: “Ai baão chùn trêu laâ khöí con trêu coân coá trong nhûäng cêu haát ru: “trêu ta, ta buöåc búâ ao”. Dùån doâ to nhoã... laâm sao tao cuäng bùçng loâng con trêu laâ hònh aãnh thên thûúng vaâ gêìnguäi trong cuöåc söëng cuãa laâng quï Viïåt Nam.



CÊY ÀA

Xung quanh Àïìn Baâ úã laâng yã La, Tuyïn Quang coá mêëy cêy àa khöíng löì nöíi cöåm lïn nhû nhûäng ngöi nhaâ lêìu nöëi tiïëp nhau. Chuáng àan kïët laåi vúái nhau bùçng nhûäng chuâm rïî phuå baåt ngaân, bao la. Chuáng àu àûa trûúác gioá nhû nhûäng chiïëc voäng treo thúâ úã caác àïìn Mêîu, phuã Mêîu. Àêy laâ hònh tûúång gúåi yá cho caác baâ meå thúâi xa xûa laâm ra lûúái bùæt caá, tïët voäng vaâ laâm nghïì dïåt vaãi Thaåch vaãi. Thaåch Sanh ngaây xûa coá möåt tuáp lïìu tranh dûúái göëc cêy àa. Öng Buåt nhên tûâ cuäng tûâ nhûäng cêy àa hiïån ra.

Cêy àa bïì thïë, bïå vïå, to cao vúâi vúåi. Caác caânh cao thaã daâi xuöëng àêët röìi laåi sinh ra rïî meå, rïî con, bïìn vûäng vaâ àêìy sûác söëng. Cêy àa yïu àúâi, àeåp àeä vaâ noá tûúång trûng cho sûå phöìn sinh vaâ tuöíi thoå Biïíu tûúång cuãa “ Höåi nhûäng ngûúâi cao tuöíi thïë giúái” àûúåc thïí hiïån qua hònh aãnh möåt cêy àa cöí thuå Cêy àa trêìn truåi vúái veã nguyïn thuyã, coá nhûäng àiïìu êín chûáa, coá nhûäng àiïìu röëi rùæm vaâ huyïìn aão. Noá tûúång trûng cho sûå tröëng traãi, cho sûác maånh vêåt lyá vaâ àõa lyá. Noá thu huát vaâo mònh nhûäng tia seát, nhûäng doâng àiïån trûúâng. Nhûäng àïm mûa to gioá lúán, cêy àa àaä chöëng choåi laåi vúái gioá baäo, duäng caãm phi thûúâng. Cêy àa xoâe taán xanh vaâ röång ra àïí che nùæng, che mûa cho moåi ngûúâi. Noá che chúã cho moåi ngûúâi. Noá laâ cêy meå, laâm cho con ngûúâi yïn têm vúái nuå cûúâi, nûúác mùæt, hûúáng vïì vônh cûãu.

Ngûúâi ta goåi cêy àa laâng, cêy àa huyïån, cêy àa baäi, cêy àa bïën söng, cêy àa xoám, cêy àa chúå v.v... Cêy àa laâ àiïím ghi nhúá, àiïím àaánh dêëu nöíi bêåt, àaåi diïån cho möåt núi chöën àaáng àûúåc lûu yá.

Cêy àa chûáng kiïën nhûäng thùng trêìm cuãa caác lúáp ngûúâi, trong tñn ngûúäng dên gian, coá tuåc thúâ cêy àa. Bïn göëc àa thûúâng coá möåt caái miïëu nhoã àùåt baát hûúng, nhûäng chiïëc bònh vöi àïí hûúng khoái cho thêìn cêy àa: “Thêìn cêy àa, ma cêy gaåo”..



Chaâng vaâ naâng gùåp gúä heån hoâ, thïì thöët vúái nhau ? bïn göëc cêy àa. Hoå baão: “Coá cêy àa biïët möëi tinh àöi ta” . Cêy àa tha thiïët vaâ thiïng liïng: “Trùm nùm, àaânh lúä heån hoâ...Cêy àa bïën cuä, con àoâ nùm xûa”? Cêy àa cuäng laâ nhên vêåt, laâ thaânh viïn cuãa xoám laâng: “Giïëng nûúác, cêy àa tiïîn chaâng trai ra trêån”!

Cêy àa laâ hònh aãnh cao àeåp, laâ caã möåt bûác tranh hoaânh traáng gùæn boá vúái maái àònh, chuâa, miïëu, giïëng thúi v v... dûång nïn caã möåt thïë giúái tinh thêìn bïìn vûäng cho moåi ngûúâi tûâ khi coân treã thú cho àïën luác vïì giaâ. Cêy da tûúång trûng cho veã àeåp quï hûúng. Noá goáp thïm maâu sùæc, êm thanh cho laâng quï ïm àïìm. Noá vêîy goåi nhûäng àaân chim nhiïìu maâu àïën höåi tuå, laâm töí róa quaã àa chñn. Vaâ thónh thoaãng vaâo nhûäng buöíi àeåp trúâi tûâ nhûäng caânh àa nhùçng nhõt, tung ra nhûäng trêån mûa chim.

Ngûúâi ta nhòn lïn mùåt trùng huyïìn aão, thêëy nhûäng neát àêåm nhaåt maâ nghô ngay úã núi àoá coá hònh aãnh cêy àa vaâ chuá cuöåi. Thïë röìi caái huyïìn thoaåi êëy ùn sêu vaâo loâng ngûúâi: “aánh trùng trùæng ngaâ, coá cêy àa to, coá thùçng cuöåi giaâ, öm möåt möëi mú”.

Ngaây xûa, úã trïn thên cêy àa thûúâng coá nhûäng túâ caáo thõ, yïët thõ. Thúâi kyâ caách maång xuêët hiïån nhûäng túâ hiïåu triïåu àöìng baâo saãn xuêët, chiïën àêëu, àoaân kïët... Ngûúâi quan hoå coá baâi “Lyá cêy àa” nöíi tiïëng. Àoá laâ möåt baâi haát rêët hay noái vïì anh trai laâng ài àïën gêìn göëc àa, nhòn thêëy cö gaái thùæt lûng xanh maâ àem loâng yïu mïën...

Sau möåt ngaây laâm viïåc vêët vaã buöíi chiïìu maát meã, ngûúâi ta thûúâng tuå têåp nhau bïn göëc àa. Hoå uöëng cheâ vöëi huát thuöëc laâo röìi kïí chuyïån vúái nhau, baân baåc vaâ bònh luêån vïì cuöåc söëng. Àöi khi, bïn quaán nûúác nhoã caånh göëc àa coá àöi vúå chöìng xêím keáo nhõ, haát lïn baâi “Anh khoaá” laâm bêng khuêng caã àaám àöng ngûúâi nghe.

Nhaâ nghiïn cûáu ngûúâi phaáp M. Colami àaä viïët hùèn möåt cuöën saách vïì cêy àa öm taãng àaá taåi laâng Thanh Khï huyïån Do Linh, tónh Quaãng Trõ. Cêy àa Tên Traâo laâ hònh aãnh quï hûúng caách maång muâa thu khöng bao giúâ phai múâ trong têm trñ ngûúâi Viïåt Nam qua cêu thú “Maái àònh Höìng Thaái, cêy àa Tên Traâo”.



Ngûúâi Haâ Nöåi thûúâng hay nhùæc àïën cêy àa Cöí thuå nöíi tiïëng: cêy àa nhaâ Boâ. Xûa kia, úã ngay caånh noá laâ nhaâ àuác tiïìn. Bêy giúâ coá möåt nhaâ höå sinh. Qua hai cuöåc khaáng chiïën trûúâng kyâ, cêy àa cuäng gaánh chõu trïn mònh àêìy nhûäng vïët thûúng chiïën tranh. Cêy àa cûãa quyïìn úã phöë Haâng Böng coá nhûäng chuyïån kïí quaái dõ kiïíu Liïu trai chñ dõ.

Chuyïån kïí rùçng cûá chêåp töëi, thónh thoaãng coá nhûäng cö gaái rêët àeåp ngöìi trïn nhûäng chiïëc xe tay coá ngûúâi keáo, ài thùm caác cêy àa quanh vuâng Haâ Nöåi röìi biïën mêët luác naâo khöng biïët. Ngaây höm sau, ngûúâi phu xe seä rêët àùæt khaách. Cêy àa chuâa Hai Baâ úã Àöìng Nhên phaãi cêìn àïën hún mûúâi saãi tay múái öm xuïí.

Cêy àa úã laâng Vên Höì coá haâng trùm rïî ruã xuöëng àêët nhû möåt chiïëc maânh maânh lúán, àeo trïn mònh haâng trùm chiïëc bònh vöi cöí kñnh vaâ nhûäng baát hûúng lêåp loâe aánh lûãa vaâ khoái úã quanh nhaâ Baác cöí (nay laâ Viïån Baão taâng lõch sûã) coá 6 cêy àa lúán. Gêìn Höì Têy, quaäng àêìu Thuåy Khuï coá cêy àa goåi laâ cêy àa cö Son bïn caånh miïëu cö Son. Àoá laâ núi xûa kia anh khoáa Höìng vaâ cö Son gùåp nhau vaâ chia tay nhau. Cêy àa chuâa Baâ Àanh nguy nga nhû möåt lêu àaâi. Taåi phöë Quaán Thaánh coá ba cêy àa chuåm laåi gêìn nhau, rúåp boáng caã möåt khu phöë. Ngûúâi ta dûång ngay caånh àoá möåt quaán caâ phï goåi laâ quaán caâ phï Quaán Thaánh ngûúâi ta cuäng thûúâng nhùæc àïën cêy àa laâng Luã, cêy àa söng Tö Lõch, cêy àa Haâng Gai v.v... .

Nhûäng võ cao tuöíi uyïn thêm, àûác àöå, àûúåc moåi ngûúâi tön kñnh goåi laâ caác võ cêy àa cêy àïì. Laåi coá caã nhûäng cuåm tûâ cûãa miïång nhû: cuáng chaáo laá àa, traåch àeã ngoå àa, con nhaâ saäi chuâa ài queát laá àa, cêåy thêìn phaãi nïí cêy àa.

Cêy àa laâ möåt veã àeåp, laâ biïíu tûúång, laâ hònh aãnh sinh àöång cuãa laâng quï Viïåt Nam. Noá goáp Phêìn laâm cho vùn hoáa laâng xaä thïm àêåm àaâ, lêëp laánh.



CHUYÏÅN CAÁI CHÚÅ

“Trai thûúng vúå, àang àöng buöíi chúå Gaái thûúng chöìng, nùæng quaái chiïìu höm”.

Chúå laâ núi öìn aâo naáo nhiïåt nhûng tònh nghôa vúå chöìng laåi àùçm thùæm mùån maâ vaâ kñn àaáo.

Coá möåt thúâi, ngûúâi ta chó trñch möåt löëi söëng thiïëu sûå àöëi xûã töët vúái nhau, àaä àûa ra cêu: “Tònh nghôa anh em, cuäng chúå giúâi”! Chúå giúâi laâ caái chúå trúâi úi àêët húäi, coá àuã nhûäng maánh khoeá, lûâa loåc àiïín hònh hún úã nhûäng chúå truyïìn thöëng. Chúå êm phuã hoùåc chúå giúâi ngaây xûa laâ úã trong hoang tûúãng. Thi sô Taãn Àaâ ngaây xûa coá yá àõnh mang vùn cuãa mònh lïn baán úã chúå giúâi. ÚÃã ta cuäng coá möåt vaâi núi heo huát mua baán luác trúâi nhaá nhem töëi nhû giûäa ngûúâi vúái ma quyã. Ngûúâi ta goåi nhûäng núi naây laâ chúå êm phuã.

AÁ Nam Trêìn Tuêën Khaãi àaä taã caái chúå laâng nhûäng nùm 1930 - 1931 nhû sau:

Lêu vùæng, nhû quïn caãnh chúå nhaâ Nay vïì, coá dõp laåi thùm qua Noái nùng trùæng trúån, tay buön thõt Chaâo goåi xön xao, boån baán quaâ... Höëng haách thêìy cai, lïn mùåt dûä Tung tùng luä búåm, kiïëm ùn giaâ Tûå do ngön luêån, khöng ngùn cêëm Chûãi búái huyïn thuyïn luä cùæp gaâ...

ÚÃ àêu coá sûå trao àöíi, coá möåt söë ngûúâi baán, möåt söë ngûúâi mua laâ thaânh chúå. Noái àïën chúå la ânoái àïën sûå phûác taåp nhên sinh. Coá chúå thön,



chúå laâng (chúå laâng töi coá nhûäng cö gaái, möåt ngaây hai bûäa cúm àeân), chúå huyïån (chúå huyïån möåt thaáng saáu phiïn, gùåp cö haâng xeán kïët duyïn Chêu Trêìn), chúå quaán, chúå chuâa, chúå àònh, chúå cêìu, chúå vuâng cao, chúå bïn söng (quanh nùm buön baán úã mom söng)... Nhûng àùåc biïåt vaâ gêìn vúái moåi ngûúâi hún caã laâ caái chúå laâng. Àúåi meå ài chúå vïì laâ möåt caái àúåi chúâ àùåc biïåt, haånh phuác, ngöå nghônh vò cêåu beá hoùåc cö beá seä àûúåc àoán meå, àûúåc nhêån tûâ baân tay thên yïu, chai saån, giaá buöët maâ nöìng êëm cuãa ngûúâi meå nhûäng caái baánh àa, goái keåo, àùén mña, caái buát v.v... Àoá laâ nhûäng moán quaâ tuyïåt vúâi nhêët, ngon laânh nhêët, khöng gò saánh nöíi. Vaâo nhûäng dõp Tïët laåi coân tûng bûâng hún nûäa.

Chúå laâ núi giao tiïëp, nhöån nhõp. Thöng qua chúå, ngûúâi ta coá thïí biïët àûúåc nhiïìu thöng tin khöng chó vïì buön baán, laâm ùn maâ coân vïì moåi mùåt trong àúâi söëng haâng ngaây:

“Dên chúå Phuâ Ninh ai cuäng baão Em coân treã lùæm, nhêët laâng trong Mêëy nùm cö êëy laâm du kñch Khöng hiïíu vò sao, chùèng lêëy chöìng...” .

(Nuái Àöi Vuä Cao)

Chúå quï thûúâng nöíi bêåt lïn hònh aãnh nhûäng cö haâng xeán vúái nhûäng àöi mùæt nhòn bêng khuêng. Hoå laâ nhûäng böng hoa cuãa chúå nhaâ thú Hoaâng Cêìm àaä viïët vïì hoå rêët hay:

“Nhûäng cö haâng xeán rùng àen Caái nhû muâa thu toãa nùæng...”

Ngûúâi ta ài chúå àïí mua baán nhûäng thûá cêìn thiïët. Nhûng cuäng coá nhûäng ngûúâi ài chúå chúi, daåo chúå vaâ coi àoá laâ möåt thuá vui. Cuäng coá nhûäng ngûúâi ài chúå àïí tòm hiïíu nhau, manh möëi möåt tònh yïu naâo àoá.

Chúå xûa, ngoaâi caác daäy haâng thõt, haâng quaâ, taåp hoáa, quaán rûúåu, trêìu cau, coá caác lïìu gaâ, võt, choá, caá, cua, töm v.v..., coân coá loâ nhuöåm, coá caái chaão lúán àun nûúác maâu nhuöåm aáo, yïëm, caåp vaáy. Goác noå, goác kia coân



coá caác öng thêìy boái, thêìy tûúáng söë vaâ coá phiïn laåi coá vaâi ba ngûúâi haát xêím.

Qua thùm möåt caái chúå, ngûúâi ta coá thïí biïët sú qua vïì tònh hònh kinh tïë, vùn hoáa, xaä höåi cuãa möåt àõa phûúng naâo àoá. Vò têët caã moåi mùåt àúâi thûúâng àïìu phúi baây ra úã chúå. Chúå cuäng laâ möåt baãn nhaåc giao hûúãng khöíng löì àuã caác loaåi hònh êm thanh.

Coá nhûäng caái chúå thêåt àöåc àaáo nhû úã biïn giúái Laång Sún, Cao Bùçng, ngoaâi viïåc mua baán ra, nam nûä thanh niïn coân tòm hiïíu nhau röìi haát sli lûúån vúái nhau. Khi gùåp àûúåc ngûúâi vûâa yá, hoå liïìn àûa nhau ra khoãi chúå. ÚÃã Haâ Giang (Meâo Vaåc) vaâ Laâo Cai (Sa Pa) coân coá chúå tònh. ÚÃ àêy, trai gaái yïu nhau, êu yïëm nhau ngay taåi chúå àaä àaânh, nhûäng ngûúâi coá vúå coá chöìng röìi vêîn coá thïí àïën àêy àïí gùåp ngûúâi tònh cuä cuãa mònh möåt caách tûå do maâ khöng chõu sûå raâng buöåc cêëm àoaán cuãa chöìng (hoùåc vúå)...

Nhûäng nùm gêìn àêy, úã Giaãng Voä, Kim Liïn, Ngaä Tû Súã cuãa Haâ Nöåi coá nhûäng nhoám ngûúâi tuå hoåp nhau laåi hònh thaânh chúå lao àöång. Thaânh phêìn cuãa chúå lao àöång naây göìm caác thanh niïn khöng coá viïåc laâm, nhûäng ngûúâi nöng dên trong nhûäng ngaây nöng nhaân keáo nhau ra Haâ Nöåi kiïëm viïåc laâm. Chúå xuên cuãa ta cuäng thêåt àùåc biïåt. Möåt vaâi ngaây sau Tïët Nguyïn àaán, khi khöng khñ Tïët vêîn coân traân ngêåp khùæp núi, ngûúâi ta hoåp chúå lêëy may ngaây àêìu nùm.

Chúå rêët àa daång vaâ phong phuá, coá àuã caác tïn goåi khaác nhau. Chúå giúâi laâ caái chúå Trúâi úi àêët húäi, núi diïîn ra sûå mua baán àuã caác loaåi mùåt haâng tûâ àún giaãn nhêët àïën maáy moác tinh vi. Chúå êm phuã laâ núi diïîn ra sûå mua baán vïì àïm, khöng nhòn roä mùåt ngûúâi... Ngoaâi ra coân coá chúå coác, chúå àuöíi, chúå taåm, chúå bïën, chúå cêìu, chúå chiïìu...Tan taác nhû caãnh chúå chiïìu, àoá laâ caái caãnh ruát lui saâo saåc àïën mûác chùèng coân ai. Ai cuäng muöën vïì cho súám. Ca dao xûa coân nhùæc àïën: “Baâ giaâ ài chúå Cêìu Àöng”. Àoá laâ caái chúå úã phöë Haâng Àûúâng ngaây xûa, núi Tuá Uyïn mua àûúåc bûác tranh naâng Giaáng Kiïìu. Chúå baán àuã caác loaåi mùåt haâng “Thûúång vaâng haå caám” Bûác tranh baán úã chúå Cêìu Àöng coân àaáng giaá hún nhiïìu lêìn Noá trúã thaânh möåt cêu chuyïån dên gian ngûúâi àúâi coân nhùæc àïën.



Ngûúâi ta noái “Cûá nhû laâ vúä chúå” laâ vñ caãnh quaá öìn aâo Àoân “Höåi chúå” laâ coá nhiïìu ngûúâi tham gia vaâo cuöåc àaánh röìi laåi boã ài àïën nöîi ngûúâi bõ àaánh khöng coân roä laâ nhûäng ai àaä àaánh mònh. Laåi coân coá möåt cêu chuyïån caãm àöång. Möåt cö gaái gaánh haâng ài chúå, bõ chaâng trai giûä laåi àïí toã tònh. Cö gaái cêìn phaãi tranh thuã túái chúå cho súám, àaä traã lúâi rêët thêåt tònh maâ tha thiïët:

“Chaâng trai boã aáo em ra Àïí em ài chúå, keão maâ chúå trûa Chúå trûa haâng baán hïët ài Lêëy gò nuöi meå, lêëy gò nuöi em!”

Khi noái: “Cúm haâng, chaáo chúå, vúå nhùåt, con thïm” laâ nhûäng tûâ duâng àïí chó nhûäng gò taåm búå, qua quñt khöng àûúåc nghiïm chónh.

Chúå ngaây xûa coân coá möåt nhên vêåt àùåc biïåt. Àoá laâ anh moä chúå, laâ ngûúâi thöng baáo, ài rao moåi tin tûác vïì viïåc buön baán trong chúå. Anh ta coân laâm àuã moåi viïåc nhû giuáp moåi ngûúâi öín àõnh chöî ngöìi, sûãa lïìu laán, thu lïå phñ v.v... Nhûng anh ta, chöî naâo cuäng coá mùåt vaâ laâm cho moåi ngûúâi vûâa loâng... Anh ta luön chên luön tay, noái nhiïìu, ùn mùåc xöåc xïåch, chñt caái khùn tai choá.

Chúå laâ cuöåc àúâi trêìn tuåc. Coá àuã caác muâi võ vaâ hònh aãnh sinh àöång cuãa cuöåc söëng. Ngûúâi ta viïët quaá nhiïìu vïì caái chúå. Chuyïån vïì caái chúå khöng bao giúâ hïët. Coá àiïìu nhûäng caái chúå xûa chó coân giûä laåi möåt chuát thúm thaão vaâ da diïët trong kyá ûác cuãa con ngûúâi ngaây nay.



CHUYÏÅN CAÁI CÖÍNG LAÂNG

Ngûúâi ài xa , nhòn thêëy cêy àa, bïën nûúác, cêy gaåo, noác àònh vaâ cöíng laâng laâ biïët àaä vïì àïën quï.

Laâng naâo cuäng coá möåt caái cöíng laâng. Coá laâng laåi coá. Möåt cöíng chñnh, möåt cöíng phuå. Caái cöíng laâng chiïëm möåt àõa võ quan troång, thiïng liïng, thûúâng trûåc troång loâng têët caã moåi ngûúâi trong laâng.

Phaãi ài qua cöíng laâng röìi múái vïì àïën nhaâ. Caái cöíng laâng chûáng kiïën sûå àïën vaâ sûå ài cuãa moåi ngûúâi. Àaám cûúái tûng bûâng ài vaâo laâng vúái nhûäng mêm cau, trêìu, lïî vêåt phuã têëm vaãi àoã röìi nhûäng àaám ma nöíi keân tröëng tiïîn ngûúâi quaá cöë qua cöíng laâng. Khi ài qua cöíng laâng, ngûúâi chïët phaãi àûúåc khiïng tay , . haå thêëp xuöëng àïí chaâo vônh biïåt caái cöíng laâng thiïng liïng maâ thên thiïët.

Möîi laâng xêy cöíng theo kiïíu daáng vaâ phong caách cuãa mònh. Nhûng àïìu coá àiïím giöëng nhau laâ laâm sao cho caái cöíng laâng phaãi nghiïm trang, hoaânh traáng, khoeã maâ àeåp. Coá nhiïìu laâng xêy dûång cöíng laâng giaãn àún maâ ûa nhòn. Coá nhûäng laâng xêy dûång cêìu kyâ hún.

Cöíng laâng Àöng laâ möåt cöíng toâ voâ cao 4 meát. Phña trïn laâ hai maái ngoái nùçm trïn khung, vò keâo bùçng göî tûá thiïët. Phña bïn ngoaâi maái àûúåc xêy lïn möåt bûác tûúâng gaåch dêìy. Trïn maái cong coá àùæp nhûäng maãng trang trñ nuái, mêy. Bïn dûúái coá àïì tïn laâng. Bûác tûúâng gaåch vöì nöëi liïìn hai bïn cöíng toâ voâ vúái hai cöåt truå cao vuát Trïn àónh cöåt truå coá hònh möåt quaã àaâo tûúång trûng cho sûå trûúâng thoå. Maái nhaâ saát cöíng che cho möåt khoaãng àêët chûâng 10 meát vuöng àïí cho moåi ngûúâi taåm thúâi traánh mûa nùæng. Thên cöåt laâ cêu àöëi vúái nhûäng chûä röìng bay phûúång muáa:

“Cao quyá phong thanh thiïn vaån cöí Nam thanh nûä tuá nhêët hûúng chung”

Laâng Àöng coân möåt cöíng thûá hai nûäa vúái àöi cêu:



“Khúãi têm tiïìn nhên lêåp Tñch àûác hêåu thïë truyïån”.

Trïn tûúâng cöíng laâng coá trang trñ nhûäng nhaânh laá vaån niïn caách àiïåu thaânh nhûäng àûúâng gêëp khuác duyïn daáng la àaâ, moác vaâo nhau. Ài vaâo cöíng laâng phaãi qua ba bêåc laát àaá.

Cöíng laâng Höì coá àöi cêu àöëi: “Myä tuåc thuêìn phong caãnh chiïëu Têy Höì minh kñnh. Thiïån ngön, haão sûå trûúãng lûu maåt lúåi danh hung”

(Maåt lúåi laâ hoa nhaâi) Cöíng laâng Thoå gêy êën tûúång bùçng hai cöåt truå xêy cao. Coá ba bêåc ài

lïn laát àaá xanh. Trûúác àêy coá möåt cêy si cao, sum sï, xanh laá, phuã lïn möåt bïn cöåt. Ngûúâi ta coá cêu veâ:

“Chuâa Thiïn Niïn coá cêy laá coå Bïn laâng Thoå coá caái cöíng xanh Chuâa Baâ Àanh vùæng tanh vùæng ngùæt”.

Cöíng laâng caã cuäng laâ möåt noác nhaâ hai maái. Möåt maái ra ngoaâi, möåt maái vaâo trong. Têët caã àûúåc 4 chiïëc cöåt göî lim lúán àöåi lïn. Dûúái chên cöåt coá chön hai con sêëu àaá Coá ngûúâi goåi laâ con nghï àaá. Vaâo laâng phaãi qua nùm bêåc xêy gaåch. Hai bïå cöåt truå cöíng laâng vuát lïn thanh thoaát nhû muáa vúái trúâi xanh.

Cöíng laâng Sún Àöìng (Hoaâi Àûác), cöíng laâng Yïn Sún (Quöëc Oai)... àûúåc rêët nhiïìu du khaách nûúác ngoaâi tòm àïën, nghiïn cûáu, chuåp aãnh sao cheáp. Hoå trêìm tröì khen ngúåi hïët lúâi nhûäng caái cöíng laâng naây. Mùåc duâ, chuáng ta coân rêët nhiïìu nhûäng caái cöíng laâng khaác àeåp hún nhiïìu.

Coá nhûäng cöíng laâng àûúåc xêy dûång thêåt hoaânh traáng vúái ba cöíng toâ voâ liïìn nhau. Hai cöíng hai bïn nhoã hún cöíng giûäa nhû kiïíu toaâ tam quan úã àònh. ÚÃ nhûäng laâng coá nhiïìu ngûúâi laâm quan to, thêåm chñ coá caã nhûäng tûúáng quên hiïín haách, bïn caånh cöíng laâng àûúåc dûång möåt bia “haå maä”. Ai ài ngûåa túái àêy phaãi xuöëng ngûåa. ÚÃã hai caánh cûãa coá möåt höí phuâ. Laâng



naâo coá nhiïìu ngûúâi àöî àaåt, nhiïìu quan vùn thò cöíng laâng coá nhiïìu cêu àöëi hay, nhûäng bûác hoaânh àïí ngúåi ca vaâ khuyïën hoåc. Coá nhûäng cöíng laâng àùæp quaã bêìu trïn noác. Quaã bêìu naây laâ quaã bêìu chûáa àûång tinh hoa cuãa caã vuä truå. Coá hònh hai con caá hoáa long chêìu hai bïn quaã bêìu. Bûác hoaânh thûúâng àïì chûä Tiïíu vi àaåi (caái nhoã laâ caái lúán) hoùåc haâng chûä Trûåc àaåo vi haânh (ài àûúâng thùèng).Coá cöíng laåi coá caã àiïëm canh nhö lïn cao. Àoá laâ núi àïí caác tuêìn phu àûáng lïn cao maâ quan saát xung quanh. Àïm àöng hoå àöët lûãa trïn choâi.

Trûúác kia xêy cöíng laâng phaãi coá thêìy àõa lyá xem phong thöí, xem àõa thïë. Cöíng laâng phaãi dûåa vaâo thïë àêët coá long quyâ höí phuåc hoùåc buång con caá múái mong coá àûúåc uy vuä vaâ sûå sinh söi. Nïëu dûåa àuáng vaâo thïë bõ gêåy thò khöng hay.

Riïng vïì mùåt kiïën truác vaâ trang trñ nhûäng mêy, nûúác, hoa, laá, maâu sùæc, àûúâng neát... nhûäng caái cöíng laâng xûa coân giûä laåi caã möåt kho baáu vö giaá. Chuáng àûúåc xêy dûång bùçng nhûäng baân tay thêìn tònh cuãa caác bêåc cha öng chuáng ta. Nhûäng àûúâng neát, hoa vùn mang laåi cho chuáng ta nhiïìu tñn hiïåu tûâ xa xûa cuäng nhû nhûäng mêåt maä vïì caái àeåp vaâ tû duy truyïìn thöëng, àoâi hoãi ngûúâi àúâi sau giaãi maä.

Ngùæm cöíng laâng, coá luác ta thêëy noá dõu daâng nhû tònh meå, luác àoã rûåc lïn nhû raáng chiïìu, luác àùm chiïu dùçn vùåt. Coá luác noá laåi mú maâng sûúng khoái. Cöíng laâng quan saát nhûäng àiïìu thaánh thiïån vaâ nhûäng àiïìu ma quyã trong cöång àöìng. Noá laâ sûå àoán nhêån. Cöíng laâng giûä laåi nhûäng kyã niïåm cuãa nhûäng phuát giêy lõch sûã. Cöíng luön im lùång, giûä trong mònh nhûäng àiïìu bñ mêåt cuãa ngaân àúâi. Cöíng laâng rung àöång khön xiïët cuâng vúái bûác tûúâng cuä rïu phong vaâ vúái nhûäng chûáng tñch nhiïìu nùm thaáng àaä qua. Cöíng laâng khöng chó nhòn vaâ thêëy, noá coân suy tû. Caánh cûãa cöíng laâng múã laâ thuöåc vïì dûúng, àoáng laâ thuöåc vïì êm. Chuáng ta khöng quïn caái cöíng laâng Vuä Àaåi gùæn boá vúái nhûäng nhên vêåt Chñ Pheâo, Thõ Núã, Laäo Haåc, Baá Kiïën... cuãa Nam Cao. Cuäng khöng quïn caái cöíng laâng trong tiïíu thuyïët Tùæt Àeân cuãa Ngö Têët Töë. Chó vò mêëy suêët sûu chûa àoáng àuã maâ tuêìn phu nhêët àõnh khöng múã cöíng laâng cho moåi ngûúâi ra àöìng laâm viïåc hoùåc ài laåi khiïën nhên dên bêët bònh àêëu tranh”. Quï hûúng laâ àïm trùng



toã. Quï hûúng laâ chuâm khïë ngoåt v.v... Nhûng quï hûúng cuäng coân laâ caái cöíng laâng nhûäng ngûúâi con khi xa quï hûúng àïìu cuái àêìu chaâo trûúác cöíng laâng, heån ngaây trúã laåi. Ngaây xûa, quan Traång vïì laâng cuäng phaãi vaái chaâo caái cöíng laâng röìi múái ài qua. Têët caã moåi hoaåt àöång trong laâng àïìu àûúåc àûa àïën caái cöíng laâng. Nhûäng tin tûác àûúåc niïm yïët lïn vaâ àûúåc moåi ngûúâi khaáo nhau, baân baåc, truyïìn baá thaânh nhûäng cêu chuyïån khöng bao giúâ hïët. Ngay sau caái cöíng laâng thûúâng moåc lïn möåt vaâi quaán haâng. Möåt söë gia àònh quêy quêìn tuå têåp laåi vúái nhau hònh thaânh möåt xoám goåi laâ xoám cöíng.

Xoám cöíng naây thûúâng laâ xoám àöng vui nhêët laâng. Ngûúâi ta àïën àêy àïí nghó ngúi, vui chúi thû giaän vúái baát nûúác traâ, àiïëu thuöëc laâo vaâ taán chuyïån gêîu vúái nhau. Caånh caái cöíng laâng cuäng laâ núi trai gaái heån hoâ. Hoå nhòn lïn cöíng laâng maâ thïì thöët yïu nhau “àïën àêìu baåc rùng long”. Coá khi laåi coá àaám haát xêím àïën haát laâm naáo nûác àaám àöng vúái nhûäng àiïåu haát buöìn dên daä. Tiïëng àaân bêìu hoâa theo tiïëng nhõ laâm bêng khuêng caã löëi xoám. Trong nhûäng ngaây höåi heâ, lïî tïët, xoám cöíng thûúâng laâ xoám àöng vui hún caã.

Cöíng laâng thên thiïët vaâ gêìn guäi vúái möîi ngûúâi trong chuáng ta. Khöng thïí naâo quïn àûúåc hònh aãnh caái cöíng laâng rïu phong, sûúng khoái trêìm mùåc maâ kiïu huâng.



NHÛÄNG PHO TÛÚÅNG QUYÁ HIÏËM

TÛÚÅNG BAÂ TRÛÚNG THÕ NGOÅC CHUÁC VAÂ CÖNG CHUÁA LÏ THÕ NGOÅC DUYÏN ÚÃ CHUÂA BUÁT

THAÁP.

Chuâa Buát Thaáp coá nhiïìu tûúång, nhûng khaách tham quan thûúâng chuá yá àïën hai pho tûúång, àoá laâ tûúång baâ Trûúng vaâ Cöng chuáa Ngoåc Duyïn. Caã hai pho tûúång àïìu úã tû thïë ngöìi thiïìn, àûúåc àùåt trong khaám thúâ sún son thïëp vaâng rûåc rúä. Baâ Hoaâng àöåi vûúng miïån coá choãm cao. Nhûng baâ laåi khoaác aáo kiïíu tu haânh. Coân Cöng chuáa mùåc xiïm y cuãa vûúng triïìu. Àoá laâ hai khuön mùåt raång rúä, hoa phêën phiïu böìng. Nhûäng àöi mùæt nghiïm nghõ, àoan trang, nhòn thùèng. Möi húi móm cûúâi àön hêåu. Nhûäng nïëp aáo xö lïn nhau nhû nhûäng àúåt soáng luên höìi, soáng nhên tònh gioá buåi. Baâ Hoaâng mùåc aáo vaâng nhiïìu hoa vùn, cöí xeã thêåt sêu, löå roä caánh yïëm maâu phúát höìng trêìn thïë. Àöi mùæt sùæc, löng maây sûúng khoái maâ ngûúâi Trung Quöëc goåi laâ “yïn mi”. Theo buát tñch coân laåi, luác coân söëng, baâ Hoaâng vaâ Cöng chuáa àïìu goáp caã têm lûåc, taâi lûåc cho viïåc xêy dûång chuâa vaâ giuáp àúä ngûúâi ngheâo. Nïn khi hoå vïì vúái Phêåt, caác nghïå nhên taâi hoa àaä taåc tûúång hoå vúái têët caã têëm loâng.

TÛÚÅNG BAÂ CHUÁA TAÅI CHUÂA MÑA

Baâ Ngö Thõ Ngoåc Duyïn vöën laâ möåt thön nûä. Baâ àûúåc chuáa Trõnh Traáng múâi vaâo phuã chuáa. Baâ chó ú ãphuã chuáa möåt thúâi gian röìi vïì söëng vúái dên thön. Baâ duâng tiïìn nhaâ chuáa cho àïí khai khêín baäi söng vaâ taåo dûång chuâa Mña.

Baâ choaâng bïn ngoaâi möåt khùn choaâng maâu sûäa “vuä truå” lïn khùæp phêìn trïn vaâ nûãa àêìu. Toác buöng thaã, coá àûúâng ngöi giûäa. Khuön mùåt traái xoan, cùåp maây thanh tuá, nhû mêy cong. Mùæt nhòn xa xöi, cûúng nghõ. Möi quaã tim. Phêìn naâo coá neát cuãa nûä thêìn Funöng.



TÛÚÅNG BAÂ CHUÁA ÀÊÌM MAI ÀÖÅNG

Baâ coá khuön mùåt àêìy àùån, nhên hêåu. Toác chaãi ngûúåc, kïët trïn àónh. Coá giaãi luåc trang trñ, chaãy ra sau lûng. Tûúång mùåc aáo choaâng, Cöí kiïu ba ngêën. Caánh tay nheå nhaâng àïí lûãng thû khöng.

PHO TÛÚÅNG THAÁNH MÊÎU LIÏÎU HAÅNH ÚÃ CHUÂA HÛÚNG TÑCH

Thaánh Mêîu laâ möåt trong “Tûá bêët tûã” cuãa Viïåt Nam Tûúång cao 2,5 meát, phuã sún son thïëp vaâng. Daáng uy nghi, àûúâng bïå, cao sang, quyïìn quyá, thaánh thiïån maâ rêët “àúâi”. Thaánh Mêîu vûâa laâ ngûúâi nhaâ trúâi, vûâa laâ ngûúâi trêìn thïë. Ngûúâi àaä tûâng laâ vúå, laâ meå. Ngûúâi bïnh vûåc keã yïëu. Tûúång coá àöi mùæt haånh nhên. Khuön trùng, maây liïîu, Cöí kiïu. Hai baân tay àùåt nheå lïn nhau, tûâ bi, thû thaái, thûúng àúâi. AÁáo trong cuãa ngûúâi coá nhûäng àûúâng gaåch aánh saáng. AÁáo ngoaâi coá hònh haâi mêy khoái. Àoá laâ hûúng trêìm, laâ sûå hy sinh, laâ cêìu nöëi giûäa trúâi vaâ àêët.

TÛÚÅNG CHIÏU NGHI PHAÅM THÕ NGOÅC XUYÏËN

Tûúång toåa laåc taåi xaä Xuên Taão (Tûâ Liïm). Baâ möì cöi tûâ nhoã phaãi ài laâm con nuöi möåt gia àònh noå. Nhûng vò baâ thöng minh vaâ coá nhan sùæc chim sa caá lùån nïn àûúåc chuáa Trõnh Taåc lêëy laâm vúå, phong cho baâ laâ Chiïu Nghi, röìi àïå nhêët cung Têìn. Baâ thûúâng vïì thùm quï, boã tiïìn ra mua ruöång tùång laâng vaâ dûång chuâa. Tûúång Chiïu Nghi laâ möåt bûác tûúång rêët àeåp, têåp trung àûúåc hêìu nhû têët caã caác neát àeåp chuêín mûåc truyïìn thöëng cuãa caái àeåp Viïåt Nam noái riïng vaâ cuãa phûúng Àöng noái chung. Àöi mùæt tûúång xa khúi, tinh anh, trñ tuïå. Mùæt to maâ saáng, cöí cao, löng maây daáng “tên nguyïåt” (trùng non). Àoá laâ caái veã àeåp thiïn thêìn theo quan niïåm aá Àöng. Toác buöng daâi. Àêìu àöåi muä miïån. Daáng ngöìi ung dung, tûå taåi, àêìy niïìm tin. Mùåt hoa da phêën.

TÛÚÅNG HOAÂNG HÊÅU DÛÚNG VÊN NGA ÚÃ ÀÏÌN VUA LÏ

Tûúång àûúåc nhiïìu baån nûúác ngoaâi àaánh giaá rêët cao: “Möåt trong nhûäng pho tûúång àeåp cuãa Àöng Nam aá” Tûúång coá veã mùåt kiïu sa, duyïn daáng, àùçm thùæm, mïìm maåi, ngoåt ngaâo. Buång thon, ngûåc núã, tay chên



tuyïåt myä, dõu hiïìn, êëm aáp, àön hêåu, bao dung, cùçm cên naãy mûåc. Xiïm y cuãa ngûúâi chó cêìn sûãa àöíi laåi möåt chuát cho “hiïån àaåi” laâ àuã sûác laâm nghiïng ngûãa giúái thúâi trang trong vaâ ngoaâi nûúác...

TÛÚÅNG PHÊÅT ÚÃ CHUÂA HÛÚNG TÑCH

Khuön mùåt Phêåt khöng coá chuát xao àöång, trêìm mùåc, sêu lùæng trang nghiïm. Mùæt húi kheáp muäi thùèng. Miïång tûúi, àêåm àaâ, Phaãng phêët neát “cûáu àöå”. Nïëp aáo phña lûng cuãa ngûúâi chaåy cheáo tûâ vai traái xuöëng, lûúån cong lïn röìi cuöån laåi nhû aáng mêy úã Phña caånh bïn phaãi...

Möåt söë khaách du lõch nûúác ngoaâi rêët thñch thuá vaâ say mï, thaânh khêín trûúác nhûäng Pho tûúång thúâ úã nûúác ta. Àoá laâ nhûäng Pho tûúång caác baâ chuáa, Phêåt, Thaánh Mêîu, Cöng chuáa, giai nhên... úã caác àònh chuâa, miïëu úã Haâ Nöåi vaâ caác vuâng lên cêån. Hoå laâ nhûäng nhaâ du lõch chuá yá àïën vùn hoáa vaâ nghïå thuêåt. Caác baån Trung Quöëc, Höìng Köng, Àaâi Loan nhêån xeát: “Nhûäng ngöi sao nhû Lûu Hiïíu Khaánh, Cuãng Lúåi, Lûu Tuyïët Hoa, Trûúng Maån Ngoåc ...chó coá àûúåc chuát ñt veã àeåp núi caác pho tûúång thúâ úã Viïåt Nam”.

Àïí hiïíu biïët chên dung caác võ nûä thêìn, vûúng hêåu, Cöng chuáa, caác võ nûä anh huâng... àûúåc tön thúâ úã Viïåt Nam, chuáng ta múái chó àûúåc àoåc qua trïn saách baáo, xem vaâi vúã kõch, nghe chuát nhaåc, xem muáa maâ tûúãng tûúång ra. Nhûng caái veã àeåp töíng thïí, àñch thûåc, phong phuá löång lêîy cuãa nhûäng khuön mùåt phi phaâm àoá laåi àûúåc àõnh hònh úã mùåt àiïu khùæc taåc tûúång. Qua nghï thuêåt naây, chuáng ta múái coá thïí thêëy nhûäng khuynh hûúáng cú baãn vïì yá tûúãng lyá tûúãng hoaá vaâ tinh thêìn hoaá veã àeåp têm höìn vaâ cú thïí cuãa nhên vêåt...

Möåt söë nhaâ nghiïn cûáu vïì thúâi trang vaâ vïì nghïå thuêåt trang àiïím nûúác ngoaâi àaä sang thùm Viïåt Nam. Hoå khöng muöën noái rùçng hoå laâm nhûäng cöng viïåc naây. Nhûng hoå boã ra nhiïìu thò giúâ ài nghiïn cûáu caác tûúång Thúâ cuãa Viïåt Nam.

Phaãi chùng nhûäng pho tûúång úã caác àònh, chuâa, àïìn, miïëu Viïåt Nam àang lïn ngöi? Chuáng ta khöng thïí thúâ ú laåi caâng khöng thïí thiïëu hiïíu biïët vïì nhûäng pho tûúång quyá hiïëm maâ cha öng àaä àïí laåi cho chuáng ta.



CÊY GAÅO

Cuâng vúái àònh, chuâa, cêy àa..., cêy gaåo cuäng laâ möåt hònh aãnh quen thuöåc vaâ gêìn guäi cuãa laâng quï Viïåt Nam. Cêy gaåo coá thïí àûúåc tröìng úã nhûäng maãnh àêët tröëng, vùæng, xa möåt chuát vúái àònh, chuâa, miïëu, úã baäi tha ma, úã àêìu chúå, úã cuöëi laâng nhû cêu: “Àêìu àa, gaåo cuöëi chuöëi sau, cau trûúác”... Ngûúâi theo Phêåt giaáo thñch cêy àa. Ngûúâi theo Àaåo giaáo thñch cêy gaåo. Moåi ngûúâi cuäng noái: “Thêìn cêy àa, ma cêy gaåo “? Cêy àa sum sï, xanh tûúi, kñn laá, rïî buöng xuöëng rêët thú möång. Ngûúâi ta coá thïí taåm truá mûa, nùæng dûúái göëc àa. Coân cêy gaåo thò cao lïu nghïu, khùèng khiu, ñt laá. Bïn göëc cêy àa hoùåc cêy gaåo thûúâng coá möåt baân thúâ nhoã. Coá caã baát hûúng àïí thúâ phêåt hoùåc thúâ ma. Caách àêy mêëy nùm, taåi cêy gaåo úã goác Vùn Miïëu luác naâo cuäng coá khoái hûúng nghi nguát.

Cêy gaåo, phûúng Têy goåi taâ Kapokier, Trung Quöëc goåi laâ möåc miïn, noá tûúång trûng cho cuöåc àúâi, cho sûå ngay thùèng. Noá àoán aánh mùåt trúâi vaâ mùåt trùng. Noá àûáng cao vuát hùèn lïn, chöëng laåi vúái baäo taáp, gioá mûa, chõu trêån cho àöìng loaåi. Noá àûáng bònh thaãn, chên thûåc, maâ kiïn cûúâng. Noá nhû möåt anh lñnh gaác, àõnh hûúáng, chó cho moåi ngûúâi dïî nhêån ra laâng xoám cuãa mònh tûâ rêët xa. Noá tûúång trûng cho sûå trûúâng thoå, giûä liïn laåc giûäa trúâi vaâ àêët. Noá laâ cêy vuä truå. Caác loaâi boâ saát baám vaâo göëc cêy vaâ rïî cuãa noá. Nhiïìu loaâi chim àïën vúái noá. Chim lúán úã nhûäng caânh trïn cao. Chim nhoã úã nhûäng caânh thêëp hún, chuáng rñu rñt, gioång cao, gioång trêìm, chuyïån troâ vúái nhau, tûng bûâng, nhöån nhõp, laåi tranh caäi vúái nhau nhû hoåp chúå. Khung caãnh thêåt tûng bûâng, naáo nhiïåt. Nhûng cêy gaåo chó laâ “cêu laåc böå”, laâ núi chuáng ngûâng nghó chöëc laát trong nhûäng chuyïën bay daâi maâ thöi. Chuáng khöng bao giúâ laâm töí trïn cêy gaåo. Vò cêy gaåo thûa laá, chùèng coá laá àïí nguåy trang. Chuáng rêët dïî bõ löå. Tuy vêåy, cêy gaåo hiïëu khaách, niïìm núã. Laá cêy gaåo mïìm deão luön àoán nhûäng laân gioá qua laåi. Caânh thò nhiïåt liïåt àoán chim tûâ moåi núi àïën. Goåi laâ chi nghïnh nam bùæc àiïíu, diïåp töëng vaäng lai phong.



Cûá àïën thaáng 3, 4 haâng nùm, cêy gaåo ra hoa, laâm àoã rûåc caã möåt khoaãng trúâi. Ngûúâi ta baão laâ cêy gaåo thùæp àeân toãa saáng. Nïëu mêëy cêy gaåo úã gêìn nhau, cuâng núã hoa thò goåi laâ caác cêy gaåo thùæp àuöëc. aánh saáng cuãa hoa gaåo saáng àoã, rûåc rúä. Nïëu trong Truyïån Kiïìu coá cêu: “Àêìu tûúâng, lûãa lûåu lêåp loâe àêm böng” thò hoa lûåu thùæp saáng möåt quaäng vûúân. Coân hoa gaåo cao, nhiïìu caânh vaâ coá nhiïìu hoa xoâe ngûãa lïn trúâi. ÚÃ chuâa Hûúng, àïën muâa hoa gaåo núã, maâu àoã hai bïn nuái chaåy doåc theo suöëi Yïën. Nhiïìu haâng cêy gaåo cûá xïëp haâng bïn nhau nhû nhûäng daäy àeân. Coá nhûäng núi, caác cêy gaåo têåp trung laåi vúái nhau, àaä taåo ra nhûäng “àaám chaáy” laâm ta loáa mùæt. Du khaách baão hoa gaåo thùæp saáng chuâa Hûúng. Coá nhiïìu khi hoa gaåo rúi caã xuöëng thuyïìn cuãa du khaách daåo chúi trïn suöëi. Cêu gaåo laâm àeåp cho moåi ngûúâi vaâ caái àeåp laâm cho ngûúâi ta trúã nïn thaánh thiïån hún, yïu cuöåc söëng hún. Caãnh tûúång naây gêy êën tûúång rêët maånh meä àöëi vúái khaách du lõch ngûúâi nûúác ngoaâi. Heån trúã laåi chuâa Hûúng möåt lêìn nûäa vaâ goåi hoa gaåo laâ “hoa tònh yïu”.

ÚÃ Têy Nguyïn, cêy gaåo àûúåc goåi laâ cêy Púlang. Chuáng laâm àoã rûåc caã nhûäng khu rûâng, àöìi, sên nhaâ Röng. Cêy gaåo úã àêy laâ cêy àïí buöåc con trêu hiïën sinh trong lïî àêm trêu. Do àoá, cêy gaåo cuäng àûúåc goåi laâ cêy hiïën sinh. Nhûäng cùåp tònh nhên khöng bao giúâ àûa nhau ra göëc cêy gaåo maâ tònh tûå. Àoá laâ àiïìu töëi kõ. Hoå cho rùçng nhû vêåy seä gùåp phaãi nhûäng sûå khöng may mùæn. Cêy gaåo laånh leäo cö àún, thûúâng coá mùåt úã nhûäng núi vùæng veã, khuêët neão. Nhûäng linh höìn phiïu baåt khöng coá ngûúâi thên cuáng giöî thûúâng lêín quêët núi cêy gaåo. Ngaây rùçm thaáng baãy laâ ngaây cuáng cö höìn cuãa thêåp loaåi chuáng sinh thûúâng àûúåc töí chûác gêìn núi cêy gaåo. Ngûúâi ta vûát têët caã nhûäng àöì coân thûâa laåi sau khi cuáng lïî vaâo cêy gaåo vaâ cuäng coá nghôa laâ cuáng cho caác cö höìn vûúng vêët quanh cêy gaåo. Àaä coá cêu: “Rñu rñt thò àïën cêy àa, nhaåt tònh thò àïën tha ma cêy gaåo”? Voã cêy gaåo laâm thuöëc cho ra thai, thuöëc chûäa sa àò. Rïî cêy gaåo ùn röång vaâ sêu nïn cêy gaåo rêët vûäng chùæc. Phêìn cùæm sêu xuöëng àêët coá nhûäng nöët phöìng lïn goåi laâ cuã laâm thûác ùn àöå nhêåt cho ngûúâi xûa khi thiïëu lûúng thûåc.

Àïën cuöëi thaáng 4, 5, böng gaåo bay taã túi theo têët caã caác chiïìu gioá, giùng àêìy khöng gian nhû laâ tuyïët rúi gúåi lïn maái toác baåc cuãa caác meå giaâ. Ngûúâi ngheâo thûúâng nhùåt, gom laåi àïí may aáo böng chöëng reát. Ngûúâi Têy



Nguyïn vaâ ngûúâi Thaái lêëy böng gaåo laâm àïåm traãi giûúâng vaâ laâm phao cûáu sinh. Àïåm böng gaáo cuãa ngûúâi Thaái Mai Chêu rêët nöíi tiïëng. Loaåi àïåm naây coá àöå xöëp lyá tûúãng. Nùçm rêët ïm maâ khöng bñ nhû àïåm muát, àïåm ga böng tûâ cêy böng rêët choáng deåt vaâ huát êím, khöng bùçng böng gaåo. Nhêët laâ nhûäng chiïëc àïåm àoá laåi coá nhûäng àûúâng thïu bay böíng maâ thêm trêìm. Chuáng cung cêëp cho thõ trûúâng trong nûúác vaâ xuêët khêíu.

Göî cêy gaåo trùæng, thúá mõn duâng àïí laâm aáo quan. Nhêët vaâng têm, nhò göî gaåo. Göî cêy gaåo coân duâng àïí khùæc nhûäng baãn àöì àïí in. Nhûåa cêy gaåo phöëi húåp vúái möåt vaâi loaåi nhûåa khaác nûäa, duâng laâm nhûåa àïí bêîy chim gaáy, chim hoåa mi, chim ngoái.

Hoa gaåo caánh to maâ daây. Noá rúi xuöëng àêët, rêët choáng heáo taân. ÚÃã phûúng Têy, gêìn àêy coá möåt söë haäng myä phêím thûã nghiïåm vaâ tòm toâi maâu àoã cho son möi. Maâu àoá laâ sûå phöëi húåp giûäa àoã, vaâng vaâ trùæng. Cuöëi cuâng, hoå kïët luêån: “Maâu àoã lyá tûúãng àoá laâ maâu cuãa hoa gaåo”. Cindy Crawford duâng maâu àoã hoa gaåo. Maâu möi cuãa Sharon Stone Cöång vúái maâu àoã trïn möi Madona thaânh maâu àoã hoa gaåo.

Cêy gaåo söëng haâng ngaân nùm. Noá laâ nhên chûáng yïn lùång cuãa nhiïìu àúâi ngûúâi. Noá chûáng kiïën nhûäng sûå thùng trêìm àêìy möì höi nûúác mùæt, thêåm chñ caã maáu lûãa cuãa nhiïìu thïë hïå. Noá biïët têët caã, noá chûáng kiïën nhûäng gò xaãy ra vúái nhûäng kiïëp ngûúâi phuâ du. Nhûäng ngûúâi ài chúå xa, ài buön baán xa, ài cöng taác ñt ngaây... àùåc biïåt laâ nhûäng ngûúâi ài xa quï àaä lêu nùm... nhòn thêëy tûâ xa ngoån cêy gaåo thêëy thên quen vö cuâng. Hoå ài tùæt röìi xuyïn qua àoaån ngoä xanh biïëc nûäa thöi laâ vïì àïën nhaâ. Núi àêy coá ngûúâi meå, ngûúâi vúå hoùåc ngûúâi thên àang chúâ àoán hoå...

Cêy gaåo cuäng laâ möåt hònh aãnh thên yïu àöåc àaáo vaâ nöíi bêåt cuãa laâng quï Viïåt Nam...



CON NGHÏ ÀAÁ

ÚÃã nhûäng núi trang troång, nöíi bêåt taåi caác laâng xoám thûúâng coá möåt con vêåt quen thuöåc, àûúåc kñnh nïí, yïu mïën. Àoá laâ nhûäng con nghï àaá àûúåc àùåt hai bïn cöíng laâng,cöíng tam quan, cöíng xoám, cöíng àònh, sên àònh. Coá khi nhûäng con nghï coân ngöìi choát voát trïn àónh cöåt cöíng tam quan nhû àang bay trong mêy. Con nghï àûúåc taåc bùçng àaá, bùçng àêët nung hoùåc bùçng vöi caát coá tö veä àuã maâu sùæc sùåc súä. Nghï àûúåc taåc bùçng àaá àïí noái lïn rùçng, chùèng coá gò lay chuyïín àûúåc chuáng vaâ chuáng töìn taåi maäi maäi.

Nhûäng con nghï coá mùåt tûâ nhûäng àúâi xa xûa. Chuáng laâ nhûäng con vêåt linh thiïng, duäng caãm, tinh khön. Chuáng bïnh vûåc àiïìu thiïån, trûâng phaåt àiïìu aác. Chuáng àûúåc goåi laâ nghï vò chuáng coá hoå vúái nhûäng röìng, sû tûã, kyâ lên. Vò vêåy, chuáng vûâa laâ röìng, vûâa laâ sû tûã. Röìng vúân mêy, phun mûa cho àöìng ruöång, muâa maâng. Röìng coân mang laåi nhûäng àiïìu töët laânh vaâ kyâ diïåu àïën cho moåi nhaâ. Sû tûã coá sûác maånh ghï gúám, uy phong lêîm liïåt canh gaác cho sûå bònh yïn cuãa xoám laâng, baão vïå ngûúâi töët, rùn àe keã xêëu. Nhêët laâ trïn àêìu noá laåi coá möåt caái sûâng nhoån nhû muäi tïn vaâ sùæc nhû gûúm. Noá baão vïå caái cöíng laâng laâ löëi vaâo laâng. Chuáng laåi coân möåt taác duång nûäa laâ trang àiïím cho caãnh quan xung quanh. Cöíng laâng, sên àònh coá àûúåc nhûäng con nghï seä trú nïn àeåp àeä, rûåc rúä hún.

Con nghï coá àöi mùæt to vaâ saáng, traán röång, àêìu to coá sûâng, miïång röång, nhe caã hai haâm rùng, vai röång, thên hònh nhiïìu vêíy. Nhòn kyä, con nghï tröng rêët dûä döåi vúái hai haâm rùng. Nhûng noá laåi rêët hiïìn laânh vò noá cûúâi. Bûúác qua mêëy bêåc cöíng laâng laâ tröng thêëy ngay hai con nghï. Ngûúâi töët thêëy nghï cûúâi vúái mònh, ngûúâi khöng töët, thêëy súå sïåt.

Nhûäng con nghï canh gaác, baão vïå laâng xoám, kiïn nhêîn vaâ nghiïm tuác nhû nhûäng con vêåt söëng. Chuáng kiïím tra ngûúâi ra, keã vaâo. Chuáng nhòn xa àïën têån nhûäng caánh àöìng baát ngaát, chuáng lùæng nghe nhûäng



tiïëng hoát cuãa bêìy chim trïn caác caânh cêy, tiïëng cûúâi cuãa caác cö gaái giaä gaåo, tiïëng àêåp luáa tiïëng treã con nö àuâa v.v... Chuáng biïët têët caã moåi chuyïån vui, buöìn cuãa ngûúâi dên trong laâng. Chuáng chûáng kiïën nhûäng àaám cûúái ài vaâo laâng, àaám ma ài khoãi laâng, nhûäng àaám rûúác, àöåi keân tröëng nhöån nhõp trong nhûäng ngaây höåi.

Ngûúâi ài khoãi laâng, nhòn con nghï möåt lêìn nhû àïí chaâo tûâ biïåt noá. Ngûúâi ài xa vïì cuäng chaâo hoãi noá nhû thïí baáo cho noá biïët rùçng mònh àaä vïì laâng. Con nghï thên thiïët vúái têët caã moåi ngûúâi. Chùèng bao giúâ chuáng ta quïn àûúåc hònh aãnh thên yïu cuãa con nghï àêìu laâng. Hònh aãnh con nghï àaá laâ möåt trong nhûäng hònh aãnh thên yïu cuãa xoám laâng Viïåt Nam.



MIÏËU ÀÖÌNG CÖÍ

Miïëu Àöìng cöí àûúåc xêy dûång tûâ àúâi Lyá, trong lõch sûã àaä àûúåc truâng tu nhiïìu lêìn, lêìn trung tu cuöëi cuâng laâ vaâo àúâi Nguyïîn. Qua nhiïìu nùm thaáng vaâ chiïën tranh liïn miïn, maãnh àêët cuãa miïëu laâ núi àaä tûâng chõu àûång nhiïìu bom àaån. Miïëu àaä bõ phaá hoãng gêìn nhû hoaân toaân, chó coân laåi nhûäng maãnh tûúâng, gaåch, àaá, keâo, cöåt, khaám göî, nöåi cung. Hoâa bònh lêåp laåi, nhên dên vúát àûúåc nhûäng böå ngai sún son thïëp vaâng vaâ möåt söë àöì cuáng, tïë, loå àöåc bònh, chiïng v.v. .. úã dûúái ao lïn, têåp trung vaâo trong khaám nöåi cung, dûång möåt maái ngoái taåm thúâi àïí che chùæn, baão quaãn. Àoá laâ caái caãnh “miïëu cöí vaâng sún nhaåt” nhû bêët cûá úã núi àêu àïën nùm 1960, trong phong traâo baâi trûâ mï tñn, súã Vùn hoáa Haâ Nöåi àaä mang ài nhiïìu àöì thúâ bùçng àöìng, àaá... röìi àïí thêët laåc. Àïën nùm 1990, nhên dên laâng Àöng cuâng vúái nhên dên caác laâng quanh khu vûåc Bûúãi tñch cûåc ài quyïn tiïìn, xêy dûång laåi miïëu úã ngay maãnh àêët cuä. May thay, trong phûúâng thúâ coá hún 10 ngûúâi laâ nhûäng ngûúâi coá truyïìn thöëng xêy cêët àònh, chuâa. Àoá laâ phûúâng thúå Thaåch Thêët nöíi tiïëng. Öng truâm phûúâng thúå àaä coá tuöíi, tûâng àûúåc nghe cha öng mònh noái chuyïån trûúác àêy àaä tham gia sûãa chûäa miïëu Àöìng Cöí. Öng quyïët têm xêy dûång laåi miïëu Àöìng cöí vúái daáng dêëp xûa kia cuãa noá. Miïëu àûúåc xêy lïn nhû möåt caái lêìu 8 maái, hai têìng. Têët caã caác böå phêån bùçng göî àïìu laâ göî tûá thiïët. Nhûäng àûúâng neát, hoa vùn àïìu giûä àûúåc veã taâi hoa truyïìn thöëng. Khaách haânh hûúng, tûâ Haâ Nöåi túái theo àûúâng Thuåy Khuï, qua laâng Höì Khêíu laâ àïën laâng Àöng. Túái àêy, qua cêìu söng Tö Lõch röìi vaâo sêu chûâng 200 meát nûäa laâ àïën cöíng miïëu. Miïëu coá tam quan, vûúân hoa, coá hoân non böå. Hai bïn phaãi, traái coá taã vu vaâ hûäu vu. Chñnh giûäa miïëu göìm gian nhêët baái, nhõ baái röìi àïën hêåu cung. Gian nhõ baái coá baân thúâ vaâ ba chiïëc ngai loaåi vûâa àïí baâi võ. Hêåu cung coá ba cöî ngai sún son thïëp vaâng loaåi lúán, coá caách àêy khoaãng 200 nùm. Trïn ngai coá aáo baåch long vaâ muä cuãa thêìn Àöìng Cöí. Muä maâu àoã, coá nhiïìu chi tiïët trang trñ nöíi bùçng kim loaåi daát rêët moãng. Caãnh quan cuãa miïëu rêët àeåp.



Tiïëc rùçng, möåt àún võ quên àöåi àaä àoáng quên trïn diïån tñch khoaãng 300 m2 àùçng sau hêåu cung, laâm cho miïëu bõ meáo moá. Khöng gian thiïng liïng cuãa miïëu bõ phaá vúä...

Trûúác àêy, haâng nùm, cûá àïën ngaây möìng böën thaáng tû êm lõch, nhaâ vua (hoùåc caác quan nhêët triïìu àûúåc vua chó àõnh) dêîn caác quan cao trong triïìu àïën miïëu Àöìng cö lïî taå thêìn. Luác mùåt trúâi moåc, hoå laâm lïî uöëng maáu ùn thïì àïí coá sûå chûáng giaám cuãa thêìn. Têët caã àïìu tuöët gûúm trêìn (caác quan voä), giú cao lïn thïì:

“Laâm töi bêët trung Laâm con bêët hiïëu Thêìn minh chu diïåt...”

Sau àoá caác quan, quên laåi nûúâm nûúåp ngûåa xe, keáo vïì thaânh Cûãa Àöng. Àïën chiïìu, caác doâng hoå, caác àaåi biïíu nhûäng laâng xung quanh, röìi àïën khaách haânh hûúng khùæp moåi núi laâm lïî cêìu thêìn phuâ höå cho nhên dên àûúåc an khang, thõnh vûúång. Lïî höåi keáo daâi hai ngaây vúái caác troâ chúi nhû: àaánh àu, bùæt võt, choåi gaâ, cúâ tûúáng v.v... Riïng sên khêëu cheâo vaâ tuöìng àûúåc keáo daâi àïën nûãa thaáng. Trai gaái trong vuâng Bûúãi thûúâng mûúån buöíi chiïìu töëi cuãa miïëu, mûúån trùng cuãa miïëu, dùæt nhau, thêëp thoaáng bïn tûúâng miïëu rïu phong maâ thïì thïët:

“Möåt duyïn, hai núå, ba tònh” Chuáng con gùæn boá, xin thêìn chûáng minh”.

Nùm 1995, möåt àoaân àaåi biïíu thön Chêu Nï, xaä An Àõnh, huyïån An Thoå tónh Thanh Hoáa ra dûå lïî tïë thêìn Àöìng Cöí úã laâng Àöng Xaä, quêån Ba Àònh. Hoå àaä tham khaão kiïën truác miïëu àïí vïì quï hûúng xêy dûång laåi miïëu úã dûúái chên nuái Àöìng Cöí, Thanh Hoaá àaä bõ san phùèng tûâ lêu.

Sûå tñch thêìn Àöìng cöí àaä àûúåc ghi nhiïìu trong sûã saách, nhêët laâ trong Viïåt Àiïån U Linh vaâ caã trong loâng dên. Sau khi Lyá Thaái Töí rúâi àö vïì Thùng Long, hoaâng tûã Lyá Phêåt Maä ài deåp loaån phûúng Nam (l020), àïën chên nuái Khaã Thanh (coân goåi laâ nuái Àöìng Cöí), thaái tûã àoáng quên úã bïn caånh ngöi miïëu coá. Àïm àïën, Lyá Phêåt Maä nùçm mú thêëy võ thêìn trong miïëu xûng laâ thêìn miïëu nuái Àöìng Cöí àïën chuác tuång thaái tûã vaâ xin



goáp sûác giuáp thaái tûã deåp loaån. Trêån àaánh sau àoá àaä thùæng to Luác vïì, Lyá Phêåt Maä rûúác thêìn vïì kinh àö àïí nhúâ thêìn trêën giûä kinh thaânh. Thaái tûã chûa biïët nïn lêåp miïëu thúâ cho thêìn úã àêu thò àûúåc thêìn baáo möång xin cho àùåt miïëu thúâ úã sau cung Thaánh Thoå (laâng Höì Khêíu) trûúác mùåt laâ söng Tö Lõch, phña sau dûåa vaâo thaânh Àaåi La. Khi Lyá Thaái Töí mêët, thaái tûã lïn ngöi (Lyá Nhên Töng), thêìn laåi baáo möång maách baão cho nhaâ vua biïët ba võ vûúng muöën keáo quên vïì kinh thaânh laâm phaãn. Kïët quaã, vua deåp àûúåc loaån Tam Vûúng. Vua taå ún thêìn vaâ phong cho thêìn laâ minh chuã gia tûúáng àaåi vûúng Àöìng Cöí.



CHÚÅ GIÚÂI HAÂ NÖÅI

Chúå Giúâi cuãa Haâ Nöåi coá tûâ rêët súám. Noá chùèng giöëng nhû caác chúå khaác nhû chúå Àöìng Xuên, chúå Höm, chúå Bûúãi... Noá vöåi vaâng thay àöíi núi chöën, tuå hoåp vaâo möåt núi röìi múã röång möåt caách rêët “thúâi sûå”. Thoaåt àêìu laâ sau ngaây Nhêåt àaão chñnh Phaáp (1945). Röìi àïën khi ta tiïëp quaãn Thuã àö, hiïåp àõnh Geneve àûúåc kyá kïët, àïën phong traâo Nam tiïën cuãa haâng triïåu ngûúâi... cûá möîi àúåt laåi thïm ngûúâi baán vaâ keã mua. Haâng hoáa moåi mùåt laåi phong phuá hún. Chúå àûúåc hoåp úã goác phöë Thiïìn Quang, phöë Quang Trung, múã röång ra quanh höì, chaåy sang phöë Höì Xuên Hûúng. Coá chúå úã gêìn nhaâ maáy Trêìn Hûng Àaåo röìi bõ “àuöíi” vaâo baäi than gêìn trûúâng Àoaân Kïët. Noá coân giûä àûúåc caái tïn chúå Àuöíi cho àïën giúâ. Núi hoåp chúå têåp trung taåi baäi than röång raäi, hoang vu khöng húåp vúái àùåc trûng cuãa möåt caái chúå. Thïë laâ moåi ngûúâi traân ra phña chuâa Vua Àïë Thñch, lêëy dên laâm trung têm röìi toaã ra moåi phña nhû laâ nhûäng chiïëc nan hoa cuãa möåt chiïëc baánh xe àaåp khöíng löì. Núi àêy kïì caånh vúái nhûäng truåc àûúâng caái quan, àûúâng chñnh. Coá thïí tiïën àûúåc maâ cuäng coá thïí thoaái àûúåc theo nhiïìu ngaã.

Chúå hoåp tûâ saáng súám àïën khi thaânh phöë lïn àeân, thêåm chñ àïën caã àïm. Suöët ngaây nhöån nhõp, mua nhanh, baán nhanh theo tònh hònh trong nûúác coá nhûäng biïën chuyïín vaâ caã tònh traång keã úã ngûúâi ài... Luác naây chúå Giúâi coân goåi laâ chúå Trúâi úi àêët húäi. Coá nhûäng cö gaái úã phûúng trúâi naâo khöng biïët cuäng xö àïën, laâm quen, bùæt möëi hoùåc buön baán vúái khaách maây rêu, laäng tûã laâm caái troâ nûãa thûúng nghiïåp nûãa aái tònh. Laåi coá nhûäng ngûúâi coá duyïn, kiïëm àûúåc tiïìn múâi nhau ài nhêåu nheåt, múâi caác cö aã ài àêåp phaá. Trúâi cho êëy maâ. Chùèng ai tûâ chöëi.

Àïën nùm 1955, chúå Giúâi múái àûúåc thaânh lêåp möåt caách chñnh thûác. Chúå Giúâi coá àuã caác loaåi mùåt haâng “thûúång vaâng haå caám”, khaách coá thïí mua phuå tuâng àïí lùæp chûâng 10 caái xe àaåp, nhûng nïëu cêìn, khaách coá thïí mua 1 chiïëc nan hoa, möåt öëc tanh, con vñt... Cuäng xin coá ngay vúái giaá



“mïìm”. ÚÃã àêy, baån coá thïí mua tûâ chiïëc kim hoaån lúån àïën caác maáy moác tinh vi, àùæt tiïìn. Ngûúâi ta coá thïí “chaåy” cho baån nhûäng mùåt haâng “chua” nhêët maâ khöng àêu coá.

Tûâ nùm 1955 trúã ài, chúå Giúâi àaä laâ möåt caái chúå quy cuã maâ têìm cúä cuãa noá laâm cho caã nûúác biïët àïën. Noá coá nhiïìu ûu àiïím maâ caác chúå khaác khöng thïí coá. Nhûng thûåc ra àïën nùm 1980, noá múái thûåc sûå trûúãng thaânh. chúå àûúåc múã röång ra nhiïìu. Ngoaâi khu trung têm, noá coân keáo theo ra àûúâng lúán trong khu têåp thïí Nguyïîn Cöng Trûá vúái hai daäy daâi göìm gêìn 500 höå, keáo ra phöë 235 vaâ caånh trûúâng Àoaân Kïët, hai daäy caác àöì phuå tuâng ö tö xe maáy, ti vi, àiïån tûã, àêìu maáy ti vi, caát seát vaâ luác naâo cuäng coá chûâng 500 chiïëc xe àaåp baán... Kïí caã daäy Phöë Thõnh Yïn vaâ toaân böå chúå Giúâi nay göìm ngoát 2000 höå. Caác lïìu laán àïìu bùçng cöåt theáp lúåp maái tön ngay ngùæn. Noá àaä àûúåc öín àõnh. Tûã gêìn chuåc nùm laåi àêy nhûäng höå buön baán úã chúå Giúâi àaä coá àúâi söëng öín àõnh thêåm chñ coân khaá thêìm laâ khaác. Hoå buön baán rêët hiïån àaåi. Coá nhiïìu ngûúâi àaä ruát khoãi chúå Giúâi hoùåc vêîn giûä chöî nhûng mua baán laåi thûåc hiïån úã núi khaác... Hoå thûåc hiïån nhûäng húåp àöìng lúán vúái hêìu hïët caác tónh trong caã nûúác. Hoå buön baán qua àiïån thoaåi. Nhiïìu ngûúâi àaä múã khaách saån, xêy biïåt thûå. 50% söë höå chúå. Giúâi buön baán vúái mûác tiïu thuå nhanh, coá nhiïìu möëi haâng, coá mûác söëng khaá cao nhûng cêìn kiïåm àïí coá thïí buön àûúåc caâng ngaây caâng lúán hún. Söë höå buön baán coân laåi 30% laâ nhûäng höå cêìm cûå vúái cuöåc söëng haâng ngaây. Lûng vöën cuãa hoå coá chûâng tûâ 5 àïën 10 triïåu, vûâa buön vûâa vay noáng, vay nguöåi. Tuy vêåy, mûác söëng cuãa hoå cuäng khöng àïën nöîi.

Têët caã caác höå duâ giaâu duâ ngheâo àïìu phaãi cöång taác gêìn guô vúái nhûäng ngûúâi boã vöën vaâ nhûäng ngûúâi cêìm caái hoå. Àoá laâ nhûäng con ngûúâi rêët thaåo àúâi, biïët laâm cho àöìng tiïìn naãy núã. Hoå coá chùng àoáng goáp tñch cûåc vaâo thõ trûúâng. Hoå söëng rêët quêìn chuáng. Luön nhùæc àïën cêu: “Ùn maây laâ ai, ùn maây laâ ta. Àoái cúm raách aáo thò ra ùn maây”. Hoùåc cêu: “Tiïìn coá khi laâm cho ngûúâi ta hû hoãng, nhûng tiïìn cuäng laâm cho con ngûúâi ta trúã nïn töët hún”.

Caác haâng saách, baáo baán àûúåc nhiïìu úã chúå Giúâi. Nhêët laâ khi coá nhûäng tin tûác àùåc biïåt, nhû tin vïì cuáp boáng àaá thïë giúái, tin vïì vuå chaáy úã



chúå Àöìng Xuên chùèng haån. Nhûäng ngûúâi cho thuï truyïån vaâ baán veá söí xöí cuäng àïën têån caác quêìy haâng àïí “chaâo haâng”.

Àaä tûâ mêëy nùm nay, do chñnh saách múã cûãa, khuyïën khñch buön baán, úã Haâ Nöåi àêu cuäng laâ chúå. Tuy vêåy, chúå Giúâi vêîn coá thïë maånh cuãa noá, sûå hêëp dêîn cuãa noá vaâ noá luön luön töìn taåi.



CAÁI CÊÌU MAÁI NGOÁI

ÚÃ caác laâng quï ta, ruöång àöìng bao la. Tûâ laâng naây sang laâng khaác phaãi qua nhûäng caánh àöìng baát ngaát. Àêu àoá, thûúâng hiïån lïn nhûäng cêy cêìu. Àöi khi tûâ caánh àöìng laâng naây sang caánh àöìng laâng bïn kia cuäng phaãi ài mêët haâng mêëy cêy söë àûúâng söëng trêu, úã giûäa chùång àûúâng àoá, cuäng coá caái cêìu. Noá laâ hònh aãnh thên thûúng cuãa xoám laâng, cêìu laâ ngöi nhaâ cöng cöång, àûúåc xêy dûång lïn trïn möåt nïìn àêët cao hún mùåt ruöång. Noá thûúâng àûúåc dûång àún sú bùçng chûâng 810 cêy cöåt göî. Maái lúåp ngoái êm dûúng hoùåc ngoái muäi haâi, coá núi ngoái cuäng cong lïn àöi chuát cho giöëng maái àònh. Diïån tñch cêìu chó khoaãng 20 - 30 meát vuöng. Mùåt trûúác cêìu coá treo chiïëc moä daâi bùçng göî baáo canh vaâ chiïëc keãng, chuáng seä lïn tiïëng khi coá “àöång” hoùåc coá chuyïån tröåm cûúáp ...

Caái cêìu laâ núi àïí moåi ngûúâi nghó chên chöëc laát, traánh nùæng nhûäng trûa heâ gay gùæt. Möåt, hai baác thúå cêìy ùn cúm trûa, nghó ngúi möåt laát núi àêy röìi laåi tiïëp tuåc xuöëng àöìng. Ban àïm, caái cêìu trúã thaânh caái àiïëm canh cuãa trûúng tuêìn vaâ tuêìn phu gaác vaâ laâm cöng viïåc trõ an. Hoå àûúåc trang bõ mêëy tay thûúác vaâ caái àeân trai. Àïm àöng, hoå àöët cuãi àïí sûúãi. Cêìu àûúåc xêy dûång bïn göëc gaåo hoùåc àa hoùåc möåt buåi duöîi, cuác têìn.

Trong cêìu thûúâng coá möåt baâ àûáng tuöíi múã möåt quaán haâng, vò vêåy caái cêìu coân àûúåc goåi laâ quaán. Quaán haâng cuãa chuã quaán coá àùåt möåt chiïëc choäng tre. Mùåt choäng àûúåc àan bùçng nhûäng thanh nûáa gheáp laåi thaânh hai haâng ghïë daâi vaâ mêëy miïëng göî phùèng àïí moåi ngûúâi ngöìi khi àöng khaách. Trïn mùåt choäng coá baây möåt daäy baát uöëng nûúác, mêëy goái thuöëc laâo, thuöëc laá; caái ang àöng baánh dêìy, baách gai; möåt loå keåo böåt, cheâ lam; vaâi têëm mña; mêëy quaã bûúãi; vaâi naãi chuöëi...

Chuã quaán ngöìi àöëi diïån vúái khaách haâng, bïn phaãi baâ laâ chum nûúác cheâ tûúi, trïn coá miïëng daå uã vaâ chiïëc gaáo dûâa, bïn traái laâ chiïëc bong boáng lúån phúi khö àûång rûúåu ngang. Moåi ngûúâi ùn quaâ baánh, uöëng nûúác, huát



thuöëc laâo sùçng sùåc, nhaã khoái. Hoå taán vúái nhau àuã chuyïån thúâi sûå trong xoám laâng. Hïët chuyïån naây sang chuyïån khaác. Hoå baân sang cung caách laâm ùn, coá khi hoå xen vaâo nhûäng àoaån tiïëu lêm röìi cuâng cûúâi phaá lïn. Chiïìu töëi, baâ quaán doån haâng vïì. Vêîn àïí nguyïn caái choäng vaâ ghïë daâi. Möåt, hai ngûúâi khaách bêët àùæc dô, keã lúä àöå àûúâng hoùåc haânh khêët” nùçm ra nïìn àêët úã möåt goác cêìu àïí nghó qua àïm. Àoá laâ caái kiïíu nùçm cêìu göëi àêët. Ngûúâi ta thûúâng noái: “Bú vú àiïëm coã, cêìu sûúng” hoùåc “nùçm cêìu göëi àêët laâ caái caãnh naây àêy. öng thúå caåo àùåt möåt chiïëc ghïë cao bïn caånh caái cêìu. Têëm gûúng coá khung àoã cuãa öng àûúåc treo lïn thên cêy gaåo. öng laâm nghïì vñt àêìu vñt cöí thiïn haå taåi àêy. Àöì nghïì cuãa öng àûúåc xïëp goån trong möåt chiïëc hoâm göî. Cûãa haâng cuãa öng thu huát àûúåc nhiïìu ngûúâi. Öng àûúåc nhiïìu ngûúâi yïu mïën. Öng luön tûúi cûúâi, vui veã. Öng thuöåc lêìu lyá lõch cuãa nhiïìu ngûúâi, nhiïìu doâng hoå. Chuyïån gò öng cuäng biïët, cuäng baân vaâo. Öng àûúåc “liïåt vaâo haâng sû phuå trong ngoán nghïì lêëy daáy tai. Ai cuäng thñch nghe öng kïí chuyïån. Àöi luác trong quaán coá chuyïån quaá cheán hoùåc gêy göí, öng noái voång vaâo möåt vaâi lúâi can ngùn laâ xong ngay.

Chiïìu muâa heâ, trûúác mùåt cêìu laâ baäi thaã diïìu. Möåt vaâi öng giaâ ngöìi trong quaán, nhòn lïn trúâi xem diïìu vaâ nghe saáo diïìu trêìm böíng tiïëng quï hûúng. Luác gêìn töëi, raáng chiïìu giöåi lïn caánh àöìng vaâ caái cêìu laâm nïn möåt bûác tranh huâng traáng maâ coá chuát huyïìn bñ, phong sûúng.

Caái cêìu coân laâ núi àûa, àoán khaách. Vúái nhûäng khaách quyá khaách àùåc biïåt, nhaâ chuã phaãi ra têån cêìu àoán khaách vaâ àûa khaách vïì nhaâ mònh. Khaách úã laåi möåt hai höm röìi laåi ra ài, nhaâ chuã àûa khaách ra têån cêìu, nêng cheán tiïîn biïåt goåi laâ cheán “Quan Haâ”. Hoå chùæp tay laåi, vaái nhau. Coá nhûäng àöi trai gaái cuäng tiïîn biïåt nhau úã cêìu Nhû vêåy caái cêìu àûúåc coi nhû laâ caái “trûúâng àònh”, “àoaãn àònh” bïn trung Quöëc xûa. Lûúng Sún Baá vaâ Chuác Anh Àaâi àaä tiïn nhau úã caái trûúâng àònh (cêìu) naây àêy.

Laåi coá nhûäng cùåp nhên tònh khöng àûa nhau ra cêìu maâ chó lêëp loá úã àaâng sau rùång cuác têìn, duöîi úã bïn caånh cêìu hoå ra àêy, nhòn lïn maái cêìu laâ giaãi lúâi nguyïìn:

“Xin ai àûâng nghô keão giaâ Caái cêìu maái ngoái chia tònh àöi ta...”



hoùåc: “Cuäng chùèng taåi em, chùèng taåi mònh. Caái cêìu maái àoã. Chûáng tònh hai ta...”

Hoå àöí löîi cho caái cêìáu maái ngoái laâ xong chuyïån. Trïn thïë gian naây, coá rêët ñt nhûäng cuöåc chia tay bònh thaãn röång lûúång maâ kheáo nhû thïë naây. Àaám cûúái ài qua cêìu, hai hoå cuäng chia vaâi khêíu trêìu, mêëy àiïëu thuöëc laá biïëu baâ haâng quaán vaâ nhûäng ngûúâi coá mùåt trong cêìu àïí moåi ngûúâi mûâng cho àöi treã. Àaám ma ài qua, baâ quaán cuäng àûúåc mêëy miïëng trêìu cuãa nhaâ àaám.

Vaâo khoaãng möìng 4, möìng 6 Tïët Nguyïn Àaán, trïn àûúâng ài taão möå vïì, mêëy thaânh viïn trong möåt chi hoå naâo àoá ruã nhau vaâo quaán nghó chên buöíi àêìu xuên. Hoå phaãi ài thùm nhiïìu ngöi möå nïn luác naây àaä moãi. Hoå uöëng nûúác, huát thuöëc vaâ ngaã con gaâ luöåc vaâ ùn xö mang theo ra àaánh cheán. Hoå múâi moåi ngûúâi cuâng thûúãng “thûác chuát löåc àêìu xuên lêëy may. Hoå cuäng mang theo caã rûúåu muâi àïí uöëng vaâ múâi moåi ngûúâi...

Nhûäng nùm trûúác vaâ sau caách maång thaáng Taám 1945, nhûäng caái cöåt trong cêy cêìu àïìu coá daán nhûäng khêíu hiïåu kïu goåi toaân dên àûáng dêåy laâm caách maång, nhûäng chó thõ chñnh saách vv... Caái cêìu coân laâ núi têåp húåp quêìn chuáng. Mùåt trûúác cêìu laâ baäi têåp quên sûå cuãa dên quên, cuäng laâ núi tiïîn caác thanh niïn lïn àûúâng nhêåp nguä. Núi àêy, chó cêìn möåt caái phöng àoã buöng xuöëng laâ àaä trúã thaânh sên khêëu àïí biïíu diïîn nghïå thuêåt: haát cheâo, haát tuöìng, dên ca...

Coá thïí noái, cuöåc àúâi nhiïìu ngûúâi gùæn boá chùåt cheä vúái caái cêìu xûa kia, nhaâ thú Quang Duäng, möîi khi trúã vïì nhaâ, bao giúâ cuäng phaãi nghó chên úã caái cêìu Phûúång Trò (Àan Phûúång). Anh phaãi uöëng baát nûúác, huát àiïëu thuöëc, taán gêîu dùm ba cêu vúái moåi ngûúâi röìi múái vïì nhaâ... Anh àaä laâm möåt baâi thú lêëy tïn laâ “Thön Phûúång Trò” ngay trong caái quaán naây. Vïì mùåt chûáng tñch, caác laâng quï ta coân giûä àûúåc nhiïìu caái cêìu maái ngoái. Chuáng àïìu nöíi tiïëng, ñt nhêët laâ àöëi vúái möåt vaâi laâng thön hay möåt vuâng nhû: Cêìu Àiïìu (Cöí Thuï), cêìu An Phuá, cêìu Giaân (Caáo Àónh), cêìu Canh



(laâng Canh), cêìu öng Ngheâ (Quöëc Oai), cêìu Buán (Phuá Àö), cêìu xoám Luyä (Yïn Thaái Bûúãi) vv...vaâ...vv.

Trong têm khaãm sêu xa cuãa chuáng ta, ai cuäng coá nhûäng maãnh höìn quï, chuáng cûá khöng nguöi, böëc lïn nhûäng laân sûúng khoái vaâ nhúá nhung. Chuáng ta nhúá möåt daáng nuái, möåt àaám mêy trûúác cöíng laâng, möåt con àûúâng nhoã coá vêìng trùng khuyïët. Chuáng ta cuäng nhúá àïën caái cêìu maái ngoái...



NINH HIÏÅP

Xaä Ninh Hiïåp, Gia Lêm, Haâ Nöåi göìm 9 xoám vúái trïn möåt vaån ngûúâi . Àêët nöng nghiïåp chó ngoát ngheát 3000 m2 möåt àêìu ngûúâi. Dên úã àêy àaä phaãi laâm bêët cûá nghïì gò àïí töìn taåi. Àoá laâ möåt caái laâng àùåc biïåt maâ mêëy nùm gêìn àêy àaä laâm giaâu nhanh choáng. Tiïëng tùm cuãa noá lûâng lêîy, ai cuäng biïët. Ngûúâi dên Ninh Hiïåp nùng àöång. Caác cö gaái cêìn cuâ, têët bêåt baán vaãi, may quêìn aáo theo dêy chuyïìn: Hoå mùåc quêìn öëng thêëp öëng cao maâ phoáng xe “cuáp”. Hoå àaä khaá giêìu coá nhûng khöng khoe cuãa vaâ löë lùng. Cö dêu khöng mùåc vaáy ba têìng. Àaám cûúái àïìu töí chûác úã uãy ban nhên dên xaä, töën keám chûâng hai chuåc nghòn. Hoå döìn tiïìn àïí múã röång vöën saãn xuêët, buön baán vaâ dõch vuå. Chúå Ninh Hiïåp to maâ phong phuá. Coá böën mùåt haâng maâ Ninh Hiïåp àoáng vai troâ àiïìu chónh giaá caã thõ trûúâng Haâ Nöåi vaâ caác vuâng xung quanh laâ vaãi, pin àeân, mò chñnh vaâ phên àaåm.

Ninh Hiïåp coá nhiïìu töí vaâ nhiïìu ngûúâi laâm àaåi lyá coá tñn nhiïåm vúái caác haäng buön baán trong vaâ ngoaâi nûúác. Hoå laâm dõch vuå, giaãi quyïët rêët nhanh, goån nhûäng yïu cêìu vïì mùåt haâng vaâ caác húåp àöìng buön baán lúán. Nhiïìu húåp àöìng tñnh tûâ vaâi trùm triïåu trúã lïn. Lûúái buön baán cuãa Ninh Hiïåp àaä taåo thaânh möåt tam giaác: Ninh Hiïåp, Haâ Nöåi vaâ Haãi Phoâng. Hoå giûä chûä tñn cöng khai, cöng bùçng, àöi khi pha maâu “hiïåp sô”.

UÃy ban nhên dên xaä àaä phaát àöìng phuåc cho hoåc sinh trûúâng phöí thöng cú súã. Ngoaâi ra, chuáng töi coân thêëy chûâng ba chuåc toaâ nhaâ ba têìng dûåa theo kiïíu hiïån àaåi vaâ àaä vaâo nùm, baãy, taám toaâ nhaâ trong àoá. Noái chung, nhaâ kheáp kñn, laát gaåch men trùæng, nhaâ tùæm hûúng sen, giûúâng loâ so, maáy àiïìu hoaâ nhiïåt àöå, tuã laånh maáy giùåt, ti vi maâu, àêìu maáy video v.v... Möåt söë baån nûúác ngoaâi ao ûúác àûúåc thuï möåt hai gian phoâng nhû vêåy tuy nhiïn, nhiïìu nhaâ sùæm sêåp guå, tuã cheâ, khaãm trai coá caánh cong , traâng kyã chaåm tröí phong caãnh böën muâa. Nghôa laâ coá caã múái caã cuä àöëi lêåp



nhau nhûng cuâng töìn taåi hoaâ bònh. Ngûúâi ta yïu caã múái lêîn cuä vaâ duy trò caác cuöåc àöëi thoaåi êm thêìm naây.

Ninh Hiïåp rêët tûå haâo vïì vöën vùn hoaá cuãa mònh vaâ vinh dûå hún nûäa àûúåc nùçm trong hònh tam giaác vùn hoaá cuãa àêët Kinh Bùæc, goåi laâ tam giaác thiïng. Àoá laâ vuâng chuâa Phêåt tñch, vuâng chuâa Dêu, àïìn Gioáng, Thö Haâ, laâng quan hoå. Con söng Cêìu nûúác chaãy lú thú, “Söng Àöëng tröi ài möåt doâng lêëp laánh” v.v... Àïìu saát ngay caånh Ninh Hiïåp. ÚÃ caái tam giaác thiïng naây, xûa àaä coá möåt nïìn nöng nghiïåp phaát triïín nöíi tiïëng vúái göëm Baát Traâng, tú luåa Phuâ Lûu, nöìi àöìng Quïë Dûún v v... Buön baán giûäa àaâng trong àaâng ngoaâi, laâ núi tuå têåp nhûäng trai taâi gaái sùæc, laåi coá caãnh quan cöí kñnh nïn thú, àêy cuäng laâ núi tuyïín àûúåc nhiïìu myä nûä cung têìn cho caác vûúng triïìu cuä.

Vûâa röìi, Ninh Hiïåp múã höåi truyïìn thöëng úã chung quanh chuâa Phaáp Vên. Coá triïín laäm hún 100 bûác tranh cuãa hoåa sô Àöî Àûác, laâ con em laâng Ninh Hiïåp. Cuäng coá triïín laäm vïì nghïå thuêåt cêy caãnh phong phuá cuãa cêu laåc böå cêy caãnh cuãa xaä. Khaách dûå höåi ca ngúåi kyä thuêåt gheáp cêy, nùæn cêy, taåo thïë cêy, dûång hoân non böå. Àùåc biïåt coá cêy si chñn têìng, cêy si 200 tuöíi, caác thïë cêy thaåch thuâng vöì möìi, cêy truác àúåi chúâ hoùåc coân goåi laâ “tònh sûã”.v.v... Möîi chêåu cêy, caânh cêy, möåt hoân non böå laâ möåt taác phêím nghïå thuêåt. Ngoaâi nhaâ vùn hoáa xaä ra, Ninh Hiïåp coân coá caác cêu laåc böå thïí duåc, thïí thao, coá baäi boáng, sên vêån àöång nhoã. Trong mêëy ngaây höåi, Ninh Hiïåp múâi chuyïn gia vêåt cuãa Liïn Xö vïì tham dûå, múâi àoaân quan hoå göëc coá dêy mú rïî ma á nöåi ngoaåi vúái mònh sang giuáp vui. Hoå laåi coân múâi caã àoaân cheâo Thaái Bònh àïën àïí thûúãng thûác vaâ hoåc hoãi tinh hoa cuãa möåt “loâ” cheâo àñch thûåc.

Àaám nghi trûúång rûúác Phêåt tûâ nhaâ Thaåch Saâng (giûúâng àaá) taám maái cong vuát àïën chuâa Phaáp Vên àûúåc tiïën haânh trang troång maâ giaãn dõ. Chuâa Phaáp Vên coân giûä àûúåc nhiïìu cöí vêåt cuäng coá 18 võ La Haán nhû úã chuâa Têy Phûúng. Coá àiïìu laåi coân thïm ba pho tûúång “Tam thïë” tûúång trûng cho quaá khûá, hiïån àaåi, tûúng lai maâ cuäng diïîn taã quaá trònh hoaá thên cuãa nhûäng kiïëp ngûúâi. Tröng lïn ta thêëy “nghòn nùm khuön mùåt vêîn lung linh” . Àêy laåi coân laâ chuâa àöåc nhêët coá böën pho tûúång tûá trêën: Àöng, Têy, Nam, Bùæc vúái têìm nhòn vuä truå. Moåi ngûúâi coân coá thïí thùm



“Tûâ Vuä” vúái ngöi àïìn ngöín ngang nhûäng phiïën àaá lúán, tûúång vaâ möåt söë àöì thúâ bùçng àaá àûúåc chaåm bùçng nhûäng neát khaái quaát, thö sú maâ thi võ . Nguyïn àêy laâ möåt böå phêån lùng têím cuãa möåt võ hoaån quan quêån Cöng triïìu Lï Trung Hûng. Caách Tûâ Vuä khöng xa coá àïìn thúâ baâ phi Nguyïîn Thõ Huyïìn vaâ con gaái laâ Ngoåc Hên cöng chuáa. Cuäng khöng xa àoá laâ baäi “göëc gaåo” vúái hai ngöi möå cuãa meå con baâ Phi. Thaåch Saâng ghi dêëu êën cuãa thûúång sû Khêu Àaâ La “êën Àöå” sang truyïìn giaáo. Ninh Hiïåp coân giûä àûúåc gêìn nhû nguyïn veån möåt nhaâ thuyã àònh àïí biïíu diïîn muáa röëi nûúác... Maãnh àêët Ninh Hiïåp do àoá àêìy ùæp nhûäng daä sûã vaâ huyïìn thoaåi.

Ninh Hiïåp rêët hiïån àaåi maâ cuäng rêët cöí kñnh, laâ niïìm say sûa vúái khaách du lõch, àiïìu hêëp dêîn vúái nhaâ vùn hoaá vaâ folklore hoåc, coá lúåi cho caác nhaâ kinh tïë vaâ kinh doanh, thuá võ vúái nhaâ laâm sûã... Ninh Hiïåp khöng chó laâ möåt laâng vùn hoaá maâ coân laâ möåt laâng du lõch. Nïëâu àûúåc quan têm vaâ àêìu tû húåp lyá, laâng du lõch Ninh Hiïåp coá thïí saánh ngang vúái caác laâng du lõch úã Chiïìng Mai hoùåc Bùng Cöëc vïì mùåt phûúng tiïån vaâ hònh thûác. Coân vïì nöåi dung, Ninh Hiïåp coá möåt bïì daây lõch sûã àaáng kïí, phong phuá vïì caã ba mùåt: xaä höåi, vùn hoaá vaâ kinh tïë hy voång. trong tûúng lai, Ninh Hiïåp seä phaát huy àûúåc hïët sûác maånh vaâ tiïìm nùng vöën coá cuãa noá, trúã thaânh möåt laâng vùn hoáa cuãa Viïåt Nam vaâ laâm giaâu cho àêët nûúác.



CHÛÚNG II PHONG TUÅC



TÏËT NHÛÄNG NÙM XÛA

Tûâ ngaây 23 thaáng chaåp ngaây öng Taáo lïn chêìu giúâi ngûúâi ta àaä tûng bûâng sùæm sûäa, chuêín bõ àoán Tïët cöí truyïìn. Baân thúâ Taáo quên àùåt bïn caånh baân thúâ chñnh thúâ töí tiïn cha meå, coá àùåt hai caái muä Taáo quên öng. vaâ möåt muä Taáo baâ. Thïm vaâo àoá coá ba chiïëc aáo (khöng coá quêìn), têët caã àïìu bùçng giêëy nhiïìu maâu sùæc Laåi coá möåt con caá cheáp söëng trong möåt chêåu nûúác. Àoá laâ phûúng tiïån àïí caác vua bïëp bay lïn thiïn àûúâng baáo caáo vúái Ngoåc Hoaâng vïì cuöåc söëng trêìn gian. Chiïìu ngaây 28 thaáng chaåp, nhiïìu gia àònh ài thùm nhûäng ngöi möå cuãa thên nhên àïí toã loâng biïët ún vaâ quyïën luyïën: “Nùæm xûúng cö quaånh coân ên aái” . Hoå múâi vong linh nhûäng ngûúâi àaä khuêët vïì ùn Tïët vúái gia àònh trong ba ngaây Tïët, kïí tûâ ngaây möìng möåt thaáng giïng. ÚÃã caác nghôa trang, caánh àöìng, ngûúâi ta àöët vaâãng thoi, vaâng laá vaâ haâng maä, thùæp hûúng nghi nguát. Luác àoá, khùæp núi thêëp thoaáng nhûäng laân hûúng khoái, nhûäng tan vaâng laá bay lú lûãng, khöng khñ àûúåm maâu hoaâi tûúãng, quaånh hiu: “Vaâng bay mêëy laá nùm höì hïët...”

ÚÃã ngoaâi àònh hoùåc núi cöng cöång, ngûúâi ta tröìng möåt cêy nïu cao vuát coá möåt voâng troân mùæc nhùçng nhõt caác con vêåt bùçng giêëy xanh, àoã vúái nhûäng chiïëc khaánh nhoã gêy ra tiïëng lanh canh vui tai khi gioá thöíi. Cêy nïu àûúåc dûång lïn àïí cho caác ma quãy vaâ nhûäng höìn ngûúâi hung aác biïët rùçng àêy laâ àêët cuãa nhaâ Phêåt, khöng àûúåc àuång túái. Nhiïìu gia àònh coân cêín thêån hún nûäa, veä muäi tïn trïn caánh cung giûúng ra úã trûúác cûãa bùçng vöi trùæng àïí àe doåa keã xêëu. Hai caánh cûãa cuãa caác nhaâ àûúåc daán lïn hai bûác tranh coá hai öng tiïën taâi tiïën Löåc hoùåc hai öng tûúáng canh cûãa goåi laâ öng Thiïån vaâ öng aác.

Noái chung, Tïët nhûäng nùm xûa àûúåc goái goån trong àöìi cêu àöëi: “Thõt múä, dûa haânh, cêu àöëi àoã” Cêy nïu, traâng phaáo, baánh chûng xanh” Hoùåc “dûä döåi” hún:



“Thõt múä, dûa haânh, cêu àöëi àoã Rûúåu nöìng, dï beáo, gaái xuên xanh”.

Chiïìu 30 Tïët, moåi viïåc nhû doån deåp baân thúâ, queát tûúác nhaâ cûãa, baân thúâ coá caânh àaâo, caânh mai, mêm nguä quaã; Cöåt nhaâ coá àöi cêu àöëi giêëy àoã chûä àen, daán tranh Tïët v.v...Nhûäng cöng viïåc naây phaãi laâm xong cuâng vúái viïåc coá àuã caác moán ùn truyïìn thöëng nhû baánh trûng, dûa haânh, gioâ, chaã, thõt àöng, thõt boâ om gûâng, caác loaåi baánh caác thûá hoa quaã. Nhûng khöng àûúåc thïm mêëy khoám cuác, hoa mêîu àún, hoa traâ, sûãa sang laåi vûúân hoa cêy caãnh, hoân non böå. Ngûúâi ta tùæm möåt buöíi têët niïn bùçng nûúác êëm coá hûúng thúm cuãa caânh muâi hoùåc hûúng nhu. Àöìng thúâi giïët möåt con gaâ gioâ àïí laâm lïî cuáng giao thûâãa ngoaâi trúâi. Ngaây möìng möåt, möìng hai, ngûúâi ta kiïng saát sinh, khöng àöång thöí, queát tûúác gò àïí giûä cho maâu sùæc Tïët khöng bõ mêët ài quaá súám. Nhêët laâ giûä laåi nhûäng àaám xaác phaáo maâu àoã höìng àêìy sên.

Chiïìu 30 Tïët, caã nhaâ quêy quêìn sum hoåp. Nhûäng thaânh viïn ài xa cuäng cöë gùæng trúã vïì hoåp mùåt. Hoå ùn vúái nhau möåt bûäa têët niïn röìi ai nêëy chuêín bõ nhûäng böå quêìn aáo vaâ caác àöì trang sûác àeåp nhêët. Vúái treã con caác nhaâ trung lûu thûúâng laâ quêìn àaâo xeã àuäng, aáo haâng lam. Hoå chuêín bõ goái nhûäng àöìng xu, túâ giêëy baåc múái tinh vaâo nhûäng miïëng giêëy höìng àiïåu àïí ngaây möìng möåt múã haâng cho moåi ngûúâi trong gia àònh vaâ trong hoå. Trong nhûäng luác naây, hoå noái chuyïån vúái nhau vïì àuã moåi chuyïån trïn àúâi, trong cuöåc söëng vaâ ruát kinh nghiïåm, àùåt quyïët têm cho nùm sau seä àïën trong vaâi tiïëng àöìng höì nûäa. Àuáng 12 giúâ àïm laâ giúâ Tyá, moåi nhaâ àïìu àöët phaáo giaä tûã nùm cuä, àoán mûâng nùm múái, thùæp àeân hûúng cuáng öng baâ öng vaãi, ngûúâi thên àaä khuêët úã ngoaâi sên cuäng coá baân thúâ cuáng trúâi àêët vúái hûúng hoa, vaâ xöi trùæng, con gaâ moã cùæm àoáa hoa höìng. Ngûúâi ta ài daåo giûäa thiïn nhiïn, caãnh vêåt àêët trúâi àïí têån hûúãng khöng khñ xuên tûúi maát goåi laâ ài “xuêët haânh”. Ngûúâi ta ngùæt lêëy möåt caânh laá, möåt nhaánh löåc nhoã, caânh cêy non mang vïì goåi laâ “haái löåc xuên”. Gia chuã àaä heån sùén möåt ngûúâi baån thên cuãa gia àònh àïën “xöng àêët”, nghôa laâ ngûúâi àoá laâ ngûúâi àêìu tiïn bûúác vaâo gia àònh trong nùm múái. Ngûúâi àïën xöng àêët phaãi laâ nam giúái, coá con caái, laâm ùn khaá giaã, tñnh tònh cúãi múã goåi laâ ngûúâi “nheå vña”. Ngûúâi àïën xöng àêët chuác tïët gia chuã vaâ coá “múã haâng”



cho gia chuã. Nhûäng ngûúâi coá tang goåi laâ “coá buåi” khöng àïën nhaâ ai trong nhûäng ngaây Tïët.

Saáng möìng möåt, luác 5 giúâ, caác chuã gia àònh àïën lïî töí taåi nhaâ thúâ hoå, “mûâng tuöíi” cho ngûúâi tröng nom nhaâ thúâ hoå röìi múái vïì nhaâ. Taåi caác gia àònh, ngûúâi böë phong bao cho caác con. Sau àoá, caác thaânh viïn trong gia àònh múái ài chúi, chuác tïët caác gia àònh khaác vaâ caác baån beâ.

Caác baâ, caác chõ coá thïí ài lïî úã àònh, úã chuâa. Àöi khi hoå xoác theã, miïång cêìu khêën rò rêìm, tay lùæc öëng theã sao cho coá möåt chiïëc theã rúi ra ngoaâi. Chiïëc theã àoá tûúng ûáng vúái möåt lúâi giaãi vïì tûúng lai ghi trïn giêëy. Àaân öng coá thïí àaánh töí töm, àaánh chùæn. Caác cö gaái àaánh tam cuác. Caác cö nhùæm mùæt laåi, ruát möåt quên baâi àêìu nùm trong söë 32 quên baâi. Nïëu quên ruát àûúåc laâ quên àoã thò nùm múái, ngûúâi ruát àûúåc noá seä coá àiïìu may mùæn vïì àûúâng tònh duyïn, goåi laâ boái “tam cuác”.

Chiïìu ngaây möìng ba Tïët, gia àònh laâm lïî tiïîn töí tiïn trúã vïì êm phuã vaâ heån gùåp laåi trong nhûäng ngaây lïî tïët trong nùm vaâ Tïët nùm sau. Ngûúâi ta àöët vaâng, nhûäng quêìn aáo vaâ caác àöì duâng bùçng giêëy àïí töí tiïn mang theo. Trong nhûäng ngaây Tïët, moåi ngûúâi kiïng noái nhûäng àiïìu khöng hay. Ngûúâi ta söëng rêët “thiïån”, lõch sûå, lïî pheáp, tön troång trïn dûúái, vò töí tiïn, öng baâ cuäng cuâng vïì dûå Tïët vúái con chaáu. Àoá laâ cuöåc söëng vûâa “têm linh” vûâa “thûåc taåi”. Trong nhûäng ngaây Tïët, ngûúâi ta khöng àaánh nhau, caäi nhau, xoáa boã moåi hêån thuâ, xñch mñch. Nhûäng ngûúâi ngheâo àûúåc baâ con anh em xung quanh giuáp àúä àïí cuäng coá Tïët. Nhûäng ngûúâi haânh khêët chó cêìn àûáng gêìn cûãa möåt gia àònh röìi noái vaâi lúâi chuác Tïët may mùæn laâ àaä àûúåc moåi ngûúâi trong gia àònh mang ra cho baánh chûng, xöi, thõt v v... Moåi ngûúâi thûúâng noái:

“khoá àoái chùèng lo ba ngaây Tïët Giaâu sang röång múã têëm loâng thûúng...”

Ngaây 7 thaáng giïng laâ ngaây haå cêy nïu, moåi ngûúâi tuå têåp gùåp nhau úã caác núi nhû àïìn, chuâa, àònh, miïëu, caác baäi röång laâ nhûäng núi thûúâng töí chûác nhûäng cuöåc vui xuên, tïë lïî, rûúác xaách, haát tuöìng, haát cheâo v v... Nhûng nhûäng núi àêy coân laâ núi àïí trai gaái heån hoâ, trao duyïn trong



nhûäng ngaây xuên tûúi àeåp vaâ lùèng lú rêët mûåc. Moåi ngûúâi ruã nhau ài chúi xuên, sang laâng noå laâng kia, múã röång sûå quen biïët vaâ kïët baån. Gia àònh ngûúâi con trai sang chuác tïët gia àònh ngûúâi con gaái vaâ ngûúåc laåi.

Àïën ngaây rùçm thaáng giïng laâ ngaây àeåp nhêët trong caã nùm, laâ ngaây coá trùng troân àêìu tiïn cuãa möåt nùm. laåi laâ ngaây nhûäng ngûúâi úã dûúái êm phuã àûúåc “thaáo khoaán” nïn tranh thuã vïì dûúng gian vúái nhûäng ngûúâi thên ngaây nay, caác võ thêìn thaánh múã röång loâng tûâ bi. Ngay caã ma quyã cuäng khöng trûâng phaåt, haânh haå con ngûúâi kïí caã ngûúâi söëng lêîn ngûúâi chïët. Trong nhûäng ngaây Tïët, ngûúâi ta söëng vúái böën tûâ: thiïån, khiïët, hoâa vaâ voång; coá nghôa laâ: lûúng thiïån, trong saåch àeåp hoâa húåp vaâ hy voång.



MÊM NGUÄ QUAÃã

Möîi nùm, cûá vaâo dõp Tïët, trïn baân thúâ möîi gia àònh àïìu coá mêm nguä quaã. Goåi laâ mêm laâ noái chung. Xûa kia , ngûúâi ta duâng caái mêm böìng àïí xïëp nguä quaã. Mêm böìng laâ möåt chiïëc àôa göî sún son thïëp vaâng, coá àûúâng kñnh chûâng 30 cm. Mêm coá chên daâi tiïån troân, cao chûâng 15 cm. Dûúái coá àïë troân, trïn mùåt àôa coá veä hònh röìng, phûúång. Mêm nguä quaã àûúåc àùåt lïn mùåt mêm böìng hoùåc àûúåc àïåm bùçng möåt chiïëc àôa bùçng saânh hoùåc sûá. Sau naây, nguä quaã thûúâng àûúåc àùåt trïn möåt chiïëc àôa troân hoùåc bêìu duåc. Cuäng coá khi trïn möåt chiïëc mêm con. Trûúác hïët, mêm nguä quaã laâ àïí cuáng trúâi phêåt, töí tiïn. Sau laâ tö àiïím cho maâu sùæc Tïët àûúåc thïm phêìn trang troång, rûåc rúä) khöng khñ ngaây Tïët àûúåc êëm cuáng. Noá laâm cho ngûúâi ta liïn tûúãng àïën sûå àûúåc muâa, sûå döìi daâo, no àuã, àïën hoa thúm quaã moång...

Vúái têm thûác cuãa ngûúâi Viïåt Nam, mêm hoa quaã trûúác tiïn laâ àïí dêng mêîu Thûúång Ngaân. Sau àoá, noá tiïëp thu tinh thêìn cuãa Phêåt giaáo vaâ Àaåo laäo maâ trúã thaânh mêm nguä quaã. Mêm nguä quaã göìm nùm loaåi quaã. Con söë 5 laâ con söë cên bùçng, con söë cuãa trêåt tûå, thaânh yá vaâ may mùæn: Nguä haânh, nguä sùæc, nguä võ, nguä giaác, nguä quan, nguä phuác... mêm nguä quaã göìm caác loaåi quaã coá haåt, muái vaâ hònh daáng laå, noái lïn sûå taái sinh vaâ sinh söi bêët tûã. Noá göìm: quaã Phêåt thuã coá hònh tûúång baân tay Phêåt, laâ sûå têåp trung tinh thêìn, sûå chïë ngûå thiïng liïng; naãi chuöëi tûúång trûng cho sûå mong manh vûâa khöng öín àõnh cuãa cuöåc àúâi phuâ du; quaã bûúãi laâ hònh quaã àêët, laâ sûå troân àêìy; quaã höìng laâ sûå toaã saáng,cên bùçng tinh thêìn; quaã cam tûúång trûng cho sûå phöìn sinh thûåc.

Àïí tùng thïm tñnh thêím myä, caác loaåi quaã thûúâng coân giûä trïn mònh möåt caânh nhoã coá chûâng 1 hoùåc 2caánh laá. Sau naây, ngûúâi ta baây thïm vaâo mêm nguä quaã nhûäng loaåi quaã khaác sùén coá úã caác àõa phûúng nhû: caânh



taáo, caânh sung, vaã, khïë, öíi, quïåt, dûa hêëu v. v... Mêm nguä quaã trúã nïn àêìy àùån, phong phuá maâ nhiïìu maâu sùæc hún.

Laåi tuyâ núi maâ mêm nguä quaã àûúåc baây thïm vaâo bùçng nhûäng saãn phêím coá úã nhûäng àõa phûúng khaác nhau. Mêm nguä quaã miïìn Nam lúán hún úã miïìn Bùæc. Miïìn Nam coá baây thïm maäng cêìu, na, dûáa, xoaâi... Möîi loaåi quaã àïìu coá daáng veã vaâ maâu sùæc riïng. Têët caã húåp laåi thaânh möåt bûác tranh vui mùæt. Têët caã àïìu tûúi saáng, troân àêìy, mang laåi niïìm vui vaâ laâm cho moåi ngûúâi naãy ra nhûäng suy tû triïët hoåc. Chuáng coân mang laåi nhûäng hoaâi mïìm tuöíi thú cho nhûäng ngûúâi lúán tuöíi. Trong khoái hûúng ngaâo ngaåt ngaây Tïët, nhûäng quaã höìng chñn moång, cam àoã öëi, bûúãi xanh mõn... cuãa mêm nguä quaã àaä ài vaâo loâng ngûúâi möåt caách lùång leä vaâ trang nghiïm.

Mêm nguä quaã taåo nïn möåt êën rûâng ïm àïìm, haånh phuác. Àoá laâ möåt phêìn cuãa hònh aãnh gia àònh àûúåc lùåp ài lùåp laåi nhiïìu lêìn vaâ gùæn liïìn vaâo tiïìm thûác ta. Nguä quaã laâ cêy àúâi cêy thiïån, cêy myä... laâ têm höìn cuãa quï hûúng.



TRANH TÏËT

“Vui tûâ trong ngoä vui ra Vui tûâ ngaä baãy, ngaä ba vui vïì”...

Tïët Nguyïn Àaán cuãa chuáng ta laâ vêåy. Nhûäng ngaây 1 Tïët, moåi ngûúâi ngêåp traân haånh phuác ñt nhêët phaãi coá baánh chûng xanh, dûa haânh, thõt múä, rûúåu, mûát, baánh v.v... Nhûng cuäng phaãi coá vui chúi, ca haát, thùm hoãi, tòm hiïíu nhau...vaâ cuäng khöng thïí khöng coá tranh Tïët. Tranh lïët laâ àiïìu khiïën caã nam, phuå, laäo, êëu àïìu böìi höìi, bêng khuêng, thao thûác chúâ àúåi, phaãi ài mua tranh vaâ ngùæm tranh. Noá laâ möåt võ trong àôa mûát nguä võ cuãa Tïët. Xûa kia, cûá möîi lêìn Tïët àïën, nhaâ thú Quang Duäng nhêët thiïët phaãi ài luâng cho kyâ àûúåc möåt öng phöîng bùçng giêëy böìi, röìi múái yïn trñ laâ mònh coá Tïët.

Tïët laâ böng hoa cuãa muâa xuên, tûúång trûng cho sûå phöìn vinh. Vinh laâ vinh quang cho cöång àöìng. Phöìn laâ phöìn cuãa caãi, phöìn êm dûúng, phöìn nam nûä. Khuön mùåt Tïët thêåt muön veã, höåi tuå, têåp trung têët caã nhûäng àiïìu têët yïëu nhêët trong cuöåc söëng: êím thûåc, thúâi trang, thû giaän, thuá vui, têm linh, thûúãng thûác, du ngoaån... àïí àöång viïn con ngûúâi cöë gùæng söëng sao cho töët àeåp trong cuöåc àúâi phuâ du àêìy soáng gioá.

Cêy dûâa trong bûác tranh “Hûáng dûâa” tûúång trûng cho cêy vuä truå. Hai nhên vêåt chñnh laâ chaâng vaâ naâng gúåi nhùæc àïën êm vaâ dûúng. Chaâng úã trêìn, àoáng khöë. Naâng chó mùåc chiïëc yïëm phong phanh vaâ chiïëc vaáy ngùæn. Chaâng neám dûâa xuöëng, naâng töëc vaáy lïn hùm húã hûáng lêëy quaã dûâa nïn húá hïnh vaâ ngûáa mùæt, khiïën cho möåt anh chaâng àûáng caånh nhòn tröåm sûå xuêët hiïån kyâ diïåu. Hai quaã dûâa coân coá êín yá laâ hai nuám vuá. Ngaây xûa, úã laâng quï thûúâng chïë giïîu:

“Con gaái chúi vúái con giai Ngaây sau àöi vuá bùçng hai soå dûâa”



Bûác tranh laåi coân coá thïm nhûäng doâng chuá thñch: “Trai laâng àaä úã trïn cao Naâo àêu caác aã ra àêy hûáng dûâa Naây anh àöì tinh, anh àöì say Àang cún gioá caã, leo cêy haái dûâa Coá naâng sao kheáo hûäng húã Boã dûâa dûúái àêët, hûáng dûâa trïn cao.”

Tranh “nguä hö”í. Höí laâ con vêåt thêìn linh, àûúåc thúâ úã caác àïìn, àònh, miïëu vaâ úã nhiïìu gia àònh. Ngûúâi ta kñnh con höí nïn coân goåi höí laâ öng Ba mûúi, ngaâi coåp. Höí canh giûä nhûäng chöën linh thiïng.

Höí trêën taâ ma. Bûác tranh thúâ coá veä nguä höí rêët oai nghiïm, le loái nhûäng àûúâng neát maâu vaâng kim. Böën höí àaåi diïån cho 4 phûúng. Nùm höí àaåi diïån cho kim, möåc, thuãy, hoãa, thöí. Nghôa xa xöi, höí thuöåc nam tñnh, laâ duäng caãm laâ quyïët àêëu, laâ sûác maånh vaâ sûå nhanh nheån thaáo vaát, laâ chaâng lûåc àiïìn, chaâng trai lyá tûúãng cuãa caác cö thön nûä. Ngoaâi ra, höí yïu rêët maänh liïåt. Àïën muâa giao phöëi, höí àûåc vaâ höí caái luác naâo cuäng úã bïn nhau, chaåy thi vúái nhau, trïu àuâa, troâng gheåo, vêåt nhau, vúân, rúän... nhau laâm naáo àöång caã möåt goác rûâng. Nhûng höí ghen cuäng ghï gúám, khöng keám phêìn dûä döåi. Ngûúâi àaân baâ caã ghen àûúåc goåi laâ con höí caái. Tinh hoaân cuãa höí duâng àïí chïë thuöëc kñch dûúng, àùæt hún vaâng nhiïìu lêìn vaâ rêët coá hiïåu quaã.

Tranh “Gaâ àaân vaâ gaâ Thû huâng” noái lïn sûå mêìu múä vaâ thõnh vûúång. ÚÃã bûác tranh taã “gaâ àaân” meå gaâ coân treã, ngêåm möìi. Naâng gaâ beáo ra caã ngoaâi löng, lûúân sïå xuöëng, muáp mñp, töët naái, no àuã thoác gaåo vaâ tònh yïu naâng rêët vui, nhòn àaân con àang àuâa nghõch bûác tranh gaâ “thû huâng” coá chuá thñch úã dûúái:

“Àöng con nhiïu chaáu Giöëng caánh, giöëng löng No duã vúå chöìng



Coá àêìu coá moã... Tranh “Taáo quên”veä hai öng, möåt baâ. Hoå ngöìi vúái nhau traân àêìy

haånh phuác. Vua bïëp tûúång trûng cho sûå no àuã. Phña dûúái coá ba baân thúâ. Mêm giûäa coá ba cheán rûúåu. Mêm phaãi coá con caá cheáp. Mêm traái coá nguä quaã hai bïn laâ mêëy tiïíu àöìng àûáng hêìu.

Ta haäy xem bûác tranh “Lúån àaân”. Con lúån caái troân àêìy. Chó cêìn coá caái dêëu êm dûúng vaâo con lúån laâ coá àûúåc ngay sûå “phöìn”. Coá àûåc, coá caái laâ àeã ra con àaân chaáu àöëng, àúâi noå àúâi kia vaâ trúã nïn möåt hònh tûúång vônh cûãu, phöìn vinh.

ÚÃ tranh “Traång chuöåt vinh quy”, chuá rïí àaä àaåt àûúåc caã hai niïìm mú ûúác giöëng vúái con ngûúâi laâ àaåt àûúåc “ tiïíu àùng khoa”: lêëy vúå vaâ caã “àaåi àùng khoa” laâ àöî traång nguyïn. Nhû vêåy laâ chaâng trai coá àuã caã tònh yïu lêîn sûå nghiïåp laâ àiïìu ai cuäng cêìu mong.

Tranh “Àaánh vêåt” miïu taã ba àöi vêåt vaâ hai àö vêåt ngöìi nghó, àúåi dõp ra tay. Caác àö vêåt ngûúâi naâo ngûúâi nêëy àïìu xûúng àöìng, gioâ sùæt, lûâng lûäng, vuá sïå, röën àïí thöîn thïån. Hoå laâ nhûäng “ngûúâi huâng” , nhanh trñ vaâ coá nhûäng miïëng “tuyïåt chiïu” khi cêìn thiïët. Trïn mònh hoå chó coá möåt manh khöë. Àêy gêìn nhû bûác tranh “nuy” cuãa nam phaái. Vò vêåy, noá àûúåc yïu mïën möåt caách êmthêìm, lêu daâi vaâ êm ó.

Tranh “Caá cheáp bïn sen” cuäng rêët àùåc biïåt. Caá cheáp tûúång trûng cho sûå chuác mûâng, tuöíi thoå vaâ sûå thùng hoa biïën thaânh röìng. Noá búi dûúái nûúác, laåi coá nhûäng chuyïën ài lïn trúâi röìi laåi xuöëng àêët. Àoá laâ sûå vêån chuyïín vuä truå. Caá cheáp tûúång trûng cho sûå phöìn thûåc sûå giao húåp cuãa caá cheáp àûåc vúái caá cheáp caái diïîn ra thûúâng xuyïn nhû cúm ùn, nûúác uöëng. Coân böng sen bïn caånh caá cheáp tûúång trûng cho nûúác, àêët, mùåt trùng cuãa nïìn vùn minh luáa nûúác, cuäng laâ sûå phöìn sinh núã hoa.

Ta laåi xem tranh “Àaánh ghen ”. ÚÃã àêy ngûúâi vúå caã giú cao chiïëc keáo, àõnh têën cöng cö vúå leä. Ngûúâi vúå leä mùåc chiïëc vaáy vaâ hoaân toaân àïí chöëng phêìn trïn cuãa cú thïí aã laåi àûúåc chöìng bïnh. Anh chöìng naây cuäng quaá quùæt baão vïå ngûúâi vúå leä vaâ giûä lêëy bêìu vuá traái cuãa aã möåt caách löî maäng vaâ trêìn tuåc. Bûác tranh laåi chuá thñch:



“Mùng non nêëu vúái gaâ àöìng Thûã chúi möåt trêån xem chöìng vï ai?”.

Coân nhiïìu nhûäng bûác tranh Tïët nûäa. Nhûäng bûác tranh Tïët cuãa ta khöng chó àeåp vïì maâu sùæc, àùçm thùæm vïì nöåi dung maâ chuáng coân noái lïn nhiïìu àiïìu sêu kñn coá tñnh triïët hoåc, àûúåc gaån loåc qua nhiïìu thïë hïå. Chuáng nhêën maånh àïën sûå hoâa húåp êm dûúng, trung thûåc maâ nhiïìu haâm yá. Chuáng noái ñt maâ àêìy tñnh haâm suác. Chuáng noái àïën thiïn tñnh vaâ nhên tñnh. Chuáng laâ nhûäng baâi quan hoå, nhûäng baâi thú cuãa Höì Xuên Hûúng, nhûäng lúâi haát ru lùæng àoång chêët chûáa trong têm höìn vaâ têm linh con ngûúâi Viïåt Nam.

Chñnh vò vêåy, tranh Tïët Viïåt Nam àaä vaâ seä luön luön laâ nhûäng neát àeåp vaâ neát thêím mô lung linh trong kho taâng vùn hoáa Viïåt Nam vaâ goáp phêìn tö àiïím cho vûúân hoa vùn hoáa cuãa thïë giúái.



CAÁNH ÀU MUÂA XUÊN

Trong nhûäng ngaây Tïët, xuên cuãa Viïåt Nam, ngoaâi viïåc phaãi chön möåt cêy nïu cao vuát, cùæm nhûäng laá cúâ lûúäi höí nguä sùæc ra, bao giúâ ngûúâi ta cuäng daânh möåt khoaãnh àêët coá coã úã bïn sên àònh hoùåc sên chuâa, miïëu laâm baäi àu. Cêy àu ngaây xuên gùæn liïìn vúái sûå phöìn thûåc (feáconditeá), sûå giao hoan. Noá tûúång trûng cho sûå bùæt àêìu múái meã, sûå naãy núã ra caái múái, tònh yïu.

Dûång cêy àu trïn baäi àu laâ caã möåt cöng trònh cuãa caác chaâng trai. Hoå phaãi ài choån tre, àùén tre, àaâo höë, chön cöåt àu v.v... bùæc qua hai cöåt àu vûäng chùæc laâ möåt cêy tre àûåc, thùèng. Caã möåt hïå thöëng roâng roåc bùçng göî, nhûäng con soã, nhûäng dêy tre cuöën sùén buöåc chùåt lêëy böå phêån khúáp àu. Tûâ àêy, buöng daâi xuöëng gêìn mùåt àêët laâ hai thanh tre daâi, deão maâ rùæn chùæc, ngay thùèng. Hai tay tre àùåc biïåt naây àûúåc goåi laâ tay àu. Phña dûúái cuãa hai tay àu àûúåc nöëi liïìn vúái nhau qua möåt chiïëc baân göî goåi laâ baân àu, laâ núi àïí ngûúâi àaánh àu àûáng lïn. Khi àaánh àu, nïëu laâ möåt ngûúâi thò chó viïåc àûáng lïn baân, hai tay nùæm lêëy hai tay àu röìi nhuán cho àu bay. Nïëu àaánh àu kiïíu möåt nam möåt nûä thò 4 baân chên cuãa hai ngûúâi àïìu àûáng lïn baân àu kiïíu so le. Hai tay cuãa cö gaái nùæm chùåt vaâo hai tay àu. Hai tay ngûúâi con trai cuäng baám vaâo tay àu nhûng úã võ trñ cao hún hoùåc thêëp hún möåt chuát. Hai ngûúâi giaáp mùåt nhau. Tû thïë naây laâ tû thïë voâng tay xiïët. Khi bùæt àêìu àu, hoå thûúâng àu laâ laâ trûúác röìi múái lêëy àaâ bay cao lïn dêìn dêìn àïí cêy àu àûa ngûúâi lïn trúâi. Àu bay lïn röìi laåi haå xuöëng, röìi laåi bay vuát lïn khöng ngûâng, tûúång trûng cho sûå vêån haânh cuãa vuä truå, cuãa trúâi àêët, êm dûúng. Ngûúâi trïn àu laâm ra gioá vaâ gioá giao hoâa vúái mùåt àêët maâu múä. Àu laâ chiïëc thuyïìn vuä truå.

Trai thön trïn, gaái xoám dûúái vaâ caác baån beâ úã xaä khaác àïën, ruã nhau ra baäi àu. Àu àïí tröëng thò cûá àûáng vaâo maâ nhuán. Nïëu àaä coá ngûúâi àu röìi, ngûúâi àïën sau phaãi àúä àu, nghôa laâ lûåa luác àu gêìn xuöëng mùåt àêët maâ giûä



àu àûáng laåi. Ngûúâi trïn àu seä nhûúâng cho ngûúâi àïën sau thay phiïn. Coá khi khöng giûä laåi àûúåc thò phaãi chúâ: ngûúâi thò lïn àaánh, keã ngöìi tröng... Duâ thïë naâo, moåi ngûúâi àïìu vui veã. Ngûúâi àûáng àu, muöën thöi àu seä giaãm töëc àöå laåi, àu thêëp xuöëng , quùåp chên vaâo dêy àu ra hiïåu àïí cho ngûúâi khaác ra giûä àu laåi maâ “lïn ngöi”. Nhûäng àöi nam, nûä yïu nhau vaâo àu. Cuäng coá nhûäng àöi múái àûúåc moåi ngûúâi gheáp vaâo thaânh cùåp. Hoå trònh diïîn nhûäng maân àu àöi thêåt àeåp maâ àùåc sùæc. Hoå àûáng chùæc chên lïn baân àu, trai gaái nhòn vaâo nhau, cuâng cêìm chùæc tay àu. Trûúác hïët, hoå àûa caánh àu laâ laâ àïí chaâo moåi ngûúâi xung quanh nhû kiïíu muáa tïë töí trûúác khi vaâo keo vêåt cuãa hai àêëu thuã trïn súãi vêåt. Sau àoá, hoå múái àu lïn cao, bay böíng. Röìi möîi luác möåt cao hún. Chaâng trai vûún ngûúâi lïn àu böíng. Cö gaá ûúän hùèn mònh ra, nhuán àu. Hoå bay lïn, bay xuöëng nhõp nhaâng röìi thónh thoaãng laåi vuát lïn thêåt cao. Àoá laâ nhûäng luác thùng hoa. Thùng hoa loâng ngûúâi. Thùng hoa caã àêët trúâi. Hoå say sûa, àûa têët caã sûác lûåc ra maâ nhuán àu. Hoå chùèng noái gò vúái nhau. Nhûng hoå tûúi cûúâi nhòn nhau, ngêìm chuác nhau nhûäng àiïìu töët laânh àêìu xuên. Chaâng trai cûá àùm àùæm nhòn, dõu daâng maâ say àùæm nhû cöë àïí nùæm bùæt chuát ñt bñ mêåt sêu thùèm núi ngûúâi con gaái. Cö gaái móm cûúâi, húi coá möåt chuát e êëp Hoå nghe thêëy nhõp thúã cuãa nhau coá muâi thúm hoâa húåp vúái muâi thúm cuãa muâa xuên. Hoå ngûãi thêëy húi nhau. Hoå gêìn nhû thuöåc vïì nhau. Nhûäng giúâ phuát naây bùçng möåt trùm nùm. Vaâ cûá thïë: “trai àûâ göëi haåc khom khom cêåt, gaái uöën lûng ong ngûãa ngûãa loân”...

Àaánh àu àöi laâ caã möåt bûác tranh siïu tuyïåt. Böëi caãnh laâ muâa xuên hoa laá. Nhûäng con ngûúâi úã baäi àu coá nhûäng böå mùåt saáng ngúâi. Hoå ùn mùåc àeåp. Chaâng trai àaánh àu thò mùåt vuöng chûä àiïìn, chñt khùn nhiïîu, aáo xa àen, quêìn truác bêu trùæng. Cö gaái coá taâ aáo àoã, xanh, giaãi thùæt lûng höìng àaâo phú phêët. Aáo caánh trùæng bïn trong laâm nöíi chiïëc yïëm thùæm, quêìn lônh àen boáng... àoá laâ caái caãnh maâ Höì Xuên Hûúng taã rêët kheáo:

“Böën maãnh quêìn höìng bay phêëp phúái Hai haâng chên ngoåc duöîi song song”...



Hoå vêîn coân cöë gùæng nhuán, nhuán nûäa, rêët taáo baåo. Nhûäng àöång taác nhuán àu luác naây laâ nhûäng caái nhuán cuãa muâa xuên. Muâa xuên laâ baân àaåp cho caã nùm cêët caánh.

Nhûäng trai gaái àaánh àu úã vaâo traång thaái hûng phêën cao thò àaä àaânh. Nhûäng ngûúâi xem, thûúãng thûác úã baäi àu cuäng reo lïn êìm ô, trêìm tröì, cûúâi, noái, bònh luêån trong êm thanh. nhûäng tiïëng tröëng liïn höìi. Núi àêy, nhûäng chaâng trai àûúåc coi laâ nhûäng ngûúâi huâng, nhûäng cö gaái àûúåc coi nhû nhûäng hoa hêåu.

Trong mêëy ngaây Tïët, baäi àu laâ khöng thïí thiïëu àûúåc. Àaánh àu hoùåc chúi àu coân laâ möåt troâ chúi thûúång voä, troâ chúi “maånh”. Treã, giaâ, trai, gaái àïìu bõ cuöën huát vaâo baäi àu möåt caách maänh liïåt. Nhûng chuã yïëu laâ vúái nhûäng nam, nûä coân treã. Ngûúâi ta noái kheä vúái nhau:

“Chúi xuên àaä biïët muâi xuên chuãa” .... Coá núi coân töí chûác thi àu. Caác bêåc àaân anh thaânh thaåo vïì nghïå

thuêåt àu cùn cûá vaâo trònh àöå àu àeåp, nhuán nhõp nhaâng, àaánh böíng v.v... cuãa caác cùåp àu maâ so saánh röìi trao giaãi thûúãng. Ngûúâi ta coân àaánh giaá daáng voác, caách ùn mùåc cuãa cùåp àu. Khi àu, phaãi giûä àûúåc neát mùåt tûúi tónh, ùn yá vúái nhau, tûå nhiïn. Àöång taác phaãi nhõp nhaâng. Nuå cûúâi phaãi àùçm thùæm, duyïn daáng. Tûác laâ phaãi nam thanh nûä tuá. Phêìn thûúãng laâ danh dûå, nhûng cuäng coá vaâi vuöng vaãi àiïìu, mêëy goái cheâ thúm vaâ möåt chuát tiïìn.

Nhûäng giêy phuát àu lïn têån trúâi seä khöng bao giúâ coá thïí quïn àûúåc. Chuáng laâm cho nhiïìu ngûúâi coân nhúá maäi. Coá nhûäng ngûúâi ài xa, khi trúã vïì quï nhaâ thûúâng tòm thùm laåi baäi àu xûa àïí bêng khuêng, böìi höìi nhúá laåi nhûäng caánh àu chúi vúi, nhûäng hoaâi niïåm...



NGAÂY RÙÇM THAÁNG GIÏNG

ÚÃ thúâi mêîu hïå, mùåt trùng àûúåc coi troång hún mùåt trúâi. Mùåt trùng laâ meå dõu hiïìn, laâ têët caã. Àïën thúâi phuå hïå thò mùåt trùng xuöëng haâng thûá hai. Haâng àêìu laâ mùåt trúâi tûúång trûng cho ngûúâi cha, cho vûúng quyïìn. Nhûng ngûúâi ta vêîn gùæn boá nhiïìu vúái mùåt trùng. Ban ngaây noáng nûåc, phaãi kiïëm ùn quaá vêët vaã, ngûúâi ta chó coá ñt thò giúâ nghó ngúi, hoåp mùåt nhau, vui veã vúái nhau àïí saáng taåo ra nhûäng chuyïån kïí, nhûäng troâ chúi, haát hoâ... Ngûúâi ta saáng taåo ra chõ Hùçng, chuá Cuöåi Nhûng, nhûäng àiïìu êëy thûúâng chó thûåc hiïån àûúåc trong nhûäng àïm trùng saáng, nhêët laâ trong nhûäng ngaây rùçm, coá vaânh trùng troân àêìy. Goåi laâ trùng buöíi dêåy thò. Nhûäng àïm rùçm, trùng saáng vùçng vùåc àöëi vúái moåi ngûúâi laâ caã möåt haånh phuác lúán. Ngûúâi ta ca ngúåi àïm rùçm, vui buöìn cuâng ngùæm trùng, têm sûå vúái trùng... do àoá, trùng nhuöëm mêìu thiïng liïng. Ngaây rùçm thaáng giïng laâ ngaây rùçm àêìu tiïn cuãa möåt nùm.

Sau naây, ngaây rùçm àûúåc gùæn vaâo vúái caác yá niïåm tön giaáo ngûúâi ta cho ngaây rùçm laâ ngaây hïå troång. Àoá laâ ngaây Ngoåc Hoaâng thûúång àïë cho triïåu têåp têët caã caác thïë lûåc quyïìn uy bêët tûã úã trïn trúâi vaâ úã dûúái àêët laåi àïí xeát duyïåt caác àún tûâ (súá têëu) nguyïån voång cêìu xin cuãa ngûúâi trêìn mùæt thõt trong caã möåt nùm. Àaåo giaáo cho ngaây rùçm laâ ngaây thiïng liïng cho sûå tu luyïån trúã thaânh siïu nhên. Trong àïm rùçm coá diïîn ra höåi quêìn tiïn, höåi baân àaâo... Phêåt giaáo cho ngaây rùçm laâ ngaây töët àeåp ngaây cêìu bònh an, ngaây cuãa têëm loâng vaâ sûå haâi hoâa, cuãa àiïìu thiïån. Ngûúâi ta coi ngaây rùçm laâ ngaây cuãa Buåt, cuãa Thaánh. Tûâ àoá, dên gian coá cêu: “Trùng rùçm coân àoá trú trú”? Hoùåc nhû: “Höm nay 14, mai rùçm. Ai ai muöën ùn oaãn thò nùng lïn chuâa” Thõ Mêìu trong vúã “Quan êm Thõ Kñnh” muöën cho möåt thaáng coá “àöi rùçm”. Anh chaâng quan hoå àaä tûå mònh cheã tre àan noán cho ngûúâi yïu xem höåi àïm rùçm.

ÚÃã nûúác ta, àaä tûâ rêët lêu, ngûúâi ta cûá àinh ninh rùçng ngaây rùçm thaáng giïng laâ ngaây àeåp nhêët trong möåt nùm. Ai cuäng baão: “Lïî quanh



nùm khöng bùçng ngaây rùçm thaáng giïng”. Àoá laâ ngaây rùçm coá yá nghôa thiïng liïng hún têët caã nhûäng ngaây rùçm trong nùm. Noá laâ tuêìn trùng àêìu tiïn trong nùm, úã vaâo luác maâ khöng khñ ngaây tïët Nguyïn àaán cöí truyïìn vêîn coân àùçm thùæm trong loâng moåi ngûúâi. Laåi àuáng vaâo luác nöng nhaân, trúâi trong saáng, khöng reát buöët nhû nhûäng ngaây trong nùm cuä.

Trong ngaây 14 vaâ rùçm thaáng giïng, têët caã caác àònh, chuâa, àïìn, miïëu àïìu thùæp àeân nïën saáng trûng, khoái hûúng muâ mõt. Caác sû, saäi, öng tûâ, baâ àïìn àïìu ùn mùåc theo tön giaáo laâm lïî, tuång kinh, chaåy àaân, rûúác xaách, muáa “luåc cuáng” coá keâm êm nhaåc vaâ nhûäng àöång taác muáa tûâ xa xûa giaâu chêët nghïå thuêåt vaâ biïíu diïîn. Caác con cöng àïå tûã chen lêën nhau àïën lïî, mang theo caác lïî vêåt Ngûúâi khêën vaái àûáng, keã khêën ngöìi. Caái quan troång nhêët laâ ngûúâi naâo cuäng phaãi dêng möåt laá súá têu lïn Ngoåc Hoaâng thûúång àïë vaâ caác bêåc siïu nhên àïí “ xin àûúåc che chúã, giuáp àúä. Laá súá laâ do caác öng thêìy cuáng hay chûä viïët cho.

Ngûúâi ta àoán ngaây rùçm tûâ trûúác àoá mêëy ngaây. Ngaây 14 thaáng giïng laâ tûng bûâng nhêët. Ngaây 14, ngûúâi ta tùæm rûãa saåch seä goåi laâ ruä buåi, mùåc caác böå quêìn aáo múái hoùåc saåch seä nhêët. Àùåc biïåt laâ úã Haâ Bùæc, caác baâ caác chõ ùn mùåc cêìu kyâ vaâ àuã lïå böå. Ngoaâi böå quêìn aáo múá ba, múá baãy nhiïìu mêìu sùæc ra, coân àeo dêy lûng coá xaâ tñch, öëng vöi quaã àaâo... Nhiïìu nhaâ khöng ùn mùån maâ ùn chay. Nhiïìu ngûúâi kiïng khem caã chuyïån chùn göëi. Àïm 14 naáo nûác tûåa nhû àïm reáveilion cuãa àaåo Thiïn chuáa. Hoå ài lïî taåi caác àònh, chuâa, miïëu trong hai àïm 14 vaâ 15. Hoå àïå súá lïn xin vúái Ngoåc Hoaâng thûúång àïë, àûác Phêåt, vua Àïë Thñch, Nam Taâo, Bùæc Àêíu, caác Mêîu, caác võ Thaánh v.v... Caác laá súá àûúåc viïët tûâ höm trûúác. Ngûúâi ài lïî dêng súá trònh baây nguyïån voång, mong muöën cuãa mònh trong suöët möåt nùm. Thûúâng chó xin möåt, hai àiïìu chñnh yïëu, vñ duå nhû xin àûúåc buön may baán àùæt àûúåc laâm nhaâ, coá con trai v.v... Àöìng thúâi trong súá cuäng keâm theo möåt vaâ àiïìu saám höëi cuãa mònh. Nhûäng àiïìu naây àûúåc giûä bñ mêåt tuyïåt àöëi. Nghôa laâ chó coá àûúng sûå vaâ öng thêìy cuáng viïët súá biïët maâ thöi. Chùèng haån nhû àûúng sûå àaä phaåm phaãi möåt vaâi haânh àöång àöåc aác hoùåc khöng cöng bùçng gò àoá nhû àûúng sûå àuöíi naâng dêu ra khoãi nhaâ àöëi xûã taân tïå vúái baån... nhûäng àiïìu naây, ngay caã chöìng hoùåc con àûúng sûå cuäng khöng àûúåc biïët. Laåi coá möåt söë àiïìu bñ mêåt úã mûác cao hún nûäa. Chùèng



haån nhû àûúng sûå àaä tûâng coá haânh àöång ngoaåi tònh thò àûúng sûå chó khêën saám höëi khöng ra tiïëng khi ngöìi lïî. Nhûäng chuyïån nhû vêåy thêåt laâ bñ mêåt maâ cuäng rêët laâ con ngûúâi. Àûúng sûå àaä daám saám höëi khi tin vaâo möåt sûác maånh truyïìn kiïëp vaâ suy tûúãng. Thaâ laâ tin vaâo möåt caái gò àoá duâ laâ mú höì, coân hún laâ chùèng tin vaâo caái gò caã. Hoå coân tin tûúãng vaâ suy nghô laâ àaä coá àûúåc sûå chïë ngûå baãn nùng, haån chïë àûúåc sûå gêy taác haåi cho cöång àöìng. Àoá laâ sûå khuyïën thiïån, trûâng aác cao caã.

Trong nhûäng ngaây 14 vaâ rùçm, moåi ngûúâi coá àûúåc möåt khöng gian thiïng vaâ thúâi gian thiïng. Moåi ngûúâi àïìu coá têëm loâng röång múã, hûúáng vïì caác bêåc bïì trïn linh thiïng, nhûäng con ngûúâi siïu phaâm. Trong àoá coá caã caác võ anh huâng coá cöng vúái àêët nûúác. Khöng gian thò hoaânh traáng, nguy nga nhûäng àïìn, àaâi, chuâa, àònh traáng lïå, coá tiïëng chuöng tiïëng moä, hûúng khoái ngaåt ngaâo. Moåi ngûúâi thêëy nhû thïë giúái àang khöi phuåc laåi sûå tûúi maát thuãa ban sú. Têët caã moåi sûå vêåt diïîn ra haâng ngaây bõ múâ nhaåt. Böîng coá nhûäng giêy phuát àûúåc saáng ngúâi lïn nhû buöíi múái àûúåc sinh ra. Ngûúâi ta kñnh mïën baâ Trûng, baâ Triïåu, laåi thûúng Thõ Kñnh, coi vïët thûúng cuãa Thõ Kñnh nhû thïí laâ vïët thûúng cuãa ngûúâi àaân baâ coá thêåt bõ haânh haå. Ngûúâi ta thïu dïåt sûå khöí àau vaâ cao caã cuãa möåt ngûúâi àaân baâ, cêìu mong cho ngûúâi êëy bêët tûã. Ngûúâi ta khöng bêët tûã, nhûng ngûúâi ta mong muöën àûúåc phuåc vuå cho caái bêët tûã. Ngûúâi ta ài lïî, xem rûúác, nghe nhaåc lïî, xem muáa lïî... seä thêëy thanh thaãn, sung sûúáng. Hoå thêëy àûáa treã trong hoå àûúåc söëng laåi nhû coá pheáp caãi tûã hoaân sinh. ..

Khöng phaãi ngêîu nhiïn, têåp tuåc coi ngaây rùçm thaáng giïng laâ ngaây àeåp nhêët trong möåt nùm, coi lïî quanh nùm khöng bùçng rùçm thaáng giïng laåi vêîn giûä àûúåc neát trang troång truyïìn thöëng lêu daâi trong vùn hoáa Viïåt Nam nhû vêåy. Noá töìn taåi vúái tinh thêìn cao caã vaâ vúái veã àeåp àïën thiïng liïng ùn sêu vaâo loâng möîi ngûúâi dên Viïåt Nam.



MUÂA CÖËM, MUÂA HÖÌNG

Böng luáa nùång trôu xuöëng vò nhûäng gioåt sûäa nùång tònh bïn trong àaä àöng laåi nhû thïí traái cêy vûâa chñn, chuêín bõ cho sûå sinh núã. Àïën giúâ phuát thñch húåp nhêët ngûúâi ta gùåt luáa vïì, teä haåt rang, giaä, höì röìi taäi cöëm lïn nhûäng têìu laá sen thúm ngaâo ngaåt... Caã quaá trònh tûâ luác teä haåt àïën thaânh phêìm chó goái goån trong hai mûúi böën tiïëng àöìng höì khêín trûúng vaâ höìi höåp, khöng thïí ngùæn hún, cuäng khöng thïí keáo daâi. Àïí àaåt àûúåc kïët quaã mong muöën thò möåt loaåt thuã thuêåt cöí truyïìn phaãi àûúåc nêng niu àïën mûác nghïå thuêåt. Chùèng thïë maâ chó coá laâng Voâng (Mai Dõch) (caách Haâ Nöåi 5 cêy sö) laâ coá cöëm ngon vaâ àùåc sùæc nhêët. Cöëm Voâng àaä tûâng laâ quaâ quyá tiïën vua úã caác triïìu àaåi xûa. Quaã thêåt, chûa coá loaåi cöëm naâo àõch àûúåc noá, ñt nhêët laâ trong voâng 100 nùm trúã laåi àêy. Cöëm Luã, cöëm Mïî Trò coân keám xa cöëm Voâng. Cöëm thûúång àùèng laâ cöëm saáng nhaåt, mïìm, ngoåt maát, thúm, àïìu haåt, maâu cêím thaåch, coá dû võ khön nguöi. Loaåi hai laâ “Cöëm doát”coá thuãy phêìn cao hún, nheäo hún.

Cöëm Voâng laâ moán quaâ vûúng giaã, sang troång maâ cuäng rêët bònh dên nhû hoa coã. Cöëm phaãi àûúåc àùåt lïn trïn taâu laá sen gúån phêën, coá muâi võ hûúng àöìng gioá nöåi chûá khöng àïí vaâo àôa Giang Têy hoùåc Baát Traâng. Hûúng thúm vaâ maâu sùæc cuãa cöëm vaâ laá sen ùn yá vúái nhau.

Ngûúâi thûúãng thûác saânh khöng ùn keâm vúái bêët cûá möåt thûá gò khaác. Vò nhû thïë laâ thûåc bêët tri kyâ võ, laâ phuå loâng cöëm. Tuy vêåy, cuäng coá nhiïìu ngûúâi ùn cöëm Voâng vúái nhûäng quaã höìng chñn àoã coá maâu höí phaách hoùåc ùn vúái chuöëi tiïu trûáng cuöëc. Cöëm Voâng coân laâm nguyïn liïåu chñnh cho möåt loaåt moán ùn ngon trong danh muåc êím thûåc nöíi tiïëng cuãa Viïåt Nam: Cöëm xaâo, baánh cöëm, cheâ cöëm, chaã cöëm, cöëm neán, võt hêìm cöëm vúái haåt sen vaâ nêëm hûúng, cöëm vúái thõt vaâ möåc nhô nhöìi chim ngoái, kem cöëm v.v... Cheâ cöëm laâ möåt loaåi cheâ ngoåt trong muöët, haåt cöëm núã ra xanh biïëc nhû nhûäng àoaá hoa. Chuáng lú lûãng trong caái khöëi nûúác ngoåt soáng saánh, úã



daång huyïìn phuâ chûá khöng lùæng xuöëng àaáy baát. Cheâ cöëm ngoåt maát, thúm, àoâi hoãi möåt chuát nûúác hoa bûúãi. Noá àuã sûác àïí àaánh àöí têët caã caác loaåi cheâ khaác. Ngûúâi ta goåi cheâ cöëm laâ cheâ “giai nhên”.

Cöëm Voâng àûúåc àûa ra phöë phûúâng baán khöng cêìn phaãi rao. Àoá laâ nhûäng cö gaái laâng Voâng quêíy hai thuáng cöëm. Trïn caái meåt coá vaâi xïëp laá sen. Trûúác quang gaánh coá buöåc möåt ñt laåt rúm xanh saáng àïí buöåc caác goái cöëm. Chiïëc àoân gaánh trïn vai cö gaái coá möåt àêìu cong vuát lïn nhû úã caác maái àònh chuâa... Caác cö ài nheå nhaâng, tung têíy khùæp núi. Ai muöën mua, chó viïåc goåi: “Cö haâng cöëm Voâng úi...!”

Cöëm ra àúâi vaâo luác thu vaâng, khi ngoån gioá se laåi. Noá ài àöi vúái nhûäng quaã höìng coá maâu àoã nao nao. Maâu xanh cuãa cöëm cuâng vúái maâu àoã cuãa höìng àaä taåo ra möåt bûác tranh haâi hoâa. Cuäng nhû hûúng sùæc vaâ caác võ cuãa chuáng àaä taåo ra nhûäng vêìn thú. Hoùåc chñ ñt, noá cuäng mang laåi cho nhiïìu ngûúâi suy tû man maác àêìy hûng phêën nghïå thuêåt.

Cuâng vúái muâa thu xao xuyïën, cöëm vaâ höìng mang laåi nöîi phêëp phoãng cho biïët bao chaâng trai. Hoå tñnh àïën viïåc mang cöëm vaâ höìng àïën nhaâ cö gaái àïí àûúåc gùæn boá vúái nhau möåt àúâi:

“ Ngûúâi úi! Biïët coá àûúåc khöng ? Àïí meå mua cöëm, mua höìng sang xin”...

Ngûúâi ta noái chanh cöëm àïí chó quaã chanh vûâa àuáng luác noá bùæt àêìu cho ta caái võ chua, tûúi maát, ngon laânh nhûng húi “gùæt” möåt caách kiïu kyâ. Cuäng coá caái êín duå chó ngûúâi con gaái àang úã thò “ngon” nhû cöëm.

Cöëm laâ neát àeåp vùn hoáa àúâi àúâi. Trong lïî ùn hoãi, nhaâ trai mang àïën nhaâ gaái möåt khay khaãm coá chên quyâ trïn khay laâ hai goái cöëm boåc laá sen vaâ 12 quaã höìng àoã. Tiïëp àoá laâ 100 chiïëc baánh cöëm vuöng vùæn coá buöåc laåt àoã. Chuá rïí tûúng lai àöåi khùn àoáng, mùåc aáo trong àoaån (àoaån laâ möåt loaåi vaãi mõn, àeåp, boáng), cö dêu tûúng lai mùåc aáo daâi, chñt khùn vaânh dêy... Sau nhûäng lúâi noái têët àeåp, thaâ gaái biïëu têët caã nhûäng ngûúâi coá mùåt trong buöíi vui, möîi ngûúâi möåt chiïëc baánh cöëm. Möåt ngûúâi nûúác ngoaâi, sau khi dûå lïî ùn hoãi àaä xuác àöång noái: “Cöëm laâ möåt vêåt thiïng liïng, vûâa coá sûác maånh vêåt chêët, vûâa coá sûác maånh tinh thêìn. Cöëm cuäng laâ tònh yïu” ...



CUÁNG CHAÁO ÚÃ XOÁM AO NGANG

Nùm êëy, dên laâng caãm thêëy nao nuáng. Laâng Giêëy coá nhiïìu nhaâ saãn xuêët àoáng cûãa. Nhûäng ngûúâi tûá chiïëng àïën laâm thuï, ñt viïåc cûá nhúãn nhú, luác xoám naây, luác xoám khaác. Tiïëng chaây giaä böåt giêëy thûa thúát. Chó nhûäng ngûúâi laâm thuï thuöåc loaåi gioãi múái taåm àuã viïåc laâm. Trúâi laåi sùæp vaâo heâ, ön dõch hoaânh haânh...

Nhûng úã xoám Ao Ngang, mêëy ngaây höm nay nhöån nhõp hùèn lïn. Dûúâng nhû ngûúâi ta boã qua têët caã moåi viïåc sùæp xaãy àïën maâ chó nghe ngoáng theo doäi ngaây rùçm thaáng nùm seä coá lïî “cêìu maát” maâ nöåi dung chñnh cuãa noá laâ “cuáng chaáo laá àa”.

Trûúác ngaây lïî möåt ngaây, öng àô Yïn, möåt chên ngùæn möåt chên daâi lïî mïî xaách caái thuáng ài khuyïn giaáo. öng ài khùæp moåi xoám quyïn tiïìn, caác thûá quaâ baánh vaâ khoai, gaåo, ngö, giêëy baãn, hûúng, nïën. Nhiïìu gia àònh toã ra kñnh troång àùåc biïåt, múâi öng úã laåi uöëng nûúác vaâ hoãi han moåi chuyïån. Chuyïån gò öng cuäng biïët. Trûúác àêy öng thuöåc lúáp ngûúâi phong lûu maä thûúång, nhaâ ngoái cêy mñt, nhûng vò bïånh têåt vaâ ùn chúi quaá trúán nïn giúâ phaãi ra úã tuáp lïìu bïn caånh cêìu Ao Ngang. Nhên thïí, öng tröng nom cêìu vaâ thùæp àeân nhang. Cêìu laâ möåt gian nhaâ khaá röång, coá maái cong. Chñnh giûäa coá möåt bïå nhoã cao chon von àùåt baâi võ thêìn, baát hûúng, böå àónh nïën bùçng göî sún son thïëp vaâng. Dûúái laâ möåt bïå röång àuã cho chûâng hai, ba chuåc ngûúâi ngöìi nghó ngúi, taán chuyïån ngêîu. Hoå baân luêån say sûa vïì keã hay ngûúâi dúã, nhûäng sûå viïåc rùæc röëi hoùåc töët laânh rêët thúâi sûå Giûäa bïå, öng àô Yïn àùåt möåt caái choäng tre, vaâi caái ghïë daâi bùçng möåt thên cêy nhoã trïn hai khuác göî bùæt cheáo. Mêëy caái baát àaân àïí uöëng nûúác, möåt goái keåo böåt, mêëy têëm mña, vaâi goái thuöëc laâo, baánh chûng, hoa quaã...

Hïî ai nhùæc àïën caái thên phêån xûa kia cuãa öng àô Yïn àïí so saánh vúái hoaân caãnh hiïån giúâ öng phaãi úã cêìu úã quaán, öng chó cûúâi vaâ noái:

“ÚÃã cêìu gioá böng lau caâng maát.



Miïång aâ úi, tay saát gheá taâu...” Trûa ngaây mûúâi lùm, luác gêìn 12 giúâ, rêët nhiïìu ngûúâi tuå têåp úã cêìu

lúán coá beá coá, ngûúâi lúán àûáng húi xa möåt chuát. Moåi ngûúâi im lùång luác baác khaán Maäo vaâ öng hûúng chaâng mùåc aáo the, chñt khùn xïëp, thùæt lûng boá que ngöìi lïn bïå. Nhaåc cuå trûúác mùåt göìm: moä, chuöng, song loan. Bïn traái vaâ bïn phaãi caác öng laâ hai chiïëc nia lúán raãi àêìy nhûäng àöì cuáng àuã thûá: khoai lang, baánh àa, boãng gaåo, baánh mêåt, oaãn, baánh khaão, xöi nùæm, chuöëi, öíi, keåo vûâng, keåo böåt... Giûäa möîi nia coá möåt khuác thên chuöëi àïí cùæm hûúng. Baác khaán Maäo tung vaâo möîi nia möåt nùæm laá àa xanh laâm cho nia quaâ trúã nïn maát meã. Thùçng cu Thû röî àûa àïën cho öng möåt chiïëc àaân nguyïåt cöí löî sô vaâ goái vaãi àoã boåc tiu, caãnh...

Ngûúâi àûúåc cöng chuáng àïí yá nhêët laâ baác khaán Maäo coá gioång lïn böíng xuöëng trêìm, vûâa haát vûâa àiïìu khiïín nhaåc goä. Coá luác baác chó duâng chiïëc àuäa goä lïn miïång baát chiïët yïu àïåm cho haát maâ cuäng rêët hay, söi nöíi àïën nöîi ai nghe möåt lêìn seä nhúá maäi. Öng hûúng chaâng cao tuöíi laâ ngûúâi cêìm chñch moåi thuã tuåc, lïî tiïët. Öng luön àeo muåc kónh giúã têåp saách chûä Haán dêìy cöåm röìi lêìm rêìm nhûäng àiïìu gò khöng ai biïët. Thónh thoaãng öng daåo vaâi neát àaân nguyïåt nghe nhû tiïëng mûa rúi. Hai con ngûúâi quan troång naây thay nhau, böí sung cho nhau haát cuáng chaáo. Hoå haát lïn gêìn àuã 184 cêu bi huâng trong baâi vùn tïë thêåp loaåi chuáng sinh. Baác khaán Maäo say sûa:

“Tiïët thaáng baãy mûa dêìm suâi suåt” Toaát húi mêy, laånh ngùæt xûúng khö Ngaân lau khoám baåc, laá ngö doâng vaâng”...

Thïë laâ nhûäng tiïëng haát vúái caái gioång àuâng àuåc, vûâa nhû kïí lïí, vûâa nhû mong moãi khêín cêìu maâ laåi nhû kïu goåi êëy lêëy laåi ngay àûúåc sûå im lùång vaâ trêåt tûå cuãa àaám àöng nhöën nhaáo la heát. Thêåt vêåy, ngay caã boån treã con tinh nghõch, hiïëu àöång laâ vêåy maâ cuäng im thin thñt, haá möìm nghe...

Baâi haát cêët lïn, ï a... dõu ngoåt, tha thiïët, thûúng caãm àaä dûång lïn caã möåt thïë giúái bi thaãm cuãa kiïëp ngûúâi.



“Thúã than dûúái àêët, ùn nùçm trong sûúng. Nghe gaâ gaáy tòm àûúâng laánh êín. Lùån mùåt trúâi, lên thêín tòm ra Löi thöi böìng treã, dùæt giaâ...”

Caái thïë giúái cö höìn êëy laâ hònh aãnh cuãa sûå bêët trùæc, nhûäng oan uöíng chöìng chêët trong cuöåc àúâi thûåc. Coá haâng chuåc loaåi cö höìn, laâ chuáng sinh àaáng thûúng. Nhû nhûäng ngûúâi ài lñnh ngaây xûa:

Trong chiïën trêån, coi ngûúâi nhû raác. Baäi sa traâng, thõt naát xûúng tan”.

Nhûäng ngûúâi àaân baâ xêëu söë, nhûäng treã con chïët oan: “Liïìu tuöíi xanh, buön nguyïåt baán hoa Ngêín ngú khi trúã vïì giaâ... Kia nhûäng àûáa haâi nhi têëm beá Löîi giúã sinh, lòa meå lòa cha Lêëy ai böìng bïë xoát xa U ú tiïëng khoác thiïët tha nöîi loâng...”

Baác khaán Maäo gêìn nhû run lïn khi kïí vïì nhûäng maãnh àúâi àoái raách vêåt löån vúái miïëng ùn manh aáo maâ khöng xong.

“söëng àaä chõu möåt bïì thaãm thiïët. Ruöåt heáo khö, da reát cùm cùm. Cuäng coá keã ài vïì buön baán Àoân gaánh tre chai raån àöi vai... Cuäng coá keã nùçm cêìu, göëi àêët Roåi thaáng ngaây, haânh khêët ngûúåc xuöi...”



Cöng chuáng buâi nguâi trûúác nhûäng caãnh ngöå do nhûäng cêu haát vaâ nhûäng tiïëng tiu caãnh, àaân veä ra. Vò àoá laâ nhûäng caãnh ngöå cuãa chñnh hoå, cuãa nhûäng ngûúâi thên thiïët nhû öng baâ, cö, cêåu, anh em cuãa hoå.

Àaám àöng nhöën nhaáo hùèn lïn khi baác khaán Maäo àoåc àïën cêu: “Ai àïën àêy, dûúái trïn ngöi laåi Cuãa laâm duyïn, chúâ ngaåi ñt nhiïìu...”

Ai cuäng biïët laâ luác naây moåi thuã tuåc cuáng lïî àaä xong, àïën giúâ thaáo khoaán. Boån treã con xö vaâo cûúáp baánh keåo. Coá àûáa àuát hai ba thûá vaâo tuái röìi laåi xöng ra cûúáp thïm. Nöìi chaáo àaä àûúåc hai ngûúâi khiïng ra, àùåt ngang caånh chiïëc cöåt gaåch. Cêåu Tên cêìm caái gaáo dûâa, khoùæng nöìi chaáo röìi àong thêåt nhanh vaâo mêëy chuåc chiïëc baát saânh. Cêåu cuäng cöë tònh vung vaäi ra nhûäng chiïëc laá àa àïí xung quanh nhûäng chöìng baát xïëp ngöín ngang, khöng haâng löëi gò caã. Boån treã con bûng lêëy nhûäng baát chaáo. Chuáng huáp tûâ tûâ khi chaáo coân noáng. Àïën khi chaáo búát noáng chuáng huáp soaån soaåt, tröng thêåt ngon laânh.

Coá caã nhûäng baâ giaâ, cö gaái... ra xem caãnh tûng bûâng nhöån nhõp, nghe àoåc vùn cuáng chaáo, cuäng “cûúáp” möåt chuát ñt quaâ àïí lêëy “khûúác” cho vui. Têët caã moåi ngûúâi vûâa hoâ reo, vûâa ùn, vûâa noái chuyïån hïí haã. Cho àïën khi hai chia quaâ vaâ nöìi chaáo àaä saåch khöng, moåi ngûúâi múái dêìn daâ keáo nhau vïì trong tiïëng reo hoâ, chuyïån troâ, cûúâi noái rêm ran. Thu doån chiïën trûúâng” laâ öng àô Yïn ngûúâi giûä cêìu Ao Ngang. Ngûúâi ta caãm phuåc caái taâi nùng cuãa baác khaán Maäo. Coá nhûäng àoaån baác haát “böëc” nhû àang trong cún say rûúåu, àêy ngêîu hûáng daâo daåt. Àoá laâ nhûäng tiïëng haát taåo nïn nhûäng êën tûúång ài vaâo kyã niïåm cuãa nhiïìu àúâi ngûúâi, nhiïìu nùm thaáng. Àoá laâ nhûäng cêu thú thïë sûå. Nhûäng ngûúâi .àûúåc dûå nhûäng buöíi lïî cuáng chaáo nhû thïë naây luön luön nhúá maäi möåt nghi lïî vûâa sêu xa, vûâa rêët àúâi thûåc. Chêët “Liïu trai” bêët chêëp thúâi gian vêîn töìn taåi trong baâi “Vùn tïë thêåp loaåi chuáng sinh qua hiïåu quaã biïíu diïîn àaä àûúåc thùng hoa lïn thaânh tònh thêìn àöìng loaåi khiïën möîi ngûúâi xñch laåi gêìn nhau, thûúng yïu nhau. Chuáng ta haäy cuâng nhau cûáu lêëy cuöåc àúâi, khöng tham lam, khöng chaåy theo danh voång, khöng tranh giaânh, khöng chiïën tranh... Àoá laâ möåt baâi ca bêët tûã.



TÏËT TRUNG THU ÚÃ HAÂ NÖÅI

Tûâ rêët xa xûa àaä coá tuåc lïå, muâa xuên tïë mùåt trúâi, muâa thu tïë mùåt trùng. Tïë xong, moåi ngûúâi cuâng thûúãng thûác baánh dûúái trùng. Phong tuåc naây cûá keáo daâi. Ngaây 15 laâ ngaây giûäa thaáng taám, cuäng laâ giûäa muâa thu. Àoá laâ ngaây trùng troân nhêët trong caã nùm. Trùng troân tûúång trûng cho haånh phuác troân àêìy, sûå vuöng troân cuãa ûúác mong. Laâ sûå àoaân viïn cuãa caác thaânh viïn trong gia àònh cuäng nhû hoå haâng vaâ cöång àöìng. Vúái treã em, àûúåc tung tùng chúi vaâ ùn baánh, hoa quaã dûúái bêìu trúâi coá trùng saáng laâ möåt àiïìu thuá võ vaâ say sûa lùæm. Chuáng thûúâng nghïu ngao:

“AÁnh trùng trùæng ngaâ Coá cêy àa to Coá chuá cuöåi giaâ Öm möåt möëi mú...”

Vúái ngûúâi lúán, ngûúâi ta nhòn lïn mùåt trùng sang maát caãm thêëy thanh thaãn nhû mònh treã laåi. Coá khi hoå nghô àïën nhûäng kyã niïåm xûa, ngûúâi xûa: trùng thïì nhúá buöíi hoa viïn; vêìng trùng ai xeã laâm àöi, ngêíng àêìu nhòn trùng saáng, cuái àêìu nhúá quï hûúng, tröng trùng laåi nhúá àïën ngûúâi àïm trùng, nhòn trùng àang haát àiïåu vong tònh; Thaái Baåch öm trùng laånh; thuyïìn trùng Phaåm Laäi luyïën Têy Thi... Trùng laâ àïì taâi muön thuúã vaâ chûáa àûång biïët bao nhiïu huyïìn thoaåi...

Dêìn daâ, ngûúâi ta khöng tïë trùng nûäa maâ baây cöî vaâ chúi dûúái trùng. Xung quanh mêm cöî, chuã yïëu laâ treã con röìi àïën caác thaânh viïn khaác trong gia àònh vaâ khaách. Caác treã em ài rûúác àeân ngoaâi phöë quï xoám ngoä, caánh àöìng ven àö. Chuáng tuå têåp chûâng 10 àïën 20 cm, möîi em mang möåt chiïëc àeân thùæp bùçng nïën. Àeân con thoã, àeân öng sao, àeân xïëp, àeân nöíi, àeân löìng, àeân con coác caác em lúán hún möåt chuát ài àêìu muáa sû tûã. Chuáng vûâa



ài vûâa haát, coá khi àûáng voâng laåi vúái nhau röìi muáa. Sau khi trûúác àeân, chuáng vïì nhaâ phaá cöî.

Chuáng cuâng ùn baánh deão, baánh nûúáng vúái moåi ngûúâi vaâ coân àûúåc chia thïm caác hoa quaã nhû höìng, na, chuöëi, bûúãi, cam, öíi vaâ caác loaåi baánh bùçng böåt nûúáng hoùåc raán mang hònh caác con vêåt thên thuöåc nhû töm, caá, thoã, lúån, hûúu... Mêm Cöî àûúåc thùæp saáng bùçng nïën, úã giûäa coá baây tûúång möåt öng tiïën sô giêëy ngöìi baãnh choeå, coá cúâ coá biïín. Hònh aãnh naây tûúång trûng cho sûå hiïëu hoåc, loâng ham mï khoa cûã. Bïn caånh coân àûúåc baây nhûäng con vêåt nhoã xñu àûúåc nùån bùçng böåt vaâ queát maâu xanh, àoã, vaâng tröng rêët xinh vaâ ngöå nghônh.

Trong möîi nhaâ, thûúâng treo úã gian giûäa möåt chiïëc àeân keáo quên taåo nïn nhûäng hònh aãnh hoaåt àöång cuãa caác nhên vêåt trong truyïån nhû: öng giaâ uáp caá, Thõ Mêìu lïn chuâa, Thaåch Sanh àöën cuãi, Laä Böë hñ Àiïu Thuyïìn... Nhûäng hònh aãnh àoá cûá diïîu quanh nhiïìu voâng, in boáng vaâo mùåt giêëy cuãa àeân, nhanh hay chêåm laâ do ngoån nïën úã giûäa chaáy to hay chaáy nhoã taåo nïn gioá chuyïín nhiïìu hay ñt. Boån treã coân bêån bõu vaâ höìi höåp vúái nhûäng àöì chúi Trung thu nhû: quaã àaâo uáp múã theo baánh xe phña dûúái chuyïín àöång, taâu thuyã chaåy dûúái nûúác, con thoã àaánh tröëng, con gaâ thöíi keân... bùçng , sùæt têy mêëy höm trûúác ngaây rùçm, möåt söë em thiïëu nhi hiïëu àöång ruã nhau ài tröìng àeân vaâ kïí veâ. Chuáng nùæm tay nhau, xïëp thaânh voâng troân coá têìng trïn vaâ têìng dûúái. Nhûäng àûáa úã têìng trïn àûáng lïn vai nhûäng àûáa úã têìng dûúái. Möåt àûáa töët gioång kïí veâ, nhûäng àûáa khaác xen vaâo cêu “Dö ta” àïí hûúãng ûáng. Vñ duå, chuáng kïí vïì viïåc laâm ùn:

“Thaáng taám, baánh àuác öm chua. Laâng ta laâm giêëy, thua taâi laâng Àöng.” Hoùåc àïí chïë nhaåo: “Con ngûåa baåch àeo caái cûúng sûâng Möåt cö con gaái öm lûng öng giaâ...”

Möîi nùm, cûá àïën Tïët Trung thu, núi naâo cuäng naáo nhiïåt. Nhûng àùåc biïåt naáo nhiïåt laâ úã mêëy phöë chñnh nhû Haâng Àaâo,. Haâng Ngang, Haâng Àûúâng, Haâng Thiïëc, Haâng “Maä, chúå Àöìng xuên vaâ xung “quanh höì



“Hoaân Kiïëm. Cuäng coá nhûäng àoaân muáa sû tûã, muáa röìng cuãa nhûäng ngûúâi lúán thñch chúi, nhûäng ngûúâi maäi voä biïíu diïîn hoùåc muáa tranh giaãi do caác nhaâ tûâ thiïån hoùåc caác cûãa haâng trao uyá laåo cho àoaân naâo muáa àeåp vaâ söi nöíi. Coá nùm laåi xuêët hiïån möåt vaâi àoaân muáa sû tûã göìm toaân con gaái mùåc voä phuåc goån gaâng vaâ duäng maänh laâm nûác loâng moåi ngûúâi.

ÚÃ vuâng Bûúãi, caác em coân chúi tröìng hoa tröìng nuå, bõt mùæt bùæt dï, nhaãy cûâu, röìng rùæn lïn mêy... trong nhûäng ngaây trûúác vaâ sau rùçm thaáng taám.

Tïët Trung thu laâ Tïët truyïìn thöëng cuãa nûúác ta, laâ Tïët cuãa caác em thiïëu nhi, nhûng ngûúâi lúán cuäng coá phêìn. Noá laâm söëng laåi quaäng àúâi treã thú khöng bao giúâ trúã laåi cuãa hoå.



ÀEÂN ÀÏM TRUNG THU

Noái àïën rùçm thaáng taám, ngûúâi ta nghô ngay àïën muáa sû tûá, phaá cöî, tröng trùng. Ngûúâi ta cuäng nghô ngay àïën nhûäng àïm rûúác àeân, àïën nhûäng chiïëc àeân Trung thu.

Trûúác ngaây rùçm thaáng taám, chuang nûãa thaáng, úã caác chúå lúán, chúå nhoã àaä coá baây baán àêìu sû tûã vaâ nhûäng chiïëc àeân Trung thu. Nhûäng caái àeân àûúåc treo tûâng dêy daâi, nhiïìu loaåi àeân, nhiïìu maâu sùæc cûá loáa caã mùæt. Nhûng tûng bûâng nhêët laâ nhûäng ngaây 12, 13, 14 thaáng 8, laâ nhûäng ngaây hoåp mùåt àöng vui nhêët cuãa keã baán ngûúâi mua. Àiïím àöng vui nhêët laâ úã phöë Haâng Maä, cöëng cheáo Haâng Lûúåc vaâ phöë Haâng Thiïëc. Coá thïí noái úã nhûäng núi naây, trïn laâ trúâi dûúái laâ àeân. Nhûäng doâng àeân thùæp nïën lêëp laánh cûá chuyïín àöång tûâ àêìu phöë àïën cuöëi phöë. Röìi ngûúåc laåi, doâng àeân cûá voâng veâo, nhêëp nhaáy nhû nhûäng doâng söng trong biïín ngûúâi.

Coá àuã moåi loaåi àeân. Loaåi naâo cuäng àeåp, phaãi coá nhûäng ngûúâi kheáo tay lùæm múái laâm nïn àûúåc. Àeân con thuyïìn thûâ (con coác) thêåt cöìng kïình, coá hai caánh tay daâi vaâ caái möìm ngoaác ra, tröng rêët ngöå nghônh. Àeân caá cheáp àöët nïën úã àaâng àuöi, coá böå rêu daâi, múã mùæt trûâng trûâng. Laåi coá àeân con caá àen, àaâng sau cuãa noá coá thïm mêëy con caá con cuäng àen... Taåi sao vêåy? Ngûúâi laâm àeân muöën nhêën maånh àoá laâ caá chuöëi. Noá rêët mûåc yïu caác con, luác naâo cuäng sùén saâng hy sinh vò àaân con, caá chuöëi àùæm àuöëi vò con maâ...Coá em laåi thñch àeân quaã àaâo àeân thoã. Àeân thoã àöët nïën úã buång, con thoã àûúåc gùæn liïìn vúái möåt caái khung coá baánh xe. Àêíy thoã ài, hai tay thoã àêåp vaâo chiïëc tröëng trïn khung cûá kïu long bong. Nhiïìu nhêët laâ àeân öng sao coá caán daâi, coá sao 5 caánh vaâ sao 6 caánh. Caác em giú cao àeân öng sao lïn haát: “Caái àeân öng sao ... 5 caánh tûúi maâu”? Àeân xïëp coá thïí co giaän àûúåc do nhiïìu lúáp giêëy xïëp laåi. Coân coá àeân quaã dûa, àeân con coâ...Àeân löìng tröng chûäng chaåc cûá àoã rûåc lïn cuâng vúái nhûäng caánh bûúám, caánh phûúång bùçng giêëy trang kim daán xung quanh. Nhûng àeåp nhêët, thuá võ nhêët laâ caái anh àeân keáo quên, coân goåi laâ àeân tûúáng hoùåc àeân cuâ. Àeân coá taám



caånh, coá loaåi to, loaåi nhoã, nhûng àiïìu àùåc biïåt laâ bïn trong àeân coá àôa àöët nïën. Coá möåt que doåc xuyïn tûâ trïn cao, àùåt àêìu nhoån lïn àôa. Dûúái caái que doåc àoá toaã ra nhûäng nan nûáa, tïët laåi thaânh möåt voâng troân. Trïn voâng troân naây daán nhûäng hònh thuâ kyâ laå. Vñ duå nhû hònh möåt öng tûúáng àaánh trêån ngaây xûa ngöìi trïn mònh ngûåa, cêìm long àao, tiïëp sau laâ nhûäng öng tûúáng khaác vaâ caác quên lñnh, coá khi laåi laâ nhûäng hònh öng sû goä moä, baâ vaäi tuång kinh, cuäng coá khi toaân laâ nhûäng con vêåt àuöíi nhau, naâo laâ sû tûã, höí, voi, ngûåa...

Do ngûúâi ta àöët nïën lïn, laâm noáng khöng khñ, gêy ra gioá. Gioá àêíy caái voâng coá gùæn nhûäng hònh thuâ kïí trïn chuyïín àöång voâng troân. Nhûäng hònh thuâ chuyïín àöång trïn voâng troân àûúåc in boáng loang loaáng lïn trïn nïìn giêëy trùæng múâ nhû laâ xem muáa röëi boáng. Ngûúâi ta haát vïì caái àeân cuâ:

“Àeân ai saáng toã caái àïm höm rùçm voi giêëy öi a...Ngûåa giêëy, tñt muâ öi laåi voâng quanh... Khen ai kheáo kïët caái àeân cuâ..:”

Àïm rùçm thaáng taám, caác em ùn mùåc sang troång, ruã nhau ài rûúác àeân. Möîi em giú cao möåt chiïëc àeân thùæp saáng. Caái em ài thaânh haâng daâi, vûâa ài vûâa haát theo tiïëng tröëng... Hai bïn haâng phöë, coá nhûäng nhaâ baây mêm cöî ra ngoaâi heâ, àoán múâi caác em àïën phaá cöî...

Caái caãnh rûúác àeân àïm Trung Thu thêåt rûåc rúä, naáo nhiïåt, hònh aãnh moåi ngûúâi vui veã, muáa haát seä coân in maäi trong trñ nhúá tuöíi thú...



ÖNG GIÙÈNG ÖNG GIÙNG

Khöng biïët tûå bao giúâ, trùng àaä ài vaâo thú ca möåt caách rêët tûå nhiïn, thên thiïët vaâ gêìn guäi vúái con ngûúâi. Nhûäng cuöën saách, nhûäng truyïån tònh trïn àúâi luön àêìy aánh trùng. Chaâng trai Thùng Long xûa nuöëi tiïëc maäi nhaâ em biïët úãá àêu àêy, hoãi trùng Tö lõch, hoãi mêy Têy höì.”

Xa xûa nûäa, úã nûúác ta coá tuåc lïå “tïë trùng” röìi àöíi thaânh tuåc lïå thûúãng trùng trong àïm rùçm thaáng taám. Trong caái àïm thiïng liïng êëy, ngûúâi ta uöëng rûúåu ùn baánh dûúái vêìng trùng. Boån treã thò haát “tröëng quên”, “phûúâng vaãi”, thaã diïìu saáo, muáa sû tûã. Caác em àûúåc baây cöî, phaá cöî, vui chúi thoaã thñch, nö àuâa, nhaãy ngûåa, chúi bõt mùæt bùæt dï dûúái aánh trùng saáng nhû gûúng.

Ngûúâi nöng dên nhòn trùng maâ biïët thúâi gian vaâ dûå baáo thúâi tiïët. Hoå tñnh thúâi gian bùçng tuêìn trùng: “Xa nhau àaä mêëy tuêìn trùng lùån”! Nhòn trùng maâ sinh tònh: Nhòn trùng ta haát àiïåu vong tònh” hoùåc: “Nhòn trùng ta haát gioång suöng húâi..”. Trong thêìn thoaåi, àöìng dao, ca dao cuãa ta luön nhùæc àïën chuyïån trïn öng trùng coá chõ Hùçng Nga xinh àeåp, con thoã ngoåc vaâ thùçng Cuöåi ngöìi göëc cêy àa.

Cö thön nûä tinh nghõch noái nhoã: “Saáng trùng em nghô töëi trúâi, em ngöìi em giúã sûå àúâi ra coi”: Chuáng ta khöng thïí quïn àûúåc vêìng trùng chinh phuå trong cêu: “Tröng Traâng thaânh long lay boáng nguyïåt” cuãa “Chinh Phuå Ngêm”? Trong Truyïån Kiïìu, Thuáy Kiïìu vaâ Kim Troång thïì thöët dûúái trùng:

“Vêìng trùng vùçng vùåc giûäa trúâi Àinh ninh hai mùåt möåt lúâi song song.”

Trùng cuãa Haân Mùåc Tûã dñ doãm vaâ àa tònh. Trùng thaânh Huïë bi huâng, trùng söng Hûúng mú möång. Trùng xûá Laång tùæm naâng Tö Thõ chúâ chöìng ngaân nùm. Ngûúâi xa nhaâ coá vêìng trùng àêët khaách, trùng viïîn xûá.



Àöi trai gaái reo lïn: “Saáng trùng saáng caã vûúân àaâo saáng sang vûúân mêån, saáng vaâo duyïn nhau”? ... Ngûúâi con trai khoác vaâ traách ngûúâi con gaái: sao em laåi thïì vúái anh trong möåt àïm trùng khuyïët àïí bêy giúâ...”

Nhûäng gò vïì caái àeåp, vïì tònh yïu, vïì ngûúâi con gaái thûúâng àûúåc gùæn vúái hònh aãnh cuãa trùng. Chuyïån trùng hoa giùng gioá laâ chuyïån giûäa nam nûä luác tònh yïu àang chñn. Lúâi thïì dûúái trùng goåi laâ trùng thïì. Lêu àaâi àoán trùng úã àïìn Ngoåc Sún goåi laâ Àaäi nguyïåt lêu. Caác cö gaái hay lêëy tïn laâ Nguyïåt, löng maây cong cuãa cö gaái àûúåc goåi laâ nguyïåt myä. ÚÃã caác àònh, miïëu, chuâa thûúâng coá nhûäng cöng trònh àiïu khùæc hoùåc chaåm tröí goåi laâ lûúäng long chêìu nguyïåt. Caái tuöíi dêåy thò cuãa ngûúâi con gaái àûúåc goåi laâ tuöíi trùng troân. Àûúâng trùng laâ con àûúâng xanh boáng trùng. Ngûúâi coá têëm loâng töët goåi laâ ngûúâi coá loâng daå saáng nhû trùng sao. Thïë röìi, coân thuyïìn trùng, gaåo ba giùng, baánh mùåt trùng, àaân mùåt trùng hay coân goåi laâ àaân nguyïåt. Cö gaái àûúåc coi nhû mùåt trùng khi ngûúâi tònh cuãa cö noái vúái cö: “Yïu trùng thûúng lêëy ngaây trùng ruång”? Mêëy cö gaái àïën ruã baån ài chúi, cö baån khöng ài àûúåc vaâ traã lúâi: “Höm nay trùng êím... cho em úã nhaâ”?

Coá haâng triïåu caách taã mùåt trùng: trùng troân, trùng non, trùng vuöng (trùng nhoâm cûãa söí mùåt trùng vuöng) trùng suöng, trùng vùçng vùåc, trùng nùçm soaâi saäi, trùng khuyïët, trùng ruång, trùng lïn, trùng àûáng, trùng treo (àêìu suáng trùng treo), trùng giaâ, trùng lûúäi liïìm, trùng thanh, trùng ngaâ, trùng baåch, (trùng thu baåch), trùng dûång (thong thaã trùng non dûång cuöëi laâng), trùng laånh (Thaái Baåch öm trùng laånh), trùng lûúäi liïìm, trùng trêìn truöìng (Ú kòa! boáng nguyïåt trêìn truöìng tùæm), trùng lùån, trùng lu...vv. vaâ.vv...

Ngûúâi ta noái chuyïån vúái trùng, vui vúái trùng, buöìn cuâng trùng, than thúã vúái trùng nhû vúái ngûúâi tri kyã: Àïm khuya, buöìn lùæm chõ Hùçng úi!..

Trùng laâ baån cuãa têët caã moåi ngûúâi. Trùng biïíu hiïån gúåi yá vaâ nhùæn nhuã moåi ngûúâi nhiïìu àiïìu. Trùng laâ nguöìn caãm hûáng vö têån vaâ chia seã nöîi loâng vúái con ngûúâi. Trùng laâ thi, ca, nhaåc, hoåa... laâ veã àeåp vônh hùçng.



ÀAÁM CÛÚÁI NGAÂY XÛA

Ngaây Xûa, trûâ nhûäng àaám cha meå àùåt àêu con ngöìi àêëy thò hêìu hïët laâ caác chaâng trai nhúâ baån thên hoùåc öng chuá, öng cêåu maách möëi röìi trònh baây vúái cha meå. Cuäng coá nhûäng chaâng trai giaã vúâ laâm ngûúâi ài mua lúån giöëng hoùåc mua cau àïí coá cúá àïën nhaâ cö gaái. Vaâ cuäng coá nhûäng cö gaái sùæm vai ngûúâi ài mua laá dêu hoùåc mua cheâ àïí coá cú höåi àïën nhaâ chaâng trai àïí tòm hiïíu.

Àïí xêy dûång möëi quan hïå giûäa hai gia àònh, nhaâ trai phaãi mûúån ngûúâi laâm möëi sang ûúám lúâi bïn nhaâ gaái. Nhûäng öng hoùåc baâ möëi naây ùn noái rêët kheáo. Nhiïìu khi coân noái coá vêìn coá àiïåu rêët dïî ài vaâo loâng ngûúâi. Nïëu nhaâ gaái àöìng yá thò bïn nhaâ trai laâm lïî chaåm ngoä. Lïî giaãn àún nhêët laâ vaâi chuåc quaã cau, xïëp laá trêìu, mêëy goái cheâ. Sau àoá, nhaâ trai phaãi ài laåi vúái bïn nhaâ gaái qua vaâi caái Tïët röìi múái àûúåc laâm lïî ùn hoãi vaâ cûúái. Trong giai àoaån naây, nïëu laâ tïët Nguyïn Àaán, nhaâ trai phaãi mang sang biïëu nhaâ gaái mûát, cheâ, baánh chûng. Viïåc biïëu naây goåi laâ “ài xïu,” Tïët Àoan Ngoå thò “xiïu” bùçng àöi ngöîng. Tïët cúm múái thò “xïu” bùçng gaåo múái vaâ gaâ.

ÚÃ nöng thön xûa, nhaâ ngheâo thò cö dêu sùæm chiïëc aáo ngùæn, thùæt lûng höìng hoùåc hoa lyá vaâ möåt chiïëc noán che mùåt àïí vïì nhaâ chöìng, röìi sau àoá che nùæng, che mûa khi lao àöång. Nhaâ khaá giaã thò may cho con gaái caánh sen, aáo caánh trùæng. Ngoaâi laâ aáo (daâi noän chuöëi röìi aáo maâu múä gaâ. Haânh trang coân coá aáo the hoùåc aáo sa àen, khùn nhiïîu tñm hoùåc nhung àen, thùæt lûng höìng àaâo hoa lyá, nhiïîu tñm ba chiïëc, ruöåt tûúång söìi, khuyïn vaâng, xaâ tñch, öëng vöi bùçng baåc. Vaáy trong maâu höìng àaâo Vaáy ngoaâi laâ lônh tña. Chên ài deáp cong.

Lïî rûúác dêu thûúâng ài böå. Naâng thò vui, gùåp mûa, quêìn aáo, doâ àûúâng ài tûâng bûúác. Nhaâ trai khaá giaã thò coá ngûåa, coá voäng. Saáu, baãy con



ngûåa cho cuå cêìm hûúng, cha cö dêu, cha chuá rïí vaâ chuá rïí cuâng àöi ba võ chûác sùæc cö dêu ngöìi voäng àaâo...

Àaám cûúái thûúâng choån nùm, thaáng, ngaây, giúâ töët laânh nhêët cûúái vúå xem tuöíi àaân baâ. Laâm nhaâ xem caách ...

Àoán dêu vïì nhaâ trai, cö dêu vaâ chuá rïí phaãi laâm lïî tú höìng. Trong luác àoá, coá möåt öng chuá hoùåc öng baác naâo àoá töët gioång noái lïn: “Duâ trai duâ gaái cuäng xin baáo àiïìm vui cho súám. Duâ giaâu, duâ ngheâo, duâ sang duâ heân cuäng xin àûúåc ùn úã vúái nhau àïën troån àúâi, maän chiïìu xïë boáng...”. Sau lïî tú höìng, cö dêu phaãi vaâo laåy cha meå chöìng, vûâa ra mùæt vûâa nhêån nhiïåm vuå gia àònh goåi laâ gaánh vaác giang sún nhaâ chöìng.



NGHI THÛÁC TANG LÏÎ TRUYÏÌN THÖËNG

Khi möåt ngûúâi trong gia àònh nùçm xuöëng, ngûúâi ta xeá miïëng vaãi trùæng, quêën laåi nhû möåt hònh nöåm röìi buöåc lïn chiïëc gêåy, àùåt trïn baân thúâ goåi laâ “phöìn baåch”. Höìn ngûúâi chïët nûúng vaâo mêëy miïëng vaãi trùæng naây. Ngûúâi ta àûa vaâo miïång ngûúâi chïët möåt nhuám gaåo cuöëi cuâng cuãa dûúng thïë goåi laâ “phêím haâm”. Ngûúâi chïët àûúåc mùåc aáo quêìn múái vaâ àeåp, àûúåc liïåm bùçng möåt têëm vaãi trùæng. Ngûúâi chïët àaä liïåm àûúåc àùåt vaâo aáo quan àuáng giúâ “laânh”. AÁáo quan àùåt giûäa nhaâ, phña dûúái baân thúâ vaâ àûúåc kï trïn hai chiïëc mïî göî. Trïn mùåt aáo quan coá baát cùæm hûúng, nïën vaâ möåt baát cúm àêìy coá quaã trûáng luöåc. Sau khi ngûúâi chïët àûúåc àùåt vaâo aáo quan vaâ àoáng kñn laåi, gia àònh laâm lïî “phaát tang”. Nhûäng ngûúâi trong gia àònh chñt khùn sö, mùåc aáo sö, thùæt dêy lûng laá chuöëi hoùåc mang khùn tang... Theo möåt quy àõnh coá tûâ lêu, chó cêìn nhòn laâ biïët ngay ngûúâi chñt khùn hoùåc mùåc aáo coá quan hïå thïë naâo vúái ngûúâi chïët. Con trai ngûúâi chïët laåi coá thïm chiïëc gêåy àïí chöëng (nïëu laâ böë thò con trai coá gêåy tre, nïëu laâ meå thò chöëng gêåy göî vöng). Caác cêy cöëi trong vûúân cuäng àûúåc buöåc vaâo caânh möåt miïëng giêëy baãn trùæng hoùåc möåt miïëng vaãi trùæng heåp baãn àïí cêy cöëi cuäng nhúá thûúng, tiïîn ngûúâi ra ài.

Sau lïî phaát tang, caã gia àònh àûáng quanh quan taâi. Phûúâng baát êm nöíi keân tröëng, têëu lïn baâi “Con nhaån laåc àaân” nghe ai oaán, röìi ruác lïn nhûäng höìi keân pha rêët bi ai. Caã nhaâ oaâ lïn khoác loác, kïí lïí tuyâ theo têm traång biïíu thõ tònh caãm cuãa ngûúâi khoác àöëi vúái ngûúâi chïët. Hoå kïí lïí nhûäng àiïìu buöìn thaãm, nhúá nhung thêåt sinh àöång. Naâo nöîi niïìm tûã biïåt sinh ly, naâo nöîi cö àún buöìn thûúng da diïët cuãa ngûúâi söëng àöëi vúái ngûúâi chïët. Coá núi giûä tuåc thuï ngûúâi khoác mûúán. Àoá laâ möåt, hai ngûúâi àaân baâ àûáng tuöíi, tûâng traãi, coá cuöåc àúâi eáo le, nùång loâng vúái cuöåc àúâi, rêët tûå nguyïån ài “thûúng vay, khoác mûúán”. Hoå coá “nghiïåp vuå” nïn kïí lïí ra àuã chi tiïët laâm muãi loâng moåi ngûúâi. Hoå khoác vaâ kïí vïì cuöåc àúâi ngûúâi àaä khuêët vaâ sûå vùæng mùåt cuãa ngûúâi êëy seä àem laåi nhûäng cay àùæng vaâ töín



thêët àöëi vúái ngûúâi söëng. Hoå kïí lïí, lïn böíng xuöëng trêìm, gêìn nhû haát, coá àiïåu coá vêìn.

Chó cêìn thay àöíi ài chuát ñt laâ coá thïí thaânh nhûäng doâng vùn thú. Vñ duå nhû khoác cho ngûúâi chõ khoác cêåu em trai àöåc nhêët nhû sau: “Thïë laâ tûâ àêy xa röìi, möîi ngûúâi ài möîi ngaã. Bêy giúâ khöng biïët laâm sao, thûúng nhúá nhau laâm sao ”. Ngûúâi ta sûãa laåi thaânh:

“xa qua röìi em, ngûúâi möîi ngaã Bêy giúâ khöng biïët nhúá thûúng nhau...”

Trïn baân thúâ vaâ trïn nùæp aáo quan, nïën thùæp saáng, khoái hûúng nghi nguát. Baån beâ, hoå haâng lêìn lûúåt àïën phuáng viïëng ngûúâi chïët. Hoå trao cho tang chuã möåt söë tiïìn hoùåc möåt chuát lïî vêåt röìi vaái ngûúâi chïët ba vaái. Moåi ngûúâi chung yá nghô: “nghôa tûã laâ nghôa têån” thuâ hêån cuäng àûúåc boã qua. Khaách vaái xong, vúå vaâ con cuãa ngûúâi chïët tuác trûåc bïn linh cûäu quyâ xuöëng taå laåi ba vaái toã loâng caãm ún vaâ kñnh troång.

Nghi trûúång àûa ngûúâi chïët àïën möå phêìn göìm:1 Baân àïí baâi võ ghi tïn, tuöíi ngûúâi chïët; 2 Möåt baân minh tinh thïí hiïån võ trñ xaä höåi cuãa ngûúâi chïët; 3 Möåt nhaâ taáng bùçng giêëy nhiïìu maâu sùæc che ngoaâi aáo quan vaâ seä àûúåc àöët ài sau khi àaä chön aáo quan xuöëng àêët aáo quan àùåt trïn möåt caái kiïåu coá àêìu röìng do nhiïìu ngûúâi khiïng. Linh cûäu àûúåc khiïng tûâ tûâ, nhõp nhaâng theo sûå chó huy cuãa möåt öng giaâ cêìm hai maãnh tre goä vaâo nhau goåi laâ goä xinh, cuâng vúái daân nhaåc böìng bïình, tröi nöíi, nó non vaâ buöìn thaãm. Linh cûäu qua àònh, chuâa phaãi àûúåc khiïng haå thêëp xuöëng àïí kñnh chaâo. Khi ra khoãi laâng phaãi chaâo cöíng laâng möåt lêìn cuöëi.

Ài sau linh cûäu laâ vúå, con cuãa ngûúâi chïët. Con trai chöëng gêåy tre, lûng coâng xuöëng vò gaánh nùång nhúá thûúng maâ cuäng laâ do gaánh nùång sùæp túái seä àïën vúái anh ta. Sau àoá laâ con dêu, con rïí, chaáu chùæt, hoå haâng. Chaáu chñt khùn trùæng, chùæt chñt khùn vaâng, chuát chñt khùn àoã aáo tang lûúm bûúm, khöng may laåi vúái nhau maâ chó coá mêëy caái daãi buöåc. Àêìu toác cuãa con chaáu àï buâ xuâ, khöng chaãi.

Ngay sau àaân con, chaáu laâ phûúâng nhaåc göìm 8 ngûúâi röìi àïën möåt àoaân caác baâ vaäi ùn mùåc nêu söìng, coá àeo traâng haåt coá 108 haåt. Tay möîi



ngûúâi cêìm möåt neán hûúng. Àêìu àöåi chung möåt maãnh vaãi vaâng thêåt daâi coá in nhûäng doâng chûä nhaâ Phêåt. Caác baâ àoåc cêu “Nam mö A di àaâ Phêåt”, àoåc kinh, kïí cöng ún cha meå, kïí caã vïì nhûäng sûå gian nan àau khöí cuãa kiïëp ngûúâi.

Huyïåt àïí àùåt aáo quan xuöëng àaä àûúåc àaâo tûâ trûúác theo sûå chó dêîn cuãa thêìy àõa lyá. Sau khi chön cêët xong, baâi võ coá tïn ngûúâi chïët àûúåc rûúác vïì nhaâ, àùåt lïn giûúâng thúâ, gêìn baâi võ cuãa töí tiïn. Höìn ngûúâi chïët àaä nhêåp vaâo baâi võ àïí con chaáu thúâ cuáng. Ngûúâi ta àaánh dêëu phña àêìu ngöi möå. Trûúác luác àoá, coá nhaâ sû lêìn traâng haåt, tuång kinh, cêìu cho linh höìn ngûúâi chïët àûúåc thanh thaãn núi thïë giúái bïn kia. Sau mêëy lêìn cêìu, cuöëi cuâng nhaâ sû nhuáng caânh cêy nhoã vaâo chiïëc cheán coá nûúác röìi vêíy ra xung quanh laâm bùæn lïn nhûäng gioåt nûúác “caânh dûúng,” Nhaâ sû cöë tònh ài xa ra chûâng vaâi meát àïí gia àònh khoác nhûäng tiïëng khoác giaä tûâ lêìn cuöëi. Moåi ngûúâi ra vïì.

Ba ngaây sau, gia àònh ra thùm möå, thùæp hûúng, nïën, cuáng rûúåu thõt, xöi, hoa quaã röìi vïì nhaâ cuâng ùn möåt bûäa cúm vúái nhau goåi laâ laâm lïî “ba ngaây”.

Ngaây nay, xaä höåi àaä thay àöíi vïì nhiïìu lônh vûåc, trong nïëp söëng vùn hoaá múái, nghi thûác tang lïî úã nûúác ta vûâa coá sûå kïë thûâãa nhûäng neát truyïìn thöëng cuãa dên töåc vûâa coá sûå tiïëp thu aãnh hûúãng nhûäng tiïën böå cuãa phong tuåc vùn hoaá phûúng Têy.



CHUYÏÅN ÀÖËT VAÂNG MAÄ...

Do sûå giao lûu vùn hoa lêu àúâi giûäa Viïåt Nam vaâ Trung Quöëc, tuåc chön cuâng vúái ngûúâi chïët nhûäng àöì vêåt vaâ duång cuå thên thiïët àaä coá aãnh hûúãng àïën nûúác ta. Moåi ngûúâi tiïëp nhêån lêëy möåt söë chi tiïët röìi “baãn àõa hoáa” theo caách söëng vaâ trñ tûúãng tûúång cuãa mònh...

Theo truyïìn thuyïët, vua Vùn Vûúng àúâi Chu chïët ài vaâi ngaây röìi laåi söëng trúã laåi do sai soát vïì söí saách giûäa Nam Taâo vaâ Diïm Vûúng. Vua àûúåc tham quan cuöåc söëng dûúái êm. Vò khöng ùn baát chaáo “luá lêîn” nïn tónh taáo maâ quan saát àûúåc cuöåc söëng úã àoá röìi laåi trúã laåi vúái dûúng thïë. Vua phöí biïën cho moåi ngûúâi thêëy rùçng úã dûúái êm phuã thiïëu thöën moåi bïì vaâ àïì xûúáng viïåc ngûúâi trïn dûúng thïë haäy gûãi àöì tiïëp tïë xuöëng cho ngûúâi thên úã dûúái êm phuã... Caác tön giaáo lúåi duång chi tiïët naây maâ baây veä ra nhiïìu chuyïån huyïìn hoùåc. Thïë laâ hònh thaânh möåt lúáp ngûúâi chuyïn saãn xuêët caác àöì duâng, àöì vêåt bùçng giêëy gûãi xuöëng” cho ngûúâi chïët bùçng caách àöët ài. Viïåc laâm naây laâ àöët vaâng maä. Nhûäng ngûúâi laâm vaâng maä chïë taåo ra àuã moåi thûá nhû nhaâ cûãa, sêåp guå, tuã cheâ choäng tre, nöìi, êëm, mêm, baát àôa, aáo quêìn, gêìy deáp, xe ngûåa, taâu thuyïìn, xe àaåp, hònh nhên, kñnh buát, traáp ùn trêìu, vaâng , tiïìn, vv...coá ngûúâi coân àöët caã ba tong, voäng loång gêìn àêy haâng maä coân coá caã xe maáy, ö tö, ti vi, tuã laånh, nhaâ ba têìng coân coá caã maái bùçng, tiïìn àö la mang daáng dêëp hiïån àaåi. Cuäng theo truyïìn thuyïët, nhûäng ngûúâi chïët khöng coá hoå haâng thên thñch, nghôa laâ khöng àûúåc tiïëp tïë qua viïåc thúâ cuáng laâ nhûäng cö höìn phiïu baåt, chó biïët tröng chúâ vaâo viïåc ài xin hoùåc àúåi chuát quaâ baánh vaâ mêëy húáp chaáo laá àa ngaây xaá töåi vong nhên rùçm ,thaáng bêíy. Hoå biïën thaânh nhûäng ma àoái, ài phaá phaách àiïìu caân dúã. Àoái ùn vuång, tuáng laâm caân maâ.

Trûúác khi àöët vaâng maä; gia chuã khêën vúái caác võ thêìn linh, xin chuyïín höå moåi thûá xuöëng cho thên nhên cuãa mònh theo àuáng tïn tuöíi. Khi àoá gia chuã ùn mùåc chónh tïì, àöët lïn möåt hoùåc ba neán nhang. Cuäng coá



luác àöët nùm neán, röìi vaái ba vaái, baây toã nguyïån voång cuãa gia chuã. Àöët möåt neán nhang goåi laâ têm nhang àïí toã loâng mònh àöëi vúái ngûúâi thên àaä khuêët, cuäng laâ coá sûå mong moãi àûúåc ngûúâi thên giuáp àúä àöët ba neán goåi laâ “cêìu nhang”, nhêën maånh yïu cêìu àûúåc che chúã moåi mùåt. Àöët nùm neán nhang laâ göìm caã “têm nhang” lêîn “cêìu nhang”.Tûâ trûúác àïën nay ngûúâi ta cûá tûúãng rùçng cûá àöët caâng nhiïìu caâng nhanh caâng töët . Khöng phaãi vêåy ngûúâi àöët tûâng boá nhang lúán, laâm khoái bay muâ mõt. Àoá khöng phaãi laâ thùæp nhang maâ chó laâ laâm cho moåi ngûúâi xung quanh bõ ngaåt vaâ khoá chõu maâ thöi.

Viïåc àöët vaâng maä cuäng tuây theo tuái tiïìn cuãa gia chuã. Giaâu thò veä vúâi vö kïí vaâ àuã àiïìu. Ngheâo thò giaãn àún hún nhiïìu. Baån coá thïí àûa ra 5 ngaân àöìng vaâ baão: “Baán cho töi 5 ngaân àöìng vaâng maä”. Thïë laâ baâ haâng hoùåc cö haâng hiïíu ngay, dûa cho baån möåt boá nhang chûâng 50 neán, möåt xêëp vaâng giêëy (vaâng laá) úã giûäa coá queát möåt söë vêåt ngên nhuä. Trïn lúáp ngên nhuä laâ maâu vaâng hoe, möåt xïëp giêëy baåc 5 àöìng cuãa ngên haâng êm phuã, möåt xïëp tiïìn àö la... Haâng nùm, möîi gia àònh coá chûâng 10 lêìn nhû vêåy cöång vúái hai lêìn giöî nöåi ngoaåi vaâ möåt lïî taão möå. Nhûng, ngaây 23 thaáng chaåp laâ ngaây tiïîn öng Taáo lïn chêìu trúâi thò nhaâ naâo cuäng phaãi sùæm thïm ba caái muä vaâ ba caái aáo giêëy. Ba ngaây Tïët phaãi coá thïm möåt nghòn vaâng thoãi. Àïën ngaây Nguyïn Tiïu, nhiïìu nhaâ mua thïm vaâi böå quêìn aáo vaâ möåt, hai con ngûåa. Tïët Àoan ngoå vaâ Tïët möìng ba thaáng ba cuäng sùæm thïm möåt chuát vaâng, maä. Ngaây rùçm thaáng baãy theo tuåc truyïìn laâ ngaây xaá töåi vong nhên. Ngaây naây dûúái êm phuã, moåi ngûúâi àûúåc “giaãi phoáng”. Trïn trêìn moåi ngûúâi thi nhau àöët vaâng maä. Nhûäng ngûúâi laâm haâng maä cúä bêåc thêìy chó cêìn laâm möåt vuå vaâo thaáng 7 êm lõch laâ àuã cho caã möåt nùm.

Nhûäng ngûúâi laâm haâng gioãi thûúâng laâ nhûäng ngûúâi úã laâng Maái (Àöng Höì), núi ven söng Àuöëng thuöåc Haâ Bùæc. Laâng Maái laâ quï hûúng cuãa laâng laâm vaâng maä vaâ tranh Àöng Höì nöíi tiïëng. Hai phêìn ba laâm vaâng maä vaâ möåt phêìn ba laâm nghïì veä, in tranh Tïët. Nhiïìu gia àònh laâm caã hai mùåt haâng. Chñnh hoå laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn ra múã cûãa haâng baán vaâng maä úã phöë Haâng Maä gêìn chúå Àöìng Xuên. Hoå saãn xuêët úã laâng Maái röìi àem haâng ra baán vaâ nhêån àùåt haâng úã phöë Haâng Maä.



Laâng Maái vaâ dên Haâng Maä rêët tûå haâo vïì ngûúâi cuå cuãa hoå laâ möåt nghïå nhên bêåc cao rêët àöîi taâi hoa tïn laâ Tö Vûúång. Chñnh cuå àaä àûúåc àûa vaâo cung vua àïí tröí taâi. Cuå tuên lïånh phaãi laâm möåt caái ngai vaâng bùçng tre vaâ giêëy àïí nhaâ vua àöët dêng caác võ vua àúâi trûúác. Ngai vaâng naây phaãi giöëng hïåt chiïëc ngai vaâng sún son thïëp vaâng maâ vua àûúng thúâi thûúâng ngöìi. Coá thïí coân àeåp hún. Khung, nan bùçng tre nhûng vûäng chaäi, coá thïí ngöìi lïn dûúåc. Khi hoaân thaânh taác phêím, öng Tö Vûúång sung sûúáng quaá, ngöìi ngay lïn chiïëc ngai. Quan thaái giaám tröng thêëy, vïì bêím vúái vua vïì töåi khi quên öng bõ giam vaâi ngaây. Trong nhaâ giam, öng xin àûúåc mêëy haåt gaåo, öng duâng moáng tay maâ khùæc lïn haåt gaåo nhûäng böng hoa tuyïåt àeåp. Vua Minh Maång laâ möåt öng vua nghïå sô, vöën mïën taâi, mïën caái àeåp. Öng laåi nhêån àûúåc mêëy böng hoa trïn vaâi haåt gaåo, liïìn múâi öng ra khoãi nhaâ giam, phong cho Tö Vûúång tûúác hêìu. Vïì àïën laâng, rêët nhiïìu ngûúâi àïën xin laâm hoåc troâ. Sau naây, ngûúâi chaáu cuãa hoåc troâ öng àaä tröí hïët taâi laâm maä maâ laâm ra möåt chiïëc thuyïìn Baát Nhaä. Thuyïìn daâi 2 meát, ngang 80 cm, coá ba, böën têìng. Phña àêìu thuyïìn coá võ thêìn linh oai phong chó huy. Hai bïn coá àuáng möåt trùm tay cheâo. Ngoaâi ra coân coá nhiïìu quan vùn, voä höå töëng “höìn” vïì “Têy Truác”. Chiïëc thuyïìn coá àïën vaâi trùm chi tiïët vaâi trùm hoa vùn, löång lêîy... Chiïëc thuyïìn naây àûúåc töíng àöëc Haâ Àöng Hoaâng Troång Phu mua vúái möåt giaá rêët cao àïí baây trong phoâng khaách höìi nùm 1938 - 1939. Àïën têån bêy giúâ, möåt vaâi laäo nghïå nhên coân söëng vêîn coân trêìm tröì vïì veã àeåp rûåc rúä, hoaânh traáng maâ rêët dên töåc cuãa chiïëc thuyïìn Baát Nhaä naây...

Khi gia àònh coân cuáng vaâo heâ (thaáng 4), ra heâ (thaáng7 ) hoùåc cuáng “dêng sao”, “giaãi haån”, coá muöën mua caác àöì vaâng, maä thò seä àûúåc caác chuã hiïåu heån chûâng vaâi ngaây hoùåc möåt tuêìn. Luác àoá, caác nhaâ saãn xuêët têåp trung nhau laåi, möîi ngûúâi laâm möåt phêìn viïåc, möåt cöng àoaån. Vñ duå nhû laâm möåt con ngûåa thò coá ngûúâi chuyïn àan nan, ngûúâi chuyïn veä hoùåc tóa caác hoa vùn, ngûúâi chuyïn lùæp raáp... Coá ngûúâi mang àïën têån nhaâ cho khaách. ÚÃã khu phöë chúå Giúâi coá mêëy ngûúâi sùén saâng ài chaâo haâng, chuyïín haâng. Trònh àöå marketing cuãa hoå rêët cao. Hoå noái ngoåt nhû roát mêåt vaâo tai. Hoå biïët roä nhûäng nhoám ngûúâi hay cuáng baái, tïë lïî hoùåc lïn àöìng. Hoå coân duâng caã àiïån thoaåi àïí thöng tin cho nhau hoùåc giao haâng.



Quaã thêåt, vaâng maä àaä coá nhiïìu mùåt haâng xûáng àaáng àûúåc goåi laâ nhûäng taác phêím nghïå thuêåt vïì nhiïìu mùåt. Chuáng trang trñ nöåi ngoaåi thêët cho caác miïëu, àïìn, am, àònh... bùçng nhûäng chiïëc noán, caác nhoám tûúång giêëy, hònh nhên, hoâm sùæc, voi, ngûåa, röìng, phûúång, rùæn v.v.. Àaä coá nhiïìu khaách nûúác ngoaâi tòm àïën mua vaâ coi chuáng laâ nhûäng àöì myä nghïå thuã Cöng laå maâ àeåp...

Mêëy xoám cuãa laâng P.T. (Thanh Trò, Haâ Nöåi) hêìu nhû àïìu laâm vaâng caã. Hoå laâm àuã moåi loaåi vaâng. Phêìn lúán laâ vaâng thoãi. Khung vaâng thoãi bùçng nan nûáa gêåp laåi Ngoaâi daán giêëy maâu. Vaâng thoi trùæng àïí rùæc theo caác àaám ma. Vaâng coá mùæt kñnh troân laâ àïí lïî caác võ thêìn linh. Vaâng nhiïìu maâu sùæc àïí cuáng caác thöí cöng, haâ baá hoùåc àïí cho caác linh höìn bú vú, khöng núi nûúng tûåa.

Baâ An vûâa múái mua àûúåc möåt gian nhaâ úã chúå Giúâi vúái giaá húâi. Nhaâ cuãa Nhaâ nûúác cêëp cho àûúåc chia ngay cho hai cêåu con trai. Höm àïën nhaâ múái, baâ múâi khaách khûáa àïën ùn uöëng. Baâ vui veã khoe riïng vúái nhaâ baáo àïí thöng caãm: “öng nhaâ töi vò laâ loaåi caán böå khaá cao cêëp nïn tiïëng laâ vïì hûu thêåt, nhûng laåi laâm chuã tõch cho vö khöëi höåi heâ. öng ta coân laâm cöë vêën cho mêëy cú quan nïn cuäng coá chuát böíng löåc. Caác con laåi àûúåc laâm nhûäng cöng viïåc “yïu tiïn”... Thöi thò, ngûúâi àúâi cuãa thïë öng nhaâ töi cuäng laâm àûúåc möåt ñt viïåc thiïån. Nhûng nûúác àúâi khoá lùæm. Thïë naâo cuäng phaåm phaãi chuát ñt àiïìu khöng thiïån vúái lûúng têm... Töi múâi thêìy cuáng laâm lïî cuáng caác võ thêìn linh. Töi mua thùèng 5 triïåu àöìng vaâng maä. Cuäng goåi laâ saám höëi vúái caác bïì trïn linh thiïng. Töi chi khoaãn naây röång raäi thò moåi ngûúâi cuäng ki.ïëm àûúåc àöi chuát (?!). Thïë laâ töi thanh thaãn, veån caã àöi àûúâng...”. Baâ Ngaãi cuäng hay àöët vaâng maä nhûng kinh tïë nhaâ baâ rêët khaá thò àaä àaânh. Nhûng baâ Tuáy thò úã hoaân caãnh núå nêìn chöìng chêët maâ vêîn àöët rêët nhiïìu vaâng maä. Thêåt àaáng traách. Cuöëi nùm Dêåu, baâ Loan ài thùm möå chöìng, àöët nhiïìu vaâng maä. Luác taân maä bay lïn, baâ khoác: “Anh tha thûá cho em...”.

Söë lûúång giêëy àïí cung cêëp cho thõ trûúâng vaâng maä rêët lúán. Coá àiïìu, khöng mêëy ngûúâi àïí yá, nhûng nïëu chuáng ta laâm nhiïìu con tñnh nhên lïn, chuáng ta seä thêëy. Noá coân tiïu thuå nhiïìu giêëy hún cöng nghïå laâm phaáo Tïët. Vò phaáo chó duâng trong mêëy ngaây Tïët. coân vaâng maä cûá àöët raãi



raác suöët nùm. Hún nûäa, laâm phaáo coá thïí duâng nhûng giêëy baáo cuä. Nhûäng giêëy duâng cho vaâng, maä, toaân laâ nhûäng loaåi giêëy töët vaâ àùæt tiïìn nhû: Giêëy têìu baåch, trang kim, giêëy ngoaåi, giêëy boáng kñnh, giêëy nhuöåm v.v.. Àaä àïën luác chuáng ta phaãi suy nghô àïën möåt söë lûúång giêëy to lúán duâng vaâo cöng viïåc khöng coá sûác thuyïët phuåc, khöng coá lúåi cho kinh tïë, xaä höåi vaâ vùn hoáa cuãa àêët nûúác.



BOÁI TUÖÌNG

ÚÃã Haâ Nöå;, nhûäng nùm trûúác àêy, vaâo dõp Tïët vaâ caã thaáng giïng laâ böå mùåt sên khêëu truyïìn thöëng laåi röån raâng hùèn lïn. Nhûäng raåp lúán nhû Sên Nhiïn Àaâi, Quaãng Laåc, Nhêåt Tên Ban. v.v... nö nûác “vaâo xuên”. Caác diïîn viïn àûúåc huy àöång triïåt àïí. Tûâ möìng mûúâi thaáng chaåp àïën rùçm thaáng giïng laâ giai àoaån boái tuöìng, nhûng khöng nhêët thiïët laâ xem tuöìng maâ caã cheâo vaâ caãi lûúng. Trong suöët thúâi gian naây, ngûúâi ta chó diïîn ba vúã nhû: Kiïìu, Phan Trêìn, Quan êm Thõ Kñnh. Möîi maân diïîn laåi chia ra nhiïìu lúáp nhoã. Vñ duå nhû úã Kiïìu, riïng maân thùm möå Àaåm Tiïn cuäng chia ra nhiïìu lúáp nhû: Kiïìu vúái ngöi möå, Kiïìu vaâ Vûúng Quan, Kiïìu Kim Troång, Kim Kiïìu thïì thïët...Hoå coá thïm vaâo nhûäng àoaån “cûúng” hoùåc “ngêîu hûáng” cho nhûäng lúáp tuöìng trúã nïn tûúi tùæn hún.

Vïì vúã Phan Trêìn, chaâng thû sinh Phan Têët Chaánh taâi hoa vaâ àeåp trai àïën thùm möåt ngöi chuâa. Chaâng say àùæm ngay tiïíu Trêìn Thõ Kim Liïn. Àöi trai gaái àoá yïu nhau vúái möåt möëi tònh maâ maäi têån bêy giúâ múái goåi tïn lïn àûúåc laâ “tònh yïu seát àaánh”. Ngûúâi cö cuãa Phan vaâ vaäi chuâa bïn khuyïn can chaáu khöng nïn laâm vêín àuåc loâng trêìn cuãa keã àaä ài nûúng cûãa phêåt. Phan liïìn traánh mùåt cö. Àïën chiïìu töëi, Phan leo tûúâng vaâo chuâa trong, gùåp möåt vaäi khaác, Phan nhúâ baâ àûa laá thû tònh cho Kim Liïn, baâ vaäi tûâ chöëi, Phan doåa tûå tûã eáp naâi baâ àûa thû. Höm sau, Phan êåp àïën àuáng luác Kim Liïn queát sên chuâa. Phan nùæm lêëy tay Kim Liïn àang cêìm chöíi, Phan baão: “khöng queát hïët àûúåc töåi löîi úã trêìn gian àêu” , röìi àûa tiïíu vaâo nhaâ oaãn tûå tònh vúái nhau. Sau àoá, chaâng vaâ naâng bõ àûa ra cûãa quan, öng quan “nghïå sô” naây liïìn maách nûúác baân cho Phan tùång Kim Liïn chiïëc quaåt vaâ Kim Liïn tùång cho Phan chiïëc khuy baåc àïí coi nhû hoå àaä àûúåc hûáa hön vúái nhau tûâ lêu nhû vêåy laâ àeåp loâng phaáp luêåt maâ cuäng xuöi àaåo tûâ bi Lúáp kõch diïîn rêët hay, xem maäi khöng chaán. Coân úã vúã Quan êm Thõ Kñnh thò khaán giaã ngaây xuên thñch nhûäng àoaån Thõ Mêìu lùèng lú tûâ daãi yïëm lùèng ài, noái ra miïång:



“Chaâng nhû taáo ruång sên àònh Em nhû gaái dúã ài rònh cuãa chua”. Vaâ caái àoaån Thõ Mêìu traách anh Nö: “Gioá xuên töëc daãi yïëm àaâo Anh tröng thêëy oaãn sao khöng vaâo thùæp hûúng”.

Ngaây xuên ngûúâi ài xem rêët àöng, nhiïìu ngûúâi maãi mï xem tûâ àêìu àïën cuöëi, coá ngûúâi xem vaâi caãnh röìi ra nhúâ ngûúâi àoaán àiïìu hung àiïìu caát. Caác öng thêìy boái naây ngöìi trïn möåt chiïëc chiïëu bïn caånh raåp haát, tûåa lïn chiïëc traáp sún àen. Khi gùåp caãnh diïîn ra trïn sên khêëu, hoå thûúâng noái nhûäng àiïìu töët àeåp àaåi loaåi nhû: Nùm múái xem gùåp tñch Phan Trêìn laâ töët lùæm, seä coá hyã sûå. Hoå trao àöíi vúái nhau vui veã.

Chaáu boái àuáng vaâo luác Thõ Mêìu lïn chuâa. Thõ Mêìu thò lùèng lú thêåt, nhûng khöng xêëu àêu. ÚÃã àúâi hoùåc ñt hoùåc nhiïìu, ai maâ khöng lùèng lú coá goåi laâ buåt...

Boái vaâo caái àêån êëy laâ hay àêëy. Kim Troång gùåp Kiïìu thò coân gò bùçng... Leä dô nhiïn, ngûúâi àûúåc giaãi boái cuäng vui veã “Vi thiïìng” cho ngûúâi “giaãi boái” möåt chuát tiïìn “mûâng tuöíi” khaá röång raäi. Vaâ caã hai phña àïìu hên hoan.



HÖÅI LAÂNG XÛA

Tûâ ngaây möìng 10 àïën 20 thaáng tû êm lõch haâng nùm, nhiïìu laâng trong vuâng Bûúãi (Ba Àònh, Haâ Nöåi) nhû laâng Thuã Lïå, laâng Àöng, laâng Höì, laâng Nghôa Àö Baái ên, laâng Caã... àïìu lêìn lûúåt vaâo höåi. Höåi naâo cuäng thûúâng coá hai phêìn laâ lïî vaâ höåi. Vïì phêìn lïî, caác laâng àïìu laâm lïî tûúãng niïåm caác võ anh huâng, tiïn liïåt, nhûäng ngûúâi coá kyâ tñch hoùåc öng töí caác nghïì thuã cöng àaä mang laåi cuöåc söëng cho dên laâng.

Laâng Caã (laâng Yïn Thaái) kïët húåp viïåc thúâ öng baâ baán dêìu Vuä Phuåc àaä hy sinh àúâi mònh àïí cûáu vua khoãi cún bïånh hiïím ngheâo vúái viïåc thúâ öng töí nghïì laâm giêëy öng töí nghïì laâm giêëy khöng àûúåc thúâ úã àònh nhûng coá möåt nhaâ thúâ riïng vúái têëm biïín sún son thïëp vaâng ghi böën chûä: “Baãn nghïå thêìn tûâ , öng cuäng àûúåc goåi laâ thaánh sû, coá muä maäo, cên àai.

Tïë thaánh úã àònh laâng Caã. Möåt caái àònh to àeåp, tiïu biïíu cho caác àònh Cöí Viïåt Nam Sên àònh röång thoaáng. Tam quan rêët cao coá nhûäng neát kiïën truác ngaã vïì Phêåt giaáo nhûng cuäng coá àöi neát maånh khoeã cuãa ÊËn Àöå giaáo. Luác tïë thaánh, chuã tïë phaãi laâ tiïn chó cuãa laâng. Böìi tïë, phuå tïë, caác võ coá vai vïë cao nhêët trong laâng khöng mùåc caác kiïíu aáo röìng phûúång loâe loeåt maâ ai cuäng mùåc aáo gêëm thêët thïí, ngoaâi laâ aáo thuång xanh lam, quêìn trùæng, àoáng khùn, ài haâi... Tröng hoå giaãn dõ maâ trang troång. Maâu sùæc cuãa gêëm àûúåc phuã nheå bùçng lúáp aáo thuång moãng dñnh laâm tön veã àeåp cuãa gêëm rung rinh kiïíu böëc buåi nhûäng chûä triïån, hoa vùn maâu sùæc ùn yá vúái phong maâu àoã tña. Caác võ chûác sùæc laâm nhiïåm vuå khaác thò nhêët loaåt mùåc aáo sa àen, khùn nhiïîu. Lïî hiïën thûåc thaánh öng laâ xöi deão, boâ beáo, vúái thaánh baâ laâ cúm nïëp thúm, gaâ maái gheå. Vúái thaánh töí nghïì giêëy thò cuáng cheâ kho, cheâ möång laâ mêëy moán ùn nöíi tiïëng cuãa vuâng Bûúãi do nhûäng nghïå nhên coá tñn nhiïåm cuãa caác phûúâng àûúåc cûã ra nêëu nûúáng vaâ chïë biïën.

Àaám rûúác cuãa laâng caã àûúåc bùæt àêìu tûâ xoám cêìu sau, qua xoám giûäa, xoám cöíng, ra àûúâng caái quan röìi laåi trúã vïì àònh. Àaám rûúác keáo daâi göìm



tröëng lúán coá giaá göî vaâ baánh xe, tröëng caái coá ngûúâi khiïng, chiïng, cöìng, haâng chuåc laá cúâ coá thïu chûä “Höåi” àuã maâu cuãa baãy sùæc cêìu vöìng, haâng chuåc laá cúâ àuöi nheo, caânh phûúán, long àònh, hai loång vaâng; baân tam sinh göìm thuã lúån, àêìu boâ, àêìu dï; baân cöî chay, taám quaåt löng, hai kiïåu lúán sún son thïëp vaâng do mûúâi saáu nam vaâ mûúâi saáu nûä thay nhau khiïng, taám loaåi vuä khñ cöí do taám öng giaâ cêìm ; hai choeá àûång nûúác giïëng quï hûúng v.v...

Ngûúâi xem höåi àöng nghõt. Nhiïìu trai traáng ùn mùåc kiïíu voä sô, muä aáo nhiïìu maâu sùæc rûåc rúä, haâo nhoaáng, trûúác ngûåc coá kïët hoa. Nhûäng cö gaái khiïng long àònh, chñt khùn nhung, mùåc aáo daâi maâu hoa àaâo, hoa lyá, thùæt lûng xanh hoùåc vaâng, quêìn luåa, giêy cûúâm, neát vui tûúi àêìy sûác söëng thïí hiïån trïn khuön mùåt. Caác cuå giaâ rêu toác baåc phú, tay cêìm baát bûãu tröng quùæc thûúác bûúác ài oai nghi. Phña trûúác laâ hûúâng baát êm liïn tuåc têëu nhaåc theo nhûäng luêåt lïå chùåt cheä nhûng laåi àêìy sûác hêëp dêîn. Ngûúâi xûa chuá yá nhiïìu àïën àaám phûúâng tuöìng, phûúâng cheâo. Caác àaâo keáp trong vai diïîn cuãa mònh ài theo àaám rûúác nghïnh ngang, muä truå lêëp laánh, cúâ cùæm sau lûng. Coá vai àöåi muä caánh chuöìn, veä mùåt, àeo rêu, ài uãng cao. Coá vai thaái sû àöåi muä bònh thiïn, mùåt möëc, ài hia. Hoaâng hêåu àöåi muä cûãu phuång, mùåc aáo vaâng, ài haâi phûúång. Voä tûúáng Taå ön Àònh coá àöi löng maây xïëch nhoån, trïn mùåt coá nhûäng neát gúån nhû vùçn höí tröng thêåt dûä döåi, àeo rêu saâm (liïn tu). Caác vai cheâo thò vûâa ài vûâa quaåt. Caã nhûäng vai hïì laâm cho nhûäng treã con chaåy nhöën nhaáo àïí xem têån mùæt laâ hïì möìi hay hïì gêåy. Sau àoá laâ mêëy traâng trai àoáng giaã con gaái, khoaác tröëng cúm ài laåi eão laã, noái nùng oãn eãn, liïëc ngang, chñt khùn vuöng moã quaå. Hoå àaánh phêën húi gùæt, ngûåc àöån. Ngûúâi ta goåi laâ nhûäng con àô àaánh böìng. Hoå laâm cho moåi ngûúâi cûúâi ngùåt ngheäo. Caác cö gaái thò àêëm nhau thuâm thuåp, cûúâi khuác khñch. Thónh thoaãng caác cö gaái “rúãm” naây laåi bêåp böìng mêëy tiïëng tröëng vaâ àûa mêëy neát muáa “giïîu àúâi”. Suöët ngaây diïîn ra caác troâ chúi nhû choåi gaâ, choåi chim, muáa sû tûã, àaánh àu.

ÚÃ xoám cêìu sau coá xêy möåt nhaâ cêìu coá giöëng cung caách möåt caái chuâa giaãn àún. úã àêy coá lïî Phêåt, laâm chay, chaåy àaân, phaá nguåc. Bïn caånh cêìu laâ möåt baäi röång dûång lïn möåt raåp haát bùçng tre, nûáa àïí töëi naâo cuäng coá phûúâng tuöìng, phûúâng cheâo thay nhau diïîn trong mûúâi àïm. Nhûäng tñch



troâ àûúåc moåi ngûúâi chúâ àoán nhû: Sún Hêåu, Àaâo Tam Xuên loaån traâo, Suyá Vên giaã daåi, Lûu Bònh Dûúng Lïî, Thõ Mêìu lïn chuâa... Diïîn viïn àûúåc àoán vïì trong nhûäng phûúâng höåi úã xa. Höm sau, ngaây höåi chñnh laåi coá haát aã àaâo goåi laâ hïët nhaâ tú thanh nhaä, khöng öìn aâo.



PHAÁO TRONG VÙN HOAÁ TRUYÏÌN THÖËNG

Àöët phaáo thïí hiïån niïìm vui àaä thaânh tuåc lïå úã nûúác ta àaä coá tûâ lêu àúâi. ÚÃã àêu coá tiïëng phaáo, khoái phaáo, xaác phaáo thò úã àoá coá niïìm vui nam, phuå, laäo, êëu.

Àaä tûâ lêu lùæm röìi, trong nhûäng ngaây vui, ùn mûâng, chuác tuång hoùåc nhêët laâ nhûäng ngaây Tïët Nguyïn àaán, nhaâ naâo cuäng àöët phaáo. Riïng vaâo nhûäng ngaây Tïët, phaáo, hûúng, traâ, mûát, rûúåu àûúåc coi laâ nguä võ vûâa thïí hiïån tñnh tinh thêìn vûâa thïí hiïån tñnh vêåt chêët cuãa ngaây Tïët.

Phaáo coá mùåt trong nhûäng ngaây lïî, Tïët thêåt àùçm thùæm, gùæn boá. Noá àaä ài vaâo thú, vùn, ca dao, àöìng dao. Coá cêu àöëi Tïët:

“Àò àeåt ngoaâi sên traâng phaáo chuöåt Om soâm trïn vaách bûác tranh treo”. Hoùåc nhû: “Thõt múä dûa haânh, cêu àöëi àoã Cêy nïu, traâng phaáo, baánh chûng xanh” . Coá nhaâ thú àaä viïët: “Thuãa beá em àeo chiïëc khaánh vaâng Quêìn àaâo xeã àuäng, aáo haâng lam Chên ài haâi àoã, tay thu phaáo...”

Tiïëng phaáo Têët niïn, tiïëng phaáo giao thûâa, àoán mûâng nùm múái laâ nhûäng êm thanh vaâ hònh aãnh àïí àúâi Phaáo cuäng thûúâng àûúåc àöët trong nhûäng dõp liïn hoan, múã cûãa haâng, cêët nhaâ múái, àöî àaåt, chuác thoå hoùåc tiïîn cha meå thoå trùm tuöíi vïì thïë giúái bïn kia v.v... Phaáo coân laâ àùåc trûng cho nhûäng maân muáa röëi nûúác. Nïëu khöng coá loaåi phaáo cuãa laâng Bònh Àaâ phöëi húåp vúái quaá trònh biïíu diïîn thò hiïåu quaã nghïå thuêåt seä keám ài rêët



nhiïìu. Nhû vêåy seä laâm mêët ài veã àeåp cuãa loaåi hònh nghïå thuêåt rêët àöåc àaáo cuãa Viïåt Nam.

Trong caác cuöåc höåi heâ, vaâo àaám, rûúác kiïåu, muáa lên, àaánh vêåt, khaão cúâ ngûúâi, bùæt traåch trong chum v.v... àïìu cêìn sûå coá mùåt cuãa phaáo. Àaám cûúái Viïåt Nam ghi laåi:

“Höm nay xaác phaáo àêìy àûúâng Ngaây mai xaác phaáo coân vûúng khùæp laâng...” Cö gaái lúä duyïn, than thúã vúái cö em:

“Ngûúâi la phaáo àoã rûúåu nöìng Maâ trong höìn chõ möåt voâng khùn tang”.

Bùçng quêån Cöng Nguyïîn Hûäu Chónh coá mêëy cêu thú nöíi tiïëng vïì phaáo:

“Kïu lùæm laåi caâng tan taác lùæm Cuâng mang möåt tiïëng úã trïn àúâi”.

Xûa, töí tiïn ta cho rùçng tiïëng phaáo vaâ viïåc àöët phaáo gêy nïn möåt hiïån tûúång phoãng theo tiïëng sêëm coá keâm caác aánh chúáp, mang laåi vuå muâa böåi thu:

“Luáa xanh nhúâ sêm Em àeåp nhúâ anh...”

Vò sêëm chúáp mang laåi mûa coá acide nitrique trong quaá trònh phaát àiïån àaä tûúái boán cho muâa maâng àûúåc tûúi têët caác cuå laåi tin rùçng, tiïëng phaáo coá khaã nùng xua àuöíi taâ ma, aám khñ...ÚÃ ã laâng Àöìng Ky coá cuöåc thi phaáo àêìu xuên. Hoå àöët caã nhûäng quaã phaáo khöíng löì daâi 8 meát vaâ coá àûúâng kñnh 0,6 meát. Bïn ngoaâi quaã phaáo laâ caã möåt cöng trònh nghïå thuêåt rûåc rúä vaâ cêìu kyâ. Ngûúâi ta baão rùçng, cûá nùm naâo phaáo nöí töët, xaác phaáo raãi ra nhû nhûäng caánh hoa àaâo laâ nùm êëy àûúåc muâa, dên khang vêåt thõnh. ÚÃã nûúác ta coá nhiïìu loaåi phaáo: phaáo taåch, phaáo àuâng, phaáo àiïån quang, phaáo dêy, phaáo xiïët, phaáo chuöåt, phaáo võt, phaáo keáo chûä, phaáo neám, phaáo beâo, phaáo böng, phaáo hoa, phaáo sao chöíi ...



Trûúác àêy, phaáo töìn taåi vaâ àûúåc khuyïën khñch saãn xuêët laâ vò noá coá lúåi ñch vïì nhiïìu mùåt: xaä höåi, vùn hoáa, kinh tïë... Coá nhiïìu núi nhû Bònh Àaâ, Thanh Oai, Cao Xaá Àöìng Ky vaâ möåt söë gia àònh coá truyïìn thöëng laâm phaáo àaä nhiïìu àúâi. Nhûng ngûúâi buön baán phaáo cuäng khöng ñt.

Phaáo laâ möåt neát àeåp vùn hoáa truyïìn thöëng cuãa dên töåc, nhûng do nhûäng lúåi ñch maâ phaáo àem laåi quaá lúán nïn con ngûúâi àaä laåm duång noá trong quaá trònh saãn xuêët vaâ sûã duång nïn phaáo àaä böåc löå nhûäng taác haåi nhêët àõnh àïën cuöåc söëng. Ngaây nay, phaáo khöng coân coá mùåt trong nhûäng ngaây vui, nhûng nhûäng hònh aãnh vaâ êm thanh cuãa phaáo vêîn coân vang voång maäi trong kñ ûác ngûúâi dên Viïåt Nam nhû möåt hoaâi mïìm khoá phai múâ.



CHÛÚNGIII:NGHÏÅTHUÊÅT ÊÍM THÛÅC



CÖÎÎ VAÂ MÊM CÖÎ HAÂ NÖÅI XÛA

Yïu cêìu cuãa möåt bûäa cöî lyá tûúãng vaâ tûúãng tûúång nùçm trong bia miïång:

Sún Têy àêåp àaá nung vöi Bùæc Ninh thò phaãi thöíi xöi nêëu cheâ Nam Àõnh hêìu àiïëu, hêìu xe Lö Khï, Haâ Nöåi cho nghe ca truâ...

Sau khi nhaâ chuã àaä coá lúâi, ngûúâi ta baão nhau ngöìi vaâo cho àuã cöî. Möîi mêm coá nùm hoùåc saáu ngûúâi, ñt nhêët coá hai ngûúâi hoùåc hai cùåp thên nhau. Cuäng coá thïí ba cùåp àïìu thên nhau thaânh möåt cöî. Chuã nhaâ tïë nhõ múâi nhûäng ngûúâi ùn yá hoùåc cuâng lûáa tuöíi ngöìi vaâo vúái nhau, nhûäng ngûúâi coá tûãu lûúång maånh hoùåc nheå vaâo vúái nhau, nhûäng ngûúâi bùçng vai phaãi lûáa vúái nhau vaâo möåt cöî. Àaân öng vaâo cöî vúái àaân öng. Àaân baâ vaâo cöî vúái àaân baâ...

Cöî laâ bûäa ùn àùåc biïåt coá tñnh chêët long troång, thên tònh àûúåc töí chûác trong gia àònh nhû: Cöî cûúái, cöî nhaâ àaám, giöî chaåp khao voång, ùn mûâng, chuác thoå cha meå.

Tïët v.v... Riïng cöî mûâng thoå cha meå laâ do con caái àoáng goáp caác con trai laâm nhûäng moán ninh, gioâ, moåc, nem... Caác con dêu vaâ con gaái laâm caác moán baánh röìi quêy quêìn ùn cöî vúái nhau. ÚÃã nhûäng gia àònh khaá giaã hoùåc thaânh phöë, cöî khai trûâ hùèn têët caã caác moán ùn maâ thûúâng ngaây duâng nhû dûa, caâ, caá kho, rau muöëng... Coá nhiïìu loaåi cöî: Cöî tûá quyá göìm 5 thûá haãi saãn chïë biïën thaânh mêm cöî, cöî cûúái coá xöi gêëc àoã, cöî nhaâ àaám coá xöi trùæng, cöî mùån,cöî chay... Coá mêm cöî möåt têìng, hai têìng hoùåc nùm têìng nhû úã 49 laâng quan hoå xûa.

Trûúác àêy, úã nöng thön cuäng nhû thaânh thõ àïìu coá nhûäng phûúâng nêëu cöî thuï do caác nghïå nhên saânh, thaåo, kheáo tay àaãm nhiïåm. Hoå thûúâng coá kyä thuêåt cao vaâ cha truyïìn con nöëi, coá àûúåc nhûäng moán ùn



truyïìn thöëng àöåc àaáo öng Kiïëm úã cöí Nhuïë biïíu diïîn giïët gaâ möåt mònh chó cêìn möåt chiïëc tùm tre voát nhoån.

Öng Khaán Truác úã Yïn Thaái giïët möåt con lúån möåt mònh, chó cêìn möåt voâ nûúác noáng chûâng 3 lñt. Trong phûúâng coá öng truâm laâ ngûúâi gioãi nhêët phûúâng rêët haänh diïån vïì tay nghïì cuãa mònh vaâ àûúåc ài thi thöë taâi nùng úã nhiïìu núi. Chuã yïëu laâ àïí lêëy tiïëng chûá khöng vuå vêåt chêët. Phûúâng trûúãng (truâm) goáp yá vúái nhaâ chuã, ra thûåc àún röìi chia nhau möîi ngûúâi laâm möåt hoùåc nhiïìu moán súã trûúâng.

Mêm cöî möåt têìng vïì cú baãn thûúâng göìm 5 baát: Boáng, miïën, mùng, moåc, chim, suáp, gaâ têìn vaâ 5 àôa: Gioâ, chaã, gaâ hoùåc võt luöåc, nöåm, saâo. Coá khi gia giaãm bùçng caác moán raán, nûúáng,quay hoùåc nem Saâi Goân. Xöi, cheâ àûúåc xïëp phña ngoaâi mêm àïí ùn sau cuâng... Baát nûúác chêëm coá höì tiïu, chanh, úát hoùåc caâ cuöëng úã giûäa mêm.

Khaách àùåc biïåt hoùåc khaách danh dûå àûúåc böë trñ ngöìi mêm giûäa úã gian giûäa. Möîi mêm coá möåt ngûúâi trong gia àònh hoùåc chuã ngöìi gheá caånh nhûng chó gùæp qua loa maâ chuã yïëu laâ àïí tiïëp khaách, goåi thïm moán, lêëy thïm rûúåu, nûúác chêëm, nûúác suyát, rau thúm, gia võ. Coá khi ngûúâi nhaâ ngöìi gheá àoá coá mùåt úã mêm naây röìi laåi sang mêm khaác.

Khi ùn, khaách noái chuyïån röm raã vui veã thûåc sûå. Coá khi ngûúâi mêm naây noái chuyïån vúái ngûúâi úã mêm bïn caånh. Möîi ngûúâi möåt phong caách ùn uöëng, möåt phong caách noái nùng. Têët thaãy àïìu àûúåc tön troång, thêåt thoaãi maái, khöng phaãi e deâ, giûä keä gò. Coá khi rûúåu ngaâ ngaâ, öng noå khaáy öng kia möåt cheán hoùåc toã thaái àöå vïì möåt sûå viïåc gò àoá. Àïën mûác gùng thò moåi ngûúâi noái chûäa cho nhau. Nïëu coá cuöåc tranh caäi chùng nûäa, hoå cuäng dïî tha thûá cho nhau maâ àöí löîi cho rûúåu ngon àêm ra quaá cheán. Nhûäng luác naây, mêm cöî Viïåt Nam seä thêåt àêìy àuã chêët àúâi, vûâa thiïng liïng vûâa dên daä.

Ngûúâi uöëng àûúåc rûúåu thñch nhûäng moán ùn coá keâm xûúng xêíu hoùåc nhû àêìu gaâ, caánh gaâ hoùåc moán nöåm coá àuã chua, ngoåt, cay,buâi gioân, mïìm. Rau thúm thûúâng göìm huáng laáng thúm ngaát, canh giúái thúm thanh cao hoùåc rau ngöí coá muâi thúm sùæc goån maâ dûä döåi.



Cöî úã miïìn Nam coá thïm caác moán goãi, chaã nûúáng ùn vúái rau xanh, khïë, chuöëi xanh, giaá àöî, laåc rang, baánh àa...

Mêm cöî Viïåt Nam thúm ngon, coá truyïìn thöëng lêu àúâi khöng cêìu kyâ nhûng coá àuã muâi võ, maâu sùæc. Trïn baát boáng coá nhûäng laát boáng trùæng ngoåc, àiïím mêëy laát trûáng traáng vaâng ruöåm, vaâi con töm àoã, vaâi quaã àêåu Haâ Lan xanh, nêëm hûúng maâu nêu.

Trïn baát miïën coá gan gaâ maâu vaâng àêåm, tiïët maâu àoã huyïët duå, thõt naåc maâu trùæng àuåc, möåc nhô àen maâu. ÚÃã giûäa coá möåt duám rau maâu xanh rúân. Khoanh gioâ thaái ra coá maâu trùæng ngon laânh, haânh cuã trùæng ngêìn, úát àoã hoùåc vaâng saánh trang àiïím cho baát nûúác chêëm vaâng nêu... Mêm cöî laâ möåt bûác tranh.

Ùn Cöî xong, khaách coân ùn xöi, cheâ hoa cau hoùåc cheâ cöëm, cheâ àöî àaäi röìi coân ra baân bïn caånh uöëng nûúác traâ, huát thuöëc laá. Baân bïn, caác baâ ùn trêìu.

Cuäng coá luác yïn ùæng hún, moåi ngûúâi thûúãng thûác tiïëng haát cuãa cö àaâo, tiïëng àaân àaáy cuãa keáp, tiïëng tröëng chêìu cuãa ngûúâi àaánh tröëng biïíu diïîn caác laân àiïåu ca truâ. Hoå laâ nhûäng nghïå nhên thêìn tònh vúái gia chuã hoùåc vúái vaâi öng khaách. Hoå coá caái thuá ài biïíu diïîn cho baån beâ, laâng xoám nghe. “Thïë naâo cuäng phaãi coá baâi: “Höìng höìng, tuyïåt tuyïåt”.

Luác ra vïì, chuã vaâ khaách chùæp tay trïn ngûåc, noái vúái nhau vaâi cêu quyá hoaá röìi cuâng vaái nhau vaâi caái. Caái kiïíu chaâo naây thêåt trang troång, thên mêåt, giaãn dõ coá àûúåm muâi Phêåt giaáo.

Möåt söë khaách vûâa thên tònh vûâa coá hoå vúái chuã nhaâ úã luâi laåi möåt chuát. Hoå nhêån phêìn mang vïì göìm möåt nùæm hay möåt múá xöi coá thïm miïëng thõt hoùåc quaã chuöëi. Àaä coá cêu: “ Coá xöi coá oaãn múái nïn phêìn”.

Cöî Viïåt Nam laâ caã möåt cöng trònh. Noá khöng phaãi laâ tiïåc cuäng khöng phaãi laâ liïn hoan. Noá coá caái àöåc àaáo cuãa noá. Coá àiïìu, ngaây nay caác phûúâng nêëu cöî thuï khöng töìn taåi nûäa. Kho taâng nghïå thuêåt êím thûåc cuãa Viïåt Nam cuäng mêët ài nhiïìu àiïìu quyá baáu. Phaãi chùng, caác nhaâ laâm bïëp bêy giúâ cêìn phaãi ài tòm laåi kyä thuêåt laâm cöî cuãa ngûúâi xûa àïí bûäa cöî Viïåt Nam vûâa dên töåc vûâa khoa hoåc vaâ xûáng àaáng coá mùåt úã nhiïìu nûúác



trïn thïë giúái. Êím thûåc cuäng laâ àiïìu thiïng liïng, laâ nghïå thuêåt, laâ vùn hoáa.



NHÛÄNG BÛÚÁC THÙNG TRÊÌM CUÃA PHÚÃ

Àaä tûâ lêu phúã laâ moán ùn quen thuöåc vúái ngûúâi Haâ Nöåi. Noá àaä thaânh möåt moán “nghiïån” nhû ngûúâi ta nghiïån thuöëc laá, thuöëc laâo, trêìu, rûúåu... Àïën nöîi, coá thïí noái laâ àaä coá möåt vêën àïì àûúåc àùåt ra: vùn hoaá phúã. Thêåt vêåy phúã ài àïën vúái têët caã caác têìng lúáp trong xaä höåi, coá mùåt suöët xuên, haå, thu, àöng; saáng, trûa, chiïìu, töëi. Ngûúâi ta àoán nhûäng gaánh phúã, xe phúã, hiïåu phúã ngon nhêët cuãa tûâng thúâi kyâ. Nhûäng gaánh phúã nhû phúã nhaâ Thûúng, chúå Höm, Cöëng Voång, Haâng Long, chúå Àuöíi... töìn taåi cuâng vúái tïn nhûäng “haâo kiïåt” nhû phúã Húåi guâ, Thanh, Hoái, Àêët, Luân, Hiïìn, raáng... Nhûng sûå nöíi tiïëng cuãa möîi haâng cuäng chó möåt thúâi röìi laåi nhûúâng cho nhûäng caái tïn khaác maâ qua ài khöng trúã laåi, giöëng nhû sûå nöíi tiïëng cuãa möåt vúã diïîn hoùåc nhûäng ngöi sao. Do àùåc àiïím êëy, phúã luön luön múái vaâ àêìy bñ êín.

Tûâ nhûäng nùm thoaåt kyâ thuãy cho àïën khoaãng nùm 1936, phúã chûa öín àõnh, vêîn coân trïn con àûúâng hoaân thiïån vúái sûå ganh àua cuãa caác gaánh, caác hiïåu, caác xe. Quaá trònh naây coá sûå àoáng goáp cuãa nhûäng ngûúâi saânh ùn, nhûäng ngûúâi ùn chúi, khaách caác xoám ùn chúi... Phúã luön àûúåc gia giaãm, caãi tiïën àïí thoaã maän caái “gu” thanh lõch vaâ nghïå thuêåt êím thûåc cuãa ngûúâi thaânh phöë. Ngûúâi ta àaä thay àöíi nhiïìu caách nhû cho vaâo nûúác duâng chêët ngoåt thûåc vêåt cuãa su haâo röìi thïm töm he, saåt suâng, huáng lñu, gûâng, xûúng lúån Khaách kïu lïn: khöng àûúåc. Röìi baát phúã àûúåc thïm chuát magi, tûúng úát caác loaåi rau thúm vö duyïn, laát caâ röët, mò chñnh. Ngûúâi saânh ùn la toaáng: “phúã rúãm, phúã caãi lûúng”.

Tûâ nhûäng nùm 1937 àïën 1952, phúã múái bùæt àêìu àõnh hònh, coá thïí àïën mûác goåi laâ “phúã cöí àiïín”. Nghôa laâ khöng thïí ngon hún àûúåc nûäa, khöng chï vaâo àêu àûúåc Naây nheá, baánh phúã deão, dai, böåt mõn trùæng bong. Nhûäng laát thõt boâ chñn àûúåc thaái to baãn maâ moãng, naåm gioân, möåt vaâi laá haânh hoa, xanh tûúi, nhaánh haânh söëng coá cuã maâu ngoåc thaåch nhuáng qua



nûúác duâng, vaâi súåi gûâng vaâng nhû tú, àöi laát úát àoã, úát vaâng, àöi ba laá huáng laáng, chuát höì tiïu soå trùæng. Nûúác duâng chó thuêìn xûúng xêíu boâ ninh vúái nûúác gûâng nûúáng...Nûúác duâng àûúåc ninh bùçng cuãi àuáng 12 tiïëng àöìng höì, nhûng khöng bao giúâ àïí nûúác söi suâng suåc. Múã nùæp thuâng nûúác duâng ra, möåt laân mêy khoái mú höì, thúm nûác àêìu phöë cuöëi phöë. Baát phúã àûúåc trònh baây àuã maâu sùæc haâi hoaâ nhû möåt bûác tranh. Nûúác duâng vaâng nhaåt, ngoåt àûúåm, ngoåt àêåm. Phúã laâ quaâ nïn chó möåt baát vúi, vûâa phaãi, möåt baát laåi muöën ùn baát nûäa, dêîu àaä húi no.

Thoaåt àêìu chó coá phúã chñn, röìi ngûúâi ta bùæt àêìu laâm phúã taái, cuäng àûúåc möåt söë ngûúâi hûúãng ûáng. Laåi möåt daåo, thuúã trûúác, thûá hai vaâ thûá saáu chúå khöng coá thõt boâ. Sûå viïåc naây àaä laâm xön xao laâng “phúã. Coá ngûúâi treo àoân gaánh. Möåt söë ngûúâi xoay ra laâm phúã gaâ. Nhiïìu ngûúâi nhêët àõnh khöng chõu ùn phúã gaâ. Nhûng àa söë ngûúâi nghiïån phúã, saáng ra khöng coá baát phúã, khöng chõu àûúåc, cuäng àaânh ùn phúã gaâ röìi cho rùçng: “Thöi cuäng àûúåc”. Lêu cuäng quen, nghô kyä, phúã gaâ tuy khöng àûúåc nhû phúã boâ, nhûng cuäng coá phong võ riïng. Phúã gaâ laâ bûác tranh luåa, nheå nhaâng. Phúã boâ laâ tranh sún maâi hoaânh traáng.

Sau naây, tûâ nhûäng nùm 1953 trúã ài àïën 1970, phúã taái vêîn laâ chuã soaái. Nhûng, giai àoaån naây, ngûúâi ta theo yá thñch múái, baát phúã àûúåc àêåp vaâo möåt hai quaã trûáng, boã loâng trùæng, möåt vaâi chiïëc quêíy, thïm rau thúm, muâi taâu vaâ laåm duång mò chñnh, böåt canh.

Baát phúã búát mêët phêìn “hûúng àöìng gioá nöåi”. Nöìi nûúác duâng loâ than àöët söi suâng suåc. Xûúng khöng ninh lêu nhû xûa maâ chúáp nhoaáng. Àùåc biïåt, tûâ nhûäng nùm 1975 àïën 1993, àêët nûúác thöëng nhêët, àöìng baâo Nam Bùæc chan hoâa vaâ nhêët laâ àïën thúâi “múã cûãa”, nhiïìu khaách nûúác ngoaâi cuäng mïën moán phúã thò baát phúã àêm ra nùång nïì, quaá taãi. Ngûúâi ta cho thïm caã mêëy viïn moåc, mêëy quaã trûáng, thõt thaái daây vaâ nhiïìu. Möåt thòa mò chñnh àûúåc töëng thùèng ngay vaâo baát phúã. Baát phúã gaâ àûúåc tùng cûúâng haâng chuåc miïëng thõt gaâ chùåt to goåi laâ phúã “dûä döåi” hoùåc phúã “quên khu”. Nhû vêåy, phúã àaä bùæt àêìu khöng phaãi loaåi ùn nïëm, loaåi quaâ saáng quaâ trûa nûäa maâ laâ ùn no thûåc sûå. Phúã nhiïìu chêët hún, “buåi bêåm” hún, “thûåc duång” hún theo vúái àúâi söëng xaä höåi.



Bêy giúâ, tòm àûúåc möåt hiïåu hoùåc haâng phúã Bùæc, phúã Haâ Nöåi ngon, mang àûúåc daáng dêëp phúã “Cöí àiïín” laâ húi khoá. Ngûúâi ùn phúã phaãi dùån doâ kyä lûúäng, têín mêín thò may ra ngûúâi baán phúã múái laâm “ûu tiïn” cho mònh àûúåc vûâa röìi, coá möåt baån Viïåt kiïìu kïí: àaä ài khùæp Paris àïí tòm möåt hiïåu phúã Bùæc ngon. Anh àaä toã ra rêët sung sûúáng khi àûúåc biïët nhiïìu hiïåu phúã mang daáng dêëp Haâ Nöåi vêîn laâ nhûäng hiïåu àùæt haâng nhêët.

Phúã coân nhiïìu chuyïån lùæm, nhiïìu baân caäi lùæm. Ngûúâi ta hoåp mùåt, chia tay nhau hoùåc hoaâ giaãi, laâm laânh vúái nhau qua phúã. Toã tònh, nhoäng nheäo, gùæn boá vúái nhau qua phúã. ÚÃã baát phúã cöí àiïín böëc khoái, ngûúâi ta thêëy caã thú, ca, nhaåc, hoåa. Chûá sao!



BUÁN CHAÃ

Cuå Höì Xuên Lan, 74 tuöíi múái úã Phaáp vïì. Cuå vïì nghó dûúäng úã quï hûúng, dûâng chên sau caã quaäng àúâi lang baåt kyâ höì khùæp traái àêët. Ngay ngaây höm sau, cuå àïën thùm chuâa Möåt Cöåt, àïìn Ngoåc Sún vaâ ruã mêëy ngûúâi baån vong niïn ài tòm haâng ùn gia truyïìn àïí tòm laåi caái hûúng võ àùåc biïåt gêy nïn möåt nöîi nhúá maâ cuå hùçng ao ûúác. Àoá laâ hûúng võ buán chaã. Cuå nhùæc laåi möåt chi tiïët vïì baâi viïët xûa cuãa taác giaã baâi “Haâ nöåi ba mûúi saáu phöë phûúâng” àïì cêåp àïën möåt ngûúâi ùn buán chaã maâ cûá bêng khuêng naáo nûác cho rùçng mònh àang àûúåc úã vaâo caái giêy phuát haånh phuác àûúåc nïëm möåt moán ùn cöí truyïìn maâ dûúâng nhû trïn àúâi naây khöng coá moán ùn naâo saánh àûúåc vúái noá. Ngûúâi khaách vûâa ùn vûâa coá caãm xuác bêåt lïn lúâi:

“Nghòn nùm vùn vêåt àêët Thùng Long Buán chaã laâ àêy coá phaãi khöng”. Hai cêu thú nöm na vûâa laâ thûåc maâ vûâa laâ mú àïí àaánh giaá möåt

moán ùn “phi phaâm”. Cûá möîi lêìn vïì àïën Haâ Nöåi, caác chõ Dung, chõ Quên, chõ Thaânh chuã caác khaách saån ngûúâi Viïåt Nam taåi Boác Àö (Phaáp) laåi vöåi vaâng goåi nhau ài ùn buán chaã.

Moán buán chaã àaä ài vaâo lõch sûã vùn hoaá dên töåc vaâ tûâ rêët lêu àaä àûúåc nhiïìu ngûúâi ûa thñch. Noá laâ möåt moán ùn kiïíu caách maâ sang troång. Noái àuáng ra, noá laâ möåt moán quaâ, ngûúâi ùn ùn nïëm, ùn hûúng ùn hoa chûá khöng vuå no. Möåt meåt buán chaã chó coá chûâng 200 gam buán, vaâi gùæp chaã, möåt ñt rau söëng vaâ nûúác chêëm àuã àïí thoâm theâm. Moán buán chaã àaä qua thûã thaách cuãa nhiïìu àúâi ngûúâi. Cho àïën giúâ, noá àaä trúã nïn möåt taác phêím nghïå thuêåt maâ khöng ai phaãi coá yá kiïën thïm búát gò nûäa. Noá àaä àaåt túái mûác hoaân thiïån maâ nïëu ai chûa nïëm buán chaã laâ möåt àiïìu àaáng tiïëc lúán. Àöëi vúái nhûäng ngûúâi úã Viïåt Nam söëng xa quï hûúng thò buán chaã cuäng “say” têëc daå kiïìu baâo nhû möåt baâi haát ru vêåy.



Xûa, úã laâng Phuá Àö (Tûâ Liïm) coá nhûäng nhaâ laâm buán riïng cho caác haâng buán chaã. Buán cho haâng buán öëc vaâ buán riïu taåp thö hún. Buán giao cho haâng buán chaã súåi nhoã hún vaâ thaânh phêìn böåt cuäng àûúåc tröån lêîn vúái möåt phêìn ba laâ böåt gaåo taám thúm. Ngûúâi ta khöng duâng têët caã laâ böåt gaåo taám thúm vò böåt naây coá nhûúåc àiïím laâ tuy coá thúm nhûng nhaåt nïn phaãi cho thïm möåt phêìn ba gaåo taám xoan vaâ möåt phêìn ba nûäa laâ gaåo gieá caái vaâo múái coá àûúåc võ àêåm àaâ vaâ àöå deão, dai. Thõt àïí ûúáp phaãi thaái miïëng vûâa, húi daây vaâ àuã caác thaânh phêìn cûáng, mïìm, naåc vaâ múä beáo, àûúåc ûúáp vúái nûúác mùæm coá höì tiïu, haânh hoa thaái nhoã vaâ àûúâng. Nûúác mùæm thûúâng duâng laâ “Nûúác mùæm Keã Àö, caá rö àêìm Seát” nhû moåi ngûúâi thûúâng ca ngúåi.

Nûúác mùæm Keã Àö thúm ngon, khöng coá muâi nhû caác loaåi nûúác mùæm khaác nïn chiïìu àûúåc caã nhûäng ngûúâi khoá tñnh nhêët. Thõt ûúáp àûúåc keåp vaâo que tre hoùåc àùåt lïn vó. Chaã nûúáng bùçng than hoa. Thaânh phêìn àûúâng coá trong nûúác têím cuäng nhû lûúång àûúâng trong baãn thên miïëng chaã àûúåc caramen hoaá cuâng böëc lïn möåt muâi thúm ngaâo ngaåt àïën nhûác muäi, kñch thñch dõch võ. Chaã nûúáng phaãi úã dûúái mûác chaáy seám vaâ úã trïn mûác chñn. Nûúác chêëm àoâi hoãi möåt kyä thuêåt pha chïë kheáo leáo phaãi coá liïìu lûúång, coá cung bêåc, thêåm chñ möåt chuát taâi hoa nûäa laâ khaác. Ngûúâi pha nûúác chêëm phaãi laâ ngûúâi saânh, thûåc nhi trò kyâ võ. Nûúác chêëm göìm nûúác mùæm, thïm dêëm, àûúâng, höì tiïu, úát, mò chñnh... Àöå ngoåt cuãa nûúác chêëm bùçng 1/3 àöå mùån vûâa phaãi. Nûúác chêëm phaãi pha àêåm lïn möåt nêëc laâm sao àïí phöëi húåp vúái nhûäng laát su haâo, caâ röët tröí hònh hoa laá xanh àoã vaâ rau söëng, rau thúm sùén coá chuát nûúác têím vaâo laâm nûúác chêëm nhaåt ài laâ vûâa àeåp. Nïëu pha vûâa phaãi ngay thò seä bõ nhaåt quaá.” ùn buán chaã maâ thiïëu rau söëng thò mêët hïët caã thi võ. Nhûng rau söëng laåi coá theo muâa. Coân rau thúm thò coá quanh nùm. Rau thúm thûúâng duâng laâ huáng Laáng vaâ kinh giúái. Muâa thu, àöng vaâ xuên thò duâng rau xaâ laách. Vïì muâa heâ thò duâng rau muöëng cheã vûâa gioân, ngoåt laåi buâi. Chaã thúm, ngon, deão, mïìm. Rau söëng tûúi maát. Su haâo hoùåc àu àuã vaâ caâ röët thò gioân vaâ buâi. Bao nhiïu chêët liïåu thò coá bêëy nhiïu võ ngoåt khaác nhau húåp laåi cöång vúái võ chua cuãa dêëm chuöëi, àêåm thúm cuãa nûúác mùæm, cay cuãa höì tiïu vaâ úát võ chaát dïî chõu vaâ húi hùæc cuãa rau thúm cuâng võ beáo ngêåy cuãa múä...



Ngûúâi ùn tûå gia giaãm àöå chua, cay sao cho àûúåc vûâa yá nhêët, coá thïí thïm chuát úát, tña tö àïí coá võ cay vaâ võ chaát dûä döåi hún.

Buán chaã rêët gêìn guäi vúái cuöåc söëng haâng ngaây vaâ cuäng laâ caã möåt nghïå thuêåt, giaâu chêët vùn hoáa, mang maâu sùæc àõa phûúng roä rïåt. Buán chaã gùæn liïìn vúái caác cuöåc hoåp mùåt, gùåp gúä hoùåc tiïîn àûa nhau trong caác gia àònh. Buán chaã luön nhùæn nhuã vúái chuáng ta rùçng, cuöåc söëng coá vö vaân nhûäng caái àeåp caái ngon, Haâ Nöåi tûå haâo coá chuâa Möåt Cöåt, Vùn Miïëu, coá con coâ bay laã bay la...coá mûát nguä võ. Haâ Nöåi cuäng tûå haâo vïì moán buán chaã cuãa mònh.



BUÁN THANG

Ngoaâi buán chaã, buán nem, buán chêëm nûúác mùæm chanh úát, buán àêåu raán mùæm töm, chuáng ta coân nhiïìu loaåi buán kiïíu chan canh nhû: buán riïu cua, buán mùng vúái chên gioâ, buán öëc, buán sûúân, buán doåc muâng, buán moåc v.v...àïìu rêët phöí biïën, rêët bònh dên chûa bao giúâ bõ moåi ngûúâi nhaåt tònh vúái chuáng.

Trong caác loaåi buán canh coá möåt loaåi buán maâ ngûúâi ta goåi chïåch tïn ài laâ buán thang. Buán naây cuäng laâ loaåi buán canh. Duâng chûä “thang” noá vùn veã hún chûä “canh”. Laâm buán thang cêìu kyâ hún, coá nhiïìu thaânh phêìn hún so vúái têët caã caác loaåi buán.

Buán thang àûúåc àúm vaâo baát sûá sang troång. Coá khi laâ sûá Giang Têy. Khöng ai àong buán thang vaâo baát saânh hoùåc baát àaân. Dûúái baát buán thang coân àûúåc loát bùçng möåt caái àôa. Ngûúâi ta ùn buán thang theo kiïíu ùn chúi, ùn nïëm thûúãng thûác caái phong võ vaâ taâi hoa cuãa ngûúâi laâm ra noá. Ùn buán thang khöng phaãi laâ kiïíu ùn lêëy no. Do àoá, buán thang laâ moán buán phong lûu, àaâi caác Laâm buán thang àïí thïí hiïån caái tinh tïë trong nghïå thuêåt êím thûåc truyïìn thöëng vaâ chûáng toã rùçng, moán naây rêët “xûáng miïång ngûúâi phong lûu”. Noá khöng keám bêët kyâ caác moán sún haâo haãi võ nhû long tu, yïën saâo baâo ngû. Nhûäng gia àònh ùn bûäa nay, lo bûäa mai khöng laâm buán thang. Chó ngêìn êëy thöi, buán thang àaä àaáng àûúåc tön phong laâ Nûä hoaâng cuãa caác moán buán. Do vêåy, ngûúâi ta baão buán sûúân hiïìn laânh, buán nïu dên daä, buán thang kiïu kyâ, thanh sùæc. Ngûúâi ta thûúâng töí chûác nhûäng bûäa buán thang vaâo nhûäng dõp trûúác hoùåc sau nhûäng ngaây lïî tïët, ngaây hoaá vaâng, khi coá dõp vui mûâng hoùåc tiïîn àûa, gùåp laåi nhau v.v.. Buán thang laâ buán tònh caãm. Laâm möåt bûäa buán thang thûúâng do möåt mïånh phuå, möåt ngûúâi chõ, möåt cö gaái naâo àoá tinh thaåo gia chaánh vaâ àûúåc sûå tñn nhiïåm cuãa moåi ngûúâi àiïìu khiïín. Dûúái tay ngûúâi àoá, coá cö em, baån hoùåc cö chaáu nhoã giuáp viïåc vaâ chêëp haânh nhûäng lúâi sai baão. Thaânh phêìn



buán thang phêìn naâo mang tñnh têåp thïí. Caác thaânh viïn àûúåc múâi ùn buán thang thûúâng khöng ùn mùåc xuïình xoaâng maâ chaãi chuöët, trang troång möåt chuát.

Dû võ vaâ dû êm cuãa baát buán thang àïí laåi dai dùèng. Thêåm chñ cuöåc àúâi goåi laâ miïëng ùn nhúá àúâi.

Ngöìi vaâi mêm buán thang gia àònh yïu cêìu: ùn ngon, khöng khñ vui, ngûúâi thaãnh thúi.

Buán duâng cho buán thang laâ loaåi buán àùåc sùæc vúái núi saãn xuêët. Töët nhêët laâ laâng buán Phöë Àö súåi buán nhoã, coá àöå mõn, àöå huát nûúác cao. Moåi ngûúâi keán khoang gioâ ûúác Lïî coân thoaáng loâng àaâo. Miïëng gioâ àûúåc thaái moãng, hònh chûä nhêåt. Thõt gaâ choån loaåi gaâ quï, chên chò, xeá nhoã, trùæng noän. Khöng lêëy bò. Ruöëc thõt lúån vaâ ruöëc töm he phaãi böng túi. Trûáng gaâ àûúåc traáng moãng, khöng xaác quaá cuäng khöng nheäo quaá, àûúåc thaái ra thaânh nhûäng miïëng chûä nhêåt vaâ nhûäng súåi dêy tú höìng.

Thõt gaâ, xûúng gaâ, caánh gaâ, xûúng lúån àûúåc ninh lïn laâm nûúác duâng. Nûúác duâng muöën àaåt loaåi cao cêëp phaãi coá töm he cho dêåy muâi vaâ coá àûúåc neát àùåc trûng cuãa buán thang. Thúâi gian gêìn àêy coá cho thïm myâ chñnh. Nûúác duâng phaãi trong vùæt, khöng coá vaáng. Trûúác khi ùn buán thang, ngûúâi ta thûúâng nïëm chuát nûúác duâng, xuyát xoa, gêåt guâ khen hoùåc chï kñn àaáo, àaánh giaá. Do vêåy nûúác duâng thay rûúåu khai võ vaâ quan troång lùæm. Kyä thuêåt cho muöëi vaâo nûúác duâng laâ khoá nhêët. Ngay ngûúâi laâm bïëp cao thuã cuäng khöng daám chuã quan. Hoå phaãi duâng phûúng phaáp chiïët trung. Nïëu thõt, trûáng, töm, gioâ, ruöëc... maâ àêåm thò buán mùån. Nïëu chuáng nhaåt, thò buán caâng nhaåt.

Nhûäng súåi buán àûúåc chêìn trong nûúác söi röìi vêíy cho kiïåt nûúác, àúm vaâo baát vúái söë lûúång vûâa àeåp. Nghôa laâ nhiïìu quaá seä laâ thö, ñt quaá seä laâ baåc. Xïëp àùåt nhûäng miïëng gioâ trùæng höìng, miïëng trûáng vaâng tûúi, mêëy laát thõt gaâ trùæng phau, ruöëc töm he àoã vaâng, nhuám súåi tú höìng vaâng xuöåm, mêëy muä nêëm maâu nêu v.v..lïn mùåt buán...Laâm sao cho khi chan nûúác duâng bûác khoái vaâo tröng phaãi àöång àêåy, soáng saánh maâ ûa nhòn.

Baát buán àûúåc thùng hoa qua vaâi gioåt caâ cuöëng. Ngûúâi ta ùn buán thang vúái vaâi laá rau rùm, canh giúái vaâ baát nûúác mùæm con àïí bïn caånh, coá



ngûúâi thñch muâi võ maånh hún, coá thïí tûå cho thïm vaâo möåt chuát mùæm töm.

Moåi ngûúâi gùæp trûáng, thõt... ùn vúái buán. Thónh thoaãng laåi huáp thòa nûúác duâng möåt caách say sûa. Àêy laâ àöång taác vaâ têm tònh cuãa ngûúâi cêìm tröëng chêìu trong buöíi diïîn tuöìng hoùåc ngûúâi àaánh tröëng thûúãng thûác gioång haát cuãa àaâo nûúng trong ca truâ. Moåi ngûúâi ùn thong thaã, nhoã nheå, lõch sûå, vûâa ùn vûâa noái chuyïån vui veã thên tònh. Khi gioá heo may vïì, ùn buán thang thêëy êëm. Vaâ caãm thêëy maát meã khi gioá nöìm Nam goåi.

Haâ Nöåi laâ quï hûúng cuãa buán thang. Noá thûúâng àûúåc töí chûác úã caác gia àònh. Nhûng úã caác phöë cuäng coá möåt söë hiïåu buán thang. Nhûäng nùm tûâ 1940 àïën 1944 úã Haâ Nöåi cuäng coá möåt söë hiïåu baán buán. Nhûng hiïåu chaã raán, buán thang nöíi tiïëng nhêët, lõch sûã nhêët, ngon nhêët laâ hiïåu buán thang Tïë Myä. Nay úã söë nhaâ 33 Haâng Quaåt. Cho àïën têån bêy giúâ, ngûúâi Haâ Nöåi chûa hïì quïn caái tïn Tïë Myä maâ coân têëm tùæc lúâi khen.

Buán thang! Ngûúâi ta nhùæc àïën noá möåt caách caãm àöång noá coá tïn xûáng àaáng trong êím thûåc truyïìn thöëng dên töåc Viïåt Nam. Àoá laâ moán ùn rêët Haâ Nöåi vaâ cuãa Haâ Nöåi ngaân nùm vùn vêåt. Noá seä coân söëng maäi vúái ngûúâi Haâ Nöåi saânh ùn vaâ tïë nhõ.



THÕT CÊÌÌY, QUAÁN THÕT CÊÌY LAÁI CHOÁ

Hoå coá 4 ngûúâi. Trong bûäa cheán taåi phöë choá Nhêåt Tên vaâo dõp Tïët, hoå àaä ngaâ ngaâ say. Mùåt hoå àoã bûâng. Tuy vêåy, hoå vêîn hùng haái “chiïën àêëu”. Ngûúâi thò hai chên bùæt cheáo ra daáng hïí haã, ngûúâi ra daáng tû lûå möåt chuát. Ngûúâi thûá ba ngûãa mùåt lïn trúâi, neám goån nhûäng miïëng döìi choá vaâo miïång nhai nhöìm nhoaâm. Ùn thõt choá khöng nhû ùn Cöî. Phaãi thêåt thoaãi maái. Ngûúâi ta khöng phaãi giûä yá tûá trong cûã chó vaâ lúâi noái. Caá tñnh cuãa ai thïë naâo biïíu hiïån ra thïë àêëy.

Trïn chiïëu ùn, ngoaâi moán xaâo vaâ nhûåa mêån àûång vaâo baát, vaâi moán khaác àïìu àùåt trïn laá sen vaâ laá chuöëi. Nhû vêåy, bûäa ùn coá caái muâi võ hoang sú cuãa dên luåc lêm tûá chiïëng kiïíu Löî Trñ Thêm hoùåc nhû nhûäng öng sû höí mang trong caác chuyïån kïí dên gian.

Ùn thõt choá thò phaãi ài àöi vúái rûúåu. Nhûng chó coá rûúåu quöëc luãi, rûúån trùæng hoùåc cuâng lùæm laâ rûúåu cêím múái laâ nhûäng baån àöìng haânh thñch húåp. Khöng ai uöëng rûúåu muâi, whisky hoùåc Napoleon hoùåc bia vúái thõt choá.

Àang ngaâ ngaâ húi men, böîng möåt võ khaách luåc vêën nûä chuã quaán möåt caách xaách meá vaâ cúåt nhaã:

Baâ chuã choá, töi thêëy bûäa höm nay, mêëy moán naây àêu phaãi cêìy tú? Thûa öng anh. Töi tûúãng öng anh laâ ngûúâi loäi sûå àúâi! Töi xin coá yá

kiïën laâ nïëu bûäa cheán chó toaân laâ thõt cêìy tú seä nhaåt nheäo. Lúán buâi, beá mïìm, öng anh aå. Phaãi caã tú caã cûáng, noá múái àuã muâi...Nûä chuã quaán àaáp laåi. Öng khaách ngöìi caånh vöî àuâi àaánh àeát möåt caái: Àuáng àêëy. Khaá lùæm, traã lúâi khaá. Töi chùèng gò cuäng àûúåc quen biïët cö chuã tûâ caái höìi úã Tröi. Àêëy öng anh biïët àêëy. Laâng Tröi chuáng töi cung cêëp hùèn möåt nûãa thõt choá thaânh phêím cho Haâ Nöåi, möí, thui, luöåc, laâm löng chó möåt loaáng laâ xong. Àêy laâ núi liïn laåc. Söë lúán choá möí úã Tröi mang ra àêy röìi toaã ài khùæp nöåi thaânh. Bêy giúâ, töi múã quaán laâm thõt cêìy 7 moán. AÂâ, maâ gêìn àêy



khöng chó coá 7 moán maâ coá thïí 10 moán hoùåc hún nûäa. Caãi tiïën múái! Töi nghô àûúåc mêëy moán cöí truyïìn, giaá nhû Nhaâ nûúác hay nûúác ngoaâi coá liïn doanh, töi cuäng khöng vaâo. Töi àaä qua caái àêån nuöi choá, laái choá röìi múái múã quaán. Töi chó liïëc qua möåt caái laâ biïët con choá nùång bao nhiïu, thõt àêåm nhaåt, àùåc xöëp khi luöåc bõ ngoát... ra sao.

Thïë baâ coân nhúá öng laái Caão chûá? Vêng. Nhúá chûá, “Cûåu chiïën binh” cuãa chúå choá. Daåo êëy, úã löëi caái baäi chên àï lïn cêìu Long Biïn sang Gia Lêm laâ

núi têëp nêåp buön baán choá. Àoá laâ chúå choá. Caác laái buön tûâ nhiïìu núi mang choá àïën baán. Hoå mang trïn nhûäng chiïëc xe àaåp tröng caâ khöí maâ vûäng chùæc hai hoùåc ba cuäi choá. Nhûäng tay àaáo àïí múái laâm àûúåc laái choá. Chùèng ai bùæt naåt àûúåc hoå. Hoå ùn mùåc nhïëch nhaác, daáng àiïåu ngang taâng, ùn to noái lúán, baåo möìm baåo miïång, xï dõch khùæp núi, nhiïìu meåo vùåt...Àoá laâ nhûäng àùåc àiïím sú qua cuãa hoå. Nhiïìu khi toã ra phoáng tuáng, röång raäi. Trong àoá, thónh thoaãng coá xen vaâo möåt hai laái laâ nûä laåi caâng àùåc biïåt. Coá thïí laâ do gia caãnh eáo le, tònh tang lúä nhõp, giêån thên giêån àúâi hoùåc thuöåc loaåi nûä tñnh “dûä döåi” múái chõu laâm caái viïåc naây. Nûä chuã quaán L.L úã vaâo nhûäng trûúâng húåp àoá.

Cö àaä hún 30 tuöíi. Chûa chöìng con nhûng böì bõch thò nhiïìu. Möåt höm ài mua choá úã Baát Traâng, chuã nhaâ àùåt giaá 50 ngaân àöìng. Cö biïët rùçng àoá laâ giaá mïìm. Tuy vêåy, Cö vêîn eáp giaá vaâ traã 30 ngaân àöìng. Chuã nhaâ yá khöng muöën baán. Cö àûa àêíy vaâi cêu, nùæm tai choá vaâ àuáng caái khaác laâm choá khöng nhuác nhñch àûúåc röìi giú cao thùèng lïn. Cö baão: “Chó 30 ngaân thöi”. Thoaáng thêëy chuã nhaâ vêîn chûa àöìng yá, cö liïìn thaã con choá àaánh “ bõch” möåt caái xuöëng àêët àuã àïí choá choaáng vaáng vaâ ài khêåp khiïîng, suãa lïn àau àúán. Thïë laâ choá laânh thaânh choá queâ. Chuã nhaâ àaânh cheáp miïång àöìng yá baán. Thïë laâ khïu mua àaä àûúåc húâi.

Cö coá caãm tònh vúái baác laái Caão. Baác laâ loaåi kyâ cûåu. Trûúác khi trúã thaânh laái choá, baác àaä bûún chaãi qua haâng chuåc nghïì khaác nhau. Nhûng baác baão söë baác khöng giaâu chó nhaân nhaä phong lûu laåi coá thò giúâ ài du ngoaån lang thang. Nghïì naây thñch húåp vúái baác. Baác tûå liïåt mònh vaâo haång ngûúâi àaä thöng hiïíu caái “nûúác àúâi”. Möåt höm L.L muöën mua laåi con



choá “Vïån cuãa baác ngay taåi chúå choá cho möåt ngûúâi baâ con. Con choá àûúåc caã maä lêîn thõt. Choá Haãi Dûúng maâ. Choá ngon nöíi tiïëng laâ úã vuâng naây. Haãi Dûúng coá nhiïìu gia àònh chuyïn mön nuöi haâng àaân choá thõt, moåi núi maâ caã haãi Phoâng, Thaái Bònh, Haâ Nöåi, Haâ Bùæc àïìu phaãi vïì àêy mua choá thõt. Con choá Vïån àûúåc L àoaán nùång chûâng 20kg trïn dûúái möåt chuát. Nhûng baác laái Caão baão: “Cö L aå. Con Vïån naây 25kg. Tiïìn thò khöng thaâãnh vêën àïì, chó traách cö maâ coân nhòn noá coá 20kg thöi.

Em nhòn laâ khöng sai. Coá chùæc khöng” Chùæc. Cuöåc naâo. Thò cuöåc, 5 xêåp. Khöng cuöåc tiïìn. Em khöng thïí naâo thua cuöåc. Baác laái Caão nhaáy nhaáy böå ria meáp kiïíu Nhêåt Baãn, mùæt hêëp haáy noái:

“Töi maâ thua thò cö cûá nhöí vaâo mùåt töi, cö cûá cho töi möåt trêån nhû höm qua ngûúâi ta xûã lyá tïn keã cùæp ...”

Em maâ thua, em traã baác 5 xêåp. Àaä baão khöng àöë tiïìn maâ Thïë em thua thò sao? Cö thua êëy aâ? ...Töi chó cêìn... “àaánh” möåt caái. Cö L àoã mùåt xêëu höí,

biïët mònh bõ “höë”. Cö ài vï ì phña búâ àï. Chùèng noái gò. Baác laái Caão goåi laåi, cö vêîn ài thùèng. Khöng àaáp laåi. Tuy vêåy, tûâ àoá cö coá caãm tònh nhiïìu vúái baác laái Caão vaâ hai ngûúâi thûúâng buön chung vúái nhau, vaâ bêy giúâ cö trúã nïn möåt chuã quaán thõt choá tûúng àöëi coá tiïëng ngay giûäa Haâ Nöåi. Quaán luön luön coá nhûäng laân gioá thúm cuöìn cuöån, öì aåt, quyïën ruä, thöíi vaâo toaã ra khùæp xung quanh. Viïåc quaåt chaã choá àïí böëc lïn möåt muâi võ quen thuöåc, cuäng laâ möåt viïåc quaãng caáo sùæc saão chùèng cêìn chûä nghôa vùn chûúng gò caã. Àoá vûâa laâ vúä loâng, vûâa laâ àónh cao cuãa nghïå thuêåt quaãng caáo.



Cö L biïët roä hoaåt àöång cuãa möåt söë quaán haâng thõt choá àûúåc moåi ngûúâi trêìm tröì. Cö coá tham khaão yá kiïën cuãa caác võ sû phuå maâ coá àûúåc nhûäng nhêån àõnh xaác àaáng khöng chï vaâo àêu àûúåc. Nhêåt Tên thò gioãi vïì caác moán naåm, ninh gaáy vaâ àuâi, laåi nöíi tiïëng vïì xuån vaâ “böëc maã”. Thõt choá Haâng Lûúåc gioãi vïì thõt luöåc. Hoå khöng luöåc maâ hêëp kheáo lùæm. Ö Quan Chûúãng thò àûúåc moán nhûåa mêån mêìu höí phaách chûa cûãa haâng naâo theo kõp. Àoá laâ loaåi nhûåa mêån 4 lûáa, ra nhiïìu nhûåa, àêåm àaâ àuã nùm muâi. Moán xaâo lùn thõt naåc vaâ xaâo àuâi coá cùèng cheã ra, xûúng coân dñnh chuát thõt, thoaáng võ ngoåt cuãa àu àuã xanh, mêëy caánh haânh tröi nöíi trïn vaáng nûúác duâng lao sao múä...thò Nhêåt Tên àaåt àïën trònh àöå àiïu nghïå. Moán döìi choá göìm mêëy loaåi thõt, múä choá, àêåu xanh, laåc, tiïët... Àaão qua múä choá thêåt nhanh, qua luöåc röìi laåi àaão qua múä àïí noá gêìn giöëng nhû nûúáng, thò Hoaã Loâ vaâ Baát Àaân laâ hai núi àaáng kñnh nïí. Ngûúâi ta baão: “Söëng úã trïn àúâi, ùn miïëng döìi choá, thaác xuöëng êm phuã biïn coá hay khöng”. Nhûng phaãi laâ döìi choá Hoaã Loâ hay döìi choá Baát Àaân, chúå êm Phuã vaâ gêìn chuâa Baâ (àïìn Hai Baâ) nöíi tiïëng vïì moán choá luöåc vaâ baán choá caã con àïí ngûúâi mua vïì chïë biïën. Chúå Bûúãi vaâ gêìm cêìu cûá àöång baán thõt choá goái. Ngûúâi mua mang ài chöî khaác ùn, khöng cêìn noái nùng, dùån doâ nhaâ haâng gò caã. Nhaâ haâng thaái möåt ñt thõt, tuyâ chöî thõt maâ thaái àêåm hoùåc thaái moãng dñnh, möåt vaâi miïëng döìi keâm theo huáng choá, riïìng, muöëi, úát, mú löng tam thïí röìi goái vaâo laá sen hoùåc laá dong riïìng. Ngoaâi cuâng laâ maãnh giêëy baáo röìi àûa cho khaách mang vïì. Nhaâ haâng chùèng bao giúâ bõ khaách haâng chï traách. Ài ùn thõt choá, ngûúâi ta choån moán ngon, choån quaán, choån caã chuã quaán. Haâng chuåc nùm trúã laåi àêy, nhûäng võ chuã quaán nhû caác öng T, Cêìu Guöåc, S. Nhêåt Tên, Q. phöë Thuöëc Bùæc, N. Haâng Kïnh, öng Ban Cöëng cêëm.v.v... àûúåc liïåt vaâo haâng sû phuå.

Cö L àûúåc liïåt vaâo haâng chuyïn gia söë 1. Nhêët laâ Cö laåi laâ nûä. Cö coá thïí noái chuyïån vïì choá vaâ caác moán ùn vïì choá haâng tuêìn khöng hïët chuyïån. Cö coá àuã tû liïåu àïí viïët nïn quyïín giaáo khoa thû vïì choá vaâ thõt choá .

Thûåc ra, tûâ trûúác àïën nay thõt choá coá 7 moán cú baãn: nhûåa mêån, luöåc, xaâo, xaáo, döìi, chaã, naåm. Coá khi theo yïu cêìu cuãa khaách maâ coá caã gioâ choá. Moán naây nhû kiïíu goãi gioâ thuã. Coá àiïìu nguyïn liïåu coân coá thïm möåc



nhô, riïìng. Gêìn àêy, ngûúâi ta àûa vaâo 7 moán cú baãn maâ taåo ra thïm nhiïìu moán dêîn xuêët. Muöën laâm thïë naâo thò laâm, ngûúâi ta phaãi tuên theo nhûäng àiïìu nhêåp mön sú àùèng, nhêët laâ thõt cêìy non khöng bao giúâ tham gia vaâo nhûåa mêån hoùåc xaâo vò thõt seä ngoát ài nhanh choáng. Thõt choá ngon nhêët, àùæt nhêët laâ con choá úã thúâi kyâ chuêín bõ ài tú. Choá thui cuäng cêìn “möng maái”. Phaãi quêåt múä khùæp mònh choá trong quaá trònh thui. Phaãi thui cho da coá nhûäng vïët núã nhoã suâi vïåt trùæng röìi “möng maá”! tiïëp tuåc cho choá thïm phêìn hêëp dêîn. Viïåc “möng maá” laâ caã möåt kyä thuêåt. Meã àïí nêëu nhûåa mêån phaãi laâ thûá meã ngêu.

Ngûúâi ta chùèng bao giúâ ùn thõt choá möåt mònh. Bao giúâ cuäng phaãi coá baån, coá tri kyã àïí têm sûå, àïí khoác cûúâi vaâ say sûa vúái nhau. Hoå thûúâng ùn lai rai. Bûäa ùn coá keâm theo buán vaâ baánh àa. Thõt choá böí, nhiïìu àaåm. Àoá laâ loaåi thõt àöåc nhêët ùn àïën no maâ khöng chaán. Àaä coá nhiïìu ngûúâi goåi têng böëc noá lïn laâ “thõt röìng”, thõt “höí àöìng bùçng”. Nhûäng tónh phña Nam Trung Quöëc goåi thõt choá laâ “thõt thúm” (hûúng nhuåc).

Moán thõt choá cuãa Viïåt Nam cuäng àûúåc nhiïìu khaách nûúác ngoaâi ûa thñch. Àaä coá nhiïìu nûúác àïën múâi chuyïn gia Viïåt Nam vïì daåy chïë biïën caác moán thõt choá. Noá àaä ra ngoaâi biïn giúái Viïåt Nam vaâ giûä möåt vai troâ àöåc àaáo trong nghïå thuêåt êím thûåc truyïìn thöëng cuãa Viïåt Nam.



CHAÃ CAÁ

Phöë Chaã Caá laâ möåt phöë nhoã. Vaâo thïë kyã 19, àêy laâ núi baán caác loaåi sún ta. Àïën àêìu thïë kyã 20, coá möåt gia àònh múã haâng chaã caá. Nhûng úã thïë kyã 18, caã quaäng naây nùçm giûäa doâng söng Tö lõch, caã möåt vuâng söng nûúác mïnh möng. Ngûúâi ta ài laåi bùçng àoâ. Hai bïn búâ söng laâ chúå baán caá àuã loaåi, ùn caá luöåc maäi cuäng chaán, ngûúâi ta nghô àïën moán caá nûúáng. Quaã laâ coá ngon thêåt. Dêìn daâ, möåt söë laái buön àûa moán caá nûúáng vaâo trong nhûäng lïìu chûáa caá úã giûäa söng cho kñn vaâ tiïån mùåc caã, laåi giûä àûúåc bñ mêåt. Möåt söë thanh niïn sang troång, coá hoåc haânh àöi chuát cho miïëng ùn laâ miïëng xêëu. Hún nûäa, ùn àûúâng ùn chúå laåi bõ coi nhû laâ àöì “tiïån dên” nïn cuäng ùn caá nûúáng trong caác lïìu. Nhû vêåy mònh ùn lai rai khöng ai biïët maâ coá say rûúåu thò cuäng khöng sao. Thûá àïën, caác khaách vùn chûúng vaâ caác cö gaái vaâo loaåi giai nhên cuäng ra caác lïìu, nûúáng chaã caá vaâ ùn trong lïìu. Chñnh hoå laâ nhûäng ngûúâi nêng moán caá nûúáng lïn möåt cêëp àùèng cao hún àoá laâ “Chaã caá”. Phong caãnh úã àêy thêåt tuyïåt vúâi söng nûúác, lau laách, beâo mêy, trïn bïën dûúái thuyïìn.

Nùm 1983, möåt àoaân khaách nûúác ngoaâi vaâo thûúãng thûác moán chaã caá cuãa ta vaâ àïì nghõ àûúåc traã thïm möåt söë tiïìn cao hún tiïìn ùn phaãi traã. Vò hoå àûúåc ùn chaã caá vúái möåt khöng khñ àùåc biïåt. Naây nheá, trïn möåt cùn gaác oåp eåp töi töëi trêìn thêëp...nhòn thêëy dûúái chên mònh laâ mùåt nûúác dêåp dïình coá tiïëng soáng vöî ò oåp.

Vúái khöng khñ naây, ngûúâi ta coá caãm tûúãng nhû àang úã trong möåt caái lïìu luåp xuåp cuãa nhûäng thïë kyã àaä qua.

Ngûúâi ùn chaã caá laåi coá caái thuá tûå chuêín bõ cho mònh caác loaåi gia võ maâ mònh thñch, ngöìi xuöëng nhêëp cheán rûúåu khai võ vúái mêëy cuã laåc rang, haânh hoa söëng, baánh àa vûâng, àiaä buán àïí àúåi chaã caá vaâ nûúác múä noáng thúm phûác àûúåc mang túái. Möîi võ khaách coá trûúác mùåt mònh möåt chiïëc baát to àûång rau thòa laâ vaâ haânh. Möåt baát nhoã àïí ngay caånh àûång mùæm töm



àùåc biïåt. Khöng phaãi laâ loaåi mùæm töm chúå. Khaách àaánh mùæm töm vúái chanh cho àïën khi nhûäng vïåt boáng mùæt cua nöíi lïn.

Nhaâ haâng bûng chaã lïn, rûúái múä noáng lïn baát thòa laâ Khaách gúä chaã, chêëm mùæm töm vaâ ùn cuâng buán, thòa laâ laåc. Moåi àöång taác àûúåc tiïën haânh höëi haã, hùm húã àïí àaåt àûúåc caái khoaái caãm töíng húåp.

Coá khaách laåi yïu cêìu àûúåc àïí möåt caái loâ con ngay bïn caånh àïí khaách tûå tay mònh lêåt chaã röìi gúä vaâo baát ùn. Uöëng rûúåu, ùn chaã caá laåi phaãi chuyïån troâ röm raã thoaãi maái múái lïn hûúng. Khöng ai ài ùn chaã caá möåt mònh bao giúâ maâ theo caái kiïíu “traâ ngon phaãi coá baån hiïìn”. Chaã caá àoáng vai troâ kñch thñch tûãu lûúång. Phaái uöëng àïën caái mûác “ngaâ ngaâ” múái hïët nheä. Nghôa laâ húi “sûãa” möåt chuát àïí thêëy mònh töìn taåi möåt caách taâi hoa vaâ haånh phuác, thûúãng thûác nhûäng miïëng chaã caá vaâng ûúm thúm tho, beáo ngêåy, coång haânh tûúi maát, cuã laåc buâi àêåm àaâ, thûúãng thûác cheán rûúåu ngon, say sûa tònh baån, say sûa caái khöng khñ ngaâo ngaåt àêìy chêët àúâi, say sûa caái chúå caá bïn söng nûúác xûa kia cuãa cha öng, múâ múâ nhên aãnh.

Caái bñ quyïët cuãa chaã caá nùçm trong viïåc lûåa choån caác con caá lùng, caá chiïn, caá anh vuä vaâ viïåc ûúáp caá vúái chuát muöëi vaâ nûúác nghïå trong veo. Leä dô nhiïn, quaåt chaã cuäng rêët khoá. Laâm sao cho caá naát maâ cuäng khöng khö xaác. Miïëng chaã phaãi “khuön mùåt”.

Nhiïìu ngûúâi úã caác tónh xa vïì, nhûäng àoaân Viïåt kiïìu vïì quï khöng thïí boã qua moán chaã caá Haâ Nöåi maâ nöíi tiïëng nhêët vêîn laâ chaã caá Laä Voång. Thuã àö ta coá chuâa Möåt Cöåt, coá höì Hoaân Kiïëm, coá nghïå sô Quaách Thõ Höì haát aã àaâo nöíi tiïëng trong vaâ ngoaâi nûúác, thuã àö Haâ Nöåi coân coá moán chaã caá...



BAÂN VÏÌ GIA VÕ

Gia võ laâ nhûäng caái thïm vaâo, àõnh võ cho moán ùn àïí àaåt àûúåc hiïåu quaã cao nhêët, coá nghôa laâ phaãi thïm vaâo nhûäng gò vaâ nhû thïë naâo möåt caách thñch húåp àïí laâm cho moán ùn trúã nïn thêåt hêëp dêîn. Nïëu coá gia võ húåp lyá, ta coá thïí coá àûúåc nhiïìu moán canh caá. Nhûng nïëu khöng coá gia võ thò chó coá möåt moán caá luöåc. Coá gia võ caác moán ùn seä àûúåc thay àöíi cung bêåc vaâ sùæc thaái, nêng giaá trõ moán ùn lïn, hoùåc cuäng coá thïí laâm giaãm chêët lûúång moán ùn ài nïëu duâng gia võ khöng kheáo. Gia võ phaãi thñch húåp vúái têåp quaán, súã thñch, khñ hêåu, saãn phêím cuãa tûâng àõa phûúng. Noá phaãi chõu àûúåc thûã thaách vaâ àûúåc sûå cöng nhêån röång raäi vúái möåt thúâi gian lêu daâi vaâ qua nhiïìu thïë hïå. Vò nïëu khöng nhû vêåy, gia võ khöng ùn yá àûúåc thay thïë ngay. ÚÃ phûúng Têy, ngûúâi ta goåi gia võ laâ caái àïí “laâm vui miïång”. Thõt boâ xaâo, hoùåc thõt boâ duâng cho phúã taái khöng thïí thiïëu àûúåc gûâng. Nûúác duâng phúã boâ khöng thïí thiïëu àûúåc nhûäng cuã gûâng àûúåc nûúáng chaáy bïn ngoaâi vaâ àûúåc àêåp dêåp ra. Gûâng laâm aát ài võ gêy, höi cuãa thõt boâ. Nhûng chuáng chó bõ aát ài chûá khöng bõ tiïu diïåt. Àiïìu rêët tïë nhõ laâ úã chöî naây. Trong thuâng nûúác duâng phúã coá xûúng boâ, thõt boâ, saá suâng, töm he, chêët ngoåt thûåc vêåt v v ... Laâ nhûäng chêët àõnh lûúång. Gûâng nûúáng trong nûúác duâng laâ chêët taán hûúng. Noá bay lïn, thúm ngaâo ngaåt tûâ àêìu phöë àïën cuöëi phöë. Caâ tñm, xaâo thõt ba chó phaãi coá tña tö thaái moãng. Baánh àuác cua phaãi coá ngay bïn caånh àôa gia võ göìm rau ngöí, thên cêy chuöëi thaái moãng vaâ möåt chuát kinh giúái. Möåt chuát thöi. Rau muöëng xaâo coá toãi ùn vúái kinh giúái. Rau muöëng luöåc chêëm vúái nûúác mùæn chanh úát. Nûúác rau luöåc coá laá me hoùåc sêëu. Thõt choá luöåc phaãi ùn vúái huáng choá (huáng giöëi), vaâi laát giïìng. Thõt choá vöën noáng, huáng laâm cho dõu laåi. Huáng choá vûâa thúm vûâa àiïìu chónh võ thõt choá. Coá khi duâng caã cuã saã, mú tam thïí. Nhûåa mêån phaãi coá meã ùn caác loaåi trai, soâ, hïën phaãi coá rau rùm, xûúng söng, laá löët. Ba ba, öëc nêëu vúái chuöëi xanh, doåc muâng vaâ àêåu raán, phaãi coá chuát múä vaâ nûúác nghïå laâm cho nhûäng miïëng àêåu vaâ nhûäng miïëng doåc muâng coá



mêìu höí phaách. Mêìu höí phaách àêåm núi àêåu vaâ nhaåt núi doåc muâng. Coá núi duâng keâm nhûäng súåi tña tö laâ húåp lyá. Thõt lúån luöåc phaãi coá caã bò lêîn múä, ùn vúái giaá söëng, ngöí, chêëm nûúác mùæm chanh úát. Baánh cuöën Thanh Trò ùn vúái ruöëc böng chaã quïë cuâng mêëy nhaánh muâi chêëm nûúác mùæm caâ cuöëng. Buán thang nïn ùn vúái chuát caâ cuöëng hoùåc mùæm töm nheå. Nhûng chó àûúåc duâng möåt trong hai thûá àoá. Trïn àôa thõt gaâ luöåc nïn coá vaâi súåi laá chanh. Con gaâ cuåc taác laá chanh laâ vêåy. Trïn mùåt àôa tiïët canh phaãi coá chuát laåc giaä nhoã, vaâi miïëng gan, rùæc höì tiïu cuâng vúái

mêëy caánh huáng quïë ùn goãi phaãi coá mêëy quaã sung hoùåc laá sung non. Thõt bùm àûúåc boåc bùçng laá xûúng söng. Nem chua boåc bùçng laá öíi. Caá luöåc phaãi coá vaâi cuã haânh àïí laá daâi. Chaáo gaâ phaãi àûúåc rùæc höì tiïu, haânh hoa vaâ rau rùm thaái nhoã. Buán chaã vaâ nem raán (chaã gioâ) ùn vúái rau muöëng cheã nhoã, rau xaâ laách, canh giúái, tña tö, chêëm vúái nûúác mùæm dêëm úát.

Thõt böì cêu hêìm vúái haåt sen, nêëm hûúng, thõt lúån bùm, cho coá àuã muâi võ cuãa trúâi, nûúác, rûâng, àöìng. Thõt cûâu dï, boâ taái chêëm vúái tûúng gûâng. Dêëm caá, dêëm öëc phaãi coá thòa laâ. Chaã caá ùn vúái mùæm töm vùæt chanh múái dêåy muâi. Moán ïëch coá thïí laâ nêëu vúái mùng hoùåc têím, raán. Gia võ cuãa moán ïëch laâ nuå mûúáp hoa, laá sung. ïëch àùåc biïåt böí àöëi vúái phuå nûä. Dên gian ta àaä coá cêu: nam lûún nûä ïëch. Moán lûún coá thïí om hoùåc xaâo. Gia võ cuãa noá laâ nghïå, haânh cuã, laá öíi, úát. Lûún laâ möåt võ thuöëc traáng dûúng böí thêån. Ngay caã baánh deão vaâ baánh nûúáng Trung Thu, nhên baánh àïìu phaãi àûúåc choån vúái gia võ. Àoá laâ nhûäng súåi laá chanh thaái rêët nhoã (laá non) nhûng thñnh nhûäng súåi laá chanh nhoã àoá laâm cho baánh trúã nïn àùåc sùæc hún lïn. Thúå laâm baánh cúä sû phuå múái àûúåc pha chïë súåi laá chanh vaâo nhên baánh. Rau canh giúái vûâa laâ gia võ, vûâa laâ möåt võ thuöëc. Noá thúm vûâa phaãi, khöng böëc maâ cuäng khöng bõ chòm ài ngay noá coá võ ngoåt nheå húi cay núi àêìu lûúâi. Nhûng caái cay naây laåi rêët thuá võ. Noá vuöët ve võ giaác.

Quaã caâ vûâa laâ thûác ùn, vûâa laâ möåt thûá gia võ. Trong bûäa ùn coá rau muöëng, canh khoai, canh caãi cuác maâ khöng coá mêëy quaã caâ laâ keám ngon. Dû võ cuãa quaã caâ gêy ra möåt caãm giaác laå trong khi ùn.

Nghïå thuêåt êím thûåc laâ rêët quan troång. “Thûåc nhi trñ kyâ võ” laâ möåt àiïìu haånh phuác. Tinh tûúâng vïì nghïåâ thuêåt êím thûåc vaâ chïë biïën ra àûúåc



nhiïìu moán ùn ngon phaãi coá àêìu oác nhaåy beán, saânh àiïåu, tûúãng tûúång, laäng maån vaâ coá têm höìn nghïå sô.

Gia võ laâ nhûäng chêët thïm vaâo cho möåt moán ùn. Baân túái vùn hoaá êím thûåc laâ chuyïån lúán. Khi êëy khöng thïí khöng nhùæc túái gia võ trong bûäa tiïåc, bûäa cúm gia àònh .



NÛÚÁC LOÅ CÚM NIÏU

Möåt thúâi, nûúác loå cúm niïu àaä trúã thaânh möët. Sau naây, nhaåt dêìn nhûng noá vêîn laâ möåt neát àeåptrong lõch sûã vùn hoaá êím thûåc.

Àoá laâ vaâo quaäng nhûäng nùm 1939 -1940, xaä höåi coá nhûäng àúåt soáng baáo àöång maånh. Nûúác Phaáp bõ Àûác thön tñnh, chiïën tranh Thaái Phaáp. Thûåc dên Phaáp àaân aáp khöëc liïåt caác cú súã caách maång. Böå maáy cai trõ cuãa Phaáp trúã nïn loãng leão. Caác cú súã caách maång cuãa ta hoaåt àöång maånh. Àêu àêy cuäng coá nhûäng lúáp hoåc cuãa Höåi truyïìn baá quöëc ngûä vaâ caác cú súã töí chûác lûåc lûúång caách maång. Nhiïìu ngûúâi coá têm huyïët, ài tòm caách maång. Nhiïìu ngûúâi ruã nhau lïn chiïën khuå. Nhiïìu ngûúâi ngú ngaác, tröng chúâ vaâo möåt àiïìu gò àoá sùæp xaãy ra khöng cuå thïí. Cuäng coá nhûäng ngûúâi nghô àïën chuyïån: “Ra ài khöng heån coá ngaây mai”? Coá nhûäng ngûúâi söëng tiïu cûåc. Laåi thïm, kinh tïë gùåp khoá khùn... Àoá àêy vang lïn vaâi lúâi thú cuãa Thïë Lûä:

“Non nûúác àang chúâ goát laäng du Àêu dêy nghe tiïëng voång chinh phu Loâng em phúi phúái quïn thûúng tiïëc Àûa tiïîn anh ài chöën haãi höì.” Àuáng vaâo böëi caãnh êëy, nûúác loå cúm niïu ra àúâi. ÚÃã Haâ Nöåi coá ba cú

súã baán nûúác loå cúm niïu. Möåt úã ngoä Haâng Dêìu, möåt úã Haâng Giêëy, nhûng àaáng kïí nhêët laâ úã phöë Àinh Liïåt, nay úã vaâo khoaãng gêìn phña sau Nhaâ haát kõch Haâ Nöåi. Àoá laâ möåt caái nhaâ kho röång boã khöng. Trong nhaâ aánh saáng lúâ múâ. Cûãa haâng luön thuöåm, chùèng coá biïín àïì, cuäng chùèng àïì cuäng chùèng coá quaãng caáo. Khaách ra vaâo lêìm lyâ chùèng noái nùng gò. Khaách ùn chó viïåc àûa 7 haâo röìi lêëy ra möåt suêët nûúác loå cúm niïu àûúåc àùåt trïn möåt caái meåt tre, röång chûâng 20 cm. Khaách cêìm caái meåt, tûå tòm lêëy möåt manh chiïëu nhoã hoùåc möåt caái àoân ngöìi röìi ra ngöìi möåt mònh úã möåt goác tuyâ yá.



Suêët ùn trïn meåt göìm coá: möåt niïu cúm nhoã, möåt chiïëc àuäa caã ngùæn, möåt àöi àuäa nhoã vaâ ngùæn kiïíu àuäa ùn rûúåu nïëp vaâ böën caái chai nhoã coá sûác chûáa chûâng 20 ml vaâ àûúåc àêåy kñn bùçng chiïëc nuát bêëc...

Trong niïu nhoã coá chûâng hai baát cúm àaä àûúåc thöíi sùén trong möåt nöìi to. Cúm àûúåc àong vaâo niïu, úã giûäa laâ caác thûác ùn göìm: möåt miïëng thõt boâ om, möåt miïëng thõt gaâ maái coá da vaâng, möåt miïëng thõt lúån raán coá àuã caã bò, múä vaâ naåc, möåt miïëng gan xaâo, möåt duám trûáng caáy hoùåc töm noän, hai caánh nêëm, möåt caánh möåt nhô... Têët caã àûúåc rûúái lïn möåt chuát nûúác àêåm coá haåt tiïu. Cúm àûúåc thöíi bùçng gaåo taám thúm vaâ taám xoan. Möîi loaåi gaåo chiïëm möåt nûãa. Vò gaåo taám thúm coá võ thúm àêåm àaâ. Nhûng gaåo taám xoan laåi coá võ thúm sùæc saão. Cúm goái caác moán ùn úã giûäa. Chiïëc niïu àûúåc àïåm möåt túâ giêëy röìi àûúåc nùæp vung àêåy lïn cho kñn húi vaâ àûúåc hêm noáng caách thuyã 4 chiïëc chai nhoã àùåt trïn meåt àûång 4 phuå gia cho bûäa ùn. Chuáng göìm möåt chai nhoã nûúác canh nhû kiïíu nûúác suyát, möåt chai nhoã coá nûúác mùæm caâ cuöëng, möåt chai nhoã àûång rûúåu ngang vaâ möåt chai nhoã coá chûâng hai ba nguåm nûúác traâ.

Nhû vêåy laâ àuã muâi võ cho möåt bûäa ùn àöëi vúái möåt keã giang höì, keã àöåc thên, keã àang coá àiïìu gò phiïìn muöån hoùåc cho möåt keã laäng maån, muöën caái àiïìu: “Möåt mònh laâm caã cuöåc chia ly”. Laåi àaáp ûáng àûúåc caái thûúãng thûác muâi võ cö àún, buöìn vu vú, muöën àûúåc thoaã maän trñ toâ moâ, lêåp dõ...

Khaách ùn cêìm lêëy chiïëc àuäa caã ngùæn àêåp vaâo caái niïu Thöí Haâ àoã au múái toanh lïn möåt tiïëng “böëp” . Chiïëc niïu vúä ra, bûäa ùn àûúåc bùæt àêìu. Khaách ùn thêåt thoaãi maái, sung sûúáng àûúåc coá caái thuá tûå tay mònh àêåp phaá möåt caái gò àoá laâm vui. Cuäng nhû caái caách thûác úã bïn phûúng Têy múã chai sêm banh, àêåp tan möåt caái Cöëc trong bûäa tiïåc lêëy may. Hoùåc nhû khi möåt con taâu haå thuyã: ngûúâi thuyïìn trûúãng àûúåc caái quyïìn ûu tiïn laâ àêåp vúä möåt chai sêm banh...

Ùn uöëng xong, khaách ùn chó lùèng lùång ra ài, phuãi öëng quêìn, muåc thi vö nhêån, ra ngoaâi àûúâng, nhêåp vaâo phöë xaá buåi bêåm vaâ öìn aâo... Thûåc ra, goåi laâ nûúác loå cúm niïu cho coá veã “thûúng caãm” möåt chuát. Khaách traã cho bûäa cúm naây mêët 7 haâo trong khò möåt àôa cúm rang thêåp cêím goåi laâ



cúm Hoa Kyâ ùn no àûúåc úã quaán ùn Myä Kinh hoùåc Àöng Hûng Viïn taåi Haâng Buöìm chó phaãi traã coá 3 haâo.

Trong möåt thúâi gian ngùæn, nûúác loå cúm niïu àaä trúã thaânh möåt caái möët. Ngûúâi àaánh tiïëng cho nhau, maách nhau, àûa nhau ài ùn... Möåt söë nhaâ vùn, nhaâ baáo vêîn ruã nhau ài thûúãng thûác möîi khi lônh àûúåc chuát tiïìn “vùn chûúng”.

Àaä laâ möët maâ nhêët laâ laåi laâ möët êím thûåc thò noá luön luön thay àöëi vaâ nhoäng nheäo. Àïën gêìn cuöëi nùm 1940, caái möët naây cuäng bõ nhaåt dêìn röìi bõ laäng quïn.

Tuy vêåy, “nûúác loå cúm niïu” cuäng khaá àùåc sùæc. Noá cuäng ghi àûúåc vaâi doâng khiïm töën trong vùn hoaá êím thûåc cuãa Viïåt Nam.



RÛÚÅU!

Ngûúâi ta baân taán vïì rûúåu cuäng nhû baân taán vïì tònh yïu thêåt khöng bao giúâ caån. Cöí, kim, Àöng, Têy àïìu vêåy Trïn thïë giúái, chùèng coá dên töåc naâo khöng duâng rûúåu. Nghôa laâ rûúåu coá mùåt trong sûå töìn taåi cuãa con ngûúâi. Möîi dên töåc cêët rûúåu theo kiïíu caách cuãa mònh. Nhûng hoå vûâa uöëng rûúåu baãn àõa, laåi vûâa uöëng rûúåu nhêåp tûâ nûúác ngoaâi. Coá vö vaân loaåi rûúåu nùång, nheå khaác nhau, àùæt reã khaác nhau. Viïåc thûúãng thûác cuäng khaác nhau tuyâ theo khêíu võ, sûác khoeã vaâ têåp quaán dên töåc.

ÚÃã nûúác ta cuäng coá nhiïìu loaåi rûúåu, coá nhûäng loaåi àûúåc àïí yá nhiïìu nhû: Rûúåu laâng Mú, rûúåu laâng Vên, rûúåu tùm, rûúåu cêìn, rûúåu àïë, rûúåu Luáa Múái, Thanh Mai, Mú Hûúng Tñch, Caâ phï v.v.. Vaâo khoaãng nhûäng nùm 1930 coá rûúåu Phöngten 40 àöå, rûúåu Vùn Àiïín 35 àöå. Nhûäng loaåi rûúåi saãn xuêët thuã cöng vaâ khöng coá giêëy pheáp, thûúâng àûúåc goåi laâ rûúåu lêåu, rûúåu quöëc luãi, rûúåu ngang luác naâo cuäng coá vaâ àûúåc duâng àaåi traâ.

Àaáng kïí hún caã laâ rûúåu laâng Mú coá chiïìu daây lõch sûá chûâng 6,7 trùm nùm. Quï hûúng noá úã phña Nam quêån Hai Baâ Trûng, vaâo khoaãng Baåch Mai Hoaâng Mai Hoaâng Vùn Thuå Trûúng Àõnh ngaây nay. Xûa kia, nhûäng núi naây laâ caã möåt rûâng mú baát ngaát. Dên núi àêy chuyïìn nghïì nêëu rûúåu mú, baán ài khùæp núi Rûúåu laâng Mú àaä trúã nïn rêët nöíi tiïëng. Nghïì nêëu rûúåu úã àêy àûúåc giûä bñ mêåt, cha truyïìn con nöëi. Khöng àêu coá rûúåu ngon hún. Rûúåu Mú àûúåc goåi laâ “Cöng chuáa cuãa caác loaåi rûúåu. Noá thanh cao, tinh khiïët, tûúi maát, thanh baåch, say dõu... Uöëng loaåi rûúåu naây maâ coá keâm àöì nhùæm laâ hoãng beát, laâ “êím bêët chi kyâ võ”. Uöëng rûúåu mú chó uöëng vúái mêëy quaã mú xanh, tûúi, gioân maâ thöi. Trong “Luêån anh huâng” úã Tam Quöëc, Taâo Thaáo vaâ Lûu Bõ uöëng rûúåu mú vúái mú xanh. Hoå lêëy àuäa gùæp mú röìi cêìm lêëy ùn nhêëm nhaáp. Trong maân kõch “Chung Vö Diïåm phoá höåi kyâ baân”, Ma Têën àêëu cúâ vúái Chung Vö Diïåm cuäng uöëng rûúåu mú vaâ ùn mú xanh. Hoå uöëng möåt húáp nhoã röìi möåt laát sau múái ùn



mú, chûá khöng ùn ngay vò coân muöën keáo daâi caái dû võ thúm cuãa rûúåu mú dêng lïn, àaánh voäng trong Cöí hoång.

Rûúåu tùm àaä nöíi tiïëng vúái nhûäng lúâi ca dao thùæm thiïët: “Àöë ai àaánh voäng khöng àûa Ru em khöng haát anh chûâa rûúåu tùm...”

Nghôa laâ khöng bao giúâ anh chûâa uöëng rûúåu tùm caã Hoùåc nhû: “Tùång em möåt thuáng xöi dïìn Hai con gaâ beáo vúái voâ rûúåu tùm...”

Trong mêëy moán quaâ tùång naây, voâ rûúåu tùm laâ àaáng giaá nhêët. Rûúåu

tùm laâ rûúåu cêët nûúác thûá nhêët. Nïëu cêët 10 lñt rûúåu thûúâng thò chó àûúåc coá möåt lñt rûúåu tùm maâ thöi. Noá ngon haång nhêët, nhûng sao laåi goåi laâ rûúåu tùm. Ngûúâi ta cho rûúåu tùm vaâo möåt caái chai. Rûúåu khöng àûúåc roát àêìy vaâ phaãi bõt kñn miïång. Ngûúâi ta lùæc maånh chai cho rûúåu suãi tùm lïn. Tùm rûúåu böëc maånh nhû reo. Khi àïí chai àûáng yïn, caác tùm rûúåu lùån ngay lêåp tûác. Àoá laâ dêëu hiïåu loaåi rûúåu tùm chñnh Cöëng.

Ngaây xûa, khöng ai daám nêëu rûúåu trong nhaâ vò nïëu nhaâ chûác traách bùæt àûúåc caác àöì nghïì nêëu rûúåu trong nhaâ thò chuã nhaâ lêåp tûác phaãi ài tuâ. Ngûúâi ta nêëu rûúåu úã núi bñ mêåt kñn àaáo. Nïëu chùèng may bõ löå, hoå liïìn boã cuãa chaåy lêëy ngûoâi Thuã phaåm seä khöng bõ bùæt. Loaåi rûúåu naây àùåc biïåt ngon, coá àöå nùång nheå khaác nhau theo súã thñch ngûúâi uöëng. Coá àiïìu noá coá phong võ riïng biïåt àuã àaánh baåi caác loaåi rûúåu àïí trúã nïn coá tiïëng möåt caách lêu daâi vaâ vûäng chùæc.

Rûúåu cêím phöí biïën úã caác miïìn rûâng nuái. Rûúåu chó coá chûâng 12 àöå nhûng khi uöëng phaãi hñt maånh, uöëng nhiïìu cuäng dïî “àöí” Uöëng rûúåu cêìn, nhiïìu ngûúâi cuâng uöëng möåt luác qua chiïëc caãn huát cuãa mònh. Ngûúâi uöëng rûúåu cêìn uöëng àïën say múái àuáng kiïíu. Luác àoá, hoå múái coá àûúåc nhûäng lúâi noái xuêët thêìn. Luác àoá, ngûúâi ta yïu àúâi, yïu moåi ngûúâi trong cöång àöìng. Niïìm vui àûúåc nhên lïn vaâ sûå say sûa cuäng àûúåc böëc lïn vúái nhûäng tiïëng cöìng, tiïëng chiïng. Chñnh nhûäng tiïëng vang trêìm huâng êëy thuác giuåc ngûúâi ta caâng say sûa, uöëng thïm nhiïìu nûäa. Núi naâo töí chûác uöëng rûúåu



cêìn maâ khöng böë trñ coá tiïëng cöìng tiïëng chiïng xen vaâo laâ mêët ài möåt nûãa caái àeåp truyïìn thöëng. Ngûúâi uöëng rûúån cêìn thaã höìn vaâo men say cuãa rûúåu vaâ vaâo tiïëng cöìng tiïëng chiïng ngaân xûa voång vïì.

Rûúåu voâ laâ rûúåu ngon àïí trong voâ saânh, chön xuöëng àêët möåt thúâi gian múái mang lïn uöëng, àûúåc goåi laâ rûúåu haå thöí. Rûúåu laâng Vên laâ loaåi “rûúåu möåc” khöng cêìn gia cöng (höì) cuäng coá tiïëng möåt thúâi.

Nhûng loaåi rûúåu ngang àûúåc caác cö gaái laâng rûúåu xûa kia mang ài baán rong khùæp núi. Hoå phaãi laánh mùåt nhûäng ngûúâi thûåc haânh phaáp luêåt. Cö gaái baán rûúåu buöåc chiïëc bong boáng trêu vaâo buång mònh. Trong chiïëc bong boáng to êëy coân coá möåt chiïëc nhoã hún. Caã hai àïìu chûáa rûúåu. Möåt loaåi rûúåu thûúâng vaâ möåt loaåi àùåc biïåt hún. Caã hai àêìu bong boáng àûúåc nöëi vúái hai voâi huát bùçng öëng sêåy chôa ra phña ngoaâi. Ngaây xûa, cö gaái Haâ Nöåi ài baán rûúåu mùåc chiïëc aáo maâu guå àïí che lïn, thùæt lûng bao xanh vùæt veão àïí nguåy trang, ra caái àiïìu cö gaái coá mang. Cö baán rûúåu theo hai phûúng thûác. Trong tay cö coá chiïëc cheán, cö roát möåt cheán cho ngûúâi uöëng ngay taåi chöî. Phûúng thûác thûá hai dên daä hún vaâ cuäng nhuöëm maâu sùæc phong tònh, cö keáo taâ aáo lïn chòa caái voâi huát ra ngoaâi. Khaách ngêåm miïång vaâo voâi huát, tu tûâng húi möåt. Möîi möåt húi laâ möåt ûåc, ba ûåc laâ möåt cuát, ba cuát laâ nûãa chai, saáu cuát laâ möåt chai. Cûá thïë maâ tñnh tiïìn. Cö coá thïí cho khaách uöëng tûâng ûåc möåt úã ngay bïn caånh àûúâng, bïn buåi tre hoùåc bêët cûá núi àêu.

ÚÃã trûúâng húåp naây, khi khaách àaä uöëng àöå möåt hoùåc hai ûåc vaâ tiïëp nûäa seä ngaâ ngaâ say. Khaách coá thïí cúåt nhaã, choâng gheåo àöi lúâi. Thêåm chñ coá “chêëm muát” tyá chuát, cö haâng rûúåu cuäng móm cûúâi yá nhõ, röång raäi vaâ cho qua. Coá àiïìu cö seä tñnh tiïìn rûúåu cao lïn vò nhûäng lúâi noái vaâ haânh àöång lùèng lú àoá. “Cûãa haâng, baán vaâ uöëng rûúåu àöåc àaáo naây coá leä chó coá úã Viïåt Nam, Haâ Nöåi trûúác àêy ba, böën thêåp kyã.



NGÛÚÂI HAÂ NÖÅI UÖËNG RÛÚÅU

Ngûúâi Saânh rûúåu, trûúác hïët cêìm lêëy chai rûúåu, ngùæm möåt laát, nhû say àùæm, nhû vuöët ve chai rûúåu, thêån troång maâ êu yïëm nöìng naân nhû kiïíu ngùæm möåt cö gaái àeåp. Anh ta laåi àùåt chai rûúåu xuöëng. Tay nùæm chùåt chiïëc cheán trong tay, ûúm ûúám. Cheán uöëng rûúåu khöng coá tai, coá thïí laâ chiïëc cheán Baát Traâng, cheán úã loâ öng Thiïëu hoùåc cheán cöí coá men saáng, dûúái àñt cheán coá chûä Nöåi phuã. Quanh cheán coá veä chuát thuyã mùåc vaâ hai cêu thú:

Võ thuyã àêìu can nhêåt Kyâ Sún nhêåp möång thên. Ta ruát caái nuát chai cuöån bùçng laá chuöëi khö ra, ngûãi ngêën röìi roát

rûúåu ra cheán. Thïë laâ rûúåu hiïån ra, dòu dõu, trong suöët, saåch bong, tûúi maát. Rûúåu coá khuön mùåt söëng àöång, xao xuyïën, bao la nhû möåt baãn tònh ca. Coá thïí laâ àöåc êím uöëng möåt mònh hoùåc laâ àa êím uöëng vúái nhiïìu ngûúâi. Trong mêëy ngûúâi uöëng rûúåu vúái nhau, ngûúâi ñt tuöíi hún phaãi giûä yá. Khi nêng cheán, khöng àïí cheán cuãa mònh cao hún cheán cuãa ngûúâi nhiïìu tuöíi hún mònh .

Tay nêng cheán rûúåu, ngûúâi ta túåp möåt húáp thêåt nhoã, khi cheáp miïång röìi múái uöëng túáp àêìu tiïn, túáp thûá hai. Ngûúâi ta thêëy tinh thêìn phêën khúãi. Nöîi mïåt nhoåc àûúåc giaãm ài nheå tïnh. Ngûúâi ta quïn ài moåi buöìn phiïìn, moåi sûå trong cuöåc söëng. Tûå biïën mònh tûâ nö lïå cuãa cuöåc söëng vêåt chêët sang tûå do. Ngûúâi ta chuyïín thûåc tïë vaâo möång möåt caách dïî daâng vaâ ïm aã.

Khi uöëng vúái baån beâ, ngûúâi ta cuâng uöëng, cuâng say àïí toã tònh thêåt vúái nhau, uöëng cho sûå giao ûúác, hûáa heån àûúåc bïìn vûäng. Con quyã tinh nghõch trong rûúåu trúã vïì nhûäng ngaây vaâng son xûa. Hoå trúã nïn dõu daâng, chan hoaâ, vui tûúi...



Ngûúâi saânh rûúåu phaãi tri kyâ võ (biïët võ cuãa rûúåu); tri kyâ hûúng (biïët hûúng thúm cuãa rûúåu); tri kyâ aão (biïët sûå huyïìn aão); tri kyâ linh (biïët caái linh höìn cuãa rûúåu)...

Ngûúâi ta uöëng nïëm, uöëng thûúãng thûác, uöëng lêëy say, uöëng kiïíu cheán thuâ cheán taåc: laâ uöëng kiïíu hai ngûúâi: chuã vaâ khaách. Bïn chuã laâ bïn “taåch, coá nghôa laâ chuác mûâng. Bïn khaách laâ bïn “thûâ” coá nghôa laâ uöëng àaáp laåi. Ngûúâi ta uöëng àûáng, uöëng ngöìi, uöëng ngöìi xöím, vûâa ài vûâa uöëng... Ngûúâi àaân öng lyá tûúãng möåt thúâi xûa kia phaãi laâ ngûúâi taâi hoa, phaãi biïët cêìm (àaân haát), kyâ (àaánh cúâ), thi (laâm thú), hoaå (veä)... Nhûng laåi phaãi biïët caã tûãu (uöëng rûúåu) múái laâ troån veån. Tûãu cuäng chiïëm möåt àõa võ quan troång.

Nhûäng ngûúâi cêìu kyâ hoùåc tao nhên mùåc khaách yïu cêìu khi uöëng rûúåu phaãi coá möåt khöng khñ xung quanh “ngon”“ ngûúâi uöëng vúái mònh phaãi “ngon”, rûúåu phaãi ngon, thûác nhùæm phaãi ngon.

Ngûúâi giaâu coá uöëng loaåi rûúåu àùæt tiïìn hún vaâ coá keã hêìu ngûúâi haå laâm caác moán nhùæm. Ngûúâi coá chûä nghôa, vûâa uöëng rûúåu vûâa laâm thú phuá, àoåc cho nhau nghe nhûäng aáng vùn hay. Coá khi hoå vûâa uöëng vûâa thûúãng thûác gioång haát ca truâ cuãa caác àaâo nûúng. Hoå àûa saáng taác cuãa hoå àïí caác àaâo nûúng trònh baây...Caãnh ngheâo thò uöëng “xïëch”. Cuäng coá khi vúái quaã sung, quaã öíi hoùåc quaã úát cuäng xong, goåi laâ rûúåu nhaåt, rûúåu uöëng.

Trong nhûäng bûäa rûúåu, ngûúâi ta xïëp nhûäng ngûúâi ngang lûáa tuöíi vaâo vúái nhau, nhûäng ngûúâi coá chûác sùæc hoùåc bònh dên vaâo vúái nhau. Nhûng khi uöëng rûúåu kiïíu “cheán chuá cheán anh” thò thêåt thoaãi maái, bònh àùèng. Chùèng phaãi giûä keä gò coá khi hoå tòm thêëy möåt vaâi chuát xûúng xêíu, suån gò àoá... thò tha höì maâ möìm nhai, tai nghe àoá laâ caái thuá dên daä vaâ àùåc biïåt.

Cuäng coá nhiïìu kiïíu say: Say taâng taâng, say khûúát, say khûúát coâ búå, say tñt cung mêy, say tuyá luyá caân khön, say mïìm, say mï mêín àúâi, say ngaâ ngaâ, say khöng biïët trúâi àêët laâ gò v.v.. Leä dô nhiïn cuäng thûúâng coá chuyïån: “Rûúåu vaâo lúâi ra” hoùåc quaá cheán maâ xaãy ra nhûäng àiïìu àaáng tiïëc.



ÚÃã thúâi xa xûa, nhûäng ngûúâi dên úã vuâng cao àïìu uöëng rûúåu cêìn. Moåi ngûúâi uöëng têåp thïí tûâ möåt voâ rûúåu. Nhûng röìi coá möåt söë di dên xuöëng vuâng àöìng bùçng, hoå coá khung caãnh söëng múái, tiïëp xuác vúái nhiïìu caãi tiïën maâ khöng uöëng rûúåu cêìn nûäa. Hoå quïn kiïíu uöëng rûúåu naây ài. Nhûng nhûäng ngûúâi anh em cuãa hoå úã laåi miïìn cao vêîn coân giûä àûúåc caái nïëp uöëng rûúåu cêìn. Tñnh cöång àöìng cuãa viïåc uöëng rûúåu cêìn rêët cao. Hoå cuäng vui vúái nhau, söëng cuâng nhau vaâ cuäng chïët cuâng nhau.



BAÁNH BEÂO

Àoá laâ tûâ àúâi nhaâ Lï, cûá xuên thu nhõ kyâ, nhaâ vua vaâ möåt söë quan àaåi thêìn àïën àïìn Thûâa Lûúng (nay laâ chuâa Vua úã phöë Thõnh Yïn, quêån Hai Baâ) àïí chuêín bõ laâm lïî tïë trúâi àêët núi àaân Nam Giao (nay laâ khu nhaâ maáy cú khñ Trêìn Hûng Àaåo). Nhaâ Vua thûúâng cho goåi möåt söë quan cêån thêìn àïën dûå tiïåc. ÚÃã xung quanh khu vûåc naây coá nhiïìu haâng quaán sang troång, coá phûúâng laâm rûúåu nöíi tiïëng laâng Mú vaâ phûúâng Kim Liïn laâ núi têåp trung baán nhûäng moán ùn ngon. Núi àêy, coá nhiïìu ngûúâi nêëu cöî vaâ laâm bïëp Vên Höì úã mûác àaåi sû nöíi tiïëng khùæp kinh thaânh. Tuy vêåy, nhaâ Vua vaâ caác quan àaåi thêìn vêîn caãm thêëy khöng ngon miïång trong caác bûäa yïën tiïåc tûng bûâng, thûâa thaäi vaâ cao sang. Àiïìu naây laâm cho quan ngûå thiïån rêët àau àêìu. öng lo lùæng, vöåi vaâng ài tòm nhûäng tay àêìu bïëp gioãi quanh vuâng. Sau cuâng, öng hoãi thùm vaâo möåt cùn nhaâ nhoã cuãa öng giaâ hoå Trõnh ngay úã Ö Cêìu Dïìn. Öng giaâ naây nöíi tiïëng laâ möåt ngûúâi laâm baánh beâo ngon. Öng khöng phaãi mang baánh ài baán nhû nhûäng ngûúâi khaác maâ khaách mua cûá luä lûúåt keáo àïën nhaâ àïí mua baánh cuãa öng. Nghïì laâm baánh beâo cuãa öng àaä qua.

Baánh beâo goái 3 laá chuöëi. Laá bïn trong cuâng, nhêët thiïët phaãi laâ laá chuöëi têy àïí noá laâm cho böåt baánh khi chñn coá àûúåc maâu ngoåc thaåch. Laá boåc àûúåc beã húi khum khum laåi trong möåt chiïëc khuön tre àïí baánh mang daáng hònh chiïëc thuyïìn böìng bïình. Cuäng coá thïí goåi noá laâ möåt caánh beâo lúán nïn goåi laâ baánh beâo. Tïn chûä cuãa noá laâ Bònh cao (Bònh laâ beâo).

Böåt laâm baánh göìm hai loaåi teã: taám thúm vaâ taám xoan giaä thêåt nhoã, mõn. Haåt gaåo phaãi nhoã, àïìu vaâ khön mùåt. Böåt baánh beâo khöng xûã lyá sang daång böåt loåc àïí noá giûä àûúåc möåt maâu trùæng da thõt. Böåt loåc trong suöët, gêìn nhû hïët muâi trêìn tuåc vaâ bõ chùæt loåc nhiïìu lêìn nïn noá mêët ài nhiïìu chêët quyá giaá cuãa haåt gaåo. Cuäng tûác laâ mêët ài caái hûúng àöìng gioá nöåi cuãa noá. Coân böåt baánh beâo sau khi àûúåc giaä mõn, àûúåc giûä nguyïn têët caã àïí



thaânh baánh. Do àoá, noá giûä àûúåc têët caã nhûäng gam maâu chên chêët cuãa gaåo nïn coá muâi võ àêåm àaâ. Böåt baánh beâo laâ cö gaái chên quï mún múãn, duäng caãm, tûå tin, khöng cêìn son phêën. Noá söëng hïët mònh, hïët caã àúâi gaåo àïí hiïën cho cuöåc àúâi têët caã nhûäng tinh hoa, tinh khiïët vaâ ngay caã nhûäng gò coân non keám, ngêy thú maâ chên chêët cuãa noá.

Böåt baánh beâo àûúåc cho vaâo möåt tyã lïå muöëi, nûúác vaâ haân the húåp lyá. Thêìn tònh laâ úã chöî ngûúâi chïë biïën biïët àiïìu chónh húåp lyá àûúåc caái hònh tam giaác nûúác, muöëi vaâ haân the naây. Nïëu ba caånh cuãa hònh tam giaác khöng haâi hoaâ àûúåc vúái nhau, tyã lïå naây quaá möåt chuát hoùåc keám möåt chuát, àïìu khöng thïí coá baánh ngon. Trïn mùåt böåt àûúåc rùæc lïn nhûäng caánh nhoã haânh hoa xanh ngùæt xaâo qua múä vaâ chûâng 9, 10 miïëng toáp múä maâu vaâng àêåm. Nhû vêåy laâ nhûäng caánh haânh hoa nöíi nhû nhûäng caánh beâo hoa dêu nöíi lïn trïn mùåt höì maâu ngoåc. Toáp múã phaãi àûúåc xûã lyá riïng tûâ möåt maãng múä hoa àïí coá nhûäng laát daây, moãng nhû nhau, khöng chaáy quaá, cuäng khöng non, chó húi gioân sêìn sêåt vaâ coá toaát ra chuát múä nûúác. Àêy laâ caã möåt pa leát pha maâu cuãa möåt hoåa sô taâi hoa.

Quaá trònh hêëp baánh cuäng rêët cöng phu. Nöìi caách thuãy úã dûúái, trïn laâ caái choä àûúåc xïëp nhûäng chiïëc baánh. Giûäa hai nöìi naây àûúåc bõt kñn bùçng giêëy baãn àïí khoãi phò húi. Trïn nùæp choä laâ möåt chiïëc vung àêåy lúán, phaãi àêåy thêåt kñn nhûng cuäng phaãi coá möåt löî nhoã thöng ra ngoaâi, löî nhoã naây thûúâng cuäng àûúåc bõt kñn, thónh thoaãng múái àûúåc múã ra möåt laát. Tûâ luác hêëp baánh àïën lêëy baánh thaânh phêím ra khoãi choä, chó àûúåc múã ra coá möåt lêìn. Do àoá, thöng qua caái löî nhoã trïn vung maâ ngûúâi laâm baánh ngûãi thêëy muãi thúm cuãa baánh. Tûâ caái muâi thúm êëy maâ ngûúâi laâm baánh laäo luyïån phaãi biïët àûúåc traång thaái chñn dêåy muâi cuãa baánh laâ chñn vûâa àeåp goåi laâ chñn “àûâ” múái múã nùæp ra. Baánh beâo àaåt nhûäng tiïu chuêín: buâi, beáo, thúm, ngoåt, àêåm, maát, hêëp dêîn võ giaác. Ngûúâi ta baão baánh beâo vûâa coá muâi võ “chay”, laåi vûâa coá muâi võ “mùån”. Baánh beâo laâ möåt neát duyïn thêìm.

Möîi laá baánh beâo àïìu àûúåc trang bõ möåt con dao bùçng tre voát nhùén, phña lûúäi thêåt moãng. Hònh con dao naây húi giöëng chiïëc búi cheâo. Ngûúâi ta duâng con dao naây maâ cùæt baánh, cùæm lûúäi dao vaâo miïëng baánh, àûa lïn miïång möåt caách trang nghiïm, húán húã maâ caãm àöång.



Trong möåt bûäa yïën tiïåc vua ban chêët àêìy nhûäng cao lûúng myä võ, ngûúâi ta thêëy vùæng mùåt quan ngûå thiïån. Möåt laát sau, quan ngûå thiïån vïì cuâng öng giaâ laâm baánh beâo. Hoå quyâ xuöëng röìi thaã vaâo baân tiïåc lúán nhûäng laá baánh beâo thúm ngon coá hònh daáng nhûäng chiïëc thuyïìn con. Quan ngûå y trònh baây vïì chiïëc baánh beâo vûâa dên daä, vûâa cao sang cuâng caách sûã duång con dao tre then thuöåc. Bûäa tiïåc naáo nûác hùèn lïn. Vua vaâ caác quan ùn hïët têët caã nhûäng chiïëc baánh beâo vaâ khen ngon, tûúãng chûâng nhû chûa bao giúâ àûúåc thûúãng thûác möåt moán ngon nhû vêåy. Moåi ngûúâi nêng chiïëc que dao maâ nao nao nhû hoå àang sûã duång búi cheâo ...Hònh nhû coá ngûúâi tûâ möåt cöåi nguöìn xa xùm naâo àoá vêîy goåi: “Vïì àêy vúái con söng, chiïëc thuyïìn ...” ùn möåt miïëng ngon, ngûúâi ta laåi coá möåt caái gò àïí thûúng nhúá...

Trûúác nhûäng nùm 1940 vaâ coân cho àïën nhûäng nùm 1960, úã vuâng chuâa Vua vaâ Baåch Mai coá mêëy nhaâ laâm vaâ baán baánh beâo. Baánh beâo chuâa Vua àûúåc àaánh giaá cao. Nhûäng gia àònh naây laâ hêåu duïå cuãa öng giaâ hoå Trõnh khi xûa. Baánh cuãa hoå cung cêëp cho moåi ngûúâi khùæp Haâ Nöåi. Àïën nay, moán baánh beâo chó coá mùåt úã möåt söë chúå quï maâ thöi. Thêåt àaáng tiïëc cho moán quaâ bònh dên àaä gêy àûúåc tiïëng tùm möåt thuâa.

Baánh beâo chuâa Vua khöng chó laâ möåt moán quaâ àún giaãn àûúåc moåi ngûúâi ûa thñch. Noá laâ möåt moán quaâ coá höìn, gúåi nhúá àïën tònh caãm truyïìn thöëng. Noá coá giaá trõ trong nghïå thuêåt êím thûåc Viïåt Nam vaâ mang maâu sùæc triïët hoåc.



BAÁNH TRUNG THU

Tïët Trung thu, phaãi noái àïën chiïëc baánh nûúáng, baánh deão kyâ diïåu, cuäng giöëng nhû chiïëc baánh chûng trong nhûäng ngaây Tïët Nguyïn àaán.

Baánh deão coá hai phêìn: Phêìn aáo vaâ phêìn nhên. AÁo baánh phaãi choån gaåo nïëp vaâng, vuâng Tröi hoùåc vuâng Bùæc Ninh, Bùæc Giang. Gaåo àûúåc rang röìi xay, hoùåc giaä nhoã mõn, nhaâo vúái nûúác àûúâng thùæng ngan ngaát möåt muâi hûúng bûúãi. Têët caã nhûäng cöng àoaån kïí trïn àïìu phaãi do möåt baân tay thúå coá “nghïå” àaä àûúåc “haå sún” àaãm nhiïåm. Ngûúâi thúå khöng àûúåc sai soát möåt khêu naâo. Sai möåt ly ài möåt dùåm. Luác ra khuön, caái baánh hiïån roä nhûäng hoa vùn chòm nöíi cuãa möåt böng hoa núã 8 caánh hoùåc 10 caánh. Khuön mùåt aáo baánh deão mõn, baánh ngoåt àêåm, thúm dõu. Phêìn nhên baánh nhêët thiïët phaãi do thúå caã quaán xuyïën vúái nhûäng khêu quan troång àêìy bñ quyïët nhaâ nghïì nhû: rang vûâng, uã vûâng, xûã lyá mûát bñ khêíu, mûác sen, haåt dûa, haånh nhên, ûúáp nhên, taåo hûúng cho nhên...

Nhên cuãa baánh deão chay tõnh, nùång muâi hûúng àöìng gioá nöåi. Maäi vïì sau naây, ngûúâi ta múái phaá caách cho thïm laåp sûúâng vaâo. Nhên baánh nûúáng àûúåc caãi tiïën túái nhiïìu saáng kiïën. Möîi hiïåu baánh àïìu muöën coá phêìn àöåc àaáo cuãa mònh. Vaã laåi baánh nûúáng laâ “em” cuãa baánh deão. Noá sinh sau àeã muöån, múái xuêët hiïån tûâ nùm 1980 nïn lùæm troâ hún. Ngoaâi mûát bñ, haåt dûa, nhên baánh nûúáng coân coá thïm caã ruöåt quaã trûáng úã giûäa hoùåc thõt lúån quay, gaâ quay, laåp sûúâng... goåi laâ nhên thêåp cêím...

Baánh nûúáng cuäng coá loaåi nhên chay bùçng àêåu xanh mõn, dûâa súåi, haåt sen...

Baánh deão trùæng trong, baánh nûúáng coá maâu vaâng sêîm vaâ vaâng nhaåt do chöî nûúáng giaâ, nûúáng non taåo ra, thûúâng coá àûúâng kñnh chûâng 78cm, chiïìu daây 2,53cm.

Cûá 4 caái baánh àûúåc xïëp chöìng lïn nhau laâ möåt cên. Ngoaâi giêëy boåc. coá in nhaän hiïåu vúái söë nhaâ, tïn phöë. Hiïåu caâng lúán, caâng in nhaän hiïåu



àeåp vaâ nhiïìu maâu sùæc Àùåc biïåt laâ caác hiïåu ngûúâi Hoa rêët chuá yá in nhaän hiïåu thêåt nöíi. Nhiïìu nhaâ coân àùåt laâm nhûäng chiïëc baánh deão àùåc biïåt to bùçng chiïëc àôa têy hoùåc gêìn bùçng caái mêm, trïn coá hònh mùåt trùng troân, lûúäng long tranh chêu, song phûúång...

Nghôa laâ ngûúâi thúå laâm caã caái viïåc taåo hònh trïn chiïëc baánh. Baánh deão, baánh nûúáng Trung thu noái lïn caái taâi hoa cuãa ngûúâi thúå.

Ngay caã úã caác hiïåu lúán cuãa ngûúâi Hoa trûúác àêy, thúå Viïåt Nam cuäng chiïëm 70, 90%. Hùçng nùm, cûá àïën gêìn Tïët Trung thu laâ caác hiïåu laåi röån raä cho ngûúâi vïì caác vuâng lên cêån, àoán caác phûúâng thúå laâm baánh nöíi tiïëng ra Haâ Nöåi vaâo muâa. Caác chuã hiïåu ûu aái hoå lùæm, möîi ngûúâi àûúåc chuã hiïåu phaát möåt aáo choaâng trùæng, muä trùæng vaâ möåt àöi guöëc möåc. Caác cûãa haâng lêëy laâm haänh diïån àaä múâi àûúåc öng Toaán laâng Bûúãi, caác öng Ba Thiïån xaä Caâo úã tónh Súân, öng Quïë Xuên Taão Súã, öng Long Àöìng Kyå, hoùåc öng Lyá Bùæc Ninh ...

Sûå thêåt àaä coá möåt thúâi veã vang. Caác hiïåu baánh Tuâng Hiïn, Traâng Thaái, Ngoåc Anh, Cûå Hûúng, Viïåt Hûúng... Àaä nöíi danh xa gêìn ai cuäng biïët tiïëng. Baánh cuãa hoå àuã sûác caånh tranh vúái caác hiïåu ngûúâi Hoa nhû Têy Nam, Àöng Hûng Viïn, Myä Kinh. Tûâ keã chúå àïën vuâng quï nhên dên caác tónh khaác khöng bao giúâ quïn. Saãn phêím cuãa hoå vúái caái “taång”, caái “guát, Viïåt Nam. Coá àiïìu caác hiïåu cuãa ngûúâi Hoa chuá yá nhiïìu àïën bao bò, quaãng caáo hún. Hoå tiïëp khaách niïìm núã vúái àuã nhûäng chi tiïët tïë nhõ vaâ tó mó.

Tïët Trung thu, nhaâ naâo cuäng phaãi coá baánh deão. Ngûúâi ngheâo cuäng Cöë mua cho con caái möåt vaâi caái baánh deão. Khöng coá baánh deão tûác laâ khöng coá Tïët. Ngûúâi ta laâm quaâ cho ên nhên, khaách quyá, baån thên... bùçng baánh Trung thu. Chiïëc baánh deão roân, gúåi hònh mùåt trùng, sûå troân àêìy.

Vaâo nhûäng nùm 1989,1990, nhûäng chiïëc baánh Trung thu tûâng tham dûå caác Höåi chúå quöëc tïë úã Àûác vaâ Bungari, gêy sûå chuá yá àùåc biïåt vaâ àûúåc tùång Huy chûúng àöåc àaáo. Chuáng mang muâi võ, thanh sùæc Viïåt Nam, keâm theo caái nghïå thuêåt thûúãng thûác miïëng ngon tinh tïë, thanh nhaä. Noá cuäng laâ biïíu tûúång vùn hoaá cuãa Viïåt Nam. Chiïëc baánh Trung



thu seä trûúâng töìn. Chuáng ta mong sao coá thïm nhiïìu ngûúâi thúå taâi hoa kïë tuåc nghïå thuêåt laâm baánh Trung thu truyïìn thöëng, khöng nhûäng cho moåi ngûúâi maâ coân cho khaách nûúác ngoaâi thûúãng thûác möîi khi àïën vúái muâa thu Haâ Nöåi.



TRAÂ ÀAÅO

ÚÃ viïåt Nam, cheâ àûúåc tröìng tûâ rêët lêu àúâi. Viïåt Nam cuäng laâ möåt trong nhûäng quï hûúng cuãa cêy cheâ. ÚÃ nhûäng vuâng Tuyïn Quang, Laång Sún, chuáng ta àaä phaát hiïån àûúåc trïn 40.000 cêy cheâ hoang. Coá cêy bùçng cêy àa, taán röång túái 14 meát vaâ göëc cêy àïën 80cm àûúâng kñnh. Coá cêy hai, ba ngûúâi öm khöng xuïí. Coá nhûäng cêy cheâ cöí söëng trïn 800 nùm àûúåc tòm thêëy úã Suöëi Giaâng. Nhûäng cêy cheâ naây àaä sinh ra bao àúâi chaáu chùæt vaâ vêîn thanh xuên. Cheâ Suöëi Giaâng rêët àûúåc nûúác. Maâu nûúác xanh trong tröng rêët àeåp. Khöng phaãi chó úã nûúác thûá nhêët maâ caã úã nûúác thûá hai, thûá ba vêîn coân thúm ngon.

Trong laá cheâ coá nhiïìu hoaåt chêët khaác nhau vaâ coân nhûäng chêët chûa àûúåc biïët túái.

Kyä thuêåt chïë biïën cheâ laâ möåt nghïå thuêåt coá trûúâng phaái mang tñnh thúâi àaåi, chõu aãnh hûúãng phong tuåc têåp quaán cuãa tûâng núi.

Chêët lûúång cheâ maâ chuáng ta quen duâng trûúác hïët laâ do nguyïn liïåu quyïët àõnh. Muöën àûúåc cheâ ngon, cheâ phaãi àûúåc haái àuáng möåt töm hai laá. Coá khi ba laá.

Laá caâng giaâ giaá trõ caâng thêëp. Tûâ möåt loaåi buáp, ta coá thïí coá 4 loaåi cheâ: cheâ àen, cheâ xanh, cheâ àoã, cheâ vaâng.

Cheâ xanh hûúng thúm ngaát, cheâ vaâng võ thoaãng qua, cheâ xanh giûä àûúåc mêìu xanh trong nûúác haäm. Nûúác cheâ vaâ võ cheâ cuäng noái àûúåc têëm loâng bao la cuãa cheâ.

Viïåt Nam ta chó saãn xuêët chuã yïëu hai loaåi cheâ: Cheâ xanh vaâ cheâ àen. Cheâ xanh húåp khêíu võ nhên dên caã nûúác. Cheâ àen àïí xuêët khêíu. Hûúng cheâ xanh tûå nhiïn, rêët ngaát, tinh tïë. nûãa muâi rúm khö, nûãa muâi hoa höìng vaâ cam, chanh. Khoá taã nhû tònh yïu vêåy. Riïng cheâ xanh, coá cheâ xanh àïí möåc hoùåc ûúáp cheâ hûúng sen, nhaâi, ngêu, soái, bûúãi, hûúng liïåu,



dûúåc liïåu v. v... laâm cho hûúng cheâ àa daång. Cheâ Höìng Àaâo coá hûúng thúm maånh, Cheâ Thanh Têm hûúng thúm maát dïî chõu.

Thïë naâo laâ cheâ ngon laâ cêu hoãi tûâ mêëy ngaân nùm nay maâ vêîn chûa coá lúâãi àaáp thoaã àaáng. Maâ thúm ngon cuäng chó laâ nhûäng tûâ rêët chung chung, chûa cuå thïí.

Mùåc dêìu, nhiïìu chuyïn gia nïëm cheâ quöëc tïë vaâ nhûäng ngûúâi saânh cheâ khùæp núi cuäng àaä àûa ra nhiïìu tiïu chuêín ûúác lïå maâu sùæc, àöå àêåm àùåc vaâ hûúng võ cheâ.

Traâ coá thïí uöëng àûúåc úã nhiïìu núi: traâ vóa heâ úã caác quaán bïn àûúâng, coá khi chó giaãn àún vaâi chiïëc ghïë con. Khaách uöëng tñnh tiïìn tûâng cheán. Traâ goác phöë thûúâng úã möåt gian nhoã úã goác phöë. Gian phoâng baây biïån möåt söë tranh aãnh cho vui mùæt. Chuã nhaâ biïët tñnh tûâng loaåi khaách maâ múâi traâ. Coá thïí laâ cheâ Phuá Thoå, Thaái Nguyïn, Tên Cûúng möëc cau (loaåi cheâ ngon tröng nhû coá nhûäng àöëm nhoã trùæng trùæng nhû hoa cau). Traâ quaán húi sang troång göìm vaâi baân traâ. Khaách quen coá thïí goåi möåt lûúång cheâ àuã pha möåt êëm. Chuã quaán àûa ra nhûäng goái cheâ àïí khaách choån röìi múái pha uöëng. Traâ ûúáp Tônh Têm laâ loaåi cheâ ûúáp hûúng sen cuãa nhûäng ngûúâi söëng úã Huïë, cûá chêåp töëi, ra höì Tônh Têm thaã àêìy sen, hoå cho möåt ñt cheâ haão haång vaâo nhûäng böng hoa sen núã röìi buöåc chùåt laåi. Àïën tang taãng saáng ngaây höm sau, ngûúâi ta lêëy cheâ, mang vïì pha uöëng. Àêy laâ kiïíu ûúáp sen quaá cêìu kyâ. Luác pha traâ vaâ uöëng traâ coân cêìu kyâ hún. Traâ caåp quêìn laâ loaåi cheâ choån loåc àûúåc xûã lyá àùåc biïåt do möåt söë ñt ngûúâi mang tûâ “àêët cheâ” vïì baán cho caác khaách saânh “chõu chúi”. Loaåi cheâ naây keán ngûúâi trao vaâ keán caã ngûúâi nhêån. “Cêåy ngûúâi taâi bùæc gai ra Kinh kyâ” maâ. Trúã laåi nhûäng nùm 1930, 1940, úã Haâ Nöåi coá caác loaåi cheâ xanh phöëi tröån giûäa caác loaåi cheâ coá haâm lûúång dêìu deão vaâ hûúng thúm khaác nhau laåi àïí chuáng böí sung cho nhau röìi ûúáp bùçng hûúng thúm coá caác võ thuöëc bùæc taán thêåt nhoã.

Ngûúâi ta àûång cheâ vaâo nhûäng loå saânh, sûá hoùåc thiïëc... laâ töët nhêët. Nûúác àïí pha traâ phaãi àaåt tiïu chuêín böën khöng: khöng vêín àuåc, khöng maâu, khöng muâi, khöng võ. Nûúác úã àöå PH5 laâ töët nhêët. Nûúác pha traâ phaãi söi giaâ vûâa phaãi, khöng àûúåc quaá söi. Khöng nïn laâ nûúác söi hai lêìn. Söi



non laåi caâng khöng töët. Böå àö ìtraâ göìm möåt êëm pha traâ, möåt cheán “tûúáng” (töëng) vaâ vaâi chiïëc cheán con haåt mñt goåi laâ cheán “quên”. Têët caã àïìu àùåt trïn nhûäng chiïëc àôa nhoã veä röìng, phûúång vaâ baây trïn chiïëc khay bùçng göî quyá chaåm tröí tó mó hoùåc khaãm trai. Coá loaåi êëm àöåc êím, song êìm vaâ àa êím. Traâ àûúåc àûa vaâo êëm, roác nûúác söi vaâo thêåt nhanh röìi àêåy kñn nùæp laåi. Nûúác söi àûúåc giöåi lïn nùæp êëm vaâ xung quanh àïí bïn ngoaâi êëm cuäng noáng. Àúåi cho traâ ngêëm, roác têët caã nûúác cöët ra cheán töëng röìi pha ngay nûúác hai.

Tûâ cheán töëng àûúåc chuyïín sang caác quên sao cho möîi cheán quên coá àûúåc möåt nûãa laâ nûúác cöët vaâ möåt nûãa laâ nûúác hai. Uöëng luác nûúác traâ coân böëc khoái nheå. Khaách uöëng tûâng nguåm nhoã möåt àïí thûúãng thûác võ vaâ hûúng traâ. Uöëng traâ phaãi coá baån àïí coân “huyïån têm tònh vaâ thïë sûå múái goåi laâ “ aãm nhi trñ kyâ võ ” . Möåt boâ àöìì töëng traâ àeåp thûúâng àûúåc baân taán vaâ àûúåc truyïìn tûâ àúâi noå àïën àúâi kia. Coá khi gia àònh tuáng quêîn cuäng khöng chõu baán ài. Nhû vêåy, khi uöëng traâ laåi nghô àïën ngûúâi xûa, baân àïën chuyïån cuä.

Ngûúâi saânh traâ trûúác hïët laâ biïët choån cheâ, giûä cheâ àûúåc ngon lêu, khöng giaâ trûúác tuöíi, keán böå àöì traâ, keán nûúác pha traâ, duâng lûúång traâ vûâa phaãi vaâ caách pha traâ coá baâi baãn khöng ai chï àûúåc. Nghôa laâ rêët nghïå thuêåt.

Ngûúâi uöëng traâ saânh, coá nhiïìu baån traâ thanh lõch úã Viïåt Nam àêu cuäng coá. Hoå cuäng àûúåc àaánh giaá cao nhû nhûäng nghïå sô coá tïn tuöíi vêåy. Baån traâ laâ nhûäng ngûúâi kïët baån lêu àúâi, vui cuäng goåi nhau, buöìn cuäng goåi nhau. Thuá uöëng traâ laâ caái thuá thanh tao àïën thiïng liïng. Noá cuäng laâ möåt cûã chó vùn hoáa lêu àúâi.

Quanh baân traâ laâ hûúng khoái, laâ tònh baån, laâ nhûäng maãnh têm sûå, laâ nhûäng chuyïån àaåo, chuyïån àúâi... Ngûúâi ta uöëng traâ trong nhûäng ngaây lïî, tïët, höåi heâ, giö î ky, hoåp mùåt; trong nhûäng trûúâng húåp nhû tiïîn àûa, kïët baån, laâm quen, suy tñnh, lo toan, quyïët àõnh möåt àiïìu gò hoùåc thêëy thên phêån mònh lêm vaâo nhûäng hoaân caãnh biïën àöíi khaác nhau v.v...

Biïët caách uöëng traâ vaâ thûúãng thûác traâ cuäng laâ möåt nghïå thuêåt.



CHUYÏÅN BÏËP NUÁC

Töi àûa öng baån vong niïn laâ öng Tû Siïu söëng àöåc thên, 67 tuöíi túái möåt khaách saån coá vûúân khaá lúán vaâ àeåp úã gêìn Höì Têy, phña Thuåy Khuï theo yïu cêìu tha thiïët cuãa öng chuã khaách saån cuäng laâ baån töi.

Tiïån thïí cuäng giúái thiïåu qua vïì öng Tû Siïu. Sau möåt cuöåc thêët tònh do hiïíu lêìm, öng àaä boã nhaâ ra ài, lang baåt kyâ höì úã nhiïìu nûúác vúái nhiïìu nghïì. Nhûng nghïì chñnh maâ öng say sûa nhêët laâ nghïì laâm bïëp. Àïën 60 tuöíi öng múái trúã vïì ngoaåi thaânh Haâ Nöåi. öng tòm àûúåc àïën ngûúi baån gaái thuúã xûa thò ngûúâi àoá àaä coá mêëy àûáa chaáu. Tuy vêåy, chùèng luác naâo laâ baâ khöng nhúá àïën öng. Chuáng töi àïën khaách saån, öng chuã àaä cho têåp trung chûâng hún 10 ngûúâi coá tay nghïì laâm bïëp àùåc saãn àaäi chuáng töi. Ngûúâi àûáng àêìu caã nhoám laâ baâ Cuác. Baâã àaä 50 tuöíi, son phêën nheå, lõch thiïåp, nhanh nheån vaâ coá nuå cûúâi xoa búát ài nhiïìu tuöíi. Baâ Cuác thaânh thaåo vïì nhûäng moán ùn cöí truyïìn thuöåc nhiïìu trûúâng phaái: Cung àònh, Haâ Nöåi, Bùæc Ninh, Nam Àõnh, Sún Têy, Khêm Thiïn, Thaái Haâ êëp... Caã nhûäng trûúâng phaái Taãn Àaâ baâ Nhung Haâng Baåc, baâ Tuïå phöë Haâng Giêëy v.v... Öng Tû Siïu àûúåc giúái thiïåu ngay vúái nhoám laâm bïëp vúái tû caách laâ möåt nhaâ laâm bïëp bêåc sû phuå. Moåi ngûúâi chó mong manh biïët öng Tû àaä lùn löån trong nghïì laâm bïëp úã nhiïìu nûúác, nhêët laâ úã Phaáp, laâ trung têm cuãa nghïå thuêåt êím thûåc.

Öng àïën noái chuyïån vúái moåi ngûúâi vïì möåt chuát cöng viïåc bïëp nuác Viïåt Nam, cho laâ öng lïn lúáp cuäng àûúåc. Öng ruát trong tuái ra möåt chai rûúåu nhoã do öng tûå pha chïë, roác ra ba cheán. öng bûng lïn miïång, uöëng möåt cheán trûúác röìi múái múâi chuã khaách saån vaâ töi thûúãng thûác. Sau àoá, öng kïí chuyïån vúái moåi ngûúâi möåt caách tuyâ hûáng:

...Vïì nghïå thuêåt êím thûåc, chuáng ta coân nhiïìu thiïëu soát coân phaãi hoåc caác cuå ngaây xûa nhiïìu. Sao ta laåi giïët caá söëng qua àïm àïí tuã laånh. Rau tûúi laåi àïí úã ngoaâi trúâi? Ngoaâi rûúåu ra, têët caã caác nguyïn liïåu laâm



thûác ùn phaãi giûä tûúi. Caác anh Cao Tûã Kiïën, Nguyïîn Àûác Phuác laâ nhûäng bêåc àêìu bïëp maâ caác baån laâm bïëp Phaáp vaâ Italia tön laâ bêåc thêìy àaä giïët möåt con gaâ tûâ luác cùæt tiïët àïën luác thaânh moán ùn chó mêët coá 4 phuát. Thõt gaâ tûúi nhêy nhêíy, ngoåt, thúm... Àêëy múái laâ thõt gaâ miïëng naây múái xûáng miïång ngûúâi phong lûu. Anh Kiïën biïíu diïîn möåt mònh giïët con gaâ chó cêìn möåt chiïëc que nhoån. Caác baån ngûúâi êu goåi anh laâ ngûúâi laâm “xiïëc” trong viïåc laâm bïëp.

... Chuáng ta haäy nêëu nhûäng moán ùn Viïåt Nam, lêëy kiïíu truyïìn thöëng laâm göëc röìi tinh chïë, caãi biïën cho húåp lyá vaâ tinh tïë maâ khoa hoåc. Nhûäng moán ùn tiïu biïíu cuãa Viïåt Nam nhû: moán boáng, mûåc, nem, yïën, baâo ngû vêy öëc buán thang, thõt chên gioâ luöåc, caác moán canh v.v.. àïìu coá thïí “lïn ngöi” àûúåc, àêìy àuã laâm cho ai cuäng mï, caác baån nûúác ngoaâi phaãi theâm thuöìng, kñnh nïí. Chuáng töi àaä laâm nhûäng moán àoá theo kiïíu àùåc biïåt úã nhiïìu nûúác. Cuäng nhûäng ngûúâi baån nûúác ngoaâi laåi laâ nhûäng lúâi àêìu tiïn phaát hiïån ra giaá trõ àñch thûåc cuãa chuáng. Nhûäng ngûúâi Viïåt Nam saânh ùn cuäng mï moán ùn dên töåc. chó hoå múái biïët. Vaâ moán ùn dên töåc luön töìn taåi àïën têån bêy giúâ úã caác mêm cöî Viïåt Nam, tûác laâ chuáng cuäng dûúåc àöng àaão nhên dên yïu quyá. Àiïìu naây rêët coá yá nghôa. Ngûúâi laâm bïëp phaãi “tri võ” vaâ “tri nhên”.

Cuâng vúái viïåc nêng cao chêët lûúång caác moán ùn, cuäng cêìn àùåt cho caác moán ùn nhûäng tïn hay vaâ àeåp nhû àùåt tïn nhûäng cuöën tiïíu thuyïët vêåy. ÚÃ Sún Àöng Trung Quöëc, ngûúâi ta goåi chaáo loâng laâ canh hoa. Möåt àôaá nhoã coá 3 viïn nhên haånh trùæng nhû ngoåc goåi laâ moán “ngên haånh gioá quï”. Moán canh hoa hoâe àûúåc goåi laâ moán “xaâo xaåc hoa hoâe”.. Ta cuäng coá thïí coá moán “gaâ phuâ dung”, “caá nûúác àúåi chúâ” ...Ngaây nay, maái toác cuäng coá kiïíu “ngêy thú, luáng hêëng, man daåi”... Cêy thïë cuäng coá thïë “phuå tûã”, thïë “chúâ mong” ...

Öng böîng dûâng laåi, hoãi moåi ngûúâi: “Àiïìu khoá nhêët trong viïåc laâm caác moán ùn laâ gò naâo?”

- Choån nguyïn liïåu - Thaái, sùæt, bùm...



- Giûä tûúi thúâi gian khöng daâi quaá hoùåc ngùæn quaá... - Khöng phaãi. Àoá laâ viïåc cho muöëi. Viïåc naây giaãn àún nhêët nhûng

cuäng phûác taåp nhêët. Noá giûä nhiïìu bñ mêåt nhêët. Cöî cuãa ngûúâi Haâ Nöåi nhaåt hún cöî cuãa ngûúâi Bùæc Ninh vaâ Sún Têy. Coá ngûúâi baão cöî cuãa ngûúâi Haâ Nöåi sang troång nhûng khöng àêåm àaâ... Khöng phaãi thïë, Haâ Nöåi cho muöëi vaâo thûác ùn rêët taâi tònh. Muöëi coá thïí “cheo” moåi võ lïn. Nïëu nhû moán canh caá maâ khöng àûúåc cho muöëi àuáng mûác, nhaåt quaá thò vö võ. Nghôa laâ seä khöng coá möåt võ gò caã. Khi àûúåc cho àuã muöëi thñch húåp thò têët caã moåi thaânh phêìn trong moán canh hoùåc moán ùn naâo àoá àïìu dêåy muâi. Möîi thûá dêåy theo kiïíu àöåc àaáo riïng vaâ hoaâ vaâo, ùn yá vúái caác moán khaác. Sau khi muöëi àaä laâm cho caác moán ùn àûúåc nöíi àònh àaám, noá ruát vaâo úã êín, chùèng ai biïët àïën. Trûâ phi muöëi àûúåc cho quaá nhiïìu, moán ùn bõ mùån thò muöëi seä bõ löå. Maâ nhû vêåy, bao nhiïu Cöng lao nhû thaái thõt, choån nguyïn liïåu v v... àïìu vûát ài hïët. Vaâo tiïåc, moán àêìu tiïn seä cho húi mùån möåt chuát. Nïëu nhaåt laâ thêët baåi. Vò luác khaách múái bùæt àêìu ùn, miïång coân nhaåt. Trong cú thïí khaách cêìn chuát muöëi. Nhûäng moán tiïëp sau phaãi nhaåt dêìn. Nïëu nhû trong bûäa tiïåc coá trïn mûúâi moán, thò moán canh cuöëi cuâng khöng cêìn cho muöëi. Khi chan canh, vêîn thêëy àêåm àaâ, ngon laânh, tûúi maát. Hún nûäa, vaâo luác naây, khaách ùn cêìn chuát nûúác. Trong lõch sûã truyïìn miïång cuãa êím thûåc coá noái: Möåt bûäa noå, bûäa tiïåc keáo daâi 6 tiïëng àöìng höì, öng sû phuå nhaâ bïëp mïåt nhoaâi vaâ buöìn nguã. öng quïn khöng cho muöëi vaâo canh. Nhûng baát canh laåi trúã nïn tuyïåt vúâi, àûúåc têët caã moåi ngûúâi khen. Êu cuäng laâ möåt sûå khaám phaá...

Anh baån chuã khaách saån cuãa töi quaã laâ coá con mùæt tinh àúâi. Anh àaä choån àûúåc baâ Cuác laâm cöë vêën êím thûåc. Baâ Cuác vöën laâ con gaái cuãa möåt cöng chûác cao thúâi Phaáp thuöåc. Nùm 1953, ngûúâi cöng chûác êëy sang Phaáp, gûãi ngûúâi em tröng nom àûáa con gaái múái lïn 9 tuöíi Nhûng röìi sau khöng coá tin tûác ài laåi gò nûäa vaâ ngûúâi em cuäng lêm vaâo caãnh khöën quêîn. Cö gaái lúán lïn dêìn vaâ phaãi laâm àuã nghïì: phuå bïëp, nêëu ùn thuï, gaái nhaãy, haát aã àaâo, thúå thïu, baán buán öëc v.v.. Khi hoaâ bònh lêåp laåi, cö chuyïn laâm bïëp cho nhiïìu cûãa hang ùn. Àúâi cö cuäng vaâo Nam ra Bùæc nhiïìu lêìn. Cö coá nhiïìu taâi leã vaâ àûúåc moåi ngûúâi goåi laâ “tiïn nûä”. Nhûng, àûúâng tònh duyïn cuãa cö laåi gùåp quaá nhiïìu khöng may mùæn, cho àïën têån giúâ khi cö trúã



thaânh baâ Cuác. Àiïìu naây laâ vò sao? Chó coá mònh baâ vaâ nhûäng ngûúâi thên biïët maâ thöi. Vò baâ coá nhan sùæc, laåi luön núã nuå cûúâi duyïn daáng, ùn mùåc rêët “möët”. Ngûúâi ta goåi baâ laâ “chuyïn gia ùn”... Baâ luön luön saáng taåo ra nhûäng moán ùn àöåc àaáo.

Möåt buöíi chiïìu töëi, khaách saån coá möåt bûäa tiïåc. Khaách dûå coá mêëy ngûúâi nûúác ngoaâi. Öng Tû Siïu mùåc sang troång, thùæt “nú” àïën dûå. Chuã bïëp laâ baâ Cuác mùåc böå àöì kïëp doã àoán khaách. Bûäa tiïåc göìm toaân nhûäng moán ùn Viïåt Nam àûúåc baâ nêng cao. Thêåt laâ möåt bûäa tiïåc àùåc biïåt. Anh baån Foumier chaåy ngay ra vûúân, ngùæt möåt böng hoa tùång baâ Cuác: “thûa baâ, bûäa tiïåc ngon àïën nöîi khöng thïí naâo quïn àûúåc. Töi àaä àûúåc ùn úã nhiïìu nûúác. Nhûäng moán ùn Viïåt Nam khöng thua bêët cûá núi naâo trïn thïë giúái”.

Khaách ra vïì trïn con dûúâng raãi soãi giûäa vûúân àêìy hoa laá röìi qua thiïëc cêìu göî. Khöng gian múã röång, phaãng phêët muâi hoa... öng Tû Siïu naán laåi, noái chuyïån maäi vúái baâ Cuác àïën têån rêët khuya. Coá leä trong möåt àïm tuyïåt vúâi êëy chó daânh cho hai con ngûúâi, hai têm höìn àöìng àiïåu.



BUÁN ÖËC HAÂ NÖÅI

Buán öëc laâ moán ùn rêët phöí thöng, vûâa bònh dên, vûâa sang troång. Buán öëc Haâ Nöåi nöíi tiïëng khùæp miïìn, quï hûúng cuãa noá laâ laâng Hûúng Thûúång (thuöåc Haâ Nöåi). Ngûúâi truyïìn nghïì àêìu tiïn cho moåi ngûúâi laâ möåt baâ doâng doäi cao sang úã êín. Baâ àeåp àïën nöîi khöng ai xûáng vúái baâ nïn baâ söëng àöåc thên. Baâ hoå Àöî àûúåc coi nhû laâ Töí sû cuãa moán ùn àùåc saãn buán öëc. Ngûúâi ta ùn buán öëc úã daång ùn quaâ, ùn nïëm hoùåc úã daång ùn “bùæc cêìu” cho àúä àoái. Laâm buán öëc khoá hún laâm buán chaã hoùåc buán thang nhiïìu lêìn. Àïí laâm thaânh thaåo moán buán chaã, chó cêìn möåt nùm laâ trúã thaânh “nghïå sô” chuyïn nghiïåp. Nhûng àïí laâm àûúåc moán buán öëc àïën mûác khöng chï vaâo àêu àûúåc phaãi mêët nùm nùm trúâi. Caác chõ em Haâ Nöåi coá tiïëng laâ kheáo tay vaâ gioãi viïåc chïë biïën nhûäng moán ùn àùåc biïåt. Nhûäng khi gùåp mùåt, tiïîn chên ngûúâi thên, àoaân tuå hoùåc nhên möåt dõp lïî tïët, ùn mûâng gò àoá hoå chó laâm buán chaã hoùåc buán thang chûá ñt ngûúâi hoùåc chùèng mêëy ai daám laâm moán buán öëc. Hoå súå hoãng, súå mêët thïí diïån. Vò muöën laâm àûúåc moán buán öëc cho ra troâ phaãi rêët cêìu kyâ. Phaãi tinh thöng nhiïìu mùåt nhû: choån öëc, luöåc öëc, chïë biïën nûúác dêëm, pha úát böåt vaâ úát tûúi choån loaåi buán thñch húåp v.v...

Haäy noái vïì con öëc. Cûá vaâo khoaãng thaáng 10 laâ coá öëc beáo. Coá öëc nhöìi, öëc haåt mñt, öëc biïíu... con naâo miïång cuäng àêìy ùæp . Ta coá cêu “öëc thaáng mûúâi, ngûúâi Haâ Nöåi”. Noá vûâa ngon ngoåt, vûâa boáng bêíy múá maâng. Öëc ngoåt hún thõt nhiïìu. Cûá 100 gam öëc coá 200 - 300 mg prötit úã daång mulotide maâ 100 gam thõt chó coá 70 - 100 mg prötit maâ thöi. Àöå ngoåt cuãa thõt laâm tï lûúäi. Àöå ngoåt cuãa öëc mïìm maåi, dïî chõu vaâ àêìy hûng phêën nheå nhaâng goåi laâ ngoåt lûâ. Loaåi prötit úã öëc laâ loaåi nhuyïîn thïí coá caã chêët potenciator laâ chêët nêng thïë nùng cuãa àöå ngoåt. Nûúác öëc ngoåt chûá khöng nhû nhiïìu ngûúâi noái: “Nhaåt nhû nûúác öëc”. Phaãi noái laâ: “Nhaåt nhû nûúác öëc ao beo”. Vò rïî beâo coá àùåc tñnh hêëp thuå möåt caách taân nhêîn nhûäng chêët khoaáng cêìn thiïët cho viïåc hònh thaânh prötit trong con öëc.



ÖËëc luöåc hoùåc hêëp úã nhiïåt àöå thñch húåp seä thúm, gioân, mïìm, beáo. Nïëu khöng seä dai. Con öëc sùn laåi laâ hoãng.Cö haâng buán öëc, vúái baân tay buáp mùng, cêìm caái buáa nhoã àêìu nhoån nhû àuâi, boác gaåt yïëm öëc, goä nheå vaâo con öëc trúã tay ngoaáy trön öëc... thïë laâ con öëc vaâ caã ruöåt cuâng saáp tuöåt ngay xuöëng chiïëc baát con. Nûúác dêëm göìm nûúác luöåc öëc, nûúác böîng rûúåu, tai chua hoùåc quaã doåc” múä nûúác, úát böåt, úát tûúi thaái thêåt nhoã... Muöën cho thêåt cao kiïën coá thïí cho thïm myä chñnh, saá suâng (àóa biïín). Liïìu lûúång pha chïë phaãi rêët taâi tònh. Chó sai möåt ly laâ “ài möåt dùåm”. Böåt laâm buán göìm möåt phêën gaåo taám thúm, möåt phêìn taám xoan vaâ möåt phêìn gaåo teã haåt daâi. Buán duâng cho buán öëc laâ loaåi súåi coá àöå mõn khöng cao àïí noá coá thïí dïî hêëp thuå nhanh choáng nhûäng chêët ngoåt, beáo, cay, chua trong nûúác dêëm. Laâm buán öëc phaãi coá sûå töíng húåp cuãa nhiïìu hiïíu biïët. Con öëc nguyïn hònh àaä coá nhiïìu maâu sùæc. Chêåu nûúác dêëm vaáng múä coá sûå pha maâu cuãa nhiïìu maãng úát nhoã göìm nhiïìu cung bêåc cuãa maâu àoã, maâu vaâng. Maâu sùæc cuãa nhiïìu loaåi úát laåi noái lïn àûúåc tñnh tònh cuãa chuáng. Nhêët laâ caái baát hûúng úã giûäa laâ nûúác dêëm Cöët vaâ têåp trung úát coá taác duång àiïìu chïë baát dêëm maâ nhaâ hang àûa cho khaách. Nhûäng àiïìu naây rêët cêìu kyâ vaâ coá lyá leä.

Ngûúâi ta nïëm thûã àêìu öëc àaä vaâ nhai ngêëu nghiïën. Àoá laâ möåt loaåi suån, gioân tan. Cûá laâ möìm nhai, tai nghe. Ngûúâi ta nhai vaâ vö cuâng sung sûúáng laâ mònh coân möåt haâm rùng chùæc chùæn, sung sûúáng, têån hûúãng àûúåc caái ngon cuãa àêìu öëc. Thên öëc thò mïìm, ngoåt chan chûáa vaâ dõu daâng nhû möåt sûå ve vuöët êu yïëm àïën tónh ngûúâi.

Miïëng saáp maâu vaâng thêîm laåi buâi. Noá trung hoaâ caái beáo ngêåy húi quaá mûác. Nhaâ haâng muác möåt möi nûúác dêëm thïm vaâo àïí con öëc beáo mêíy àûúåc ngêm mònh troån veån. Khaách ùn lêëy thïm buán cho chòm vaâo nûúác dêëm röìi ùn têët caã vaâo möåt miïëng. Têët caã cöång laåi taåo ra möåt miïëng ngon àïën say sûa vaâ liïìn ngay àoá, laâ sûå chua, cay àïën cûåc àöå. Nhûng laåi caâng dïî chõu. Khaách ùn chaãy nûúác mùæt giaân giuåa, thêëy nhû mònh úã traång thaái “ öëp àöìng”. Trong miïëng ùn coá àuã chua, cay, mùån, chaát, beáo, gioân, ngoåt... Àoá cuäng laâ têët caã nhûäng giêy phuát cuãa cuöåc àúâi con ngûúâi àang têåp húåp laåi vúái nhau. Khöng coá möåt moán ùn naâo laåi àêìy àuã chêët àúâi nhû buán öëc Laåi noái trûúác àêy: Saáng, trûa, chiïìu, töëi khuya, caác chõ em khaách laâng



chúi vaâ caác quan viïn úã Vaån Thaái, Ngaä Tû Súã, Khêm Thiïn v.v.. laâ nhûäng khaách haâng say sûa vaâ trung thaânh nhêët vúái moán buán öëc. Phaãi coá buán öëc múái “chõu nöíi”. Hoå ùn àïí quïn ài moåi sûå cay àùæng, cö àún nhûng laåi nhêëm nhaáp chuáng vaâ khoác àúâi, khoác caác thên phêån bùçng nûúác mùæt cuãa chñnh mònh röìi laåi àöí cho úát cay gêy nïn.

Quaã thûåc, buán öëc laâ moán ùn àûúåc toaân dên ûa thñch khöng kïí phuá quyá, sang bêìn, thaânh thõ hay nöng thön. Ùn möåt meåt buán öëc laâ nhúá maäi. Nhûäng ngûúâi Viïåt Nam söëng úã nûúác ngoaâi, möîi khi chaånh loâng nhúá “Cöë quöëc”, coá nhiïìu nöîi nhúá trong àoá coá nöîi nhúá buán öëc.



Muåc luåc

CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH .....................................................................................3

MUÂA XUÊN ÚÃ CAÁC ÀÒNH, ÀÏÌN, CHUÂA ........................................................................4

HÖÅI ÀÒNH MAI ÀÖÅNG VAÂ HOAÂNG MAI........................................................................7

CAÁI BÊÌU RÛÚÅU..............................................................................................................9

ÀÊËT MIÏÌN CÖÍ TÑCH ....................................................................................................13

ÀIÏÅN MÊÎU ...................................................................................................................18

CHÊÌU VÙN – LÏN ÀÖÌNG ............................................................................................21

CHÛÚNGII: NÏËP SÖËNG....................................................................................................25

TAÃN MAÅN VÏÌ NÏËP SÖËNG ............................................................................................26

TRÊÌU TÏM CAÁNH PHÛÚÅNG .......................................................................................28

NHÕP CÊÌU YÏN THAÁI..................................................................................................32

CHUYÏÅN LAÂNG RÙÆN ...................................................................................................36

NGÛÚÂI NÛÚÁC NGOAÂI VÚÁI TÏËT NGHUYÏN ÀAÁN ÚÃ HAÂ NÖÅI......................................40

VÙN HOAÁ TÙÆM.............................................................................................................44

VÙN HOAÁ THUYÏÌN .....................................................................................................47

VÙN HOAÁ ÀUÄA.............................................................................................................51

CAÁI QUAÅT.....................................................................................................................54

CAÁI VOÄNG....................................................................................................................58

NGOÄ..............................................................................................................................61

CHOÅN HOA HÊåU KIÏÍU TRUYÏÌN THÖËNG..................................................................65

AÅ ÚÂI TÒNH RU ..............................................................................................................67

LYÁ KHÙÆC CUNG 2


NHÚÁ MÖåT LÚÂI RU .......................................................................................................72

CHÛÚNG III: MÊËY KHUÖN MÙÅT.....................................................................................76

NAÂNG HUÏÅ ..................................................................................................................77

TAÃN ÀAÂ NGUYÏÎN KHÙÆC HIÏËU...................................................................................80

NHÛ HOA.....................................................................................................................85

THANH THANH HIÏÌN.................................................................................................89

ANH LUÊN TRÛÁNG .....................................................................................................92

BAÂ LYÁ TÏË ......................................................................................................................96

CAÁI TÏËT CUÃA NHAÂ THÚ QUANG DUÄNG ....................................................................99

LÏÅ THANH ................................................................................................................. 102

ANH TRÊÌN HOAåT ...................................................................................................... 106

HAI CON NGÛÚÂI TAÂI HOA........................................................................................ 110

NÛÄ THÊÌN AÁI TÒNH VAÂ NÛÄ THÊÌN SÙÆC ÀEÅP CUÃA VIÏÅT NAM .................................. 113

CHÕ TÊM HAÁT “SUÖNG HÚÂI” .................................................................................... 115

ÖNG TRUÂM THÕNH.................................................................................................... 118

CHÕ HOA TÊM............................................................................................................ 121

ÖNG HAI CHÊU ......................................................................................................... 125

TRUÁC QUYÂâNH ............................................................................................................ 131

CON GAÁI HAÂ NÖÅI. ...................................................................................................... 134

NHUNG...................................................................................................................... 136

RÙÅM TRÛÚÂâNG ........................................................................................................... 143

ÀÖI NEÁT VÏÌ ÀAÂN ÖNG HAÂ NÖÅI NHÛÄNG NÙM XÛA................................................ 149



CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH

LYÁ KHÙÆC CUNG 4


MUÂA XUÊN ÚÃ CAÁC ÀÒNH, ÀÏÌN, CHUÂA

Chuáng ta coá möåt kho taâng nghïå thuêåt vïì chaåm khùæc rêët quyá nùçm raãi raác úã caác àònh, àïìn, chuâa laâng. Àoá laâ nhûäng taác phêím úã vaâo thïë kyã 17 àûúåc chaåm tröí cöng phu, duyïn daáng, phaãn aánh cuöåc söëng dên gian vaâ khaát voång vïì möåt cuöåc àúâi raång rúä: no cúm, êëm aáo, àuã tònh yïu vaâ giaâu caái àeåp. Caác nghïå nhên khöng cêìn lûu danh laåi vò úã caác taác phêím cuãa hoå luön hiïån diïån àúâi söëng bïn trong, coá nghôa laâ caái thïë giúái bïn trong cuãa hoå hoâa vúái moåi ngûúâi laâ àûúåc röìi.

Chuáng ta haäy vïì àònh Liïn Hiïåp (Haâ Têy), àònh Kim Hoaâng (Haâ Têy), àònh Phuâ Laäo (Haâ Bùæc), àònh Tam Canh (Vônh Phuâ), àònh Phuâng (Haâ Têy), àïìn Àïå Tam (Nam Àõnh), chuâa öng (Haãi Hûng), chuâa Thïë Haâ, àïìn Diïån (Ninh Bònh), àïìn Phuâ Laäo (Laång Giang), àònh Thöí Tang (Vïính Phuá), àïìn Giaá (Hoaâi Àûác Haâ Têy),àònh Kiïn (Haãi Phoâng), àònh An Hoaâ (Nam Haâ) v.v... Àïën nhûäng núi àêy, chuáng ta àûúåc àùæm mònh vaâo thïë giúái cuãa caái àeåp. Caãnh vuä nûä thiïn thêìn: Vuä nûä coá khuön mùåt àêìy àùån, böå ngûåc núã vaâ hiïëu khaách, buång mïìm ba ngêën (caác cuöåc thi sùæc àeåp nhûäng nùm1993 - 1994 úã chêu êu vaâ Myä yïu cêìu tiïu chuêín naây, vuä nûä thùæt lûng buöng daâi, vaáy ngùæn kiïíu mini, sau lûng coá àöi caánh nhoã, tay úã tû thïë muáa, tai àeo hoa tai “gioåt lïå” cao sang. Möåt naâng mùåc yïëm laá söìi, möåt naâng mùåc yïëm laá sen túi taã. Khuön mùåt cuãa caác vuä nûä mang daáng dêëp cuãa caác naâng thön nûä. Caãnh trai gaái tûå tònh, àuâa nghõch: Àoá laâ ba cö gaái khoaã thên, àaâng hoaâng tùæm úã höì sen (chaåm trïn viïn gaåch àïìn Giaá). Möîi ngûúâi möåt kiïíu, nhûng caác cö àïìu löå ra möåt thên hònh rùæn chùæc hêëp dêîn laâm cho moåi ngûúâi phaãi giêåt mònh . Hoå mïìm maåi maâ coá àêìy sûác maånh, neám ta nhûäng caái nhòn choái loaâ. Caãnh ngûúâi con trai àùåt ngûúâi vúå leä lïn àuâi, ngûúâi vúå caã àûáng saát caånh rêët söi nöíi. Tuy caã ba cuâng cûúâi, nhûng laåi laâ ba nuå cûúâi khaác nhau àêìy kõch tñnh. Coá nuå cûúâi àang taân phai. ÚÃ àònh Phuâng (Haâ Têy) trang trñ ngay trûúác baân thúâ möåt maãng troân, bïn dûúái laâ àaâi sen. Trïn àaâi sen laâ caác cö gaái khoaã thên. Ngûúâi àûáng, keã ngöìi, neát mùåt vö tû tai àeo hoa, ngûåc chuäm cau, khöng phaãi hoa maâ laâ nuå.



ÚÃã àïìn Àïå Tam (Nam Àõnh) cuäng coá hoaåt caãnh ba cö gaái khoaã thên. Toác hoå àïìu daâi nhû huyïìn thoaåi. Hai cö àûáng nghiïng, möåt cö àûáng thùèng, chñnh diïån. Tay cö cêìm hoa sen che àêåy chöî thúm tho nhêët trong cú thïí. Coá anh chaâng mùåc aáo thuång xïnh xang nùæm tay cö, möåt tay súâ vuá cö, àïí cuâng ài vaâo vônh hùçng. Laåi coá thïm caã nhûäng caãnh vïì caác troâ tònh aái. úã àònh Phuâ Laäo coá caãnh ngûúâi phuå nûä ngöìi xöím, khoaã thên thïí hiïån möåt trûä lûúång nöìng êëm vaâ ên cêìn thêìn thaánh vö biïn cuãa ngûúâi àaân baâ. Suöëi toác daâi chaãy vùæt qua ngûåc bïn phaãi, löå ra caái buång núã troân àêìy. Naâng nùång nïì, chêåm chaåp, nhu mò maâ nöíi loaån. Naâng vûâa laâ tñn ngûúäng vûâa laâ ûúác mú. Coá bûác chaåm laåi rêët “hiïån àaåi”. ÚÃã àïìn Phuâ Laäo coá caãnh ngûúâi àaân baâ (nûä thêìn) nùçm ngûãa, vaáy cuöën lïn têån ngûåc, hai chên daâi daång ra, quùåp lêëy hai bïn höng ngûúâi tònh. Xung quanh laâ àaân, saáo veáo von. Andreá Malraux, nhaâ vùn hoaá Phaáp tûâng noái: maãnh göî àiïu khùæc àeåp xùæn ra nhûäng miïëng ngon cho cuöåc àúâi.

Vêîn coân nhiïìu nhûäng “miïëng ngon” nûäa úã raãi raác quanh caác laâng xoám Viïåt Nam cuãa chuáng ta. Mong sao caác nhaâ nghïå thuêåt súám sûu têìm, ghi cheáp, giûä gòn, baão quaãn, hoåc têåp vaâ phuåc höìi laåi böå mùåt vöën coá cuãa chuáng, röìi laâm sûu têåp vaâ phaát triïín chuáng... Caác bêåc cha öng, töí tiïn ngaây xûa àaä àïí laåi “löåc” cho chuáng ta.

Möîi möåt nghïå thuêåt cho ta nhûäng giaá trõ vùn hoaá khaác nhau tuyâ theo phûúng tiïån chuyïín taãi cuãa noá. Khöng nhû vùn hoåc nghïå thuêåt, chaåm khùæc biïíu thõ nhûäng neát caãm àöång riïng biïåt cuãa taåo hònh. Chaåm khùæc laâ aão thuêåt. Nhaâ thû Phaáp Beaudelaire noái: “Böå phêån chaåm khùæc thaânh Cöng laâ möåt thûá tön giaáo”. Chñnh vò vêåy maâ nhûäng bûác chaåm khùæc úã möåt söë àònh, chuâa Viïåt Nam àaä àûúåc liïåt vaâo nhûäng taác phêím bêët tûã Chuáng löi cuöën caã àöi mùæt, trñ thöng minh vaâ àöìng thúâi caã traái tim nhûäng ngûúâi xem. Chuáng coá thïí khïu gúåi nhûäng tònh caãm khaác nhau trong con ngûúâi, röìi àûa con ngûúâi “àïën vúái nhûäng yá tûúãng cao hún.

Nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu vùn hoaá nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam àïìu khöng “boã qua cú höåi àïën thùm caác àònh, chuâa Viïåt Nam. Hoå caâng khöng boã qua caái dõp may àùåc biïåt àïí coá thïí chuá yá àïën nhûäng maãnh chaåm khùæc trong caác àònh chuâa Viïåt Nam. Gêìn àêy, tiïën sô myä hoåc Samody

LYÁ KHÙÆC CUNG 6


(Inàönïxia) àaä noái: “Töi may mùæn àûúåc àïën vúái caác bûác chaåm khùæc cuãa caác àònh, àïìn Viïåt Nam. Thêåt quaá chûâng àöåc àaáo. Töi ài nhiïìu nûúác, khöng àêu laåi coá nhûäng bûác chaåm tröí coá àêìy nhûäng neát tiïu biïíu, àaåo vaâ àúâi cûá quên quïåt lêëy nhau, röìi ca haát lïn nhû vêåy. Chuáng sinh àöång, coá doâng chaãy tung hoaânh ngöín ngang maâ nghïå sô. Chuáng vûâa coá tiïët têëu vûâa co gian àiïåu cuãa vuä truå.



HÖÅI ÀÒNH MAI ÀÖÅNG VAÂ HOAÂNG MAI

Laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai thuöåc quêån Hai Baâ Trûng. Höåi múã vaâo nhûäng ngaây 3, 4, 6 thaáng giïng êm lõch. Coá nùm laåi töí chûác vaâo muâa thu tûâ ngaây 10 -12 thaáng 8 êm lõch. Àònh Mai Àöång vaâ àònh Hoaâng Mai úã gêìn nhau. Àònh Mai Àöång thúâ tûúáng Tam Trinh laâ möåt danh tûúáng chó huy cuãa phong traâo khúãi nghôa Hai Baâ Trûng àaä tûâng chiïu möå trai traáng Mai Àöång lïn Haát Mön tuå nghôa (khoaãng nùm 40 - 43 sau cöng nguyïn). Àònh Hoaâng Mai thúâ voä tûúáng Trêìn Khùæc Chên laâ voä tûúáng taâi hoa, laâ vïå sô maâ cuäng laâ ngûúâi yïu cuãa Huyïìn Trên Cöng chuáa 1603 -1605). Öng cuâng vúái naâng àaä coá cöng lúán vúái àêët nûúác, àaä cuâng traãi qua nhûäng giúâ phuát bi huâng cuãa lõch sûã. Hoå àaä dïåt nïn möåt thiïn tònh sûã nöíi tiïëng muön àúâi. Laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai vöën laâ traåi êëp maâ vua ban choTrêìn Khùæc Chên. Öng cuäng àûúåc phong laâ Thaânh Hoaâng cuãa caã hai laâng naây. Vïì sau, àònh Mai Àöång thúâ tûúáng Tam Trinh vaâ àònh Hoaâng Mai thúâ voä tûúáng hoå Trêìn. Caã hai võ thêìn àïìu laâ voä tûúáng nïn nhên dên trong êëp cuäng coá àûúåc tinh thêìn thûúång voä. Thêìn Tam Trinh laâ traång vêåt. Traåi êëp coá nhiïìu vûúân mú lúán nïn coá nghïì nêëu rûúåu (Keã Mú). Ngûúâi ta cêët rûúåu mú töët nhêët àïí cuáng Thaânh Hoaâng vaâ àïí duâng trong nhûäng ngaây lïî höåi. Hoå lêëy nûúác söng Höìng cöåi nguöìn vïì, tinh loåc röìi nêëu rûúåu.

Vïì phêìn tïë lïî hai võ thêìn, vêîn àêìy àuã têët caã moåi nghi thûác aáp duång cho nhûäng àaám tïë lïî vaâ rûúác xaách cuãa caác höåi laâng quan troång khaác. Nhûng, trûúác tiïn laâ rûúác baâi võ cuãa Thaânh Hoaâng laâng Hoaâng Mai lïn àònh Mai Àöång röìi tûâ Mai Àöång rûúác ài. Àaám rûúác coá 3 kiïåu ài khuác khuyãu quanh traåi êëp, men theo búâ song Tö Lõch röìi lïn gêìn mùåt àï söng Höìng. Àaám rûúác dûâng laåi úã Traåi Nhaän. Möåt söë chaâng trai khiïng ba choeá àûång nûúác coá mêëy daãi dêy àoã lïn mùåt àï röìi ài xuöëng phña söng, lêëy nûúác söng Höìng cho vaâo choeá röìi khiïng vïì, àùåt caác choeá nûúác lïn ba chiïëc kiïåu röìi rûúác trúã vïì laâng Mai Àöång. Àïën àïm, hai kiïåu thúâ nam tûúáng

LYÁ KHÙÆC CUNG 8


vêîn do caác àö nam khiïng. Coân kiïåu cuãa nûä tûúáng laåi do hai mûúi cö gaái thay nhau vûâa khiïng, vûâa muáa xinh tiïìn. Nhûäng Cö gaái naây, vêën khùn, toác boã àuöi gaâ, aáo daâi xanh àoã, vaåt thùæt cuã êëu. Àaám rûúác ài àûúåc möåt àoaån laåi nghó àïí caác àö vêåt biïíu diïîn, caác voä sô ài möåt baâi quyïìn vaâ àêëu trung bònh tiïn. Möîi àêëu sô cêìm möåt chiïëc gêåy daâi 4 m àêëu vúái nhau. Gêåy bùçng göî àoã höìng, àêìu coá bõt böng vaâ vaãi àïí àïì phoâng nïëu coá àêm truáng thò ngûúâi bõ àêm cuäng khöng bõ nguy hiïím. Caác àö vêåt naây àaä àûúåc choån trong nhiïìu loâ. Hoå ùn mùåc goån gaâng, mùåc quêìn chûá khöng àoáng khöë vò coá thúâ nûä tûúáng. Àaám rûúác nghi nguát khoái hûúng. Moåi ngûúâi reo hoâ khi àûa àûúåc caác kiïåu vïì àònh Mai Àöång. Sau khi Thaánh àaä trúã vïì àònh, moåi ngûúâi mûâng chuyïën rûúác thùæng lúåi. Möåt töëp mang baâi võ cuãa thaánh laâng Hoaâng Mai traã vïì cho Hoaâng Mai...

Höåi àûúåc töí chûác úã caã hai àònh. Coá rêët nhiïìu troâ chúi nhû: haát tröëng quên laâ kiïíu haát dên ca vaâ àöëi àaáp giûäa bïn nam vaâ bïn nûä coá àiïím nhõp bùçng nhûäng tiïëng thònh ...thuâng...thònh. Khi thaã diïìu bùæt buöåc möîi chiïëc diïìu phaãi mùæc 3 öëng saáo trúã lïn. Diïìu phaãi lïn cao àûáng. Hònh daáng phaãi àeåp tiïëng saáo phaãi hay vaâ phong phuá. Thi thaã chim böì cêu cuäng rêët hay. Löìng chim göìm 10 chim. Khi thaã ra, chim phaãi bay tûâ thêëp àïën cao cho túái chûâng 300m, phaãi bay cuâng möåt luác vaâ bay gêìn nhau thaânh àaân. Con naâo cuäng vêîy àïìu hai caánh. Chim bay àïën luác khöng nhòn thêëy nûäa röìi laåi cuâng àaân trúã laåi vúái bu chim dûúái àêët. Chuã chim laåi nhöët caác chuá vaâo bu, buöåc chùåt laåi àem vïì. Caác troâ chúi àïìu coá giaãi thûúãng... Höåi àònh laâng úã laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai laâ möåt trong nhûäng höåi lïî tiïu biïíu vaâ àùåc sùæc cuãa àònh laâng Viïåt Nam.



CAÁI BÊÌU RÛÚÅU

Chuáng ta thêëy trïn noác thaáp Ruâa úã höì Hoaân Kiïëm coá dûång möåt chûác bêìu rûúåu. Trïn noác Ngoå Mön, úã Thaái Hoaâ àiïån, Thïë miïëu, Hûng miïëu úã Huïë cuäng coá trang trñ nhûäng chiïëc bêìu rûúåu. Chiïëc bêìu rûúåu coá möåt giaãi luåa mïìm maåi tö xiïm.

Noá laåi àûúåc hai con röìng hoùåc hai con cuá hoaá röìng chêìu vaâo Khöng chó coá thïë maâ chuáng ta coân thêëy úã rêët nhiïìu nhûäng maái àònh, miïëu, am, thêåm chñ caã chuâa úã khùæp moåi núi àïìu àùåt chiïëc bêìu rûúåu vaâo möåt võ trñ cao nhêët. Àïën nöîi röìng laâ biïíu tûúång cao quyá nhêët, thiïng liïng nhêët àaåi diïån cho vûúng quyïìn cuäng phaãi kñnh cêín, tön vinh noá. Moåi ngûúâi àïìu goåi bêìu rûúåu àoá laâ bêìu rûúåu thiïng, laâ bêìu nûúác thiïng vò noá àûúåc àùåt trïn cao nhêët vaâ úã chñnh giûäa Viïåt àiïån. Maâ Viïåt àiïån laâ caã möåt thïë giúái u linh, tön nghiïm, cao caã.

Xa xûa, quaã bêìu laâ tûâ quaã trïn cêy bêìu àûúåc khoeát röng ruöåt chó coân voã ngoaâi cûáng maâ deão vúái maâu maát maâ xön xao, giaãn dõ. Quaã bêìu laâ nguöìn göëc, laâ buång meå àeã ra caác töåc ngûúâi. Huyïìn thoaåi xûa kïí vïì chuyïån quaã bêìu àûúåm maâu têm linh vaâ triïët hoåc. Coá möåt con söë khöíng löì nhûäng con ngûúâi úã trong quaã bêìu muöën ra vúái vuä truå. Hoå chen chuác nhau trong quaã bêìu, laâm cho quaã bêìu buång meå lùn loác, quùçn quaåi. Àêëng thiïng liïng hú noáng möåt caái àuâi röìi choåc vaâo quaã bêìu, hònh thaânh möåt caái löî. Thïë laâ têët caã moåi ngûúâi trong quaã bêìu chen nhau ra ngoaâi. Nhûäng ngûúâi úã gêìn chöî noáng ra. trûúác, nûúác da bõ àen sêîm. Nhûäng ngûúâi ra sau trùæng hún... Vaâ nhûäng töåc ngûúâi ra àúâi. Sau naây, moåi ngûúâi khöng bao giúâ quïn rùçng mònh àûúåc sinh ra.” Tûâ quaã bêìu buång meå. Hoå buöåc quaã bêìu bùçng möåt súåi dêy thêåt àeåp (sau naây laâ giaãi luåa) röìi quaâng lïn cöí hoùåc àeo ngang lûng. Luác àêìu, hoå àûång nhûác,. laâ thûá cêìn thiïët nhêët cho cuöåc söëng. Sau naây, hoå àûång rûúåu. Rûúåu trong bêìu laâ nûúác thiïng, cho moåi



ngûúâi sûác maånh cuãa trúâi àêët vaâ cuãa meå. Rûúåu àïí cuáng tïë thêìn linh, Phi tûãu bêåt thaânh lïî, rûúåu àïí uöëng vaâ àïí say sûa, yïu cuöåc söëng.

Quaã bêìu laâ vuä truå, noá röîng àïí thêu toám têët caã nhûäng gò mïnh mang to lúán vaâ tinh hoa cuãa trúâi àêët, êm dûúng. Chûáa caã mêîu hïå, vûúng quyïìn, cha meå...têët caã...

Nûúác vaâ rûúåu trong quaã bêìu tûúái tùæm cho con ngûúâi, cûáu vúát con ngûúâi àïí con ngûúâi töìn taåi trong sûå “phöìn”, phöìn thoác gaåo, phöìn giöëng noâi...

Tûâ “chûä nghôa” cuãa quaã bêìu laâ Höì Lö, laâ caái höì lö to lúán vö cuâng, vô àaåi vö cuâng caã vïì nghôa àen lêîn nghôa boáng. Höì laâ mïnh möng, laâ phi thûúâng.

Vúái Àaåo giaáo quaã bêìu chûáa àûång linh àan laâ thuöëc thêìn diïåu àïí coá thïí trúã thaânh thêìn tiïn. Trûúác hïët laâ xa laánh coäi trêìn buåi bùåm, àêìy àùæng cay röìi trúã nïn bêët tûã theo yá nghôa vö cuâng vö vi “ khaái quaát. Vúái Phêåt giaáo quaã bêìu laâ bònh rûúåu, bònh nûúác cam löå cuãa Phêåt, laâ Quan êm àïí cûáu caác chuáng sinh trong bïí khöí trêìm luên Vúái Khöíng giaáo, noá laâ àaåi diïån cuãa Thiïn, Àõa, Nhên. Noá ca tuång con ngûúâi laâ chuáa tïí cuãa muön loaâi, con ngûúâi dûåa vaâo sûác maånh cuãa quaã bêìu maâ haâi hoaâ vúái thiïn nhiïn nïn goåi quaã bêìu laâ caái tuái caân khön. Vùn hoaá Viïåt Nam laâ vùn hoaá tam giaáo àöìng lûu nïn caâng thöëng nhêët vúái têm mïìm cuãa quaã bêìu. Quaã bêìu laâ Kim êu (êu vaâng). Ta coân nhúá cêu: “Non söng ngaân thuâa vûâng êu vaâng”! Noá chûáa àûång sûå vêån chuyïín êm dûúng, chûáa caái phong àöå vônh hùçng cuãa dên töåc. Vïì sau naây, khi Cöng nghïå göëm vaâ sûá phaát triïín, ngûúâi ta chïë taåo ra nhûäng quaã bêìu bùçng göëm, sûá. Ngoaâi coá veä nhûäng hònh nhû röìng, mùåt trúâi, ngoån lûãa, phûúång, mêy v.v... àêìy veã têm linh, ûúác lïå. Trong àoá coá gûãi gùæm nhûäng mêåt maä àïí ngûúâi sau giaãi maä dêìn.

Nhûäng quaã bêìu thêåt sûå laâ nhûäng quaã bêìu bùçng göëm, sûá úã miïìn xuöi àûúåc àùåt trïn caác baân thúâ núi àïìn àaâi miïëu maåo hoùåc baân thúâ töí tiïn, gêìn caác mêm lïî cuáng.

ÚÃã Trung Quöëc, nhûäng nhên vêåt coá danh tiïëng, nhûäng nhaâ vùn, nhaâ thú nhû: Laä Àöìng Tên, Lyá Thiïët Quai, Lûu Linh, nhaâ hiïìn triïët Lyá Thaái Baånh, Sêìm Phu Tûã, Àan Khêu Sinh v.v...bao giúâ cuäng coá bêìu rûúåu bïn



mònh. ÚÃã nûúác ta, Nguyïîn Cöng Trûá, phaåm Thaái, Nguyïîn Bónh Khiïm, Nguyïîn Khuyïën, Tuá Xûúng, Taãn Àaâ v v cuäng luön nhùæc àïën bêìu rûúåu tuái thú.

Vaâo khoaãng 1930 - 1931, úã laâng Keã Mú, Baåch Mai laâ möåt trong nhûäng quï hûúng rûúåu cuãa Viïåt Nam, ngûúâi ta coá möåt baâi haát rêët nöíi tiïëng àïí ca ngúåi quaã bêìu rûúåu vaâ rûúåu. Núi àêy, hoå nêëu rûúåu vaâ baán rûúåu. Phuå nûä cuäng uöëng rûúåu chùèng keám gò nam giúái. Cûá àïën ngaây möìng 4 thaáng giïng, coá lïî thêìn, mûúâi saáu cö trinh nûä ùn mùåc sùåc súä, möi son maá phêën vûâa muáa vûâa haát. Möîi cö cêìm trong tay möåt quaã bêìu rûúåu. Hoå haát lïn:

Tay tònh tay nêng...tònh bêìu rûúåu... Ta búá ru húâi... Ta ra húâi Reão lùæm Nïëp hoa ...Ta cêët rûúåu... Tay tònh tay nêng Tònh bêìu rûúåu Ta búá...ru húâi Ta ru húâi...Reão lùæm Nïëp mêy...

Möîi quaã bêìu àûúåc buöåc thïm vaâo möåt giaãi luåa maâu úã núi thùæt cöí böìng.

Cho àïën giúâ, úã caác gia àònh, caác baân thúâ úã moåi núi, nhêët laâ úã nöng thön, chuáng ta thêëy nhûäng bêìu rûúåu bùçng göm, sûá Baát Traâng hoùåc sûá úã caác loâ sûá cöí. ÚÃã nhûäng núi heão laánh hoùåc úã miïìn nuái coân giûä àûúåc nhiïìu bêìu rûúåu nguyïn baãn.

Nùm 1996 vaâ nhêët laâ nùm 1997, trûúác vaâ sau khi Höìng Köng trúã vïì vúái Trung Quöëc, caác nhaâ kinh doanh àaä tung ra baán khùæp caác thõ trûúâng rêët nhiïìu nhûäng quaã bêìu cöåi nguöìn. Cêy bêìu àûúåc lïn ngöi. Viïåc mua, baán nhûäng quaã bêìu naây thêåt tûng bûâng. Ngûúâi ta àua nhau mua àïí àûång rûúåu hoùåc àïí baây trong nhaâ, trong tuã Quaã bêìu Cöåi nguöìn àùæt hún nhûäng quaã bêìu bùçng sûá bùçng ly löng nhiïìu lêìn..: Tuy vêåy, moåi ngûúâi vêîn thi nhau mua. Hoå coân laâm sûu têåp vaâ theo möët...



Quaã bêìu laâ möåt trong nhûäng neát àeåp vùn hoaá cuãa Viïåt Nam. Nhòn quaã bêìu rûúåu, ngûúâi ta nghô àïën rûúåu, nghô àïën ngaây xûa, nghô àïën men cuãa cuöåc söëng, àïën nhûäng àiïìu mú höì cuãa cöåi nguöìn. Tûâ àoá, mang laåi cho ta nhûäng gò coá yá nghôa hún vïì quaá khûá, hiïån taåi vaâ tûúng lai...



ÀÊËT MIÏÌN CÖÍ TÑCH

Qua cêìu söng Caái (Cêìu Long Biïn), ài thùèng àïën Phuá Thûúång röìi reä sang ph.óa tay phaãi chûâng 200 meát laâ àïën Dûúng Xaá. Núi àêy coá àïìn thúâ Nhiïëp Chñnh yã Lan. Giûäa nhûäng maãnh ruöång xanh vúái àuã gam maâu khaác nhau, ngöi àïìn thúâ möåt ngûúâi phuå nûä phi thûúâng, nöíi bêåt lïn, nghiïm trang nhûäng rïu phong: “Miïëu cöí vaâng son nhaåt”. Àoá laâ noái vïì maâu sùæc, coân nhûäng gò baâ àïí laåi cho àêët nûúác vêîn cûá àùçm thùæm vúái non song vaâ loâng ngûúâi. Baâ laâ hoaá thên cuãa Mêîu Thûúång Ngaân, cuãa baâ Man Nûúng, baâ Trûng...

Àïën Suãi, ài vaâo quï hûúng cuãa nhaâ thú Cao Baá Quaát, ài tiïëp chûâng 7 km nûäa, chuáng töi àïën cêìu Dêu. Möåt caái cêìu rêët cöí. Núi àêy, söng Àöëng cùæt ngang söng Dêu àïí hònh thaânh nïn möåt bïn laâ Thiïn Àûác, möåt bïn laâ Nguyïåt Àûác. Núi àêy... möåt caái cêy, möåt caái goâ, möåt mö àêët, àöëng gaåch vuån, ngöi àïìn v.v...àïìu coá nhûäng chuyïån kïí vïì mònh. Trûúác mùæt chuáng töi laâ caã möåt khu vûåc thaânh Dêu mïnh möng. Tïn chñnh thûác cuãa noá laâ Luyå Lêu hoùåc Liïn Lêu. Vò khi xûa, thaânh chñnh coá nhûäng voång gaác maâ úã têìng trïn toaã ra nhû nhûäng caánh hoa sen, nïn thûúâng goåi laâ Liïn Lêu. Hoa sen tûúång trûng cho sûå “thöìn”. Phöìn thoác gaåo, phöìn giöëng noâi. Söng Dêu chaãy quanh thaânh taåo thaânh möåt con haâo thiïn nhiïn, baão vïå thaânh.

Xûa kia, khi àï La Thaânh vaâ Thùng Long chûa hònh thaânh maâ múái chó laâ nhûäng vuâng nûúác, lau laách, hoang vu thò “núi àêy àaä laâ möåt thaânh trêën phöìn hoa, nhöån nhõp. Àêy chñnh laâ thuã phuã cuãa àêët Giao Chêu, laâ trung têm chñnh trõ, kinh tïë vaâ vùn hoaá. Àaåi baãn doanh cuãa Thaái Thuá Tö Àõnh àùåt úã àêy. Hai Baâ Trûng àaä àaánh vaâo núi naây. Khi Hai Baâ àöëc quên vaâo àaánh àaåi baãn doanh cuãa Tö Àõnh, Hai Baâ ùn mùåc thêåt löång lêîy, àiïím trang rêët àeåp. Àiïìu naây thêåt hiïëm coá. Trong suöët thúâi kyâ daâi, quên Haán àoáng quên úã Liïn Lêu, àaä coá nhiïìu cuöåc khúãi nghôa; liïn tuåc àöët



phaá, àaánh Thaânh. Nghôa laâ binh lûãa liïn miïn. Chñnh àiïìu naây àaä giaãi thñch àûúåc möåt hiïån tûúång àaáng chuá yá. Àoá laâ nhûäng vuâng àêët xung quanh àïìu àoã nhû son. Duy chó coá khu vûåc thaânh Liïn Lêu, àêët coá maâu àen, xaám, xón. Àêët àoã vò phña dûúái coá quùång sùæt. Coân àêët àen laâ do binh lûãa triïìn miïn, àöët phaá dûä àöåi, àaä laâm than hoaá têët caã nhûäng soãi, àaá, àêët , göî, tre, v.v... Hiïån tûúång than hoaá naây àaä laâm cho àêët thaânh Liïn Lêu khöng àoã nhû vöën coá Thêåt laâ: “Dêu binh lûãa, nûúác non nhû cuä. Liïìn cho ngûúâi thêëy caãnh chaånh loâng” (Vïì vuâng Dêu).

Trong cuöën: “Viïåt vïì lõch sûá àêët An Nam “, nhaâ nghiïn cûáu Patris viïët: “Tinh thêìn àöåc lêåp cuãa ngûúâi Laåc Viïåt rêët cao. Trong suöët thúâi kyâ daâi bõ àö höå, hoå khöng ngûâng kiïn cûúâng àûáng dêåy. Àoá laâ möåt thûá aánh saáng choái loåi cûãa yá chñ quêåt cûúâng khön nguöi”?

Trong khu vûåc thaânh Dêu, coá chúå Dêu, thaáp Dêu. Thaáp 4 têìng, coá choáp kiïíu Stupa, cao chûâng 20 meát, vaâ chuâa Dêu. Chuâa Dêu phaãn aánh nhûäng neát cuãa àaåo Phêåt tûâ êën Àöå sang vaâ àûúåc baãn àõa hoáa. Núi àêy laâ trung têm Phêåt giaáo àêìu tiïn úã ta röìi múái toãa ài khùæp núi. Cuäng laâ núi in nhûäng baãn kinh súám nhêët. Tuåc truyïìn, möåt cêy àa thêìn thoaåi tröi dûúái söng, àûúåc baân tay thêìn thoaåi cuãa aá Nam tiïn nûä (Man Nûúng) vúát lïn, khi cêy àa àûúåc àùåt lïn mùåt àêët thò tiïn nûä biïën mêët, àaä “laåc nöåi mêy ngaân”. Cêy àa àûúåc xeã ra, taåc thaânh 4 pho tûúång àïí thúâ. Àoá laâ 4 võ Phêåt Mêìu göìm 4 chõ em: Phêåt Vên, Phêåt Vuä, Phêåt Löi, Phêåt Àiïån (cuäng goåi laâ tûá Phaáp). Chõ caã àûúåc thúâ taåi chuâa Dêu, chõ hai úã chuâa Àêåu, chõ Ba thò úã Chuâa Tûúáng vaâ Cö em uát àûúåc thúâ úã chuâa Dêu. Mêëy ngöi chuâa naây úã gêìn nhau. Coá àiïìu, chuâa Dêu laâ chuâa chñnh, ngaây nga nhêët. Tûúång baâ Dêu àùåt úã chñnh giûäa chuâa chñnh, cao 2m85 (caã tûúång lêîn bïå), laåi coá nïìn cao vaâ vóa àaá. Tûúång baâ to hún so vúái têët caã nhûäng pho tûúång khaác trong chuâa. Baâ vûâa laâ Phêåt, vûâa laâ nûä chuáa baãn àõa.

Núi àêy, haâng nùm coá múã höåi, goåi laâ höåi chuâa Dêu, khùæp núi nö nûác vïì dûå höåi. Höåi coá tïë lïî, rûúác xaách, vui chúi, rêët tûng bûâng, naáo nhiïåt. Ngûúâi ta kïí veâ:

Duâ ai buön baán trùm nghïì Thaáng tû, möìng taám thò vïì chuâa Dêu



Duâ ai buön dêu, baán àêu Nhúá ngaây möìng taám, höåi Dêu thò vïì...

Caách khu vûåc thaânh Liïn Lêu chûâng 3 cêy söë lùng möå Laåc Long Quên, laâ caã möåt toâa Viïåt àiïån. Ài chûâng möåt àoaån àûúâng nûäa, reä sang bïn traái laâ lung Syä Nhiïëp, hònh troân, trïn möåt caái goâ rúåp boáng nhûäng cêy Cöí thuå. Nhûäng goâ, àöëng nhêëp nhö keáo lïn. Dûúái nhûäng goâ àöëng àoá laâ nhûäng ngöi möå Haán. Núi àêy thuöåc vïì laâng aá Lûä. úã ngaä ba Àöng Cöi cuäng coá nhiïìu ngöi möå Haán coá xêy nhûäng voâng cuöën. Àûáng núi àêy, ta coá thïí nhòn thêëy nuái Thiïn Thai “nùçm nghiïng nghiïng vúái maái toác xanh rïu”?

Vïì phña Àöng Bùæc, khoaãng 2km laâ laâng Àaåi Traåch coá ngöi chuâa Àaåi Traåch nöíi tiïëng, laâ núi trûúác àêy vúå thûá ba Cai Vaâng àïën tu vaâ truå trò sau khi cuöåc khúãi nghôa bõ thêët baåi. Baâ thöng thuöåc 18 mön voä nghïå, àaä daåy voä cho caác trai laâng vaâ laâm nhiïìu àiïìu thiïån, trûâ keã gian aác. Cuöåc àúâi cuãa baâ àuã àïí viïët nïn möåt pho saách bi huâng. Dên laâng núi àêy coi baâ nhû Tiïn, nhû Phêåt.

Tûâ Àaåi Traåch ài xuöëng phña Nam laâ àïën bïën Höì, göëi àêìu lïn söng Cêìu. úã àêy coá laâng tranh Àöng Höì maâ nhûäng bûác tranh àêåm àaâ têm höìn dên töåc cuãa noá àaä coá mùåt úã nhiïìu núi trong caã nûúác vaâ chuáng cuäng àûúåc trûng baây trong baão taâng myä thuêåt cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Laâng Àöng Höì àûúåc goåi laâ laâng tranh, laâng àeåp nhû tranh vaâ cuäng àûúåc goåi laâ laâng caác nghïå nhên. Hoå veä tranh, khùæc tranh, in tranh, laåi coân laâm nghïì vaâng, maä vaâ nhûäng mùåt haâng trang trñ myä thuêåt àïí laåi êën tûúång sêu sùæc trong loâng moåi ngûúâi.

Ngûúåc lïn phña trïn, ta àïën àêët Lim vaâ 49 laâng Quan Hoå. Núi maâ möåt laân gioá cuäng mang àiïåu dên ca, vúái nhûäng “liïìn anh, liïìn chõ”, “ treâo lïn quaán Giöëc, ài chaãy höåi. Tûâ Àaåi Traåch ài ngûúåc lïn laâ àïën Trñ Quaã, röìi àïën laâng Àònh Töí coá chuâa Buát Thaáp, vaâ àïìn Àö vaâng son lêëp laánh, núi thúâ 8 võ Vua Lyá. Lyá Chiïu Hoaâng àûúåc thúâ riïng úã ngöi àïìn bïn caånh. Baâ mang möåt nöîi buöìn nguyïn khöëi, khöng tan. Chñnh caái daãi àêët naây àaä nuöi dûúäng nhaâ thú Hoaâng Cêìm àïí Coá àûúåc:



“Bïn Kia Söng Àöëng”, “Mûa Thuêån Thaânh” , “ Cêy tam cuác” v. v... nöíi tiïëng.

Vaâo nhûäng nùm chöëng Phaáp, nhûäng khu vûåc gêìn Buát Thaáp, Rûâng Thöng, Baäi Thaáp v.v... laâ khu du kñch nöíi tiïëng vúái nhûäng chiïën cöng oanh liïåt. úã nhûäng laâng quï núi àêy, trûúác kia coân coá tuåc “Nguã ban” . Àoá laâ chuyïån trong ngaây cûúái, cö dêu vaâ chuá rïí chûa àöång phoâng vöåi. Ngaây thûá nhêët vaâ ngaây thûá hai, cö dêu coân goåi mêëy ngûúâi baån gaái thên àïën nguã cuâng vúái mònh. Núi àêy, hoå coi nheå trûúâng húåp cö gaái “chûãa buåa” . Sau khi cö gaái “chûãa buåa” röìi sinh con àûúåc möåt hoùåc hai nùm, seä coá möåt chaâng trai naâo àoá àïën xin cûúái laâm vúå. Meå chuá rïí mang lïî vêåt àïën nhaâ gaái vaâ noái: “Ngaây laânh thaáng töët, chuáng töi rêët sung sûúáng àûúåc coá con dêu vaâ laåi thïm caã thùçng cu nûäa” Khi Coá trûúâng húåp möåt àûáa treã úã vaâo hoaân caãnh thêåp tûå nhêët sinh maâ àûúåc möåt ngûúâi cûáu söëng thò àûáa treã seä nhêån ngûúâi àoá laâm cha meå nuöi. Nhûäng ngaây giöî, Tïët phaãi àïën thùm cha (meå) nuöi. Phaãi àoáng goáp vaâ coá nhiïåm vuå nhû con àeã. Nhûäng chuyïån nhû vêåy coân rêët nhiïìu. Miïìn cöí tñch coân coá con àûúâng cöí tûâ bïën Höì, ài Bùæc Ninh, túái Phaã Laåi, Luåc àêìu giang röìi ra biïín hoùåc ài ngûúåc lïn phña Bùæc, sang Trung Quöëc... laâ con àûúâng maâ caác nhaâ sû ÊËn Àöå ài tûâ chuâa Dêu sang Trung Quöëc truyïìn àaåo. Àêy cuäng laâ con àûúâng maâ con trêu vaâng tûâ Trêu Sún, giïëng Viïåt úã Phaã Laåi àaä chaåy möåt maåch vïì Töíng Bònh (tïn xûa cuãa Thùng Long) röìi àêîm mònh núi vuäng nûúác úã phña Têy Bùæc, laâm nïn höì trêu àùçm vaâ sau àûúåc goåi laâ höì Dêm Àaâm hay höì Têy. Àoá laâ con àûúâng maâ Maä Viïån mang quên sang àaánh nûúác ta. Cuäng laâ con àûúâng huyïët maåch àïí cha öng ta àaánh giùåc Nguyïn, Möng...

Khaách haânh hûúng túái maãnh àêët naây thêëy mònh nhû àûúåc lúán lïn. Núi àêu cuäng coá nhûäng di tñch, dêëu êën, huyïìn thoaåi v.v...minh chûáng cho sûå töìn taåi haâo huâng cuãa dên töåc.

Tûâ nhûäng huyïìn thoaåi vaâ nhûäng chûáng tñch lõch sûã êëy cho ta caái nhòn chên thûåc vaâ àêìy àuã hún vïì quaá khûá, àïí röìi suy nghô vïì nhûäng bñ êín cuãa thuúã trûúác, nghô vïì hiïån taåi vaâ tûúng lai.



Möîi bûúác ài trïn vuâng Kinh Bùæc àïìu laâm xaáo àöång têm höìn töi. Nhûäng caãm xuác haånh phuác cûá lan toãa, böëc buåi trong töi. Nhûäng caái tïn trïn vuâng àêët naây, àoåc lïn cuäng àûúåc maâu cöí tñch.



ÀIÏÅN MÊÎU

Ngûúâi Viïåt Nam ta coá cêu: “phuác àûác laåi mêîu”, àïí khuyïn rùn moåi ngûúâi nhúá cöng ún cha meå, ùn úã phuác àûác vúái cöång àöìng, àïí con chaáu àûúåc hûúãng nhûäng àiïìu têët laânh. Khuyïën thiïån, trûâ aác, àûúåc truyïìn laåi cho àúâi sau bùçng nhûäng lúâi truyïìn miïång, ca dao, dênca...

Vúái caách nghô truyïìn àúâi vïì ngûúâi meå, trong têm thûác sêu thùèm cuãa moåi ngûúâi, Mêîu (meå) laâ têët caã, laâ ngûúâi sinh ra ta vaâ àïën khi chïët ta laåi trúã vïì àêët meå.

Qua nhûäng thúâi kyâ con ngûúâi söëng vúái meå úã trïn cêy röìi àïën giai àoaån vûâa trïn cêy, vûâa dûúái àêët vaâ röìi àïën luác meå nuái rûâng (Mêîu Thûúång Ngaân) khöng nuöi nöíi nhûäng àaân con chaáu möîi ngaây möåt àöng, àaä diïîn ra nhûäng cuöåc di dên nguyïn thuyã. Luác naây coá sûå trúå giuáp vaâ baão vïå cuãa Meå Nûúác vaâ Meå Àêët (Meå Nûúác laâ Mêîu Thoaãi (Thuyã) Meå Àêët laâ Mêîu Quyânh Hoa (Àõa).

Nhûäng àaân con, chaáu vïì àûúåc àïën àöìng bùçng, sung sûúáng quaá nhûng hoå cuäng gaâo theát lïn, khoác loác vò nhúá meå Thûúång Ngaân, nhúá nhûäng ngûúâi anh em ruöåt thõt bõ nûúác cuöën ài trong cuöåc di dên àêìy maáu vaâ nûúác mùæt. Hoå haát lïn cêìu Meå, ca ngúåi cöng lao cuãa Meå, ca tuång cuöåc söëng múái. Vaâ nhûäng baâi haát naây coân kïí laåi nhûäng chùång àûúâng ài àêìy kinh haäi vaâ bi kõch, tûâ biïåt Meå Thûúång Ngaân. Chuáng laâ nguöìn göëc cuãa nhûäng àiïåu haát vùn, ca truâ, cheâo v.v... vïì sau naây. Nhûäng gioång haát vùn (chêìu vùn) ca truâ, cheâo... maâ khöng coá nûúác mùæt, ngêåm nöíi soáng nûúác vaån truâng, biïåt ly, tûã naån... thò thiïëu mêët caái húi hûúáng nguyïn thuyã cuãa chuáng.

Tûúãng nhúá Mêîu, ngûúâi xûa lêåp ra Àiïån Mêîu, thúâ Tam phuã úã têìng trïn, Mêîu Thûúång Ngaân úã giûäa, mùåc aáo xanh tûúång trûng cho cêy vaâ nuái rûâng. Mêîu Thoaãi chùm nom viïåc söng nûúác, mùåc aáo trùæng. Mêîu Àõa lo viïåc àöìng bùçng, mùåc aáo vaâng, Mêîu Thoaãi úã bïn traái; Mêîu Àõa úã bïn phaãi.



Sau àoá, ngûúâi ta thúâ tûá phuã vò coá thïm Mêîu Liïîu Haånh. Böën Mêîu tûá phuã ngöìi úã têìng thûá hai trong àiïån Mêîu. Mêîu Liïîu Haånh àûúåc hònh dung laâ con cuãa Ngoåc Hoaâng, bõ phaåt nïn bõ giaáng xuöëng trêìn. Mêîu Liïîu Haånh tûúång trûng cho sùæc àeåp vaâ nûä tñnh. Mêîu duäng caãm, bïnh vûåc keã yïët, giuáp àûúåc moåi ngûúâi lûúng thiïån, trûâng phaåt keã laâm caân, àöåc aác. Mêîu àêìu thai vaâo möåt gia àònh hoå Lï, lúán lïn àûúåc goåi laâ Giaáng Tiïn. Giaáng Tiïn kïët duyïn cuâng Àaâo Lang, àûúåc hai mùåt con röìi vïì trúâi.

Haâng thûá ba trong àiïån Mêîu laâ Nguä võ tön öng. Nhûäng võ naây laâ nhûäng trang nam nhi duäng caãm, taâi hoa, vùn voä song toaân, möåt loâng vò àêët nûúác vò moåi ngûúâi. Hoå laâ Nhûäng ngûúâi giuáp viïåc àúä caác Mêîu vaâ thi haânh sûá mïånh cuãa caác Mêîu. Caác võ naây àûúåc ngûúâi dên kñnh troång vaâ yïu mïën nïn àûúåc gaán vaâo nhûäng võ anh huâng dên töåc nhû Trêìn Quöëc Toaân, Cao Löî, Phaåm Nguä Laäo, Yïët Kiïu, Daä Tûúång v.v..

Haâng thûá tû trong àiïån Mêîu daânh cho caác cö, caác cêåu laâ nhûäng võ nhoã tuöíi, laâm phuå taá cho caác tön öng, caác öng Hoaâng nhûng cuäng gêìn guäi vúái caác Mêîu, nhû cö beá Bùæc Lïå laâ thõ nûä cuãa Mêîu Thûúång Ngaân. Caånh àoá coân coá nhûäng cö Bú, cö Chñnh Giïëng, cö Thaác Búâ, cö Beá Àöng Cuöång, cö Àïìn Saâng v.v...

Bïn caånh caác Mêîu coân coá nhûäng Kim Àöìng, Ngoåc Nûä. Àoá laâ nhûäng võ thaánh úã tuöíi nhi àöìng. Hoå tûúång trûng cho ngaây mai.

Trong caác laân àiïåu haát vùn (chêìu vùn) coá giaá trõ nöåi dung vaâ vùn chûúng cao. êm nhaåc àêåm àaâ, bay böíng maâ sûúng khoái nhiïìu veã. Nghe lêu khöng biïët chaán.

Vuä àaåo àún giaãn àêìy nhûäng neát tûúång trûng vaâ mang trong mònh nhiïìu tñn hiïåu cuãa nhûäng thúâi xa xûa bõ laäng quïn. Tñn ngûúäng súám nhêët cuãa ngûúâi Viïåt Nam

laâ tñn ngûúäng thúâ Mêîu. Trïn àêët nûúác ta, chuâa naâo cuäng coá àiïån Mêîu, chuâa naâo cuäng daânh

võ trñ töët nhêët àõnh cho möåt àiïån Mêîu. Vñ duå nhû chuâa Dêu, chuâa Keo úã Bùæe Ninh. Àiïån Mêîu lúán nhêët úã nûúác ta laâ àiïån Mêîu Phuã Giaây. Àiïån Mêîu toaân bùçng göî lim, coá ao höì vóa àaá. Tam quan nïìn àaá, cêìu àaá lùng



chuáa Liïîu Haånh bùçng àaá xanh cuâng vúái nhiïìu cöng trònh phuå vúái caác kiïíu kiïën truác vaâ trang trñ úã möåt trònh àöå nghïå thuêåt cao siïu. ÚÃ àïìn Löå thuöåc Haå Höìi cuäng coá ba àiïån thúâ Mêîu rêët nguy nga... Chó tñnh riïng huyïån Tûâ Liïm saát ngay Haâ Nöåi cuäng coá chûâng hún 20 àiïån thúâ Mêîu vúái àuã moåi tñnh chuyïån caãm àöång vïì caác Mêîu àûúåc hoaá thên vaâo caác võ anh huâng dên töåc trong cöng cuöåc xêy dûång vaâ baão vïå àêët nûúác... Àêu àêu, ngûúâi ta cuäng kïí cho nhau nghe vïì möåt thïë giúái Mêîu qua nhûäng cêu chuyïån huyïìn aão maâ coá thêåt, bay lïn tûâ cuöåc söëng.

Tñn ngûúäng Mêîu laâ tñn ngûúäng cöåi nguöìn, àñch thûåc cuãa Viïåt Nam. Noá trûúâng töìn vúái dên töåc vò noá coá àûúác loâng tin cao caã, coá quy mö vïì têm linh vaâ vïì lûúång tñn àöì trong caã nûúác. Àiïån Mêîu phaãn aánh nhûäng maãng söëáng vaâ têm linh tûâ thúâi Mêîu hïå. Àiïån Mêîu laâ möåt phêìn cuãa lõch sûã noái lïn möåt quaá khûá lêu àúâi àaä àûúåc bùæt rïî trïn maãnh àêët traân àêìy aánh saáng cuãa chuáng ta. Àaåo Mêîu gùæn liïìn vúái tinh thêìn hiïën sinh vaâ àem nhên aái àïën cho nhên quêín xaä höåi. Tñn ngûúäng thúâ Mêîu thuêìn khiïët, khöng dung naåp tïå àöìng cöët laâ thûá mï tñn dõ àoan, buön thêìn baán thaánh.



CHÊÌU VÙN – LÏN ÀÖÌNG

Chêìu Vùn laâ thïì loaåi diïîn xûúáng àöåc àaáo coá keâm theo êm nhaåc. Bao giúâ chêìu vùn cuäng coá giai àoaån daåo, gêy khöng khñ trang nghiïm, choaáng ngúåp laâm cho ngûúâi nghe xön xao vaâ bõ löi cuöën. Àïën möåt luác nhêët àõnh, noá phöëi húåp vúái giaá àöìng àïí thïí hiïån àûúåc sûác cöng phaá nghïå thuêåt cao nhêët cuãa noá. Nhûäng nhaåc cuå phuå hoaå vúái Chêìu vùn laâ tröëng, phaách, chuöng, têëu caãnh nhõ, àaân nguyïåt. Coá khi caã thêåp luåc vaâ àaân àaáy. Ngûúâi haát chêìu vùn vûâa haát vûâa àaân. Chêìu vùn coá chûâng 40 laân àiïåu chñnh vaâ nhûäng laân àiïåu biïën têëu uyïín chuyïín: mûúán, thöëng (khaác thöëng trong ca truâ) giaäi baây sûå trang nghiïm, gan daå, caã quyïët. Coá luác laåi tóa toát, dõu daâng, nó non. Laân àiïåu Phuá chïnh nhùæc nhúã, nhúá nhung (gêìn guäi vúái ca truâ). Haát doåc cúãi mú ã phoáng tuáng, coá caã vui lêîn buöìn. Haát nöëi (húi giöëng haát noái úã ca truâ), Doåc xuên sùæc, Phuá rêìu (gêìn giöëng laân thaãm trong cheâo) nhûng phoáng tuáng, pha thïí hún. Sûã xuên man maác, coá chuát Ba maåc, böìng maåc. Haát vùn húi giöëng cheâo. Ngêm thiïìn, Noái löëi, canh caá, Boã böí nhõp möåt, Haát Kiïìu? Nhaåc sai: thuác giuåc, doán dêåp, giêåt, ngêët, ngêm, võnh, àïì thú, saá, chaâo v. v...

Chêìu vùn mang tñnh chêët tiïìn tön giaáo cöång vúái nhûäng neát do nhiïìu tön giaáo khaác nhau du nhêåp vaâo cuâng vúái nhûäng neát “baãn àõa” qua quaá trònh töìn taåi vaâ phaát triïín lêu daâi cuãa nhûäng cöång àöìng. Nhaåc vaâ lúâi chêìu vùn coá sûác khaái quaát, tûúång trûng cao. Noá mö taã, trêìn thuêåt, kïí sûå tñch, ngúåi ca, cêìu mong, khaát voång maänh liïåt, muöën vûún túái möåt böng hoa hoùåc möåt ngoån lûãa tuyïåt vúâi, muön àúâi, thiïng liïng naâo àoá maâ con ngûúâi chûa àûúåc vúái túái. “Àoá laâ nghïå thuêåt ca nhaåc vûâa coá sûå yïn lùæng suy tû, vûâa coá gioá baäo maänh liïåt (giaáo sû Nhêåt Baãn: Ishixawa).

Thúâi kyâ thõnh vûúång cuãa chêìu vùn laâ tûâ àúâi Lï, Lyá, Trêìn röìi thõnh vaâo nhûäng nùm 1920 àïën 1940 cuãa thïë kyã naây.



Chêìu vùn Coá nhiïìu loâ vúái tñnh caách, àùåc àiïím, phong caách khaác nhau ñt nhiïìu. Nhûäng loâ Nam Àõnh, Haâ Bùæc, Haãi Phoâng, Haãi Hûng, Thaái Bònh...laâ nhûäng loâ àaáng kïí. Tûâ trûúác àïën nay, möåt söë nhaåc sô àaä khai thaác möåt vaâi laân àiïåu chêìu vùn vaâ chuáng àaä àûúåc hoan nghïnh úã trong vaâ ngoaâi nûúác. Nhûng àoá múái chó laâ möåt phêìn rêët nhoã. Thêåt àaáng tiïëc, chêìu vùn vêîn coân laâ möåt maãnh àêët maâu múä, chûa àûúåc khai phaá hïët.

Nhûäng nùm 1940 trúã vïì trûúác, taåi Haâ Nöåi coá nhiïìu trûúâng töí chûác nhûäng cuöåc thi haát chêìu vùn: Haâng Quaåt, Haâng Khoai, Haâng Maä, Haâng Baåc... Coá caã nhûäng taâi tûã cûå phaách cuãa Haâ Bùæc, Nam Àõnh hoùåc Haãi Hûng àïën tham gia. Giaãi thûúãng treo rêët lúán. Ban giaám khaão göìm 3 ngûúâi: möåt ngûúâi thûúãng bùçng caách cêìm chêìu, möåt ngûúâi phaåt bùçng tiïëng chuöng vaâ möåt ngûúâi cao tuöíi hún caã chêëm àiïím. Àúâi söëng cuãa caác cung vùn tröi nöíi, giang höì, ài khùæp àoá àêy, dûåa vaâo caác phûúâng, caác baån, quêìn chuáng mï say.

Chêìu vùn ca ngúåi, kïí laåi sûå tñch, miïu taã nhûäng nhên vêåt tuyïåt vúâi mang nhûäng quñ danh tûúng trûng nhû: öng Hoaâng Mûúâi, öng Hoaâng Nùm, öng Hoaâng Bú, cö Chñn, öng Hoaâng Baãn, baâ Chuáa Mûúâng, Mêîu Thûúång Ngaân, Mêîu Thoaãi, chuáa Liïîu Haånh. Nhûäng võ trïn àûúåc hoaá thên vaâo caác võ voä tûúáng cuãa vua Huâng, thêìn Taãn Viïn vaâ caác àúâi vua khaác. Hoùåc àûúåc hoaá thên vaâo caác hoaâng tûã, cöng chuáa, caác siïu nhên bïnh vûåc ngûúâi lûúng thiïån vaâ trûâng trõ keã aác.

Lúâi ca vaâ nhaåc chêìu vùn vûâa coá chêët huyïìn thoaåi vûâa coá chêët chên thûåc, vûâa thêìn thaánh vûâa phaâm tuåc. Chêìu vùn nhêën maånh taã caãnh àeåp cuãa àêët nûúác àïí àiïím xuyïët cho caác nhên vêåt löîi laåc. Nhûng cuäng phaãi noái rùçng, ngay caác nhên vêåt thêìn thaánh phi phaâm vaâ àaáng kñnh cuäng mùæc phaãi nhûäng lêìm löîi trêìn tuåc.

Nhaåc chêìu vùn thuêìn khiïët vaâ löi cuöën. Ngûúâi ta nghe haâng hai, ba giúâ liïìn maâ khöng chaán (tiïën sô A.Samidi Indonesia) trong khöng khñ àaân ngoåt, haát hay, ngûúâi ngöìi àöìng (baâ àöìng) àûúåc boáng vaâ höìn cuãa nhên vêåt thêìn linh nhêåp, öëp vaâo mònh. Baâ àöìng sùæm vai thêìn linh theo nhûäng caá tñnh vöën coá cuãa nhên vêåt. Nhêët laâ trong nhûäng luác “thùng hoa”. Baâ àöìng àûúåc moåi ngûúâi mùåc vaâ khoaác aáo vaâo mònh trang phuåc tiïu biïíu cuãa



thêìn linh, Coá keâm theo nhûäng àöì trang sûác (vúái caác nhên vêåt nûä) hoùåc voä khñ (vúái caác nhên vêåt nam)... Nhên danh thêìn linh, ngûúâi ngöìi àöìng haát lïn trong loâng vaâ döìn vaâo nhûäng àöång taác nhaãy, muáa caách àiïåu vaâ ûúác lïå trong nïìn nhaåc vaâ haát àïåm cuãa cung vùn. Cuäng coá luác, tröng ra tûúãng nhû coá möåt vaâi tû thïë àún àiïåu hoùåc thö kïåch. Nhûng, chuáng laâ nhûäng daáng muáa àñch thûåc, ngêîu hûáng, gêìn guäi vúái cöåi nguöìn. Coá nhûäng àiïåu muáa chñnh nhû: muáa khùn mùåt, muáa nïën, muáa hoa, cheâo àoâ, muáa kiïëm, muáa cung, muáa heâo (gêåy ngùæn) v.v...

Sau khi muáa, thêìn linh ngöìi laåi, phaán baão, khuyïn rùn, quúã traách ngûúâi trêìn gian vaâ cuäng ban thûúãng cho moåi ngûúâi röìi “vïì àöìng”. Nghôa laâ àaä xong möåt giaá àöìng vaâ cuäng laâ kïët thuác möåt maân ngùæn vïì ca, muáa, nhaåc kõch kïët húåp.

Vïì mùåt trang phuåc, trong caác giaá àöìng, cuäng àaáng lûu yá Sùæc maâu cuãa moåi thûá trang phuåc mang tñnh chêët tön giaáo, cung àònh vaâ dên gian. Mêîu Thûúång Ngaân mùåc aáo xanh àïí coá muâi võ nuái rûâng. Maâu xanh laâ maâu chuã àaåo vaâ àûúåc nhiïìu maâu sùæc khaác cuãa nhûäng taâ aáo, giaãi aáo, thùæt lûng, khùn, caác àöì trang sûác phöëi húåp uyïín chuyïín àïí trúã nïn hoaân haão. Trang phuåc coân phaãi laâm tön hùèn lïn caái veã àeåp: “Cöí kiïu ba ngên, miïång cûúâi trùm huï” cuãa Mêîu. Baâ Mêîu Thoaãi vaâ öng Hoaâng Bú coá trang phuåc toaân trùæng mang tñnh chêët nûúác non, söng biïín, haâi hoaâ vúái nhûäng hoa vùn, hoåa tiïët trang trñ nhiïìu maâu sùæc cuãa böå mùåt trang phuåc toaân böå. Mêîu ngöìi giûäa mùåc aáo àoã rûåc taåo veã uy quyïìn trang nghiïm.

Laåi tuyâ theo caác nhên vêåt coá mang theo nhûäng àöì duâng thñch húåp nhû chiïëc noán, àöi haâi xaão, caái quaåt, con dao, caái giaãi xaâ tñch, öëng vöi, khùn tay v.v... Têët caã nhûäng thûá àoá àïìu noái lïn nhiïìu chuyïån. Chuáng àïìu àûúåc gia cöng thêåt cêìu kyâ vaâ mang roä baãn sùæc dên töåc.

Noái chung, chêìu vùn vaâ lïn àöìng cêìn phaãi àûúåc nghiïn cûáu möåt caách khoa hoåc vaâ nghiïm tuác. Àêy laâ möåt loaåi hònh diïîn xûúáng dên gian coá giaá trõ cao. Noá àaä toãa ra, laâm phong phuá cho nhiïìu böå mön ca, nhaåc, kõch, trang trñ, höåi hoåa, taåo hònh... cuãa Viïåt Nam vaâ caái khaã nùng naây coân to lúán lùæm.



Nùm 1996, Àoaân nghïå thuêåt Viïåt Nam ra nûúác ngoaâi, coá diïîn tiïët muåc Ba giaá àöìng. Tiïët muåc naây àûúåc hoan nghïnh nhiïåt liïåt. Noá àaä laâm nghiïng ngaã sên khêëu cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Nhûng noá múái chó laâ möåt gioåt nhoã nûúác hoa àûúåc lêëy ra tûâ caái chai tinh höìng cuãa nghïå thuêåt chêëu vùn, lïn àöìng cuãa nûúác ta maâ thöi.

Chêìu vùn, lïn àöìng laâ möåt trong nhûäng di saãn vùn hoáa cêìn àûúåc giûä gòn vaâ khai thaác. Têët nhiïn, ta phaãi gaåt boã nhûäng yá àöì lúåi duång hònh thûác sinh hoaåt naây àïí àêìu cú mï tñn, truåc lúåi. Nïëu ta laâm àûúåc viïåc naây möåt caách töët, àûa noá gùæn vúái ba yïëu töë cêìn thiïët laâ: xaä höåi, vùn hoaá vaâ kinh tïë... thò noá seä trúã nïn möåt tûúång àaâi hoaânh traáng vïì nhiïìu mùåt cho nïìn vùn hoaá dên töåc vaâ cho caã thïë giúái.



CHÛÚNGII: NÏËP SÖËNG



TAÃN MAÅN VÏÌ NÏËP SÖËNG

Bûäa ùn àûúåc goåi laâ bûäa cúm vò cúm laâ chuã lûåc. Ngûúâi Maä Lai thñch ùn cúm nùæm. Àûúåc muâa chúá phuå ngö khoai maâ vêîn luön nhúá àïën tûúng, bñ, rau caâ. Rau àûúåc ûa chuöång hún caã laâ rau muöëng: “Coá canh rau muöng, coá caâ dêìm tûúng”. Muöën cho caác thûác ùn àûúåc ngon hún, ngûúâi ta cho thïm mêåt, múä: “Àeåp àeä vaâng son ngoåt ngoân mêåt múä”. Nhûäng moán ùn dên töåc àïåm vaâo laâ ngö bung, xöi luáa vúái caách chïë biïën thöng minh vaâ khoa hoåc. Ta coi troång viïåc ùn: dô thûåc vi xiïn. Thónh thoaãng coá giöî, chaåp, lïî, Tïët, hoåp mùåt, chia tay... , ngûúâi ta töí chûác nhûäng bûäa ùn phong phuá, nêng cao kô thuêåt nêëu nûúáng, goåi laâ bûäa cöî. Cuäng coá khi laâ nhûäng bûäa ùn nheå, hoa laá caânh nhû buán thang, buán öëc, buán chaã... Trong bûäa cöî, nhêët thiïët phaãi coá rûúåu goåi laâ àïí cho àoã mùåt phûâng phûâng. Laåi coá mêëy ngûúâi thêåt thên nhau, khöng ùn hûúng ùn hoa maâ ùn thûåc sûå, thoaãi maái, khöng giûä keä, bêët chêëp caác quy tùæc ngoaåi giao hoùåc lïî nghi, ùn kiïíu cheán chuá, cheán anh. ÚÃ trûúâng húåp naây, say möåt chuát caâng töët. Tû thïë àûáng ngöìi thêåt tuyâ tiïån. Coá thïí nhai to, möìm nhai, tai nghe, laåi böëc caã nùm ngoán tay laâm viïåc. Hoå ùn rêët ngêîu hûáng. Caách ùn naây rêët dên daä, laåi àaåt àûúåc yïu cêìu lyá tûúãng. Àoá laâ: thûác ùn ngon, khöng khñ ngon, ngûúâi ngon. Àïí têím böí, nam àaä coá lûún laâ moán ùn böí dûúng, nûä coá ïëch laâ moán ùn böí êm. Nghïå thuêåt êím thûåc cöí truyïìn coá chûâng 200 moán chñnh, trong àoá, nhiïìu moán àûúåc nöíi tiïëng úã trong vaâ ngoaâi nûúác. Vïì viïåc ùn, ngûúâi ta coân nhêën maånh “Hoåc ùn, hoåc noái”, “ùn tröng nöìi, ngöìi tröng hûúáng” vaâ “Lúâi chaâo cao hún mêm cöî”.

Trong cöng viïåc, ngûúâi dên siïng nùng, cêìn cuâ, chõu thûúng chõu khoá. Àoân gaánh tre chñn raån àöi vai. Hoå khuyïn nhau: 'Tay laâm haâm nhai”, “chöìng cêìy, vúå cêëy” anh ài taát nûúác àïí naâng mang cúm. Nhûng siïng nùng chûa àuã maâ coân cêìn phaãi coá suy nghô saáng taåo, phaãi thaânh thaåo, coá nghïì: Ruöång tûá bïì khöng bùçng coá nghïì trong tay, kheáo tay, hay laâm... Ngûúâi ta khen ngúåi ngûúâi àaân baâ nöng nghiïåp chó huy saãn xuêët, têìn taão: “Khen ai veán vaáy phêët cúâ” , chï ngûúâi con gaái lûúâi: “Traâ hêm laåi, gaái nguã trûa”.



Nhûäng dõp thaáng ba ngaây taám, höåi heâ, lïî chaåp, höåi àònh, höåi chuâa v.v...àaä mang laåi cho moåi ngûúâi nhûäng giúâ phuát nghó ngúi quyá baáu. Hoå thûúãng thûác tuöìng, cheâo, caãi lûúng, ca truâ vaâ nhûäng troâ chúi ...

Laâng quï Viïåt Nam coá caái voäng thêåt tuyïåt vúâi. Ngûúâi coá huyïët aáp cao nghó ngúi, nùçm voäng laâ àiïìu rêët töët. Hoå rêët biïët nghó ngúi möåt caách coá ñch àïí taái taåo sûác lao àöång. Coá nhûäng cùåp vúå chöìng bao giúâ cuäng nùçm chung vúái nhau. Nhûng úã nhiïìu núi, nhêët laâ úã nöng thön, vúå chöìng gùåp nhau möåt tuêìn möåt lêìn laâ húåp lyá. Nhûäng ngûúâi söëng lêu laâ nhûäng ngûúâi coá àúâi söëng tònh duåc àiïìu àöå: “Möîi tuêìn chùn göëi möåt lêìn, lûúng y danh tiïëng chùèng cêìn àïën thùm” Caác cuå coân töíng kïët: “Lêëy vúå àaân baâ, laâm nhaâ hûúáng Nam. Nghôa laâ lêëy vúå phaãi choån cö gaái coá nûä tñnh cao. Nhaâ hûúáng Nam thò maát rûúåi. Nhaâ ngoái cêy mñt ]aâ cêu cûãa miïång. Cêy mñt coá laá to chöëng ruöìi. Laá mñt thûa, che àûúåc nùæng maâ khöng caãn àûúåc nùæng, laâm cho aánh nùæng vêîn röån raä trïn sên. Quaã mñt khöng bõ sêu vò chim khöng ùn àûúåc. Laá ruång laâm caái àun. Nhaâ laåi coá vûúân sau, ao trûúác. Ao coá caá vûúân coá cêy ùn quaã. Gioá thöíi qua mùåt ao, maát dõu hiïn nhaâ. Giaân hoa lyá thúm hûúng. cö gaái ca ngúåi cú ngúi cuãa anh chöìng chûa cûúái cuãa mònh. Trïn giaân hoa lyá, dûúái giaân trêìu khöng Vûúân hoa, bïí caån, khoám ngêu bïn tûúâng ...

Caách cû xûã vúái nhau cuãa moåi ngûúâi dûåa trïn thuêìn phong myä tuåc lêu àúâi. Hoå quyá ngûúâi, hiïëu khaách, giaâu loâng thûúng ngûúâi. Ngûúâi phöë Haâng Da coá tiïëng laâ lõch sûå Phöë Haâng Àaâo, Haâng Ngang coá tiïëng laâ khön ngoan. Treã con laâm êìm ô seä bõ rùn: “Àûâng laâm àiïëc tai haâng xoám”. Xoám giïìng vúái nhau, hoå àon àaã, chaâo mûâng. Thêëy cêìn laâ cöë giuáp. Laâm sao ngûúâi gêìn thò àeåp loâng, ngûúâi xa thò muöën laåi...

Nûä vùn sô ngûúi Phaáp Yveline Ferray laâ taác giaã cuöën Vaån xuên daây 500 trang, noái vïì nûúác Viïåt Nam höìi thïë kyã 15. Baâ úã Viïåt Nam 8 nùm àïí nghiïn cûáu vaâ viïët saách. Baâ àaä viïët: “con ngûúâi Haâ Nöåi cuäng nhû con ngûúâi Viïå t Nam rêt nghïå sô” ...



TRÊÌU TÏM CAÁNH PHÛÚÅNG

Cau non tõïn chuäm loâng àaâo. Trêìu tïm caánh phûúång thiïëp trao cho chaâng!...

Àoá laâ lúâi thú cuãa möåt cö gaái àang yïu cuöìng nhiïåt laâ Thõ Mêìu. Miïëng trêìu tûúång trûng cho tònh yïu, tònh chung thuãy lûáa àöi. Noá cuäng laâ möåt daång “Buâa mï”, laâ caái cêìu àïën vúái tònh yïu. Ngûúâi ta thûúâng noái: àaä ùn trêìu cuãa ngûúâi ta, laâm thên con gaái chúá ùn trêìu ngûúâi, ba àöìng möåt múá trêìu cay, àaä ài trêìu cau; vò trêìu thùæm quaá laâm loâng em say, miïëng trêìu laâ àêìu cêu chuyïån; Coá phaãi duyïn nhau thò thùæm laåi, quaã cau nho nhoã miïëng trêìu höi v. v ... Thõ Mêìu laåi naâi naâng Tiïíu Kñnh Têm: “Chuá tiïíu úã laåi àêy ùn vúái em miïëng trêìu”. ÚÃ àêy miïëng trêìu àaä trúã nïn caái möìi, caái bêîy. Chó cêìn Kñnh Têm nhêån lúâi múâi trêìu laâ seä bõ Thõ Mêìu “chinh phuåc” ngay...

Möåt miïëng cau, möåt laá trêìu quïåt ñt vöi, cuöën laåi vaâ möåt miïëng voã (rïî) cêy maâu àoã nhaåt àûúåc húåp laåi laâm möåt maâ nhai, tûác laâ ùn trêìu. Vêåy, miïëng trêìu laâ sûå quïån vaâo nhau cuãa ba yïëu töë kïí trïn. Noá taåo thaânh möåt võ phaát, húi àùæng nhûng dïî chõu vaâ coá cung bêåc, coã sûå tûúi ngoåt tûâ phêìn mïìm cuãa cau, võ buâi cuãa rïî (voã) võ nöìng naân cuãa vöi... Nghôa laâ cuäng gêìn àuã “muâi àúâi” röìi. Caác àöång taác nhai àoá cöång vúái dõch võ àûúåc tiïët ra taåo thaânh möåt chêët kñch thñch, goä cûãa caác ö caãm xuác hïå thêìn kinh, laâm cho coá sûå traâo dêng bûâng bûâng gêìn giöëng nhû say rûúåu, say nûúác cheâ tûúi, say thuöëc laâo Luác naây, traång thaái têm höìn maånh meä, hûng phêën hún. Do àoá tiïu diïåt àûúåc möåt phêìn naâo sûå cö àún. Ùn trêìu coá muâi thúm, trûâ àûúåc vi khuêín trong miïång, möi àoã lïn nhû thoa son, boáng loaáng lïn, gúåi túái caái nguöìn göëc xaå xûa cuãa viïåc tö son möi laâ bùæt chûúác tûå nhiïn. Khi nam nûä quaá quêën quñt lêëy nhau, möi ngûúâi con gaái àoã vaâ boáng hùèn lïn. Ngûúâi ta phaát minh ra thoa son vaâ ùn trêìu laâ tûâ caái nguöìn göëc thêìm kñn àoá.



Trong caác cuöåc gùåp gúä muâa xuên, trong lïî höåi, nhûäng ngaây vui mûâng, ngûúâi con gaái múã chiïëc khùn trêìu ra, àùåt lïn tay ngûúâi con trai möåt laá trêìu khöng xeã doåc, cuöån laåi úã chöî giûäa toaã ra möåt caánh dûúái cuãa con phûúång. Núi giûäa cuãa hai caánh laâ miïëng cau coá àuã caã böå phêån múä trùæng vaâ caã hai haåt cau maâu àoã tñm, laâ thên con phûúång. Phña caånh trïn miïëng cau àûúåc àùåt möåt miïëng rïî (voã) àûúåc tóa rùng cûa àïí taåo nïn moã con phûúång. Mêëy thaânh phêìn êëy àûúåc trên troång àùåt lïn baân tay nho nhaä, chia phùèng vûâa laâ xuác giaác vûâa laâ thõ giaác trong nhûäng giêy phuát xuác àöång. Roä raâng laâ cö gaái àaä laâm möåt cöng viïåc taåo hònh. Ngaây êëy, nam nûä thuå thuå bêët thên nhûng khi múâi trêìu thò àûúåc “thaáo khoaán”. Laåi coá miïëng trêìu tïm bònh thûúâng hún, hai bïn àûúåc taách ra hai miïëng daâi, nhoån nhû hònh hai chiïëc sûâng trêu, goåi laâ trêìu caánh kiïëm. Ngûúâi chinh phuå trong “Chinh phuå ngêm” tiïîn chöìng ra trêån, múâi chöìng möåt khêíu trêìu caánh kiïëm, chûá khöng múâi trêìu caánh phûúång. Coá trêìu maâ chùèng coá cau laâm sao cho àoã möi nhau húäi chaâng ?

Nghôa laâ coân thiïëu möåt vaâi yïëu töë gò àoá nûäa thò chuáng ta coá thïí vïì vúái nhau àûúåc. “Dïî quaåch, em chûãa ài àaâo” laâ em coân do dûå àêëy. Coân coá trûúâng húåp hoå khöng ùn àûúåc vúái nhau möåt miïëng trêìu trong nhûäng giúâ phuát bi kõch nhû:

Chõ múã khùn trêìu anh kheáp laåi Mònh vïì nuöi lêëy meå mònh úi!

Miïëng trêìu coân chó àõnh thúâi gian: “Chúâ em chûâng dêåp miïëng trêìu em sang”, tûác laâ khoaãng 3-4 phuát gò àoá Miïëng trêìu cuäng gúåi yá:

Nhaâ em Coá möåt vûúân trêìu Nhaâ anh Coá möåt haâng cau liïn phoâng.

Hoùåc nhû: Yïu nhau chùèng lêëy àûúåc nhau Con lúån àïí àoái buöìng cau àïí giaâ...

Yïu, gheát cuäng àûúåc thïí hiïån qua trêìu, cau. Yïu nhau, cau saáu böí ba



Gheát nhau cau àêåu böí ra laâm mûúâi. (Cau àêåu vöën nhoã vaâ phêìn múä mïìm naát) Yïu nhau em neám baä trêìu. Àïí giûä cho kñn chuyïån àoá trong àaám

àöng, cö gaái neám cho chaâng trai miïëng baä trêìu. Chaâng hûáng vaåt aáo röìi cho vaâo tuái mang vïì chuát phêìn thûúãng, lúâi hûáa mang caái hûúng thêìm cuãa cö gaái. Àoá cuäng laâ möåt kyã niïåm àöåc àaáo cuãa tònh yïu.

Ngaây nay, tuåc ùn trêìu coân phöí biïën úã möåt söë nûúác Àöng Nam aá. Cuöëi buöíi hoåp Chan-dra, nhaâ khaão cöí ÊËn Àöå cho töi xem möåt chuöîi naâo dêy naâo moác, chòa khoáa nhû caái chuöîi xaâ tñch cuãa caác baâ, caác chõ laâng quan hoå vêîn àeo, trong àoá coá möåt caái öëng vöi ùn trêìu. Noá coá hònh lùng truå vaâ nùæp àêåy laâ möåt hònh choáp cao hún, húi loe ra úã phña dûúái möåt chuát. Thò ra, tûâ àúâi xa xûa, caái öëng vöi cöí úã nûúác ta cuäng giöëng caái öëng vöi cöí ÊËn Àöå. Noá mang hònh daáng caái Linga (dûúng vêåt). Sau naây, möåt söë caác baâ quyïìn quyá thêëy noá Coá caái daáng quaá û thïë taåo nïn múái àöíi daáng ra naâo laâ quaã àaâo, quaã khïë. Sûå thûåc ra, caái hònh aãnh cuãa Linga gúåi cho moåi ngûúâi sûå phöìn thûåc vaâ phaát triïín. Viïåt ùn trêìu con liïn quan àïën nhûäng cêu chuyïån tònh rêët hay maâ möîi núi kïí coá khaác ài chuát ñt vaâ coá thïm thùæt nhû sau: “Nhaâ kia coá hai ngûúâi con trai gñöng nhau nhû hai gioåt nûúác. Cö gaái lêëy ngûúâi anh laâm chöìng vaâ coá luác cuäng khöng Phên bñïåt àûúåc raåch roâi hai anh em. Ngûúâi em trai thêëy cö gaái àaä lêëy anh mònh liïìn boã nhaâ ra ài àûáng chïët àûáng trong cö àún thaânh cêy cau. Ngûúâi anh thêëy mêët em, ài tòm maäi khöng thêëy, buöìn rêìu, laånh luâng nùçm xuöëng caånh cêy cau thaânh taãng àaá vöi. Ngûúâi con gaái ài tòm caã hai anh em, khöng thêëy, biïën thaânh möåt àaám dêy ]eo goåi laâ cêy trêìu khöng, cûá leo tûâ taãng àaá àïën cêy cau röìi laåi tûâ cêy cau àïën àaãng àaá. Cêy trêìu khöng cûá xanh rúân. Cêy cau cö quaånh vaâ taãng àaá im lùång noá phaãi qua sûå thùng hia (nung) múái trúã thaânh vöi àïí hoaâ húåp àûúåc vúáñ cau vaâ trêìu.

Àoá laâ kïët quaã bi thaãm cuãa chïë àöå quêìn hön vaâ sûå ra àúâi cuãa chïë àöå hön nhên möåt vúå möåt chöìng. Laåi nûäa, sûå giöëng nhau vïì bïì ngoaâi laâm naãy sinh ra nhiïìu lêìm lêîn nhû tònh caãm coân dïî lêìm lêîn hún nhiïìu lêìn. Nhûäng sûå lêìm lêîn naây laâ truyïìn kiïëp.



Sûå keáo daâi, sûå phaát triïín hoùåc ra ài cuãa möåt têåp tuåc lïå thuöåc vaâo nhûäng yïëu töë xaä höåi, kinh tïë vaâ vùn hoaá cuãa möåt xaä höåi trong thúâi gian nhêët àõnh. Coá möåt thúâi gian daâi, ngûúâi ta trên troång hònh aãnh cö gaái Viïåt Nam: Khùn moã quaå àen, böå töåc àen huyïìn, mùæt àen trong, khuön maát trùæng muöët, haâm rùng àen nhûng nhûác, möi trêìu cùæn chó...Têët caã húåp thaânh möåt veã àeåp trong sûå àöëi choåi cuãa maâu sùæc maâ cuäng trong sûå haâi hoâa ùn yá giûäa maâu sùæc vaã taåo hònh.



NHÕP CÊÌU YÏN THAÁI

Mõt muâ khoái toaã ngaân sûúng Nhõp chaây Yïn Thaái mùåt gûúng Têy Höì.

(Ca dao) Möåt bïn laâ Höì Têy thú möång, möåt bïn laâ thaânh Àaåi La coá ngöi möå

Lyá Chiïu Hoaâng rêåm raåp cêy cöëi Mêëy laâng Bûúãi giêëy nùçm loåt thoãm vaâo giûäa. Xung quanh coá Vùn Chó, vûúân Baâng, miïëu Àöìng cöí, miïëu Thuåy Chûúng, àïìn Voi Phuåc, chuâa Thiïn Niïn... Nhûäng laâng Bûúãi laâm giêëy coá laâng Yïn Thaái, Àöng Xaä, Höì Khêíu Yïn Quyïët, Nghôa Àö. Nhûng laâm nhiïìu nhêët, coá quy mö vaâ coá thúâi gian thõnh vûúång lêu daâi hún caã phaãi kïí àïën laâng Yïn Thaái, cho nïn Nhõp chaây Yïn Thaái tûâ lêu àaä laâ tûúång trûng cho caã mêëy laâng Bûúãi laâm giêëy. Laâm giêëy cung cêëp giêëy cho laâng Àöng Höì laâm tranh. Nguyïn liïåu cho nghïì laâm vaâng maä, nghïì àuác, nghïì laâm khuön, höåi hoaå.

Thúâi kyâ thõnh vûúång cuãa nghïì giêëy coá phiïn chúå cêìu Vuöng nöíi tiïëng. Cêìu Vuöng úã ngay àêìu laâng Yïn Thaái, laâ trung têm cuãa caác laâng giêëy. Chúå hoåp cûá baãy höm möåt lêìn:

Cêìu Vuöng möåt thaáng böën phiïn Àïí em xeo giêy buát nghiïn cho chaâng.

Cêìu Vuöng göìm 10 gian. Möåt gian daânh cho viïåc thúâ cuáng baâ cö Töí. Coân 9 gian àïí baây giêëy baán. ÚÃ àêy coá àuã loaåi giêëy Ngûúâi mua keã baán têëp nêåp suöët ngaây.

Khaách caác tónh vaâ Haâ Nöåi ùn giêëy nhöån nhõp. Nhûäng nùm 1930 - 1945 cuãa thïë kyã naây àöëi vúái nhûäng ngûúâi ûa chû nghôa, khöng coá moán quaâ naâo quyá hún laâ nhûäng têåp saách nhû “Thú thú”, “phêën thöng vaâng” , “Ngaây Xûa”, “vang boáng möåt thúâi”... àûúåc in riïng möåt söë lûúång trïn giêëy “doá luåa “, “doá vùn” khöng baán maâ chó àïí tùång cho nhûäng ngûúâi thên



thiïët... Nhûäng nùm sau caách maång thaáng Taám coá Truyïån Kiïìu röìi àïën nùm 1969, di chuác cuãa Höì Chuã Tõch àûúåc in trïn giêëy doá àùåc biïåt. Chuáng ta àïìu biïët, nhûäng trang saách, nhûäng taâi liïåu ghi cheáp, nhûäng sùæc phong tûâ caác àúâi Lyá, Trêìn, Lï, Nguyïîn vêîn coân giûä àûúåc chêët lûúång giêëy doá nhû nguyïn, khöng bõ phai baåc theo thúâi gian. Noá laâ möåt loaåi giêëy bïìn laå, àeåp maâ chûa coá möåt loaåi giêëy naâo ]aâm bùçng phûúng phaáp hiïån àaåi so saánh nöíi. Caác thû viïån lúán trïn thïë giúái coá giûä nhûäng saách vaâ tû liïåu bùçng giêëy doá Viïåt Nam àïìu cöng nhêån nhû vêåy.

Coá mêëy loaåi giêëy chñnh: giêëy baãn, giêëy moi, giêëy haäm, giêëy sïì, giêëy pheân, giêëy lõnh... Giêëy pheân laâ ]oaåi giêëy coá phïët thïm pheân chua vaâ keo da trêu. Giêëy tõnh laâ giêëy phaãi qua àöång taác “ngheâ”, laâng Nghôa Àö chuyïn laâm giêëy lõch nïn goåi laâ laâng Ngheâ.

Àïí laâm nïn caác loaåi giêëy doá, ngûúâi ta ngùæm kyä voã cêy doá, cêy dûúâng, cêy du tûâ miïìn trung du (Phuá Thoå, Vônh Yïn, Yïn Baái) röìi nêëu caách thuyã trïn nhûäng vaåc lúán Voã caác loaåi cêy doá àûúåc tûúác ài maâng àen úã ngoaâi cuâng vúái nhûäng mêíu àêìu thûâa àuöi theåo àen, àoã röìi giaä nhoã thêåt mõn bùçng hïå thöëng chaây, cöëi. Böåt doá àûúåc àûa vaâo caác taâu xeo coá nhiïìu nûúác vaâ möåt lûúång dung dõch göî moâ chên nhû thïí Glyce'rine. caác cö gaái duâng cöî “liïìm” vúát dung dõch böåt giêëy vaâ cho lùæng trïn möåt lúáp maânh maânh (liïìm) àïí traáng thaânh möåt túâ giêëy ûúát. Túâ noå öëp lïn túâ kia maâ khöng dñnh vaâo nhau laâ nhúâ coá dung dõch göî moâ. Sau àoá, ngûúâi ta eáp nhûäng chöìng giêëy ûúát cho kiïåt nûúác röìi gúä ra tûâng túâ, hong khö. Àaân öng laâm giêëy vêët vaã, laâm caác àöång taác nùång nhoåc. Coân àaân baâ, con gaái, tuy cuäng ài súám vïì höm nhûng mûa khöng àïën àêìu, nùæng khöng àïën mùåt nïn vêîn àûúåc liïåt vaâo loaåi “Em laâ con gaái trong song cûãa”. Hoå trùæng treão, ûa nhòn. Goåi laâ gaái Yïn Thaái, trai Àoaâi Mön maâ... Mùåc dêìu, ca dao coá cêu: “Taâu xeo nûúác giaá nhû àöìng”...

Theo truyïìn thuyïët, buöíi àêìu, quï hûúng söë möåt cuãa mêëy laâng giêëy khöng phaãi laâ laâng Yïn Thaái. Öng töí nghïì giêëy àùåt chên àêìu tiïn úã laâng Yïn Quyïët, coân goåi laâ laâng Coát. Luác naây laâng Coát laâm loaåi giêëy doá àeåp nhêët, thuöåc loaåi cao cêëp nhêët. Caác laâng khaác phaãi mua laåi nhûäng nguyïn liïåu loaåi thûá hai, thûá ba cuãa laâng Coát thaãi ra àïí laâm caác loaåi giêëy cêëp



thêëp vúái söë lûúång ñt Leä dô nhiïn, luác àoá laâng Coát laâ laâng sung tuác nhêët vuâng.

Coá ngûúâi con gaái laâng Yïn Thaái, hoå Vuä, nöíi tiïëng khùæp vuâng vïì nhan sùæc, duyïn daáng. Nhiïìu chaâng trai xung quanh vaâ tûâ keã chúå vïì, àïìu nhúâ nhûäng tay möëi laái taâi ba àïën cêìu hön. Nhûng naâng khöng ûng ai caã maâ tûå mònh ài laâm quen vúái caác chaâng trai úã laâng trïn xoám dûúái. Vïì àûúâng tònh duyïn, naâng coá phêìn dûä döåi.

Sau cuâng, möåt chaâng cöng tûã con möåt gia àònh laâm giêëy giaâu coá úã laâng Coát cûúái àûúåc naâng vïì. Naâng coá yá choån möåt vaâi àûáa chaáu trai trong hoå, goåi chuáng xuöëng chúi nhaâ, cho laâm quen vúái caác cö gaái laâng Coát. Naâng thuyïët phuåc caác cö gaái laâng Coát lêëy caác chaáu cuãa naâng, thêåm chñ coân vêån àöång caác cö gaái laâng Coát lïn chúi laâng Yïn Thaái. Cûá nhû vêåy, nhiïìu àaám cûúái coá yá nghôa chuyïín giao nghïì nghiïåp àaä diïîn ra giûäa hai laâng giêëy. Sau àoá vaâi nùm, naâng khöng chõu àûúåc sûå goâ boá cuãa gia àònh nhaâ chöìng vaâ ngay caã vúái chöìng, naâng ûa tûå do vuâng vêîy, vaâ hún nûäa, naâng khöng coá con nïn boã laâng Coát vaâ vïì laâng Yïn Thaái söëng möåt mmh cuãng vúái caác chaáu vaâ nhûäng ngûúâi thên. Naâng giuáp moåi ngûúâi laâm loaåi giêëy töët nhû úã laâng Coát. Võ trñ àõa lyá cuãa laâng Yïn Thaái laåi rêët thuêån tiïån cho viïåc giao thöng ài laåi, vêån chuyïín haâng hoaá. Moåi neão àûúâng chñnh vaâ taâu àiïån tûâ Haâ Nöåi ài thùèng àïën laâng Yïn Thaái. Coá nhiïìu khaách àïën mua, viïåc saãn xuêët àûúåc caãi tiïën vaâ àêíy maånh. Thïë laâ mûúâi gian chúå Cêìu Vuöng àûúåc xêy dûång. Chñn gian àïí baây giêëy baán, laâng Yïn Thaái úã vaâo caái thïë: “Nhêët cêån thõ, nhõ cêån bang”, nïn viïåc laâm ùn caâng trúã nïn thõnh vûúång, laâm ra thïm nhiïìu loaåi giêëy àaáp ûáng nhu cêìu cuãa xaä höåi, ài àêìu trong viïåc laâm ra caác loaåi giêëy viïët giêëy vùn phoâng, giêëy in, giêëy stencil, giêëy púluya maâu, giêëy chöëng êím, loaåi giêëy Coá vên nhû mêy...

Naâng hoå Vuä trúã vïì giaâ. Caác chaáu trai, chaáu gaái cuãa baâ vaâ nhûäng ngûúâi àûúåc baâ giuáp àúä àïìu àaä coá cuöåc söëng nhêëm khaá. Hoå thêëy baâ khöng coá con vaâ yïu miïën hoå nïn têët caã àïìu goåi baâ laâ “meå”. Àúâi sau, trong hoå, ngoaâi laâng àïìu goåi baâ laâ baâ cö töí, daânh möåt gian chúå Cêìu Vuöng àïí cuáng lïî baâ. Hoå nhúá àïën cöng ún lúán lao cuãa baâ maâ lêåp baân thúâ úã àoá vúái mêy chûä: “Baãn nghïå thêìn tûâ” , nghôa laâ àïìn thúâ baâ thaánh cuãa nghïì nhaâ”.



Nhûäng nùm laâm ùn thõnh vûúång, caã mêëy laâng giêëy àïìu súám khuya rêåm rõch tiïëng chaây giaä doá. Riïng úã laâng Yïn Thaái àaä Coá chûâng 30 hïå thöëng chaây cöëi . Nhûäng tiïëng chaây Yïn Thaái vang lïn, tûúång trûng cho sûå truâ phuá, yïn vui, noái lïn cuöåc söëng “lïn hûúng”: cuãa ngûúâi vuâng Bûúãi. Nhûäng nùm 1938-1939, àöìng chñ Hoaâng Vùn Thuå vaâ àöìng chñ Trûúâng Chinh xuêët hiïån úã laãng Yïn Thaái vúái vai nhûäng ngûúâi thúå ài giaä böåt doá àïí hoaåt àöång caách maång. Àïën nùm 1940 - 1941, nhûäng hïå thöëng naây àûúåc maáy xay böåt giêëy (pi le raffmesue) thay thïë ...

Qua nhiïìu nùm thaáng, nghïì giêëy thuã cöng vuâng Bûúãi vaâ tiïëng chaây Yïn Thaái chó coân laâ nhûäng kyã niïåm. Nhûng chuáng ta hy voång laâ tiïëng chaây naây seä coân vang lïn vúái möåt cung caách, möåt sûå nêng niu àùåc biïåt àïí saãn xuêët ra loaåi giêëy doá àöåc àaáo duâng cho nhûäng yïu cêìu àùåc biïåt cuãa thõ trûúâng ngaây nay. Hiïån giúâ, vêîn coá möåt söë nhaâ cöng nghïå vaâ doanh nghiïåp trong cuäng nhû ngoaâi nûúác àang àùåt vêën àïì khöi phuåc laåi nghïì laâm giêëy doá úã quy mö nhoã nhûng àöåc àaáo. ..laâ loaåi giêëy nghïå thuêåt.



CHUYÏÅN LAÂNG RÙÆN

Qua thõ trêën Gia Lêm chûâng hai cêy söë, theo àûúâng söë 1 reä phaãi cuäng chûâng hún möåt cêy söë nûäa, ta vaâo laâng “rùæn” (laâng Lïå Mêåt). Giûäa laâng laâ ngöi àònh phong quan Coá kiïën truác truyïìn thöëng àûúâng bïå, cêy cöëi xanh tûúi. Núi àêy thúâ ngûúâi thanh niïn hoå Hoaâng laâm nghïì bùæt rùæn, àaä Coá cöng cheám àûúåc rùæn quaái nûãa rùæn nûãa thuöìng luöìng, cûáu cöng chuáa hoå Lyá. Thaânh Hoaâng hoå Hoaâng àûúåc coi nhû öng töí nghïì bùæt vaâ nuöi rùæn caã vuâng. Núi àêy, xûa kia söng nûúác ngang doåc, laåi laâ vuâng ven söng cuãa con söng Höìng àêåm möåt maâu truyïìn thuyïët “Sún tinh - Thuyã tinh”.

Chuáng ta thûúâng thêëy möåt söë ngûúâi mang caác röí, löìng, bõ Coái...ài baán rùæn khùæp caác phöë phûúâng Haâ Nöåi vaâ caã nhûäng núi xa hún. Hoå ùn mùåc àuã kiïíu, vûâa coá veã thön laâng vûâa theo thúâi àaåi. Coá thïí laâ hoå mùåc quêìn nêu nhûng laåi khoaác möåt caái va rúi daä chiïën, quêìn aáo böå àöåi cuä hoùåc quêìn boâ hoå àöåi àuã moåi loaåi muä, noán. Nghôa laâ tiïån caái gò duâng caái nêëy. Nhûng noái khöng, hoå àïìu coá möåt daáng dêëp giang höì phiïu baåt. Cuãa caãi cuãa hoå chó coá chûâng vaâi chuåc con rùæn caác loaåi. Phêìn lúán hoå ngheâo nhûng caá biïåt coá vaâi ngûúâi rïët giaâu. Hoå thñch ài àïí giao du, àïí nhòn thïë sûå. Hoå dûâng chên chöëc laát úã möåt chöî naâo àoá, bêìy nhûäng cùåp rùæn ra biïíu diïîn möåt vaâi àöång taác àiïìu khiïín rùæn, ruát rùæn ra khoãi löìng, xïëp àùåt chuáng thaânh böå röìi laåi cho vaâo löìng. Hoå giaãi thñch vïì phûúng phaáp ngêm rûúåu rùæn vaâ traã lúâi nhûäng cêu hoãi toâ moâ cuãa quên chuáng vêy xung quanh hoå vïì thïë giúái cuãa caác loaâi rùæn bêët trõ, viïåc sùn bùæt vaâ nuöi rùæn. Hoå chuá yá giaãi thñch vïì cöng duång cuãa rûúåu ngêm rùæn vaâ caác moán ùn vïì rùæn. Hoå ca ngúåi rûúåu rùæn laâ “kiïån nùm tûãu”, laâ loaåi rûúåu cuãa nhûäng ngûúâi àaân öng

khoeã maånh, laâ thêìn dûúåc traáng dûúng böí thêån rêët cêìn thiïët cho nhûäng “con gaâ söëng àoaãng” . Trong khi mua baán, khaách mua vaâ chuã baán coá thêìm thò to nhoã vúái nhau àöi àiïìu. Luác naây, chuã baán rùæn trúã nïn möåt öng lang chûäa bïånh cao tay. Hoå laâ ai? Àoá laâ nhûäng ngûúâi bùæt rùæn vaâ nuöi



rùæn úã laâng Lïå Mêåt. Cuäng coá möåt söë ñt laâ nhûäng ngûúâi úã Caáo Àinh, ven Höì Têy. Hoå thuöåc nhûäng trûúâng phaái khaác nhau. Tuy vêåy, Coá chung möåt nguöìn göëc laâ laâng Lïå Mêåt.

Nghïì bùæt rùæn úã laâng Lïå Mêåt àûúåc truyïìn laåi qua caác gia àònh töåc hoå vaâ àûúåc giûä bñ mêåt, gêìn àêy nhêët laâ 6 àúâi vúái hoå Nguyïîn, Trêìn vaâ möåt söë gia àònh khaác.

Nïëu chó bùæt vaâ nuöi rùæn röìi ài baán úã möåt núi: goåi laâ kiïíu taâi tûã thò seä khöng trúã nïn giaâu Coá àûúåc. Coá möåt söë ngûúâi trong söë 20 gia àònh nuöi rùæn àaä tiïën lïn laâm ùn múái hún. Hoå mua thïm rùæn úã khùæp núi mang túái, nuöi haâng têën rùæn, chïë biïën caác moán ùn tûâ rùæn, thuöåc da rùæn, lêëy noåc, ûúáp rûúåu rùæn. Hoå àaä giaâu coá lïn nhanh choáng nhû coá pheáp laå. Vò hoå coá trong tay nhûäng moán haâng àöåc àaáo, baán cho khaách saån hoùåc dõch vuå àùåc saãn trong nûúác hoùåc xuêët khêíu cho Trung Quöëc, Triïìu Tiïn, Àaâi Loan, Höìng Öng, Singapore... Hoå laâm viïåc khai thaác noåc rùæn bùçng caách chiïët xuêët, chïë böåt khö àïí xuêët khêíu. Noåc rùæn laâ vaâng trùæng. Thûåc ra noá coân àùæt vaâ quyá hún vaâng. Noá chûäa àûúåc nhiïìu cùn bïånh nan y vaâ nhûäng cùn bïånh vïì xûúng cöët, vïì tñnh duåc..

Trïn caác sên boáng àaá quöëc tïë, thónh thoaãng ta thêëy möåt, hai cêìu thuã bõ ngaä xuöëng vò àau xûúng, saát cöët, lêåp tûác Coá möåt thêìy thuöëc mang tuái cêëp cûáu àïën, búm vaâo vïët thûúng möåt vaâi luöìng böåt trùæng. Thïë röìi, ngûúâi cêìu thuã bõ thûúng liïìn àûáng dêåy tiïëp tuåc vaâo sên. Luöìng böåt trùæng tung lïn nhû sûúng muâ àûúåc búm vaâo vïët thûúng àoá, Coá möåt thaânh phêìn rêët cao laâ noåc rùæn. Khöng phaãi böîng dûng maâ y hoåc thïë giúái lêëy biïíu trûng laâ hònh aãnh möåt con rùæn vûún mònh, theâ lûúäi. Àiïìu àoá noái lïn sûå kyâ diïåu cuãa rùæn trong viïåc trõ bïånh cho loaâi ngûúâi. Ngûúâi laâng Lïå Mêåt rêët chuá troång àïën viïåc lêëy noåc rùæn. Noåc rùæn noái chung laâ loaåi tinh dûúåc tuyïåt vúâi. Nhûng möîi lêìn rùæn löåt xaác àïí trúã laåi thanh xuên laâ luác lêëy àûúåc noåc rùæn úã daång “siïu” nhêët. Lêëy àûúåc bao nhiïu noåc rùæn laâ lêëy àûúåc bêëy nhiïu vaâng.

Ngûúâi bùæt rùæn phaãi nhanh biïët ngay loaåi naâo àöåc, loaåi naâo khöng àöåc. Toám vaâo con rùæn, nghïå nhên àöång chaåm ngay vaâo núi böå phêån sinh duåc cuãa rùæn àûåc vaâ rùæn caái hoùåc vaâo “ti” cuãa rùæn caái laâ àaä laâm cho rêën



trúã nïn àúâ àêîn, chùèng khaác gò möåt con lûún. Nhûäng khi bõ rùæn cùæn, ngûúâi bùæt rùæn day vaâo vïët cùæn möåt chuát laá giaä naát thêëm nhûåa hoùåc chêëm vaâo möåt chuát thuöëc nûúác àûång trong caái loå con buöåc bïn thùæt lûng. Cöng thûác, thaânh phêìn laá vaâ thuöëc trõ rùæn cùæn àûúåc giûä bñ mêåt tuyïåt àöëi theo möåt lúâi thïì truyïìn laåi tûâ nhûäng àúâi trûúác.

Baâ Muâi, 85 tuöíi vaâ con dêu baâ, 45 tuöíi laâm nghïì bùæt rùæn úã ven Höì Têy khöng aáp duång kiïíu thuöëc vaâ laá trõ rùæn cùæn nhû úã laâng Lïå Mêåt. Luác naâo baâ cuäng nhai trêìu boãm beãm. Trong nhûäng miïëng trêìu cuãa baâ coá hai ba loaåi laá thiïng. Khi rùæn cùæn baâ chó cêìn quyïåt baä trêìu lïn chöî rùæn cùæn laâ xong. Chùèng cêìn bêån loâng gò nûäa, laåi tiïëp tuåc ài bùæt nhûäng con rùæn khaác. Àaä àûúåc böi thuöëc hoùåc bõt laá vaâo vïët thûúng, ngûúâi bõ rùæn cùæn thêëy nhû bõ ong chêm. Ngûúâi bõ rùæn cùæn maâ khöng chïët vò àaä coá thuöëc tri, cuäng coá nghôa laâ àaä àûúåc tiïm vaâo mònh nhûäng chêët coá lúåi cho sûác khoãe vaâ àûúåc tùng sûác àïì khaáng vúái möåt söë bïånh têåt.

Hoå haâng nhaâ rùæn nhiïìu vö kïí. ÚÃ Viïåt Nam coá chûâng trïn 100 loaâi rùæn. ÚÃ miïìn Bùæc vaâ möåt söë tónh miïìn Trung thûúâng thêëy xuêët hiïån caác loaåi nhû: höí mang, höí mang baânh, höí mang trò, caåp nong, caåp nia, raáo, cùåp hoa, mùæt kñnh, rùæn ma, rùæn nûúác... Chuáng Coá taác duång lúán cho àöìng luáa vò rùæn rêët tñch cûåc bùæt chuöåt, ùn chuöåt. Ngûúâi ta cho rùçng, nïëu khöng coá rùæn vaâ hoå haâng nhaâ rùæn thò möîi vuå chuöåt seä phaá hïët chûâng möåt phêìn tû muâa maâng. Xûúng rùæn nêëu cao, mêåt rùæn chûäa àûúåc nhiïìu chûáng bïånh nguy hiïím. Múä rùæn chûäa caác bïånh vïì xûúng, khúáp gên. Thõt rùæn chïë àûúåc nhiïìu moán ùn ngon vaâ böí. Da rùæn thuöåc kyä àùæt gêëp gêìn 10 lêìn da lûún. Rùæn ngêm rûúåu coá thïí laâ nguä xaâ (5 con), coá thïí laâ tam xaâ (3 con). Trong hai loaåi rûúåu rùæn naây coá thïí ngêm thïm möåt con bòm bõp, laâ loaâi chim chuyïn ùn rùæn vaâ “chim” rùæn keâm dõch hoaân ngêm rûúåu. Nhûäng loaåi rûúåu ngêm naây uöëng vaâo laâ linh dûúåc traáng dûúng böí thêån. Chñnh vò vêåy chuáng àûúåc coi laâ: haånh phuác tûãu, trûúâng sinh tûãu, caãi laäo hoaân àöìng tûãu, tûúng tû tûãu... Chuáng laâ moán haâng àûúåc nhiïìu ngûúâi ûa chuöång vaâ àùåc biïåt hêëp dêîn vúái thõ trûúâng nûúác ngoaâi. Khaã nùng xuêët khêíu cuãa chuáng rêët lúán.

Ngaây 15-10-1993, ba võ khaách Trung Quöëc àaä àïën thùm laâng Lïå Mêåt. Hoå àûúåc thûúãng thûác caác moán ùn tûâ rùæn vaâ uöëng àuã loaåi rûúåu rùæn.



Töëi vïì, hoå tiïëp tuåc uöëng rûúåu rùæn vò hoå mua vïì nhiïìu. Phêìn àïí uöëng úã Haâ Nöåi, phêìn xaách cûäu kõt vïì quï. Saáng súám ngaây höm sau, ai cuäng àöìng thanh baáo cho nhaâ baáo biïët: “Hiïåu quaã! Hiïåu quaã! “. Cêu noái doäng daåc vaâ vui veã êëy cuäng coá mang theo êín yá, keâm theo nhûäng nuå cûúâi rêët “trêìn gian” .

Nhû vêåy, caái kho taâi nguyïn rùæn cuãa ta thêåt phong phuá vaâ quyá giaá. Ngûúâi ta àua nhau bùæt rùæn, nuöi rùæn vúái quy mö lúán hún cuãa tû nhên, húåp taác xaä cuäng nhû quöëc doanh dên sûå vaâ quên sûå. Noá keáo theo viïåc saãn xuêët möåt loaåi haâng hoaá àùåc biïåt nhû möåt ngaânh nghïì kinh doanh. úã Lïå Mêåt àaä coá möåt söë cú súã àaä ài vaâo viïåc kinh doanh kiïíu múái. Rùæn ùn rêët ñt, chuáng ùn Coác, nhaái, ïëch vaâ chuöåt. Möåt con rùæn daâi chûâng lm50, ùn möåt con coác coá thïí no àûúåc ba thaáng. Nhaâ nuöi rùæn coá chûâng 10 caái bïí xi mùng, möîi bïí chûáa àûúåc 2-3 taå rùæn. Laåi coá mêëy caái àöång cho rùæn chui ra, chui vaâo nhû cuöåc söëng tûå nhiïn cuãa chuáng vaâ mêëy khung göî coá noác cho rùæn nghó.

Hiïån nay, viïåc kinh doanh rùæn àang àûúåc tiïën haânh rêìm röå úã Lïå Mêåt. Nhiïìu gia àònh vaâ cú súã saãn xuêët giaâu lïn nhanh choáng. Vúái laâng rùæn, con rùæn laâ con vêåt linh thiïng. Ngûúâi ta nhùæc nhiïìu àïën huyïìn thoaåi vïì rùæn. Naâo rùæn hoáa thaânh cö gaái àeåp, rùæn thêìn Coá nhiïìu pheáp, rùæn con vua Thuãy Tïì giuáp àúä muâa maâng, rùæn thêìn úã söng Chanh, rùæn baáo thuâ, rùæn traã ún, rùæn múã kho vaâng cho laâng Lïå Mêåt trung hêåu ... Rùæn àaä múã kho vaâng cho laâng Lïå Mêåt. Laâng rùæn àang ài lïn cuöåc söëng phöìn vinh. Khaách haâng trong nûúác vaâ nûúác ngoaâi têëp nêåp àïën vúái laâng rùæn. Laâng rùæn seä coân ài xa hún nûa...



NGÛÚÂI NÛÚÁC NGOAÂI VÚÁI TÏËT NGHUYÏN ÀAÁN ÚÃ HAÂ NÖÅI

Öng khaách ngûúâi nûúác Phaáp tïn laâ Bernard àïën Haâ Nöåi àïí xem caãnh xem ngûúâi, öng ài theo kiïíu du lõch nghiïn cûáu vùn hoaá. Trûúác khi ài, öng àaä tranh thuã àoåc saách viïët vïì Viïåt Nam, vïì Haâ Nöåi. öng àïën Haâ Nöåi vaâo dõp Tïët àïí coá tham voång mùæt thêëy tai nghe vaâ tiïëp xuác vúái nhûäng con ngûúâi Haâ Nöåi, àïí phêìn naâo hiïíu àûúåc têm höìn, caách söëng, phong tuåc têåp quaán cuãa ngûúâi Viïåt Nam. Öng yïu cêìu àûúåc gùåp möåt vaâi ngûúâi àïí “caäi nhau” vúái öng vïì vùn hoaá. Öng khöng ngaåc nhiïn lùæm khi àïën thùm caác laâng hoa vaâ sûå chuêín bõ tûng bûâng cho nhûäng ngaây Tïët. Öng cuäng khöng ngaåc nhiïn vïì viïåc caác cûãa haâng, caác quêìy haâng nghòn nghõt ngûúâi ra vaâo. Vò nhûäng caãnh tûúång àoá cuäng diïîn ra úã nhiïìu nûúác. Öng àùåc biïåt thñch thuá nhûäng àònh, chuâa, miïëu úã Viïåt Nam. Öng rêët thñch chuâa Möåt Cöåt. Ngûúâi Viïåt Nam xûa khöng laâm möåt vaâi cöng trònh to lúán, àöì söå maâ laâm nhûäng cöng trònh vûâa xinh vûâa nhoã àïí noái lïn caái to taát. Chuâa Möåt Cöåt mang daáng hònh böng sen, noá coân mang daáng dêëp chûä “Vûä” laâ vuä truå nïn chó laâ möåt caái cöåt àaá thiïng liïng mang trïn mònh möåt caái Viïåt àiïån vuä truå. Caác àònh, chuâa, miïëu Coá mùåt khùæp caác thön laâng Viïåt Nam, laâng naâo cuäng coá, coá laâng laåi coá àïën mêëy ngöi àònh, chuâa. Àoá chùèng phaãi laâ àiïìu to lúán nùçm trong nhûäng caái nhoã beá laâ gò? (Grader dam la pelitese). Nhûäng ngaây Tïët, têët caã caác àònh, chuâa, miïëu àïìn thùæp àeân saáng chûng, khoái hûúng nghi nguát, vang lïn tiïëng chuöng, moä, tiïëng cêìu kinh rêët trang nghiïm maâ thên mêåt. ÚÃ nhûäng núi naây traân ngêåp aánh saáng, trñ tuïå, suy tû. Tiïëng moä laâ tiïëng cuöåc àúâi. Tiïëng chuöng vang lïn sûå moãng manh cuãa kiïëp ngûúâi...

Öng Bernard nhùæc laåi möåt àoaån viïët cuãa nhaâ sûã hoåc Myä - J.S Tensomi:

“Xin cho pheáp töi àûúåc mùåc chiïëc aáo daâi Viïåt Nam cuãa ngûúâi meå Viïåt Nam, nhûäng ngûúâi meå àaä sinh ra nhûäng anh huâng cuãa nhiïìu thúâi àaåi



chöng giùåc vaâ giûä nûúác. Baâ meå cuãa Chuã Tõch Höì Chñ Minh cuäng mùåc chiïëc aáo daâi naây... öng laåi noái : “Thò ra, mêëy höm nay töi àûúåc ngùæm nhòn biïët bao laâ nhûäng taâ aáo daâi goåi laâ aáo daâi (lú aáo daâi). Töi thêëy aáo daâi Viïåt Nam rêët àeåp moãng manh, phêët phú. Noá laâ caã möåt doing söng chaãy xiïët cuãa mïìm vui maâ cuäng coá khi laâ cuãa nöîi buöìn phiïìn, tuây theo traång thaái têm höìn cuãa ngûúâi mùåc noá. Noá àeåp tuyïåt àöëi”.

Chõ Cathenne Diamond vaâo haâng chaã caá Laä Voång cuâng töi. Khi ùn xong, chõ baão: “Hoãng röìi... ùn chaã caá phaãi lom khom trong möåt gian gaác cuä kyä. Trúâi phaãi se laånh, laåi Coá mûa buåi thò múái àuáng kiïíu...”

- öi chõ biïët roä quaá. - Töi àaä àûúåc àoåc vïì noá. Chõ noái chõ rêët thñch caái caách caác gia àònh múâi cha, meå, töí tiïn vïì

ùn Tïët cuâng vúái con chaáu mêëy ngaây Tïët. Nhû vêåy laâ trong nhûäng ngaây Tïët, coá mùåt nhûäng ngûúâi àang söëng vaâ caã nhûäng ngûúâi àaä mêët. Anh Penik, ngûúâi Tiïåp, boã ra nûãa ngaây àïí ài ài laåi laåi khùæp khu Cöëáng cheáo Haâng Lûúåc. Anh rêët thñch nhûäng cêy caãnh nhoã, nhûäng cêy khïë. Caác nghïå nhên àaä xeán, tóa, gia cöng, gheáp, nùæn caác loaåi cêy quyá hiïëm àïí bùæt chuáng mang nhûäng daáng hònh nhû: Phûúång bay, mêîu tûã, chúâ àúåi, àoán gioá, soáng àöi... laåi laâ caái caãnh laâm cho moåi ngûúâi phaãi say sûa, ngùæm khöng chaán mùæt. Möåt hoân non böå nùçm trïn möåt thaãm coã àûúåc àùåt giûäa bïí nûúác coá caá vaâng. ÚÃ àêy, coá hoân àaá linh thiïng ngaân nùm, coá baäi xanh, coá nuái, söng, rûâng, suöëi, lau laách, àûúâng moân. Coá caã nhûäng quaán vùæng, àònh, chuâa, thaáp, cêìu son cheo leo... laâm bùçng àêët nung àûúåc sún phïët men maâu... Khi vïì àïën khaách saån anh baån baão töi:

Töi àaä àûúåc dûå möåt phêìn caái Tïët Nguyïn àaán cuãa Viïåt Nam vaâ caãm thêëy möåt sûå thanh thaãn, möåt thuá vui traân àêìy.

Chõ Trûúng Lêåp Myä vaâ Triïåu Nhaä Linh laâ hai diïîn viïn kõch noái cuãa Àoaân kõch Thanh niïn Trung Quöëc sang laâm khaách sên khêëu cuãa ta. Caác chõ khöng ùn bûäa trûa àïí ài khùæp Haâ Nöåi, hoaâ vaâo caái khöng khñ Tïët Mêåu Dêìn cuãa Viïåt Nam, caác chõ àïën thùm hêìu hïët caác cûãa haâng daânh cho phaái nûä. Cûãa haâng naâo cuäng bêån röån, khaách haâng nhöån nhõp. Caác chõ



mùåc böå “sûúâng saám” Thûúång Haãi tha thûúát, xeã möåt àûúâng daâi àïën têån goát chên. Hai tay àïí trêìn. Caác chõ ngùæm maäi chiïëc aáo daâi Viïåt Nam maâ chõ phuå traách cûãa haâng mùåc khi àoán khaách. Hai chõ noái:

“Chiïëc aáo daâi cuãa chõ àeåp hún aáo “sûúâng saám” cuãa chuáng em . Chõ T.N noái ngay: “Khöng phaãi thïë, chõ aå aáo “sûúâng saám” cuãa caác chõ àeåp hún”.

- Khöng, aáo daâi àeåp hún. Khöng àêu “sûúâng saám “ cuãa caác chõ thêåt khöng chï vaâo àêu àûúåc.

- Thöi. Àeåp bùçng nhau... Hai chõ muöën àùåt cùæt may hai böå aáo daâi. Nhûng, caác chõ chó coân hai

ngaây úã laåi Haâ Nöåi röìi phaãi bay vïì Trung Quöëc. Laåi laâ haâng Tïët, laâm sao cho kõp àûúåc. Chõ T. N noái seä cöë gùæng àïí töí cùæt may khöng nguã àïm, ngaây ùn möåt bûäa àïí hoaân thaânh gêëp hai chiïëc aáo. Hai chõ súå laâm phiïìn cho baån, baão:

- Thöi. Chuáng em khöng daám phiïìn chõ. Chuáng em troån mua haâng coá sùén. Chuáng em seä mùåc vaâo vaâ ài khùæp Quaãng Chêu, Thûúång Haãi, Bùæc Kinh... trònh diïîn mêîu haâng cuãa chõ T.N.

Hoå öm lêëy nhau höìi lêu. Giêy phuát naây xaãy ra trong möåt ngaây giaáp Tïët. Hoå seä khöng bao giúâ quïn.

Anh Jamin, ngûúâi Canaàa, noái vúái töi: Sang nùm, töi quyïët lo cho thùçng con trai töi sang Viïåt Nam ùn Tïët. Töi seä cho noá àïën “cêu laåc böå ca truâ” úã phöë Bñch

Cêu Noá seä nghiïn cûáu vïì ca truâ vaâ seä trúã thaânh möåt nhaåc sô hiïëm hoi. Vaâ caái gò hiïëm hoi àïìu laâ rêët quyá.

Tïët nguyïn àaán úã nûúác ta laâ möåt sûå xoùæn xuyát nhõp nhaâng giûäa neát truyïìn thöëng vaâ hiïån àaåi, laâ sûå tïët dïåt cuãa êm dûúng, cuãa vùn hoaá vêåt chêët vúái tinh thêìn vaâ vùn hoaá têm linh. Noá noái lïn sûå phöìn vinh, phöìn cuãa caãi, phöìn tiïën böå, phöìn yïu àûúng. Vinh quang laâ vinh quang cuãa möåt àêët nûúác chiïën sô. Noá àoång laåi caái àeåp töíng thïí cuãa möåt cöång àöìng xaä höåi yïu àúâi vaâ hûúáng vïì tûúng lai. Tïët cuãa Viïåt Nam vui tûúi, nhiïìu



maâu sùæc, mang dêëu êën suy tû vaâ têm linh cöåi nguöìn cuãa ngûúâi Viïåt. Do vêåy, noá chinh phuåc àûúåc sûå kñnh nïí cuãa du khaách nûúác ngoaâi.



VÙN HOAÁ TÙÆM

Tùæm cuäng thiïët yïëu nhû ùn, uöëng, nguã, yïu, vui chúi v. v... Tûâ thûúång cöí àïën giúâ, tùæm àûúåc coi nhû sûå sùn soác, vïå sinh thên thïí con ngûúâi, laâm cho caác giaác quan àûúåc tónh taáo, haâi hoaâ. Tùæm coân coá nghôa laâm cho thên thïí vaâ têm höìn trong saåch, nhû àûúåc söëng vaâ tûúi töët trúã laåi. Do àoá, tùæm laåi coá nghôa thiïng liïng. Tùæm thoãa maän sûå thû giaän, sûå trúã vïì cöåi nguöìn hoan laåc, yïn öín, êu yïëm, vuöët ve... Tùæm thêìm nhùæc àïën sûå lùån, nguåp vaâ xua àêíy nhûäng cùån baä cuãa sûå mïåt nhoåc.

Trong Truyïån Kiïìu, Thuác Sinh trúã vïì quï sau möåt chùång àûúâng gioá buåi. Hoaån Thû àaä chuêín bõ cho chöìng “Têíây trêìn vui cheán thong dong” vaâ möåt bûäa tùæm “têíy Trêìn”. Naâng nghô thêìm trong buång: “Thûá nhêët e keã ngaâ ngaâ, thûá nhò e keã àûúâng xa múái vïì”. Trûúác ngaây cûúái, cö dêu vaâ chuá rïí cuäng tùæm cêìu kyâ vúái nûúác coá muâi thúm cuãa hoa muâi hoùåc hûúng nhu thúm maát vaâ thaánh thiïån. Giaáp Tïët, moåi ngûúâi tùæm “têët niïn” àïí àoán nùm múái àêìy thanh xuên vaâ phöìn thõnh. Cuäng trong truyïån Kiïìu, coân coá nhûäng doâng:

“Buöìng the phaãi buöíi thong dong Thang lan ruã bûúác, trûúáng höìng têím hoa Roä raâng trong ngoåc trùæng ngaâ Daây daây sùén àuác möåt toaâ thiïn nhiïn...”

Cuå Nguyïîn Du àaä taã cö Kiïìu tùæm vúái têëm loâng nêng niu vaâ ca ngúåi caái cú thïí khöng coá maãnh vaãi naâo cuãa cö Kiïìu vúái caái àeåp tuyïåt àñch. Lõch sûã vaâ vùn hoáa Viïåt Nam coân ghi laåi nhûäng giúâ phuát tùæm maát cuãa Tiïn Dung cöng chuáa dêîn àïën cuöåc gùåp gúä huyïìn thoaåi maâ dûä döåi vúái Chûä Àöìng Tûã. ÚÃ caác àònh, chuâa, trûúác ngaây lïî vaâ töí chûác àaám rûúác, ngûúâi ta lêëy nûúác giûäa doâng söng vïì tùæm cho tûúång cuãa Phêåt vaâ caác thêìn thaánh. Nïëu laâ nûä thêìn thò seä do chõ em phuå nûä àaãm nhiïåm viïåc tùæm. Leä dô



nhiïn nûúác tùæm phaãi coá muâi thúm thûåc vêåt vaâ xaå hûúng. Trûúác khi lïn àaân Nam Giao tïë lïî trúâi àêët, vua vaâ caác quan cuäng phaãi tùæm rûãa saåch seä. Ca dao Viïåt Nam nhêën maånh: “Muöën tùæm maát lïn ngoån söng àaâo”. Ngûúâi ta laåi noái: “Ùn no, tùæm maát, ruã nhau ài nùçm”. Àoá laâ caái mú ûúác bònh dõ maâ sêu xa chuáng ta ai chùèng qua caái àêån 9-10 tuöíi cúãi truöìng tùæm trong mûa. Ngûúâi ta coá thïí tùæm úã khùæp núi: söng, suöëi, ao, höì, giïëng... úã caác núi miïìn trung du, caách xa söng, ngûúâi ta thûúâng tùæm úã giïëng. Nhûäng nùm 1949 -1950, böå àöåi àoáng quên úã caác vuâng Phuá Höå, Vuä Yïën, Laån Dûúng rêët ngaåc nhiïn vïì phong caách tùæm úã àêy. Anh böå àöåi tùæm úã giïëng. Anh ta àûúåc thaânh giïëng cao chûâng 60 cm che chùæn. Ngay luác àoá, úã thaânh giïëng bïn kia coá cö gaái cuäng tùæm, cuái lom khom, giú tay sang phña anh böå àöåi: “Cho em xin ñt xaâ phoâng”. Anh böå àöåi böëi röëi, liïìn noái: “ Vêng. Töi àïí xaâ phoâng úã àêy, chõ cûá duâng”: Anh liïìn vöåi vaâng cêìm quêìn aáo khö, trúã vïì àún võ vúái caái quêìn àuâi ûúát suäng. Cö gaái vui, höìn nhiïn, goåi caác cö khaác ra cuâng tùæm. Hoå cûúâi êìm lïn, muác nûúác teá nhau. ÚÃ caác núi miïìn nuái, phong caãnh thêåt àeåp: mêy, nuái, cêy rùng caác cö gaái Thaái tùæm úã suöëi rêët tûå nhiïn. Cö mùåc chiïëc vaáy daâi àen boáng, ài ra suöëi. Nûúác àïën àêu, vaáy àûúåc veán àïën àêëy. Ra àïën giûäa suöëi, vaáy àûúåc veán tûâ tûâ lïn têån àêìu. Cö thoaã chñ vêîy vuâng vúái laân nûúác. Röìi trong quaá trònh lïn búâ, chiïëc vaáy laåi àûúåc keáo xuöëng. Lïn àïën búâ suöëi thò chiïëc vaáy àaä àûúåc buöng xuöëng têån baân chên. Caã quaá trònh tùæm laâ möåt maân muáa. Cö àaä biïíu diïîn maân muáa möåt böng hoa luác toaã ra, luác kheáp laåi. Cuâng vúái caái thên thïí laâ kiïåt taác cuãa cö, maân muáa nhû àaä taåo ra möåt veã àeåp nñn thúã. ÚÃ nhûäng chöî ñt ngûúâi qua laåi, caác cö gaái Thaái khöng tùæm nhû thïë. Hoå cúãi phùng têët caã ra, vùæt vaáy, aáo lïn caânh cêy bïn suöëi, röìi trêìn truöìng, nhaãy aâo xuöëng tùæm, nö àuâa vúái nhau. Caãnh naây goåi laâ caãnh “tùæm tiïn”.

Trïn àúâi coá vö vaân kiïíu tùæm. Ngûúâi úã cao nguyïn Têy Taång coi viïåc tùæm laâ àiïìu linh thiïng. Hoå choån ngaây, giúâ têët laânh, ruã nhau ài tùæm. Àùåc biïåt laâ tûâ ngaây 6 àïën 12 thaáng baãy lõch Têy Taång, moåi ngûúâi laâm lïî tùæm. Nam, phuå, laäo , êëu cuâng tùæm chung vúái nhau úã nhûäng khuác söng, khuác suöëi. Vúái hoå, tùæm laâ taái sinh àïí àoán nhêån nhûäng àiïìu töët laânh múái. Hoå àïìu khöng mùåc quêìn aáo gò caã. Ngûúâi ta cuäng chùèng ruåt reâ gò maâ ngùæm nhòn nhûäng cöng trònh kyâ diïåu cuãa taåo hoáa phúi baây la liïåt. Nhû thïí



nhòn ngùæm laá, cêy, hoa coã vêåy. Hoå tin rùçng sau khi tùæm, nhûäng cö gaái khöng xinh cuäng trúã nïn nhan sùæc.

Ngûúâi êën Àöå caãm thêëy rêët haånh phuác khi àûúåc tùæm nûúác söng Hùçng luác mùåt trúâi múái lïn, àoá àuáng laâ giúâ phuát linh thiïng. Tùæm xong hoå lïn búâ, muáa haát nhû àiïn daåi röìi laåi xuöëng tùæm. Cûá nhû vêåy nhiïìu lêìn. ÚÃ Nhêåt Baãn coá nhiïìu nhaâ tùæm cöng cöång. Trûúác àêy, caã nam lêîn nûä cuâng tùæm chung. Nhaâ tùæm cöng cöång úã Thöí Nhô Kyâ nöíi tiïëng thïë giúái tûâ mêëy thïí kyã nay. Nhûng buöìng tùæm sang troång coá caác cö gaái phuåc vuå rêët ên cêìn. Nhûng rêët àùæt tiïìn vò nhûäng buöìng tùæm kiïíu naây cuäng laâ nhûäng núi ùn chúi rêët mûåc maâ cuängphong tònh rêët mûåc. Trung Quöëc coân giûä laåi àûúåc di chó caác khuön viïn nhûäng bïí tùæm phuâ hoa cuãa Dûúng Quñ Phi, Àûúâng Minh Hoaâng vaâ baäi tùæm cuãa Têy Thi. Ngûúâi Trung Quöëc goåi caác cö gaái àang tùæm laâ nhûäng böng hoa àùm nûúác: “têím hoa”. Xûa nay, caác nhaâ thú, hoåa sô nöíi tiïëng trïn àúâi àïìu trên troång àïì taâi vïì nhûäng caãnh tùæm vaâ àaä coá nhiïìu baâi thú cuäng nhû nhûäng bûác tranh bêët diïåt vïì tùæm. Coá nhûäng kiïíu tùæm nhû tùæm rûúåu, tùæm sûäa, tùæm dêìu, tùæm nûúác dûâa, tùæm sûäa dï coá xaå hûúng, tùæm bia, tùæm nûúác traâ, tùæm trong böìn tùæm bùng vaâng, tùæm húi v.v...Caác cö dêu Italia thûúâng ài tùæm úã nhûäng àoaån suöëi maâ ngaây xûa caác võ thêìn àaä tùæm. Khi ra vïì, cö àinh ninh laâ mònh khöng phaãi laâ ngûúâi trêìn thïë nûäa, röìi múái vïì nhaâ tiïëp chuá rïí.

Khaánh du lõch nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam thûúâng ao ûúác àûúåc àïën tùæm taåi nhûäng khuác suöëi huyïìn thoaåi úã Möåc Chêu, Sún ra...



VÙN HOAÁ THUYÏÌN

Chiïëc thuyïìn laâ linh höìn muön thuúã cuãa söng nûúác, cho nïn, con thuyïìn gùæn boá khùng khñt vúái vùn hoaá cuãa cöång àöìng. Ngûúâi àûúåc goåi laâ “söng nûúác, àoâ giang àaä tûâng” laâ con ngûúâi tûâng traãi, xuöi ngûúåc. ÚÃ nûúác ta, núi naâo cuäng coá boáng daáng nhûäng con thuyïìn: thuyïìn Nghïå An, thuyïìn àuöi eán Têy Bùæc, thuyïìn miïìn chiïm truäng, thuyïìn tam baãn, thuyïìn söng Hûúng thuyïìn chuâa Hûúng, ghe trïn söng nûúác Cûãu Long, thuyïìn buöìm Haå Long, thuyïìn maânh, thuyïìn thuáng, thuyïìn àöåc möåc söng Àaâ, thuyïìn Vaác, thuyïìn Àinh, thuyïìn phiïën... Thúâi àaánh Myä, coá con àoâ cuãa meå Suöët. Àoâ vúái thuyïìn laâ möåt, coá àiïìu chuáng khaác nhau vïì kñch thûúác, caách böë trñ, cêëu taåo vaâ hoaân caãnh maâ thöi.

Hònh aãnh con thuyïìn rêët àeåp vaâ nïn thú, bay böíng. Ta thûã tûúãng tûúång xem, nïëu trïn mùåt Höì Têy mïnh möng maâ khöng coá mêëy con thuyïìn thêëp thoaáng thò caãnh àeåp cuäng bõ keám ài. Coá nhûäng ngaây mûa, nhaâ thuyïìn Höì Têy nghó Nhûäng chiïën thuyïìn bõ buöåc vaâo cöåt, soáng àaánh böìng bïình, xñch kïu loaãng xoaãng, gúåi nhúá àïën caái caãnh: “Thuyïìn buöåc söng mûa, ngûåa dûâng trang khuyïët” trong thú cöí. Tuöíi êëu thú, caác em beá thaã thuyïìn giêëy xanh àoã àïí röìi nhûäng con thuyïìn thêìn kyâ êëy söëng trong têm tûúãng caái em cho àïën khi giaâ. Thuyïìn chuâa Hûúng àûa khaách vaâo Thiïn Truâ, hoa gaåo trïn cêy rúi xuöëng laâm cho con thuyïìn vaâ caãnh söng nûúác chuâa Hûúng cuäng àeåp hún lïn. Thuyïìn trong thú Nguyïîn Cöng Trûá àûúåc taã:

Lïnh àïnh möåt chiïëc thuyïìn nan. Möåt cö àaâo haát, möåt quan àaåi thêìn. Con thuyïìn chùm chó: “Thuyïìn ài xuên súám, thu chiïìu. Nùæng trang nghiïm haå, mûa tiïìu tuåy àöng”...



Ngûúâi Nghïå Tônh haát rùçng: “Hoa àïën kyâ thò hoa phaãi núã, Thuyïìn àêìy ngûúâi thò thuyïìn phaãi sang söng, Bùæt àûúåc duyïn thò em phaãi lêëy chöìng”...

Con thuyïìn laâ thên phêån: “Thên em nhû chiïëc baách giûäa doâng”. Röìi: “Àúâi em, söng caái, chiïëc thuyïìn nan”. Ngûúâi con gaái ài lêëy chöìng trong thú Nguyïîn Bñnh àaä

dùån cö em gaái: “Chõ giúâ söëng cuäng nhû khöng. Coi nhû chõ àaä qua söng àùæm àoâ! Trong Truyïån Kiïìu Coá viïët: “Thuyïìn tònh vûâa gheá túái núi Thò àaâ trêm gaäy, bònh rúi bao giúâ!”

Nghô cho cuâng, möîi con ngûúâi laâ möåt chiïëc thuyïìn tònh. Con thuyïìn têm sûå: “Beán húi chó möåt chuyïën àoâ Anh xêím haát”, “Lúâi phên ly em chûa caån, maâ con thuyïìn noá àaä quay ài”. Coá ngûúâi laåi noái: “Em nhû chiïëc laá ngûúåc xuöi giûäa doâng”. Cö gaái traách chaâng tai: “Coá lêìn anh muöën sang söng. Anh ûng anh àïí con àoâ ài mêët". Vaâ cûá chiïìu chiïìu, anh laåi haát khuác suöng húâi . Nhûng chñnh ngûúâi con gaái laåi tûå cho mònh laâ chiïëc thuyïìn bõ lêåt giûäa trûúâng giang döng baäo. Con thuyïìn gùæn boá vúái sûå phên ly, nhúá nhung. Trong saách Quöëc vùn giaáo khoa thû lúáp dûå bõ nhûäng nùm 1938-1939 coá taã: “öi caãnh biïåt ly sao maâ buöìn vêåy vúái minh hoaå möåt ngûúâi trïn búâ, keã úã dûúái thuyïìn àûáng nhòn nhau. Cuäng coá caãnh nhû ngûúâi lñnh thuá àúâi xûa tûâ biïåt vúå: “Bûúác chên xuöëng thuyïìn nûúác mùæt nhû mûa”. Nhaâ thú nùång tònh:

“Em tiïîn chên anh àïën têån thuyïìn”Laåi nûäa: “Ngûúâi úã bïn söng, àûáng àúåi àoâ”. Non khoác mûa xuên nûúác àúåi thuyïìn . Thuyïìn hoa , son phêën àúåi...”

Nûä sô Höì Xuên Hûúng viïët vïì têm sûå cuãa chiïëc thuyïìn:



Chiïëc baách buöìn vïì phêån nöíi nïnh Giûäa doâng nûúác cuöån hoáa lïnh àïnh Lûng khoang tònh nghôa giûúâng lai laáng Nûãa maån phong ba luöëng bêåp bïình.

Con thuyïìn cuäng vö cuâng anh duäng. Nùm 1952, möåt söë chiïën sô caách maång Viïåt Nam bõ nhaâ cêìm quyïìn Phaáp bùæt giam úã nhaâ tuâ Cön Àaão àaä bñ mêåt àan thuyïìn bùçng nûáa vaâ traám thuyïìn bùçng nhûåa cêy àïí tröën khoãi Cön Àaão vïì vúái phong traâo cûáu nûúác. Chùèng may, soáng gioá lúán thuyïìn laåi khöng àaåt yïu cêìu kyä thuêåt nïn àaä bõ àùæm. Hoå àaä hy sinh. Möì cuãa hoå laâ biïín caã. Nhûäng nùm chöëng Myä, nöíi lïn hònh aãnh baâ meå Suöët laái àoâ chúã böå àöåi vaâ dên quên qua söng Nhêåt Lïå ngaây àïm, coi bom àaån cuãa giùåc nhû nhûäng trêån mûa maâ thöi . Àïí phuåc vuå chiïën dõch, nhûäng ghe, thuyïìn miïìn àöìng bùçng söng Cûãu Long vaâ úã caác kïnh, raåch Nam Böå àaä trúã nïn nhûäng àoaân quên vêån taãi khöíng löì, huâng hêåu, goáp sûác vaâo cuöåc àêëu tranh thöëng nhêët nûúác nhaâ. Nhûäng con thuyïìn àaä ghi möåt neát son vaâo lõch sûã dên töåc Trong tñn ngûúäng dên gian, coân lûu truyïìn baâi vùn chêìu baâ Mêîu Thoaãi keâm vúái nhûäng neát diïîn xûúáng cheâo àoâ: “Lïnh àïnh möåt chiïëc thuyïìn röìng. Khi ïm tröi, cö beã laái, luác soáng to ... cö cêìm vûäng tay cheâo ... lïn tiïëng hoâ khoan”.. Ngûúâi ta coân Coá rêët nhiïìu cêu cûãa miïång vïì con thuyïìn: “Söng sêu chúá löåi, àoâ àêìy chúá qua”, “Thuyïìn theo laái, gaái theo chöìng”, “Cêy àa, bïën cuä con àoâ nùm xûa”, “Nûúác }ïn àïën àêu, thuyïìn lïn àïën àêëy”, Àoâ doåc quan cêm, àoâ ngang khöng cheáo, “Ngöìi thuyïìn röìng, khöng chöìng cuäng hoãng”.

Laåi noái möåt chuát vïì con àoâ Trûúng Chi - chaâng laái àoâ ngheâo nhûng thöíi tiïu thêåt hay. Naâng My Nûúng mï tiïëng haát cuãa chaâng. Hoå yïu nhau. Nhûng vò sû chïnh lïåch quaá xa, cuäng nhû coá sûå can thiïåp quyïìn uy maâ hoå khöng lêëy àûúåc nhau. Chaâng Trûúng Chi trêîm mònh xuöëng doâng söng. Höìn chaâng nhêåp vaâo cêy göî baåch àaân. Ngûúâi thúå tiïån lêëy khuác göî baåch àaân duyïn núå naây vïì tiïån möåt chiïëc cheán uöëng traâ, dêng lïn quan tïí tûúáng, laâ cha àeã cuãa naâng My Nûúng. Àïm khuya thanh vùæng, naâng My Nûúng roác nûúác traâ vaâo cheán thò thêëy chiïëc àoâ búi trong cheán cuâng anh Trûúng Chi ngêm khuác têm tònh. Naâng roã mêëy gioåt nûúác



mùæt xuöëng laâm tan mêët chiïëc thuyïìn tònh Trûúng Chi. Naâng muöën chïët theo con thuyïìn. Àoá laâ möåt trong nhûäng cêu chuyïån àeåp nhêët cuãa tònh sûã Viïåt Nam.

Töí tiïn cuãa chiïëc thuyïìn laâ maãng, beâ, thuyïìn àöåc möåc. Chñnh nhûäng con thuyïìn coân laâm giaâu cho Khön- cú-lú bùçng caách laâm naãy sinh ra möåt söë nhûäng laân àiïåu “àoâ àûa” soáng saánh. Àêët nûúác chuáng ta nhiïìu biïín, söng doåc ngang. Nhûäng con thuyïìn bònh thûúâng laâm ùn chùm chó vaâ giûä nûúác.

Thuyïìn An Tiïm chúã dûa àoã, con thuyïìn Trûúng Chi... laâ nhûäng hònh aãnh vaâ têm tònh àùçm thùæm cuãa dên töåc chuáng ta.



VÙN HOAÁ ÀUÄA

Cö gaái Vûâa múái vïì nhaâ chöìng, coân e êëp. Lêìn àêìu tiïn ngöìi vaâo mêm cúm cuãa gia àònh nhaâ chöìng, baâ meå chöìng baão cö gaái : “Con so àuäa cho em ài”. Àöi àuäa laâ caã sûå thiïng liïng cuãa caái buöíi ban àêìu. Ngûúâi ta àon àaã múâi möåt ngûúâi khaách vaâo ùn cuâng: “Vaâo àêy naâo, thïm baát thïm àuäa maâ, ngaåi gò”. Baån beâ then thiïët khuyïn nhau: “Nùm nay, öng baâ cuäng cöë lo cho chaáu X. ài, cho noá nhû àuäa coá àöi múái öín àûúåc”. Cêìn phaãi “traã àuäa” nghôa laâ phaãi coá haânh àöång àaáp laåi caái haânh àöång maâ ngûúâi ta àaä taác àöång àöëi vúái mònh. Coá ngûúâi khoe: “Töi àaä ùn moân baát moân àuäa úã caái laâng Möng Phuå àoá, laâm sao töi khöng yïu noá chûá!”. Ca dao coá cêu: Bêy giúâ chöìng thêëp vúå cao, nhû àöi àuäa lïåch so sao cho bùçng, Laåi nhû: “Vúå daåi khöng haåi bùçng àuäa vïnh”? Àuäa coân biïíu hiïån sûå gùæn boá: “Bao nùm baát àuäa boã nhau sao àaânh”. Àoâi hoãi quaá cao, àûúåc cho laâ: “Àuäa möëc choâi mêm son” ? Baâ laäo baão: “Noá ùn phaãi àuäa boån laáo toeát nïn múái hû hoãng nhû vêåy”. Vúå chöìng khöng hoaâ thuêån goåi laâ caái caãnh: “Àuäa chùèng ra àuäa, baát chùèng ra baát”. Àuäa caã laâ àöi àuäa lúán, daâi, beåt, duâng àïí ghïë cúm, xúái cúm. Coá núi goåi laâ àuäa caái, àuäa meå. Àuäa duâng àïí ùn rûúåu nïëp nhoã vaâ ngùæn hún àuäa thûúâng. Àuäa böng laâ àöi àuäa àûúåc voát 7 hoùåc 9 ngêën lúãm chúãm, röìi cùæm lïn quaã trûáng luöåc trïn baát cúm cuáng ngûúâi chïët. Trong nhûäng bûäa ùn tiïåc lúán úã cung àònh, coá möåt chûác quan riïng phuå traách viïåc phaát àuäa cho tûâng ngûúâi dûå tiïåc, goåi nöm laâ quan àuäa, laâ chuyïn viïn cuãa mêåt vuå.

Àöi àuäa thêåt thên tònh vaâ nùng àöång. Chuáng coá thïí gùæp khuêëy, vúát, reä, gúä... thûác ùn, röìi àûa lïn miïång tiïån vaâ goån nheå, duâ thûác ùn úã daång naâo: rùæn mïìm, dai, cûáng v.v... Chuáng laâ sûå keáo daâi cuãa 5 ngoán tay. Ngûúâi duâng àuäa chó cêìn möåt baân tay maâ thûåc hiïån àûúåc àuã moåi àöång taác trong khi ngûúâi chêu êu phûác taåp hún, bûäa ùn cuãa hoå cêìn àïën caã dao vaâ dôa. Trong viïåc duâng àuäa, ngûúâi ta traánh nhûäng hiïån tûúång nhû: chöëng àuäa xuöëng mêm; àuäa chiïëc daâi, chiïëc ngùæn; gùæp thûác ùn quaá nhanh hoùåc liïn



tuåc; goä àuäa lïn mêm baát lanh canh; duâng àuäa gùæp cùåp dñp, búái moán ùn, muáa àuäa, khoùæng canh v.v...

ÚÃã nûúác ta, coá nhiïìu loaåi àuäa: àuäa möåc, àuäa tre, àuäa sún, àuäa ngaâ, àuäa mun, àuäa nhöm, àuäa baåc v.v... Coá nhûäng àöi àuäa cêìu kyâ khùæc chûä Thoå, hoùåc tïn hoå nhû chûä Trêìn, Phaåm... Coá khi laåi sún hònh hoa laá.

Möåt boá àuäa thûúâng laâ 10 àöi hoùåc 12 àöi. Àuäa tre laâ thöng duång, phöí biïën vaâ reã nhêët. Caác thêìy tûúáng xûa baão: Ngûúâi cêìm àuäa bùçng ba ngoán tay laâ ngûúâi dïî tñnh, cêìm böën ngoán laâ ngûúâi coá loâng nhên tûâ, cêìm nùm ngoán laâ ngûúâi gioãi giang, thêån troång.

Xûa úã xoám Linh Quang (Cuöång), nay úã vaâo phöë Trêìn Quyá Caáp, sau ga Haâ Nöåi, laâ caã möåt phûúâng laâm àuäa, coá phöë Haâng Àuäa. Núi àêy saãn xuêët àuäa, àûa ài baán khùæp núi. Ngaây nay, viïåc saãn xuêët àuäa àaä àûúåc cöng nghiïåp hoaá. Nùm 1990, Viïåt Nam xuêët khêíu àuäa sang Rumani. Cöng ty kinh doanh àuäa laâ SADAU cuãa Saâi Goân Àùæc Lùæc àaä kyá kïët liïn doanh vúái Àaâi Loan möåt húåp àöìng saãn xuêët àuäa trong 10 nùm. Nùm 1992, ta àaä xuêët khêíu sang Àaâi Loan 700 triïåu àöi àuäa tre. Nùm 1993- 1994, ta àaä xuêët khêíu 3 triïåu àöi àuäa böì àïì (bùçng göî böì àïì)...

Àuäa àûúåc duâng úã Trung Quöëc àaä 8.000 nùm. Ngûúâi Triïìu Tiïn thñch àuäa kim loaåi. Àuäa Nhêåt Baãn ngùæn hún àuäa Viïåt Nam. Trung Quöëc cuäng coá àuã loaåi àuäa nhû úã nûúác ta. Coá nhûäng àöi àuäa àûúåc chaåm, khùæc rêët tinh vi mang caã nhûäng tònh tiïët trong caác pho truyïån cöí cö dêu Trung Quöëc ài lêëy chöìng mang àöi àuäa quyá cuãa mònh vïì nhaâ chöìng. Nùm 1995, úã Thûúång Haãi àaä múã nhaâ baão taâng àuäa. Triïín laäm lêìn àêìu àaä trûng baây 1.200 àöi àuäa Trung Quöëc vúái 800 loaåi khaác nhau. Coá caã nhûäng àöi àuäa rêët quyá bùçng ngoåc bñch, baåc, vaâng coá chaåm khùæc nhûäng bûác tranh cöí vaâ nhûäng chûä viïët thaão cuãa caác danh nhên. Ngûúâi ta giûä laåi àûúåc caã nhûäng àöi àuäa baåc tûâ thïë kyã 17. Ngaây möìng 4 thaáng taám, úã Nhêåt Baãn, moåi ngûúâi söëng trong bêìu khöng khñ naáo nhiïåt cuãa ngaây höåi àuäa. Trong ngaây höåi, coá nhiïìu cuöåc tïë lïî rûúác, toã loâng biïët ún thêìn àuäa àaä phuåc vuå con ngûúâi haånh phuác. Cuäng coá nhiïìu troâ chúi giaãi trñ . Nhûäng nùm 710 àïën 794, àuäa múái chó àûúåc sûã duång trong cung àònh. Sau àoá àïën caác gia àònh quyá töåc, röìi múái àïën baân dên. Cûá àïën vuå xuên (thaáng tû),



nhên dên coá tuåc lïå thay àuäa múái. Ngûúâi Nhêåt thûúâng duâng àuäa laâm bùçng göî baåch dûúng. Trong cung àònh chó duâng àuäa coá möåt lêìn. Sau naây, trong dên cuäng hònh thaânh têåp quaán naây. Àuäa cuãa nhaâ vua ngùæn, cuãa caác quan daâi hún möåt chuát. Àuäa cuãa dên thò ngûúåc laåi. Àuäa cuãa cha meå daâi hún cuãa caác con. Àuäa cuãa chöìng daâi hún àuäa cuãa vúå.

Àöi àuäa gùæn boá thên thiïët vúái àúâi söëng cuãa moåi ngûúâi. Chuáng ùn àúâi úã kiïëp vúái moåi ngûúâi. Chuáng laâ hoå haâng cuãa vùn hoáa êím thûåc. Chuáng àoáng goáp möåt neát àeåp trong nïìn vùn hoaá truyïìn thöëng dên töåc.



CAÁI QUAÅT

Tûâ phûúng Àöng, caái quaåt du nhêåp sang phûúng têy. Chêu êu maáy moác vaâ lyá trñ goåi caái quaåt laâ chiïëc bònh phong nhoã di àöång, duâng àïí quêëy àaão khöng khñ, laâm cho maát. Chêu êu cuäng coá nhiïìu quaåt. Àùåc biïåt, giúái quyá töåc duâng nhiïìu quaåt rêët cêìu kyâ vò hoå coi chuáng laâ möåt loaåi àöì trang sûác nùng àöång vaâ tïë nhõ: quaåt coá àùng ten, quaåt luåa maâu, quaåt coá gûúng, quaåt coá àaá quyá quaåt àöìi möìi v.v...

Phuå nûä vaâ nhêët laâ caác baâ mïånh phuå hay duâng quaåt àïí nhòn kyä möåt hiïån tûúång, daáng neát naâo àoá maâ vêîn khöng trùæng trúån hoùåc söî saâng.

Trong caác maân trai gaái yïu nhau kiïíu meâo vúân chuöåt, caái quaåt lùèng lú àaä thïí hiïån àûúåc nhiïìu àiïìu xuêët sùæc Chiïëc quaåt múã ra möåt phêìn hay toaân phêìn che ngang böå ngûåc thiïëu nguåy trang, cêìm ngûúåc, cuåp laåi xoâe ra tûâ tûâ, huú lïn, haå xuöëng v.v... àïìu laâ nhûäng tñn hiïåu quan troång maâ chó ngûúâi trong cuöåc múái giaãi maä àûúåc. Caái quaåt coân duâng àïí nguåy trang, àaánh lûâa, nuäng nõu àöëi phûúng.

Taåi baão taâng Louvre (Phaáp) coá lûu trûä nhiïìu loaåi quaåt cuãa thïë kyã 17, 18. Baão taâng Manhattan giûä nhiïìu bûác danh hoåa coá caác thiïëu nûä cêìm quaåt cuãa nhiïìu thúâi àaåi. Bûác nöíi nhêët laâ bûác “Cö gaái cêìm quaåt” cuãa hoåa sô Barthe Marisat. Bûác hoåa naây vûâa àûúåc lûu yá vïì cö gaái àang úã traång thaái noáng nûåc, vûâa àûúåc lûu yá vïì caái quaåt àûúåc xoeâ ra, say sûa hïët cúä.

Nûúác ta laâ möåt trong nhûäng quï hûúng cuãa caái quaåt. ÚÃã Haâ Nöåi xûa, taåi phöë Haâng Quaåt coá àònh Phiïën Thõ (chúå quaåt), cuäng goåi laâ àònh Haâng Quaåt, coá thúâ töí sû nghïì laâm quaåt hoå Àaâo, ngûúâi laâng Àaâo Xaá, ên Thi, Haãi Hûng. Chñnh dên Àaâo Xaá àaä ra Keã Chúå lêåp phûúâng laâm quaåt vaâ dûång lïn ngöi àònh naây. Gêìn àêy, quaåt Hûng Yïn, quaåt Phuâ uãng, quaåt Hûäu Bùçng (Luáa)... laâ coá tiïëng nhêët.

Coá rêët nhiïìu loaåi quaåt: quaåt trêìm hûúng, àöìi möìi, laá nan, löng gaâ... Quaåt hêìu boáng, quaåt thùçng Búâm, quaåt lïî quaåt rûúác quaåt tiïën, quaåt keáo,



quaåt thûúác v.v... Quaåt keáo coá caánh 1m80 x 0,70m, lúåp vaãi vaâ coá hïå thöëng dêy cho möåt ngûúâi keáo, laâm maát àûúåc khöng gian röång. Noá xuêët hiïån úã Haâ Nöåi tûâ nùm 1914. Quaåt thûúác daâi chûâng 45cm duâng cho nhûäng ngûúâi coá tuöíi úã nöng thön. Noá vûâa che nùæng vûâa che mûa, àuöíi choá. Cho nïn, coân goåi laâ quaåt àaánh choá. Nùm 1944, nhaâ vùn Nguyïîn Tuên mùåc aáo gêëm, khùn àoáng, tay cêìm caái quaåt thûúác to xoâe ra, vaâo quaán TAVERRNE ROYALE, àûúåc moåi ngûúâi xuám xñt laåi nhòn ngùæm, trêìm tröì. Àùåc biïåt laâ nhûäng khaách ngûúâi Phaáp àaánh giaá rêët cao caách ùn mùåc naây keâm caái quaåt thûúác àöåc àaáoå.

Noái vïì caái quaåt, chó cêìn àoåc baâi thú cuãa nûä sô Höì Xuên Hûúng laâ àuã: Möåt löî sêu sêu mêëy cuäng vûâa Duyïn em dñnh daáng tûå ngaây xûa Chaânh ra ba goác, da coân thiïëu Kheáp laåi àöi bïn thõt vêîn thûâa Maát mùåt anh huâng khi tùæt gioá Che àêìu quên tûã luác sa mûa Thò thaâo ûúám hoãi ngûúâi trong trûúáng Phò phaåch trong loâng àaä sûúáng chûa ?

Chuyïån chõ em chó noái nhoã àûúåc vúái nhau goåi laâ “chuyïån sau caái quaåt”. Àún võ bùæn phaáo cao xaå àêìu tiïn cuãa Viïåt Nam àaä ra lïånh: “Bùæn reã quaåt” tûác laâ bùæn toãa àïí àaån raãi ra, chùån maáy bay àõch. ÚÃã möåt vaâi cêëu truác chaåm tröí trong nhûäng àònh chuâa coá nhûäng chi tiïët tûâ khöng gian heåp múã ra khöng gian röång goåi laâ chi tiïët reã quaåt. Ngûúâi con lêëy laâm sung sûúáng àûúåc sùn soác meå trong nhûäng luác noáng bûác cuäng nhû nhûäng luác laånh luâng àûúåc goåi laâ “quaåt nöìng êëp laånh”. Ngûúâi con trai àûúåc quaåt cho ngûúâi con gaái hoùåc ngûúåc laåi, ngûúâi cêìm quaåt caãm thêëy maát meã hún ngûúâi àûúåc quaåt: Dïî ai rêëp thaãm, quaåt sêìu cho nguöi.



Caái quaåt giêëy Viïåt Nam, duâ to duâ nhoã bao giúâ cuäng chó coá 17, 18 nan. Chûa bao giúâ coá quaåt 16 hoùåc 19 nan. Höì Xuên Hûúng àaä rêët àuáng khi viïët:

Mûúâi baãy hay laâ mûúâi taám àêy! Cho ta yïu dêëu chùèng rúâi tay

Tònh yïu cuãa àöi lûáa àïën mûác: Àïí cho caái quaåt long nhaâi laâ àïën caái mûác tan naát, vö phûúng cûáu chûäa.

Võ troång taâi cao quyá cuãa voä sô Sumö Nhêåt Baãn tay cêìm quaåt chó huy, ra lïånh, chó àõnh ngûúâi thùæng, keã thua. Noá àaåi diïån cho quyïìn uy vaâ chên lyá. Trong nhûäng cuöåc muáa Chùm cuãa àöìng baâo Chùm, muáa quaåt laâ möåt àónh cao. Caái quaåt trong tay caác vuä nûä laâ con cöng, gaâ, phûúång, röìng, bûúám, laâ gioá, mêy, laâ têët caã... Vai giaáo àêìu cuãa cheâo bao giúâ cuäng cêìm caái quaåt trong tay àïí giaäi baây, giúã baâi thú ra ngêm, húi che mùåt nghiïng nghiïng laâm duyïn. Khi thi àöî, Lûu Bònh trúã vïì thêëy ngûúâi yïu àaä biïën mêët. Trong tay cêìm caái quaåt khöng biïët múã ra hay cuåp vaâo. Chaâng böîng vung quaåt lïn vaâ ngêm möåt cêu “söíng” bêët huã vaâ ngú ngaác:

Naâng boã ài àêu ? Phoâng loan laån li ngùæt... Trong vúã “Tuêìn ty àaâo huï anh Tuêìn Ty trong tay chó coá möåt caái

quaåt. Bïn anh ta laâ vúå chñnh thûác vaâ ngûúâi vúå “nhùåt” yïu quyá àang àaánh ghen vúái nhau. Anh phaãi can ngùn daân xïëp. Caái quaåt àaä giuáp anh che bïn noå, chùæn bïn kia. Caái quaåt àaä giuáp anh löåt taã àûúåc nhûäng giêy phuát böëi röëi, nùn nó, bûåc mònh, vui veã, höëi haã, daân hoâa v.v... Caái quaåt thêåt trung thaânh vúái anh. Trong Truyïån Kiïìu, Kim Troång thïì böìi vúái cö Kiïìu cuäng xoâe quaåt. Quaåt naây goåi laâ quaåt thïì, quaåt ûúác. Noá giuáp chuã noá thïí hiïån traång thaái têm höìn vui sûúáng hay sêìu muöån, àiïn loaån hoùåc mú höì hoùåc choái chang sùæc laånh. Coá luác laåi chêåp chúân mï saãng. Caái quaåt coá giaá trõ biïíu àaåt rêët lúán trong nghïå thuêåt cheâo vò noá àûúåc sûã duång triïåt àïí. Caái quaåt Viïåt Nam vûâa àûúåc duâng àïí quaåt maát vûâa laâ vêåt trang trñ rêët quan troång vaâ thêåt àaáng yïu. Thêåt vêåy caái quaåt giêëy 1 7 hoùåc 18 nan àûúåc nhuöåm bùçng nûúác voã cêy vúái maâu höìng nêu nhaåt thên thiïët cuãa Hûng Yïn hay Hûäu Bùçng (Luãa) vêîn coá duyïn nhêët, phöí biïën nhêët, tiïån duång nhêët:



Höìng höìng maá phêën duyïn vò cêy Chuáa dêëu, vua yïu möåt caái naây...



CAÁI VOÄNG

Caái voäng laâ tûâ caái thuyïìn linh höìn cuãa söng nûúác maâ ra. Voäng liïn quan àïën treã thú, thúâi thú êëu, sûå buá múám; lúâi ru aå úâi; sûå chùm soác ên cêìn vaâ vöì vêåp cuãa ngûúâi meå àöëi vúái àûáa con. Cêu “Ba gian nhaâ nhoã àêìy tiïëng voäng biïíu thõ khöng khñ êëm cuáng, thên thûúng tha thiïët cuãa gia àònh Viïåt Nam. Nhaâ naâo coá tiïëng voäng keäo keåt laâ eo niïìm vui sinh söi. Vúái tiïëng voäng bay böíng, baâ ru chaáu trong trûa heâ vúâi vúåi laâ caã hònh aãnh vaâ êm thanh khöng thïí naâo quïn trong möåt àúâi ngûúâi. Nhûäng giêy phuát haånh phuác nhêët cuãa ngûúâi meå khi con coân nhoã laâ ru con nguã. Àaä coá baâ meå úã traång thaái àiïn loaån khi àûáa con nhoã bõ chïët, cûá àu àûa caái voäng khöng. Caánh voäng khöng treã, cuäi khöng chóá laâ caái caãnh àau buöìn. Chiïëc voäng àêìy lúâi ru àeåp, ïm aái lêëy trong ca dao. Tûâ nhûäng nùm 1935 trúã vïì trûúác, úã caác gia àònh Viïåt Nam, nhêët laâ úã nöng thön, nhaâ naâo cuäng coá 1 àïën 2 chiïëc voäng, coá nhaâ thú àaä viïåt:

Nhûäng treã nhoã nöi àûa hay nùçm voäng Súám hay chiïìu àïìu mûúån caánh coâ bay... Caái voäng giaãn dõ, àûúåc àan bùçng súåi àan se kyä, daâi chûâng hún 2

meát, röång chûâng 1 meát rûúäi, dïî daâng giùng röång ra vaâ noá tûå àöång cuåp laåi. Thên voäng kïët thaânh nhûäng hònh thoi goåi laâ mùæt voäng. Hai àêìu khöng kïët laåi maâ laâ nhûäng súåi dêy húåp laåi taåo thaânh möåt caái voâng hònh bêìu duåc. Voâng hònh bêìu duåc naây laâ àêìu cuâng cuãa voäng àûúåc mùæc vaâo möåt miïëng göî coá àûúâng raänh loam sêu xuöëng goåi laâ guöëc voäng. Möåt súåi dêy thûâng thêåt chùæc coá hai àêìu. Möåt àêìu buöåc vaâo cöåt nhaâ, möåt àêìu khaác buöåc vaâo guöëc voäng. Ngûúâi ta giùng voäng ra, nùçm xuöëng vaâ àûa ài àûa laåi. Caái voäng cuäng laâ phûúng tiïån goån nheå àïí àûúåc thû giaän möåt caách lyá tûúãng. Àaä nùçm voäng, hoùåc ñt hoùåc nhiïìu, àïìu phaãi àûa cho thoaáng maát. Àaä coá anh chaâng nghiïån rûúåu thaách moåi ngûúâi:

Àöëáã ai àaánh voäng khöng àûa



Ru em khöng haát, anh chûâa rûúåu tùm... Vaâ anh ta luön nùæm phêìn thùæng. Coá nhiïìu loaåi voäng: voäng tiïën

vua, vöng àaâo (àiïìu), voäng àún, voäng keáp, voäng dên daä, voäng nhaâ quan, voäng möåc v.v... Thúâi hêåu Lï, coá loaåi voäng giöëng kiïíu caái caáng cuãa àöåi quùn dûúái thúâi vua Quang Trung àaä giuáp àúä nhiïìu cho cuöåc haânh quên thêìn töëc lõch sûã. Nhêët laâ trong caác cuöåc trûúâng kyâ chöëng phaáp, böå àöåi vaâ dên quên ta àaä duâng voäng àïí taãi thûúng binh, chuyïín lûúng thûåc, phûúng tiïån phuåc vuå chiïën àêëu. Nhûäng chiïëc voäng thûâng àang dêìn daâ àûúåc thay thïë bùçng nhûäng chiïëc voäng vaãi buöåc dêy duâ. Nhûäng chiïëc voäng naây thêåt kyâ diïåu vaâ thiïng liïng. Vaãi voäng laâ chiïën baâo, coân duâng àïí liïåm khi ngûúâi chiïën sô ngaä xuöëng: “Ao baâo thay chiïëu, anh vïì àêët”? Vaâ àêët meå gaâo lïn, nhêån àûáa con yïu quyá trúã vïì vúái àêët trong bom àaån. Caái voäng trúã thaânh möåt baãn huâng ca khöng bao giúâ quïn cuãa dên töåc, baãn huâng ca thïë kyã.

Trong cuöåc khaáng chiïën. chöëng Myä, giûäa rûâng mûa bom àaån úã Trûúâng Sún, tònh yïu cuãa nhûäng ngûúâi lñnh treã gùæn liïìn vúái nhûäng kyã niïåm cuãa möåt thúâi khöng bao giúâ quïn: “Coâng mùæc vong trïn rûâng Trûúâng Sún, hai àaån úã hai àêìu xa thùèm “:

Chiïën tranh àaä kïët thuác àûúåc hún hai mûúi nùm, nhûäng ngûúâi chiïën sô cuãa möåt thúâi bom àaån nay trúã laåi chiïën trûúâng xûa àïí tòm haâi cöët àöìng àöåi àaä bêåt khoác khi thêëy caãnh möåt ngûúâi lñnh treã nùçn úã chiïëc voäng. Anh àùå hy sinh maâ khöng ai biïët. Caác àún võ cuäng àaä ruát lui sau möåt trêån àaánh aác liïåt. Hai thên cêy trong rûâng nay àaä cao hún nhiïìu vaâ chuáng vêîn giûä hai àêìu voäng, caái voäng raách mûúáp vêîn àu àûa theo gioá.

Ngaây xûa, caác quan ài voäng àiïìu, coá hai ngûúâi lñnh àöåi noán dêëu khiïng hai àêìu. Öng Ngheâ vïì vinh quy baái töí cûúäi ngûåa hoùåc nùçm voäng. Baâ Traång cuäng nùçm voäng ài theo sau. Àoá laâ: voäng anh ài trûúác bûúác naâng theo sau? vaâ cuäng laâ caái caãnh: “Tònh tang voäng ngûáa cöng hêìu”? Coá chuyïån, hai võ trñ sô nùçm trïn hai chiïëc voäng kïì nhau do böën ngûúâi khiïng. Caác võ àoá hoåa thú hoùåc àaánh cúâ tûúáng vúái nhau trïn àûúâng ài. ÚÃ caác àònh, chuâa, caác nghïå nhên àaä lêëy möåt phêìn hònh aãnh caái voäng maâ



chaåm tröí nïn nhûäng hoåa tiïët tranh trñ hoaânh traáng röìi búheáp laåi thaânh caái cûãa voäng sún son thïëp vaâng.

Caái voäng gùæn vúái ca dao, vúái bêìu sûäa meå, vúái quï hûúng àêët nûúác. Noá in möåt dêëu êën àêåm àaâ trong vùn hoáa Viïåt Nam.



NGOÄ

Caác laâng xaä úã ta thûúâng coá nhûäng caái ngoä thên thûúng, êëm cuáng. Ngoä laâ núi maâ nhûäng ngûúâi trong cöång àöìng nhoã sinh söëng, ài laåi, giao tiïëp vúái nhau. Noá cuäng coá têm höìn, tònh caãm, coá caái duyïn thêìm. Nhan sùæc cuãa noá coá maâu dô vaäng. Coá khi noá vui hùèn lïn. Cuäng coá khi noá ngú ngaác nhû qua möåt cuöåc phên ly. ÚÃã nöng thön, möîi ngoä coá vaâi xoám. Moåi ngûúâi söëng vúái nhau, tùæt lûãa töái àeân coá nhau. Caái ngoä àûúåc àaánh dêëu bùçng möåt caái cöíng xêy àún giaãn, caái cöíng bùçng tre, möåt rùång cêy hoùåc möåt cêy cöí thuå úã ngay bïn caånh. Vò vêåy, coá ngoä “cöíng xêy”, ngoä “göëc gaåo”...

ÚÃã laâng Bûúãi, khoaãng giûäa laâng Nghôa Àö vaâ laâng Dêu coá möåt caái ngoä maâ khùæp vuâng àïìu biïët tiïëng. Àoá laâ ngoä Noi. Noá ùn sêu hun huát vaâo con àûúâng dêîn túái laâng Cöí Nhuïë. Noá àaä nöíi tiïëng tûâ lêu vïì veã àeåp cuãa noá. Noá hònh thaânh búãi hai rùång tre xanh tûúi baám chùåt lêëy nhau, chöìng cheáo lïn nhau úã bïn trïn, àïí laåi möåt con àûúâng nhoã daâi chûâng 100 meát. Nhûäng cêy àêìu ngoä àûúåc vñt xuöëng nhû möåt caái cöíng toâ voâ, nhû caái cöíng chaâo thiïn nhiïn hoaânh traáng. Nhûäng cêy tre hai bïn àûúâng ruã xuöëng che kñn caã quaäng àûúâng vaâo ngoä. Àêy laâ núi traánh aánh nùæng mùåt trúâi gay gùæt cuãa nhûäng ngaây heâ oi aã. Gioá tûâ moåi phña thöíi vaâo cûá maát rûúåi. Vïì phña traái, gêìn ngoä Noi laâ möåt maãnh vûúân xanh mûúát, coá nhûäng luöëng hoa àûúåc trang àiïím xung quanh bùçng nhûäng haâng coã toác tiïn.

Àoá laâ vûúân cuãa nhaâ baáo Phuâng Baão Thaåch. Ngay bïn phaãi ngoä Noi laâ möåt caái vûúân hoa lúán nhêët vuâng àûúåc goåi laâ Vaån hoa trang, nghôa laâ caái vûúân naây coá rêët nhiïìu loaâi hoa cho caã böën muâa. Nhûäng hoa thúm coã laå àïìu coá trong vûúân naây. Àêy cuäng laâ núi gùåp gúä cuãa nhûäng tao nhên mùåc khaách. Àûáng úã ngoä Noi, nhòn ra cêy gaåo chuâa Dêu vaâ cêy àa An Phuá cuãa laâng laâm keåo maåch nha. Nhûäng ngaây heâ , moåi ngûúâi úã xung quanh vaâ caã nhûäng ngûúâi úã Keã Chúå (Haâng Ngang, Haâng Àaâo...) vïì àêy nghó



ngúi, ngùæm caãnh, mua hoa. Nhûäng cùåp tònh nhên cuäng ruã nhau àïën àêy àïí têm sûå vúái nhau nhûäng lúâi nhû “Thûúng ai vïì ngoä vùæng” hoùåc nhû: “Ngoä cuä chiïìu nay em laåi vïì”?...

Caái ngoä Noi naây àaä gêy caãm hûáng cho nhaâ thú Hoaâng Cêìm coá àûúåc hai cêu thú rêët hay trong kõch thú Kiïìu Loan nöíi tiïëng cuãa öng:

Töi àûáng chúâ thu xanh biïëc ngoä Thêëy öng öm mùåt khoác Têìn phi...

Nhaâ vùn Phuâng Baão Thaåch têm sûå : “Trong loâng töi sùén coá chêët liïu trai laâ nhúâ coá caái ngoä Noi caånh nhaâ. Nïn goåi noá laâ ngoä Tûúng tû múái phaãi...”

Hònh aãnh caái ngoä chiïëm möåt võ trñ àaáng kïí trong quan hoå. Chùèng thïë maâ coá hùèn möåt baâi haát laâm cho moåi ngûúâi cûá thao thûác. Àoá laâ baâi: “Ra ngoä maâ tröng...”

Ngûúâi ta tröng ngoáng nhau, àúåi nhau, ài ài laåi laåi, ngùæm caái ngoä maâ tòm nhau, maâ böìn chöìn, khaáp khúãi, hy voång vaâ coá luác cuäng thêët voång...Ngûúâi ta dùån doâ to nhoã vúái nhau úã caái ngoä. Caái ngoä gùæn liïìn vúái hoå. Hònh aãnh caái ngoä naây thêåt thên thiïët vúái hoå.

ÚÃã Haâ Nöåi cuäng coá rêët nhiïìu ngoä. Vò thaânh phöë cêìn phaãi laâm nhiïìu con àûúâng to, nhoã. Cuäng cêìn xêy dûång nhiïìu khu phöë. Do vêåy, coá nhiïìu khu nhaâ úã àûúåc múã cûãa ra ngoaâi àûúâng. Cuäng coá nhiïìu cuåm nhaâ úã phaãi lui vaâo bïn trong, hònh thaânh nhiïìu caái ngoä. Coá nhûäng caái ngoä àûúåc xêy lïn tûã tïë, coá cöíng toâ voâ: thûúng nhau qua cûãa toâ voâ nhòn nhau? Cuäng coá caái ngoä àûúåc àùåt tïn theo möåt buåi gùng, duöîi. Ngoä Traåi Gùng laâ nhû vêåy coá khi goåi laâ ngoä chó vò noá coá con àûúâng ài sêu vaâo bïn trong. Ngoä Traåi Gùng úã khu Baåch Mai xûa coá mêëy xoám göìm nhûäng ngûúâi dên lao àöång ngheâo, nhûäng phu keáo xe, nhûäng ngûúâi laâm trong loâ lúån thaânh phöë. ÚÃã àêy coá loâ voä coá phûúâng muáa sû tûã nöíi tiïëng, coá khaách saån Àöìng Lúåi. Sau naây baäi àua ngûåa cuãa Têy chiïëm àêët nïn khaách saån Àöìng Lúåi phaãi doån lïn phña nhaâ ga. ÚÃã ngay gêìn ngoä Traåi Gùng laâ ngoä Vùn Chó. Möåt thúâi gian, nhaâ vùn Nguyïîn Àònh Laåp úã trong ngoä naây, viïët phoáng sûå “Ngoaåi ö” vaâ möåt söë truyïån. Sau àoá möåt thúâi gian, öng laåi chuyïín sang ngoä Ngheâ



Bö úã ngay bïn caånh. Nhaâ vùn Nguyïîn Àònh Laåp coá cö em gaái thêåt xinh, tïn laâ cö Tuyïn. Nhaâ thú Nguyïîn Bñnh àem loâng yïu mïën cö. Öng àaä ài laåi moân hai caái ngoä naây vaâ laâm rêët nhiïìu baâi thú taåi àêy.

Ài xuöëng möåt chuát nûäa laâ Ngoä Boâ, laâ núi cû truá cuãa nhaâ thú Àinh Huâng. Àöëi diïån vúái Ngoä Boâ laâ nhaâ cuãa thi sô Vuä Hoaâng Chûúng.

Gêìn chúå Mú coá ngoä Giïëng Mûát. Xûa, àêy coá caái giïëng nûúác trong vaâ ngoåt nïn goåi laâ giïëng Mûát. Ngoä Quyânh coá höì Quyânh, chuâa Quyânh.

Ngoä Cöëng Trùæng phña sau Khêm Thiïn ngêåp nguåa vaâ lêìm than. Nhûng nhaâ thú àau khöí maâ laåc quan Trêìn Huyïìn Trên àaä taã noá thaânh caái Ngoä Truác mú möång, xinh àeåp vaâ àa tònh:

“Ngoä hoang àaá núã dùm maâu bûúám Àêy luác àöi muâa àûa tiïîn nhau...”

Ngûúâi ta goåi ngoä Cöëng Trùæng laâ ngoä “ Thûúng caãm” . Ngoä Haâng Buán, ngoä Yïn Ninh xûa kia chó coá mêëy gia àònh ngêm

giaá baán, hoå úã cuâng laâng vúái nhau röìi cuâng ruã nhau ra Haâ Nöåi. Hoå söëng vúái nhau nhû úã quï nhaâ. Hoå sang nhaâ nhau cûá nhû vaâo nhaâ mònh, sùn soác nhau, baân nhau caách laâm ùn rêët thên mêåt. Buöíi trûa ngoä yïn tônh laå luâng, àïën nöîi nghe roä tiïëng chim cu guâ nhau. Núi àêy thêåt sûå laâ caái caãnh laâng trong phöë.

Ngoä Chuâa Liïn Phaái laâ caái ngoä ngoùçn ngoeâo ài ngay bïn caånh ngöi möå xêy cuãa cö Ba Tyá, Haâng Baåc (möå phêìn vêîn coân nhûng khöng àûúåc nguyïn veån).

Ngoä Àöìng Nhên coá möå cö Tû Höìng (nay khöng coân nêëm möå maâ nùçm vaâo sên Trûúâng Phöí thöng cú súã Baåch Mai).

Haâ Nöåi ta coân rêët nhiïìu caái ngoä nöíi tiïëng àaä ài vaâo ca dao nhû: Ngoä Sêìm Cöng, ngoä Vaån Thaái, ngoä Taåm Thûúng ngoä Traåm, ngoä Phêët Löåc, ngoä Truác Laåc, ngoä

Sún Nam, ngoä ehúå Khêm Thiïn, ngoä Cêëm Chó, ngoä Mai Hûúng, ngoä Huy Vùn, ngoä Vùn Chûúng, ngoä Höåi Vuä, ngoä Thöí Quan, ngoä Trung Phuång, ngoä Yïn Thaái, ngoä Trung Yïn v. v...Nhiïìu khi caái ngoä laâ “quaãng



trûúâng La Maä” cuãa treã em, chuáng àïën àêy hoåp mùåt, àuâa vui, chúi bi, chúi àaáo... nhêët laâ vaâo nhûäng àïm trùng cöí tñch.

Vúái ngûúâi lúán, caái ngoä laâ núi gùåp gúä, baân taán möåt chuyïån, núi àoán nhau, núi ly biïåt nhau. Cuäng laâ núi hoâ heån tònh tûå... Vò vêåy maâ noá trúã nïn thiïng liïng. Ngûúâi ta hay noái: “Vui tûâ trong ngoä vui ra “, “Ngoä nhaâ ai thúm ngaát hûúng àûa”, “Ai vïì ngoä laånh bûúác mau mau”. Nhaâ thú Àinh Huâng viïët:

Chuyïn têm tònh dûúái hoa thiïn lyá Coân löëi bêng khuêng ngoä truác àaâo.

Kiïën truác sû Nguyïîn Cao Luyïån têm sûå: “Töi bùæt àêìu yïu quyá vaâ say mï caái ngoä úã xoám töi tûâ thûãa beá, röìi yïu

àïën caái àònh, caái chuâa... röìi sau naây trúã thaânh kiïën truác sû, töi phaãi caãm ún caái ngoä”.

Röìi àêy, nhûäng caái ngoä thên thûúng, rïu phong ghi kyã niïåm cuãa nhiïìu maãnh àúâi seä mêët dêìn. Chuáng seä chó coân trong sûúng khoái kyá ûác. Chuáng laâ chûáng nhên lõch sûã cuãa möåt cöång àöìng nhoã. Chuáng ta, chùèng ai laâ khöng nhúá àïën vaâ yïu quyá caái ngoä...



CHOÅN HOA HÊåU KIÏÍU TRUYÏÌN THÖËNG

Xûa kia, àaä tûâ lêu röìi, caác höåi laâng àïìu coá choån hoa khöãi, hoa hêåu, nhûng khöng öìn aâo, nhöån nhõp nhû bêy giúâ vaâ cuäng khöng cêìn phaãi cên, ào, àong, àïëm.

Vñ duå nhû höåi laâng Àöìng Ky choån 16 nûä chûa chöìng khiïng kiïåu; höåi laâng Caã úã Bûúãi choån caác cö gaái khiïng long àònh; höåi Chûä Àöíng Tûã tuyïín caác cö gaái chêëp kñch; höåi Traâng Yïn choån 4 cö gaái chñt khùn vaânh dêy vaâng, thùæt lûng xanh v.v... Nhûäng cö gaái àûúåc choån kïí nhû vaâo diïån hoa hêåu, aá hêåu hoùåc non möåt chuát. Viïåc choån naây àûúåc tiïën haânh lùång leä. Ngûúâi ta quan saát caác àöëi tûúång àûúåc choån haâng nùm trúâi vaâ coá so saánh giûäa ngûúâi naây vúái ngûúâi khaác. Àûáng àêìu laâ möåt, hai võ chûác sùæc lõch laäm, hiïíu àúâi vaâ taâi hoa cuâng vúái nhûäng võ quên sû “quaåt mo” cuãa hoå. Viïåc tuyïín choån àûúåc tiïën haânh theo caác tiïu chuêín: thanh, sùæc, taâi, duyïn. Sùæc taâi duyïn thò dïî hiïíu. Coân thanh thò röång nghôa hún, noá göìm: nuå cûúâi, veã cûúâi, daáng àiïåu, cûã chó, ài àûáng tiïëp xuác v.v... vaâ nhêët laâ tiïëng noái, caách noái nùng:

Ngûúâi xinh tiïëng noái cuäng xinh, Ngûúâi gioân caái tónh tònh tinh cuäng gioân.

Vïì sùæc nhêën maånh veã àeåp hiïìn hêåu, nheå nhaâng nhû kiïíu mùåt Phêåt. Mùæt phûúång, maây ngaâi. Mùæt phaãi daâi, sùæc kiïíu “nhaän trung hûäu thuãy”. Löng maây phaãi boáng, coá daáng neát con ngaâi “ trûúâng mi hêu töë mao” nghôa laâ löng maây daâi vaâ roä neát thò coá hïå thöëng löng toác phöìn thõnh. Da trùæng nhû trûáng gaâ boác, daáng cao, moãng maây hay haåt. Coân treã tuöíi maâ àaä mêåp seä bõ coi laâ “gaâ maái àoaãng”.

Chên daâi seä nhanh nheån, xöëc vaác, thanh tao maâ dûä döåi vïì àûúâng chùn göëi. Àeåp mêëy maâ chên ài voâng kiïìng, chûä baát hoùåc “vú raác” khöng



àûúåc choån. Mùåt traái xoan dïî àûúåc chêëp nhêån hún caã. Möi àoã, muäi cao, maá höìng, rùng àen àïìu laâ quan troång. Löng maây sùæc cuäng àûúåc àaánh giaá cao:

Coá rûãa thò rûãa chên tay, Chúá rûãa löng maây chïët caá ao anh.

Eo thò phaãi thùæt àaáy lûng ong. Ngûúâi nhû vêåy vûâa kheáo chiïìu chöìng laåi kheáo nuöi con. Buång leáp, ngûåc cao, lûng chûä cuå, vuá chûä têm laâ lûng khöng thùèng àuöîn,

vuá cao vaâ nhoån. Trong caác höåi laâng cuäng coá tuyïín hoa khöi nam. Àoá laâ caác “cö” maâ

ngûúâi ta goåi laâ “Àô àaánh böìng” do nam giúái àoáng giaã. Àuáng ra, ngaây xûa, ngûúâi ta choån 2, 3 ngûúâi con trai coá daáng coá sùæc, nhanh nheån cêìm caái que troân, sún son thïëp vaâng, àaánh vaâo möåt caái öëng keåp bao vaãi àûång böåt xaå hûúng. Ngûúâi con trai ùn mùåc giaã con gaái àïåm vuá thêåt to, àêåp vaâo caái bao thúm cho böåt tung ra, bay lïn nhû kiïíu bêy giúâ vêíy nûúác hoa quanh kiïåu thaánh caái öëng thúm êëy goåi laâ “hinh böíng” (gêåy thúm). Àöång taác àêåp vaâo bao thúm goåi laâ àaánh hinh böíng. Sau naây thêëy khoá goåi vaâ sai lïåch chûä nghôa maâ goåi laâ “nûä àaánh böíng” röìi “Àô àaánh böíng”. Cuäng vïì sau naây, ngûúâi con trai giaã gaái àeo tröëng cúm, vûâa ài vûâa luáng liïëng. Luác laâm ra veã theån thuâng, luác laâm ra veã lùèng lú.

Coá möåt nùm úã laâng Caã, vuâng Bûúãi viïåc choån nhûäng ngûúâi àeåp khöng àûúåc moåi ngûúâi taán thûúãng. Ngûúâi ta nghi coá öng trong ban giaám khaão thiïn võ möåt cö gaái coá böå ngûåc mïnh möng. Sau ngaây höåi, àaám trai laâng thûúâng kïí veâ:

Quan viïn chùèng biïët khen chï Cûá vuá êëm gioã laâ phï “nhêët laâng”.



AÅ ÚÂI TÒNH RU

Thu ngöìi xuöëng ghïë cöng viïn. Chõ mïåt ruä qua mêëy ngaây nùçm trïn xe lûãa chen chuác, öìn aâo, ngöåt ngaåt. Xuöëng ga laåi àuáng vaâo luác 1 giúâ saáng. Nghe lúâi khuyïn cuãa moåi ngûúâi, chõ nguã gaâ nguã gêåt cuâng vúái möåt söë haânh khaách trong ga, àúåi àïën khoaãng nùm giúâ sang múái vaâo thaânh Phöë. Chõ phaãi ài möåt cuöëc xñch lö röìi gheá vaâo cöng viïn. Chõ soi gûúng, sûãa laåi maái toác, nghó ngúi cho tónh laåi möåt chuát röìi múái tñnh àïën chuyïån ài tòm àõa chó theo giêëy giúái thiïåu cuãa anh baån nhaâ baáo. Chõ say sûa ngùæm nghña nhûäng daäy nhaâ cao vuát, dûång lïn nhû nhûäng con taâu àêåu bïën. Nhûäng lêu àaâi laát àaá hoa, nhûäng ngöi nhaâ maâu sùæc, sûâng sûäng nhû trong chuyïån cöí tñch , vûúân hoa xinh xùæn vaâ maát rûúåi ... Têët caã àïìu tûúi àeåp vaâ hêëp dêîn khiïën chõ cûá ngùæm maäi khöng chaán mùæt. Phong caãnh laå àûa àïën cho chõ nhûäng yá nghô caãm àöång. Àùåc biïåt, àêy àuáng laâ caái vûúân hoa laâm nïn hai cêu haát thêåt àeåp:

Cöng viïn bûâng trong giêëc nùæng. Chuyïån chuáng mònh ngaây xûa... Àïën nhaâ chuã, Thu àûúåc àöi vúå chöìng treã tiïëp àaäi thêåt ên cêìn.

-Múâi chõ. Nhaâ baáo M.À giúái thiïåu chõ àïën àêy vúái chuáng töi tûác laâ chõ úã cêëp “siïu” röìi - Anh chuã nhaâ noái.

Chõ vúå noái tiïëp: - Múâi chõ vaâo nghó vaâ coi àêy nhû nhaâ mònh. Hai vúå chöìng gia chuã

coân treã. Hoå tranh nhau lêëy cöëc cheán, múã chai nûúác ngoåt, àûa khùn mùåt cho Thu, xïëp àùåt haânh lyá vaâ giûúâng chiïëu ... Cùn phoâng böîng nhöån nhõp hùèn lïn. Hoå hoãi khaách cêìn nhûäng gò àïí àaáp ûáng ngay. Hoå cöë gùæng laâm sao àïí Thu àûúåc thoaãi maái. Ngaây mai, nhaâ vùn hoaá thaânh phöë khai maåc liïn hoan haát ru. Chõ laâ ca syä àûúåc múâi àïën dûå maâ cuäng laâ àïën dûå thi. Àoá laâ möåt cuöåc liïn hoan àöåc àaáo, giúái nhaåc sô khai thaác, nghiïn cûáu, sûu



têìm vaâ phöí biïën nhûäng baâi haát ru úã nhiïìu núi trong caã nûúác. Nhûäng ngûúâi coá têm huyïët lo lùæng nhiïìu vïì tiïëng haát ru, tiïëng aå úâi vúâi vúåi muön thuúã thûa thúát. dêìn. Caác baâ, caác chõ àaä quïn bùéng ài caái thiïn sûá ru húâi cuãa mònh. Tònh traång naây laâm cho “àöìng ruöång” di saãn vùn hoaá cuãa dên töåc bõ baåc maâu. Liïn hoan àûúåc hûúãng ûáng nhiïåt hïåt. Nhiïìu baâ meå tuöíi cao àïën baãy mûúi cuäng hùng haái tham gia cuâng vúái caác ca syä treã mùng. Nhaåc sô X.H nöíi tiïëng, coá mùåt trong ban giaám khaão cuäng lïn thi mêëy baâi haát ru thêåt sêu lùæng. Veá chöî ngöìi àaä àûúåc baán hïët tûâ mêëy höm trûúác. Ngûúâi ta phaãi kï thïm ghïë phuå. Thu àaä chuêín bõ kyä haânh trang cuãa mònh. Chõ àaä coá möåt caái vöën khaá phong phuá àïí thïí hiïån nhûäng baâi haát ru cuãa mònh. Trong nhûäng lêìn ài biïíu diïîn, chõ àaä qua nhiïìu núi, hoåc têåp caác cuå giaâ, caác nghïå nhên vaâ thuöåc chûâng nùm mûúi àïën saáu mûúi baâi. Nhûng chõ àïí têm höìn nhiïìu vaâo nhûäng caánh coâ bay laã bay la hay vö têån, möåt vaâi àoaån hay nhêët trong Lúä bûúác sang ngang, trong Truyïån Kiïìu, Àöìng tiïìn Vaån Lõch, nhûäng lúâi ru xa xûa maâ chó vaâi neát cuäng àaä gêy xao xuyïën loâng ngûúâi nhû: Treâo lïn cêy bûúãi haái hoa; Ra àûúâng ngûúâi tûúãng coân son, vïì nhaâ thiïëp àaä nùm con cuâng chaâng,” Bao giúâ traåch àeã ngoån àa; Bao giúâ anh lêëy àûúåc naâng. Trïn trúâi coá àaám mêy xanh. ..

Anh Trang cuâng mêëy chõ haâng xoám chuyïån troâ vúái khaách nhû thïí vúái nhûäng ngûúâi baån quen biïët tûâ lêu. Moåi ngûúâi hoãi chuyïån xung quanh nhûäng baâi haát àûúåc khen ngúåi hïët lúâi cuãa Thu vaâ vïì cuöåc liïn hoan haát ru ngaây mai. Tûâ trong bïëp chõ Trang noái voång ra:

- Nem raán xong röìi àêëy nheá! Thu tûúãng nhû lúâi noái cuãa chõ Trang coá caã muâi thúm phûác cuãa caác

moán ùn àùåc biïåt, ùn möåt miïëng laâ nhúá maäi. Cuöåc trao àöíi vêîn tiïëp tuåc söi nöíi öìn aâo. Böîng coá tiïëng chaáu beá khoác theát lïn. Chõ Trang xin löîi, vaâo bïë con vaâ cho con buá. Àûáa beá moåc rùng. Meå noá ru maäi vêîn khöng nñn vaâ khöng chõu buá. Anh Trang liïìn tranh lêëy ùém con, ra hiïåu cho vúå tiïëp khaách thay mònh. Anh bïë àûáa beá trïn tay khöng àûúåc goån gaâng, àu àûa möåt caách vuång vïì. Noá vêîn khöng nñn. Anh baão:



-Chaáu noá quen baâ ru cú! Höm nay baâ chaáu vïì quï... Hai vúå chöìng chuã nhaâ söët ruöåt. Möåt phêìn vò àûáa con khoác caâng to. Möåt phêìn ngaåi laâm phiïìn loâng khaách.

- Anh àûa chaáu cho em naâo. Em seä cöë döî cho chaáu nñn. - Thu vûâa noái vûâa chòa tay àúä lêëy àûáa beá. Àûáa beá tûúãng mònh nùçm trong voâng tay cuãa meå noá. Nhûng röìi noá

hiïíu ra, thêëy mònh lêìm. Noá laåi caâng khoác theát lïn. Thu liïìn àu àûa àûáa beá, mùæt dõu daâng nhòn beá vaâ cêët lúâi ru vúâi vúåi...

Àöìng tiïìn Vaån Lõch, anh thñch böën chûä vaâng. Cöng anh dan dñu vúái naâng bêëy lêu Bêy giúâ naâng lêëy chöìng àêu... Khi xûa thïì thöët möåt hai Giúâ àêy gheá noán ngang vai chaâng chaâo... Nguã ài con... aå úi... Böìng böng... Böìng böìng bïë bïë böìng böìng. Coâ con theo meå ra söng àùæm àoâ Àùæm àoâ ûúát hïët thên coâ Coâ con coâ meå loâ doâ sang söng...

Gioång Thu mûúåt maâ. Chõ thêåt say sûa. Trong têm höìn chõ naáo nûác nhûäng aáng dên ca bêng khuêng, tiïëng voäng trûa heâ, laân gioá sêìu vônh cûãu... Nhûäng caái àoá chaâo múâi sûå saáng taåo, laâm cho lúâi ru cuãa chõ trúã nïn bay böíng, àûúåm buöìn maâ ngoåt ngaâo tha thiïët. Chõ hoaâ nhaáp vaâo têm traång cuãa nhûäng nhên vêåt huyïìn aão trong nhûäng cêu haát ru truyïìn qua nhiïìu àúâi ngûúâi. Chõ laâm sûäng laåi caái nöîi àau xoát cuãa cùåp vúå chöìng Vaån Lõch. Baãn thên chõ cuäng tûâng laâ con coâ theo meå qua söng... Tiïëng ru cuãa chõ xuêët thêìn, du dûúng hún bao giúâ hïët. Thïë laâ, tûâ luác naâo khöng biïët, caã gian phoâng, gian bïëp trúã nïn im phùng phùæc, traân ngêåp tiïëng ngên



nga trêìm böíng xa xöi, mú höì, àùæm àuöëi... Moåi ngûúâi bõ nhûäng lúâi ru thöi miïn àïën thêîn thúâ, laåi thïm mêëy baâ laáng giïìng uâa sang ngöìi chêåt kñn caã gian phoâng. Chõ Trang ngöìi trïn ghïë, hai tay bùæt cheáo trûúác ngûåc ngaã ngûúâi vïì phña Thu. Gioång haát xao xuyïën cûá cuöìn cuöån chaãy nhû möåt doâng suöëi, tùæm cho àûáa beá, laâm cho noá nñn bùåt röìi nguã. Sûå thûåc, Thu chûa coá àûúåc niïìm vui laâm meå. Chõ ùém àûáa beá trong tay, nhúá àïën lúâi meå ru ma â tûúãng tûúång ra têët caã. Chõ cuäng nghô àïën àûáa con sau naây cuãa mònh. Chõ mï mïåt ngùæm caái muäi Hy Laåp rêët xinh, àöi möi àoã tûúi vaâ múá toác àen nhaánh cuãa àûáa beá. Chõ sung sûúáng àïën cûåc àiïím àûúåc biïët laâ viïåc biïíu diïîn cuãa mònh àaä ru àûúåc àûáa beá tiïn àöìng nguã ngon giêëc.

- Öi sao cö haát hay thïë. - Mai vaâo thi, cö àõnh haát baâi gò naâo? Chùæc laâ cö phaãi àoaåt giaãi nhêët.

Cö haát hïåt nhû meå töi ru töi ngaây xûa, coá àiïìu hay hún nhiïìu - Baâ Ba xuyát xoa khen röìi àïën nùæm lêëy tay Thu. Baâ ngêín ngú lêìn cöí

tay, vuöët toác vöî lïn vai Thu. Chõ ca sô cuäng bêng khuêng nhû ngûúâi say rûúåu

chùèng nghe thêëy tiïëng moåi ngûúâi khen ngúåi mònh: Chõ nhêëm nhaáp caái nöîi mïìm hûng phêën êm thêìm maâ dûä döåi do àûáa beá mang laåi.

- Cö úi! Ngaây mai cö cûá haát nhûäng baâi ru naây. Tiïëng haát coá “thïí ru nguã àûúåc caác chaáu beá vaâ ngay caã ngûúâi lúán nûäa. Ngûúâi lúán cuäng cêìn ru àêëy

- Möåt baâ khaác noái. - Thu úi! Höm nay chõ ru àûúåc chaáu nguã, nhûng ngaây mai trúã ài, khi

chõ trúã vïì nhaâ thò ai ru àûúåc chaáu nhó? - Em seä daåy chõ - Thu cûúâi, tûúi tùæn maâ mú maâng. - Chõ coá thïí daåy töi nhúá lúâi ru. Nhûng caái gioång haát, laâm sao töi coá

àûúåc? Vaâ caã caái daáng dêëp ru chaáu?... Seä coá bùng caát seát giuáp chõ thïm. - Khöng àûúåc àêu ...



* * * Mêëy höm sau, àûáa beá nùçm trong loâng meå. Noá aáp mùåt vaâo bêìu vuá

meå noá, nghe nhûäng lúâi haát ru qua bùng caát seát ghi nhûäng tiïët muåc haát ru cuãa buöíi liïn hoan. Trong àoá, coá mêëy baâi haát ru do Thu biïíu diïîn. Öi? Chó mêëy baâi haát ru nheå nhaâng êëy maâ coá àuã caã àïm trùng saáng, buåi tre xaâo xaåc, lúâi trao duyïn röìi traách moác, húân döîi, àùçm thùæm, tha thiïët, trao tònh... Bao nhiïu hònh aãnh vaâ êm thanh cûá xoùæn lêëy nhau maâ bêåp bïình tröi nöíi... Tuy cuäng vêîn caái gioång cuãa Thu, nhûng khöng hay àûúåc bùçng caái buöíi Thu ru chaáu nhoã con chõ Trang aå úâi tònh ru seä coân maäi vúi thúâi gian



NHÚÁ MÖåT LÚÂI RU

Àoá laâ vaâo khoaãng nùm 1949, àûúâng qua ghïình Quïåt Tuyïn Quang thûúâng coá nhiïìu ngûúâi ài qua. Hoå laâ nhûäng böå àöåi, caán böå àoaân thïí, nhûäng ngûúâi úã dûúái xuöi lïn. Hoå ài men theo búâ con söng Lö, ài maäi vaâo sêu trong phña rûâng, qua möåt traåi laâm giêëy múái dûång lïn cuãa nhûäng gia àònh ngûúâi laâng Bûúãi. Tûâ chöî naây, hoå laåi toaã ài nhiïìu núi: Chiïm Hoaá, Cêìu Hai, Quaãng Naåp, quaán öng giaâ... Ngûúâi úã phña trïn ài xuöëng, ngûúâi phña dûúái ài lïn, cûá nûúâm nûúåp. Hoå àïìu phaãi nguåy trang bùçng laá cêy, caânh cêy.

Bïn nhûäng quaäng àûúâng múái hònh thaânh naây moåc ra mêëy caái quaán nhoã àún sú. Àoá laâ nhûäng quaán nhoã àïí ngûúâi qua laåi dûâng chên uöëng baát nûúác, ùn quaâ baánh hoùåc huát àiïëu thuöëc laâo. Cuäng coá ngûúâi uöëng möåt, hai cheán rûúåu trùæng goåi laâ coá chuát “phûâng phûâng” àïí hùng haái lïn àûúâng. Nghó ngúi xong, hoå ài tiïëp. Vui nhêët laâ khi coá möåt nhoám “tuyïn truyïìn” saâ vaâo quaán. Nam coá, nûä coá, hoå mang theo mêëy cêy àaân, cêy saáo, cûúâi cûúâi noái noái... Hoå haát nhûäng baâi ca khaáng chiïën vaâ laáy ài laáy laåi nhûäng àoaån:

Ngaân bao huâng binh tiïën lïn Búâ coäi... vang lûãng cêu quyïët chiïën... Bûúác ta ài... theo tiïëng xuêët quên oai huâng... Quï hûúng ta... àeåp lùæm...

Moåi ngûúâi àïìu xuám laåi, vêy lêëy caái quan Hoå haát theo vaâo, cuâng vöî tay. Treã coá, giaâ coá. Nhaåc sô Buâi Cöng Kyâ öm àaân ghi ta, nhaãy ra ngoaâi, trònh baây baâi haát:

“Ta laâ gûúm traáng sô... “? Anh àûúåc hoan nghïnh nhiïåt liïåt Sau möåt luác, nhoám tuyïn truyïìn phaãi lïn àûúâng ngay. Ngûúâi ài, keã úã nhiïåt tònh



vêîy tay, chaâo hoãi nhau, heån gùåp laåi nhû nhûäng ngûúâi àaä thên thiïët tûâ lêu...

Coá nhûäng buöíi yïn aã, búâ söng vùæng, quaán thûa khaách. Chõ chuã quaán “nghiïåp dû” lui vaâo phña liïëp bïn caånh, nùçm voäng ru con. Chõ àûa voäng, keäo keåt, ru con bùçng àuã caác laân àiïåu. Chõ cuäng ru caã chñnh trõ nûäa vúái caái gioång trêìm trêìm rêët “truyïìn caãm. Naâo laâ nhûäng àoaån hay nhêët trong Truyïån Kiïìu, Lúä bûúác sang ngang... Naâo laâ nhûäng baâi ca dao chêëp chúái nhûäng caánh coâ caánh vaåc...Coá luác chõ nhùæc àïën möåt vaâi núi thên yïu cuãa chõ:

Ai lïn xûá Laång cuâng anh Boä cöng baác meå sinh thaânh ra em Tay cêìm bêìu rûúåu, naåm nem Maãi vui quïn hïët lúâi em dùån doâ...

Röìi àïën: Con coâ lùån löåi búâ söng Gaánh gaåo àûa chöìng, tiïëng khoác nó non Naâng vïì nuöi caái cuâng con Àïí anh ài traãy nûúác non Cao Bùçng...

Hoãi ra múái biïët, chõ laâ ngûúâi úã phöë Trêìn Hûng Àaåo, Haâ Nöåi lïn àêy. Chõ coá daáng möåt cö giaáo taãn cû, sùæc saão hiïíu biïët röång, nheå nhaâng lõch thiïåp. Chõ coá caái veã àeåp cuãa nhiïìu núi cöång laåi. Caác chuá lñnh treã rêët kñnh mïën chõ, luön giuáp àúä chõ. Hoå phaát hiïån úã chõ coá nhiïìu àiïìu bñ mêåt àaáng quyá. Chõ laâ ngûúâi Taây, nhûng chõ sinh ra úã Laång Sún maâ àûúåc ùn hoåc taåi Haâ Nöåi tûâ beá. Vöën liïëng tiïëng Phaáp cuãa chõ khaá töët. Chõ hay àoåc saách. Laåi möåt àiïìu bñ mêåt nûäa, chõ laâ con möåt viïn quan cêëp cao cuãa chïë àöå cuä. Nhûng öng cuå laåi àûúåc caách maång giaác ngöå vaâ ài theo khaáng chiïën. Töí tiïn cuãa chõ laâm quan triïìu Lï, àûúåc triïìu àònh cûä lïn cai quaãn miïìn nuái vaâ trúã thaânh nhûäng ngûúâi con xûá Laång... Chõ giuáp àúä tröng nom viïåc gia àònh cho chöìng miïåt maâi vaâo nhûäng cöng viïåc cuãa khaáng chiïën. Chöìng



chõ laâ möåt caán böå cao cêëp cuãa Chñnh phuã Cuå Höì. Öng rêët coá uy tñn vúái nhên dên trong nûúác vaâ caã nûúác ngoaâi. Öng laåi laâ möåt hoåc giaã treã...

Chiïìu höm àoá, quaán àoã lûãa. Töi àïën chaâo chõ àïí àïm ài. Cöng taác theo àún võ. Leä dô nhiïn laâ phaãi giûä bñ mêåt. Töi lùång leä bûúác vaâo quaán, thêëy chõ àang thiu thiu, mú maâng, nûãa thûác nûãa nguã... Töi ngöìi yïn, tön troång nhûäng giêy phuát naây... Chõ cêët nheå lúâi ru:

Non söng khaáng chiïën trûúâng kyâ Meå theo tiïëng goåi...ú.ú... quïn thò phêën son...

Lúâi ru cûá nhùæc ài nhùæc laåi, luác gêìn guäi luác xa xùm vaâ nhoã dêìn... Töi lùång ngûúâi, thûúãng thûác êm àiïåu vaâ nöåi dung sêu sùæc cuãa lúâi ru. Dû võ cuãa noá ngên ài ngên laåi trong töi. Möåt niïìm vui àûúåm chuát buöìn man maác lan toaã trong töi. Töi thêëy luác naây àêy, chõ laâ möåt thiïn thêìn, laâ möåt huyïìn thoaåi.

Chõ laâ möåt ngûúâi trong triïåu ngûúâi thúâi àaåi coá möåt cuöåc àúâi nhû thïë, coá möåt tinh thêìn, möåt khaát khao nhû thïë trong möåt thoaáng lõch sûã cuãa dên töåc. Biïët hy sinh, biïët chúâ àúåi laâ möåt huyïìn thoaåi.

Trong lúâi ru, lêëp laánh nhûäng kyá ûác cuãa thúâi xa xûa haâo huâng, nhûäng àau thûúng oaán hêån cuãa dên töåc, coá tiïëng goåi cuãa cha öng thuâa trûúác, nhûäng tiïëng vêîy gioá cuãa lõch sûã. Töi àaä sûu têìm nhiïìu baâi haát ru, nhiïìu ca dao... Nhûng, giúâ àêy múái thêåt sûå coá àûúåc möåt êën tûúång maånh.

Chõ nùçm öm con, chiïëc voäng àu àûa, ài laåi. Xa xa, doâng söng chaãy nhû luåa, mêëy taâu chuöëi trong vûúân phêët phú, lûãa trong bïëp bêåp buâng. Xa chuát nûäa.. coá tiïëng suáng... Têët caã, têët caã àïìu laâ hiïån thûåc. Nhûng khi lúâi ru tuyïåt vúâi vûâa àûúåc cêët lïn, têët caã àaä trúã nïn huyïìn thoaåi ...

Möåt laát sau, chõ dêåy. Töi tûâ biïåt chõ. Chõ baão: “Luön nhùæn tin vïì nheá ...”.

Thïë röìi nhiïìu nùm thaáng tröi qua, töi laâ chuyïn viïn vùn hoaá. Töi gùåp chõ, luác naây chõ àaä lïn baâ. Baâ múâi töi àïën thùm phoâng triïín laäm tranh cuãa baâ. Baâ àaä trúã thaânh hoåa sô vaâ àaä coá triïín laäm riïng vúái chûâng 30 bûáa tranh maâu dêìu... Trong àoá, coá möåt bûác baâ veä vïì caái quaán taãn cû khi xûa. Caái quaán toaân tre, nûáa bïn söng coá ngûúâi meå ru con trïn voäng...



bïn caånh bûác trong naây coá doâng chûä: “Tuyïåt àöëi khöng baán”... Töi laåi goåi baâ bùçng chõ.

Chõ múâi töi uöëng caâ phï, nhùæc laåi möåt chuát xñu caái daâo ngaây xûa. Chõ noái laâ thñnh. Töi chùèng noái gò, chó àoåc kheä : Non söng khaáng chiïën trûúâng kyâ... “Meå theo tiïëng goåi quïn thò phêën son...”. Chõ cuái xuöëng, xuác àöång Möåt ngûúâi àaân öng ùn mùåc chónh tïì, àïën bïn caånh baân, cuái nheå ngûúâi chaâo töi. Chõ ngûúác mùæt lïn, baão: “Con chaâo chuá Hoaâng ài ... möåt giúâ nûäa meå vïì ...”. Ngûúâi con chaâo töi röìi ài.

Chõ noái vúái töi: “Àêëy thùçng beá nùçm voäng nùm xûa maâ chuá khen noá coá àöi maá nhû hoa höìng maâ laåi ngoåt êëy Bêy giúâ noá laâ tiïën sô myä hoåc”. Töi baão: vêng.. töi tin tûúãng vaâo nh uáng ngûúâi nhû chõ, nhû con chaáu chuáng ta... Töi coá niïìm tin maâ”?..



CHÛÚNG III: MÊËY KHUÖN MÙÅT



NAÂNG HUÏÅ

ÚÃ gêìn höì Hoaân Kiïëm, vïì phña àûúâng Baão Khaánh ài lïn möåt chuát, coá ngöi àïìn Haâng Tröëng. Ngöi àïìn hai têìng giaãn dõ, maâu vaâng. Nhûäng ngaây rùçm, möìng möåt, lïî, Tïët, caác con cöng àïå tûã, khaách thêåp phûúng têåp nêåp àïën lïî baái, khoái hûúng nghi nguát, chùèng luác naâo dûát. Khi xûa, úã núi àêy àaä coá vaâi lêìn töí chûác höåi thi àaân àaáy. Àaân àaáy laâ loaåi àaân àùåc biïåt coá cêìn daâi 1m20 vúái khuön thuâng àaân hònh chûä nhêåt khöí 0,03 x 0,18 x 0,09m. Khöng coá mùåt hêåu. Àaân coá ba dêy goåi laâ àaân ca truâ hoùåc àaân aã àaâo tiïëng àaân coá thïí àanh, cuäng coá thïì mïìm, nhêën nhaá, bêng khuêng. Tiïëng àaân àuåc trêìm, sêu lùæng. Cuöåc thi thu huát sûå coá mùåt cuãa nhiïìu thêìy àaân caác núi nhû Nam Àõnh, Thaái Bònh, Haãi Dûúng, Hûng Yïn, Haâ Nöåi... Thöi thò àuã mùåt anh taâi.

Tiïëng àaân àaáy chó àûúåc böåc löå hïët caái “höìn” cuãa noá khi noá àaân cho gioång haát vaâ tiïëng phaách cuãa àaâo nûúng coá àiïím tiïëng tröëng chêìu haâo hoa, phong trêìn. Vò vêåy, thêìy àaân phaãi coá sûå giuáp àúä cuãa àaâo nûúng vaâ ngûúâi àaánh tröëng chêìu. Caác àaâo nûúng nuöåt naâ, phêën son, xiïm aáo ài laåi xïnh xang laâm ngêy ngêët caã möåt vuâng.

Àeåp nhû aã àaâo maâ laåi. Nhûng chûa hïët, caác naâng coân laâ nhûäng con sún ca. Tiïëng haát cuãa hoå coá thïí an uãi àûúåc cuöåc àúâi laâm cho moåi ngûúâi xao xuyïën, ngêët ngêy.

Chñnh vò vêåy maâ caác danh sô, nhûäng khaách vùn chûúng ûa àaân haát cuäng khöng thïí khöng tuå têåp laåi úã núi àêy àïí tòm yá thú, neát nhaåc, àïí say sûa àoáng vai nhûäng ngûúâi khaách àa tònh. Thaãng hoùåc coá chaâng trai ùn mùåc baãnh bao, noái nheå nhaâng: “Xin quyá àaâo nûúng cho nghe khöí giai nhên nan taái àùæc... choát yïu hoa nïn dan dñu vúái tònh...”, lúâi thónh cêìu cuãa chaâng trai àûúåc àaáp ûáng tûác khùæc. Núi àêy cuäng àûúåc goåi laâ xoám Haâng Hoa. Vaâo nhûäng nùm 1900, nûúác höì coân ùn vaâo phöë Haâng Tröëng. Caác gia àònh trong phöë bùæc cêìu ra ngoaâi höì, tùæm giùåt, rûãa rau, vo gaåo...

Xa xûa hún nûäa, núi àêy nguyïn laâ thön Cûåu Lêu, keáo daâi ra têån khu vûåc maâ sau naây laâ nhûäng phöë Traâng Tiïìn, Haâng Khay. Àêët taâi hoa,



xûúáng ca luön luön coá tiïëng àaân tiïëng phaách. Khön khñ thúm lûâng hûúng hoa, son phêën. Maãnh àêët naây sinh ra Nguyïîn Thõ Huïå. Naâng laâ con gaái möåt võ quan thaái y. Naâng coá tû chêët thöng minh tûâ nhoã nïn cha cho theo àoâi àeân saách vaâ trúã thaânh möåt cö gaái gioãi vùn chûúng, thöng kinh sûã. Naâng mï ca haát. Nhûäng phaách gioân tan cuãa naâng reo lïn laâm cho caác bêåc àaân chõ trong xoám phaãi ngêín ngú. Laåi nûäa, naâng quaá xinh àeåp, sùæc nûúác hûúng trúâi. Khöng thiïëu gò nhûäng sô tûã haâo hoa phong nhaä, nhûng khaách vùn chûúng ngêëp ngheá, mïën möå. Nhûng, thêåt khöng may, nùm naâng 16 tuöíi, ngûúâi cha qua àúâi, meå lêm bïånh nùång. Caãnh nhaâ sa suát, naâng phaãi theo chõ em trong xoám luyïån têåp ca, muáa vaâ haânh nghïì àïí nuöi meå, nuöi em. Múái vaâo nghïì maâ taâi nùng nhiïìu mùåt cuãa naâng àaä vûúåt qua caác chõ em àïën mûác khöng coá àoåi thuã. Gioång haát vaâ tiïëng phaách cuãa naâng àaä giêy nïn nhûäng vûúng vêën, bêng khuêng thêëp thoaáng trong caác ngoä xoám bïn mùåt höì lau laách... Chêët gioång ngoåt ngaâo daáng muáa lung linh, danh tiïëng cuãa naâng vang döåi gêìn xa, khùæp kinh thaânh.

Daåo êëy, phuã chuáa múã tiïåc lúán. Giaáo phûúâng àûúåc cûã vaâo haát muáa cho nhaâ chuáa. Thêëy naâng coá taâi sùæc siïu nhên ài àûáng coá lúâi thú tiïëng nhaåc, laåi gioãi thú vùn, chuáa ra lïånh giûä naâng úã laåi trong phuã. Naâng khoác vúái caã keáp àaâo. Öng naây noái lúán: “Naâng laâ ngûúâi cuãa töi”. Öng liïìn bõ lñnh xaách naách, vûát ra ngoaâi àûúâng. Vïì sau, öng chaán àúâi, khöng àaánh àaân nûäa, khöng àïåm àaân cho tiïëng haát bêët cûá möåt ca nûúng naâo. Chó khi naâo àaân cho naâng Huïå haát thò tiïëng àaân múái àñch thûåc laâ tiïëng àaân cuãa têm höìn öng. Öng boã nghïì àaân, ài lang thang. Chuáa Trõnh phong cho naâng Huïå laâ Ngoåc Kiïìu phu nhên, tröng coi ban nûä nhaåc. Chuáa laåi sai laâm cho meå naâng möåt ngöi nhaâ nhoã àïí naâng ài vïì cho tiïån. Àïën khi àûáng tuöíi, naâng xin pheáp chuáa cho vïì úã hùèn taåi ngöi nhaâ naây àïí phuång dûúäng meå giaâ. Naâng vêîn tiïëp tuåc nghiïåp cêìm ca. Núi úã cuãa naâng laåi laâ núi ài lai cuãa nhûäng bêåc danh cêìm, danh ca möåt thuãa. Khi naâng tûâ giaä coäi àúâi, núi àêy trúã thaânh möåt ngöi àïìn goåi laâ àïìn Àöng Hûúng. Naâng àûúåc dên chuáng thúâ cuáng vúái danh hiïåu Àöng Hûúng thêìn nûä.

Cuâng vúái cêu chuyïån kïí trïn, trong dên gian coân coá möåt chuyïån nûäa kïí vïì naâng. Cêu chuyïån nhû sau: Àaâo nûúng Nguyïîn Thõ Huïå bõ boån hoaån quan bùæt, naåp cho phuã chuáa, gheáp vaâo töåi nûä nhaåc. Naâng àûúåc



chuáa nïí vò nêng niu. Chñnh phi cuãa chuáa rêët àöîi lo súå vò naâng coá thïí chiïëm mêët àõa võ cuãa baâ. Baâ rùæp loâng haåi naâng.

Baâ goåi naâng àïën cung riïng cuãa mònh, chuyïån troâ thên mêåt, kïët nghôa thaânh chõ em. Àiïìu naây laâm cho chuáa rêët haâi loâng. Möåt höm, baâ eáp naâng uöëng rûúåu coá pha gan cöng khiïën naâng vûâa bõ say, vûâa bõ àêìu àöåc. Baâ chñnh phi liïìn lïånh cho boån tay chên khiïng naâng ài, chön söëng. Chön xong, moåi vïët tñch àûúåc xoáa ài rêët kyä. Êm mûu naây àûúåc xuác tiïën rêët bñ mêåt. Khi chuáa nhúá túái hoãi àïën naâng thò caác quan àïìu noái laâ naâng àaä boã ra ài möåt luác naâo àoá maâ chùèng ai hay biïët, vaâ röìi, nhaâ chuáa cuäng quïn naâng ài. Chó coá nhûäng chõ em ca nûúng, nhûäng ngûúâi yïu mïën naâng, yïu tiïëng haát cuãa naâng nhoã nhûäng gioåt nûúác mùæt thûúng tiïëc maâ thöi. Khöng ngúâ, àûúåc ba nùm sau, baâ chñnh phi bõ bïånh àiïn daåi, luác mï, luác tónh. Thónh thoaãng,baâ laåi vûâa noái vûâa khoác: “Àaáng thûúng quaá... sao maâ noá laåi àeåp àïën thïë, laåi haát hay àïën thïë... Àïën ta cuäng phaãi mï noá”... Nhiïìu thêìy thuöëc gioãi khùæp núi àûúåc vúâi àïën cuäng khöng chûäa chaåy nöíi. Möåt höm, vaâo möåt buöíi chiïìu, quêìn aáo taã túi, baâ chaåy ra khoãi cung, túái bïn búâ höì, chó àuáng vaâo caái núi maâ mêëy nùm trûúác boån tay sai cuãa baâ àaä chön Thõ Huïå röìi heát to lïn:Àêy naây, noá nùçm àêy. Ta àaä giïët noá ... Trúâi úi ? ... Ta àaä giïët em ...” Heát xong, baâ ngaä vêåt xuöëng, tùæt thúã.

Àïm àoá, nhûäng ngûúâi yïu mïën naâng àaä àaâo chöî àêët êëy lïn. Hoå thêëy naâng Huïå. Haâi cöët cuãa naâng àûúåc xïëp vaâo möåt caái tiïíu saânh vaâ àûúåc àem chön úã dûúái nïìn nhaâ cuãa naâng. Vaâ ngöi àïìn àûúåc lêåp nïn àïí hûúng khoái cho naâng. Moåi ngûúâi thùæp nhûäng neán hûúng àïí tiïëc thûúng naâng vaâ àïí noái lïn rùçng taâi hoa vaâ nhan sùæc cuãa naâng laâ bêët tûã, vaâ caái chïët oan khiïn bi thaãm cuãa naâng àûúåc ghi vaâo bia miïång muön àúâi...

Àïìn Haâng Tröëng bêy giúâ, chñnh laâ àïìn Àöng Hûúng êëy.



TAÃN ÀAÂ NGUYÏÎN KHÙÆC HIÏËU

Taãn Àaâ Nguyïîn Khùæc Hiïëu lïn ba tuöíi thò böë mêët. Meå öng laâ vúå ba, phaãi boã nhaâ ra ài cuâng cö con gaái nhoã. Baâ laâ möåt ca sô taâi hoa, nhan sùæc. Baâ ra ài vúái têëm loâng cuãa möåt ngûúâi meå cao caã, phi thûúâng àïën nöîi cuöåc àúâi chêåt heåp khöng hiïíu nöíi. Tûâ àoá, cêåu êëm Hiïëu söëng vúái ngûúâi anh cuâng böë khaác meå. Luác 5 tuöíi, cêåu àaä biïët àïën cêu: “àûúâng hoa son phên àúåi”.

Cêåu àûúåc hoåc nhiïìu coá khiïëu vùn thú vaâ cuöåc àúâi xï dõch theo àûúâng hoan löå nay àêy mai àoá cuãa ngûúâi àúä àêìu Vò vêåy öng àûúåc daåy döî theo khoa cûã cuãa nghiïåp nhaâ khoa baãng àaä saáu àúâi laâm quan. Nhûng àïën luác cêåu mûúâi lùm, mûúâi saáu tuöíi, caãnh nhaâ lêm vaâo thïë tuáng quêîn, ngheâo khöí. Nùm mûúâi baãy tuöíi, àaä coá baâi àùng baáo. Cêåu êëm cûåu hoåc àûúåc rêët nhiïìu qua tiïëp xuác vúái nhûäng cuöën saách cuãa phûúng Têy àûúåc dõch qua Haán vùn. Chñnh nhûäng cuöën saách àoá àaä thöíi vaâo öng nhiïìu tû tûúãng múái meã. Thïë laâ trong öng àaä àûúåc thöíi lïn nhûäng trêån mûa Êu, gioá AÁ. Haânh trang cuãa Taãn Àaâ ngöín ngang nöîi loâng vúái laâng Khï Thûúång, Bêët Baåt, Haâ Têy, loâng say mï veã àeåp cuãa àêët nûúác, loâng yïu quyá moåi ngûúâi, vïì hònh aãnh taâi hoa vaâ àêìy bi kõch cuãa ngûúâi meå vaâ em gaái, mong muöën laâm möåt viïåc gò giuáp nûúác maâ khöng àûúåc, caái ngheâo àoái dûä döåi luön baám chùåt lêëy mònh... öng ài khùæp núi, tûâ Nam chi Bùæc, vûâa laâm thú vùn, vûâa laâm keã giang höì phiïu baåt. öng gùæn cuöåc àúâi cuãa mònh vaâo söë phêån àêët nûúác. Trong khoaãng 20 nùm, tûâ 1915-1935, öng àaä traãi qua nhiïìu cöng viïåc mïåt nhoåc, àêìy khoá khùn: laâm thúå, laâm vùn, laâm chuã buát nhiïìu taåp chñ, dõch thuêåt, múã nhaâ xuêët baãn àïí tûå nuöi mònh. öng cam chõu ngheâo naân, vêët vaã söëng tûå do phoáng khoaáng chûá khöng chõu ài laâm quan, mùåc duâ möåt söë nhûäng ngûúâi hoå haâng thên thñch vaâ baån beâ sùén saâng thu nhêån hoùåc tiïën cûã öng.Cuöåc söëng no àuã, giaâu sang khöng caám döî àûúåc öng. Trong khoaãng 20 nùm naây, öng àaä viïët haâng loaåt taác phêím àöì söå vúái nhiïìu hònh thûác: thú, vùn, baáo, dõch thuêåt biïn kõch, laâm caác baâi haát cho



caác kiïíu diïîn xûúáng dên gian vaâ ca kõch cöí truyïìn... ÚÃ mùåt naâo öng cuäng thïí hiïån àûúåc sûå sùæc saão, coá goác caånh, àöåc àaáo, taâi hoa, traân àêìy tònh caãm vúái con ngûúâi vaâ cuöåc söëng. Öng coá caách nhòn, caách hiïíu, caách noái riïng cuãa mònh. Chêët vaâ lûúång nhûäng cuöën saách vaâ nhûäng trang baáo cuãa öng laâm rûåc rúä caã möåt thúâi kyâ. Nhaâ thú Xuên Diïåu àaä viïët: Taãn Àaâ laâ thi sô àêìu tiïn, múã àêìu cho thú Viïåt Nam hiïån àaåi. Taãn Àaâ laâ ngûúâi thûá nhên àaä coá can àaãm laâm thi syä möåt caách àaâng hoaâng, baåo daån. Öng daám giûä möåt baãn ngaä, daám giûä möåt caái töi... “.Ta coá thïí thêëy caái töi cuãa öng àùæt giaá vò noá cuäng laâ caái töi cuãa àaåi àa söë. Caái vui, caái buöìn, caái giêån dûä, caái

húân döîi cuãa öng cöång hûúãng vúái caái vui, caái buöìn, caái húân döîi cuãa moåi ngûúâi. Baâi thú “thïì non nûúác” cuãa öng àaä laâm rung àöång têm höìn bao thïë hïå. Ai nêëy àïìu thuöåc loâng laâ vò nhên dên luác êín, luác hiïån àïìu coá möåt lúâi thïì son sùæt, thûúng nûúác non tûúi àeåp bõ chaâ àaåp vaâ quyïët chñ traã núå non söng, tö àiïím non söng cho con chaáu mai sau. Caái lúâi thïì maâ têët caã moåi ngûúâi Viïåt Nam àïìu coá trong loâng àoá thöëng nhêët vúái àêìu àïì vaâ nöåi dung baâi thú “Thïì Non nûúác”?

Öng cuäng kïu goåi moåi ngûúâi böìi laåi Bûác dû àöì àaä raách naát qua 4 baâi thú tha thiïët... trònh baây rùçng baãn àöì cuãa àêët nûúác bõ raách naát, chuáng ta phaãi quyïët têm böìi laåi vaâ hy voång, tin tûúãng seä laâm àûúåc cöng viïåc vaá trúâi lêëp biïín àoá. Baâi “Thïì non nûúác “, “Bûác dû àöì” cuâng vúái möåt söë baâi thú, vùn khaác àaä khöng chó coá mùåt trïn saách baáo maâ coân àûúåc duâng vaâo nhûäng baâi haát, duâng cho ngêm võnh, biïíu diïîn ca truâ, xêím... àïí chuáng lan toaã àïën têån caác bïën taâu, quaán chúå, caác ngoä ngaách heão laánh khùæp àaåt nûúác. Sau hai baâi thú àoá, öng laåi böí sung thïm möåt loaåt nhûäng baâi theo àiïåu Àoâ àûa, Haânh Vên, Cöí baãn, Xêm chúå, Xêm nhaâ troâ, Nam Ai, Tuöìng...

Nhûäng baâi haát àoá àûúåc khùæp núi yïu mïën. So vúái thúâi gian luác àoá, chuáng rêët múái meã, laâm cho tiïëng phaách, tiïëng àaân vaâ caách haát cöí truyïìn cuäng trúã nïn thanh tên, tûúi maát, gêìn guäi vúái cuöåc söëng. Öng coá têm huyïët vaâ ài nhiïìu núi. Àïën àêu cuäng say sûa vúái caãnh vúái ngûúâi. Caãnh nhûäng ngûúâi àaáng yïu hoùåc àaáng thûúng àïìu àûúåc öng àûa vaâo thú. Öng taã phong caãnh thêåt taâi tònh maâ bay böíng:



Möåt daäy lau cao laân gioá chaåy Mêëy cêy thûa laá sùæc vaâng pha Ngoaâi xa trú möåt àöëng àêët àoã Hang höëc àuân lïn àaám coã gaâ...

Öng taã tònh thò sêu lùæng, àêìy hònh aãnh vaâ nhiïìu nhaåc tñnh, kõch tñnh:

Möåt àöi keã Viïåt, ngûúâi Têìn Nûãa phêìn ên aái, nûãa phêìn oaán thûúng Vuöët ruâa chaâng àöíi moáng Löng ngöîng thiïëp àûa àûúâng Thïì nguyïìn phu phuå Loâng nhi nûä Viïåc quên vûúng Duyïn núå tònh kia dúã dang Nïåm gêëm voá cêu Trùm nùm gioåt lïå Ngaân thu khoái hûúng...

Thú kïí chuyïån cuãa öng laâm ngûúâi àoåc xuác àöång, say mï vaâ bêng khuêng cuâng dû võ cuãa noá:

Laá àaâo rúi rùæc löëi thiïn thai Suöëi tiïîn, oanh àûa luöëng ngêåm nguâi Nûãa nùm tiïn caãnh Möåt phuát trêìn ai Uúác cuä, duyïn thûâa coá thïë thöi Àaá moân, rïu nhaåt Nûúác chaãy huï tröi



Caánh haåc bay lïn vuát têån trúâi Trúâi àêët tûâ àêy caách xa maäi Cûãa àöång Àêìu non Àûúâng löi cuä Ngaân nùm thú thêín boáng giùng chúi...

Taãn Àaâ say mï con mùæt Phuá Yïn, tiïåc xoâe Vùn Baán, gioång ca xûá Huïë, caác moán ùn àùåc saãn tûâng vuâng... öng àûa viïåc thûúãng thûác vaâ caách chïë biïën caác moán ùn lïn mûác nghïå thuêåt, lïn mûác vùn hoáa êím thûåc. Riïng thõt chim, öng cuäng tòm àïën: chim saâo, chim ngoáng chaã, chim hêëp caách thuãy... öng thûúãng thûác caác moán ùndên töåc rêët saânh àaä àaânh, öng coân nhêën maånh thûác ùn phaãi ngon luác ùn phaãi laâ luác “ngon”, ngûúâi ngöìi ùn vúái mònh cuäng phaãi “ngon”. Öng cho biïët cûãa hiïåu naâo coá caác saãn phêím àaáng lûu yá vïì cheâ taâu, thuöëc laá, rûúåu cuác chaáo gaâ, goãi caá... Öng trên troång tûâng ngoån rau bñ, rau sùæng, quaã caâ xûá Nghïå...

Öng nöíi tiïëng hún caã laâ vïì thú tònh coá chêët hiïìn hoâa, ïm dõu, nheå nhaâng mêy nûúác, bònh dên. Nhûng phong lûu vaâ trang nhaä:

Trêån gioá thu phong ruång laá vaâng Laá bay haâng xoám, laá bay sang Vaâng bay mêy laá nùm höì hïët Húâ hûäng, ai xui thiïëp phuå chaâng...

Thú öng nhiïìu baâi buöìn, sêìu lùæng nhiïìu luác laåi húân döìi, traách moác. öng hay lêëy caái ta ra laâm nhên vêåt chñnh. Nhûng, àuáng hún laâ caái chuáng ta. Vò öng hoâa caái thên thïë quaá khöën khöí cuãa öng vaâo thên thïë cuãa moåi ngûúâi maâ öng yïu: chöìng ngûúâi àöët than, ngûúâi yïu cuãa öng, meå öng, nhûäng ngûúâi maåt haång, cö gaái trong kyã niïåm, cö gaái haái hoa àaâo, cö haâng cau, Myä Thêu, cö Têy vïì giaâ, cö gaái nhaâ chaâi, cö haái dêu...

Böën ngûúâi tònh qua cuöåc àúâi cuãa Taãn Àaâ vúái 4 cuöåc tònh: Tònh yïu thêët Voång, tònh yïu laäng maån vö voång, tònh yïu kyã niïåm thúâi thú êëu vaâ



tònh yïu nghïå sô. Têët caã àïìu coá kïët cuåc bi thaãm. Taãn Àaâ cuäng àûúåc ca ngúåi vïì mùåt vùn xuöi boáng bêíy, sêu sùæc, tha thiïët, nhiïìu lûúång thöng tin, thaânh thûåc, ngêy thú maâ laåi cuäng rêët thú ”

Ngoaâi ra, Taãn Àaâ coân dõch vaâo khoaãng 100 baâi thú Àûúâng Nhiïìu baâi thú dõch cuãa öng àûúåc coi laâ phöí biïën nhêët, àûúåc nhùæc àïën nhiïìu nhêët, àûúåc àùng ài, àùng laåi nhiïìu nhêët. Trong khoaãng hai mûúi nùm (tûâ 1915 àïën 1935) vaâ ngay caã àïën bêy giúâ, hêìu nhû chûa ai coá àûúåc nhûäng baãn dõch vûúåt àûúåc öng. Àùåc biïåt laâ nhûäng baâi dõch nhû: Hoaâng Haåc Lêu, Biïåt hûäu nhên Giang haânh, Daå Vuä, Thu giang töng khaách, Khuï oaán, Thiïn Thai... Öng uyïn thêm Haán hoåc. öng thñch xï dõch, àa tònh. úã öng, yïu, vui, buöìn àïìu cûåc àoan, gêìn nhû àïën mûác àiïn daåi, ngöng cuöìng, thêëm chêët nghïå sô

Xeát vïì con ngûúâi vaâ taác phêím, öng laâ möåt trong nhûäng nhaâ vùn hoaá coá baãn lônh vaâ baãn sùæc àöåc àaáo cuãa Viïåt Nam. öng àûáng sûâng sûäng trong nïìn vùn hoåc Viïåt Nam nhû laâ möåt hiïån tûúång. öng àaáng àûúåc xïëp vaâo ngöìi hêìu rûúåu 28 võ thaánh hiïín linh cuãa Viïåt Nam trong Viïåt àiïån u linh. Coá ngûúâi cho rùçng taác phêím cuãa öng nhû möåt ngûúâi àaân baâ àeåp. Tuy vêåy, ngûúâi àaân baâ àeåp nhêët trïn àúâi cuäng chó coá thïí cho ta nhûäng caái gò maâ hoå coá nhû Thöi Oanh Oanh àaä noái trong truyïån Têy Sûúng Kyá coá muâi son phêën maâ nöíi tiïëng. Xûa kia, Napoleon trong lêìn àêìu tiïn gùåp Goethe, öng ta noái vúái thi haâo: “öng laâ möåt Con Ngûúâi...” Thi sô Taãn Àaâ cuäng laâ möåt Con Ngûúâi...”



NHÛ HOA

Àïm ngaây möìng hai thaáng mûúâi möåt, nùm Giaáp Tyá, Sau khi àoáng xong vai Thõ Mêìu lïn chuâa phuåc vuå Àaåi höåi Thöng tin quên àöåi taåi Bùæc Giang, Nhû Hoa xïëp laåi vaâi chuåc boá hoa àûúåc tùång trong vaâ sau luác diïîn, chõ vöåi vaâng têíy trang, ùn suêët böìi dûúäng röìi lïn xe vïì Haâ Nöåi cuâng vúái 9 diïîn viïn. Ö tö phoáng nhanh, vïì àïën cêìu Chui gêìn Gia Lêm thò tai naån êåp àïën. Chiïëc xe bõ lêåt àöí. Möåt tai naån khuãng khiïëp àaä xaãy ra. Caác naån nhên àûúåc àûa vïì traåm xaá àõa phûúng röìi vïì bïånh viïån Viïåt Àûác.

Saáng ngaây höm sau, tûâ bïånh viïån, tin baáo ài cho biïët nghïå sô cheâo Nhû Hoa àaä mêët. Thû tûâ, àiïån chia buöìn khùæp núi gûãi vïì túái têëp vaâ liïn tiïëp. Caã nûúác biïët àûúåc tin naây rêët nhanh choáng. Ngûúâi noå baão ngûúâi kia têët caã nhûäng ngûúâi yïu haát cheâo trong caã nûúác vaâ caã úã nûúác ngoaâi, ai maâ khöng àûúåc nghe tiïëng haát hoùåc àaä hoåc tiïëng haát cuãa Nhû Hoa. Ngûúâi nghïå sô cêìn mêîn naây àaä tûâng haát rêët nhiïìu baâi trong caác chûúng trònh, laåi àaãm nhiïåm luön caã nhiïåm vuå daåy haát cheâo trïn laân soáng àiïån cuãa Àaâi Phaát thanh tiïëng noái Viïåt Nam möîi tuêìn möåt buöíi trong suöët tûâ nhûäng nùm 1958 cho àïën cuäng khöng ai quïn nöíi nhûäng buöíi daåy haát àêåm àaâ àoá vúái nhûäng baâi “!Lúái Lú” man maác, coá àoaån “lûu khöng” : tinh... tinh ... tinh ... chaát... röìi ngaã sang:”Aãi xui laâ xui cêy luáa ... chñn ... ñ a ... chñn ngêåp... àöìng” . Àïën buöíi khaác laåi haát “Sùæp qua cêìu”, “Sùæp àûúâng trûúâng”, “Chûác cêím höìi vùn “truyïån nùm cung”?.. röìi àïën “Söíng”, “Haát vùn”... Cuäng khöng phaãi laâ ñt ngûúâi coá thïí daåy haát cheâo trïn laân soáng Nhûng, Nhû Hoa àûúåc choån. Gioång cuãa Nhû Hoa laâ gioång cheâo trong saáng, mûúåt maâ, troân vaânh roä chûä, chên chêët “àöí haåt” xïnh xang, dên daä maâ kiïu sa. Húi cheâo vaâ gioång cheâo naây àu àûa, ngên nga möåt dû võ ngoåt ngaâo. Chuáng lêëp laánh hònh aãnh nhûäng caánh àöìng nhû luåa, doâng söng Cêìu, nhûäng àònh chuâa, miïu maåo xûá Kinh Bùæc. Núi maâ möåt laân gioá cuäng mang àiïåu dên ca. Tiïëng haát cuãa Nhû Hoa coá sûå say àùæm, coá chuát, buöìn pha maâu sûúng khoái. Nhû Hoa thûúâng khöng nguöi nhùæc laåi. “Meå em



mêët ài khi baâ coân rïët treã”. Chõ luön nhúá lúâi baâ laáng giïìng noái vúái chõ: “Khi xûa, meå cö àeåp vaâ haát hay lùæm. Tiïëng haát cuãa baâ laâm cho caã vuâng Bùæc Ninh naây say mï”... Chñnh têët caã nhûäng àiïìu àoá àaä hoâa tan vaâo tiïëng haát cuãa Nhû Hoa laâm cho noá coá nhûäng vêìn vñ riïng biïåt Nghïå sô Nhû Hoa àaä ngûâng thúã, nùçm trïn chiïëc baân bïånh viïån. Caác chõ em trong töí cheâo àûáng quêy xung quanh baân nhû haâng raâo danh dûå àïí traánh moåi sûå öìn aâo xö àêíy, chen lêën cuãa möåt söë ngûúâi muöën àïën nhòn mùåt chõ, laâm khoá khùn cho cöng viïåc khêm liïåm. Chõ Phûúng Nhung vúå nhaåc sô Vuä Thanh trang àiïím, son phêën cho chõ, sûãa laåi àöi löng maây cong vaâ daâi. Mêëy chõ em khaác mang trang phuåc cuãa vai Thõ Mêìu lïn chuâa mùåc cho chõ. Thïë laâ Nhû Hoa àûúåc mùåc yïëm vaâng maâu múä gaâ, aáo daâi àoã maâu höìng, thùæt lûng xanh maâu hoa lyá, khùn chñt caâi hoa... Múá toác àûúåc àïí àuöi gaâ vùæt Veão. Chõ Phûúng Nhung chónh laåi phuåc trang, àùåt möåt caái quaåt vaâo tay Nhû Hoa. Röìi moåi ngûúâi àùåt cö Thõ Mêìu Nhû Hoa vaâo aáo quan nhû thïí Nhû Hoa coân söëng vêåy chõ úã tû thïë chuêín bõ diïîn vai kõch cuãa mònh. Chó àïën mêëy tiïëng tröëng laâ Nhû Hoa seä ra chiïëm lônh sên khêëu Nhûng, Nhû Hoa nùçm baát àöång, xung quanh chó laâ nûúác mùæt, tiïëng khoác vaâ hoa. Thûúng quaá vaâ yïu quaá úã möåt söë nûúác phûúng Têy, ngûúâi ta chön möåt vaâi diïîn viïn hoùåc mïånh phuå nöíi tiïëng vúái möåt vaâi cuöën söí tay hoùåc mêëy laá thû tònh. ÚÃã ta, Nhû Hoa àûúåc chön vúái àêìy àuã phuåc trang cuãa vai diïîn Thõ Mêìu thò thêåt laâ àöåc àaáo. Àaám ma Nhû Hoa àêìy hoa, keáo daâi suöët daäy phöë Phuã Doaän röìi lan toaã ra nhûäng daäy phöë khaác cho àïën têån nghôa trang Vùn Àiïín. Hai bïn àûúâng, úã núi naâo cuäng àêìy ngûúâi. Moåi ngûúâi àûáng kñn caã nhûäng gaác hai, gaác ba, gaác böën àïí nhòn kyä xe tang vaâ àûa mùæt chaâo vônh biïåt. Chuáng töi mang voâng hoa viïëng, ài tûâ phöë

Baão Khaánh àïí àïën núi Nhû Hoa nùçm chó coá möåt quaäng àûúâng ngùæn maâ phaãi ài mêët 15 phuát vò àaám àöng chen lêën nhau dûä döåi quaá. Chuáng töi cûá bõ daåt ài hïët chöî naây àïën chöî khaác nhû bõ laåc trong biïín ngûúâi. Thêåt laâ möåt hiïån tûúång. Sau àoá, chûâng vaâi thaáng, nhûäng àiïån vùn, thû tûâ, nhûäng baâi thú tiïëc thûúng Nhû Hoa tûâ moåi miïìn laåi túái têëp gó ri vïì Àaâi Phaát thanh tiïëng noái Viïåt Nam, laâ núi maâ Nhû Hoa laâm viïåc vaâ gia àònh Nhû Hoa. Anh Cêìm Phong laâ chöìng chõ coá cho töi xem haâng chöìng nhûäng bûác thû gón àïën anh, toã loâng thûúng xoát vaâ quyá mïën Nhû Hoa. Coá



bûác thû viïët: “Nhû Hoa àaä khöng chó laâ àûáa con cuãa xaä Liïn Sún, huyïån Tiïn Sún Bùæc Ninh nûäa maâ àaä laâ ca sô, kõch sô cuãa caã àêët nûúác röìi Nhaâ thú Vên Trònh àaä viïët:

Tiïëng haát Nhû Hoa Nhû nhûäng caánh hoa Theo laân soáng àiïån bay khùæp gêìn xa Mang niïìm vui àïën moåi nhaâ Cho nhûäng traái tim thïm tûúi thùæm Cho cuöåc söëng thïm haâi hoâa Caã nhûäng têm höìn coân traân trïì nûúác mùæt Tiïëng haát naây cuäng coá thïí lau khö...

Àuáng vêåy, tiïëng haát cuãa Nhû Hoa àaä nuöi söëng àûúåc tinh thêìn con ngûúâi, möåt nghïå sô àñch thûåc múái laâm àûúåc àiïìu àoá.

Vïì mùåt biïíu diïîn, Nhû Hoa chó diïîn möåt söë vai maâ mònh thñch. Chuáng húåp vúái taång cuãa chõ nhû nhûäng vai nûä chñnh trong caác vúã àûúâng vïì trêån àõa “, “Con àûúâng haånh phuác”, sao àöíi ngöi vai Meå Àöëp trong Quan êm Thõ Kñnh, vai Thõ Mêìu trong Kim Nham, vai Chõ Dêåu trong Tùæt àeân... Vai naâo chõ cuäng diïîn àûúåc rêët xuác àöång. Àoá laâ taâi nùng cuãa chõ àaä noái lïn àûúåc sûå xuác àöång cuãa mònh. Nhûäng vai diïîn cuãa chõ àïìu ngêîu hûáng, taâi tûã, toaã saáng nhû lúâi laäo nghïå sô Nùm Nguä nhêån xeát. Nhû Hoa laâ hoåc troâ yïu cuãa nhûäng cêy cao boáng caã laâng cheâo: Baâ Caã Tam, baâ Dõu Hûúng, baâ Phêím, Hoa Têm, öng Nùm Nguä... Öng Àinh Khùæc Ban laâ möåt trong nhûäng cêy àaân àaáy haâng àêìu cuãa Viïåt Nam nhêån àûúåc tin Nhû Hoa mêët, öng àúâ àêîn möåt luác lêu röìi múái baão: “öi! Noá laâ con chim, trûúác khi chïët noá àaä hoát hay lùæm...”

Nhûäng nùm 1963-1964, Nhû Hoa àaä sang biïíu diïîn úã Campuchia vaâ Trung Quöëc vaâi lêìn. Vaâ lêìn naâo Nhû Hoa cuäng nhêån àûúåc sûå hoan nghïnh àùåc biïåt hiïëm thêëy öng cuåc trûúãng Cuåc nghïå thuêåt uát Chon, baão:



Tiïëng haát cuãa Nhû Hoa àêìy thuyïët phuåc vaâ moãng manh. Ngûúâi nghe nhû àûúåc gùåp möåt Bûå gò troång àaåi lùæm...”

Nhû Hoa coân haát àûúåc Quan hoå, Xa Maåc, Böìng Maåc. Coá àiïìu Xa Maåc chõ àûa thêåt naäo nuâng.

Hún ba nùm sau, chiïëc tiïíu àûång nùæm xûúng cö quaånh cuãa Nhû Hoa àûúåc mang vïì laâng quï Tiïn Sún. Caã laâng xoám chön röån hùèn lïn. Moåi ngûúâi àïën thùm hoãi. Caã nhûäng ngûúâi laâng bïn caånh cuäng sang. Trong laân khoái hûúng nghi nguát, moåi ngûúâi thûúng cho Nhû Hoa nhûng cuäng tûå haâo vò hoå coá àûúåc Nhû Hoa. Chuáng ta àaä mêët Nhû Hoa. Nhûng, nhûäng lúáp treã àaä tiïëp nhêån tiïëng haát cuãa Nhû Hoa vaâ tiïëp bûúác Nhû Hoa. Ngaây nay, möîi khi coá tiïëng tröëng cheâo, coá àiïåu Lúái Lú hoùåc thêëy Thõ Mêìu xuêët hiïån, chuáng ta khöng khoãi chaånh nhúá àïën Nhû Hoa. Coá àûúåc möåt nghïå sô vûâa haát, vûâa àoáng kõch, nhan sùæc vaâ taâi hoa cuãa àêët Kinh Bùæc nhû Nhû Hoa thêåt àaáng tûå haâo. Nhû Hoa àaä hïët loâng vò nghïå thuêåt maâ nghïå thuêåt cuäng àaä laâm cho Nhû Hoa àûúåc söëng lêu hún trong loâng ngûúâi ngûúäng möå.



THANH THANH HIÏÌN

Nùm 1994, caác chiïën sô trïn àaão Trûúâng Sa noái vúái nhau: “ Thanh Thanh Hiïìn laâm naáo àöång caã àaão. Hiïìn àöí böå lïn àaão vaâ caác buöíi biïíu diïîn liïn tuåc cuãa Hiïìn luön gêy nïn nhûäng àúåt soáng vöî tay khöng dûát” . Chûa bao giúâ àaão Trûúâng Sa laåi söëng àöång vúái sûå coá mùåt cuãa caác àoaân vùn cöng hoùåc àoaân ca nhaåc naâo àïën àaão nhû lêìn êëy. Laâ möåt diïîn viïn àa nùng, taâi sùæc, nhoã nheå tha thiïët thanh xuên coá daáng dêëp möåt nûä thuyã thêìn, Hiïìn vûúåt biïín, àïën àaão biïíu diïîn. Vaâ cuöåc biïíu diïîn naây àûúåc coi nhû laâ möåt sûå kiïån. Sao vêåy? Vò Hiïìn àaáp ûáng àûúåc sûå khao khaát nhiïìu mùåt: caãi lûúng, dên ca, nhaåc nheå, nhaåc rock, kõch... Riïng vïì caãi lûúng, Hiïìn biïíu diïîn àûúåc caã àaâo chñnh, àaâo lïåch, àaâo thûúng vaâ àaâo lùèng. Maâ têët caã àïìu úã àónh cao cuãa thaânh cöng. Phêìn nhiïìu caác chiïën sô àïìu àaä àûúåc xem Hiïìn diïîn caãi lûúng vaâ ca nhaåc trïn vö tuyïën truyïìn hònh. Tuy vêåy, hoå vêîn ngúä ngaâng. Hoå chûa thêëy möåt ngûúâi diïîn viïn naâo laåi coá àûúåc möåt chên trúâi biïíu diïîn röång lúán nhû vêåy. Àaão àaä tùång Hiïìn huy chûúng chiïën sô Trûúâng Sa vaâ Hiïìn xuác àöång saáng taác möåt söë baâi thú vïì àaão àïí toã loâng biïët ún.

Thanh Thanh Hiïìn ca caãi lûúng tûâ khi múái bêåp beå. Lïn saáu tuöíi hoåc àaân haát. Mûúâi ba tuöíi àaä trúã thaânh diïîn viïn Nhaâ haát Caãi lûúng Trung ûúng. Sau àoá, Hiïìn laâ sinh viïn duy nhêët àùåc biïåt cuãa trûúâng Àaåi hoåc Sên khêëu àaä àaåt àiïím töëi ûu úã caã ba mön: ca, diïîn, muáa. Luác 15 tuöíi, Hiïìn àaä diïîn thaânh cöng vai xuêët sùæc möåt nhên vêåt coá söë phêån eáo le, phûác taåp àêìy bi kõch. Nhên vêåt àoá àaä coá àûúåc möåt tuyïn ngön êm thêìm: “Ngûúâi úi! Ta lùång nghiïåp phong trêìn”. Thïë röìi, tiïët muåc naây àêíy nhaâ haát phaãi tùng thïm nhiïìu buöíi biïíu diïîn. Hiïìn àaä luön luön laâm moåi ngûúâi phaãi ngaåc nhiïn vïì sûå àùçm thùæm vaâ thanh xuên trong biïíu diïîn cuãa mònh. Nùm 1991, Thanh Thanh Hiïìn àoaåt giaãi Taâi nùng treã, röìi lêìn lûúåt àoaåt thïm möåt giaãi khaác. Röìi Hiïìn diïîn vai chñnh trong chûâng 20 vúã caãi lûúng àïí trúã thaânh ngöi sao caãi lûúng khöng coá àöëi thuã úã miïìn Bùæc vaâ



miïìn Trung. Möåt söë nhaåc sô múâi Hiïìn haát nhûäng ca khuác caách maång. Hiïìn coá möåt àònh duyïn, haâm rùng xinh àïìu mùæt phûúång, löng maây queát ngang, àaä hoaá thên vaâo cö du kñch, cö gaái Taây thûåc sûå maâ hû aão haát lïn nhûäng baâi Bùæc Sún, Nhúá chiïn khu... Hiïìn haát vúái gioång trêìm lùæng, coá ngoån lûãa bïn trong, vaâ thïm vaâo àöi caánh cuãa sûå ngúåi ca nhúá nhung, bi traáng. Laåi coá thïm möåt chuát mú möång, têm linh laâm cho gioång haát vaâ phong thaái biïíu diïîn khaác hùèn vúái moåi ca sô khaác, bûâng lïn caái khñ thïë thuác giuåc loâng ngûúâi.

Hiïìn àoáng vai Thõ Mêìu trong vúã kõch coá tïn laâ “Khaát voång bi thûúng”, àaä gùåt haái àûúåc hiïåu quaã cùåp dñp caã vïì sên khêëu lêîn àiïån aãnh. Àaåo diïîn Trêìn Phûúng quaã laâ coá con mùæt tinh àúâi, àaä choån Hiïìn àoáng vai Thõ Mêìu. Ngûúâi ta baão Trêìn Phûúng cao tay vïì viïåc choån diïîn viïn Hiïìn vaâo vai Thõ Mêìu laâm nghiïng ngaã caã chiïëu cheâo. Thõ Mêìu cuãa Hiïìn khöng chó lùèng lú maâ coân löåt taã àûúåc tònh yïu maänh liïåt vúái nhûäng àûúâng neát vúân, chaâo, khao khaát, quyïën ruä àêìy chêët àúâi, maâ cuäng thiïng liïng nûäa, vò caác thêìn thaánh cuäng yïu àûúng dûä döåi nhû ngûúâi trêìn thïë. Thuyã Tinh coân yïu Myä Nûúng àïën têån bêy giúâ vaâ mai sau kia maâ. Nhûng àïën luác Thõ Mêìu laä chaä nûúác mùæt thûúng con thò thêåt caãm àöång. Trûúâng àoaån naây coá caái sùæc thaái cuãa Truyïìn kyâ maån luåc, coá pha chuát thaánh thiïån. Caãnh Hiïìn ca caãi lûúng, sùæm vai Dûúng Quyá Phi trûúác luác uöëng thuöëc àöåc tûå tûã laâ möåt caãnh àöåc àaáo nhêët, maâ cuäng laâ caãnh biïíu thõ àûúåc toaân phêìn taâi toa cuãa Hiïìn. Ngûúâi ta thêëy Hiïìn àöi mùæt xa vúâi chòm vaâo hûúng khoái. Àöång taác lùæc vai laâm cho khaán giaã laånh toaát caã ngûúâi. Àöång taác cuái xuöëng àêìy neát hoa myä sao maâ nùång nïì thïë. Hiïìn löåt taã àïën têån cuâng traång thaái tònh caãm cuãa ngûúâi àeåp naát àaá tan vaâng lêm vaâo bi kõch khöng löëi thoaát: röëi búâi, yïu thûúng, nhúá nhung, buöìn tuãi, giêån húân, nuöëi tiïëc... vúái möåt gam maâu gioång kim pha cöí, mûúåt maâ, nöìng êëm, bi thûúng... Caãnh diïîn àöåc àaáo naây, tûâ 65 nùm trúã laåi àêy chó coá hai ngûúâi diïîn àûúåc vaâ ca àûúåc àïën àónh hoaân thiïån laâ quaái kiïåt Phuâng Haá vaâ Thanh Thanh Hiïìn. Noá àûång nïn möåt bêìu trúâi aãm àaåm coá thaác nûúác dûä dùçn, coá maáu lûãa, coá tiïëng gioá thï lûúng, tiïîn möåt giai nhên sang thïë giúái bïn kia.



Nhûäng nùm gêìn àêy, ngoaâi viïåc biïíu diïîn caãi lûúng vaâ ca nhaåc trong nûúác, Thanh Thanh Hiïìn àûúåc múâi ài biïíu diïîn úã Thaái Lan, Laâo, Phêìn Lan, Na Uy; Thuåy Àiïín. ÚÃ àêu Hiïìn cuäng gêy àûúåc êën tûúång sêu àêåm laâm say àùæm loâng ngûúâi. Hiïìn àaä àûa nhûäng neát àeåp trong ca kõch Viïåt Nam vaâo vûúân hoa nhaåc kõch cuãa thïë giúái. Hiïìn coân treã, coân ài xa. Hiïìn phöëi húåp nhõp nhaâng daáng dêëp, con tim vaâ trñ tuïå vúái nhau àïí taåo ra àûúåc caái veã àeåp töíng húåp àïën mûác huyïìn aão. Hiïìn diïîn vaâ haát bùçng têm höìn, àoá laâ möåt nghïå sô giaâu coá vïì tònh caãm vaâ yá chñ, coá sûå nhaåy caãm tinh tïë. Hiïìn coá caái muäi baán Hy Laåp, neát phuác hêåu phûúng Àöng. Hiïìn coá neát suy tû Do Thaái, hoåc nhiïìu, àoåc nhiïìu vaâ coân saáng taác thú.

Hiïìn laâ möåt ngöi sao saáng trïn bêìu trúâi sao nghïå thuêåt cuãa sên khêëu Viïåt Nam.



ANH LUÊN TRÛÁNG

Nhûäng nùm sau Caách maång thaáng Taám 1945, anh Luên söëng phoáng khoaáng àoá àêy. Anh ñt hoåc nhûng hiïíu biïët vïì cuöåc söëng vò anh va chaåm vúái àuã lúáp ngûúâi.

Anh coá thïí vaâ àaä laâ thúå cùæt toác, thúå giùåt laâ, buön beâ buön chuyïën buön vaãi, buön trûáng... Ngûúâi ta goåi anh laâ con dao phay pha. Coá luác anh rêët nhiïìu tiïìn, coá luác “ba àaâo” khöng möåt xu dñnh tuái. Anh coá taâi xoay xoãa, caái “xoay xoãa” maâ cuöåc àúâi cho pheáp nïn anh bònh tônh, àaâng hoaâng ngay caã nhûäng luác gùåp khoá khùn. Coá àiïìu anh thûúâng mï àoåc saách, baáo, truyïån ... vaâ xem caãi lûúng, tuöìng cheâo. Bêìn cuâng, anh múái phõu xem kõch noái. Anh thuöåc nhiïìu chûúng, höìi trong Tam Quöëc, Thuyã Hûã, Àöng Chu Liïåt Quöëc v.v... Coá luác anh noái: “Túá thûúng Àún Huâng Tñn, túá thñch Kinh Kha”... Anh khöng coá taâi kïí chuyïån nïn kïët baån vúái anh Böåi, laâ cöng nhên nhaâ maáy thuöëc laá, hay kïí chuyïån ngaây xûa rêët duyïn vaâ àuã moåi tònh tiïët lêëp laánh. Nhûäng àiïìu anh Böåi kïí ra cûá nhaãy muáa trong àêìu oác anh, mùåc duâ àoá laâ nhûäng chuyïån maâ anh dïî àoåc. Anh thuöåc rêët nhiïìu baâi thú. Caã thú múái, thú cuä, thú chûä Haán, mùåc duâ anh khöng biïët chûä Haán. Anh giao du rêët röång, baån cuãa anh coá caã nhûäng öng noå öng kia, trñ thûác, nhaâ vùn nhaâ thú, baác xñch lö, nhûäng ngûúâi ngöí ngaáo, baác Yïn baán baánh quïë, baác Chñn baán mña tiïån mña caã hai tay cûá nhû muáa kiïëm.. . Trong söë baån cuãa anh coá möåt àiïím giöëng nhau laâ hoå àïìu laâ nhûäng ngûúâi phoáng khoaáng vaâ coá möåt vaâi àiïím àùåc biïåt naâo àoá, hoùåc trong àúâi hoå coá möåt vaâi sûå tñch. Nhû kiïíu nhaâ vùn X. chuyïn viïët nhûäng chuyïån tònh daâo daåt nhûng àûáng trûúác phaái yïëu laâ àoã mùåt vaâ tòm àûúâng laãng traánh, baác Phöí Àêët lûâng danh caã khu an toaân Quaãng Naåp, yïn Thöng nhûäng nùm xûa. Laåi nhû baác Chñn Khïë thöíi keân àaám ma hay àïën nöîi chinh phuåc chñn cö vúå úã chñn laâng khaác nhau taåi vuâng Bûúãi.

Trong söë baån àöng àaão cuãa mònh, anh thên thiïët nhiïìu nhêët vúái giúái vùn nghïå sô, àùåc biïåt laâ caác nhaâ vùn, nhaâ thú maâ taác phêím cuãa hoå àaä



laâm cho anh xiïu loâng. Anh cho rùçng nhûäng ngûúâi àoá “nhaã” ra nhûäng baâi vùn, hay thú coá ñch cho cuöåc àúâi. Do àoá, laâ nhûäng ngûúâi chúi àûúåc. Nhûng hoå söëng ngheâo naân. Hoå laåi cêìn phaãi coá nhûäng caái “dû” thi múái tòm àûúåc nhûäng àiïìu hay, àiïìu múái. Hoå söëng quaá vêët vaã... Khöng no cúm êëm aáo thêåt sûå thò coân àêu maâ coá thïí “dû” àûúåc. Caác cuå noái rêët àuáng: “Lêåp thên töëi thõ haå vùn chûúng”. Anh haå quyïët têm giuáp àúä hoå vïì nhiïìu mùåt. Anh

luön múâi caác baån vùn, thú àïën nhaâ chúi àïí anh àûúåc hoåc hoãi vaâ taåo àiïìu kiïån cho hoå gùåp nhau trao àöíi “yá kiïën, baân luêån vùn chûúng vaâ àuã moåi chuyïån trïn àúâi. Nhûäng buöíi hoåp mùåt “tao dên” nhû vêåy àïìu do anh àûáng ra böë trñ, töí chûác, àaâi thoå moåi chi phñ möåt caách haâo hiïåp kïí caã cúm rûúåu laåi coân giuáp thïm tñ chuát àïí baån beâ coá tiïìn taâu xe ài laåi. Nhaâ anh bao giúâ cuäng coá möåt vaâi baån vùn úã laåi laâm thûåc khaách. Coá ngûúâi úã laåi möåt thúâi gian tûúng àöëi daâi. Ai cuäng quyá mïën anh, caãm ún anh vaâ bêìu anh laâm Maånh Thûúâng Quên. Àïí coá tiïìn giuáp àúä moåi ngûúâi, àúä àêìn möåt söë taác phêím ra àúâi anh phaãi ra tay buön baán trong nhiïìu hoaân caãnh khaác nhau. Coá lêìn, ngûúâi ta gùåp anh ài buön voã doá taåi phöë eãn (Phuá Thoå) baán cho ngûúâi laâng Bûúãi laâm giêëy àoá luåa in nhûäng têåp thú vùn àùåc biïåt coá chûä kyá cuãa taác giaã Coá lêìn, gùåp anh buön trûáng úã bïën Phaâ Àen. Anh àaä “phêët” möåt daåo àuã nuöi chûâng 10 ngûúâi thûåc khaách. Moåi ngûúâi àûúåc nghe anh kïí laåi caác mêíu chuyïån vïì àúâi anh, vui coá, buöìn coá. Tïn Luên Trûáng àûúåc àùåt trong luác naây. Trong cöng viïåc buön trûáng, anh toã ra rêët saânh. Anh laâ ngûúâi chûa bao giúâ bõ boån laái buön ranh ma àïëm thiïëu vaâ khöng hïì nhêån lêìm nhûäng quaã trûáng keám phêím chêët. Anh chó cêìn tröng vaâ nêng quaã trûáng lïn laâ coá thïí biïët àûúåc laâ trûáng chûa êëp hay àang êëp dúã... Coá daåo anh em ngaåc nhiïn thêëy anh thûúâng hay sang giuáp àúä nhaâ baâ laáng giïìng ru nguã chuá beá Àan bùçng möåt gioång ru vúâi vúåi qua nhûäng cêu nhû: àöìng tiïìn Vaån Lõch anh thñch böën chûä vaâng” hoùåc nhûäng cêu trong “Lúä bûúác sang ngang”? Vò beá quen röìi, coá àûúåc nghe mêëy cêu ru cuãa anh beá múái chõu nguã. Daåo àoá (1959-1969), nhaâ thú Nguyïîn Bñnh múái viïët xong vúã cheâo cö Son vúái sûå àöång viïn vaâ giuáp àúä cuãa “ anh Viïåt Dung laâ phoá giaám àöëc Súã Vùn hoáa, phuå traách nghïå thuêåt. Anh àûúåc lônh taåm ûáng 300 àöìng. Nhûng anh núå trïn 400 àöìng nïn phaãi chi tiïu deâ seãn. Anh qua phöë Haâng Böng, Thúå Nhuöåm vaâ saâ vaâo haâng thõt choá. Àoá laâ möåt cûãa



hiïåu nhoã nhòn ra caái vûúân hoa nhoã rêët vùæng ngûúâi lui túái. Nhûäng ngûúâi túái àêy thûúâng laâ nhûäng khaách bêìn cuâng, vò àoá laâ vûúân hoa sau nhaâ Hoãa Loâ. Chïëch möåt chuát laâ chuâa Bñch Lûu, am thanh caãnh vùæng coá nhaâ sû baán möåt loaåi tûúng nöíi tiïëng goåi laâ tûúng cuãa sû cuå chuâa Bñch Lûu. Trûúác cûãa haâng coá kï möåt tuã kñnh baây úá a nhûåa mêån, möåt àôa lúán bêìy khuác thõt choá luöåc cùæt ngang vúái mêëy khuác döìi, ñt chanh giïìng...Vaâo nhaâ haâng, anh Nguyïîn Bñnh chó daám goåi . möåt cuát rûúåu vaâ bùn khoùn tñnh àïën goåi thïm möåt chuát gò qua loa cho àúä cún theâm. Böîng tûâ bïn trong coá ngûúâi noái:”Chaáu úi! Doån têët caã ra cho öng khaách mùåc aáo àaåi caán nheá!”. Laát sau chuá beá doån àïën cho nhaâ thú hêìu nhû têët caã caác moán maâ nhaâ haâng coá, laâm cho khaách haâng luáng tuáng, khöng hiïíu ra sao. Hay laâ coá sûå lêìm lêîn chùng. Moåi bùn khoùn àûúåc giaãi quyïët ngay leap tûác khi anh Luên chaåy ra öm lêëy anh Nguyïîn Bñnh vaâ reo lïn: “Cöë nhên, cöë nhên”. Anh tiïëp:

- Bùéng ài möåt thúâi gian, vêåt àöíi sao dúâi. Ta mûâng gùåp mùåt, ta mûâng cöë nhên cheán rûúåu. Keã naây “àoái” chûä nghôa chûá khöng ngheâo têëm loâng. Kïët giao vúái caác nhên taâi laâ möåt viïåc àeåp àeä. Xin vaâi ngaây àïí anh sûãa soaån cho vúã cö Son thêåt hay.

- Anh àaä xem vúã cö Son röìi aâ? - Coá anh baån àûa cho töi xem. Xem xong töi “àöí” àêëy - Thïë aâ? Caám ún anh. Töi khöng biïët anh úã àêu maâ àûa anh xem

trûúác. -Naây. Àoåc xong töi xuác àöång quaá. Anh nïu laåi cêu chuyïån cö Son taâi

sùæc yïu anh khoáa Höìng. Khi anh naây ài thi thò cuäng àuáng luác cö ta bõ eáp vaâo kinh laâm cung phi cuãa Minh Maång. Mûúâi lùm nùm sau vua múái nhúá ra vaâ vúâi naâng àïën gùåp mùåt. Nhûng trong cuöåc gùåp gúä lûáa àöi, cö Son phaãi bõt kñn hai con mùæt. Caái lïå luêåt quaái aác naây àûúåc àùåt ra vò nghe àêu Minh Maång khöng muöën àïí phaái àeåp phaãi thêët voång khi thêëy mònh quaá xêëu xñ (öng bõ bïånh àêåu muâa). öng muöën cho cung phi tûúãng tûúång ra möåt thiïn tûã àeåp nhû hoa. Cö Son àaä vi phaåm luêåt lïå àoá, giêåt tung bùng the khi gùåp Vua. Cö thuyïët phuåc Vua bùçng nhûäng lúâi thöng minh. Vua àaânh phaãi tha cö vaâ cho vïì quï cuä úã ven Höì Têy. Vïì àïën quï, cö coân phaãi traãi qua nhiïìu cay àùæng röìi múái gùåp laåi ngûúâi yïu cuä. Khoáa Höìng vêîn



say mï cö, boã aán tûâ quan vïì laâm dên àen söëng ngheâo naân lam luä vúái cö Khi cö mêët, moåi ngûúâi thûúng caãm dûång lïn miïëu “Cö Son”... Töi xin coá hai cêu àuác kïët vúá vêín cho caã cêu chuyïån:

“Mûúâi lùm nùm múái biïët mùåt chöìng Tïn son àoã maâ cuöåc àúâi àen töëi...”

Hay! Hay tuyïåt! Anh khöng àûúåc noái àoá laâ hai cêu kïët vúá vêín. Hoå chuyïín caác moán ùn úã ngoaâi baân vaâo buöìng trong àïí vûâa mûâng gùåp laåi nhau giûäa möåt thûåc khaách vúái möåt Maånh Thûúâng Quên. Chûâng nûãa giúâ sau, anh Luên coá möåt yïu cêìu vúái anh Bñnh. Anh noái:

- Töi biïët anh baån tûâ trûúác àïën nay chó laâm thú tònh, thú laäng maån, vñ vu...Nay töi muöën coá quaã raãi muâa úã anh. Anh haäy laâm cho töi mêëy cêu thú quaãng caáo cho cûãa haâng cuãa töi àûúåc àöng ngûúâi àïën ùn, rêët khoá, töi laåi chó tin anh múái laâm nöíi.

- Töi seä laâm. Anh Luên sai em beá mang ra túâ giêëy haâng maä maâu vaâng, loå mûåc vaâ möåt chiïëc que tre, anh Bñnh nghô möåt laát röìi viïët:

“Khöng qua Böng Nhuöåm thò thöi Hïî qua chöëc laát, xin múâi túái àêy” Cöí truyïìn coá moán thõt cêìy Xaâo lùn, yïën, chaã, boáng, cay khön bò...”

Anh Luên vui quaá, vöî àuâi àen àeát, múâi thïm baån mêëy cheán rûúåu vaâ tûå thûúãng cho mònh möåt cheán vò àaä phaát hiïån ra àuáng ngûúâi laâm àûúåc baâi thú mònh mong àúåi Anh cho daán baâi thú lïn tuã haâng. Laåi qua nhiïìu nùm, thaáng...Anh Luên ài núi khaác sinh söëng bùçng nhiïìu nghïì. Nhûng àïën giúâ, anh vêîn giûä kyä caái túâ giêëy haâng maä maâu vaâng àaä biïën maâu coá böën doâng thú quaãng caáo chñnh cöëng maâ laåi rêët thú êëy. Àoá laâ buát tñch cuãa ngûúâi baån thên, laâ taác giaã cuãa caác baâi “ Chên quï, tûúng tû” , “Cö laái àoâ”, “ghen”,“Cö haái mú”?v.v. àoá laâ kyã niïåm cuãa tònh baån. Anh coân goåi laâ tònh vùn chûúng. Thónh thoaãng coá dõp, anh laåi giúã baâi thú ra xem, röìi trên troång xïëp laåi vaâ cêët ài, coi laâ cuãa “gia baão”.



BAÂ LYÁ TÏË

Baâ Lyá Tïë àaä 92 tuöíi, (nùm 1995). Mùæt baâ àaä keám Lùæm nhûng vêîn ài laåi àûúåc àaâng hoaâng. Baâ vïì úã möåt gian nhaâ thúâ hoå úã Quöëc Oai maâ böë baâ laâ trûúãng hoå. Tûâ nhûäng nùm 1931, baâ àaä múã raåp Tam Kyâ hñ viïån, nay úã khu Kim Maä, gêìn chuâa Kim Sún vaâ sau àoá vaâi nùm laåi múã 10 gian haát aã àaâo, caách raåp haát chûâng vaâi trùm meát.

Tam Kyâ hñ viïån diïîn caã tuöìng, cheâo, caãi lûúng. Raåp coá hai àoaân diïîn möåt àoaân lêëy tïn möåt diïîn viïn chñnh laâ Anh Àïå vaâ möåt àoaân laâ Taåo Lyá. Caác diïîn viïn böí sung cho nhau. Hoå thûúâng diïîn àûúåc caã ba loaåi vaâ luên lûu diïîn úã khùæp caác tónh vaâ caác miïìn quï, miïìn nuái. Möîi àoaân göìm chûâng 40 ngûúâi.

Trûúác tiïn, baâ chuã Lyá Tïë laâ möåt giai nhên, vò yïu nghïì maâ boã tiïìn ra, chiïu hiïìn àaäi si. Baâ àûúåc nhiïìu Maånh Thûúâng Quên giuáp àúä. Caác võ chûác sùæc tûâ cao àïën thêëp àïìu sùén saâng giuáp àúä baâ múã raåp vaâ ra mùåt khaách thêåp phûúng, khöng coá ngûúâi àaân öng naâo maâ baâ coá caãm tònh laåi khöng yïu baâ. Caã Haâ Nöåi, nhêët laâ khu vûåc gêìn Kim Maä àïìu biïët baâ. Vúái sûå chó huy cuãa baâ, caác buöíi biïíu diïîn nhêët thiïët phaãi coá mùåt tûâ hai àïën ba àaâo keáp haång nhêët goåi laâ keáp “hoa” hoùåc àaâo “hoa” laâ nhûäng ngûúâi taâi hoa, nhan sùæc laâm cho khaán giaã mï mïåt, nhû bêy giúâ ngûúâi ta goåi laâ diïîn viïn ngöi sao. Khi hoå ra diïîn, tiïìn tung lïn sên khêëu nhû mûa. Baâ tñnh àïën hiïåu quaã cuãa buöíi diïîn. Coá buöíi àûúåc cö Hoa Têm hoùåc baâ aái Liïn sang diïîn cho raåp. Chuã raåp khuyïën khñch caác diïîn viïn nöíi tiïëng tiïëp xuác vúái moåi ngûúâi vaâ cûã nhûäng àaâo haát xinh àeåp vaâ taâi nùng ài “ngoaåi giao” vaâ nhêån caác suêët diïîn. Hoå nhêån nhûäng suêët diïîn úã caác phuã, huyïån, xaä hoùåc ngay caã trong caác dinh thûå, phuã àûúâng, caác höåi heâ àònh àaám. Cuäng coá núi chó coá vaâi ngûúâi diïîn, hai ngûúâi hoùåc möåt ngûúâi. Àoá laâ nhûäng suêët diïîn “thiïng”. Nhûäng viïåc ngoaåi giao lúán quan troång hoùåc chuyïn xoay xoãa sao cho luön coá tiïìn nuöi nhau do chuã raåp àaãm nhiïåm. Hoa Têm vaâ



aái Liïn àïìu laâ chuã cuãa hai gaánh haát. Hoå cuäng laâ hai diïîn viïn “vaâng”. Nhûng hoå sùén saâng diïîn giuáp Tam Kyâ hñ viïån.

Cuäng coá thïí vò yïu cêìu àùåc biïåt maâ vaâi diïîn viïn nöíi tiïëng àûúåc “tiïëng bo” qua laåi giûäa caác gaánh haát. Hoå coá thïí nhûúâng diïîn viïn naây cho gaánh haát naâo àoá trong möåt thúâi gian ngùæn. Àoá cuäng laâ möåt kiïíu maâ bêy giúâ goåi laâ Makerting hoùåc laâ “chuyïín nhûúång cêìu thûã”. Coá lêìn, raåp múâi öng Àinh Khùæc Ban, àaâo Àaâm Möång Hoaân vaâ cuå Truác Hiïìn àïí múã möåt maân daåo chêìu vùn khöng chï vaâo àêu àûúåc trûúác khi diïîn vúã chñnh. Maâ thïë thêåt. Tiïëng àaân àaáy cuãa öng Àinh Khùæc Ban laâ tiïëng àaân giang höì söë möåt. Tiïëng tröëng chêìu cuãa cuå Truác Hiïìn phaãi àöíi bùçng giaá cuãa caã möåt cú ngúi nhaâ cûãa, ruöång vûúân vaâ sûå hi sinh cuãa vúå con cuå trong suöët nhiïìu nùm múái coá àûúåc. Coân Àaâm Möång Hoaân thò khoãi phaãi noái. Àoá laâ con chim oanh moãng manh nhûng hoát hay maâ hai haäng àôa haát Fatheá vaâ ASIA phaãi tranh nhau múâi moåc vaâ goåi naâng laâ viïn ngoåc cuãa laâng ca sô. Baâ Lyá Tïë baão rùçng lúáp biïíu diïîn àùåc biïåt naây laâ àïí “chiïìu” nhûäng võ khaách saânh vaâ laâm say loâng khaách, noái chung àïí coá àûúåc loâng tin. Chuã raåp rêët biïët giaá trõ cuãa tûâng ngûúâi, thêåm chñ caã tûâng cêu haát, daáng muáa. Baâ biïët roä têm lyá taác phong vaâ cuöåc söëng riïng tû cuãa tûâng ngûúâi. Baâ luön nhùæc nhúã caác diïîn viïn laâ diïîn àeåp thïë múái coá thïí nuöi nhau àûúåc. Nhûäng Lï Chiïm, Sô Tiïën, hïì Nùm Nguä, keáp Thi, keáp Nhaä... thûúâng coá nhûäng suêët diïîn cho baâ.

Nghôa laâ baâ huy àöång àûúåc têët caã nhûäng àaâo, keáp haång nhêët vaâ siïu haång cuãa Haâ Nöåi vaâ cuäng àoán àûúåc nhûäng anh taâi úã miïìn Trung vaâ Saâi Goân ra. Do àoá, Tam Kyâ hñ viïån múái coá thïí caånh tranh àûúåc vúái Quaãng Laåc, Hiïåp Thanh vaâ möåt vaâi raåp chúáp boáng. Thïë röìi, vi vêåt àöíi sao dúâi.... Tam Kyâ hñ viïån chó coân möåt nhoám.Tuy vêåy, hoå vêîn àïën diïîn cho caác àún võ böå àöåi caách maång. öng Lyá laâ chöìng baâ àaä mêët. Baâ ài bûúác nûäa vúái möåt võ chó huy cao cêëp trong quên àöåi. Öng coá loâng vúái sên khêëu vaâ say àùæm baâ...

Ngaây nay, úã àõa àiïím gêìn chuâa Kim Sún (Kim Maä) chó coân vïët tñch möåt maãng tûúâng coá böën chûä Tam Kyâ hñ viïån vaâ gêìn àoá coân coá vïët cuä cuãa mûúâi gian phoâng haát aã àaâo, àïí àaánh dêëu möåt vuâng àaä tûâng laâ núi nhöån



nhõp ngûåa xe, taâi tûã giai nhên, töëi naâo cuäng vuát lïn nhûäng gioång haát cuâng àaân saáo xön xao. Nhûäng tñch haát nhû: Duyïn chõ tònh em, Dûå Nhûúång àaã long baâo, Giang taã cêìu hön, Kiïìu, Nhõ àöå Mai, Toaâ aán lûúng têm, Laä Böë hñ Àiïu Th quyïìn, Töng Trên Cuác Hoa, Phan Trêìn, Hoaâng Trúân, Möå cö Phûúng... khöng bao giúâ vùæng khaách ... Sau Tïët êët Húåi (1995), baâ chuã raåp Tam Kyâ hñ viïånxûa àïën thùm laåi bûác tûúâng coá böën chûä Tam Kyâ hñ viïån. Baâ àaä 92 tuöíi, khöng coân nhòn roä nûäa. Nhûng trñ nhúá cuãa baâ coân töët lùæm. Baâ àaä lui vïì quï tûâ lêu vúái hai baân tay trùæng, chó coân giûä laåi laâm kyã niïåm möåt hoâm àaåo cuå bùçng göî vaâ cêy àaân cöí. Tuy vêåy, chiïëc hoâm göî àoá coân chûáa caã nöîi niïìm hên hoan siïu tuyïåt. Suöët àúâi baâ chó boã tiïìn ra, xoay xúã moåi caách àïí nuöi anh em diïîn troâ chûá khöng hïì xaâ xeão cuãa anh em möåt àöìng xu Töi caãm àöång lùæm vïì àiïìu naây, àïën nöîi chùèng noái àûúåc nïn lúâi. Baâ noái thïm:

- Mònh vò anh em, laâm caái nghïì muáa haát naây àïí mua caái vui, caái buöìn bêët tûã...

Baâ noái sêu sùæc maâ tinh nghõch. Hai àûáa con cuãa chöìng baâ àûúåc baâ nuöi nêëng tûâ beá nay àaä trûúãng

thaânh. Chuáng coi baâ nhû meå àeã. Nhûäng àaâo keáp khi xûa laâm viïåc vúái baâ chùèng coân mêëy. Baãn thên baâ khöng coá con. Baâ biïët nhûäng Vuä Hoaâng Chûúng, Àinh Huâng, Lï Vùn Trûúng, Nguyïîn Bñnh... thûúâng laâ thûåc khaách cuãa baâ. Raåp haát cuäng laâ núi maâ caái baån vùn chûúng àoá àïën viïët vùn vaâ hoaân thaânh nhûäng baãn thaão. Baâ laåi baão, nïëu khöng coá mùåt cuãa caác àaâo nûúng, son phêën vaâ nhûäng sûå tröng nom chùm soác, vuöët ve chiïìu chuöång tuyïåt vúâi cuãa caái muâi trêìn thïë nöìng naân thò laâm sao maâ coá nhaâ vùn gioãi...

Baâ Lyá Tïë söëng trong cö àún vaâ kyã niïåm. Tuy vêåy, baâ vêîn mang theo mònh möåt möëi khaát voång siïu phaâm vïì sên khêëu. Khaát voång naây khöng bao giúâ rúâi baâ vò baâ cuäng khöng muöën rúâi noá.



CAÁI TÏËT CUÃA NHAÂ THÚ QUANG DUÄNG

Nùm àoá, vaâo khoaãng 1945-1960, gia àònh anh Quang Duäng Têy Tiïën (xung quanh haâng xoám goåi anh nhû vêåy) úã möåt cùn nhaâ nhoã, heåp úã phöë Lyá Thûúâng Kiïåt. Ngoaâi giúâ laâm viïåc úã cú quan, anh chùèng mêëy luác coá nhaâ. Anh ài khùæp núi, hïët àïën nhaâ baån naây laåi àïën nhaâ baån khaác. Anh rêët nhiïìu baån. Nhiïìu baån vaâ nhûäng ngûúâi quen thûúâng múâi anh àïën nhaâ vaâ múâi anh ùn nhûäng bûäa cúm dûa muöëi. Anh dïî ùn. Coá bûäa chó vaâi cuã khoai luöåc cuäng xong. Anh noái àuâa laâ àaä ùn mêëy cuã nhên sêm. Anh coân ài thû viïån àoåc saách vaâ la caâ úã caác haâng quaán hoùåc bõ huát vaâo àaám xêím, möåt trêån caäi nhau... Ài àêu vúái anh cuäng laâ laâm viïåc caã. Anh nghe nhiïìu, nhòn nhiïìu, giûä lêëy nhûäng hònh aãnh, nhûäng êm thanh röìi töíng húåp laåi thaânh nhûäng chêët liïåu àïí duâng dêìn trong saáng taác thú, vùn. Anh goåi laâ ài nhiïìu àïí “naåp àiïån” röìi múái “nhaã àiïån” àûúåc. Töi ngaåc nhiïn vò anh àaä duâng nhiïìu tûâ kyä thuêåt chñnh xaác vaâ àùæt khi noái chuyïån vúái töi. Thò ra, anh biïët töi àang theo àuöíi cöng viïåc vïì kyä thuêåt, khoa hoåc. Vaâ töi cuäng hiïíu rùçng anh Quang Duäng maây moâ àïën nhiïìu mùåt: khoa hoåc, kyä thuêåt, y hoåc, cöng nghiïåp, myä nghïå thuã cöng... Caái gò cuäng toâ moâ, muöën biïët vaâ hoåc hoãi.

Höm àoá laâ trûa 30 Tïët. Anh vïì nhaâ súám vaâ haå quyïët têm úã vúái gia àònh suöët 3 ngaây Tïët cho troån veån (anh noái vêåy). Anh vïì nhaâ, cûãa nhaâ coân ngöín ngang. Chõ Thaåch, vúå anh àang bêån tuái buåi. Chõ àang thöíi xöi vaâ cuäng coân àang bûåc böåi vúái caái töåi lúán cuãa nhaâ thú laâ àaä àïí keã cùæp moác mêët möåt söë tem, phiïëu mêëy tuêìn trûúác àoá. Chõ baão : “öng àaä chùèng giuáp àúä gò cho vúå con, laåi coân...”. Anh cûúâi, xua tay:

Ngûúâi úi! Ta nùång nghiïåp phong trêìn Töi nguyïån dêng àúâi hïët tuöíi xuên Tònh baån núi tim, töi kñnh giûä



Mùåc dêìu tröi nöíi aáng phuâ vên... Chõ dõu ài vaâ trònh baây möåt loaåt vêën àïì. Naâo laâ chöìng àûúåc 13 cên

gaåo, vúå 10 cên gaåo, lûúng chùèng bao giúâ àuã caã Nùm nay, chõ laåi thöíi xöi. Anh Quang Duäng noái: “Thïë laâ coá baánh chûng röìi. Baâ dúä xöi ra laá, cho möåt ñt nhên vaâo giûäa, goái laåi nhû chiïëc baánh chûng vuöng thaânh sùæc caånh, àem nêëu lïn möåt laát Thïë laâ ta cuäng coá baánh chûng nhû ai, laåi khöng phaãi àun lêu töën cuãi”. Chõ Thaåch cûúâi: “öng thêåt kheáo baây troâ”, röìi laâm àuáng nhû vêåy. Nùm nay, nhaâ chõ coá 12 caác baánh chûng caãi tiïën. Töëi 30 Tïët, anh múã haâng cho vúå vaâ caác con, möîi ngûúâi möåt phong bao giêëy àoã. Chõ Thaåch caãm àöång baão caác con: “Phong bao cuãa böë àêëy”. Cuäng coá nghôa laâ thúm thaão thöi chûá khöng coá nhiïìu. Sau àoá, moåi viïåc trong nhaâ laåi do chõ Thaåch àaãm nhiïåm. Anh treo bûác tranh Tïët lïn tûúâng. Goåi bûác tranh naây laâ “Tônh vêåt” hoùåc “Cuác vaâng” àïìu àûúåc caã. Trong bûác tranh naây, anh veä mêëy quaã cam moång vaâng nùçm trong àôa. Caånh àoá laâ mêëy böng cuác vaâng xoâe ra. Xa möåt chuát laâ öng phöîng bùçng giêëy úã caác chúå quï xûa. Bûác tranh naây anh veä tûâ mêëy höm trûúác, khöng ai biïët. Noá gêy möåt xuác àöång maånh. Hoåa sô Phaåm Viïët Song thñch bûác tranh lùæm, goåi noá laâ bûác “Hûúng xûa”. Hoåa sô Vùn Àa ngùæm bûác tranh haâng nûãa tiïëng àöìng höì vaâ goåi laâ bûác “Höìn dên töåc”. Thïë laâ xong. Anh ra hùèn möåt goác riïng. Anh thöíi saáo. Anh thöíi möîi baâi chó möåt àoaån. Maâ laâ àoaån anh thñch nhêët. Thöi thò àuã caã nhûäng: “Hoân voång phu”, Haâ nhêåt quên taái lai, Si na nöi u ru, Biïåt ly nh úá nh ung, Trúã laåi Söriùngtö ...

Anh ra ngoaâi phöë möåt laát, àuáng 12 giúâ, khi phaáo giao thûâa nöí ran múái vïì nhaâ “xöng àêët”, noái möåt vaâi lúâi chuác mûâng vúå con, hy voång nùm múái gia àònh seä àûúåc khoeã maånh, vaâ nhêët àõnh seä nhêëm khaá hún nùm cuä.

Saáng möìng möåt Tïët, anh “xuêët haânh” ài thùm chuâa. Luác vïì nhaâ gùåp nhaåc sô Nguyïîn Xuên Khoaát àïën chuác Tïët vaâ biïëu hai chiïëc baánh chûng. Nhaâ viïët kõch Huyânh Chinh cuäng biïëu anh hai chiïëc baánh. Töëi muâng möåt Tïët, anh cêìm buát viïët àoaån àêìu cuãa baâi thú “Àûúâng chiïìu thûá baãy”. Baâi thú naây, sau àûúåc àùng trong têåp, “Mêy àêìu ö” cuãa anh. Àoá laâ möåt baâi thú daâi mang êm hûúãng möåt trûúâng ca, göìm 195 cêu in trong 10 trang khöí 13 x 19cm. Baâi thú êëy àöìng thúâi cuäng laâ möåt baãn nhaåc, laâ bûác tranh maâ cuäng laâ möåt khuác têm tònh. Noá kïí laåi quaäng àúâi cuãa möåt cö gaái



trong triïåu ngûúâi thúâi àaåi: Ngûúâi thiïëu nûä hay haát baâi haát ûa thñch möîi khi lïn hoùåc xuöëng thang gaác. Cö yïu möåt anh caán böå quên àöåi àang chiïën àêëu ngoaâi mùåt trêån. Anh àaä ngaä xuöëng trong chiïën àêëu, khöng trúã vïì. Ngaây hoâa bònh lêåp laåi, cö beá xûa ài bïn ngûúâi chöìng múái. Cö thêëy cuöåc àúâi to, röång vaâ àaä coá bao nhiïu ngûúâi thên yïu àaä hi sinh cho mònh, cho Haâ Nöåi rûåc rúä. Baâi thú àaä coá tiïëng vang noá ngêåm nguâi maâ loáe lïn nhûäng tia nùæng laåc quan. Noá laâ möåt baãn Sonate bi huâng maâ chó coá möåt nhaâ thú lúán vaâ àêìy taâi hoa múái viïët nöíi.

Ngaây möìng böën Tïët, anh Quang Duäng laåi hùm húã ài núi naây núi noå, chùèng mêëy luác coá nhaâ. Anh àïën vúái moåi ngûúâi, vúái ngûúâi quen, ngûúâi chûa quen. Anh coá duyïn laâm quen vúái bêët cûá ai vaâ rêët dïî xuác àöång. Têm höìn cûã moãng manh vaâ rung rinh. Anh têm sûå vúái töi: “Phaãi biïët laâm quen vaâ hoåc têåp nhûäng ngûúâi gioãi hún mònh”.



LÏÅ THANH

Lïå Thanh sinh ra úã laâng Vùn, xaä Thanh Liïåt, Thanh Trò, Haâ Nöåi. Nùm 10 tuöíi, cö beá theo gia àònh lïn úã gêìn cûãa Àöng vaâ hoåc trûúâng Haâng Coát. Cö thûúâng xin tiïìn meå cuâng cö baån thên tïn Bñch ài xem xi-nï úã raåp Vùn Lang, Haâng Baåc. Nùm 11 tuöíi, bêët chêëp gia àònh ngùn cêëm, cö vaâo hoåc haát úã gaánh haát Quöëc Hoa àöìng êëu. Àïën nùm 15 tuöíi, cö àaä laâ möåt diïîn viïn chñnh thûác, theo àoaân ài diïîn khùæp núi: Gia Lêm, Taåm Thûúng, Khêm Thiïn, Baåch Mai, Àaâo Duy Tûâ, Laåc Thaânh Taâi, Tên Thaânh Ban v.v.. röìi ài caác tónh. Öng chuã raåp Quöëc Hoa, Phoá Àûác Hanh laâ möåt con ngûúâi taâi hoa, àaä súám phaát hiïån ra Lïå Thanh coá àuã 4 yïëu töë quan troång: thanh, sùæc, taâi, duyïn. Nùm 16 tuöíi, Lïå Thanh àaä àoáng àûúåc vai chñnh trong caác vúã Chiïu Hoaâng - Trêìn Caãnh, Myå Chêu - Troång Thuyã, Laá gan nhi nûä, Chiïu Quên... Qua mêëy vúã diïîn naây, Lïå Thanh àûúåc àaánh giaá cao vïì nghïå thuêåt nhaã chûä, ngûâng lùång, luyïën laáy...Àoá laâ nhûäng àiïìu cêìn thiïët nhêët àöëái vúái nhûäng diïîn viïn caãi lûúng. Nhûng 3 nùm sau, Lïå Thanh múái “chñn” trong nhûäng vai diïîn súã trûúâng cuãa mònh vò àaä biïíu hiïån roä neát àûúåc sùæc àöå tònh caãm vaâ cung bêåc têm höìn cuãa vai diïîn. Do àoá vai Lyá Chiïu Hoaâng cuãa Lïå Thanh àaä laâm cho khaán giaã bêng khuêng. Sao laåi àeåp àïën thïë nhó? Àeåp vïì moåi mùåt. ÚÃ sên khêëu caãi lûúng bao giúâ cuäng phaãi “caâi” vaâo möåt àaâo chñnh thêåt àeåp. Veã àeåp trïn neát mùåt, thên hònh, daáng àiïåu cuãa àaâo caãi lûúng khöng giöëng nhû úã tuöìng, cheâo, kõch noái maâ noá phaãi laâ veã àeåp sûúng khoái, thanh tao nhû úã diïîn viïn ba lï Lïå Thanh coá àûúåc caái neát àoá? noá nùång hùèn vïì têm höìn, têm linh, daâo daåt möåt nöîi niïìm ...

Lïå Thanh khöng chó àeåp vïì hònh thïí maâ coân vïì caách diïîn, lúâi ca. Cö hoåc àûúåc úã liïìn chõ Bñch Húåp, coá guåc gaác tûâ Kinh Bùæc, sûå trong saáng, êëm aáp, vui treã vaâ úã liïìn chõ L.K caái gioång kim pha cöí mûúåt maâ, daâi röång. Cö cùåm cuåi, chùm chó, say sûa hoåc lêëy nhûäng “miïëng” cuãa ngûúâi khaác möåt caách tham lam, theâm thuöìng àïí biïën chûáng thaânh cuãa mònh.



Sau khi thaânh cöng vai Lyá Chiïu Hoaâng, Lïå Thanh cuâng vúái àoaân tröi nöíi khùæp núi trïn caác neão àûúâng lûu diïîn. Cuöåc söëng lêëy ngaây laâm àïm vúái thên phêån àaâo keáp. Cuäng coá ngaây chó ùn möåt bûäa. Nhûng Lïå Thanh khöng vò thïë maâ khöng hiïën caã cuöåc àúâi mònh cho nghiïåp cêìm ca. Lïå Thanh vêîn cûá diïîn àûúåc nhiïìu vai, caâng hoåc àûúåc nhiïìu àiïìu tûâ caác diïîn viïn lúáp trûúác. Lïå Thanh choái saáng qua nhûäng vai chñnh trong caác vúã: Àiïu Thuyïìn, Möång hoa Vûúng” Dûúng Quyá Phi, Àaát Kyã, Chiïu Quên, Thöi Oanh Oanh, Luåc Vên Tiïn. v.v... Àïí diïîn àûúåc nhûäng vai naây, Lïå Thanh àaä phaãi hoåc caã nhûäng baâi cön, quyïìn, àao, kiïëm. Riïng vúái vai Àiïu Thuyïìn, cö àaä thaânh cöng rûåc rúä vò Àiïu Thuyïìn cuãa Lïå Thanh laâ töíng hoâa phûác taåp cuãa nuå cûúâi nûúác mùæt, tònh caãm, baåo lûåc, tònh yïu, e êëp, dõu daâng...Lïå Thanh hiïíu rùçng con ngûúâi Àiïu Thuyïìn yïíu àiïåu maâ duäng maänh. Naâng lêëy son phêën laâm chiïën trûúâng, lêëy maây ngaâi laâm cung noã, lêëy àöi mùæt nuäng nõu àïí giùng caåm bêîy...mang laåi chiïën thùæng vïì cho mònh. Naâng àaä biïën thaânh thêìn nûä. Vai Àiïu Thuyïìn chó àûúåc rúám chuát nûúác mùæt thöi. Àïí nûúác mùæt àêìm àòa laâ thêët baåi. Lïå Thanh àaä àoáng àûúåc möåt vai Àiïu Thuyïìn hoaân haão àïën nöîi nhûäng lúáp ngûúâi sau chûa ai vûúåt nöíi chõ. Cuäng nhû hún 70 nùm trúã laåi àêy, àoáng Thõ Mêìu khöng ai vûúåt àûúåc Hoa Têm, àoáng Chu Du, Quan Cöng chûa ai vûúåt àûúåc Sô Tiïën.

Àïën àoáng vai Thöi Oanh Oanh trong truyïån Têy Sûúng laåi caâng phaãi àeåp, rêët àeåp. Laåi phaãi nhaåy caãm, trñ tuïå Trong luác quêën quñt bïn nhau, ngûúâi yïu cuãa Thöi baão: “Tõch dûúng àeåp vö cuâng”. Thöi àaáp ngay:

“Nhûng cuäng sùæp hoaâng hön”... Nhû taác giaã Têy Sûúng taã: “Thöi Oanh Oanh coá cùåp mùæt mú maâng cuãa con phûúång û? Nïëu noái laâ mùæt phûúång thò coân laâ thûúâng, àöi mùæt cuãa Thöi laâ àöi mùæt cuãa con phûúång vûâa múái tónh giêëc (Sú tónh phûúång) thò múái laâ tuyïåt trêìn.” Lïå Thanh àoåc kyä truyïån Têy sûúng” Vaâ hoåc hoãi núi caác nhaâ vùn. Lïå Thanh vúái àöi mùæt cuãa con phûúång vûâa tónh, lung linh, möi mïìm, mùæt ûúát. Nhûng khi àoáng vai Myå Chêu trong vúã My Chêu - Troång Thuyã, Lïå Thanh laåi coá gam maâu möåt têm höìn chêët phaác, ngêy thú, trong treão nhû nûúác suöëi. Nhûäng nùm khaáng chiïën chöëng Myä, Lïå Thanh theo àoaân ài diïîn khùæp caác thaânh thõ,



nöng thön. Nhiïìu khi diïîn trïn mêm phaáo, trong bom àaån, úã ngay trïn mùåt trêån phaáp.

Tuy Lïå Thanh àaä trúã thaânh möåt diïîn viïn nöíi tröåi trïn caác saân diïîn caãi lûúng úã Haâ Nöåi, loâng ham hoåc hoãi vïì nghïå thuêåt caãi lûúng vêîn laâm cho caác àöìng nghiïåp phaãi kñnh nïí. Lïå Thanh nhúá laåi möåt kyã niïåm sêu sùæc Àoá laâ nhûäng nùm 1951-1952, coá möåt söë diïîn viïn Nam böå nöíi tiïëng nhû Tû Chúi, Phuâng Haâ, Kim Cuác, Nùm Chêu, Kim Thoa...àïën Haâ Nöåi. Hoå khöng nhûäng nöíi tiïëng úã khùæp nûúác maâ coân nöíi tiïëng úã caã nûúác ngoaâi nhû Höìng Köng, Phaáp...Hoå chó úã laåi thaáng möåt tuêìn lïî maâ hoå àaä laâm cho haânh trang caãi lung cuãa Lïå Thanh phong phuá lïn rêët nhiïìu vïì moåi mùåt.

Lïå Thanh hoåc nhûäng ngûúâi thêìy tûâ quï hûúng cuãa caãi lûúng àïën möåt caách triïåt àïí, khöng biïët mïåt moãi. Caác nghïå sô lúán miïìn Nam thêåt tuyïåt. Êm thanh nhûäng baâi haát cuãa hoå àeåp vaâ maånh àïën nöîi coá thïí gêy ra gioá baäo trïn sên khêëu. Tûâ trïn sên khêëu, noá aâo xuöëng thñnh giaã, laâm tung bay toác hoå, bùæt traái tim hoå phaãi rung àöång. Rung àöång vò niïìm tûå haâo vïì thiïn taâi cuãa con ngûúâi. Cöång vúái nhûäng gò coá trong mònh, Lïå Thanh cuäng mêëp meá àûúåc trònh àöå cuãa hoå. Nhû vêåy, cuäng àuã àïí chõ coá àûúåc vaâi doâng trong nhûäng trang sûã veã vang cuãa nghïå thuêåt caãi lûúng Viïåt Nam.

Àïí diïîn àûúåc vai möåt baâ meå bïn söng Höìng, Lïå Thanh kïët thên vúái nhiïìu baâ meå, nhiïìu baâ buã mang hoaá thên cuãa yã Lan, cö Têëm...Chuêín bõ cho vai Trûng Trùæc, Lïå Thanh àaä àoåc sûã saách, àaä sang têån Cöí Loa, têìn ngêìn àûáng bïn àïìn My Chêu, giïëng Ngoåc...Lïå Thanh laåi vaâo baão taâng lõch sûã, chaåm tay vaâo mùåt tröëng àöìng...Têët caã laâ àïí xêy dûång möåt nhên vêåt haâo huâng, choái saáng, thiïng liïng, bay böíng, rûåc lûãa...

Nùm 1972, chñnh caái ngaây bom àaån àõch phaá saáp caã ngöi nhaâ cuãa chõ laâ luác chõ àang àoáng vai Trûng Trùæc ú ãHaâ Bùæc. Sau àoá, chõ laåi àoáng möåt loaåt vai chñnh trong caác vúã Doâng suöëi trùæng, Y Ban vaâ naâng tiïn, Daå khuác mònh yïu.v.v.. àùåc biïåt, vai baâ meå Cam-pu-chia trong vúã Hai phûúng trúâi thûúng nhúá àaä àem àïën cho chõ chiïëc huy chûúng vaâng taåi Höåi diïîn sên khêëu toaân quöëc nùm 1985.

Àïën nùm 1988, Lïå Thanh vêîn coân diïîn vaâ haát àûúåc rêët hay. Nhûng chõ quyïët àõnh ngûâng diïîn. Chõ trao laåi nhûäng vai têm huyïët cuãa chõ nhû



Kiïìu Nguyïåt Nga, Thöi Oanh Oanh, Höìng Nûúng, Phûúng Hoa, Trûng Trùæc..”cho caác hoåc troâ cuãa mònh. Möåt thúâi gian, chõ laâm chuã nhiïåm khoa caãi lûúng cuãa trûúâng Cao àùèng nghïå thuêåt Sên khêëu. Caác hoåc troâ cuãa chõ àaä khöng phuå loâng chõ, hoå àaä gêy àûúåc êën tûúång maånh trïn caác saân diïîn khùæp nûúác vaâ caã úã nûúác ngoaâi bùçng nhûäng vai diïîn do chõ truyïìn laåi.

Lïå Thanh àaä giúái thiïåu caãi lûúng Viïåt Nam trong hai cuöåc Festival taåi Liïn Xö cuä vaâ Trung Quöëc. Baáo chñ Trung Quöëc goåi chõ ]aâ ngöi sao saáng hêëp dêîn. ÚÃ Liïn Xö cuä ngûúâi ta goåi chõ laâ Baâ hoaâng.

Lïå Thanh àûúåc àaánh giaá laâ àaä coá àûúåc nhiïìu vai diïîn xuêët thêìn. Nhêët laâ nhûäng khi chõ “àöí” 6 cêu voång cöí chõ àaä laâm cho caã raåp xön xao hùèn lïn röìi böîng lùång ài vò taâi nùng kyâ diïåu cuãa chõ. Nay, chõ àaä nhiïìu tuöíi. Chõ dõu daâng, ñt noái, söëng thiïn vïì nöåi têm. Cûã chó, gioång noái, aánh mùæt, nuå cûúâi vêîn àùçm thùæm, sinh àöång, tònh caãm. Nghôa laâ coân traân àêìy caái àeåp. Nhûäng ngûúâi coá duyïn núå vúái sên khêëu vêîn thûúâng coi chõ laâ möåt kho kinh nghiïåm àïí khai thaác, àïí nghe chõ kïí vïì nhûäng dùåm àûúâng sên khêëu, coá thïí haát lïn àûúåc maâ cuäng coá thïí khoác lïn àûúåc.



ANH TRÊÌN HOAåT

Sau möåt vaâi chuyïën ài tham quan phong caãnh úã Booác-àö (phaáp) vïì, töi thêëy trïn baân coá möåt laá thû maâ phong bò thuöåc vaâo loaåi duâng cho thiïëp baáo hó hoùåc múâi dûå cûúái baán úã phöë Huïë, Búâ Höì gò àoá úã Haâ Nöåi. Chûä viïët trïn phong bò àûúåc nùæn noát àïën cêìu kyâ: “Vaån haånh kñnh thûa öng nhaâ baáo X... ?” . Töi boác thû xem , àûúåc biïët ngûúâi viïët laá thû naây laâ möåt phuå nûä Viïåt Nam. Chõ àaä àïën tòm töi mêëy ngaây höm nay maâ chûa gùåp Chõ laåi phaãi vïì Pa-ri ngay nïn khêín khoaãn xin töi cöë gùæng thu xïëp àïën Pa-ri àïí chõ àûúåc gùåp. Nïëu töi khöng ài thò tuêìn sau chõ laåi quyïët àõnh boã caã möåt tuêìn lïî àïën gùåp töi. Chõ súå töi tuáng thiïëu nïn gûãi laåi caã tiïìn taâu xe cho töi. Töi laåi giúã thû àoåc tiïëp:

“ Êu cuäng laâ duyïn phêån cuãa caái kiïëp phuâ du”. Töi muöën àûúåc gùåp öng. Töi luön luön nghô vïì Haâ Bùæc, Haâ Nöåi, Saâi Goân, vïì nhûäng xoám quï ngheâo naân cuãa töi úã caã hai miïìn Nam Bùæc... Töi àûúåc xem baâi baáo cuãa öng viïët trong àùåc san “Quên àöåi nhên dên” vïì anh Trêìn Hoaåt... Töi caãm àöång quaá, töi khoác mêëy ngaây nay... Öng coá viïët rùçng anh Trêìn Hoaåt sinh nùm 1917, ngûúâi Haâ Bùæc laâ àêët Kinh Bùæc xûa. Núi àoá àeåp löång lêîy trong yá nghôa vïì àõa dû lõch sûã vaâ caã trong hoaâi niïåm. Àoá laâ vuâng àêët haâo hoa, anh Hoaåt yïu mïën tuöìng cheâo, quan hoå tûâ rêët súám àïën nöîi ... 8 tuöíi àaä boã nhaâ ra ài theo tiïëng goåi gùæt gao cuãa nghïå thuêåt truyïìn thöëng... Nùm 1984, öng àûúåc phong danh võ nghïå sô nhên dên...”

Töi cuäng chó coân nhúá mang maáng baâi viïët noái trïn vò töi viïët noá àaä tûâ lêu. Nhûng qua nhûäng doâng thû, töi thêëy ngûúâi viïët coá möåt nöîi niïìm àùåc biïåt àêy.

Töi liïìn túái àõa chó àaä ghi trong thû. Sau höìi chuöng, möåt cö gaái àïën hoãi töi:

Öng tòm ai aå? Töi laâ X. muöën àïën gêåp baâ L.



Vêng, múâi öng. Cö töi coá nhaâ. Àûúåc dêîn qua hai phoâng sang troång röìi àïën möåt phoâng nhoã bònh

dên. Àoá laâ phoâng cuãa chõ L. Sau vaâi lúâi giúái thiïåu, chuã nhaâ tiïëp töi niïìm núã quaá mûác, nhû kiïíu ngûúâi ta gùåp àûúåc ên nhên vêåy. Baâ chuã mùåc böå quêìn aáo baâ ba kïëp mõn àaä àûúåc êu hoáa vaâ gia cöng kheáo àuã àïí ngang haâng vúái nhûäng möët quêìn aáo úã quï hûúng thúâi trang naây. Chõ L. àaä hún 50 tuöíi nhûng treã hún nhiïìu so vúái tuöíi. Nhòn chõ, ngûúâi ta coá thïí biïët àûúåc chõ àaä tûâng laâ trang nhan sùæc möåt thúâi. Chõ múâi töi uöëng nûúác nuå vöëi vaâ ùn cheâ baâ cöët. Chõ noái: “Xin anh cho töi àûúåc coi anh nhû ngûúâi ruöåt thõt. Anh coá viïët rùçng trûúác khi trúã nïn möåt àaåo diïîn kõch, anh Trêìn Hoaåt àaä giang höì khùæp chöën vaâ àaä qua haâng chuåc nghïì, cho nïn trong anh traân ngêåp nhûäng maãnh àúâi vaâ: mêîu ngûúâi xanh tûúi. Vúái caái vöën “àúâi” phong phuá, anh àaä goáp nhiïìu daáng veã rûåc rúä cho nïìn sên khêëu úã nûúác ta... Nay töi xin àûúåc böí sung vaâi neát nûäa vïì nghïì nghiïåp khi xûa cuãa anh ...”

* * * Anh Trêìn Hoaåt laâm àuã moåi nghïì. Thoaåt àêìu, anh ài baán tú Vuä Taåo,

àaánh giaây, chaâo haâng, thêìy kyá... Coá daåo, anh cuâng töi ài baán tranh Tïët cho möåt nhaâ buön àïí lêëy tiïìn hoa höìng. Anh coá thuêåt múâi khaách mua tranh. Anh giúái thiïåu tranh bùçng kïí chuyïån, bùçng nhûäng neát tuöìng, cheâo, ca truâ... Vúái böå tranh Ngûu Lang Chûác Nûä, anh giaãi thñch àöi àiïìu röìi ngêm lïn: Cêìu Ö Thûúác Ngûu Lang sêìu Chûác Nûä,anh giaãi thñch àöi àiïìu röìi ngêm lïn:

Cêìu Ö Thûúác Ngûu Lang sêìu Chûác Nûä Hai bïn cêìu öm mùåt khoác thaânh mûa...



Nhiïìu khi anh laâm cho khaách mua tranh caãm àöång hoùåc phêën khúãi hùèn lïn. Töi khöng kõp thu tiïìn. Coá daåo, qua töi anh Hoaåt quen möåt söë chõ em ca kyä phûúâng Daå Laåc. Anh an uãi chõ em vaâ laâm thêìy daåy tiïëng Phaáp cho chõ em àïí hoå kiïëm söëng àûúåc hún cho àúä khöí. Möåt söë chõ em bõ bùæt boã boáp, anh thûúng haåi chaåy hïët boáp noå àïën boáp kia xin cho chõ em ra bùçng caách àûáng ra baão àaãm nhêån laâ chöìng. Anh noái rêët kheáo laâm muãi loâng caã nhûäng keã àöåc aác. Àöi khi xen vaâo chêët pha troâ, àuâa vui hoùåc kïí chuyïån bõa. Anh goåi àuâa caái cöng viïåc noái trïn laâ nghïì laâm chöìng thuï. Maâ naâo coá ai phaãi thuï cöng anh àêu. Anh vúái tay caã vaâo nhûäng caãnh àúâi rêët “buåi” maâ laåi trong saáng, cao thûúång. Coá khi chõ em muöën tùång anh chuát quaâ nhoã, anh khöng hïì nhêån, mùåc duâ cuöåc söëng cuãa anh rêët tuáng bêën. Chñnh anh àaä daåy cho L. àaánh àaân dêy vaâ haát aã àaâo. Anh daåy cho L. biïët caái àeåp cuãa nghïå thuêåt siïu viïåt naây vaâ thêëy cuöåc àúâi coân coá yá nghôa. Anh daåy àïí L. vaâ caác baån cuãa L. biïët rùçng quï hûúng ta àeåp lùæm nhûng cuäng ngheâo lùæm.

Daåo êëy, thuá thûåc, töi yïu anh êëy lùæm. Nhûng anh coân maãi bûúác giang höì. Anh söëng coá têm höìn, nhiïìu giêëc möång vaâ cuäng söëng caái löëi “khöng biïët àïën ngaây mai” nïn anh khöng àaáp laåi. Cuäng khöng phaãi laâ anh khinh töi Anh thûúng töi thò àuáng hún. Chñnh anh cuäng àaáng thûúng. Thúâi gian tröi qua, möåt anh cai khöë àoã ngûúâi úã moã Hoân Gai àaä lêëy töi, röìi cuâng töi phiïu baåt sang Phaáp. Cuöåc àúâi xö àêíy maâ... öng nhaâ töi vûâa múái mêët nùm ngoaái. Duâ luön àûúåc àöång viïn nhêåp quöëc tõch Phaáp, nhûng chuáng töi cûúng quyïët giûä quöëc tõch Viïåt Nam. Viïåc laâm naây cuäng gêy cho chuáng töi nhiïìu khoá khùn. Nhûng chuáng töi àûúåc yïn öín vïì têm höìn. Khi àûúåc àoåc baâi baáo cuãa anh, töi àaä khoác nhiïìu. Khoác möåt con ngûúâi cao thûúång maâ taâi hoa nhiïìu mùåt, giaâu loâng ûu aái àöëi vúái con ngûúâi. Ngaây naâo töi cuäng thùæp hûúng vaâ thónh thoaãng múâi hai öng baån Kyâ, Ngoåc cuâng möåt söë baån beâ cuâng nhau töí chûác möåt àïm haát ca truâ. Àaâo nûúng laâ töi. Bao giúâ töi cuäng traã baâi thêìy töi bùçng baâi “Höìng höìng tuyïåt tuyïåt, múái ngaây naâo khöng biïët caái chi chi...”? Nay töi àaä giaâ, thónh thoaãng gom goáp chuát ñt biïëu vaâo quyä kiïìu baâo yïu nûúác xêy dûång töí quöëc vaâ thûúâng giuáp vui nhûäng buöíi hoåp mùåt hoùåc biïíu diïîn vùn nghïå. Coi àoá laâ têëm loâng àïí xûáng àaáng”vúái quï hûúng xûá súã, vúái maái chuâa, giïëng



nûúác... Quaã thêåt töi khöng bao giúâ nguöi nhúá caái laâng Àònh Baãng tûúi àeåp, nam thanh nûä tuá cuãa töi. Àêëy anh xem gia baão nhaâ töi treo úã trïn tûúâng chó laâ möåt chiïëc àaân àaáy vaâ möåt chiïëc àaân nguyïåt...

Chõ L. noái möåt maåch, chùèng cêìn àïí yá àïën ai, tûúãng chûâng nhû chõ phaãi noái cho bùçng hïët maâ nïëu ngûâng laåi seä bõ mêët doâng caãm hûáng maâ quïn mêët phêìn naâo nhûäng yá àõnh cêìn böåc löå ra cho thoãa loâng. Chõ noái nhiïìu luác nhû bõ öëp àöìng röìi chõ khoác. Trong tiïëng khoác cuãa chõ vûâa coá võ cay àùæng, vûâa coá caã nhûäng àiïìu mûâng mûâng tuãi tuãi, laåi xen caã nöîi niïìm sung sûúáng thêåt khoá taã vaâ chõ sûåc nhúá ra laâ chõ àang tiïëp töi, chõ xin löîi töi lê àaä noái hïët caã phêìn cuãa töi. Chõ laåi tiïëp : “Anh coá têëm loâng thêåt quyá hoaá vúái öng anh cuãa töi, öng thêìy cuãa töi, ngûúâi maâ töi yïu. Anh êëy cuäng àûúåc moåi ngûúâi yïu quñ chùèng coá thïë laåi àûúåc laâ nghïå sô nhên dên...”

- Thïë chõ coá coân nhiïìu baâ con bïn nhaâ khöng aå? Töi hoãi. - Chùèng coân ruöåt thõt gò nûäa. Nhûng trong hoå ngoaâi laâng, töi nhúá tïn

tûâng ngûúâi. Töi nhúá tûâng buái tre gai nhaâ öng Ba Boâ, búâ àï thaã trêu, àaám rûúác ngaây höåi, cöíng tam quan , gaác chuöng...

- Caãm ún chõ àaä cho töi thïm möåt söë chi tiïët rêët quyá àïí viïët möåt baâi baáo. Nïëu chõ cho pheáp töi lêëy tïn baâi baáo laâ “Ngûúâi tònh cuãa anh Trêìn Hoaåt”... Nhû vêåy laâ quaá vinh dûå cho töi. Àoá laâ àiïìu töi mú tûúãng. Nhûng tònh yïu laâ phaãi caã hai bïn. Anh êëy cao caã vaâ trong saáng quaá. Maâ töi cuäng khöng muöën buöåc anh vaâo cuöåc àúâi töi, vò töi súå anh seä khöí. Töi yïu anh vaâ mong cho anh àaåt àûúåc moåi giêëc möång cuãa anh. Àuáng ra, anh cuäng yïu töi. Khöng yïu töi laâm sao àûúåc: “Anh Hai khöng yïu, töi lêëy àaåo buâa qua lúâi anh û phaãi yïu”: Àoá laâ baâi haát maâ cuäng laâ thûåc àêëy anh aå.

- Töi nghô àoá cuäng laâ tònh yïu chõ aå. Tònh yïu cao hún möåt chuát vaâ múã röång...

Chõ L. caám ún lúâi nhêån xeát cuãa töi. Vúái àöång taác bai tay chùæp laåi, chõ vaái. Töi hiïíu ngay, chõ vaái anh Trêìn Hoaåt, vaái quï hûúng, laâng Àònh Baãng cuãa chõ... Trïn àûúâng trúã vïì núi laâm viïåc, loâng töi nao nao möåt caãm giaác dïî chõu, yïn têm vaâ coá chuát tûå haâo.



HAI CON NGÛÚÂI TAÂI HOA

Trêìn Hoaåt laâ möåt söë ñt trong nhûäng ngûúâi múã àêìu cho viïåc hònh thaânh nghïì àaåo diïîn kõch noái úã Viïåt Nam. öng àaä àûúåc phong tùång nghïå sô nhên dên ngay tûâ àúåt àêìu. Àoá laâ möåt con ngûúâi cuãa Kinh Bùæc. Luác múái 6 tuöíi, öng àaä boã nhaâ ra ài theo möåt gaánh tuöìng röìi phiïu baåt khùæp Trung, Nam, Bùæc. Laâ con ngûúâi laâm nghïì taâi hoa, têån tuåy, öng coá cöng phaát hiïån ra nhiïìu taâi nùng sên khêëu, giuáp àúä vaâ hûúáng dêîn nhiïìu diïîn viïn thaânh taâi. Trong cöng viïåc àaåo diïîn sên khêëu, öng rêët hiïíu nghiïåp àúâi Khi öng hoåc têåp úã nûúác ngoaâi, möåt söë tiïíu phêím cuãa öng àûúåc caác àoaân kõch Trung Quöëc sûã duång. Caác àoaân kõch nhû: Kõch noái, tuöìng, cheâo, caãi lûúng àïìu àïën treâo keáo öng. Ngay caã mêëy àoaân úã caác tónh xa vaâ nghiïåp dû cuäng luön mai phuåc” àïí àoán öng vïì àoaân mònh. Coá àiïìu laâ phaãi luön luön coá rûúåu cho öng. Khi àaåo diïîn, caånh öng bao giúâ cuäng coá thïm möåt chiïëc ghïë àïí chai rûúåu vaâ chiïëc cheán. öng baão: “Khöng coá rûúåu thò khöng laâm àûúåc gò hïët” . Nùm àoá, öng laâ àaåo diïîn cuãa vúã “Hûúng Múái” cho nhaâ maáy thuöëc laá Thùng Long. Laåi àuáng vaâo luác luön coá baáo àöång maáy bay àõch nïn khöng mua àûúåc rûúåu vïì cho öng. Möåt kyä sû cuãa nhaâ maáy phaãi lêëy cöìn ra pha rûúåu cho öng. Möåt lêìn, töi múâi öng vaâ öng Vùn Cao àïën nhaâ uöëng rûúåu. Öng Vùn Cao nhêån trang trñ phöng, caãnh cho vúã kõch. Àêy laâ hai öng baån rûúåu húåp yá nhau vò caã hai àïìu laâ àïå tûã trung thaânh cuãa thêìn rûúåu. Hai öng cûá uöëng lai rai suöët tûâ 2 giúâ chiïìu àïën 12 giúâ àïm. Hoå vûâa uöëng, vûâa noái àuã chuyïån trïn àúâi. Hoå bêåp bïình, say laåi tónh, tónh laåi say. Luác noái to, luác noái nhoã. Coá luác ha haã, luác laåi àùm chiïu nhû muöën khoác, tranh caäi baân luêån. Tûâ cheán thûá hai trúã ài, öng Vùn Cao thûúâng khöng duâng àöì nhùæm hoùåc duâng ñt.

- Túá cho hai caái vúã kõch êëy chó àaáng cho vaâo soåt raác. - Cuäng coá möåt chuát mï ni (àaáng khen) àêëy...



- Khöng. Taác giaã chûa vivre la vie maâ múái chó laâ freáquenter la vie - (chûa söëng cuöåc àúâi maâ múái chó ài thùm cuöåc àúâi).

- Thïë maâ túá nhêån laâm àï-co (trang trñ) cho hoå àêëy. - Tuyâ cêåu. Vúái túá, khöng sûúáng lùæm. Vúã kõch viïët thêåt thaâ quaá nhû

caái kiïíu baâi thú rau muöëng: Trong vûúân coá àaám rau xanh Àoá laâ rau muöëng àïí nêëu canh àêëy chûá... Thïë maâ laâ thú aâ ? Túá thêëy taác giaã khöng coá chêët “ngoåc”, maâ chó toaân

laâ gaåch. Maâ àaä laâ gaåch thò coá nung maäi cuäng chó laâ gaåch... Nghïå thuêåt, noá khoá tñnh lùæm chûá ? ... Phaãi coá caái thûúng caãm nhên thïë. Phaãi coá têëm loâng... Töi baão: “Hai anh laâ caã möåt thû viïån söëng”. Öng Vùn Cao khöng àöìng yá vaâ noái: “Túá chó laâ möåt voâ rûúåu quöëc luãi” Thïë röìi, töi cûá ngöìi hêìu rûúåu, chaåy ài chaåy laåi, tiïëp tïë rûúåu vaâ àöì nhùæm.

Nhûng chuã yïëu laâ lùæng tai nghe caác öng. Nhûng caác öng cuäng àoâi töi phaãi kïí laåi nhûäng chuyïån vïì rûúåu vaâ chuyïån tiïëu lêm bïn trúâi Têy cho caác öng nghe.

- Phaãi bònh àùèng chûá. Chuáng túá noái cho cêåu nghe vïì chuyïån cuãa chuáng túá thò cêåu cuäng phaãi “cung” ra cho chuáng túá nghe vúái...

- Thu nùng lûúång cuãa nhau nhû caái kiïíu ngûúâi Trung Quöëc phaát vaâ thu “cöng lûåc” êëy. Caác öng böîng àuâng àuâng àïì nghõ phaãi coá thõt choá cho noá thïm hûúng võ. Thõt choá àûúåc mua vïì ngay. Töi khöng thñch nïn khöng ùn. Ú ? Sao cêåu khöng ùn möåc töìn ?

- Taåi sao ? - Töi khöng khoaái lùæm. Noá höi haám. - Chùæc laåi laâ con cêìu tûå. Ùn thõt choá vaâo, “cêåu” giêån cêåu vïì chuâa chûá

gò? - Cêåu noái laåi ài naâo. Cêåu baão thõt choá höi haám aâ? Möåt ngûúâi àaân baâ

àeåp úã tuöíi 40 cuäng coá muâi höi haám àêëy chûá. Nhûng, ngûúâi ta mï caái höi



haám tuyïåt vúâi àoá hún caã caác cö gaái 16, 17 tuöíi... Cêåu chùèng hiïíu caái gò caã aâ, maâ coá àiïìu thõt choá maâ khöng coá chêët “cöìn”! vaâo laâ “vûát”

Àuáng àêëy. Trong bûäa rûúåu, töi àaä biïët àûúåc nhiïìu àiïìu úã hai öng. Nïëu caác öng

khöng say khûúát, thò töi khöng thïí naâo “thoá” àûúåc nhûäng cêu chuyïån thêåt hay, thêåt laå ma â chùèng bao giúâ caác öng chõu noái ra cho bêët cûá ai. Àoá laâ nhûäng cêu chuyïån doåc ngang chêët “söëng”, tûúi nhêy nhêíy. Caác öng laâ nhûäng ngûúâi luön thñch thuá vaâ ngúä ngaâng vúái nhûäng àiïìu múái meã, sinh àöång. Nhòn nhiïìu, nghe nhiïìu, ài nhiïìu, suy ngêîm nhiïìu ... laâ nhûäng àiïìu giuáp caác öng trúã thaânh Trêìn Hoaåt vaâ Vùn Cao... Trûúác kia, trong thúâi Phaáp thuöåc, öng Trêìn Hoaåt àaä tûâng laâm qua nhiïìu nghïì: chaåy cúâ, baán Vuä Taåo, àaánh giêìy, baán tranh, thêìy kyá, thêìy daåy àaân àaáy vaâ haát ca truâ, àoáng kõch... Töi tñnh coá chûâng 30 nghïì. Coá daåo, öng quen möåt söë ca kyä phûúâng Daå Laåc. Möåt söë chõ em bõ bùæt boã boáp (böët caãnh saát ngaây xûa) öng thûúng haåi hoå, chaåy hïët boáp noå àïën boáp kia xin cho hoå àûúåc ra bùçng caách baão laänh, nhêån laâm chöìng. Öng goåi àoá laâ nghïì “laâm chöìng thuï” - Kyâ thûåc, coá ai thuï öng cuäng khöng nhêån möåt xu naâo. Trong chûâng 10 tiïëng àöìng höì, hai öng àaä àaánh àöí chûâng 3 lñt rûúåu. Àïën 12 giúâ khuya, chõ Bùng ài xñch lö àïën àoán Vùn Cao vïì. Chõ traách töi àaä àïí öng uöëng say. Nhûng, coá trúâi maâ ngùn àûúåc. Öng baão trong khi say, trong öng naãy ra nhûäng tûá hay cho thú, nhaåc, hoaå, öng coá àuã cêìm, kyâ, thi, hoaå, tûãu. Töi cuäng phaãi thuï xñch lö, àûa öng Trêìn Hoaåt vïì nhaâ úã phöë Loâ Suä. Öng àaä quaá say. Nhûng saáng höm sau, chûâng 8 giúâ, öng àaä ngöìi dûång vúã Bûác Tranh muâa gùåt cuãa Trêìn Vûúång. Vaâ bïn caånh öng, vêîn laâ chai rûúåu



NÛÄ THÊÌN AÁI TÒNH VAÂ NÛÄ THÊÌN SÙÆC ÀEÅP CUÃA VIÏÅT NAM

Trung Quöëc suy tön Nûä Oa laâ nûä thêìn aái tònh cuãa hoå. Cuâng úã möåt khu vûåc vaâ coá nhiïìu truyïìn thuyïët giöëng nhau, thêìn aái tònh cuãa Viïåt Nam cuäng laâ Nûä Oa. Nûä Oa Trung Quöëc vaâ Nûä Oa Viïåt Nam coá nhiïìu àiïìu giöëng nhau vïì cú baãn: rêët nùång vïì chêët huyïìn thoaåi, Nûä Oa coá nhiïìu pheáp thêìn thöng àaä nùån ra con ngûúâi bùçng àêët seát vuä truå röìi phaã vaâo àoá möåt linh höìn, Nûä Oa àöåi àaá vaá trúâi v.v...

Nûä Oa laâ tûúång trûng cho sûå sinh thûåc vaâ phöìn thõnh. Do úã caái thúâi höîn mang chi sú, söë ngûúâi chïët nhiïìu hún ngûúâi söëng gêëp böåi nïn viïåc phaát triïín noâi giöëng laâ vö cuâng quan troång, vò thïë ngûúâi ta thúâ caái “cuãa quyá” cuãa Nûä Oa. ÚÃã Viïåt Nam, chêët phong tònh vaâ sinh thûåc àûúåc àêíy lïn mûác quaá cao. Chuyïån kïí rùçng: Caái “böå phêån” cuãa öng Tûá Tûúång bùæc qua möåt caái ao lúán ba saâo àêët laâm cêìu cho moåi thaânh viïn cuãa àaám cûúái nguyïn thuyã ài tûâ búâ ao bïn naây sang búâ ao bïn kia. Vò öng cêìm hûúng vö yá, taân nhang rúi xuöëng laâm cho chiïëc cêìu vûäng chùæc êëy böîng nhiïn “ruåt” laåi, hêët hïët moåi ngûúâi xuöëng ao. Nûä Oa biïët àûúåc, àaä nhanh nheån àûa caái “cuãa quyá” cuãa mònh ra hûáng lêëy caã àaám ngûúâi, thïë laâ moåi ngûúâi ngoi ngoáp trong caái tuái caân khön cuãa Nûä Oa vaâ àûúåc cûáu söëng. Truyïìn thuyïët naây coân soát laåi àïën ngaây nay qua sûå biïën daång trong sûå tñch “Öng Àuâng baâ Àaâ” vaâ trong troâ chúi “Caái noã lûúâng...”

Coân nûä thêìn sùæc àeåp cuãa ta thò eo leä khöng ai xûáng àaáng hún laâ cöng chuáa My Nûúng, con gaái vua Huâng thûá 18.

Toác xanh viïìn maá hêy hêy àoã Miïång naâng heá thùæm nhû san hö Tay ngaâ trùng noän hai chên nhoã Mï naâng bao nhiïu ngûúâi laâm thú.



Xûáng vúái sùæc àeåp naát àaá tan vaâng cuãa naâng chó coá nhûäng ai saánh ngang àûúåc vúái caác bêåc thaánh thêìn. Söë ngûúâi àïën cêìu hön àûúåc choån loåc kyä àïën nöîi chó coân hai chaâng ûu tuá nhêët laâ Sún Tinh vaâ Thuyã Tinh, laâ tûúång trûng cho hai con ngûúâi tinh hoa, àeåp àeä vaâ taâi hoa tuyïåt vúâi cuãa hai vuä truå bao la vaâ thú möång: nuái rûâng vaâ biïín caã. Trong cuöåc àua taâi, Sún Tinh àaä giaânh chiïën thùæng. Vò ngûúâi àeåp My Nûúng maâ Sún Tinh vaâ Thuyã Tinh àaánh nhau suöët bao nhiïu àúâi vaâ cho àïën têån bêy giúâ.

Sùæc àeåp My Nûúng àaä gêy ra sûå tranh giaânh thêìn thaánh, khöng tiïìn khoaáng hêåu vaâ sûå tñch naây àûúåc àúâi àúâi nhùæc nhúã, biïën thaânh thú, ca vaâ lúâi vêìn vñ khöng nguöi:

Vua Thuyã Tïì dêng nûúác àaánh Sún Tinh Nuái vaâ söng - tranh nhau möåt chuyïån tònh...



CHÕ TÊM HAÁT “SUÖNG HÚÂI”

Chõ Têm laâ möåt liïìn chõ quan hoå àaä nöíi tiïëng tûâ lêu chõ thûúâng àûúåc múâi trong caác cuöåc thi, àûúåc múâi haát nhûäng baâi haát hay maâ khoá haát, haát “sûãa” khi ngûúâi khaác haát hoãng. Gioång haát cuãa chõ laâ möåt thûá gioång hiïëm. Ngoaâi súã trûúâng vïì haát quan hoå, chõ coân haát àûúåc caã tuöìng, cheâo vaâ caác laân àiïåu dên ca. Nhûäng chêët liïåu naây húåp nhau laåi thaânh nhûäng vi lûúång laâm cho nhûäng baâi haát quan hoå do chõ haát thïm phêìn hoa myä, àêåm àaâ, laåi xen chuát huyïìn bñ liïu trai. Daáng chõ maãnh khaãnh caái kiïíu moãng maây hay haåt, thoaáng muâi thúm quï muâa. Chõ coá thïí haát hïët àïm naây àïën àïm khaác laâm cho ngûúâi nghe khöng thïí quïn àûúåc. Vò tiïëng haát cuãa chõ coá thïí laâ kïí vïì möåt cuöåc tònh, möåt têm traång àêìy kõch tñnh, möåt con söng xanh, möåt têm höìn ngêín ngú say àùæm, möåt niïìm vui nheå vûúng vêën êu sêìu v v... Chuáng gieo vaâo loâng ngûúâi möåt nguöìn thú ca, möåt nöîi niïìm thêëm vaâo têån xûúng. Töi coá caái sung sûúáng àûúåc goåi chõ bùçng chõ trong khi moåi ngûúâi àïìu goåi chõ bùçng baâ vò chõ àaá àïën caái tuöíi 70 röìi. Töi vêîn nghô laâ chõ chûa giaâ. Töi àïën Vùn Tûúng qua mêëy xoám ngoä khuác khuyãu. Àêy röìi, caái bïí caån coá hoân non böå. Bûúác mêëy bêåc laâ lïn àïën nhaâ. Àoá laâ möåt ngöi nhaâ ba gian hai chaái tûâ àúâi xûa àïí laåi vúái hai maãng tûúâng rïu phong. Dûúái caái cuöën thúâ coá daán möåt túâ giêëy àoã viïët chûä “Têm”, kiïíu chûä Haán do chñnh tay chõ viïët bùçng mûåc nho. Cö chaáu beá nhoã múâi töi ngöìi àúåi vaâ ài tòm chõ. Töi húi noáng ruöåt vò phaãi ngöìi àúåi khaá lêu Töi àûúåc biïët, gêìn àêy chõ luön ài thùm caác baån beâ laâng trïn xoám dûúái. Chõ thûúâng khöng coá úã nhaâ ban ngaây. Chõ àûúåc múâi ài chöî naây, chöî khaác hoùåc múâi ài daåy haát quan hoå. Cuöåc söëng cuãa chõ hiïån nay chó coân chûä “Du” vaâ “Ca”, nghôa laâ ài chúi vaâ haát, chùèng phaãi lo nghô gò vïì cúm aáo. Àaä coá nhûäng ngûúâi trûúác àêy mï tiïëng haát cuãa chõ úã khùæp núi gûãi tiïìn vïì nuöi chõ. Kïí caã nhûäng ngûúâi hiïån söëng úã nûúác ngoaâi. Cuäng coá thïí goåi hoå laâ nhûäng “nhên tònh” cuãa chõ. Cho pheáp töi duâng tûâ naây vaâ noái thïm: tònh nhên cuãa chõ quaá nhiïìu. Coân nhû yïu boáng yïu gioá hoùåc phaãi loâng tiïëng



haát cuãa chõ thò khöng kïí hïët. Thêåt buöìn cûúâi, coá nhiïìu ngûúâi chùèng ùn thua gò maâ vêîn cûá yïu chõ. Do vêåy, chõ thûúâng àöëi àaäi haâo phoáng vúái caác baån hoùåc hoå haâng, thûúâng biïëu tiïìn, quaâ baánh hoùåc lïî vêåt cho caác àònh, chuâa...”

Gùåp töi, chõ baão ngay: “Nhaâ baáo laåi coá àiïìu gò daåy baão?” - Em àêu daám- Töi noái. - Chùæc laåi gaå chõ haát chûá gò? Chõ àaä qua muâa laá ruång röìi. Súå töi khöng hiïíu, chõ liïìn giaãi thñch möåt maåch: “Ngûúâi quan hoå coá 4 muâa. Luác tûâ 13 àïën 15 tuöíi laâ luác haát àûúåc röìi

maâ coân run, coân xêëu höí, laâ luác úã vaâo muâa xuên. Tûâ 18-19 tuöíi, tiïëng haát àaä “mêíy”, soáng saánh laâ àang vaâo haå. Tûâ 20 àïën 30 tuöíi, tiïëng haát àaä coá “thuêåt” àaánh àöí àûúåc ngûúâi nghe. Àoá laâ muâa thu. Tûâ trïn 30 tuöíi, àaä thêëy ngaåi nguâng àïí vaâo àöng, cuäng laâ muâa “laá ruång”. Coân chõ àaä 70 tuöíi laâ àaä qua muâa laá ruång röìi”.

- Khöng phaãi. Nghïå thuêåt haát quan hoå cuãa chõ vêîn laâ 20 tuöíi. Mùæt chõ coân luáng liïëng, daáng ài vêîn nhanh nheån vaâ sang lùæm.

- Thöi naâo. Noái kheáo lùæm. Höm nay chõ khöng haát quan hoå maâ haát baâi “Suöng húâi” Chõ baây ra mêëy thanh baánh àêåu xanh röìng vaâng. Tûå tay chõ pha traâ múâi töi cuâng uöëng. Chõ pha traâ àiïåu nghïå: Cho nûúác cöët, nûúác hai vaâ ba vaâo cheán töëng röìi múái roác cheán quên. Sau ñt phuát, chõ nhêën gioång röìi àûáng dêåy haát:

“Àoâ ai ài... Ú àêå u bïën khöng vïì ... Àúåi nhau thûúng nhúá ú...ú... suöng húâi maâ phêën son. Suöng húâi, tònh suöng a ... maâ vêîn goåi... con àoâ tònh lïnh àïnh ... Ba mûúi phuát nïn böíng suöëng trêìm... suöng húâi...i ...ú”.

Daáng chõ maãnh mai, siïu siïu thanh nhaä vaâ bay böíng... êëy, chñnh caái hònh haát àoá cöång vúái tònh yïu nghïå thuêåt àaân haát quyïån vaâo vúái nhau taåo nïn chõ Têm. Töi nhêëp cheán traâ. Trong töi, cûá túi taã möåt nöîi buöìn da diïët. Töi khen chõ hïët lúâi. Chõ baão: “ Phaãi coá duyïn phêån vúái baâi haát múái haát hay àûúåc...”

Luác chia tay, chõ vöî vai töi:



- Thöi coi nhû sùæp hïët nùm cuä röìi. Sang nùm múái, chõ chuác em chó nghe baâi haát cuãa ngûúâi xûa cho noá coá caái hûúng võ thöi. Coân vúái cuöåc söëng, em haäy traánh khuác “Suöng húâi” ...

- Chõ Têm aå, khöng traánh àûúåc àêu. Coá khuác suöng húâi thò múái thaânh con ngûúâi dêën thên cho vùn hoåc nghïå thuêåt àûúåc. Chõ núã nuå cûúâi raång rúä. Caái nuå cûúâi cuãa con ngûúâi taâi hoa rêët mûåc thêåt nöìng êëm vaâ ên cêìn...



ÖNG TRUÂM THÕNH

Keáp Thõnh quï úã Kim Àöång - Hûng Yïn, laâ möåt trong nhûäng àêët cheâo cöí nöíi tiïëng. Mûúâi saáu tuöíi, öng àaä laâ keáp haát. Öng theo phûúâng ài khùæp núi lang baåt kyâ höì. Nhûng, cûá ài, cûá haát maâ cuöåc söëng vêîn vêët vaã nhoåc nhùçn. Nhiïìu khi tûúãng chûâng nhû khöng coân caách naâo söëng àûúåc nûäa. Tuy vêåy, vêîn coá nhiïìu ngûúâi yïu mïën tiïëng haát cuãa öng àaä laâm cho öng khùæc phuåc àûúåc nhûäng khoá khùn chöìng chêët àïí haânh nghïì vúái quyïët têm “sinh û nghïå, tûã û nghïå”.

Ngheâo àoái chùèng nghôa lyá gò. Caái quan troång laâ àûúåc goáp phêìn vaâo caái caãnh naáo nhiïåt, tûng bûâng cuãa nhûäng buöíi diïîn, nhûäng giêy phuát gùåp mùåt nhau, àaâo àaâo, keáp keáp àûa àûúåc tiïëng àaân, tiïëng haát àïën vúái baâ con. Caác diïîn viïn cuäng rêët phêën khúãi, àûúåc àöìng baâo mïën möå, traã cöng cho hoå qua nhûäng nuå cûúâi, nhûäng böå mùåt raång rúä, phúi phúái. Thïë laâ àuã àïí vui röìi. Phûúâng phaãi ài xin haát úã nhiïìu xoám laâng, úã caác àaám höåi. Riïng keáp Thõnh vaâ möåt, hai àaâo keáp chñnh coân phaãi ài haát cho caác nhaâ giaâu múã tiïåc chuác thoå hoùåc ùn khao. Cuäng coá nhûäng lêìn àïën diïîn hêìu trong phuã àûúâng, huyïån àûúâng Keáp Thõnh laâ möåt keáp àa taâi, haát hay àûúåc nhiïìu laân àiïåu. Öng diïîn àûúåc àuã loaåi keáp. Keáp chñnh nhû Tûâ Thûác, Têët Chaánh, Lûu Bònh, Thuác Sinh... Keáp lïåch nhû Tuêìn Ty, Súã Khanh. Àoáng laäo nhû Huyïån Tïí, öng Maäng, àöì Àiïëc. Àoáng hïì nhû thêìy àöì, hûúng Cêm... Caác vai diïn cuãa öng àïìu hay, àaåt hiïåu quaã cao, mêîu mûåc, coá goác caånh. Nhên vêåt cûá nöíi lïn nhû möåt bûác tûúång söëng. Àiïìu àoá nhúâ úã chöî keáp Thõnh gaån loåc nhûäng chi tiïët, giûä lêëy nhûäng chi tiïët chên thûåc, coá böí sung thïm nhûäng neát hoa myä àêìy ngêîu hûáng, saáng taåo öng coân giûä trong böå nhúá cuãa mònh nhiïìu laân àiïåu “àöåc” ñt ngûúâi biïët àïën hoùåc gêìn nhû bõ thêët truyïìn. Vñ duå nhû laân haát vaän goåi laâ Vaän Non Mai say àùæm thò àïën giúâ úã ta chó coân möåt, hai ngûúâi biïët àïën. Phong caách diïîn cuãa öng rêët thanh tên. Khi thò phoáng khoaáng kiïíu haâng hoa, luác laåi giûä chùåt khuön khöí. Ngûúâi ta khöng thïí hoãi öng àïí biïët öng coá súã trûúâng vïì



nhûäng laân àiïåu naâo. Vò hêìu nhû têët caã nhûäng laân àiïåu chñnh öng àïìu hay haát caã. Luác haát, têm höìn öng dêëy lïn nhûäng ngoån soáng luác phai, luác thùæm, luác laåi vúi àêìy... Baâi naâo öng haát cuäng ra “maâu”, long lanh sùæc neát. Àaåt àïën trònh àöå naây laâ rêët khoá. Ngûúâi saáng daå cuäng phaãi cêìn cuâ, luyïån têåp 4,5 nùm. Nhûng vúái öng, öng nhaãy phöëc möåt caái laâ àaåt àûúåc túái àiïím cao àïën khoá hiïíu.

Öng coân miïång haát, tay àaân chêìu vùn vúái gioång cao bi traáng. Khi àoá, öng say nhû bõ öëp àöìng. Àoá cuäng laâ taâi nùng cuãa öng. Chùèng thïë maâ trong möåt cuöåc thi haát vúái nhûäng bêåc anh taâi úã traåi Ngoåc Haâ, öng àaä àaåt àiïím cao nhêët. Nhiïìu ngûúâi àaä phaát ghen lïn maâ baão: “ Thêåt xêëu höí, chuáng ta àaä phaãi thua möåt tïn haát rong quï muâa, mùåt buáng ra sûäa”. Vúái ngûúâi coá nghïå, chñnh caái chêët chên quï chên chêët vaâ giang höì tûá haãi àoá cöång laåi laâ rêët hiïëm, laâ vö àõch. Noá mang chêët dên ca nguyïn thuãy.

Öng laâ tay àaánh tröëng cheâo mêîu mûåc, thûúâng khuyïn caác hoåc troâ: “Coá thïí vuång cheâo möåt chuát. Nhûng phaãi khe áo tröëng”. Nhûng taâi nghïå cao nhêët vïì sûã duång nhaåc cuå cuãa öng laåi laâ keáo nhõ. Anh em goåi tiïëng nhõ cuãa öng laâ tiïëng nhõ siïu phaâm. Daåo êëy, öng Lï vùn Ly muöën àïën xin vaâo keáo nhõ cho phûúâng haát. Nhûng khi túái, nghe thêëy tiïëng nhõ cuãa öng, àaä boã ra vïì ngay vaâ lêím bêím: “nghe tiïëng nhõ cuãa truâm Thõnh múái biïët tiïëng nhõ cuãa mònh chó laâ tiïëng keáo cûa lûâa xeã “? Vaâo nhûäng nùm 1958-1959, öng Ly laâ möåt trong vaâi cêy nhõ hay nhêët nûúác. Tiïëng nhõ cuãa öng Thõnh laâ sûå phöëi húåp haâi hoaâ giûäa nhiïìu yïëu töë. Trong àoá coá mêy nûúác bêåp bïình, coá hûúng hoa gioá buåi, tûã, biïåt, sinh, ly, yïu àûúng moân moãi... Cuäng chñnh tiïëng nhõ cuãa öng àaä khiïën möåt nûä diïîn viïn cheâo mï öng vaâ trúã thaânh vúå öng.

Àaä thaânh möåt caái lïå tònh tûá, êm thêìm vaâ maänh liïåt, cûá möîi lêìn chuêín bõ ra sên khêëu, vúå öng laåi ngoáng nhòn núi hai bïn caánh gaâ, nhòn vaâo mùæt öng, say sûa. YÁ noái: “Mònh úi, em thïë naây àaä àûúåc chûa? Öng cuäng nhòn vúå, vûâa tròu mïën vûâa coá veã kiïím tra laåi vai diïn, gêåt àêìu nheâ nheå. Coá nghôa laâ: “!Àûúåc àêëy em aå... Xinh lùæm”.

Nhûng röìi möåt buöíi, vúå öng bõ öëm trong caãnh ngheâo xú xaác Baâ öëm dai dùèng, khöng coá tiïìn thuöëc thang, chûäa chaåy. Ngûúâi nûä diïîn viïn naây



rêët mûåc yïu chöìng. Baâ baão: “Coá tiïëng nhõ cuãa anh laâ söëng àûúåc röìi... cho em nghe suöng vêåy...”. Thïë laâ öng laåi mang nhõ ra keáo àïí cho baâ vui. Öng baão laâ àïí quïn àúâi, quïn bïånh têåt. Coá àiïìu trong nhûäng giêy phuát naây, tiïëng nhõ cuãa öng caâng hay, caâng thiïët tha möåt maâu sùæc têm linh. Röìi möåt höm, baâ thêëy khoá chõu laå thûúâng. Baâ laåi muöën nghe tiïëng nhõ cuãa öng. Öng liïìn keáo “...öi...thò àöi ta... chuát nghôa... maâ...a... àeâo boâng...”. öng keáo baâi “Duyïn núå phaãi chiïìu”... Àïën nûãa chûâng thò baâ laã ài nhû möåt taâu laá uáa röìi tùæt thúã... öng buöng nhõ, öm lêëy baâ vaâ khoác: “Möång hïët ta ngûúâi phaãi biïåt nhau...”! Thïë laâ tûâ àoá öng khöng keáo nhõ nûäa. öng giêån duyïn, tuãi phêån vaâ neá traánh caái tiïëng nhõ oan nghiïåt vêån vaâo mïånh cuãa öng. Chûâng 30 nùm sau, maäi àïën nùm 1959, möåt öng baån tri kyã khuyïn öng haäy giaãi lúâi nguyïìn xûa, nùçn nò öng keáo cho nghe möåt àoaån. Öng nïí quaá, keáo möåt àoaån thêåt say. öng baån vaái: “Thûa, xin thïë laâ àuã chó cêìn trêìn ai möåt khuác ...” . Öng Thõnh rúám nûúác mùæt.

Öng Thõnh súám àaä phaãi boã quï, ra diïîn cho raåp Saán Nhiïn Àaâi (sau laâ raåp Kim Lan) úã ngoä Sêìm Cöng. Caái ngoä naây nöíi tiïëng laâ coá nhiïìu chuyïån úã Haâ Nöåi. Nhû vêåy cuäng khöng phaãi chó diïîn úã Haâ Nöåi maâ vêîn phaãi ài lûu diïîn úã nhiïìu núi. Àaä nhiïìu baâi haát cuãa öng àûúåc thu vaâo àôa haát cuãa haäng Pa theá vaâ ASIA. Ngûúâi ta ài luâng mua kyâ àûúåc nhûäng àôa cheâo cuãa keáp Thõnh vaâ àaâo Tiïm. Öng àaä soaån nhiïìu vúã cheâo vaâ laâm thêìy cheâo (nhû bêy giúâ goåi laâ àaåo diïîn). Öng àûúåc caã gaánh haát vaâ nhiïìu ngûúâi trong nghïì kñnh nïí goåi öng laâ sû phuå, laâ öng truâm Thõnh. Tuy vêåy, cuöåc söëng vêîn cûá thanh bêìn cho àïën khi öng qua àúâi. Caã cuöåc àúâi vò nghïì, öng àaä daåy döî àûúåc nhiïìu lúáp diïîn viïn cheâo cho caã nûúác. Öng àaä giuáp àúä nhiïìu cho Ban nghiïn cûáu nghïå thuêåt sên khêëu cuãa Böå Vùn hoáa trong viïåc nghiïn cûáu, giûä gòn vaâ phaát triïín nghïå thuêåt cheâo truyïìn thöëng. Tïn tuöíi öng àaä àûúåc ghi trong Baách khoa tûâ àiïín sên khêëu Liïn Xö (cuä) xuêët baãn nùm 1959 trong muåc sên khêëu Viïåt Nam.

Riïng vïì nghïå thuêåt cheâo maâ noái, öng truâm Thõnh laâ möåt “Con ngûúâi”! Viïët hoa. Sên khêëu Viïåt Nam vaâ nghïå thuêåt cheâo cuãa ta tûå haâo coá möåt nghïå nhên nhû öng truâm Thõnh.



CHÕ HOA TÊM

Daåo êëy chûâng nhûäng nùm 1942-1943, caã mêëy laâng ,Bûúãi, ngûúâi ta thûúâng hay kïí chuyïån vïì möåt nhên vêåt àùåc biïåt laâ “Mñt súâ” Hoa Têm. Söë laâ úã ngay giûäa chúå Bûúãi, dûång lïn möåt raåp haát coá tïn “Quaãng Têm San” Chuã cuãa raåp haát luác naâo cuâng huyïn naáo àoá laâ baâ Hoa Têm. Goåi noá laâ raåp caãi lûúng cuäng àûúåc maâ goåi laâ tuöìng caãi lûúng cuäng àûúåc. Vò hoå diïîn caã nhûäng tñch xûa vúái muä aáo, cên àai sùåc súä, maâ cuäng diïîn caã nhûäng tñch múái vúái nhên vêåt ùn mùåc Têy, àeo ca vaát. Raåp haát töëi naâo cuäng kñn chöî. Chuã nhêåt coá thïm möåt xuêët diïîn ban ngaây, chuã raåp thûúâng ài bïn caånh ngûúâi chöìng cuãa mònh laâ möåt anh Têy lai tïn laâ Louis Aubourg. Anh chaâng vûâa giaâu vûâa àeåp trai naây rêët kiïu haänh laâ àaä lêëy àûúåc cö àaâo haát coá taâi nùng vaâ sùæc àeåp xuêët chuáng. Anh ta àaä haå àûúåc haâng loaåt nhûäng àöëi thuã laâ nhûäng keã giaâu sang, caác quan huyïån, quan phuã treã tuöíi àïí giaânh àûúåc Hoa Têm. Viïåc quaãn lyá raåp haát, Hoa Têm giao cho öng thêìy tuöìng Nùm Nguä vaâ keáp Sinh. Haâng àïm, Hoa Têm coá vai diïîn. Àiïìu naây khöng coá khöng àûúåc. Ban ngaây, thónh thoaãng Hoa Têm vaâo laâng Yïn Thaái, àïën chúi kïët baån vúái keáp Thuyïn laâ keáp nöíi tiïëng vïì haát tuöìng. Chuã raåp Quaãng Laåc phaãi àûa ö tö vïì, àûa keáp Thuyïn ài diïîn röìi laåi traã keáp Thuyïn vïì têån nhaâ. Hoa Têm cuäng laâm quen vúái keáp Tûúác haát tuöìng úã xoám Ao Ngang vaâ öng Ninh laâ hoåa sô veä truyïìn thêìn... Hoa Têm nhêån mêëy baâ giaâ trong xoám laâ meå nuöi vaâ thûúâng coá quaâ, baánh, vaãi, nhaän biïëu caác baâ. Hoa Têm theâm tònh meå, yïu laâng Bûúãi, hay xuác àöång vaâ coá loâng thûúng ngûúâi. Nhûng khi gùåp mùåt, dên trong mêëy xoám rêët niïìm núã chaâo Hoa Têm vaâ chõ cuäng nhanh möìm nhanh miïång chaâo hoãi lïî pheáp, lõch sûå vúái moåi ngûúâi. Dên laâng Bûúãi rêët thñch xem nhûäng tñch diïîn cuãa raåp nhû: Trûúng Viïn, Quan êm Thõ Kñnh, Giang Taã cêìu hön, Tra aán Baâng Quyá Phi, Phûúng Hoa, Huyïån Trûúâng vaâ cö Cuác, Möå cö Phûúång, öng giaâ mêåt nïët, Hoa rúi cûãa Phêåt, Kiïìu... Nhûäng tñch naây hêìu nhû ai cuäng thuöåc, hoå xem ài xem laåi nhiïìu lêìn, khöng biïët chaán. Moåi ngûúâi rêët coá



caãm tònh vúái raåp Quaãng Têm ban vaâ cuäng rêët coá caãm tònh vúái chuã raåp. Hoa Têm ùn mùåc cûåc kyâ sang troång rêët “a la möët” (aâ la mo de). Nhûng moåi ngûúâi cho rùçng goåi Hoa Têm bùçng baâ thò húi giaâ. Baâ ta cûá tûng tûng, rêët treã, nhû laâ cö hoåc troâ mùæt saáng, möi tûúi vêåy. Goåi bùçng baâ khöng húåp. Anh Vuä Troång Haânh laâ em ruöåt nhaâ vùn Vuä Troång Can baão nïn goåi Hoa Têm laâ “mñt súâ” Hoa Têm. Tiïëng Anh “mñt súâ” laâ cö gaái maâ. Vaâ tûâ àoá ai cuäng goåi Hoa Têm laâ “mñt súâ” Hoa Têm. Nhû vêåy, noá coá veã hay hún, laå hún, Têy hún, tònh hún... Quaãng Têm ban àaä àûa sên khêëu àïën chúå Bûúãi, laâm naáo nhiïåt caã mêëy laâng Bûúãi. Noá ài àêìu cho sûå thaânh hònh möåt vaâi nhoám caãi lûúng vaâ kõch noái nghiïåp dû cuãa caã möåt khu vûåc sêìm uêët, àöng dên. Höìi êëy, Laåi Phuá Cûúng coân treã lùæm. öng khöng boã möåt àïm diïîn naâo cuãa raåp Quaãng Têm ban. Sau naây, öng laâ möåt nghïå Bi kõch noái vaâ diïîn viïn àiïån aãnh khaá nöíi tiïëng.

Trong nhaâ chõ Hoa Têm, trïn caác mùåt tûúâng treo la liïåt nhûäng bûác tranh thuãy maåc, tranh Taâu, chõ yïu nhûäng bûác tranh naây lùæm vaâ luön ngùæm nghña chuáng.

Hoa Têm laâ con gaái möåt gia àònh cöë nöng úã Kim Àöång, Hûng Yïn. Tûâ nhoã, cö beá àaä haát hay vaâ haát àûúåc nhiïìu laân àiïåu cheâo, tuöìng, caãi lûúng, quan hoå, haát ru... Nùm 13 tuöíi, coá gaánh haát xin cho cö àûúåc thoaát ly gia àònh, ài theo gaánh. Cö àûúåc nuöi cúm, coá nhiïåm vuå tröng treã, giùåt giuä röìi àûúåc hoåc haát, hoåc muáa. Qua vaâi nùm trúâi gioá buåi, gioång haát cuãa cö àûúåc coi laâ möåt chêët gioång quyá hiïëm. Sùæc àeåp laåi trúã nïn löång lêîy. Ai cuäng muöën laâm thên vúái cö. Cö khöng bao giúâ phaãi traã tiïìn cho nhûäng bûäa quaâ nhû kiïíu baánh cuöën, buán öëc, buán chaã... Vò bao giúâ vaâ úã àêu cuäng coá ngûúâi tranh traã tiïìn cho cö. Cö quyïët têm hoåc nghïì haát cheâo. Hoåc bêët cûá nhûäng gò cêìn cho möåt vai diïîn tûâ bêët cûá ai. Hoåc nhûäng diïîn viïn cao tuöíi. Hoåc caác baån treã. Luác naâo cö cuäng nhiïìu baån. Caã baån trai lêîn baån gaái. Nhûng baån trai nhiïìu hún. Trong àoá coá nhiïìu nhaâ vùn, nhaâ baáo, hoåa sô, thi sô... Sûác hêëp dêîn cuãa cö rêët cao. Nhûng chñnh caái taâi vaâ caái sùæc cuãa cö cuäng mang laåi cho àúâi cö nhiïìu lao àao, cay àùæng. Àúâi cö bao giúâ cuäng laâ möåt maãnh trùng khuyïët. Cö noái vêåy.

Nùm 21 tuöíi, cö àaä trúã thaânh möåt ngöi sao khöng coá àöëi thuã, ñt nhêët laâ vúái Haãi Dûúng, Hûng Yïn, Haâ Nöåi, Haâ Têy, Haâ Àöng, Bùæc



Ninh... Chõ nöíi lïn, rûåc rúä, cuöën huát trong Tuêìn Ty - Àaâo Huïë xuyá Vên giaã daåi, Thõ Mêìu lïn chuâa... Ba vai chñnh: Àaâo Huïë, Xuyá Vên, Thõ Mêìu trong kho baáu cheâo laâ àïí cho Hoa Têm diïîn. Coân coá nhûäng vai diïîn naây ra sên khêëu thò ngûúâi ta coân nhùæc àïën caái tïn Hoa Têm. Chõ noái sûã:

Kim Nham chaâng úi! Àûúâng cöng danh àaä àaânh mï maãi Nhûng tuöíi xuên coá trúã laåi bao giúã Hay tònh riïng chaâng àaä phöi pha Àïí cho thiïëp thaáng nùm moân moãi...

Ngûúâi ta khöng bao giúâ quïn àûúåc khi Hoa Têm noái lïåch röìi vùæt sang bònh thaãn:

Cau non tiïån chuäm loâng àaâo Trêìu tïm caánh phûúång, thiïëp trao cho chaâng. Tiïëng haát cuãa chõ keâm theo daáng ài túi taã, lïåch chïnh, nhûäng bûúác

ài laá ruång hoa rúi. Nhûäng bûúác ài cuãa Hoa Têm trïn sên khêëu àïìu laâ muáa caã. Nhûng úã vaâi vai diïîn khaác, nhûäng bûúác ài cuãa chõ laåi thanh thoaát maâ coá caái daáng dêëp àônh àaåc cuãa möåt caânh cêy nùång trôu quaã ngoåt. Àïën luác chõ haát àuám: “ Ta vïì xeã têëm vaán daây” Bùæc cêìu söng Caái..cho meå thêìy sang chúi.”...

Thò soáng gioá nöíi lïn aâo aâo, loâng chõ xaáo àöång vaâ traân àêìy khaát voång. Röìi laåi ngêín ngú, bêng khuêng:

Ngûúâi àêu àïën úã chuâa naây... Cöí kiïu ba ngêën, löng maây neát ngang...

Hoa Têm ngêín ngú, nöìng naân, sêìu muöån, cö àún, nhûng phêën khñch, lêng lêng.

Nhûäng maãng diïîn cuãa chõ àïìu àaä thaânh mêîu mûåc cho caác vai diïîn kïë tiïëp sau chõ. Caác trûúâng hoåc, caác lúáp huêën luyïån àïìu phaãi trñch ra nhûäng daáng neát, àöång taác phong caách haát, noái, cûúâi, cuãa chõ maâ daåy cho caác hoåc sinh. Vúái chõ, khi nhaåc nöíi lïn, tiïëng haát cuãa chõ cêët lïn theo àaä



laâm cho ngûúâi ta sung sûúáng, vui, buöìn, haáo hûác. Trong loâng ngûúâi nghe thêëy traân àêìy nûúác mùæt, tònh yïu vaâ sûå dùçn vùåt. Chñnh vò chõ haát àûúåc caã tuöìng, caãi lûúng, quan hoå, aã àaâo...nïn tiïëng haát cuãa chõ múái coá nhiïìu maâu sùæc, nhiïìu cung bêåc, àa daång vaâ thanh tên. Caác vai diïîn cuãa chõ thûúâng böìng bïình möåt haâo quang laäng maån laâm say loâng ngûúâi. Röìi vïì sau naây, àaä coá nhiïìu lúáp diïîn viïn kïë tiïëp chõ cuäng àïìu bùæt chûúác chõ, hoåc chõ maâ trònh diïîn. Nhûng cho àïën bêy giúâ (1998), vêîn chûa coá ai àaåt àûúåc àïën 8/10 cuãa chõ.

Cung àaân tònh duyïn cuãa chõ luön naáo nhiïåt, tûng bûâng àêìy ngêîu hûáng suöët tûâ thúâi treã cho àïën khi vïì giaâ chõ rêët yïu àaåi thi sô Höì Xuên Hûúng.

Coân möåt chi tiïët. Àoá laâ khi Thuã àö àûúåc giaãi phoáng, trong nhûäng ngaây àêìu, àoaân cheâo Laåc Viïåt gùåp khoá khùn vïì taâi chñnh, chõ àaä khöng ngêìn ngaåi baán ài têët caã nhûäng tû trang cuãa mònh coân laåi àïí giuáp àúä àoaân töìn taåi. Chõ àaä goáp vaâo viïåc àaâo taåo, böìi dûúäng vaâ truyïìn nghïì cho möåt loaåt diïîn viïn saáng giaá nhû Thanh Trêìm, Bñch Nhuêìn, Tuyïët Nga, Nguyïåt Nga... Hoa Têm daåy hoå tûâ viïåc vêën khùn àïën àöång taác xoâe quaåt àûa mùæt. Chõ vui loâng truyïìn laåi cho lúáp treã nhûäng ngoán nghïì bñ mêåt maâ àaáng leä ra phaãi söëng àïí buång, chïët mang theo.

Luác chõ giaâ yïëu trïn giûúâng bïånh, chõ baão: töi nùång khuác ên tònh vúái cuöåc àúâãi. Mùåc duâ cuöåc àúâi àaä laâm töi àau khöí chõ noái vêåy àûúåc vaâi tuêìn röìi ra ài vônh viïîn.



ÖNG HAI CHÊU

Khöng khñ tûng bûâng cuãa ngaây Tïët Nguyïn àaán coân Ngêìn nhû nguyïn veån. Laâng Triïìu Khuác vaâo höåi súám hún hùèn nhûäng nùm trûúác. Nùm nay, dên laâng laâm ùn coá chiïìu hûúáng khaá hún. Àïm ngaây möìng 5 thaáng giïng, hêìu nhû chùèng nhaâ naâo nguã. Hoå têët bêåt laâm cöî baân, baánh traái àïí àem ra cuáng úã ngoaâi àònh. Nhûäng àöì cuáng àoá laåi àûúåc àem têët caã vïì nhaâ sau möåt höìi hûúng thùæp vaâ chia cho caác chaáu goåi laâ löåc. Gia chuã chó laâm duyïn vúái öng Tûâ möåt àôa xöi nhoã hoùåc phêím oaãn quaã chuöëi. Viïåc cuáng baái naây khöng töën keám gò mêëy, cuäng laâ baây veä ra maâ ùn. Khoaãng 9 giúâ saáng ngaây möìng 6 thaáng giïng laâ ngaây tïë Thaânh Hoaâng. ÚÃ Triïìu Khuác, Thaânh Hoaâng cuäng laâ Vua (Phuâng Hûng - Böë Caái Àaåi Vûúng). Nhên dên rêët tûå haâo vúái nhûäng dêëu vïët vïì baäi luyïån binh cuãa Phuâng Hûng khi xûa coân lûu laåi vúái nhûäng mö, nhûäng goâ àöëng nhêëp nhö thûåc maâ múâ aão úã phña sau ngöi àònh cöí kñnh.

Sau möåt traâng phaáo nöí gioân, moåi ngûúâi trang nghiïm laâm lïî tïë Thaânh Hoaâng. Hoå mùåc nhûäng böå quêìn aáo lïî ngaây xûa nhiïìu maâu sùæc rûåc rúä, àöåi muä, ài hia, nhûäng nhên vêåt chñnh biïíu diïîn nhûäng àöång taác àûúåc khoe trûúng vúái nhûäng neát muáa chêåm chaåp vaâ keáo daâi. Ban haânh baát êm xuáng xñnh aáo “thuång maâu lam, cûá nhûäng laân àiïåu luác huâng höìn, bi ai tha thiïët luác laåi laâ doâng àúâi chaãy xuöi duyïn ngùæn núå daâi. Khoái hûúng nghi nguát, trong laân aánh saáng múâ múâ, moåi hònh aãnh vaâ maâu sùæc cuãa caác hoaânh phi cêu àöëi sún son thïëp vaâng, mêm nguä quaã, àöì tïë, nhûäng ngoån lûãa nïën v v... pha tröån laåi vúái nhau húåp thaânh möåt veã àeåp kñn àaáo huyïìn bñ, sûúng khoái... thêåt khoá taã.

Ngoaâi sên àònh, dûúái chên chiïëc cöåt cao treo laá cúâ nguä sùæc vúái nhûäng miïëng lûúäi höí maâu trùæng baåch phêët phú. Àoá laâ möåt cöng baáo vïì ngaây lïî höåi. Cuäng chñnh dûúái caái cöåt cúâ sún àoã êëy coá möåt àöi nam nûä nùæm lêëy tay nhau thêåt chùåt, tûúãng chûâng nhû khöng thïí naâo rúâi nhau ra



àûúåc. Hoå laåi húi ngaã thên vaâo nhau. Hoå nhòn nhau nhû muöën quïn caã àêët trúâi. Caái trûúâng àoaån naây diïîn ra quaá lêu àaä laâm cho nhûäng ngûúâi úã phña ngoaâi boã caã xem gaâ choåi vaâ àêëu vêåt maâ àïí mùæt nhòn vïì phña hoå. Àöi nam nûä àaä trúã thaânh hai nhên vêåt nöíi bêåt, hiïëm coá. Böën thanh niïn nam nûä cûúâi röån lïn, xön xao baân taán vúái nhau, chó troã. Àaám àöng trúã nïn nhöån nhõp. Hoå vêîn cûá nùæm chùåt lêëy cöí tay nhau nhû súå möåt trong hai ngûúâi seä bay ài àêu mêët, mùåc nhûäng tiïëng xò xaâo nhûäng aánh mùæt chêm choåe tûâ böën phña àûa túái. Hoå chùèng biïët trúâi àêët laâ gò nûäa. Maâ laåi coá veã möîi luác caâng say sûa hún.

Ngûúâi àaân öng chûâng 70 tuöíi, mùåc aáo the, khùn nhiïîu. Öng söëng bùçng nghïì khaãm trai vaâ nghïì laâm thao, may vaâ laâm caã kiïíu aáo baâo röìng phûúång, muä maäng, hia duâng cho diïîn viïn cheâo, tuöìng. Thónh thoaãng, coá möåt àúåt gioá nhúá nhung quaá khûá naâo àoá àem laåi öng laåi gêëy mêëy cung àaân nguyïåt hoùåc haát mêëy baâi quan hoå. Gioång haát cuãa öng trong treão, tûúi maát vaâ maånh meä nhû caái höìi coân treã. Tïn öng laâ Hai Chêu úã xoám Cêìu. Ngûúâi àaân baâ khoaãng trïn saáu mûúi tuöíi, mùåc aáo daâi, quêìn àen, chñt khùn nhung. Baâ tïn laâ Nùm Diïåu úã xoám Haå Long Giang vuâng Lim. Ngûúâi àaân baâ naây thuöåc loaåi maâ moåi ngûúâi cho rùçng hoå coá àïën caái tuöíi 60 chùng nûäa vêîn coân xuên sùæc.

Hoå quen nhau tûâ caái thuãa mûúâi taám àöi mûúi khi caã hai cuâng söëng úã vuâng Lim vaâ ruã nhau ài haát quan hoå hïët laâng naây àïën laâng khaác trong suöët thaáng giïng.

Hoå laâ nhûäng võ liïìn anh liïìn chõ àûúåc kñnh nïí. Hoå yïu nhau trong suöët thúâi gian daâi nhûng khöng lêëy àûúåc nhau. Thïë röìi, cuöåc àúâi xö àêíy, keã Bùæc ngûúâi Nam, naâng úã laåi Laång Giang vúái chöìng con, chaâng phiïu baåt sang Triïìu Khuác. Vaâ tûâ mêëy nùm nay, hoå àaä àùåt ra caái lïå àûúåc chêëp haânh möåt caách nghiïm chónh vaâ trang troång. Cûá haâng nùm, ngaây 6, 7 thaáng giïng, baâ Nùm Diïåu sang Triïìu Khuác dûå höåi àònh, laâ thûúång khaách cuãa öng Hai Chêu. Ngaây 13, 14 thaáng giïng, öng Hai Chêu laåi túái höåi Lim thùm baâ Diïåu vaâ möåt söë liïìn anh liïìn chõ, baån höìi trai treã.

Nùm nay, cuäng nhû moåi nùm, öng Hai Chêu àaä chuêín bõ àoán baån tûâ mêëy höm trûúác. öng àaä daânh riïng möåt chiïëc nhêîn vaâng möåt àöìng cên



àïí àeo vaâo ngoán tay run rêíy cuãa baâ Nùm Diïåu laâm quaâ. Àêy laâ thaânh quaã cuãa sûå cöë gùæng laâm luång vaâ sûå tiïët kiïåm cuãa öng. Öng cho rùçng nhêët àõnh öng phaãi tùång baâ moán quaâ àoá. Nïëu khöng, öng seä vö cuâng xêëu höí vïì caái sûå ,”Tu mi nam tûã” cuãa öng - öng noái thïë.

Hoå vêîn àûáng vúái nhau möåt laát nûäa nhû hai pho tûúång röìi dùæt nhau rúâi khoãi àaám àöng, ài qua möåt löëi nhoã loanh quanh eo àiïím nhûäng rùång cuác têìn. Hoå vêîn nùæm tay nhau bûúác cao bûúác thêëp vïì xoám Cêìu. Hoå chó biïët coá nhau vaâ khöng àïí yá àïën bêët cûá caái gò hoùåc ngûúâi naâo úã quanh hoå. Bûúác vaâo nhaâ, hoå rúâi tay nhau. Vêîn nhûäng cùåp mùæt nhòn nhau khöng rúâi. öng Hai Chêu chó cho baâ Nùm Diïåu xem hoân non böå, mêëy chêåu lan, nhûäng cêy caãnh àûúåc tóa, uöën theo nhûäng thïë rêët cêìu kyâ vaâ nïn thú, chiïëc löìng chim lïn nûúác coá hai con baåch yïën nhaãy nhoát... Têët caã àïìu laâ nhûäng taác phêím taâi hoa cuãa öng Chêu, öng luön hoãi:

- Baâ coá thñch khöng? - Thñch. Öng laåi dùæt baâ Nùm àïën gêìn hai cêy si, möåt cao möåt thêëp àûáng

caånh nhau maâ ngaã nghiïng nhû àang trong cún gioá maånh. öng baão: - Baâ naây, àêy laâ cêy coá caái daáng “Ngûúâi úi ngûúâi úã àûâng vï”ì. Töi àaä

àûa nhûäng tiïëng haát cuãa chuáng mònh vaâo hai caái cêy naây àêëy. Baâ coá thñch khöng?

- Cûá phaãi hoãi maäi! Öng Hai Chêu hiïån giúâ àang úã àêy. Gian nhaâ beá nhoã nhûng goån

gaâng, coá vûúân, coá caãnh, öng söëng möåt mònh. Vúå öng àaä mêët tûâ lêu. Hai àûáa con trai àaä ú ã riïng vaâ ài àêy ài àoá luön. Nghe àêu hoå laâm ùn cuäng khêëm khaá. Öng pha traâ coá cho thïm mêëy nhaánh ngêu mûa thu vaâo röìi múâi baâ Diïåu:

-Baâ uöëng ài. Möåt nùm múái laåi gùåp nhau. Quyá quaá. Thêåt vö giaá. Thïë naâo, coá vêët vaã khöng? Trúâi úi Mêëy trùng cuäng khuyïët mêëy hoa cuäng taân... Nhûng thöi, gùåp nhau laâ bao nhiïu ûu phiïìn tan biïën hïët – öng noái nhaát gûâng vaâ nhû thïí àang khoác.



Öng Hai Chêu vaâ baâ Nùm Diïåu nùæm tay nhau. Thêåt laâ tònh yïu khöng coá tuöíi, say àùæm, cuöìng si vaâ múâ aão. Àoá laâ tònh yïu àñch thûåc. Caã hai ngûúâi, hoå khöng noái nhiïìu vïì tònh yïu, cuäng khöng kïí lïí daâi doâng, phuâ phiïëm. Hoå chó biïët coá nhau.

Thêåt laâ may mùæn cho töi laâ möåt nhaâ baáo luön sùn àuöíi nhûäng chuyïån vui buöìn êm thêìm maâ maänh liïåt xaãy ra úã khùæp núi àïí dûå trûä cho caái niïìm vui quaá ngheâo naân cuãa töi. Töi àaä tòm moåi caách laâm quen vúái öng Hai Chêu. Sau nhiïìu lêìn qua laåi vúái nhau, öng coi töi nhû laâ ngûúâi baån thên àïí thöí löå nöîi niïìm. Öng kïí chuyïån böì cuäng chùèng rêìy la töi àiïìu gò möîi khi töi toâ moâ vùån veåo moåi chi tiïët. Coá höm töi vaâo àïì:

“Haát quan hoå laâ haát vïì tònh yïu. Caác taác giaã phûúng Têy cho rùçng haát quan hoå laâ möåt loaåi ca haát dên gian, àêìy chêët phong tònh, àêìy caái àeåp. Noá ùn nhêåp vúái tiïëng haát cuãa nhên loaåi. Hoå khöng mêëy àaã àöång àïën cuöåc söëng cuãa caác liïìn anh liïìn chõ. Nhûng möåt söë nhaâ nghiïn cûáu cuãa ta, hoå cûá bùæt chûúác nhau maâ viïët quanh ài quêín laåi möåt vaâi chi tiïët. Naâo laâ caác liïìn anh liïìn chõ quan hoå khöng lêëy nhau. Haát àïí vui xuên, tònh baån cuãa hoå thêåt trong saáng, àûáng àùæn, khöng bao giúâ xaãy ra caái goåi laâ trai gaái. Hoå kñnh troång nhau, quyá mïën nhau, chó giûä úã mûác tònh baån v.v... Töi thêåt suy nghô vïì caái khoaãn naây lùæm”.

Öng liïìn noái ngay: “Chuáng töi quyá nhau, tònh yïu cuãa chuáng töi trong saáng. Vêng” Öng böîng nhoãm dêåy, noái to lïn nhû trong möåt cuöåc tranh caäi vaâ coá caái veã cûãa quyïìn:

- Coân thò vûát, vûát hïët nhûäng lúâi noái àoá ài cho töi. Chuáng töi laâm ùn vêët vaã àïí àuã cúm ùn aáo mùåc. Chuáng töi haát laâ chuáng töi yïu àêëy. Coá yïu múái haát. Haát cho mònh, cho ngûúâi mònh yïu, cho ngûúâi mònh àang khaát khao. Haát àïí toã tònh àêëy.

Vêng, öng noái coá lyá. - Noá phong tònh àêëy! Naây nheá:

“Cöí tay em vûâa trùæng laåi vûâa troân Àaä cho ai göëi nïn moân möåt bïn...”



Chuáng töi haát vaâ haâng ngaây chuáng töi laâm nöng nghiïåp vaâ nghïì thuã cöng, trao àöíi buön baán. Chuáng töi haát àûúåc moåi ngûúâi yïu quyá vaâ cung phuång ùn uöëng, phñ töín. Nghôa laâ tiïëng haát cuãa chuáng töi phaãi hay àïí coá ngûúâi nghe, coá khaách haâng, coá löåc... Chuáng töi haát baâi “Luáng liïëng”, röìi àïën baâi “Vaâo chuâa chaãi chiïëu ra”, coá cêu “Muöën kïët a phuá lúåi tònh laâ nhên ... duyïn...” thïë khöng phaãi laâ roä raâng thanh thiïn baåch nhêåt têët caã röìi aâ. Giúâi sinh ra thïë maâ...

- Vêng! Vêng! - Chuáng töi tònh tang àêëy. Anh tònh tang, aã tònh tang. Coá àiïìu laâ xaä

höåi coân phong kiïën, xaä höåi muöën kñn àaáo, chuáng töi nïn kñn àaáo. Chuáng töi tònh tang rêët mûåc. Laåi coân caái cêu “Yïu nhau cúãi aáo cho nhau” û ? Chuáng töi haát nhû sau: “Yïu nhau...” nghó möåt laát, àïën hai tûâ “cúãi aáo” laåi nghó möåt laát, röìi múái àïën : “cho nhau”? Nhû thïë laâ coá nghôa lùæm àêëy. Anh cúãi aáo cho aã, aã laåi cúãi aáo cho anh. Vïì àïën nhaâ, caã hai bïn àïìu noái döëi caã àêëy ” Àoá laâ lúâi noái döëi cho pheáp...

Öng yïn lùång möåt phuát, túåp möåt húáp rûúåu. Trong loâng öng chan chûáa nhûäng àiïìu muöën noái ra. Chuáng cûá tranh nhau àïí àûúåc thöí löå àïën nöîi laâm cho öng luáng tuáng. Öng nhû bõ öëp àöìng. Öng liïìn haát lïn baâi: “ Ngöìi tûåa maån thuyïìn” vaâ ,Coân duyïn “ vúái lúâi ca cuãa caái thuúã xa xûa... Töi cuäng caãm àöång àïën ngaåc nhiïn vaâ khöng ngúát lúâi khen öng. Quaã thûåc, öng haát quaá hay. Töi chûa bao giúâ àûúåc nghe ai haát quan hoå hay àïën nhû vêåy, mùåc dêìu töi àaä àûúåc nghe haát hai baâi àoá khöng biïët bao nhiïu lêìn röìi. Töi hoaân toaân coá thïí caãm nhêån àûúåc thïë naâo laâ möåt baâi quan hoå hay Töi laåi caám ún öng nhiïåt liïåt. Öng hïën gaåt ngay ài vaâ caâng haâo hûáng hún.

- Trong mêëy chuåc nùm nay, töi chûa thêëy gioång haát naâo àõch àûúåc vúái gioång Nùm Diïåu cuãa töi. Kïí cuäng coá àöi ba tay khaá àêëy. Nhûng hoå haát vêîn coân chûa “ngon”. aâ, maâ noái àïën caái “ngon” cuãa àúâi ngûúâi thò phaãi kïí àïën nhûäng yá kiïën maâ caác võ àaân anh cuãa chuáng töi cho laâ: “Cau phúi taái, gaái àoaån tang, chim ra raâng, gaâ nhaãy öí” vaâ cúm chñn túái, caái göìng non, gaái möåtcon, gaâ maái gheå ” ... Àêëy ! ... Haát quan hoå cuäng phaãi haát sao “ngon” nhû vêåy.



Töi coân coá nhiïìu lêìn tiïëp chuyïån vúái öng Hai Chêu vïì nhûäng chuyïën ài haát quan hoå lûu àöång cuãa öng vúái caác hïën anh hïën chõ, vïì cuöåc àúâi coá phêìn phùèng lùång maâ söi nöíi cuãa öng, nhûäng cêu chuyïån vïì böën mûúi chñn laâng quan hoå, vaâ nhêët laâ nhûäng cêu chuyïån gêìn nhû huyïìn thoaåi vïì baâ Nùm Diïåu cuãa öng ... Têët caã àuã àïí viïët thaânh möåt têåp saách daây lûu truyïìn cho thïë hïå sau, gúåi nhúá vïì möåt con ngûúâi, möåt cuöåc àúâi gùæn liïn vúái tiïëng haát quan hoå.



TRUÁC QUYÂâNH

Truác Quyânh ngûúâi nhoã nheå, cên àöëi, mùæt sêu, long maây laá liïîu, muäi doåc dûâa. Chõ laâ nhan sùæc möåt thúâi. Cuöëi nùm 1946, Truác Quyânh àoáng vai Phöìn Y trong Löi Vuä, coá hai buöíi thöi nhûng cuäng àuã cho ngûúâi xem trêìm tröì khen ngúåi àïën têån bêy giúâ. Luác êëy, Truác Quyânh múái coá 20 tuöíi. Ngûúâi ta caám ún trúâi àêët vaâ cuöåc àúâi àaä cho sên khêëu Viïåt Nam coá àûúåc Truác Quyânh.

Vai Phöìn Y laâ möåt vai rêët khoá àoáng. Noá nùçm goån trong viïåc thaânh cöng hay thêët baåi cuãa möåt vúã kõch lúán Nhûng Truác Quyânh àaä thaânh cöng rûåc rúä. Nhûäng ngûúâi coá may mùæn àûúåc xem vai Phöìn Y do caác diïîn viïn Bùæc Kinh, Thûúång Haãi àoáng cuäng phaãi cöng nhêån Phöìn Y núi Truác Quyânh khöng thua keám chuát naâo, maâ coân húåp lyá, duyïn daáng hún laâ khaác. Vúái Truác Quyânh, vai Phöìn Y àaä trúã nïn quyá phaái, sùæc saão, daâo daåt soáng bïn trong, kiïu sa, theâm khaát, vûâa cao caã vûâa nhuåc duåc, chên tònh maänh liïåt, giaâ dùån maâ non tú. Ngûúâi ta goåi ngay chõ laâ ngöi sao, laâ diïîn viïn phi phaâm. Sau buöíi diïîn, caã sên khêëu àêìy hoa cho Truác Quyânh. Sao maâ nhiïìu hoa thïë. Cho àïën ngay höm nay, töi chûa thêëy bêët cûá möåt buöíi biïíu diïîn naâo maâ möåt diïn viïn àûúåc tùång nhiïìu hoa àïën nhû vêåy. Ngûúâi ta mï Truác Quyânh vaâ söë ngûúâi àoá àïëm khöng xuïí. Taâi nùng cuãa Truác Quyânh khöng phaãi tûå nhiïn maâ coá. Noá chùèng xuêët hiïån tûâ söë 0 maâ núã ra laâ sung maän, veån toaân hêëp dêîn, àêìy ma lûåc. Noá huát nhûåa vaâ àûúåc tûúái tùæm tûâ cuöåc söëng àêìy thùng trêìm, àöåt biïën, nhiïìu mêu thuêîn, vûâa àúâi vûâa àaåo... maâ rêët nghïå sô cuãa baâ meå taâ; sùæc. Truác Quyânh ham mï nhiïìu thïí loaåi nghïå thuêåt vaâ àoáng kõch tûâ beá.

Trong khaáng chiïën, chõ ài biïíu diïîn úã nhiïìu vuâng. Tñnh ra, chõ biïíu diïîn úã ngoaâi tiïìn tuyïën nhiïìu hún úã nhaâ haát. Àöi khi diïîn ngay bïn mêm phaáo. Chõ sùæm àûúåc nhiïìu loaåi vai. Têm traång caâng phûác taåp caâng diïîn àûúåc “lïn maâu laâm nïn nhûäng hònh tûúång khöng thïí quïn àûúåc. Nhûäng



vai nöng dên, ngûúâi meå... cuãa chõ àûáng lïn roä neát, coá hònh haâi, têm traång, coá tuyïn ngön cuãa ngûúâi phuå nûä Viïåt Nam kiïn cûúâng vaâ nhên hêåu. Àoá laâ nhûäng vai chñnh cuãa chõ trong “Meå Lïånh giûä luáa”, “Caái voäng”, “Dûúái chên thaánh giaá”, traã con töi àêy ? Nöîi àau tinh thêìn cuãa ngûúâi meå mêët con trong vúã “Traã con töi àêy” àaä àûúåc vêåt chêët hoáa, nhû coá thïí súâ moá àûúåc. Nöîi àau trúã nïn hiïån diïån, maänh liïåt vaâ khuãng khiïëp. Khaán giaã vöî tay laåi kïu lïn “Phöìn Y Phöìn Y..:”

Vò yïu cêìu cuãa caác mêm phaáo, àöi khi chõ àaãm àûúng cöng viïåc biïíu diïîn cuãa caác diïîn viïn muáa vaâ diïîn viïn haát. Chõ biïíu diïîn àùçm thùæm, àam mï, vûâa thûåc vûâa aão vaâ cuäng àûúåc liïåt vaâo nhûäng diïîn viïn muáa, haát haâng àêìu.

Hoâa bònh trúã laåi , trong vúã “Nhûäng ngûúâi úã laåi” , chõ àoáng vai Ngoåc Cêìm vúái têm traång röëi búâi, phûác taåp. Chó coá chõ àoáng vai chñnh naây. Khöng coá diïîn viïn “Àuáp” Sau àoá, chõ coá möåt loaåt vai thaânh cöng nhû “chõ Hoâa” trong vúã Chõ Hoâa Panova trong “Liuba “ (khöng tòm àûúåc vai àuáp). ÚÃ vúã kõch àöì söå naây, vai chñnh cuãa chõ thïí hiïån möåt têm höìn Nga, rêët Nga maâ àaåo diïîn Vasiliep phaãi thûâa nhêån: thuêìn khiïët, sêu lùæng, tinh tïë möîi cûã chó, daáng àiïåu cuãa chõ àïìu nöìng naân chêët taåo hònh. Àaåo diïîn Vasiliep laåi noái: “Thaânh cöng cuãa Truác Quyânh trong “Liuba” khöng chó àaánh dêëu taâi nùng vaã sûå trûúãng thaânh cuãa Truác Quyânh maâ coân àaánh

dêëu sûå raång rúä cuãa sên khêëu Viïåt Nam. Sau àoá, chõ laåi àoáng tiïëp Lêm Nhô Nhaân trong “Àûáng gaác dûúái aánh àeân nï-öng”, vúå giaáo sû Hoaâng trong vúã “ Giaáo sû Hoaâng”, Lia trong “Platon” , baâ meå trong “Tay suáng dên quên”, baâ giaáo trong , “Meå vaâ nhûäng ngûúâi con” Ma ria Jlitrina trong “Khuác thûá ba bi traáng”, baâ Pio trong “Sang söng”.

Chõ coân thaânh cöng khi vaâo vai meå Nuái trong böå phim , “Àûúâng vïì quï me å”? Chõ chùèng nhûäng chûáng toã khaã nùng cuãa mònh maâ coân coá loâng quaã caãm, hy sinh cho nghïå thuêåt. úã nhûäng pha diïîn nguy hiïím, àaåo diïîn àïì nghõ cho ngûúâi khaác àoáng thay, nhûng chõ khöng chõu vaâ àïì nghõ chñnh mònh àûúåc àoáng àïí thïí hiïån töët hún. Chõ àaä phaãi vêåt löån vúái möåt con baåc giï to lúán, hung dûä, chõu àûång nhûäng miïëng ngoaåm thûåc sûå cuãa



noá. Chõ àaä vûúåt qua nhûäng pha nhû vêåy vúái loâng duäng caãm cuãa möåt chiïën sô àïí àaåt àûúåc caái àeåp thùng hoa cho nhûäng thûúác phim.

Truác Quyânh rêët dïî xuác àöång. Nhûng cuäng rêët biïët truyïìn nhûäng xuác àöång àoá túái ngûúâi xem. Möîi lêìn chõ nhêån möåt vai diïîn hoùåc möåt kõch baãn phim naâo chõ àïìu cho àoá laâ möåt lêìn “sú tuyïín” àöëi vúái möåt möëi tònh möëi tònh sên khêëu.

Trong saáng taåo nghïå thuêåt, Truác Quyânh luön muöën àaåt àïën muåc àñch cuãa sûå cao caã. Chõ coá tinh thêìn traách nhiïåm vaâ möåt sûå say mï khöng nguöi. Chõ hoåc têåp úã saách, úã baån beâ xung quanh àïí àaåt àïën sûå hoaân thiïån cuãa gioång noái, daáng ài, caách àûáng laâm sao cho tiïëng cûúâi tiïëng khoác coá àûúåc caã kyâ hoa dõ thaão àïí dinh dûúäng tinh thêìn cho con ngûúâi. Laâm àûúåc nhû vêåy, Truác Quyânh àaä laâ möåt nghïå sô thûåc sûå caã vïì nghôa àen lêîn nghôa boáng.

Cho àïën giúâ, Truác Quyânh àûúåc kïí nhû laâ möåt trong nhûäng nûä nghïå sô kõch noái haång nhêët. Maâ nhûäng nghïå sô haång nhêët chó coá thïí àïëm trïn àêìu ngoán tay.

Sên khêëu Viïåt Nam laâ möåt phêìn quan troång trong nïìn vùn hoáa - nghïå thuêåt Viïåt Nam àöåc àaáo vaâ àa daång. Thêåt thiïëu soát khi noái àïën sên khêëu Viïåt Nam maâ khöng nhùæc àïën Truác Quyânh. Àoá laâ hiïån thên cuãa möåt nghïå sô cao caã, àeåp àeä, xa xöi, mong manh, àún cöi vaâ bñ êín. Trong àúâi thûúâng, Truác Quyânh khiïm töën, yïu quyá moåi ngûúâi, giaãn dõ, khöng öìn aâo, khöng àoâi hoãi nhiïìu, khöng bon chen, cêìu caånh, möåt têm höìn nhiïìu ûúác voång. Chõ ra ài thanh thaãn nhû möåt chiïëc laá diïîn viïn lòa caânh sên khêëu. Caã caái cêy sên khêëu rung lïn thûúng tiïëc vaâ nhêån chuát phêìn àoáng goáp cuãa chõ àïí laåi.

Chõ thñch cêu noái cuãa Cúrian Chandra, nhaâ vùn kiïåt xuêët cuãa ên Àöå: “Töi hûúáng vïì möåt böng höìng vaâ möåt ngoån lûãa maâ khöng bao giúâ töi vúái túái ”...



CON GAÁI HAÂ NÖÅI.

Cuäng khöng hiïíu sao Haân laåi yïu Oanh vaâ àûúåc Oanh chêëp nhêån. Sau khi hoå cûúái nhau, cuöåc söëng gùåp nhiïìu khoá khùn. Meå Haân mêët súám, luác Haân 18 tuöíi anh ài böå àöåi 8 nùm , röìi xuêët nguä vïì vúái gia àònh, Oanh chùm soác Haân moåi rùåt àïën mûác Haân khöng chï vaâo àêu àûúåc. Vúå anh coá taâi nùng, caác baån beâ khen Oanh nûác núã. Thïë röìi, hoå coá nhiïìu aão tûúãng trong cuöåc söëng. Caã hai àïìu coá trònh àöå àaåi hoåc. Nhûng vúái thûåc tïë cuöåc söëng trong gia àònh cuâng vúái chöìng, àöi luác Oanh trúã nïn mïåt nhoåc vö cuâng. Naâng tiïìu tuåy ài àöi phêìn. Àûáa con trai ra àúâi laåi hay öëm yïëu àaä vaåch ra möåt sûå ngùn caách giûäa hai vúå chöìng. Naâo nhiïåm vuå vúái cú quan naâo nhûäng cöng viïåc coá tïn vaâ khöng tïn vêy lêëy Oanh àïën ngaåt thúã laâm cho töí êëm gia àònh trúã nïn giaá laånh. Oanh khöng hiïíu àûúåc rùçng chöìng naâng rêët yïëu àuöëi trûúác nhûäng khoá khùn. Traái tim vaâ têëm loâng cuãa anh khöng chõu nöíi sûå thûã thaách phuä phaâng cuãa cuöåc söëng.

Àûáa con trai lúán lïn, Oanh múái raãnh tay, têåp trung moåi cöë gùæng chùm soác, giuáp àúä chöìng. Chõ mang àïën cho chöìng sûå nöìng êëm, ïm àïìm, dõu daâng vaâ vúái têët caã nhûäng gò cêìn coá úã möåt ngûúâi vúå. Nhûng hònh nhû àaä húi muöån. Anh ta àaä thay àöíi. Anh ta khöng coân quyïën luyïën Oanh nhû trûúác. Anh àaä nhòn Oanh vaâ gia àònh vúái con mùæt laånh luâng. Do vêåy, moåi cöë gùæng cuãa Oanh àaä bõ loaäng ài. Anh ta cuäng rêët lyá trñ vaâ cûå tuyïåt möåt vaâi trûúâng húåp bõ caám dö búãi nhûäng cö gaái treã, àeåp. Anh trúã nïn noáng naãy vaâ hay caáu gùæt. Vúå chöìng anh luön caäi nhau. Caã hai bïn àïìu khöng chõu ngöìi xuöëng noái chuyïån chên thaânh. Tònh traång naây dêîn àïën viïåc anh “dñnh” vaâo voâng tay cö vúå àeåp cuãa möåt anh cöng chûác haång thêëp. Biïët àûúåc chuyïån naây, Oanh vûâa tûác giêån vûâa àau buöìn. Sûå àau àúán cûåc àöå naây laâm cho Oanh bûâng tónh, nhêån ra chên tûúáng cuãa sûå viïåc. Oanh khöng khoác nûäa, khöng ra khoãi nhaâ mêëy ngaây liïìn, naâng kinh ngaåc vaâ thêëy baãn thên mònh cuäng chõu traách nhiïåm vïì viïåc thay loâng àöíi



daå cuãa Haân. Nhòn laåi mêëy nùm trúâi chöìng úã nhaâ thò àau àêìu, chöìng ài xa thò àau loâng. Hoå àaä , “kiïu” vúái nhau, duâng thaái àöå “laånh” àöëi xûã vúái caái

laånh. Hoå khöng biïët tònh yïu laâ gò. Trûúác hïët, Oanh lêëy têëm loâng ngûúâi vúå, quan têm àïën chöìng vúái

mûác töëi àa. Oanh ngêíng cao àêìu, quyïët têm keáo chöìng trúã laåi vúái gia àònh. Oanh phaát hiïån ra chñnh mònh. Naâng thïí hiïån caái àeåp bïn trong lêîn bïn ngoaâi cuãa mònh, sùén saâng lùæng nghe yá kiïën cuãa chöìng. Àoá laâ caã möåt giai àoaån cöë gùæng gian khöí. Oanh tin vaâo möåt vaâi súåi thuêìn khiïët vöën coá cuãa chöìng seä khöng laâm cho mònh thêët voång.

Quaã nhiïn, trong böëi röëi, mï loaån, Haân trúã laåi vúái Oanh. Naâng tön troång sûå tûå tin cuãa chöìng, khöng noái thùèng maâ viïët cho chöìng mêëy laá thû daâi. Trong thû, naâng phên tñch nheå thaái àöå laånh nhaåt cuãa chöìng vaâ thûâa nhêån sûå thiïëu traách nhiïåm cuãa mònh. Naâng cuäng nhùæc laåi nhûäng kyã niïåm tûúi àeåp trong thúâi gian àaä qua. Xem xong thû, chöìng Oanh thöët lïn “!laânh laâm gaáo, vúä laâm möi” Vaâ Coá yá àõnh ly hön. Anh ta khöng ngúâ Oanh noái coá tònh coá lyá, laåi röång lûúång khoan dung àïën vêåy. Anh ta baão: “trong chiïën tranh laånh, caã hai ngûúâi cuâng khöí”. Höm àoá, hoå nùçm bïn àûáa con trai hai baân tay hoå gùåp nhau, nùæm lêëy nhau. Hoå cuâng khoác vúái nhau. Thïë laâ gûúng vúä laåi laânh.

Mêëy nùm sau, chùèng biïët cuöåc àúâi xö àêíy thïë naâo, gûúng laânh laåi vúä. Töi gùåp Oanh úã möåt quaán caâ phï. Oanh àaä 60 tuöíi. Naâng nhanh nheån, sang troång vaâ àeåp Tröng Oanh chó nhû ngûúâi trïn 40 tuöíi thöi. Ngûúâi chöìng cuä cuãa cö , anh ta ên hêån cö àún àïën baåc trùæng caã àêìu Con trai cuäng àïën thùm Oanh sau nhûäng chuyïën ài cöng taác daâi ngaây àïí àûúåc öm chêìm lêëy meå. Oanh khaá nöíi tiïëng, daåy tiïëng Anh vaâ tiïëng Phaáp. Naâng coân laâm caã viïåc nghiïn cûáu vùn hoaá dên gian. Coá nhiïìu ngûúâi àïën xin àûúåc lêëy Oanh, trong àoá coá caã nhûäng ngûúâi traåc 40 tuöíi cuäng àïën cêìu hön. Oanh khöng nhêån lúâi ai caã. Töi mûâng cho Oanh vaâ khen: “Em thêåt àêìy nghõ ]ûåc”. Mùæt Oanh aánh lïn möåt niïìm vui sùæc saão vaâ baão: “Em laâ con gaái Haâ Nöåi maâ”...



NHUNG

Höm êëy trúâi mûa phuân. Sau khi phaãi vêët vaã hêìu haå mêëy ngaây trúâi liïìn trong cöng viïåc böëc möå ngûúâi baâ nuöi, Nhung àûúåc thû thaã möåt chuát. Caác cö, baác hoå haâng vïì dûå lïî chuêín bõ trúã vïì Haâ Nöåi. Nhung chúåt nghô mònh cêìn phaãi ra Haâ Nöåi. Caái laâng quï beá nhoã naây khöng giuáp gò cho cuöåc söëng sau naây cuãa mònh. Nïëu ra Haâ Nöåi coá bõ khöí súã gò chùng nûäa thò cuäng khöng sao caã, Nhung quen röìi. Cuäng chùèng coá gò maâ mêët. ÚÃ àêy, Nhung chó laâ àûáa con nuöi cuãa öng Caã. Meå Nhung laâ ngûúâi ngheâo khöí, hêìu haå gia àònh hoå Nguyïîn. Meå Nhung ài laåi kñn àaáo vúái öng Caã maâ sinh

ra Nhung. Têët caã êm mûu laâ do öng Caã xïëp àùåt, sao cho coá àûúåc möåt àûáa con trai. Ngúâ àêu laåi laâ gaái. Öng khöng cöng nhêån Nhung laâ con öng maâ chó nhêån laâm

con nuöi. Ñt lêu sau, öng Caã vaâ meå Nhung àïìu chïët Nhung laâm con nuöi cuãa em trai öng Caã.

Trong àaám ngûúâi vïì Haâ Nöåi, coá möåt öng chuá hoå xa, ùn mùåc baãnh bao, chaãi chuöët. Hùæn goáa vúå vaâ coá veã lùèng lú ra mùåt. Nhung àïì nghõ àûúåc ra Haâ Nöåi vúái hùæn.

Hùæn mûâng quyánh lïn nhû bùæt àûúåc cuãa, hûáa seä cho Nhung úã gian dûúái cuâng vúái con gaái hùæn. Nhung seä àûúåc hùæn cho ài hoåc thïm vò Nhung rêët thöng minh. Tiïìn nong thò hùæn nhiïìu. Hùæn noái vúái em öng Caã möåt vaâi cêu trõch thûúång vaâ löi àûúåc Nhung ra Haâ Nöåi. Àïën nùm Nhung lïn mûúâi baãy tuöíi. Nhung yïu möåt chaâng trai úã phöë H. gêìn nhaâ, tïn laâ Vùn. Gia àònh naây kïnh kiïåu, coá chuöng àiïån vaâ nuöi choá Têy. Öng chuá nuöi cuãa Nhung rêët gheát Vùn? khöng muöën cho Vùn ài laåi vúái cö chaáu. Öng coi Nhung nhû möåt gioâ lan Baåch Ngoåc cuãa riïng mònh. Chó mêëy tuêìn sau, Vùn lêëy möåt cö gaái xêëu xñ nhûng laâ con cûng cuãa möåt öng caán böå cao cêëp. Vùn cêìn ài nhiïìu nûúác vaâ thùng quan tiïën chûác nhanh. Nhung rêët



cay àùæng nhûng coá àöëi saách ngay. Nhung liïìn xûng hö chuá chaáu vúái möåt öng baån múái cuãa öng chuá nuöi. öng naây àêìy àuã sûác maånh vaâ tñch cûåc xin cho Nhung ài hoåc têåp taåi Àûác, bêët chêëp sûå êëm ûác cuãa öng baån thên. Thò ra, loâng töët cuãa hoå àïìu vuå lúåi caã nhûng laåi nguåy trang bùçng nhiïìu caách. Nhung àaä thêëy àûúåc giaá trõ cuãa mònh. Ngûúâi meå khöën khöí cuãa Nhung àaä kiïën taåo ra àûúåc möåt àûáa con xinh àeåp bùçng nhûäng maãnh vuån naát cuãa àúâi mònh. Sang nûúác ngoaâi, ngoaâi nhûäng chûúng trònh bùæt buöåc ra, Nhung say sûa hoåc thïm vïì hoaá trang, trang àiïím, laái ötö vaâ hoåc vö thuêåt. Hoåc àûúåc gêìn hai nùm, Nhung xin vïì nûúác. Thïë laâ Nhung vïì Haâ Nöåi, tûá cöë vö thên. Caác võ cha chuá, anh em húâ àïìu toã ra thên tònh, sùn soác Nhung. Hoå àïìu coá möåt yïu cêìu giöëng nhau. Hoå àïìu muöën “xúi taái”, “xaâo khö”, “xaâo ûúát” Nhung. Chùèng ai laâ khöng coá caái êm mûu àen töëi êëy. Kïí ra, nïëu trong söë hoå coá àûúåc möåt ngûúâi taâi ba, thöng minh, lõch thiïåp vaâ thöng kim baác cöí thò Nhung cuäng “cho xong ngay”. Nhûng may quaá hoå chó laâ nhûäng phûúâng giaá aáo tuái cúm khöng hún khöng keám. Nhung tûâ giaä têët caã röìi mua möåt cùn nhaâ nhoã heão laánh úã ngoaåi thaânh. Cö lao vaâo viïåc giao du röång raäi vúái àuã têìng lúáp, caã vúái nhûäng ngûúâi nûúác ngoaâi ham cuãa góa. Sûå thiïëu thöën àaä àïën vúái cö. Nhiïìu luác cö cêìn tiïìn. Cö haå quyïët têm trong möåt tuêìn lïî phaãi coá àûúåc möåt söë tiïìn nhêët àõnh, àuã àïí coá möåt böå quêìn aáo sang troång nhêët, möåt àöi deáp laâm loáe mùæt moåi ngûúâi, möåt tuái xaách tay rêët möët vaâ möåt söë tiïìn cho noá “lïn hûúng”... Cö àaä thûåc hiïån àûúåc caái quyïët têm àoá àuáng luác cêìn cho viïåc ài dûå vuä höåi, gùåp gúä caác baån trai. Cö “chaâi” möåt söë baån trai vaâ ngûúâi nûúác ngoaâi. Cö laâm cho hoå caãm thêëy àûúåc laâm baån vaâ biïëu tùång möåt vaâi thûá cho cö laâ möåt àiïìu haånh phuác lúán. Cö khöng cho ai hön möi cö. Nhiïìu nhêët cuäng chó thúm toác thöi, toác khöng biïët noái. Cö coá nhûäng àöång taác tïë nhõ maâ coá hiïåu quaã laâm cho caác baån trai khöng thïí naâo tiïëp xuác àûúåc möi cö. Möi laâ trêån àõa cuöëi cuâng àïí ài àïën chiïën thùæng cuãa möåt ngûúâi àaân baâ. Ngûúâi àaân öng naâo cuäng hiïëu thùæng. Cö cho hoå khao khaát maâ ngêìm hiïíu rùçng khöng thïí chiïën thùæng cö möåt caách dïî daâng. Hoå laåi caâng cay cuá vaâ quyïët têm thûåc hiïån yá àöì cuãa hoå. Cö “,boác” cuãa boån thanh niïn con cha chaáu öng. Cha öng, chuá baác nhaâ chuáng ài nûúác ngoaâi nhû ài chúå, coá nhiïìu böíng löåc,



nhiïìu may mùæn. Maâ trong söë hoå, möåt söë chùèng coá khaã nùng, àaåo àûác gò. Hoå àûúåc hûúãng nhûäng cuãa maâ hoå chùèng àaáng àûúåc hûúãng.

Cö “bùæt rïî” vaâo Thùæng. Anh chaâng naây laâ con cuãa möåt gia àònh vûâa coá thïë lûåc vûâa coá tiïìn. Cö cöë moåi caách laâm cho chaâng cöng tûã naây chïët mï chïët mïåt vò cö cho cö laâ ngûúâi kiïëp trûúác cuãa chaâng. Nhûäng cö gaái khaác mön àùng höå àöëi vúái gia àònh chaâng, so vúái cö trúã nïn khöng coá möåt chuát nhan sùæc.

Trong thêm têm, Nhung khöng yïu Thùæng. Nhûng cö ài laåi thên mêåt vúái têët caã caác thaânh viïn trong gia àònh Thùæng, nhêët laâ vúái u Thùæng, laâ ngûúâi giuáp viïåc tin cêåy, tröng nom nhaâ cûãa cho gia àònh. Baâ cuäng laâ ngûúâi hoå haâng. Baâ khöng chöìng khöng con vò trûúác àêy baâ úã vaâo caái thïë cao khöng àïën thêëp khöng thöng, nïn lúä thúâi. Thùæng chuêín bõ mua sùæm nhiïìu thûá vaâ àïí hùèn vaâo möåt gian buöìng gaác hai. Têët caã nhûäng xe maáy, xe àaåp ti vi caát xeát, maáy aãnh haão haång, vaâng baåc, tiïìn nong cuãa böë meå àïìu àûúåc àûa sang gian buöìng daânh riïng cho Thùæng chuêín bõ cûúái Nhung. Möåt buöíi trûa Nhung ra gêìn bïën xe Kim Maä, thêëy möåt chiïëc xe taãi nhoã àöî ngang pheâ pheâ, chaåm loâng àûúâng. Anh laái xe nguã say ngay bïn caånh sau möåt chuyïën ài xa mïåt moãi. Nhung àïën gêìn, ài ài laåi laåi, laâm cho anh laái xe thûác dêåy. Anh ta liïìn tónh nhû saáo sêåu vaâ laâm quen ngay vúái Nhung, múâi Nhung ài ùn uöëng. Anh laái xe coân treã coá neát baåch diïån thû sinh, say mï cö beá ngay lêåp tûác.Hoå noái chuyïån vúái nhau rêët têm àêìu yá húåp Anh ta àaä , “àöí” . Àuáng nhû Nhung thûúâng noái, rùçng cö khöng “cûa” thò thöi, cö àaä “cûa” thò ai cuäng phaãi àöí. Àïën nhaâ Thùæng, caã nhaâ vïì quï, chó coân laåi baâ giuáp viïåc. Vò höm trûúác Nhung vaâ Thùæng àaä ngöìi vúái nhau úã dûúái nhaâ maäi. U Thùæng àaä biïët vaâ cho rùçng àöi naây àang chuêín bõ cûúái nïn khöng maãy may ngaåc nhiïn vïì viïåc Nhung àïën àûúâng àöåt luác Thùæng khöng coá nhaâ. Nhung vui veã: “U úi! con gaái cuãa u àïën biïëu u caái naây àêy”. Nhung trao cho u Thùæng möåt goái baánh cöëm coá ]aåt àoã vaâ möåt boåc sûúân, röìi baão: “Anh Thùæng cuäng sùæp vïì, u laâm cho moán sûúân chua ngoåt ài röìi mêëy u con ta ùn cúm vúái nhau. Noái àoaån, Nhung ài thùèng vaâo trong nhaâ, lïn gaác hai thùm thuá thêåt nhanh röìi laåi xuöëng vúái u Thùæng.

- Con àúåi Thùæng vïì nheá. Thùèng cuäng seä coá quaâ biïëu u àêëy - Nhung nuäng nõu.



- AÂ, thïë naây nheá. Cö àúåi Thùæng ngoaâi naây, àïí töi ra àùçng bïëp laâm moán sûúân. AÂâ maâ laåi coân möåt lö quêìn aáo cêìn phaãi giùåt nûäa chûá - U Thùæng noái röìi ài vïì phña

nhaâ bïëp úã mùåt sau. Nhung goåi anh laái xe àaánh xe vaâo. Àuöi xe vûâa àuáng vaâo têìng hai. Múã chiïëc khoaá cûãa phoâng to tûúáng, Nhung chó cêìn möåt caái àinh vaâ

möåt que tùm laâ xong. Anh laái xe trúã thaânh möåt phu khuên vaác chuyïn nghiïåp, àûa têët caã bao nhiïu cuãa caãi àùåt trong phoâng xuöëng xe, Nhung nheát têët caã moåi thûá quyá giaá nhêët vaâo va li. Sûác maånh cuãa tònh yïu laâ vö àõch, hoå laâm àûúåc têët caã moåi viïåc.

Chó trong möåt thúâi gian ngùæn, viïåc chuyïín caã caái kho lïn xe ö tö àaä xong. Xe röì maáy phoáng ài thêåt nhanh, voâng veâo, àiïn daåi. Anh laái xe sùén maáu giang höì laäng tûã, mú maâng tñnh àïën viïîn caãnh mai sau. Xe ài àûúåc möåt àoaån, àïën quaäng àï gêìn phña ài lïn cêìu Chûúng Dûúng. Nhung àïì nghõ dûâng xe laåi möåt chuát àïí nghó ngúi va lêëy laåi tinh thêìn. Möîi ngûúâi möåt chai nûúác ngoåt, hoå vûâa uöëng vûâa nhòn nhau khöng chúáp mùæt. Nhûäng tñn hiïåu hoå phaát ra cöång hûúãng vúái nhau. Röìi, Nhung vúái caái muä lûúái trai kiïíu Myä trïn àêìu anh laái xe vaâ chuåp lïn àêìu mònh, gaåt anh laái xe sang bïn phaãi vaâ ngöìi lïn laái xe. Àïën chöî àï quai gêìn baäi Phuác Xaá, Nhung vêîn cho xe nöí maáy. Cö keáo anh laái xe xuöëng cuâng laâm vaâi àöång taác thû giaän. Hoå nùæm tay nhau. Anh laái xe ngûãi húi toác êëm cuãa ngûúâi àeåp. Trong nhaáy mùæt, Nhung duâng voä thuêåt neám anh laái xe ngaä duái ra möåt quaäng xa. Cö nhaãy phuåc lïn xe, phoáng thùèng. Àïën möåt ngoä phöë, Nhung àaä tiïu thuå àûúåc têët caã nhûäng àöì àaåc coá trïn xe nhanh nhû laâm aão thuêåt. Nhung döìn tiïìn vaâ vaâng baåc vaâo möåt chiïëc va li nhoã hún cho goån. Vûát boã khöng thûúng tiïëc Chiïëc va li cöìng kïình. Àïën mûúâi möåt giúâ àïm, trïn xe khöng coân haâng nûäa. Nhung laái xe lïn àoaån àûúâng gêìn àïìn Voi Phuåc, àïí nùçm laåi àoá, haå chiïëc xe Púgiö múái toanh xuöëng. Chiïëc xe laâ quaâ chuyïën ài pa ri cuãa böë Thùæng cho. Nhaãy lïn xe Nhung phoáng vun vuát nhû möåt boáng ma qua Ö Cêìu Giêëy Àoaâi Mön röìi vïì Bûúãi.

Thúâi gian tröi ài chûâng saáu, baãy thaáng. Chùèng ai coá thïí tòm thêëy tung tñch cuãa Nhung tuy cö vêîn tung têíy nay àêy mai àoá. Coá àiïìu,



Nhung aáp duång nhiïìu kiïíu hoaá trang vaâ luön luön thay àöíi phuåc trang. Dô nhiïn, cö coá rêët nhiïìu tiïìn. Luác laâ Lan luác laåi laâ Huïå. Nhung söëng rêët röång raäi thoaãi maái, tiïu tiïìn bùçng thñch vaâ coá quan hïå baån beâ vúái möåt söë nhaâ vùn, nhaâ thú treã. Àaám naây cuäng hay hay. Song hoå chó hiïíu biïët möåt söë kiïën thûác vïì vùn hoaá nghïå thuêåt maâ rêët ngúâ nghïåch vïì mùåt xaä höåi. Hoå kñnh troång vaâ tön suâng Nhung, caám ún têëm loâng nûä Maånh Thûúâng Quên cuãa Nhung.

Àïën thaáng thûá taám, trong möåt quaán giaãi khaát, Nhung ngöìi möåt mònh, daáng húi mïåt moãi. Cö nghô trúã laåi cöåi nguöìn, thñch caái luác mònh laâ cö beá tùæm truöìng trong ao laâng. Phña goác quaán coá anh cöng an àeo kñnh rêm àang nhêëp caâ phï. Anh tònh cúâ nhúá mang maáng ra nhûäng àùåc àiïím cuãa Nhung. Anh cuäng khöng tin vaâo trñ nhúá cuãa mònh nûäa. Nhûng cuäng muöën laâm quen vúái Nhung. Cûá bùæt chuyïån caái àaä, chïët ai maâ ngaåi. Khöng ngúâ caái cêu hoãi khöng chuã àñch cuãa anh laåi xaãy ra möåt sûå viïåc khöng lûúâng túái. Anh cöng an àïën bïn baân, mònh húi cuái xuöëng:

- Thûa chõ. chõ coá phaãi laâ chõ Nhung khöng aå? - Vêng coá leä la söë phêån. Töi traã giaá cho sai lêìm cuãa töi Töi la

Nhung... Nhung söëng úã trong traåi caãi taåo chûâng hún möåt nùm. ÚÃ àêy cö söëng

khaác hùèn vúái nhûäng ngûúâi cuâng bõ giam giûä. Bùçng nhan sùæc, nghõ lûåc vaâ bùçng mêëy miïëng voä bi truyïìn cuãa ngûúâi xaå phang, boån àêìu gêëu haång nhêët cuäng phaãi kiïng nïí cö. Boån chuáng daânh têët caã moåi sûå ûu aái cho cö. Hún nûäa, cö luön luön nhêån cho riïng mònh möåt chuát coân chia hïët chûá moåi ngûúâi. Laåi coá möåt chuyïån xaãy ra Nhung thûúâng kñn àaáo àïën gêìn phña daäy caác tu nhên nam. Núi àoá, coá möåt chaâng trai tïn ]aâ Nam, coá möåt trònh àöå uyïn baác coá leä chó coá chaâng múái hiïíu àûúåc Nhung, chaâng múái húåp vúái tònh diïåu muön veã cuãa Nhung, chaâng khöng àeåp röån raâng nhûng coá àöi mùæt vûúng vêët möåt nöîi buöìn muön thuúã. Hai ngûúâi àaä coá vúái nhau nhiïìu cuöåc gùåp gúä bïn mêëy göëc cêy to. Xung quanh laâ cêy cöëi rêåm raåp, saáng, chiïìu àïìu lúâ múâ möåt thûá aánh saáng u uêët. Hoå ca tuång nhau vaâ cuâng khoác vúái nhau Nhung nöîi àau trêìn thïë. Nhung àöång viïn Nam cöë gùæng caãi taåo vaâ heån lêëy nhau khi chaâng ra traåi. Hoå nhùæc nhau söëng àïí gùåp



nhau vaâ vò nhau. Chó cêìn hoå bïn nhau laâ coá àuã sûác àïí ài àïën cuâng trúâi cuöëi àêët.

Moåi ngûúâi luön yïu cêìu Nhung kïí cho nghe chuyïån, naâo laâ chuyïån Têy, chuyïån Taâu, chuyïån phûu lûu, tònh aái... Hoå mï mêín vïì taâi kïí chuyïån cuãa Nhung, nhêët ]aâ nhûäng chuyïån bõa hoùåc chuyïån vïì ngûúâi meå cuãa cö àaä phaãi ài tu àïën nùm ba mûúi chñn tuöíi. Àïën nùm böën mûúi tuöíi baâ múái boã chuâa vaâ leán luát coá con vúái möåt ngûúâi àaân öng baãy mûúi tuöíi...Nhûäng chuyïån naây àûúåc kïí rêët xuác àöång vúái nhûäng chi tiïët “ coá caánh”... Nhung coân giuáp àúä möåt söë viïåc cho traåi vaâ cho caã têåp thïí traåi nûä. Cho nïn caác giaám thõ, quaãn giaáo thûúâng boã qua cho Nhung nhûäng àiïìu coá thïí bùæt beã hoaác xûã phaåt.

Hïët haån caãi taåo, Nhung laåi vïì Bûúãi. Núi àêy khöng coá àêët laâm ùn, àöìng tiïìn khoá kiïëm lùæm. Vúái hai baân tay trùæng, Nhung vay mûúån chuát ñt, chung vöën vúái möåt chõ baån, buön baán quêìn aáo may sùén úã chúå Giúâi. Mêëy thaáng sau, Nhung buön baán möåt mònh. Àúåi maäi khöng thêëy tin tûác gò vïì Nam. Cö nhúá àïën möëi tònh vuång tröåm vúái Nam trong rûâng nhûäng nùm trûúác. Cö cho laâ cuöåc àúâi tònh duyïn cuãa mònh àaä hïët. Cö lao vaâo buön baán vaâ phêët lïn nhanh choáng. Hay laâ söë phêån àaä àûa Nhung àïën chúå Giúâi chùng? Nhung nghô thêìm Nhû vêåy.

Àêët chúå Giúâi thêåt dïî laâm giaâu. Cö àaä qua möåt vaâi cuöåc tònh, lêëy vaâi ngûúâi chöìng röìi laåi boã. Cö àaä coá trong tay ba saåp haâng vaâ trúã nïn nöíi tiïëng vúái caái tïn “Con Phûúång hoaâng cuãa chúå Giúâi”. Cuäng coá nhiïìu tai tiïëng vïì cö. Nhung khöng àïí yá mêëy àïën dû luêån xung quanh. Nhung cûá töìn taåi möåt caách tñch cûåc. Khöng bao giúâ coá têm traång buöìn naãn. Nhung hiïíu rùçng mònh cö gùæng laâm cho cuöåc söëng cuãa mònh ài lïn thò bao giúâ cuäng coá nhûäng keã ghen gheát. Àoá laâ leä thûúâng. Nïëu nhû Nhung vêîn coân laâ Nhung úã caái àêët Phuá Xuyïn xú xaác, ngheâo naân thò Nhung seä phaãi chuöëc lêëy sûå khinh reã, nhûäng sûå lo lùæng keáo daâi vaâ Nhung khöng coân àûúåc biïët möåt chuát gò ngoaâi caái luäy tre laâng buân lêìy nûúác àoång. Bêy giúâ khaác, Nhung àaä coá àuã khaã nùng àïí hoaâ nhêåp vaâ àöëi phoá vúái cuöåc söëng, àaä hiïíu àûúåc bao nhiïu àiïìu múái meã, hêëp dêîn cuãa cuöåc àúâi. Nhung coân àûúåc tiïëp xuác gùåp gúä vúái bao nhiïu con ngûúâi tuyïåt vúâi maâ Nhung yïu mïën. Nhung



hoåc hoãi àûúåc úã hoå moåi ( caách ùn, noái, goái múã vaâ thûåc sûå laâm chuã cuöåc àúâi mònh. Nhung caãm ún cuöåc söëng, caãm ún caái quï hûúng ngheâo naân vaâ ngûúâi meå àau khöí cuãa mònh).

Hún thïë nûäa, viïåc kinh doanh cuãa Nhung àaä àûa Nhung lïn möåt võ trñ àaáng nïí, Nhung àûúåc nhiïìu ngûúâi quyá troång, laåi coá chên trong höåi tûâ thiïån têëm loâng vaâng giuáp àúä caác traåi möì cöi, höåi ngûúâi muâ vaâ giuáp àúä tu sûãa nhûäng di tñch lõch sûã vùn hoáa. Chõ phoáng viïn nhaâ baáo thên thiïët vúái Nhung rêët quyá Nhung vaâ àaä àöång viïn Nhung nhiïìu, chõ àaánh giaá: “Nhung laâ möåt phuå nûä àêìy trñ tiïën thuã, thñch húåp vúái cuöåc söëng múái coá töëc àöå vuä baäo. Nhung giaâu linh höìn, nhiïìu giêëc möång, Nhung coân ài xa.”



RÙÅM TRÛÚÂâNG

Tïn cö laâ Thanh, ngûúâi Laån Dûúng, söëng taåi möåt Xoám nhoã vuâng àöìi thuöåc Vuä Yïën - Phuá Thoå. Thanh 18 tuöíi. Cö ài trïn xe lûãa suöët caã àïm. Cö àaä phaãi ài böå tûâ luác nhaá nhem töëi, vöåi vaâng, lêåt àêåt àïí túái àûúåc ga. Cö súå anh caã vaâ chõ dêu biïët röìi löi cö vïì thò cuöåc chaåy tröën khoãi laâng cuãa cö seä khöng thaânh. Cö bõ ngûúâi anh caã eáp gaã cho möåt anh chaâng laâm cheâ úã Thaái - Ninh, tïn laâ Laåc vaâ àaä nhêån cuãa Laåc möåt söë tiïìn hai triïåu àöìng Hai nùm trûúác àêy, meå àeã cuãa Thanh qua àúâi Cö phaãi úã vúái ngûúâi anh caã. úã àêy, ngûúâi ta vêîn hay nhùæc àïën cêu: “Quyïìn huynh thïë phûåt”, cö khöng nhêån lúâi lêëy Laåc. Cö xin vúái anh caã haäy traã laåi söë tiïìn cuãa Laåc. Nhûng ngûúâi anh caã noái laâ àaä tiïu gêìn hïët cho bao nhiïu chuyïån trong gia àònh. Anh ta döî daânh vaâ duâng àuã moåi aáp lûåc eáp Thanh lêëy Laåc. Hai höm nûäa laâ ngaây chaåm ngoä vaâ böën höm sau Thanh seä vïì nhaâ chöìng. Thïë laâ moåi viïåc seä àêu vaâo àêëy.

- Em khöng lêëy. - Em phaãi nghe lúâi anh chõ. Thanh buöìn lùæm, cö ngöìi xuöëng bêåc cûãa, cuái mùåt. Nhûäng gioåt nûúác

mùæt chaãy xuöëng. - Khoác caái gò chûác Con gaái lúán, phaãi ài lêëy chöìng. Mêëy ngûúâi baâ con bïn caånh biïët chuyïån. Nhûng hoå cho laâ ngûúâi

anh caã lo viïåc dûång vúå gaã chöìng cho em laâ möåt chuyïån húåp vúái thiïn kinh àõa nghôa. Nhêët laâ khi caã hai cha meå àïìu khöng coân. Söë phêån caã thöi!

thanh ài böå möåt quaäng röìi lïn ö tö ài àïën ga, vïì thùèng Haâ Nöåi. Xuöëng ga Haâ Nöåi, Thanh ài vïì phña Voång. Cö vaâo nghó trong möåt quaán nûúác. Baâ chuã quaán daáng ngûúâi àön hêåu, biïët ngay Thanh laâ ngûúâi úã xa túái Baâ roác nûúác cho cö gaái vaâ nhòn kyä cö gaái tûâ àêìu àïën chên. Baâ hoãi:

- Cö úã àêu túái?



- Chaáu úã Phuá Thoå túái. - Cö vïì àêu bêy giúâ ? - Chaáu...chaáu coân... . Chïët! Cö ài möåt mònh aâ? Khöng coá ai quen chûá? - Vêng - Cö liïìu thêåt, töi phaãi giuáp àúä cö keão khöën àêëy... - Thûa baâ, chaáu tröën gia àònh. Anh caã chaáu ïëp chaáu ]êëy möåt ngûúâi

maâ chaáu khöng thñch... Töi hiïíu röìi, töi úã àêy coá möåt mònh. Tröng cö nheå nhoäm, töi mïën cö àêëy Thïë hoåc àïën lúáp mêëy röìi?

- Daå, àïën lúáp 10 aå... - ÛÂâ, chùæc muöën tòm viïåc laâm... - Vêng aå . - Thïë àõnh laâm viïåc gò? - Viïåc gò chaáu cuäng laâm àûúåc. - Thïë coá taåm giûä treã àûúåc khöng ? - Àûúåc aå Baâ Dûúng goåi möåt cêåu thanh niïn úã bïn nhaâ àöëi diïån sang baão: Naây

cêåu Tï úi! Töi coá möåt cö chaáu coá thïí giuáp viïåc tröng con cho chõ Hùçng nhaâ cêåu àêëy. Cêåu àûa chaáu noá lïn cho chõ ta xem mùåt. Chõ êëy àang cêìn. Cêåu Tï ï vïì nhaâ lêëy xe maáy àeâo Thanh àïën nhaâ chõ Hùçng. Àoá laâ möåt ngöi nhaâ múái laâm. Chöìng chõ Hùçng ra múã cûãa, àoán hai ngûúâi vaâo, baão: “Vaâo ài”. Àûáng trûúác cûãa phoâng chñnh, Thanh ruåt reâ. Luác naây coá tiïëng àaân baâ úã bïn trong voång ra: “Vaâo àêy”. Hai caánh cûãa múã. Thanh bûúác vaâo.

Chaâng thanh niïn baão vúái cö gaái: “Töi laâ em anh chõ töi úã àêy. Cö chaâo chõ Hùçng vaâ anh Tön ài!”. Thanh cuái chaâo. Tï noái möåt vaâi cêu vúái anh chõ röìi xin pheáp vïì ngay vò bêån viïåc. Anh Tön múã cûãa buöìng bïn caånh ra baão Thanh cuâng vaâo. Bïn trong coá möåt giûúâng, möåt haânh mêëy chiïëc ghïë. Chõ Hùçng vaâo theo. Chõ bêåt caác àöng tùæc àiïån cho cö gaái biïët



röìi chó vaâo chiïëc giûúâng: “ Töëi cö nguã úã àêy”... Tûâ höm àoá, cö gaái giuáp viïåc cho chõ Hùçng. Chuã yïëu laâ tröng con cho chõ. Ngoaâi ra coân phaãi giùåt giuä cho caã nhaâ vaâ laâm têët caã moåi viïåc lùåt vùåt Lûúng thaáng laâ 200 ngaân àöìng. Anh Tön laâm viïåc úã cú quan böå. Chõ Hùçng laâm viïåc taåi möåt cöng ty liïn doanh vúái nûúác ngoaâi. Nghe àêu, lûúng cao lùæm. Thaáng lônh tiïìn cöng àêìu tiïn, Thanh mua möåt chiïëc buát bi vaâ möåt cuöën söí con àïí ghi nhêåt kyá möîi khi coá àûúåc chuát thò giúâ tranh thuã.

Thúâi gian àêìu, chõ Hùçng khöng biïët laâ Thanh thûúâng ghi nhêåt kyá maâ chó tûúãng laâ Thanh àoåc caác saách, baáo cuä àùåt lung tung trïn baân. Trong nhaâ luön coá ngûúâi mang àïën naâo thõt, naâo caá, trûáng, hoa quaã. Thanh hoãi chõ Hùçng xem nhûäng thûá àoá coá phaãi traã tiïìn khöng? Chõ Hùçng baão: “Coá caái gò maâ ùn khöng àûúåc àêu” Nhûng Thanh cûá thêëy caác nhên viïn mang àïën cho chõ Hùçng nhiïìu thûá maâ chùèng thêëy phaãi traã tiïìn bao giúâ.

Àïm khuya, Thanh vêîn àïí àeân saáng, cö ghi nhêåt kyá vaâ giúã caác trang saách, baáo gêy nïn nhûäng tiïëng söåt soaåt Chõ Hùçng àùång hùæng mêëy tiïëng röìi laåi mêëy tiïëng nûäa. Thanh biïët laâ chõ Hùçng giuåc mònh tùæt àeân. Trong mêëy túâ nhêåt kyá cuãa Thanh coá nhûäng doâng ghi rêët thûúng têm, laâm rúi nûúác mùæt. Cö phaãi lau ài ngay, khöng daám khoác. Tûâ sau khi cha meå cö qua àúâi, cö àaä hiïíu roä laâ khöng nïn khoác. Khoáe seä laâm cho ngûúâi khaác gheát. Chõ Hùçng coá rêët nhiïìu quêìn aáo àeåp. Chõ cuäng cho Thanh möåt vaâi thûá cuä maâ chõ khöng duâng túái. Nhûng vúái Thanh, chuáng àaä laâ àeåp, töët vaâ múái lùæm röìi. Thanh caãm àöång quaá, noái lúâi caám ún cûá lñu rñu. Chõ Hùçng baão: “Khöng phaãi caám ún. Sau naây cûá laâm viïåc töët laâ àûúåc röìi...”. öi! Chùèng hoáa ra nhû vêåy laâ mêëy : thaáng trûúác àêy , Thanh laâm viïåc khöng töët hay sao nhiïìu luác, Thanh nhúá nhaâ quaá. Nhúá nhûäng ngoån nuái nhûäng quaã àöìi tröìng cêy àoá, cêy coå. Nhúá nhûäng con suöëi maát laånh. Nhúá muâi cheâ uã thúm muâi mêåt ong. Chõ Hùçng bùæt àêìu àïí yá àïën nhûäng doâng nhêåt kyá Cuãa thanh. Tuy rùçng, chuáng khöng àöång chaåm gò àïën gia àònh chõ Hùçng, nhûng chuáng cûá nhû trong tiïíu thuyïët chõ chúåt nhúá ra nhiïìu àiïìu. Chõ thêëy chó trong coá mêëy thaáng maâ Thanh àaä àeåp ra nhiïìu. Thanh nhanh nheån, khoãe maånh, laåi coá duyïn thêìm. Thónh thoaãng, chöìng chõ Hùçng laåi khen Thanh: “ ÛÂ, maâ maá noá laåi cûá àoã lïn nhû maâu mêån



chñn”. Thöi, chïët röìi, hònh nhû cêåu em anh Tön cuäng lûu yá àïën noá. Nghô liïn miïn möåt luác, Hùçng vaâo trong phoâng, voâ naát mêëy túâ giêëy röìi laâu baâu: !”Kiïìu naây, noá seä khöng chõu laâm viïåc giûä treã úã àêy! Noá seä àúåi thúâi àïí laâm nïn möåt viïåc gò to taát?... AÂ maâ baâ thêìy boái àaä chùèng baão röìi àêëy û? Baâ baão àöi mùæt cuãa noá laâ àöi mùæt “nhúän trung hûäu thuyã” laâm cho boån àaân öng chïët mïåt...Con beá seä trúã nïn nguy hiïím cho chñnh caái gia àònh naây. Maâ chñnh caái möëi tònh giûäa Hùçng vaâ Tï cuäng khöng phaãi khöng “coá vêën àïì...”. Cö tûå khuyïn nhuã mònh, cûúng quyïët khöng àïí Thanh giuáp viïåc cho mònh nûäa. Viïåc naây chûa noái ra vúái ai maâ cêåu em chöìng chõ Hùçng àaä àïën hoãi thùm, doâ xeát. Cêåu Tï khuyïn chõ Hùçng khöng nïn buöåc Thanh thöi viïåc vò chõ Hùçng sùæp hïët thúâi gian nghó pheáp röìi, sùæp phaãi ài laâm, cêìn sûå giuáp àúä cuãa Thanh. Àïí nhêën maånh lyá do cêìn cho Thanh thöi viïåc, Hùçng kïí ra möåt loaåt nhûäng khuyïët àiïím lùåt vùåt cuãa Thanh nhû: Coá lêìn tùæm, Thanh àaä duâng caác àöì hoaá trang cuãa Hùçng, Thanh duâng quaá nhiïìu giêëy vïå sinh v.v... Têët caã moåi yá kiïën cuãa Hùçng àïìu bõ cêåu em chöìng gaåt ài hïët. Laåi coân chuyïån maâ Hùçng chûa xem laåi kyä, hònh nhû höm trûúác, Hùçng bõ mêët möåt túâ 50 ngaân àöìng thò phaãi.

Chõ mêët úã àêu? - Trong nhaâ. Öi! Chùæc chõ cho ai vay hoùåc tiïu möåt khoaãn naâo àoá - Khöng. Nhêët quyïët töi cho con beá ra... - Bao giúâ? - Ngay saáng mai . Khöng nïn. Chõ sùæp ài laâm röìi - Sao laåi khöng nïn. Di laâm thi töi xin nghó cuäng àûúåc. Àïí em tòm

cho ngûúâi thay thïë àaä röìi haäy cho cö ta thöi viïåc... - Khöng... Saáng ngaây höm sau. Hùçng baão Thanh thöi viïåc. Nhû con chim xûá laå,

rúi tûâ trïn khöng xuöëng vaâ bõ gaäy caánh, Thanh ngaåc nhiïn quaá, nûúác mùæt traâo ra. Cö hoãi: “Sao chõ laåi tûâ boã em?”

- Cö biïët röìi àêëy.



- khöng. Em chùèng biïët gò caã. - Cö khöng biïët gò, töi vêîn cûá khöng mûúán cö. - Thïë coân em beá? Thanh àõnh nhaâo vaâo vúái àûáa nhoã úã buöìng trong.

Hùçng giûä laåi baão: - Khöng cêìn. - Em rêët thñch noá maâ... - Thñch cuäng khöng cêìn cö tröng nom nûäa. “Thanh thu xïëp àöì àaåc, boã vaâo tuái xaách. Möåt hai böå quêìn aáo,têåp

nhêåt kyá, caái buát bi v.v... Cö nhòn laåi trang phuåc trïn mònh. Toaân laâ caác thûá cuãa chõ Hùçng cho caã. Cö cúãi chiïëc aáo búâ lu zöng maâu ra, traã laåi cho chõ Hùçng.

Em traã laåi chõ ... Töi cho cö àêëy. Naâo coân viïåc gò nûäa khöng? Khöng aå. - Thöi...Cö ài... Thanh bûúác ra khoãi cûãa, rúm rúám nûúác mùæt, khoác khöng nïn tiïëng.

Sau lûng cö coá tiïëng àoáng cûãa. Thanh trúã vïì quaán baâ Dûúng. Cö buöìn baä mêëy höm vò nhúá thùçng beá con maâ cö àaä chùm bùém noá, noá múái àaáng yïu laâm sao? Maâ noá cuäng yïu Thanh laâm sao? Baâ Dûúng kïí hïët caã cuöåc àúâi cuãa baâ cho Thanh nghe. Bêy giúâ, baâ söëng coá möåt mònh trong caái quaán nhoã baán nûúác vaâ quaâ vùåt töëi laåi vïì nhaâ taåi khu têåp thïí nhaâ maáy úã gêìn àoá Baâ nhêån Thanh laâm con nuöi Maâ Thanh cuäng theâm coá möåt ngûúâi meå. Thïë laâ hai con ngûúâi töåi nghiïåp àoá gùæn boá lêëy nhau. Baâ Dûúng coá möåt cùn höå trong khu têåp thïí nhaâ maáy do chöìng àïí laåi. Chñnh núi àêy, Thanh àaä múã lúáp daåy thïm cho caác em beá hoåc lúáp 1, 2 vaâ 3. Söë hoåc sinh àïën rêët àöng. Thïë laâ Thanh trúã thaânh cö giaáo cêëp I. Möîi ngaây cö daåy hai buöíi. Coá khi àïën ba buöíi. Thêåt khöng ngúâ, tiïìn thu àûúåc haâng thaáng túái trïn hai triïåu àöìng. Hún caã söë tiïìn maâ trûúác àêy anh caã cuãa Thanh nhêån cuãa Laåc. Cö àûúåc caác hoåc sinh, caác võ phuå huynh yïn mïën. Cö coá nhiïìu saáng taåo trong viïåc daåy hoåc. Moåi viïåc trong nhaâ, baâ Dûúng giao caã cho Thanh. Vúái



baâ, Thanh laâ con gaái cuãa baâ. Àöi luác coá giúâ röîi, cö ra giuáp viïåc cho baác Vûúång, laâm àuã viïåc trong cûãa haâng Photocopy, àoáng saách àeåp, daán ny löng v.v... Cö nghô phaãi hoåc thïm nhiïìu nghïì, phoâng khi khöng laâm nghïì naây thò laâm nghïì khaác. Cö giuáp cho baác Vûúång nhiïìu saáng kiïën hay. Ban àïm cö theo hoåc lúáp tiïëng Anh.

Tònh yïu àaä àïën vúái Thanh. Cö tûâ biïåt ngay ngûúâi baån tònh àêìu tiïn. Anh ta tónh taáo quaá, khöng húã ra möåt chuát gò khúâ daåi trong khi yïu nhau. Anh chaâng thûá hai khöng tùång hoa cho Thanh trong ngaây sinh nhêåt cuãa cö. Cö cuäng àúåi möåt tuêìn àïí xem anh ta coá yá àõnh nghiïm chónh, tùång cö chuát àöì vêåt nhoã naâo àêëy àïí toã loâng höëi löîi khöng? Anh ta khöng àïën. Thanh laåi yïu Thaái. Hoå say àùæm nhau, thïì thöët àuã àiïìu. Nhûng àaä 3, 4 thaáng trúâi maâ Thaái khöng hïì àaã àöång àïën viïåc àûa Thanh vïì thaâm quï vaâ cha meå cuãa Thaái. Thïë laâ Thanh chuã àöång nhaåt tònh vúái Thaái. Cö laåi lao vaâo cöng viïåc vaâ tûå hoåc. Bêy giúâ, Thanh àaä laâ cö gaái khaác hùèn trûúác. Cö àaä hoåc àûúåc nhiïìu àiïìu. Sau hún hai nùm úã Haâ Nöåi, cö xin pheáp baâ Dûúng vïì thùm quï. Cö laåi vïì vúái nhûäng con àûúâng nhoã lûúån lúâ nhû nhûäng con rùæn, leo lïn nhûäng quaã àöìi àoã rúåp boáng cêy. Mêëy àaám àöìi xanh nhûäng cêy coå xoeâ ö, nhûäng ngûúâi baâ con, dên laâng ruã nhau ài haái cheâ... Têët caã àïìu rêët quen thuöåc maâ cuäng rêët búä ngúä, bõn rõn. Boån treã con tröë mùæt, nhòn cö. Chuáng khöng biïët rùçng cö laâ ngûúâi cuâng laâng vúái chuáng. Vïì àïën nhaâ ngûúâi anh caã, nöîi àau buöìn xûa traân ngêåp. Cö khoáe cha, khoác meå, khoác cho baãn thên cuöåc àúâi cuãa mònh. Baâ con laâng xoám sang thùm cö, vui nhû ngaây Tïët. Cö mang nhiïìu baánh keåo ra múâi moåi ngûúâi vaâ phên phaát cho boån treã con. Cö ài thùm hïët nhaâ naây àïën nhaâ khaác. Àïën àêu cö cung biïëu möåt chuát quaâ baánh, thiïëc aáo, caái khùn hoùåc thûúác vaãi... Töëi àïën, cö àûa cho anh caã söë” tiïìn maâ trûúác àêy anh àaä nhêån cuãa Laåc. Cö cuäng àûa thïm cho anh chõ möåt söë tiïìn laâm vöën.

Sau nùm ngêy vïì thùm quï, cö trúã vïì Haâ Nöåi àïí laâm ùn sinh söëng vaâ hoåc têåp. Vaâ bêy giúâ cö coá yá choån trong söë mêëy ngûúâi baån trai cuãa mònh, möåt ngûúâi coá thïí laâm baån trùm nùm vúái cö. Àiïìu naây, cö seä laâm àûúåc Tûúng lai úã trong tay cö.



ÀÖI NEÁT VÏÌ ÀAÂN ÖNG HAÂ NÖÅI NHÛÄNG NÙM XÛA

Nhûäng nùm tûâ 1920 - 1930, úã nûúác ta, ngûúâi àaân öng khöng buái toá nûäa, maâ àaä cùæt toác ngùæn, àïí àûúâng ngöi lïåch sang möåt bïn. úã nöng thön coá caác baác phoá caåo xaách àöì nghïì ài khùæp núi laâm viïåc cùæt toác vaâ lêëy daáy tai eho khaách haâng. Nhûäng ngûúâi lêëy daáy tai àûúåc ûa chuöång vaâ hoå mang laåi khoaái caãm cho khaách. Àaä xuêët hiïån caác kiïíu àêìu huái “cua”, kiïíu “phi lö döëp”, Kiïíu hai bïn toác vùæt qua tai goåi laâ kiïíu toác “goång kñnh”. ÚÃã caác thaânh phöë, àaä coá nhûäng hiïåu cùæt toác hoùåc nhûäng àiïím cùæt toác úã goác phöë hoùåc gêìn chúå. Moåi ngûúâi thûúâng mùåc quêìn “laá toåa”, öëng röång, àuäng thêëp, caåp quêìn coá chûâng 20cm. Khi mùåc, hoå vï hai àêìu caåp quêìn laåi röìi thùæt vaâo vúái nhau. Coá ngûúâi laåi duâng thùæt lûng vaãi thùæt ra ngoaâi caåp quêìn. Khi cêën thiïët laâm viïåc gò àoá, hoå ruát caåp quêìn ra ngoaâi thùæt lûng toãa caåp ra ngoaâi. Nhû vêåy, tû thïë laãm viïåc seä àûúåc goån gheä hún. Coá khi laåi cuöën àêìu öëng quêìn lïn, goåi laâ “xùæn moáng lúån”. Cuäng coá khi hoå mùåc quêìn cuát, chiïëc quêìn röång coá “chên queâ” naây rêët lúåi haåi. Noá khöng súå mêët nïëp, röång raäi, giûä cho caác böå phêån thên thïí bïn trong àûúåc thoaáng, maát, khöng bõ goâ boá. Vaâ àoá laâ àiïìu kiïån töët laânh nhêët àïí caái “nhaâ maáy chïë taåo ra tinh truâng” tiïën haânh cöng viïåc àûúåc thuêån lúåi nhêët. Thöng thûúâng thò aáo vaâ quêìn àïìu nhuöåm nêu hoùåc nhuöåm nêu nhuöëm thïm buân àïí coá maâu sùæc sêìm hún vaâ mùåc bïìn hún.

Khi ài ra ngoaâi, ra àònh hoùåc ài chúi àêu àoá, hoå mùåc quêìn truác bêu trùæng vaâ chiïëc aáo daâi quaá àêìu göëi hoaåt chiïëc aáo the thêm. Trïn àêëu quêën khùn chñt hoùåc àöåi khùn àoáng do caác cûãa hiïåu laâm sùén. Chó cêìn àöåi lïn àêìu laâ xong, khöng cêìn phaãi chñt tûâng nïëp. Nhûäng ngûúâi coá hoåc haânh, giaâu coá hoùåc chûác sùæc thò mùåc chiïëc aáo daâi trùæng bïn trong. Ngoaâi laâ chiïëc aáo xa coá hònh nhuáng “chûä thoå”. Trong nhûäng ngaây Tïët, ngaây lïî hoùåc ngaây quan troång naâo àoá, möåt söë ñt ngûúi mùæc aáo gêëm maâu, coá thïu nhûäng chûä “phuá, quyá, thoå, khang, minh. Àïí traánh cho chiïëc aáo gêëm quaá



sùåc súä, choaáng ngúåp, ngûúâi ta mùåc ra ngoaâi möåt chiïëc aáo xa rêët moãng. Nhû , vêåy lai gêy àûúåc hiïåu quaã thêìm myä cao...

Nhûäng nùm 1935-1936, úã Haâ Nöåi, nhaâ thú Vuä Hoaâng Chûúng àö tuá taâi toaán laåi daåy vùn úã trûúâng Bûúãi. öng mùåc aáo gêëm phuã aáo xa, chñt khùn àoáng, ài haâi cao, àaä taåo nïn möåt nöi niïìm dên töåc, hoaâi cöì vaâ têm linh. Sûå thûåc ra, cha öng ta, nhûäng anh huâng haâo kiïåt, nhûäng vñ coá chûác sùæc cao laåi coân mùåc ra ngoaâi möåt chiïëc aáo phuång daâi, röång maâu lam. Kiïíu mùåc naây rêët àeåp maâu sùæc hoâa húåp vúái nhau möåt caách haâi hoaâ, vûâa nghiïm trang, uy voång laåi coá tñnh nghïå thuêåt cao Muâa reát, ngûúâi bònh dên mùåc aáo böng daâi hoùåc ngaân. Hoå àöåi nhiïìu kiïíu noán, ài guöëc, ài giêìy Gia Àõnh, thêåm chñ laâ ài chên khöng. .Tûâ nùm 1935 trúã ài, úã caác thaânh thõ, nhiïìu ngûúâi àaä mùåc êu phuåc: Nhêët laâ tûâ nhûäng nùm 1975 àïën giúâ, caác chaâng trai vaâ caác võ àûáng tuöíi cuãa ta úã hêìu hïët caác thaânh thõ vaâ ngay caã úã nöng thön cuäng àïìu ùn mùåc kiïíu êu. Hoå tiïëp thu caách ùn mùåc cuãa caác nûúác phûúng Têy rêët cêìu kyâ.

Qua thùm doâ yá kiïën cuãa möåt söë nhaâ vùn hoaá nûúác ngoaâi vïì chuyïån may mùåc cuãa giúái àaân öng nûúác ta, chõ Bar Bang Ghen, ngûúâi Myä, noái: “Thanh niïn Haâ Nöåi ùn mùåc rêët àeåp maâ coân kyä lûúäng hún caã ngûúâi Myä chuáng töi, hoå mùåc “phaáp” hún chuáng töi”. Chõ Vande Viele ngûúâi Bó, noái: “Töi àaä ài nhiïìu nûúác trïn thïë giúái, thanh niïn Haâ Nöåi mùåc Complet khöng thua bêët cûá möåt nûúác naâo. Hoå mùåc àeåp lùæm”. Chõ Catherine Diamond coân noái: “Hoå mùåc miïîn chï”.

Àaân öng nöng thön cuãa ta söëng rêët phoáng khoaáng. Cûúâng àöå lao àöång chûa cao. Thúâi kyâ nöng nhaân coân nhiïìu, ngay caã khi hoå laâm thïm chuát nghïì phuå. Hoå hay lên la nhaâ noå nhaâ kia àïí baân chuyïån laâm ùn vaâ troâ chuyïån. Thónh thoaãng laâm àöi cheán “rûúåu ngang” cho lïn hûúng cuöåc àúâi. Bûäa ùn cuãa hoå giaãn àún. Toaân laâ nhûäng thûác ùn tûúi, coá sùén ngay trong nhaâ, trong vûúân ao. Hoå kiïëm àûúåc con caá, töm, cua, ïëch, lûún, traåch v.v... laâ möí ùn liïìn. Ra vûúân lêëy nùæm rau böì ngoát, möìng túi, rau àay laâ xong. Ngûúâi ta thûúâng noái: “,Cua àöìng canh rau àay, muöëi vûâng hûúng thúm ngay”. Nhaâ naâo cuäng coá chum tûúng, ao rau muöëng, vaåi caâ hoùåc dûa... Ngûúâi ta chuá yá àïën lûún böí dûúng vaâ ïëch böí êm. Ca dao coá cêu: “Coá ao rau muöëng, coá caâ dêìm tûúng”? Khi ùn phaãi tröng nöìi; ngöìi



tröng hûúáng, phaãi múâi nhau cho lïî pheáp vaâ lõch sûå. Trong bûäa thêëy ngûúâi thên quen phaãi múâi chaâo thaânh thûåc: “Lúâi chaâo cao hún mêm cöî”! Thónh thoaãng hoå ài ùn giöî, ùn àaám, thò tha höì maâ say sûa. Hoå chúi cúâ, chúi àu, chúi cêy caãnh, choåi gaâ, xem haát tuöìng, haát cheâo, caãi lûúng v.v... Ngûúâi àûáng tuöíi coân àaánh nhùæn, àaánh töí töm: “Laâm trai biïåt àaánh töí töm, uöëng traâ maån haão, ngêm thú nöm truyïån Kiïìu”? ...

Xûa kia, ngûúâi ta nghó ngúi taåm trïn chiïëc choäng tre hoùåc chiïëc voäng àu àûa. Hoå nguã trïn phaãn göî, phaãn göìm böën hoùåc nùm têëm göî daây gheáp laåi vúái nhau, kï trïn àöi mïî göî rêët vûäng chùæc, nhûäng têëm göî naây cao khoaãng chûâng 40 - 50cm. Nhûäng têëm vaán gheáp thaânh phaãn naây xuêët hiïån trong cêu haát cuãa Thõ Mêìu trong vúã “Quan êm Thõ Kñnh”. Khi Thõ Mêìu vaâ anh Nö say àùæm nhau rêët mûåc, hoå cuâng nhau haát: “Ta vïì xeã têëm vaán daây”. Röìi vïì baáo vúái meå, thêìy biïët tin “ Nhûäng têëm vaán naây cuäng nhuöëm maâu phong tònh”.

Coá nhiïìu nhaâ, vúå chöìng treã khöng nguã chung vúái nhau möåt giûúâng, nhêët laâ caác gia àònh cúän àuã cha meå, anh em. Vúå chöìng hoå heån hoâ vúái nhau àaánh “du kñch” vaâo möåt luác thñch húåp naâo àoá. Do vêåy, hoå thêëy tònh duyïn cuãa hoå múái meã hún, húi coá chuát vuång tröåm vaâ cuäng vò vêåy maâ caãm thêëy “ngon laânh hún”.

Hoå cû xûã vúái nhau thêåt thaâ, chêët phaác, quyá troång tònh baån, kñnh troång ngûúâi nhiïìu tuöíi hún. Ra àûúâng gùåp nhau àïìu chaâo hoãi thên mêåt vaâ vui veã. Thanh niïn vaâ caác võ àûáng tuöíi úã thaânh thõ coá àúâi söëng vêåt chêët khaá hún úã nöng thön. Do viïåc tiïëp xuác vúái nhûäng nïìn vùn hoáa nûúác ngoaâi nïn phuåc trang ngaã hùèn sang êu phuåc. Muâa reát mùåc aáo khoaác ngoaâi bú âluröng, varúi, aáo len, quêën phula. Hoå àöåi muä caát keát, muä caát, muä phúát. Muä phúát cuãa ngûúâi ngheâo hoùåc taân taä, meáo moá àûúåc goåi laâ muä “phúã”. Ài giaây da àen hoùåc giêìy trùæng vaâ àen goåi laâ giaây àúâ mi cu lú... Ngoaâi nhûäng bûäa ùn chñnh thûác ra, hoå coân coá nhiïìu loaåi quaâ àïí ùn nheå nhû: phúã, miïën, sûåc tùæc, suãi caão, caác loaåi baánh cheâ v v... úã caác thaânh thõ thûúâng coá caác tiïåm ùn hoùåc hiïåu cao lêu, vuä trûúâng, nhaâ haát, nhaâ cö àêìu v. v...



Nhûäng ngûúâi úã thaânh thõ rêët nùång loâng vúái quï cha àêët töí, khöng nguöi nhúá àïën tònh laâng nghôa xoám. Nhûäng ngaây Tïët, giöî, viïåc hoå, böëc möå, xêy phêìn möå v v hoå thûúâng vïì laâng thùm quï vaâ hoå haâng àïí biïëu quaâ baánh, tiïìn nong cho nhûäng ngûúâi thên hoùåc nhûäng ngûúâi ngheâo khoá.

Mêëy chuåt nùm gêìn àêy, mûác söëng cuãa nhên dên thaânh thõ cuäng nhû nöng thön àûúåc nêng cao vúái nhûäng bûúác tiïën khaá nhanh. yá thûác vaâ trònh àöå vùn hoáa cuãa hoå cuäng àûúåc nêng cao nïn tiïëp thu àûúåc nhiïìu àiïìu múái meã, vùn mmh vaâ tûâ boã àûúåc nhiïìu tuåc lïå vaâ nïëp söëng tiïu cûåc. Hoå ra sûác baão vïå vaâ phaát triïín nïìn vùn hoáa tiïën böå, àêåm àaâ maâu sùæc dên töåc.

Noái chung, ngûúâi àaân öng Viïåt Nam nhûäng nùm xûa coá tinh thêìn hoåc hoãi, chùm chó, cúãi múã, hiïëu khaách, laåc quan. Nhûäng chaâng trai dong doãng, khoeã maånh, nhanh nheån, saãn xuêët gioãi, lõch sûå, mùåt vuöng chûä àiïìn thûúâng àûúåc caác chõ em sùn àoán. Chõ em quan hoå thêëy caác chaâng trai cuãa mònh àeåp quaá, àaä thöët lïn: “Thêëy anh nhû thêëy mùåt trúâi, choái chang khoá ngoá, trao lúâi khoá trao” ... .



Muåc luåc

CHÛÚNGI: PHUåC TRANG ......................................................................................................3

CHIÏËC AÁO DAÂI VIÏÅT NAM .................................................................................................4

ÀÖI ÀIÏÌU VÏÌ CHIÏËC VAÁY..................................................................................................7

CAÁI YÏËM ...........................................................................................................................10

TOÁC BOÃ ÀUÖI GAÂ .............................................................................................................14

NOÁN ..................................................................................................................................16

CHÛÚNGII: VUI CHÚI..........................................................................................................20

HÖÅI CÚÂ NGÛÚÂI ÚÃ CHUÂA VUA HAÂ NÖÅI ............................................................................21

XUÊN XÛA QUAÃNG LAÅC..................................................................................................24

THUÁ CHÚI CÊY CAÃNH .....................................................................................................28

TROÂ CHÚI LÖËI XOÁM.........................................................................................................31

CAÁ VAÂNG HAÂ NÖÅI .............................................................................................................33

CHÛÚNG III: NGHÏÅ THUÊåT ................................................................................................36

NGHÏå THUÊåT MUÁA RÖËI NÛÚÁC.......................................................................................37

MUÁA CHEÂO.......................................................................................................................41

HAÁT GIAO DUYÏN ...........................................................................................................43

DIÏÎN XÛÚÁáNG TROÂâ MUÅC LIÏN - THANH TRÒ.................................................................47

NEÁT TUÖNG .....................................................................................................................51

TRANH SÚN MAÂI..............................................................................................................54

LYÁ KHÙÆC CUNG 2


TRUYÏÅN VÏÌ BÛÁC TRANH “HÛÁNG DÛÂA” .........................................................................57

MÊËY BÖNG HOA NGHÏÅ THUÊÅT ......................................................................................59

VEÄ MÙÅT TAÂO THAÁO ..........................................................................................................63

CA TRUÂâ DOÂNG NHAÅC DÊN CA HAÂ NÖÅI...........................................................................65

GIOÅNG HAÁT XÊÍM BÊNG KHUÊNG..................................................................................69

CHUYÏÅN VÏÌ NHAÅC HIÏËU XÛA .......................................................................................72

CHÊÌU AÃ ÀAÂO CUÖËI NÙM.................................................................................................76

NGHÏÅ THUÊÅT HAÁT AÃ ÀAÂO ..............................................................................................79

SÖËNG CHÏËT VÚÁI NGHÏÌ DIÏÎN .........................................................................................84



CHÛÚNGI: PHUåC TRANG

LYÁ KHÙÆC CUNG 4


CHIÏËC AÁO DAÂI VIÏÅT NAM

Coá ngûúâi baão em tûâ kiïíu aáo ngûúâi Taây, ngûúâi Mûúâng maâ ra. Coá ngûúâi baão úã em coá vaâi chi tiïët núi aáo cuãa caác chõ em Huïë, Chùm.Laåi coá ngûúâi cho rùçng em thaânh hònh tûâ böå aáo múá ba múá bêíy cuãa àêët Kinh Bùæc huyïìn thoaåi... Nhûäng yá kiïën àoá àïìu coá nhûäng tyã lïå chñnh xaëc nhêët àõnh naâo àoá. Nhûng, àuáng ra, em tiïëp nhêån hònh aãnh vaâ húi hûúáng cuãa nhiïìu miïìn trong caã nûúác gom goáp laåi, böí sung cho nhau maâ thaânh. Em àaä coá mùåt úã Phaáp vaâ úã Anh tûâ nhûäng nùm 1913. Höìi àoá vaâ sau àoá ñt nùm, em vêîn coân àún sú vaâ àûúåc cùæt, may toaân bùçng tay caã. Cuãa haâng hoa maâ.

Thoaåt àêìu laâ caái aáo daâi, cöí troân, maâu nêu. tam giang, múä gaâ, höì thuyã. Vaåt aáo thùèng, tay boá, xeã möåt àoaån úã cöí tay, caâi cuác bïn sûúân. Nhûäng nùm 1936-1938, tûâ cú súã sùén coá, chiïëc aáo daâi àaä àûúåc hoåa sô Caát Tûúâng thiïët kïë vaâ böë trñ laåi àaä ra àúâi. Phaãi noái möåt chuát vïì öng Caát Tûúâng. öng àaä êëp uã nhiïìu yá àöì caãi caách y phuåc Viïåt Nam, nhêët laâ chiïëc aáo daâi. Öng say sûa vúái caã nhûäng bûác thïu röìng. phûúång, nhûäng bûác tranh Haâng Tröëng. Nhûng öng thúâ phuång chiïëc aáo daâi. Öáng laâ sinh viïn trûúâng Cao àùèng Myä thuêåt Àöng Dûúng, hoåc hïët 5 nùm vaâ àaä töët nghiïåp. Öng cuäng coá möåt söë tranh. Nhûng moåi ngûúâi biïët àïën öng chuã yïëu qua chiïëc aáo daâi vúái cöng trònh caãi tiïën cuãa öng. öng laâ ngûúâi àêìu tiïn duâng maáy khêu àïí may chiïëc aáo daâi. Àöång taác naây ruát ngùæn àûúåc rêët nhiïìu thúâi gian so vúái khêu tay. Leä dô nhiïn coân möåt vaâi võ trñ quan troång, hoa myä àïí quyïët àõnh chêët lûúång chiïëc aáo phaãi duâng àïën baân tay kheáo leáo cuãa ngûúâi thúå. öng caãi tiïën caái cöí aáo, àûa noá lïn thaânh cöí àûáng cao 2 centimeát. Öng coân “lùng xï” kiïíu cöí cûáng, cöí bùæt cheáo vaâ cöí caánh hoa. öng quy àõnh võ trñ nhûäng chiïëc khuy bêëm vaâ àûa ra nhiïìu kiïíu khuy, khuyïët, boã ài taâ aáo phuå, ngùæn àïåm trong. Taâ aáo daâi buöng xuöëng caách mùåt àêët 20cm. öng chuá yá laâm cho àöå daâi cuãa hai mùåt trûúác sau coá àöå “àöí” chuêín xaác àïí cho khi mùåc vaâo àûúåc cùng, lûúån saát, boá khñt lêëy nhûäng àûúâng neát cuãa cú thïí, tön cao böå ngûåc, laâm cho eo thon thaã, thùæt àaáy lûng ong...



Chñnh vò vêåy, aáo daâi Caát Tûúâng Lú muya (Ie mûr theo tiïëng Phaáp laâ Caát Tûúâng) àûúåc nhiïìu ngûúâi ûa chuöång. Trong söë naây, àa söë laâ nhûäng nûä sinh, nhûäng chõ em thñnh ùn mùåc àeåp. AÁo daâi laâ thúâi trang tuyïåt àöëi cho nhûäng nhên vêåt tiïíu thuyïët nhû cö Liïn trong “Gaánh haâng hoa”, cö Loan trong “Àoaån tuyïåt cö Mai trong “Nûãa chûâng xuên vaâ ñt lêu sau cö “thiïëu nûä bïn hoa huïå” cuãa Tö Ngoåc Vên, cho cö gaái trong bûác “ Hiïån veã hoa “ cuãa hoåa sô Nguyïîn Tûúâng Lên. Höìi àoá, öng Caát Tûúâng coân treã, öng gêìy gêìy têìm thûúác. Muâa haå hay mùåc böå tuöåt so soa, àeo caâ vaåt.

Khuön mùåt thanh tao, tûå lûå, húi xanh xao. Öng nhanh nheån, luön lui túái nhûäng cûãa haâng thïu úã phöë Haâng Tröëng, Haâng Gai. ÚÃ àêy, öng kïët thên vúái öng Thûác laâ möåt nghïå nhên thïu, coá cûãa haâng. Öng Thûác rêët yïu quyá chaâng hoåa sô Têy hoåc cao àùèng maâ laåi nùång tònh vúái nghïì nghiïåp töí tiïn, àïí yá àïën nhûäng caái cuãa ngaây xûa”. Öng keáo hoåa sô Caát Tûúâng vïì quï phöë Ninh Xaá, Bùæc Ninh, gaã ngay cö chaáu gaái tïn laâ Nöåi cho hoåa sô. Cö Nöåi laâ möåt tay thïu gioãi, laâ con gaái öng chuã möåt cûãa haâng thïu nöíi tiïëng. Sau àoá, hoåa sô àûa vúå vïì phöë Loâ Àuác. Vaâi thaáng sau, hoå múã möåt cûáa hang may aáo daâi úã gêìn ngaä nùm Baâ Triïåu. Cûãa haâng coá biïín àïì : Coupe Caát Tûúâng. Noá nöíi tiïëng khùæp núi. Khaách àïën nûúâm nûúåp. Em gaái cö Nöåi chuyïn mùåc nhûäng chiïëc aáo do öng anh rïí thiïët kïë vaâ may. Vö tònh, cö àaä laâm caái viïåc “lùng xï” möët cho cûãa haâng Caát Tûúâng. Cö àûúåc moåi ngûúâi goåi laâ Nga Caát Tûúâng, cuäng lûâng lêîy möåt thúâi.

Tûâ sau 1945 vaâ nhêët laâ tûâ sau 1975, chiïëc aáo daâi àûúåc lïn ngöi. Noá chiïëm võ trñ àöåc tön trong caác dõp lïî höåi, giao dõch quöëc tïë. Noá xuêët hiïån trïn caác diïn àaân, caác sên vêån àöång trong vaâ ngoaâi nûúác. Trong caác buöíi biïíu diïîn nghïå thuêåt, thúâi trang, thi hoa hêåu. Chiïëc aáo daâi àaä nhû cêu ca quan hoå, bay ài khùæp thïë giúái, úã àêu noá cuäng coá möåt võ trñ xûáng àaáng. Noá àûúåc caãi tiïën thïm vaâ mang sùæc thaái riïng tûâng miïìn trong nhûäng chi tiïët nhoã àïí àaáp ûáng àûúåc súã thñch vaâ yïu cêìu thêím myä cuãa thúâi àaåi.

Nhùæc laåi, nhûäng nùm 1930, 1936, 1937, trong caác cuöåc thò hoa hêåu úã Haâ Nöåi, Haâ Àöng vaâ trong caác chúå phiïn (kermesse), eaáe cö gaái àeåp nhû aái Liïn, cö Àiïåp, cö Hoaân, cö Siu àïìu àùng quang vúái chiïëc aáo daâi. Cö Slu laâ con gaái nhaâ tiïíu thuyïët kiïëm hiïåp Lyá ngoåc Hûng.

LYÁ KHÙÆC CUNG 6


Caác nghïå sô nûúác ngoaâi nhû Kirienko, Francine Vande, Catherine.v.v... àïìu mùåc aáo daâi. Dûå höåi nghõ Parls, chõ Nguyïîn Thõ Bònh huâng biïån vúái chiïëc aáo daâi.

Nhaâ sûã hoåe Myä laâ J.S.Ten son, viïët: “Xin pheáp cho töi àûúåc mùåc chiïëc aáo daâi Viïåt Nam, chiïëc aáo daâi cuãa ngûúâi meå Viïåt Nam. Nhûäng ngûúâi meå àaä sinh ra nhûäng anh huâng cuãa nhiïìu thúâi àaåi àaä mùåc chiïëc aáo daâi. Meå cuãa Chuã tõch Höì Chñ Minh cuäng mùåc chiïëc aáo daâi”.

Chiïëc aáo daâi Viïåt Nam laâ möåt doâng söng, möåt cún gioá, möåt nïëp mêy bay. Noá tûúång trûng cho sûå maâu múä, höìi sinh, têíy trêën vaâ phöìn thûåc.

Coá khi trïn thên aáo àûúåc in hoùåc thïu lïn hònh aãnh nhûäng röìng, phûúång, hoa, laá... àïí thïm phêìn hêëp dêîn. Nhûng, noá khöng coá nhûäng maãng maâu sùåc súä. Nhûäng hònh veä trïn aáo daâi phaãi xinh, goån àïí ùn yá vúái veã àeåp maâ chuáng gûãi mònh vaâo àoá. Coá ngûúâi laåi in lïn chiïëc aáo quaá nhiïìu hònh aãnh, nhûäng vaåch ngang doåc chi chñt hoùåc quaá nhiïìu maâu sùæc, chiïëm caã bïì mùåt chiïëc aáo daâi. Nhû vêåy khöng ùn nhõp, laâm cho ngûúâi mùåc aáo phaãi mang caã möåt bûác tranh trïn mònh. Noái chung, viïåc pha hoùåc choån maâu aáo, in hoùåc thïu hònh trïn aáo laâ möåt cöng viïåc rêët phûác taåp. Phaãi coá con mùæt myä thuêåt, vùn hoåc nghïå thuêåt, laåi phaãi coá con mùæt têm linh...

Trong möåt cuöåc trao àöíi giûäa caác nghïå sô kõch noái Trung Quöëc vúái Viïåt Nam, möåt nûä diïîn viïn kõch noái Trung Quöëc noái vúái chõ Diïåp Bñch: “aáo daâi” cuãa chõ àeåp hún aáo “Sûúâng saám” Thûúång Haãi cuãa em”. Chiïëc aáo daâi laâ möåt neát àeåp vùn hoaá rêët riïng cuãa Viïåt Nam.



ÀÖI ÀIÏÌU VÏÌ CHIÏËC VAÁY

Nguöìn göëc xa xûa vaâ thên thiïët nhêët cuãa chiïëc vaáy laâ caái núm uáp caá. ÚÃ caác nûúác aã Rêåp, noá àûúåc goåi laâ Djoubba, coá nghôa laâ linh thiïng. Ngûúâi Trung Quöëc duâng chiïët tûå goåi laâ xuêín chûâ, göìm hai böå phêån gheáp laåi vúái nhau: chûä y “raách” gheáp vúái chûä “quên”. Cuäng laâ chûä tûå, gheáp vúái chûä quên. Coá nghôa laâ sûå trang trñ vaâ sûå súã hûäu cuãa “quên”. Tûâ quên chó caác bêåc nam nhi vúái yá nghôa tön vinh.

Thuúã Àöng Sún, ngûúâi Laåc Viïåt duâng vaáy laá cêy hoùåc löng vuä, xoeâ ra. Sau àoá laâ vaáy múã ngùæn, laâ möåt maãnh vaãi quêën vaâo thên. Röìi àïën vaáy kñn göìm hai meáp dñu laåi vúái nhau thaânh hònh núm.

Vaáy àaåi diïån cho nûä giúái. Ngaây 23-1-1911, trûúác cûãa Viïån Haân lêm khoa hoåc Phaáp coá cuöåc tranh caäi lúán vïì viïåc kïët naåp hay khöng kïët naåp nûä giúái vaâo Viïån Haân lêm vaâ Manh Curie bõ thua taåm thúâi. Ngûúâi ta goåi cuöåc tranh caäi lúán naây laâ cuöåc tranh caäi giûäa caái vaáy vaâ böå rêu.

Nùm 1960, úã Anh bùæt àêìu coá phong traâo mùåc vaáy ngùæn. phaãn àöëi maånh meä nhêët loaåi vaáy naây laâ caác võ giaáo sû Hoå noái rùçng caác nûä sinh viïn mùåc vaáy ngùæn laâm cho hoå khöng giaãng baâi àûúåc.

Xa xûa, ngûúâi Trung Quöëc àïìu mùåc vaáy. Sau àoá, nhûäng ngûúâi Höì (Möng Cöí) laâ dên du muåc àaä traân sang Trung Quöëc. Ngûúâi Höì mùåc quêìn cho goån gheä àïí cûúäi ngûåa àûúåc tiïån lúåi. Caái quêìn, do àoá, coá mùåt úã khùæp Trung Quöëc, möåt böå phêån úã Viïåt Nam vaâ úã möåt söë nûúác laáng giïìng.

Trûúác àêy, vaâ nhêët laâ vaâo khoaãng nùm 1990, nhiïìu nhaâ myä hoåc vaâ taåo möët phaát biïíu rùçng hoå àaä hoåc nhiïìu àiïìu úã caái vaáy Viïåt Nam. Coá nghôa laâ möåt vaâi daáng dêëp vaâ àûúâng neát cuãa caái vaáy Viïåt Nam àaä àûúåc truyïìn sang caác nûúác êu Myä.

Möåt thúâi gian rêët daâi, ngûúâi ta duâng têëm vaáy lûúái trai baãy bûác bùçng lônh hay söìi daâi chêëm goát, caåp vaáy thûúâng röång baãn, khoaãng tûâ 5 àïën 10

LYÁ KHÙÆC CUNG 8


cai vúái caác maâu sùæc xanh, vaâng, höìng. Àïí tö àiïím thïm cho caái vaáy laâ daãi thùæt lûng maâu múä gaâ, hoa lyá, höìng àaâo... thùæt so le, buöåc muái, ruã xuöëng vûâa dõu daâng, vûâa coá maâu sùæc. Vaáy thûúâng mùåc nhûäng luác khöng laâm viïåc lam luä, vò vaáy keáo daâi xuöëng têån mùæt caá chên. Khi phaãi lao àöång thêåt sûå, ngûúâi ta mùåc chiïëc vaáy ngùæn àïën trïn àêìu göëi, thïët liïåu vaãi thö kïåch maâ bïìn, goåi laâ caái “söëng”. Meå Àöëp trong troâ Meå Àöëp - lyá trûúãng (vúã Quan êm Thõ Kñnh) mùåc caái “söëng”, ài rao moä. Trong bûác tranh “Hûáng dûâa” (Àöng Höì), cö gaái hûáng dûâa mùåc caái “söëng ra veã vûâa ài lao àöång vïì. Thõ Mêìu lùèng lú mùåc chiïëc vaáy xöåc xïåch. Caác thõ nûä trong cung àònh mùåc vaáy röång, coá nhiïìu nïëp vúái chêët lûúång vaãi luåa haång sang vaâ quyá, nïn khöng goåi laâ vaáy maâ goåi laâ “xiïm” cho coá phêìn cao sang, cung àiïån...

Ngûúâi àaân baâ gioãi giang, cheâo chöëng, biïët lo toan cho gia àònh, àûúåc moåi ngûúâi khen laâ: “veán vaáy phêët cúâ ”. Khi cuöåc söëng khoá khùn, ngûúâi àaân baâ coá quyïët têm vaâ yá chñ maånh meä noái: “Ta phaãi veán vaáy phêët cúâ múái àûúåc”. Ngûúâi àaân öng vuång daåi, chó ru ruá trong nhaâ bõ coi laâ “Àöì chó biïët coá cúm nhaâ, vaáy vúå”. Maâ vaáy vúå cuäng laâ núå àúâi. Laåi coá cêu: “Cö kia cùæt coã ven söng, caái vaáy thò ngùæn, caái löng thò daâi,” Cö cùæt coã mùåc mi-ni juyáp tûâ ngaây xa xûa êëy röìi. Möåt viïåc laâm àiïn daåi, thiïëu suy nghô àûúåc goåi laâ “veán vaáy giûäa chúå”. Trûúác àêy trong höåi xuên, caãnh àaánh àu tûng bûâng lïn búãi nhûäng têëm vaáy bay lïn böìng bïình, chöng chïnh cuãa caác cö gaái uöën lûng ong. Thûã nghô, nïëu khöng coá caái àoá thò coân gò laâ hûúng võ muâa xuên nûäa. Ngûúâi ta, nhêët laâ tuöíi thú, ai cuäng coá caái haånh phuác tuyïåt àónh laâ àûúåc baám vaáy meå. Nhûng ngûúâi àaân öng súå vúå vaâ vuång vïì cuäng bõ coi thûúâng laâ anh chaâng baám vaáy vúå.

Chiïëc vaáy Viïåt Nam àoáng khung, laâm nöíi bêåt caái voâng thûá ba kyâ diïåu cuãa thên thïí ngûúâi phuå nûä. Àoá laâ voâng möng. Maâ chñnh noá cuäng laâm cho voâng ngûåc vaâ voâng eo àûúåc nöíi àònh nöíi àaám hún. “Vaáy Àònh Baãng buöng truâng cûãa voäng”? cêu thú thêåt laâ thên tònh. Ngaây xûa, nhûäng caái vaáy àeåp nhêët, thûúát tha nhêët laâ nhûäng chiïëc vaáy cuãa chõ em úã vuâng àöìng bùçng söng Höìng, àùåc biïåt laâ vuâng Àònh Baãng, Haâ Bùæc. Vêåy, caái vaáy cuäng laâ möåt hònh aãnh thiïng liïng trong têm linh vaâ trong con mùæt cuãa moåi ngûúâi. Sau naây, Tuá Xûúng múái “haå” àûúåc cêu: “vaáy lônh cö



kia queát saåch heâ ”. Khuyïn nhau àûâng laâm viïåc gò quaá sûác, ngûúâi ta noái chua ngoa: “Àûâng cùng vaáy hûáng dûâa maâ khöng vaáy”...

Ngûúâi phuå nûä mùåc vaáy, thùæt daãi ruát röìi phuã ngoaâi bùçng chiïëc thùæt lûng maâu. Daãi ruát àûúåc tïët, bïån kiïn cö.ë Mùåc vaáy phaãi luön coá yá tûá. Nhiïìu khi phaãi kheáp neáp, giûä gòn trong luác ài àûúâng gioá to, luác ài chúå, luác ngöìi tûåa maån thuyïìn v.v...

ÚÃ nûúác ta, nhûäng nùm 1954-1959 coá caái kiïíu vaáy daâi quaá àêìu göëi, may phöìng vaâ húi khum phêìn dûúái (vaáy chuöng). Àïën nùm 1960, vaáy àûúåc may thùèng, xeã chuát ñt úã giûäa thên sau, xïëp thaânh ly hoùåc may boá. Nùm 1968, vaáy mi ni ra àúâi, ngùæn àïën àêìu göëi. Nùm 1980 xuêët hiïån vaáy daâi àïën chên, coá caâi khuya bêëm. Thöi thò àuã kiïíu: vaáy xïëp, vaáy löìng, vaáy núm, vaáy kiïíu Paris, vaáy kiïíu Thûúång Haãi, vaáy kiïíu Àöng êu, vaáy ngùæn, vaáy daâi, vaáy kïëp... v.v. vaâ v.v... Nhûäng nùm 1990 àïën 1993, vaáy lïn ngöi. Vaáy phaát triïín theo xu hûúáng cuãa nïìn kinh tïë thúâi múã cûãa. ÚÃã àêu ta cuäng thêëy phuå nûä àua nhau mùåc vaáy. Hoå àua nhau nhuán nhûäng bûúác chên trïn àûúâng phöë, tiïën vaâo cöng súã, cú quan, vaâo tûâng gia àònh vaâ àöí böå vïì nhûäng maãnh àêët sau luäy tre xanh. ÚÃã àêu ta cuäng thêëy phuå nûä mùåc vaáy. Caác chõ em úã thaânh phöë Höì Chñ Minh vaâ Haâ Nöåi mùåc vaáy àeåp lùæm. Hoå rêët gioãi vaâ rêët saânh trong viïåc lûåa choån mêîu,

maâu, kiïíu daáng. Hoå sûãa chûäa, gia cöng, caãi tiïën nhûäng böå vaáy tûâ Têy, Têìu mang àïën theo caách nhòn vaâ gu thêím myä cuãa hoå. Caác haâng may mùåc cuäng dûåa theo caác ca-ta-lö cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë giúái maâ saãn xuêët ra nhûäng chiïëc vaáy sao cho vûâa loâng caác chõ em. Nhûäng chiïëc vaáy thaânh phêím phaãi ûa nhòn, rêët êu maâ vêîn coá caái gam maâu truyïìn thöëng, dên töåc. Nhaâ vùn Phaáp A. Fournier noái: “Caác cö gaái Haâ Nöåi mùåc vaáy àeåp lùæm. Khöng chï vaâo àêu àûúåc. Nhòn maäi cuäng khöng chaán mùæt”...

Chiïëc vaáy vêîn töìn taåi trong cuöåc söëng möåt caách oanh liïåt. Noá luön luön àûúåc caãi tiïën vaâ nêng cao.



CAÁI YÏËM

Chuyïån cuä kïí: Ba cö àöåi gaåo lïn chuâa Möåt cö yïëm thùæm boã buâa cho sû...

Möåt trong ba cö laâm cho sû say mï vaâ chñnh caái yïëm thùæm àaä goáp phêìn tñch cûåc laâm cho sû ngêy ngêët. Coá cö gaái mong moãi:

Ûúác gò söng heåp taây gang Bùæc cêìu daãi yïëm cho chaâng sang chúi

Cö gaái ài chuâa Hûúng cuãa Nguyïîn Nhûúåc Phaáp xuáng xñnh: Nho thoã àuöi gaâ cao Em àeo daãi yïm àaâo.

Trong Truyïån Kiïìu, khi Hoaån Thû biïët toãng Thuác Sinh mï Kiïìu maâ coân chöëi quanh, àaä noái toaåc ra “Dïî loaâ yïëm thùæm trön kim” nghôa laâ viïåc àaä roä raâng, súâ súâ ra àoá nhû chiïëc yïëm thùæm chûá khöng phaãi nhû caái trön kim àêu maâ loâe em àûúåc...

ÚÃã laâng quan hoå, cö gaái coá mûúâi àiïìu àaáng yïu thò àiïìu thûá nùm laâ? Nùm thûúng daãi yïëm àeo buâa. ÚÃ nhûäng bûác chaåm khùæc thïë kyã 17, 18 nöíi tiïëng cuãa àònh Liïn Hiïåp vaâ Kim Hoaâng àïìu coá nhûäng vuä nûä mang yïëm laá söìi hoùåc laá sen böìng bïình trïn nhûäng böå ngûåc ngöìn ngöån, nhêëp nhö nhûäng àöi nhuä hoa baánh giêìy, chuäm cau, bònh vöi, quaã mûúáp... Ngaây xûa, chuyïån trai gaái yïu nhau àïën mûác chaâng trai cêìm lêëy cöí tay cö gaái laâ àaä xong möåt nûãa cuãa cao traâo. Nhûng àïën caái mûác cêìm àïën daãi yïëm laâ àaä “xong hùèn”. Thõ Mêìu coân múã mang trñ tuïå cho anh Nö: “Gioá xuên töëc daãi yïëm àaâo anh tröng thêëy oaãn, sao khöng vaâo thùæp hûúng ”?

Höì Xuên Hûúng gúåi yá vïì trònh tûå cuãa tònh yïu: Quên tûã coá yïu thò boác yïëm ...



Laåi coá cêu: Trúâi mûa lêëy yïëm maâ che Coá anh àûáng gaác coân e nöîi gò? Anh chaâng noå laåi saâm súä vúái cö gaái:

Yïëm trùæng anh ngúä laâ coâ Anh quyâ göëi xuöëng, anh thoâ hoãa mai Ngaây sau em àeã con trai Noá lúán noá giöëng öng cai bùæn coâ

Ngûúâi ta àaä noái rêët nhiïìu vïì caái yïëm. Noá laâ möåt baâi thú nöìng chaáy. Noá laâ chiïëc bònh phong söëng vaâ húâ hûäng ghe böå ngûåc. Maâ böå ngûåc laâ tiïën haânh khuác cuãa ngûúâi àaân baâ. Noá vûâa laâ vêåt cêìn duâng, vûâa laâ vêåt trang àiïím khöng keám gò hoa tai, son phêën, nhêîn, xuyïën... Khöng coá noá thò cuöåc àúâi keám phêìn hûúng sùæc.

ÚÃã nûúác ta, caái yïëm xuêët hiïån tûâ xa xûa. Vaâ cöë nhiïn noá cuäng luön luön àûúåc caãi tiïën. Caái yïëm àûúåc àõnh hònh tûâ àúâi Lyá. Àïën nùm 1696, àaân baâ lao àöång thûúâng mùåc yïëm cöí xêy. Vúái nûä giúái quyá töåc thò trûúác yïëm coá thïm möåt vaâi àûúâng dêy tïët laåi vúái nhau thaânh hònh lûúái quaã traám. Tûâ nùm 1802 trúã ài, yïëm laâ möåt miïëng vaãi vuöng àùåt cheáo lïn ngûåc ngûúâi mùåc. ÚÃ goác (trïn) coá khoeát hònh troân laâ cöí yïëm. Àoá laâ yïëm cöí xêy. Nïëu khoeát hònh chûä V thò goåi laâ yïëm cöí xeã. Nïëu xeã xuöëng sêu nûäa goåi laâ yïëm caánh nhaån. Àïën nùm 1920, ngûúâi ta phên chia ra nhiïìu loaåi yïëm: yïëm cuãa ngûúâi lao àöång maâu nêu non, nêu giaâ, yïëm cho caác cö gaái coá nhiïìu maâu khaác nhau. Caác cö gaái ùn chúi khoeát cöí yïëm xuöëng thêåt sêu àïën gêìn núi böå ngûåc chia ra àöi ngaã, maâu sùåc súä. Treã thò duâng maâu maát nhû maâu hoa lyá, höì thuãy, àaâo phai. Àûáng tuöíi thò duâng maâu sêîm hún. ÚÃã goác nhoån cöí yïëm coá thïm ba àûúâng chó hoùåc vaãi nhoã taách ra hai bïn laâm cho cöí yïëm àûúåc bïìn hún, nhûng cuäng laâ àïí trang trñ. Sau naây laåi coá ngûúâi thïu hoa vaâo chöî naây.

Hai àêìu cöí yïëm coá hai daãi nhoã àïí buöåc ra sau gaáy, phêët phú. Hai daãi nhoã naây àûúåc trang trñ maâu nöíi bêåt ùn khúáp vúái maâu yïëm. Coá ngûúâi



cêìu kyâ coân khêu möåt tuái nhoã vaâ daâi àûång hûúng thúm, xaã vaâo ngay trong daãi yïëm àïí luác naâo cuäng coá muâi thúm ngêy ngêët. Daãi yïëm boã buâa laâ úã chöî naây àêy. Coá ngûúâi laåi quêën vaâo daãi yïëm möåt miïëng trêìu daânh cho ngûúâi tònh. Goåi laâ khêíu trêìu daãi yïëm.

Hai daãi goác hai bïn caånh sûúân goåi laâ “daãi caái” hoùåc àai yïëm vò noá àûúåc thùæt laåi àïí boåc lêëy caã böå phêån ngûåc, röìi buöåc ra sau lûng vaâ thùæt daãi ngûåc laåi. Viïåc thùæt “,daãi caái” naây cuäng laâ möåt àöång taác hïå troång. Àïí lao àöång thò thùæt chùåt vaâo laâ xong, goåi laâ goái gheám. Nhûäng luác ài chúi hoùåc khöng phaãi laâm viïåc nùång thò thùæt loãng hoùåc thaáo khoaán. Coá khi laåi àïí quaá loãng àïën mûác hûäng húâ. Caác chõ em Khêm Thiïn hoùåc ùn chúi thò vûâa thùæt hûäng húâ vûâa thùæt lïånh daãi cöí yïëm lêîn daãi àai. Nhû vêåy laâ caái yïëm chó laâm caái viïåc che böå ngûåc möåt caách khöng nghiïm khùæc lùæm. Nhòn vaâo caái yïëm thoaáng thêëy böå ngûåc phêåp phöìng nhûäng bïën búâ. Àöi nhuä hoa kheä tung tùng vaâ chuyïín àöång. Trong möåt phuát chöëc naâo àoá, tinh yá coá thïí qua caái yïëm maâ chúáp àûúåc nhûäng thöng tin vö cuâng quan troång vïì chó söë hêëp dêîn cuãa ngûúâi mang yïëm. Àöi luác caái yïëm cuäng taåo möåt vaâi trûúâng àoaån húã hang maâ khöng ai núä traách. Caái yïëm coá mùåt yïëu laâ khöng àúä àûúåc ngûåc, luön coá xu hûúáng xïå xuöëng vaâ khöng nêng àûúåc chuáng lïn. Nhûng àiïìu àoá khöng cêìn vò ngûúâi ta cûá àïí khöng tûå nhiïn nhû noá vêîn töìn taåi kiïíu nhû hoa quaã trïn caânh vêåy.

Nhûäng cö gaái kyä tñnh mua yïëm úã chúå vïì, röìi gia cöng, sûãa sang laåi cho húåp vúái yá mònh. Viïåc naây àoâi hoãi sûå kheáo tay vaâ tó mó.

Sau khi mùåc yïëm, caác cö gaái mùåc ra ngoaâi chiïëc aáo caánh trùæng khöng caâi cuác cöí laâm tön maâu yïëm hoa hiïn hoùåc àoã thùæm. Khi ài ra ngoaâi, mùåc thïm chiïëc aáo daâi. Bïn dûúái mùåc vaáy lûúäi trai bùçng lônh hay söìi àen daâi chêëm goát. Lûng coá daãi thùæt maâu múä gaâ, höìng àaâo hoùåc hoa lyá dõu daâng. Phña caånh sûúân àeo xaâ tñch baåc coá chuâm öëng vöi vaâ con dao con böí cau. Chên ài deáp. Àêìu vêën khùn nhiïîu hoùåc nhung vúái àûúâng ngöi úã giûäa hoùåc bïn caånh. Truâm ngoaâi laâ chiïëc khùn moã quaå coá ngûúâi àïí toác boã àuöi gaâ hoùåc vêën àêìu trêìn, coá caâi chiïëc lûúåc. Nïëu ài xa hoùåc ài xem höåi, cö gaái àöåi chiïëc noán quai thao. Caái noán nùång vïì laâm duyïn... Têët caã nhûäng caái àoá phöëi húåp vúái caái yïëm laâm nïn daáng neát cuãa ngûúâi con gaái mïìm maåi, duyïn daáng, gêìn vúái thiïn nhiïn maâ kñn àaáo, hiïån hûäu trong



cuöåc àúâi vaâ thoaáng hiïån trong nhûäng giêëc mú cuâng vúái nhûäng con coâ con vaåc Viïåt Nam.

Caái yïëm ùn úã vúái ngûúâi phuå “nûä Viïåt Nam suöët caã chiïìu daâi lõch sûã. Noá àaä töìn taåi möåt caách àeåp àeä vaâ huâng biïån. Nay noá bõ caái aáo nõt chiïëm mêët ûu thïë úã nhiïìu núi. Tuy vêåy, noá vêîn coân töìn taåi. Noá coân àûúåc nghiïn cûáu àïí hoaá thên, biïën daång vaâ hoaân thiïån. Àiïìu àoá coân àang chúâ sûác saáng taåo cuãa caác nhaâ taåo möët, caác nhaâ y phuåc hoåc, xaä höåi hoåc, myä hoåc v.v...

Nhiïìu khaách vaâ caác nhaâ nghiïn cûáu nûúác ngoaâi rêët ngûúäng möå vaâ hoåc têåp àûúåc nhiïìu àiïìu úã caái yïëm. Noá àaä sang chêu êu vaâ hònh thûác thùæt daãi hai bïn sûúân cuãa noá àaä àûúåc thay vaâo hai haâng khuy bêëm kiïíu Têy.

Caái yïëm àaä vûúåt biïn giúái Viïåt Nam àïën vúái thïë Giúái.



TOÁC BOÃ ÀUÖI GAÂ

Maái toác tûúång trûng cho sûå súã hûäu, laâ gia taâi cuãa cha meå àïí laåi cho. Coá nhûäng dên töåc thúâ maái toác.

Nhiïìu ngûúâi giûä laåi möåt maái toác, chiïëc rùng sûäa laâm kyã vêåt. Hoå muöën laâm söëng laåi têm höìn cuãa ngûúâi mang noá. Toác àaåi diïån cho möåt vaâi àùåc tñnh, khaã nùng, nùng lûåc sinh thûåc nhû úã chuyïån cöí tñch Sam son. ÚÃ Viïåt Nam, toác cùæt ài hoùåc chaãi ra khoãi lûúåc àûúåc giûä laåi vò noá coá sûå gùæn boá huyïìn bñ vúái chuã cuãa noá. Sûå cùæt toác àûúåc coi nhû laâ möåt sûå hy sinh, quy thuêån hoùåc hoâa nhêåp.

Maái toác àûúåc coi nhû laâ baãn doanh cuãa linh höìn, söë phêån ûúác mong vaâ tònh yïu. Toác coân gùæn vúái coã laâ toác cuãa àêët bao la. Toác laâ vuä khñ cuãa ngûúâi phuå nûä. Chaãi toác cho möåt ngûúâi laâ möåt cûã chó thên mêåt lùæm, laâ mï say nhau lùæm. Ngûúâi Seáe vaâ Xlövakia liïåt toác vaâo cuâng hoå haâng vúái löng vaâ rêu. Hoå baão: “Àêu coá rêu, àêëy ngon”. Theo taåp chñ Chêu aá, cö Sinh Chong Min àaä chûáng Minh maái toác thiïëu nûä daây vaâ àeåp àeä mang laåi vûúng miïån sùæc àeåp cho cö taåi cuöåc thi hoa hêåu Nam Triïìu Tiïn höìi thaáng 5 nùm 1990. Kyã luåc vïì toác daâi trïn thïë giúái hiïån nay laâ 2 meát 95. Nhûäng ngön tûâ cuãa Viïåt Nam vïì maái toác rêët phong phuá, àaä noái lïn nhiïìu àiïìu: Toác mêy, toác suöëi, caái rùng caái toác laâ goác con ngûúâi, laân suöëi toác, toác em daâi àïën thêìn thoaåi, mùæt quêìng toác röëi tú vûúng, toác thïì, toác xoäa ngang vai, toác chõ Hoaâi (cuãa Nguyïîn Tuên), lúâi toác tú, toác em vûâa kñn traán, toác rïî tre, mêy nuái buöìn nghiïng nuái toác xanh, cuâng chaâng kïët toác xe tú nhûäng ngaây, toác àuöi sam, toác àuöi gaâ, ngaåt ngaâo hûúng toác phêën, coã toác tiïn, toác röëi àöíi keåo, toác àïí traái àaâo, cùæt toác àaánh ghen, cùæt toác ài tu, goåt gaáy böi vöi...

Tûâ trûúác àïën nay, àaä xuêët hiïån nhiïìu kiïíu toác khaác nhau nhû: Toác buái toá, reä àûúâng ngöi giûäa, reä àûúâng ngöi caånh, toác boã àuöi gaâ (tha thûúát duyïn daáng, àoá laâ möåt trong 10 tiïu chuêín àaáng yïu cuãa cö gaái Viïåt



Nam), vêën khùn, toác vêën trêìn coá àñnh caái lûúåc (àeåp tûå nhiïn coá veã phong tònh, thõnh haânh khoaãng nhûäng nùm 1930-1940). Nhûäng nhên vêåt nûä cuãa Tûå Lûåc Vùn Àoaân nhû Lan, Loan, Liïn, Nhung... àïìu rêët quyïën ruä vïì kiïíu vêën àêìu trêìn. Cö haâng xeán rùng àen cuãa Hoaâng Cêìm cuäng vêën àêìu trêìn. Maái toác uöën quùn hoùåc lûúån theo kiïíu phûúng Têy (kiïíu Àeátàïmöna, kiïíu Marillin Monroe), maái toác Hó Nhi (möåt haâng toác buöng àïìu xuöëng traán theo nhên vêåt nûä trong phim Baåch mao nûä).Laåi coân coá nhûäng maái toác giaã böìng bïình, àúåi chúâ, ngêåp ngûâng, nöìng naân v.v... .

Möîi möåt thúâi kyâ thõnh haânh möåt hoùåc vaâi kiïíu toác riïng rêët àùåc trûng. Coá kiïíu töìn taåi lêu daâi, coá kiïíu xuêët hiïån trong thúâi gian ngùæn nguãi röìi bõ laäng quïn. Ai cuäng muöën coá maái toác àeåp, möåt kiïíu toác naâo àoá phuâ húåp cho mònh, tön àûúåc veã àeåp cuãa mònh lïn. Sûå trang àiïím àùåc biïåt seä laâm cho khuön mùåt thïm duyïn, trang nhaä, sang troång. Noá coân che giêëu àûúåc nhûäng nhûúåc àiïím trïn khuön mùåt cuãa ngûúâi phuå nûä. Ngûúåc laåi, nïëu khöng coá kiïíu toác phuâ húåp seä laâm giaãm veã àeåp cuãa khuön mùåt.

“Caái rùng caái toác laâ goác con ngûúâi Àuáng vêåy. Chuyïån vïì caái toác cuäng nhû chuyïån vïì tònh yïu, noá vûâa laâ hiïån thûåc cuäng vûâa laâ huyïìn thoaåi.



NOÁN

Ngaây Xûa, Chaâng traách naâng rùçng: Xûa kia gùæn boá möåt hai Giúâ àêy gheá noán ngang hai chùèng chaâo!

Böå trang phuåc tûúng àöëi àêìy àuã cuãa cö gaái Kinh Bùæc àûúåc taã nhû sau:

Àöåi noán ba têm Quai thao möåt nhuám, aáo trêìm möåt àöi Caái thùæt lûng em, baãy taám vuöng söìi...

Caái noán àïí che mûa che nùæng, àïí phuåc trang, àúä ngûúång, che giêëu tònh caãm, thïm duyïn, laâm àeåp... Laåi coá cêu:

Choâng chaânh nhû noán khöng quai, Nhû thuyïìn khöng laái, nhû ai khöng chöìng

Hoùåc nhû cêu àöëi laåi: Noán khöng quai noán nghiïng noán nghaã, Laâm caã chaâng phaãi ngaã phaãi nghiïng.

Ngaây noáng nûåc quaá, cö gaái khaát nûúác xin ruöåt gêìu nûúác giïëng maát àöí ngay vaâo chiïëc noán, uöëng cho àúä khaát röìi rûãa mùåt, rûãa tay. Hai anh chõ ài bïn nhau, àïën möåt quaäng naâo àoá muöën nghó ngúi, hoå khöng cêìn chiïëu, khöng cêìn gò caã maâ traãi noán ra, ngöìi ngay lïn noán: “Àaä yïu nhau ta traãi noán ra ngöìi”. Thónh thoaãng cö gaái soi chiïëc gûúng trong noán, cûúâi möåt mònh, tin vaâo mònh, nghô buång: nhan sùæc nhûúâng naây, ta chùèng súå coá luác caái noán duâng àïí phe phêíy cho maát. Luác àoá, caái noán thay cho caái quaåt. Caái noán trong tay ngûúâi sûã duång sinh ra nhiïìu àöång taác vaâ yá nghô:

Qua àònh ngaã noán tröng àònh,



Àònh bao nhiïu ngoái thûúng mònh bêëy nhiïu... Khöí , “Giaä baån” trong caãnh quan hoå, caác liïìn anh, liïìn chõ haát rêët

buöìn: “Khùn, noán i... öi... àïí laåi àêy”?.. Laâ luác caác cö gaái tùång cho caác baån trai caái noán quai thao thên thiïët cuãa mònh. Caái noán laâ têëm loâng cuãa cö gaái, laâ vêåt nùång tònh: “Yïu nhau, cúãi noán cho nhau”.

Chaâng trai Bùæc Ninh khöng muöën cho cö baån gaái cuãa mònh phaãi ra chúå mua noán. Anh ta tûå cheã tre àan lêëy noán. Cho naâng àöåi àïí ài xem höåi àïm rùçm. Anh ta muöën caái noán àoá phaãi mang húi thúã vaâ nöîi loâng cuãa mònh.

Trong tiïíu thuyïët Tùæt àeân, chõ Dêåu vaâo nhaâ Nghõ Quïë, che nghiïng caái noán raách. Àoá laâ möåt kiïíu chaâo. Ngaây xûa, Lyá trûúãng hoùåc Chaánh töíng àöåi caái noán dûáa coá choãm. Noá tûúång trûng cho uy quyïìn vaâ cao sang.

Cö gaái muöën tûâ giaä ra vïì, chaâng trai liïìn giûä laåi: Mònh vïì ta chùèng cho vïì Ta giûä caái noán, ta àïì cêu thú. Cö gaái àöåi noán quai thao àûúåc coi laâ “quai thao dõu daâng”. Baác xêím

chòa caái noán nhêìu nhônh ra àïí nhêån tiïìn thûúãng cuãa ngûúâi nghe sau khi àaä haát baâi “Anh khoáa” bêng khuêng.

Caái noán duâng àïí thïì böìi: Tònh em trao noán nùång thïì, Anh vïì bêím meå liïåu bïì sang xin.

Cö gaái coá lúâi àïì nghõ vúái baån trai: Chaâng úi boã noán em ra Àïí em ài chúå keão maâ chúå trûa...

Viïåt Nam laâ quï hûúng cuãa ba loaåi noán: noán ba têìm, noán quai thao, noán baâi thú. Vaâ cuäng coá nhiïìu loaåi noán khaác nûäa nhû: noán laá göìi, noán laá coå, noán sún, noán Nghïå, noán loâng chaão, noán thuáng, noán giang, noán mïånh phuå, noán xêím, noán quaã bûáa, noán tiïën vua, noán dûáa, noán dêëu, noán thúâ, noán löng, noán ài biïín, noán tu cúâ (nhaâ sû) noán choáp v.v... Phöí biïën



hún caã laâ noán laá coå, noán baâi thú, noán Huïë, noán laâng Chuöng, noán Hûäu Bùçng, noán Vên Àònh... Caái noán Huïë trùæng àïën loáe mùæt. Noán baâi thú coân àûúåc goåi laâ noán “ngûúâi tònh”. Cö gaái àaä dêåy thi goåi laâ cö gaái sùæp àïën tuöíi cùæp noán theo chöìng...

Chiïëc noán quai thao thêåt àùåc biïåt. Noán coá àûúâng kñnh chûâng 70cm. Thaânh noán cao trïn 7cm. Mùåt dûúái coá gùæn möåt öëng hònh troân bùçng nan tre àïí àöåi vaâo àêìu cho cên goåi laâ chuäm noán. Quanh chuäm noán laâ nhûäng voâng tre chuöët nhoã, khêu bùçng chó maâu, àan cheáo súåi rêët cöng phu. Noán coân àûúåc trang trñ bùçng nhûäng böng hoa, caánh bûúám. Quai noán laâm bùçng dêy thao àen göìm tûâ möåt àïën ba dêy chêåp laåi, buöng voäng daâi xuöëng...

Nguyïn liïåu cuãa noán laá göìm: laá göìi, nan tre vaâ chó khêu bùçng súåi moác. Ngûúâi ta laâm khuön troân bùçng nan tre röìi lúåp lïn hai lúáp göìi moãng chuöët pheân. Tûâ àaáy noán lïn àïën choãm coá 15 voâng nan tre vaâ chó khêu bùçng súåi moác.

Ngûúâi ta laâm khuön troân bùçng nan tre röìi lúåp lïn hai lúáp göìi moãng chuöët pheân. Tûâ àaáy noán lïn àïën choãm coá 15 voâng nan tre, tûác laâ coá 15 àûúâng khêu voâng troân.

Caác baån nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam thûúâng phaãi mua bùçng àûúåc möåt vaâi chiïëc noán àïí laâm kyã niïåm. Caác diïîn viïn, nghïå sô ngöi sao nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam luön tranh thuã cú höåi àöåi caái noán Viïåt Nam röìi chuåp aãnh, àaánh dêëu sûå coá mùåt cuãa mònh úã quï hûúng cuãa noán.

Suöët caã chiïìu daâi lõch sûã dên töåc, qua mêëy cuöåc trûúâng kyâ, caái noán laâ hònh aãnh, biïíu trûng cuãa ngûúâi phuå nûä Viïåt Nam. Chuáng ta khöng thïí naâo quïn àûúåc hònh aãnh nhûäng chiïëc noán mï, noán taã túi trong cuöåc söëng lam luä möåt thúâi, cuäng nhû nhûäng chiïëc noán cuãa nöng dên cûúáp kho thoác Nhêåt, ài dên cöng phuåc vuå caác chiïën dõch lõch sûã. Nhûäng chiïëc noán giaãn dõ maâ kiïn cûúâng! Laåi coân nhûäng chiïëc noán nhêëp nhö trong caác phiïn chúå laâng. Möåt maái toác, möåt vaânh noán... laâ caã möåt êën tûúång sêu sùæc, àêåm àaâ, laâ nhúá, laâ mong. Caái noán laâ hònh aãnh vaâ êm hûúãng cuãa quï hûúng.

Thiïët tûúãng trong caác baão taâng vùn hoáa, lõch sûã, nghïå thuêåt, chuáng ta nïn coá hùèn möåt phoâng trang troång giûä laåi hònh aãnh cuãa nhûäng chiïëc



noán Viïåt Nam têìn taão, nhêîn naåi, bi huâng vaâ trûä tònh... Chuáng goáp möåt neát àêåm àaâ khoá quïn trong nïìn vùn hoáa truyïìn thöëng...



CHÛÚNGII: VUI CHÚI



HÖÅI CÚÂ NGÛÚÂI ÚÃ CHUÂA VUA HAÂ NÖÅI

- Höåi múã trong 4 ngaây - “Phi chuâa Vua bêët thaânh danh thuã” - Trêån taâi tûã giûäa hai àêëu thuã kiïåt xuêët - Tuyïín choån quên cúâ ngûúâi laâ möåt cuöåc thi hoa hêåu. Haâng nùm, cûá vaâo nhûäng ngaây 6, 7, 8, 9 thaáng giïng êm lõch, chuâa

Vua úã laâng Thõnh Yïn (chúå Giúâi) múã höåi. Chuâa Vua laâ möåt quêìn thïí di tñch coá tiïëng, vûâa laâ núi cuãa Phêåt, cuãa Àaåo giaáo vaâ cuãa Nho giaáo. Chuâa Vua àûúåc xêy dûång tûâ àúâi Lï, laâ möåt böå phêån cuãa cung Thûâa Lûúng. Àoá laâ núi àïí Vua vaâ caác àaåi thêìn nghó ngúi vaâi ngaây trong nùm, chuêín bõ ra tïë trúâi àêët úã àaân Nam Giao (nay laâ àõa àiïím nhaâ maáy cú khñ Trêìn Hûng Àaåo) Chuâa daânh riïng möåt gian thúâ thêìn cúâ Àïë Thñch. Ngûúâi ta khen nhau “Cúâ cao nhû Àïë Thñch” Höåi chuâa Vua, ngoaâi phêìn lïî ngùæn goån, chuã yïëu laâ nhûäng trêån àêëu cúâ ngûúâi truyïìn thöëng suöët mêëy ngaây àïm. Tûâ xûa àïën nay, hêìu nhû têët caã nhûäng cuöåc thi àêëu cúâ tûúáng lúán àïìu diïîn ra úã chuâa Vua. Caác àêëu thuã qua àûúåc “Nhõ thùæng”! laâ quaán quên, àûúåc ghi tïn vaâo bia àaá. Tûâ nhûäng nùm 1930-1940, bia àaá chuâa Àïë Thñch ghi tïn nhûäng danh thuã: Du, Yïën, Lõch, Luåc (vö àõch Bùæc Kyâ), Chu Vùn Böåt, Àöî Têm (vö àõch Nam Àõnh), Laåi (vö àõch Haãi Phoâng), höí tûúáng Nguyïîn Thaânh Höåi, Nguyïîn Vùn Haãi v.v... Caác àêëu thuã siïu haång úã caác tónh maâ chûa àûúåc tó thñ úã chuâa Vua laâ möåt àiïìu ên hêån: “Phi chuâa Vua bêët thaânh danh thu ã”. Treã, giaâ, trai, gaái laâng Thõnh Yïn àïìu gioãi cúâ. Nïëu hoå khöng laâ àêëu thuã thò cuäng laâ nhûäng ngûúâi bònh luêån, cöí vuä, àöång viïn nhiïåt tònh. Chuâa Vua cuäng laâ núi ài laåi têëp nêåp cuãa caác “súãi” cúâ trong toaân quöëc.

Höåi Chuâa Vua nùm 1995 coá 64 àêëu thuã chuyïn nghiïåp, nghiïåp dû vaâ taâi tûã cuãa caác cêu laåc böå cúâ: Chuâa Vua, Quên àöåi, Àöëng Àa, Haâ Bùæc, Haâ Têy, Quaãng Ninh, Nöng nghiïåp... tham gia. Thaânh tñch nöíi bêåt àaä thuöåc vïì lúáp treã. Hoå döìi daâo sûác khoãe (àiïìu naây quan troång lùæm), kiïn trò,



hùng haái, nùång vïì têën cöng, coá tû duy khoa hoåc, giaâu trñ tûúãng tûúång, trònh àöå vùn hoáa cao... Voâng àêëu loaåi diïn ra tûâ ngaây 6 àïën ngaây 8 àïí coân laåi 4 àêëu thuã tranh ngöi ba, tû vaâ nhêët, nhò... Trong voâng àêëu loaåi, nhiïìu ngûúâi “ maáu” cúâ, tiïëc cho mêëy danh thuã khöng hïì keám ai, nhûng chó vò möåt chuát sú húã maâ khöng vaâo àûúåc voâng trong. Thi àêëu laâ nhû vêåy? Coá nhûäng vaán keáo daâi mêëy tiïëng àöìng höì, àêëu thuã ài vïå sinh cuäng phaãi coá ngûúâi ài theo, phoâng àêëu thuã vö danh chúi cúâ bïn ngoaâi.

Troång taâi coân phaãi caãnh giaác vúái nhûäng aám hiïåu maách nûúác cho caác àêëu thuã nhû: Giú tay traái laâ thoaái, giú tay phaãi laâ tiïën, àïí tay ngang buång laâ cêìm cûå. Nhûäng àöång taác cuãa caác ngoán tay, viïåc múâi àêëu thuã àiïëu thuöëc laá chêm lûãa sùén hoùåc chûa chêm, àöång taác vuöët muäi, nhûäng lúâi bònh luêån v.v... àïìu coá thïí laâ nhûäng aám hiïåu.

Ngaây möìng 8 coá möåt trêån àêëu cúâ giûäa hai àêëu thuã loaåi kiïåt xuêët nhûng khöng dûå giaãi. Hai àêëu thuã phaãi xöng pha trïn sên cúâ gêìn suöët buöíi àïí ài nhûäng nûúác cúâ haâo hoa. Trêån naây goåi laâ trêån taâi tûã, coá nhiïìu nûúác ài taâi hoa, bay bûúám laâm cho ngûúâi xem luön xuyát xoa, khen ngúåi.

Saáng ngaây möìng 9, àoaân quên cúâ cuãa xaä Àöìng Cöí, laâng Dûúng Xaá (Nhöín) àïën chiïëm lônh sên cúâ. Àoaân göìm 16 quên nûä mùåc quêìn aáo xanh, mûúâi saáu quên nam mùåc quêìn aáo àoã, hai töíng cúâ nam vaâ nûä. Hoå ùn mùåc giöëng nhû caác hònh aãnh trong cöî baâi tam cuác. Hai töíng cúâ ra lïånh cho hai àêëu thuã àaåi diïån ra lïî vua cúâ trûúác khi cho trêån àêëu bùæt àêìu. Hai àêëu thuã laâm lïî kiïíu con nhaâ voä vúái mêëy àöång taác nhanh, goån, keâm theo mêëy àöång taác vo thuêåt hoa myä truyïìn laåi tûâ ngaây xûa. Sau àoá, tûúáng sô hai bïn xanh vaâ àoã ài kiïím tra lûåc lûúång, quan saát biïn giúái bùçng nhûäng bûúác ài caách àiïåu coá chêët vuä àaåo röìi vïì võ trñ. Hai töíng cúâ phêët cúâ, ra lïånh bùæt àêìu trêån àêëu. Chó huy bïn xanh laâ danh thuã Nguyïîn Têën Cûúâng, 27 tuöíi, thuöåc súãi cúâ Quên àöåi Anh àaä xöng pha “trêån maåc” tûâ nhûäng nùm coân úã tuöíi thiïëu niïn, laåi laâ con nhaâ noâi. Chó huy bïn àoã laâ Buâi Dûúng Trên, 31 tuöíi, thuöåc súãi cúâ Nöng nghiïåp. Anh nöíi tiïëng vïì nhûäng “trêån àaánh” chuyïín baåi thaânh thùæng. Trêån àêëu naây laâ trêån tranh ngöi nhêët nhò vúái giaãi thûúãng khaá lúán. Bïn ngoaâi, tröëng liïn höìi, möîi võ chó huy àïìu bõ möåt tiïíu àöìng ài saát caånh, àaánh lïn nhûäng tiïëng tröëng con giuåc giaä. Hoå àêëu rêët thêån troång. Luác thùm doâ, luác cêìm cûå, luác tiïën



nhûã möìi... Hoå phaãi úã tû thïë àûáng vaâ ài laåi àïí àiïìu binh khiïín tûúáng suöët 5 giúâ liïìn. Cuöëi cuâng, trêån àêëu hoâa, phaãi àêëu vaán thûá hai, keáo daâi thïm hún 3 tiïëng àöìng höì nûäa Nguyïîn Têën Cûúâng múái haå àûúåc Buâi Dûúng Trên. Nûúác cúâ àêìy nhûäng yïëu töë bêët ngúâ. Moåi ngûúâi vöî tay raâo raâo, hoâ reo êìm yâ röìi ngûâng laåi xem lïî thu quên. Luác naây, àoaân quên cúâ laâng Dûúng Xaá trònh diïîn àiïåu muáa thu quên, chaåy cúâ, quêën cúâ, baái töí... Hoå àûáng thaânh hai haâng.

Àuáng laâ möåt böå tam cuác söëng. Möåt bïn àen, möåt bïn àoã, trang nghiïm maâ thên thuöåc. Nhúá laåi ngaây xûa, caác cuå coân chu àaáo hún. Àöåi quên cúâ göìm toaân nhûäng trai chûa vúå, gaái chûa chöìng mùåt hoa da phêën. Hoå àïìu laâ nhûäng ngûúâi coá thanh sùæc àûúåc lûåa choån. Thïë laâ tûå nhiïn hònh thaânh möåt cuöåc thi hoa hêåu nhoã trong höåi cúâ xuên.

Höåi cúâ chuâa Vua kheáp laåi qua vaán cúâ quyïët liïåt. Ngûúâi ta laåi chúâ àoán nhûäng ngaây naây nùm sau.



XUÊN XÛA QUAÃNG LAÅC

Daåo êëy, cuöëi nhûäng nùm 30, Haâ Nöåi chó coân hai raåp tuöìng vaâ caãi lûúng nöíi tiïëng. Àoá laâ raåp Hiïåp Thaânh toåa laåc úã cuöëi phöë Taå Hiïìn vaâ raåp Quaãng Laåc, nay úã vaâo nhaâ söë 50 Àaâo Duy Tûâ. Raåp Quaãng Laåc phêìn naâo coá tiïëng hún. Muöën chêm biïëm möåt ai àoá laâm ra veã “ta àêy”, hoùåc noái nùng haách dõch, khoe khoang, ngûúâi ta noái vúái anh rùçng: “Gúám, cûá laâm nhû öng tûúáng Quaãng Laåc êëy”.

Raåp naây thûúâng diïîn möåt àïm tuöìng vaâ hai àïm caãi lûúng. Coá höm laåi goåi laâ tuöìng caãi lûúng. Luác naây caãi lûúng húi lïn giaá möåt chuát. Àaâng sau sên khêëu (raåp haát) laâ caã möåt caái buöìng daâi vaâ röång, húi töëi. Núi àêy àûúåc coi nhû nhaâ têåp thïí cuãa nhûäng nam, nûä diïîn viïn khöng coá núi cû truá úã ngoaâi phöë. Möîi ngûúâi hoùåc möîi cùåp vúå chöìng chiïëm lêëy möåt khoaãng nhoã. Cuãa caãi chùèng coá gò mêëy, sang lùæm laâ chiïëc baân, vaâi chiïëc va li göî hoùåc bùçng da cuä. Cuäng coá vaâi caái tuã göî con. Cûá traãi caái chiïëu ra laâ “Vua” vaâ “aái khanh” coá thïí nùçm xuöëng nghó àûúåc röìi. Vïì mùåt xaä höåi, nïëu “Vua” vaâ “aái khanh” khöng coá thûåc taâi laâm cho khaách mïën möå thò cuäng dïî ra khoãi nhaâ haát maâ ài baán phúã hoùåc baán nûúác úã àêìu phöë. Xen keä coá vaâi khoaãng cho caác diïîn viïn àöåc thên.

Phña trïn nhuâng nhùçng nhûäng súåi dêy àïí mùæc maân vaâ treo quêìn aáo. Chùn, göëi cûá viïåc xïëp lïn phña àêìu chiïëu. Ngûúâi àêu giang sún àoá. Giaãn àún thöi, “söëng gûãi thaác vïì”... Ban ngaây thò thïë maâ töëi àïën hoå àïìu laâ quan to, nhû laâ thû sinh, cöng chuáa... caã àêëy. Chó cêìn coá tiïëng haát vúái cuöåc àúâi laâ àûúåc. Coá vaâi ngûúâi nghó ngay taåi raåp bùçng caách gheáp mêëy chiïëc ghïë laåi, coi nhû giûúâng ùn uöëng thò gùåp àêu ùn àêëy. Chùèng ra bûäa gò caã cuäng coá khi nêëu nûúáng tñ chuát hoùåc goáp gaåo thöíi cúm chung. Viïåc gò cuäng hònh nhû hûáng lïn thò laâm.

Tuy vêåy, ngaây Tïët laåi khaác hùèn. Nhaâ naâo nhaâ nêëy xaâo xaâo nêëu nêëu, chuêín bõ möåt vaâi moán ùn keáo daâi àûúåc vaâi ngaây nhû thõt boâ om gûâng



hoùåc thõt àöng. Hoå goáp nhau laåi goái baánh chûng. Vaâi gia àònh àùåt baát hûúng úã àêìu chiïëu cuáng cha meå, öng baâ. Nhaâ naâo coá con nhoã thò daán túâ tranh tïët coá con lúån , “êm dûúng” hoùåc “Hûáng dûâa”. Coá anh hay chûä, viïët àöi cêu àöëi chûä Haán lïn àêìu giûúâng:

Nhên tònh tûå chó, chûúng chûúng baåc Thïë suå nhû kyâ, cuåc cuåc tên... Caác àaâo keáp àöåc thên vaâ úã daång Àöìng êëu àûúåc caác gia àònh anh chõ

múâi ùn Tïët cuâng trong vaâi ngaây. Caác àaân em cuäng sùæm Tïët mûâng anh chõ, vaâi thûác goáp vaâo.

Ngaây 28 Tïët laâ ngaây ùn uöëng tûng bûâng, vò tûâ ngaây naây trúã ài cho àïën ngaây 7 thaáng giïng laâ nhûäng ngaây vaâo Xuên. Nhûäng ngaây 29, 30, möìng möåt, möìng hai Tïët àïìu diïîn tuöìng súám àïí moåi ngûúâi coân chúi Xuên, chúi phöë, thùm baån beâ. Hoå chúi chùæn, töí töm. Nûä chúi tam cuác, chúi baâi, lêåt baâi, ài àïm, töët àoã àeâ töët àen v.v... Nhûäng buöíi chúi naây àïìu coá mûát vaâ rûúåu. Caã nûä cuäng uöënng rûúåu... Trong nhûäng ngaây naây xuêët diïîn ruát ngùæn chó coân chûâng 1 giúâ àöìng höì àïí àoán nhûäng khaách àïën boái tuöìng, loaåi khaách naây nhiïìu vaâ thêåt “söåp”. Hoå mua veá, vaâo möåt laát röìi ra ngay. Àïën ngûúâi khaác cuäng thï.ë Nhû vêåy laâ baán àûúåc rêët nhiïìu veá. Möîi chöî coá thïí baán àûúåc mêëy lêìn veá. Àïí thûúãng caác àaâo keáp yïu mïën, nhiïìu ngûúâi tung tiïìn lïn sên khêëu raâo raâo. Nhiïìu diïîn viïn àûúåc khaán giaã “phong bao”. Tuây theo tònh hònh, coá thïí diïîn thïm buöíi.

Trûúác cûãa raåp, daán möåt àöi cêu àöëi giêëy àoã chûä àen thêåt nöíi: Àaâo Àaâo Keáp Keáp, ra ra, àaâo àaâo, vûâa diïîn, vûâa haát, say sûa vúã. Nam nam, nûä nûä, nhòn nhòn, nghe nghe, chùèng cûúâi chùèng noái, nghô

suy àúâi. ... Chiïìu 30 Tïët, ai muöën laâm gò thò laâm. Nhûng diïîn tûâ 7 giúâ àïën 8

giúâ töëi. Àoá laâ buöíi diïîn tiïîn nùm cuä àoán nùm múái. Àïën 10 giúâ àïm thò taát caã àaâo keáp, nhên viïn trong raåp têåp trung laåi. Baân thúâ töí àaä àûúåc trang trñ vaâ baây biïån chu àaáo. Coá àöi cêu àöëi mûâng töí:

Bûác tranh vên cêíu treo röìi cuöën



Thïë sûå tang thûúng phaá laåi baây... Coá àôa nguä quaã, baánh chûng, mûát, hûúng, hoa, nïën. Öng chuã

Nguyïîn Vùn Long àïën thùæp hûúng, chuác tïët têët caã moåi ngûúâi. Moåi ngûúâi chuác laåi, öng chuã múã haâng àöìng loaåt, möîi ngûúâi hai haâo. Ai cuäng nhû ai. Sau àoá, öng ài ötö vïì Bûúãi. Moåi viïåc giao cho öng Nhaä tröng nom. Öng Nhaä bûng rûúåu vaâ mûát ra àïí moåi ngûúâi cuâng thûúãng thûác. Möîi diïîn viïn haát lïn möåt baâi hoùåc àoaån ngùæn maâ mònh têm àùæc nhêët àïí nhúá àïën töí vaâ mûâng xuên. Nhûäng luác naây laâ luác hoå haát àûúåc hay hoùåc cöë tònh lïåch laåc ài möåt chuát theo ngêîu hûáng. Hoå rêët nïí nhau vïì tay nghïì. Vñ duå nhû keáp Ba Thên “ba mûúi hai àöìng” maâ haát àoaån Tö Vuä muåc dûúng thò moåi ngûúâi phaãi nñn thúã. Cö Maäo “hai mûúi taám àöìng” haát caái chöî:

Yïën Phi Long tiïîn chöìng ra trêån thò àïën àaâo keáp nhaâ nghïì cuäng phaãi “chïët lõm” chûá chùèng noái gò àïën khaán giaã. Goåi quen laâ keáp Ba Thên “ba mûúi hai àöìng”, laâ vò anh laâ keáp nhêët, àûúåc lônh 32 àöìng möåt thaáng. Luác naây giaá möåt taå gaåo coá möåt àöìng baåc. Anh Syä Tiïën, öng Mêîn àûúåc 28 àöìng. Anh Àaâo Möång Long laâ cêy nhõ phuå, àûúåc 6 àöìng. Vang boáng möåt thúâi nhûäng keáp nhû Ba Thên, Tû Liïn, Tû An, Tam Huyânh Kyâ, Baãn Vên,... nhûäng àaâo nhû Kim Chi, Thuáy Maäo, Khaánh Húåi... laâ nhûäng taâi nùng àûúåc cöng chuáng mïën möå. Coá mùåt hoå, bao giúâ cuäng àöng khaách hún. Hoå àûúåc böën chûä: diïån, böå, thanh, phêìn, tûác laâ àûúåc vïì böå mùåt, daáng àiïåu, tiïëng haát vaâ thêìn thaái. Ài xem Quaãng Laåc maâ coá möåt trong “nguä nam quaái” (5 keáp gioãi) hoùåc “tam nûä kiïåt” (ba àaâo kiïåt xuêët) thò moåi ngûúâi múái yïn têm. Nhêët laâ vaâo dõp Tïët hoùåc àêìu xuên. Ban nhaåc ngöìi xung quanh àïåm cho caác khuác haát àoán xuên söi nöíi, phoáng tuáng. Thaãng hoùåc coá möåt, hai àaâo keáp naâo àoá nhúá quï, khoác lïn rûng rûác. Moåi ngûúâi àêu vïì àêëy, àúåi tiïëng phaáo giao thûâa.

Trong mêëy ngaây Tïët, öng Nhaä tröng nom sùn soác têët caã moåi ngûúâi. Traách nhiïåm cuãa öng chó toám goån trong möåt cêu: Laâm sao cho buöíi diïîn coá khaách. Tuy vêåy öng phaãi laâm thïë naâo cho thêëy tuöìng vaâ caác àaâo keáp laâm viïåc ùn khúáp vúái nhau. Phaãi biïët khai thaác mùåt maånh cuãa tûâng ngûúâi. Phaãi gêìn moåi ngûúâi. Trong nhûäng ngaây Tïët, öng giaãng hoaâ nhûäng mêu thuêîn, hiïìm khñch. Baãn thên öng cuäng xin moåi ngûúâi boã qua nïëu öng coá nhûäng àiïìu gò khöng phaãi vúái anh em trong nùm cuä. Öng phaãi lo



khoaãn trúå cêëp hoùåc cho vay tiïìn möåt söë anh em quaá ngheâo vò troát àaánh baåc, huát xaách hoùåc ùn chúi laäng phñ. Àïí laâm quaãn lyá nhû öng Nhaä, trûúác hïët phaãi töët buång, quñ mïën moåi ngûúâi. Phaãi giûä yá cêín thêån. Chùèng haån nhû tûâ mua baán caác thûá nhû rûúåu, mûác hoa quaã, thuöëc laá v.v... öng àïìu nhúâ caác àaâo ài mua röìi vïì tñnh toaán chûá khöng bao giúâ àïí vúå con öng ài mua. Ngaây thûúâng, trong raåp coá thïí xaãy ra xñch mñch, caäi coå gò àoá laâ viïåc thûúâng. Nhûng trong mêëy ngaây Tïët, ñt nhêët laâ àïën ngaây möìng baãy, nhûäng àiïìu àoá khöng xaãy ra hoùåc nïëu coá xaãy ra thò cuäng àûúåc can ngùn vaâ daân xïëp vui veã ngay. Àuáng giúâ tyá, öng quaãn lyá àaä treo sùén möåt traâng phaáo àùåt trûúác cöíng raåp. Ngûúâi chêm lûãa àöët laâ möåt keáp àûúåc moåi ngûúâi yïu mïën vaâ kñnh nïí vïì taâi nùng.

Tiïëng phaáo giao thûâa cuãa raåp Quaãng Laåc vûâa dûát, caác diïîn viïn, tûâng àöi tûâng àöi ài xuêët haânh, haái löåc.



THUÁ CHÚI CÊY CAÃNH

Tröìng cêy caãnh laâ möåt nghïì àùåc biïåt cuãa Viïåt Nam noái chung vaâ Haâ Nöåi, Nam Haâ, Thaái bònh v.v... noái riïng. Àêy laâ möåt nghïì taâi tûã, coá tûâ àúâi Lyá, Trêìn àûúåc cha truyïìn con nöëi vúái nhûäng “miïëng” kyä thuêåt bñ truyïìn. Nhûäng laâng tröìng cêy caãnh lêu àúâi vaâ nöíi tiïëng laâ Quaãng Baá, Nghi Taâm, Hûäu Tiïåp, Ngoåc Haâ, Võ Khï, Tên Mai, Tûúng Mai, Hoaâng Mai, Vônh Tuy... Caác gia àònh tröìng cêy caãnh thûúâng phöëi húåp vúái nghïì tröìng hoa vaâ nuöi chim, caá caãnh... úã nhûäng núi àoá traân ngêåp muâi hûúng cuãa hoa vaâ nuöi chim, hoa ngêu, hoa höìng... Xung quanh vûúân cêy caãnh laâ nhûäng haâng raâo dûúái, ö rö, dêm buåt... àûúåc xeán tóa cöng phu, goåi laâ nhûäng “búâ hoa”.

Àïí coá cêy caãnh, ngûúâi laâm vûúân, ngoaâi viïåc vun tûúái, xúái, chùm boán, coân phaãi nùæn noát, cùæt, tóa cêy rêët tó mó, cêìu kyâ. Muöën coá möåt cêy tuâng nhoã, möåt con röìng bay, phaãi mêët 5, 6 nùm. Nhûäng hoân non böå coá rï si baám vaâo cuäng cêìn coá möåt lúáp rïu phong cöí kñnh phña dûúái. Àïí taåo àûúåc möåt lúáp rïu àeåp “ngaây thaáng” nhû yá muöën cuäng Phaãi mêët 3, 4 nùm.

Ngûúâi ta chia cêy caãnh thaânh ba nhoám: Nhoám tröìng ûúm chuêín bñ cho cöng viïåc gheáp, neán, uöën. Nhoám cêy caãnh phöëi húåp vúái non böå. Cuöëi cuâng laâ nhoám cêy thïë coá daáng àûáng, àiïåu vûún, hònh haâi... toaát lïn möåt chuã àïì möåt yá niïåm tû tûúãng, möåt nöîi niïìm. Möåt chêåu cêy thïë coá thïí gheáp vúái möåt hoùåc hai loaåi cêy khaác nhau àïí coá nhûäng caânh, ]aá khaác nhau hoâa vaâo möåt töíng thïí, nhùçm thïí hiïån möåt têm traång.

Nhûäng loaåi cêy nhû sanh, si , àaåi, voång caách, tuâng, baách, phi lao, thöng, duöîi, cúm nguöåi v.v. àïìu coá thïí chiïët vaâ lêëy xuöëng tröìng úã vûúân hoùåc chêåu. Chuáng àïìu coá thïí “vaâo thïë”. Cêy thïë phaãi thêåt giaâ múái coá giaá. Caâng “cöí thuå” caâng quyá. Ngûúâi ta choån nhûäng cêy non coá daáng àûáng thùèng, goån, khoeã hoùåc coá daáng xiïu veåo, daáng ngang, daáng trûúân qua meáp chêåu, ruã xuöëng röìi laåi vûún lïn v.v... àïí taåo nïn nhiïìu thïë cêy khaác



nhau nhû thïë “nguä phuác”, thïë “phûúång bay”, thïë “huynh àïå”, “röìng sa”, “röìng vûún”, “soáng àöi”, thïë “àúåi gioá” thïë “ngûúâi úi” thïë “nhaâ hiïìn triïët”, thïë “tiïn öng”, thïë “chúâ àúåi”, “meå con”, “böì taát tuång kinh”. v.v...

Àïí nhoám cêy coá thïë “mêîu tûã” phaãi tröìng gheáp hai cêy laåi vúái nhau cuâng möåt göëc. Hai cêy saát nhau. Coá cao, coá thêëp, coá lúán coá beá baám vaâo nhau. Cêy to coá daáng maånh hún nhûng mïìm maåi. Cêy nhoã nuäng nõu, quêën quñt ngaã vaâo cêy lúán. Caânh cêy àan vaâo nhau coá hònh tûúång khùng khñt, nêng niu, êu yïëm.

Àïí taåo àûúåc hònh tûúång trïn cho nghïå thuêåt, phaãi sûã duång cêy, thên cêy, caânh, laá, rïî, ngoån, rïu v.v... laâm vêåt liïåu giöëng nhû nhaâ àiïu khùæc sûã duång àêët seát, gaåch, thaåch cao... àïí nùån tûúång vêåy.

Ngûúâi laâm vûúân coá àûúåc nhûäng cêy caãnh taåo thïë, nhûäng hoân non böå kyâ vô àïí gûãi gùæm têm höìn, tònh caãm, yá niïåm thêím myä, àaä laâ möåt nghïå nhên. Hoå phaãi choån lûåa, sûu têìm nhûäng loaâi cêy, loaâi hoa quyá hiïëm röìi tröìng xuöëng àêët hoùåc trong chêåu caãnh vaâ quanh nùm suöët thaáng chùm chuát, xeán, tóa, uöën hònh, taåo thïë àïí cêy coá hònh con höí, con voi, phûúång, haåc... Hoå coân sûã duång caác khöëi àaá boåt, àaá xanh coá daáng dêëp tûå nhiïn, àem vïì àeäo àuåc, gia cöng thaânh caác hònh khöëi àa daång laâm thaânh hoân non böå àïí gheáp cêy vaâo. Vûúân cêy thïë nhû nuái, rûâng thu nhoã laåi, coá cêy, coá laá, coá hang àöång, chuâa chiïìn, cêìu cöëng, röìi coá caã baân cúâ tiïn, tiïìu phu gaánh cuãi v.v... Hún thïë nûäa, caác nghïå nhên coân taåo caác thïë cêy theo tûá cuãa möåt vaâi baâi thú hay, gúåi lïn mú höì möåt cö gaái taâi sùæc, möåt quaán vùæng bïn àûúâng... laâm nïn vûúng vêën, bêng khuêng... Naâo caãnh ngûúâi àeåp hoùåc thi nhên, khi thêëp thoaáng bïn boáng truác, rùång tre, trïn bïën àoâ coá doâng söng tûúãng tûúång xanh rúân maâ lau laách.

Cêy caãnh Viïåt Nam laâ möåt maãng têm höìn nghïå thuêåt Viïåt Nam. Chuáng saánh ngang vúái nghïå thuêåt cuãa veä tranh Àöng Höì, vúái dên ca quan hoå Bùæc Ninh, vúái göëm Baát Traâng. Nhûäng laâng coá cêy caãnh laâ nhûäng cöng viïn àöåc àaáo, luön coá nhiïìu khaách trong vaâ ngoaâi nûúác àïën chiïm ngûúäng, haânh hûúng. Cûá vaâo dõp cuöëi nùm ngêìn Tïët êm lõch, khaách nûúác ngoaâi nûúâm nûúåp keáo àïën caác laâng cêy caãnh. Hoå hïët lúâi ca ngúåi, kyá hoåp



àöìng... Cêy caãnh Viïåt Nam àaä tûâng àoaåt nhiïìu giaãi, huy chûúng cao quyá trong nûúác vaâ trong caác höåi chúå Quöëc tïë.



TROÂ CHÚI LÖËI XOÁM

Àïm nay trùng saáng. Mêëy nhoám treã trong caác xoám hoåp laåi vúái nhau. Chuáng àïën tûâ xoám Luäy dêåp dïình nhûäng buái hoa dêm buåt, tûâ xoám Ao coá rùång cuác têìn hoùåc tûâ xoám Cheä. Chuáng haát êìm lïn: “aánh trùng trùæng ngaâ”... Chuáng chia nhau ra tûâng nhoám nhoã, chúi àuã troâ, naâo ö ùn quan, oùèn tuâ tò, bõt mùæt bùæt dï, àaáo àêìm uá tim, nhaãy ngûåa, tröìng hoa tröìng nuå, àaánh chuyïìn, rùæn xin thuöën v.v... Coá nhûäng troâ chúi daânh riïng cho caác em trai hoùåc riïng cho caác em gaái. Cuäng coá nhûäng troâ maâ caã trai lêîn gaái cuâng chúi chung chuáng chúi möåt laát úã troâ naây röìi tham gia ngay troâ khaác àïí chúi àûúåc nhiïìu troâ. Chuáng vui caái vui cuãa treã lïn 10, mùæt saáng, möi tûúi. Chuáng chó coá möåt niïìm vui bêët têån. Haäy chuá yá xem chuáng chúi troâ uá tim. Keã ài tröën vaâ keã ài bùæt àïìu ngúá ngêín nhû nhau. Tuy vêåy, hai nhên vêåt naây gùåp toaân nhûäng àiïìu bêët ngúâ, ngöå nghônh laâm cho moåi ngûúâi cûúâi múâ caã mùæt.

Troâ “tröìng hoa tröìng nu å” khaá àùåc sùæc. Möåt àöi em trai hoùåc em gaái ngöìi duöîi hai chên. Baân chên em naây chöìng lïn baân chên em kia àïí cho hai, ba em khùæc nhaãy qua. Sau àoá, laåi chöìng lïn mêëy baân tay núã xoâe hoa lïn. Cûá möîi lêìn chiïìu cao àûúåc nêng lïn laâ hai em phaãi nhaãy qua thanh thoaát caái ngoån nuái do nhûäng baân tay chöìng lïn nhau, laâm thaânh ngoån nuái hoa, quaã. Nïëu nhaãy khöng cao, chaåm vaâo chên, tay, hoa quaã chêët cao laâ thua, phaãi ngöìi xuöëng, tröìng hoa, tröìng nuå cho ngûúâi khaác nhaãy qua. Troâ chúi naây luyïån sûå nhanh nheån nhûng laåi laâ chuyïån cuãa cuöåc àúâi.

Troâ chúi “àaánh chuyïìn” chuã yïëu daânh cho caác beá gaái. Nhûng coá khi caác beá trai cuäng tham gia. Böën, nùm em beá cuâng biïíu diïîn möåt cöî chuyïìn göìm 10 que nhoã daâi chûâng 20 centimeát. Ngûúâi chúi phaãi tung hûáng hoân caái (hoân soãi hoùåc quaã boáng), phaãi xïëp sùæp vaâ choån tûâng que chuyïìn vaâ àúä hoân caái tûâ trïn cao rúi xuöëng. Trong luác phöëi húåp moåi àöång taác chúi, miïång coân phaãi haát lïn. Suöët caã quaá trònh khöng bõ möåt sai phaåm naâo laâ



thùæng. Baâi haát trong luác àaánh chuyïìn göìm nhûäng cêu haát thêåt hay ngêîu hûáng, nhiïìu hònh aãnh vaâ nhõp àiïåu. Nhûng chuáng mang nhiïìu àiïìu huyïìn bñ vaâ triïët hoåc:

“Gôa gioâ, coâ bay... Sang söng, giöìng cêy caãi Vaäi haåt vûâng... Xin cö naâng... Mûúâi caái leã ... ” Ngûúâi chúi chuyïìn cûá laáy ài laáy laåi nhûäng cêu haát coá tûâ xa xûa àoá

vúái caái veã say sûa vaâ buöìn buöìn tûåa nhû nhûäng lúâi haát ru. Ngûúâi xûa nhùæc laåi rùçng nöåi dung baâi haát noái vïì cuöåc söëng cuãa möåt ngûúâi àaân baâ tûâ luác coân beá cho àïën luác vïì chiïìu. Caã tuöíi thú cuãa cö beá chó coân nhúá coá möåt lêìn vui lùæm, laâ luác gia àònh chuêín bõ ùn Tïët nguyïn àaán, moåi ngûúâi quêy quêìn xem giaä gioâ. Ngay sau àoá laâ luác thên coâ phaãi bay sang söng ài lêëy chöìng xa, phaãi tay trùæng cêëy luáa, tröìng vûúân, nghïnh chiïën vúái muön vaân nhûäng khoá khùn chùén vaâ khoá khùn leã seä xaãy ra... Àoá laâ nhûäng lúâi gûãi gùæm muöën gûãi laåi cho thïë hïå sau maâ khöng tiïån noái thùèng ra... Sûå thûåc, baâi haát noái vïì cuöåc söëng hoâa vúái thiïn nhiïn, lao àöång yá nghôa vïì vùn hoaá cuãa noá rêët lúán, laâm rung àöång loâng ngûúâi maäi maäi...

Troâ “rùæn ài xin thuöëc” göìm möåt beá laâm öng lang giaâ vaâ vaâi em Dùçm chùåt lêëy àuöi aáo nhau àïí hònh thaânh thên hònh möåt con rùæn daâi. Möåt em laâm àêìu rùæn. Möåt em laâ àuöi rùæn. Caác em khaác laâm thên rùæn... Thêìy lang xin khuác àêìu vaâ khuác giûäa, rùæn khöng cho. Àïën khi xin khuác àuöi thò rùæn thaách öng thêìy àuöíi: “Thêìy cûá àuöíi xem, àuöíi àûúåc thò cho”... Àuöíi sao nöíi, vò rùæn laâ vêåt trûúâng sinh, luác naâo cuäng coá sûác treã vaâ nhanh nheån. Coân thêìy lang thò giaâ röìi...

Cûá nhû thïë... nhûäng troâ chúi löëi xoám tiïëp diïîn àúâi naây sang àúâi khaác. Lúáp treã naây qua ài, lúáp treã múái laåi kïë tiïëp... Chuáng chúi, chuáng haát, say mï vúái nhûäng nuå cûúâi muön thuãa, vúái trùng, vúái gioá, vúái nhûäng êm thanh thên yïu cuãa xoám laâng...



CAÁ VAÂNG HAÂ NÖÅI

Chúi Caá Vaâng laâ thuá chúi truyïìn thöëng coá tûâ lêu àúâi úã ta. Ngaây xûa, úã caác núi nhû phoâng khaách, nhaâ, vûúân cuãa caác gia àònh quyïìn quyá, nhûäng tao nhên mùåc khaách, caác nghïå nhên vaâ ngay caã nhûäng loáp ngûúâi bònh dên àïìu coá àöi chöî cho bïí nuöi caá vaâng. Coá nhûäng caái bïí coân coá caã hoân non böå raãi raác vaâ gêåp ghïình nhûäng chiïëc cêìu nhoã, taán cêy, ngöi àònh, chuâa cöí kñnh, nhûäng öng laä voång, ngûúâi àöën cuãi, con höí, con nai... bùçng àêët nung veä maâu. Nhûäng con caá vaâng vúái hònh daáng khaác nhau àïën kyâ laå búi löåi tung tùng. Möîi con àeåp möåt veã, chuáng búi xuyïn qua caác àaám rong xanh nhû búi vaâo trong mêy, röìi laåi búi ài búi laåi qua chiïëc cêìu àöåc möåc. Chuáng tung ra nhûäng taâ aáo àoã thùæm, àoã nhaåt, àoã vaâng rûåc, vaâng thau... àïí laâm nïn möåt bònh minh rûåc saáng hoùåc möåt buöíi chiïìu taâ àoã öëi oáng aánh nhûäng tia aánh saáng baåc. Chuáng búi saát vaâo nhau nhû vúå chöìng, àuâa rúän, nêng taâ aáo cho nhau, êu yïëm nhau, vuöët ve nhau thêåt tònh tûá. Coá con ra veã kiïu haänh, coá con laâm daáng e lïå, cuäng coá con laåi raåo rûåc tuöíi thanh xuên...

Cuäng coá luác nhû phong ba nöíi dêåy, nhûäng chuá caá àûåc choåi nhau trûúác mùåt caác cö naâng. Nhûng röìi, cuäng chñnh caác cö naâng êëy keáo caác chuá ra khoãi cuöåc àêëu. Chuáng laåi ài daåo vúái nhau vui veã vaâ cuöìng nhiïåt. Thò ra, khöng phaãi laâ chiïën tranh maâ chó laâ àuâa rúän, têåp voä vúái nhau vui veã vaâ cuöìng nhiïåt maâ thöi. Chuáng tung tùng bïn nhau trong baãn nhaåc ïm àïìm. Cuäng coá núi nuöi caá vaâng trong chiïëc ang cöí, coá mêëy chûä “Dûúng liïîu xanh”, hoùåc ang thuyã tinh. Noái chung, nhûäng àaân caá vaâng àaä taåo nïn möåt thïë giúái thêìn thoaåi dûúái thuyã cung, taåo nïn nhûäng bûác hoåa di àöång, nhûäng baâi thú cho moåi ngûúâi, ñt nhêët cuäng laâ trong nhûäng giúâ phuát thû giaän, nghó ngúi, nhûäng giêy phuát suy tû, trêìm ngêm. ÚÃ bïí caá vaâng, ta thêëy soáng nûúác, xa khúi, thêëy nhûäng kyã niïåm, nhúá nhung.



ÚÃã nûúác ta, àêu àêu cuäng coá nuöi caá vaâng. Riïng úã Haâ Nöåi, têåp trung nhêët vaâo mêëy laâng Hûäu Tiïåp, Ngoåc Haâ, Quaãng Baá, Nghi Taâm, Hoaâng Mai, Yïn Phuå... Nhêët laâ Yïn Phuå, caã laâng àïìu chúi, mua vaâ baán caá vaâng. Coá thïí goåi laâ quï hûúng cuãa caá vaâng, vò nghïì naây coá tûâ lêu àúâi Trûúác àêy, nhûäng ngaây giaáp Tïët trung thu vaâ Tïët nguyïn àaán, moåi nhaâ ngoaâi phöë àïìu baây nhûäng bïí vaâ ang caá vaâng ra ngoaâi cûãa àïí baán. Nhûäng nùm chiïën tranh, thuá chúi caá vaâng khöng àûúåc chuá yá àïën. Ngaây nay, noá laåi àûúåc khöi phuåc vaâ phaát triïín röång raäi. Caác chúå lúán trong thaânh phöë àïìu coá baán caá vaâng Caá vaâng àaä trúã thaânh möåt mùåt haâng xuêët vaâ nhêåp àïí thu àûúåc nhûäng moán tiïìn lúán. Thaáng 8-1994, möåt con caá Thanh Long lúán coá têët caã caác gam maâu cuãa nhiïìu loaåi caá vaâng têåp trung laåi bùçng giaá gêìn möåt cêy vaâng 9999.Möåt con caá Höìng Long súám chiïìu thay maâu sùæc nhû àoáa phuâ dung nûúác cuäng àïën xêëp xó 3 chó vaâng.

Caá vaâng bao giúâ cuäng àûúåc nêng niu. Coá àiïìu, caác giöëng caá, loaåi caá àûúåc àöíi múái qua nhiïìu biïën daång, di truyïìn, lai giöëng, kyä thuêåt nuöi v. v... Giaá trõ nhan sùæc vaâ sûå ûa chuöång caá vaâng cuäng thay àöíi tûâng thúâi kyâ vúái thúâi trang, quan niïåm thêìm myä. Nhûäng nùm 1954-1955, dên chuáng ûa chuöång caác loaåi: Nguä Hoa Chên Chêu, Voång Thiïn, Àan Phûúång, Kiïëm, Choåi, Maä, Giaáp, Thêìn Tiïn, Mûa Chiïìu, Hùæc Höìng, Ngoåc ên... Nhûäng nùm 70, du nhêåp tûâ Höìng Öng, Àaâi Loan, caác loaåi Khöíng Tûúác, Giaáng Mêy, Ngên Long, Haãi Thanh, Traâ Hoa Nûä... Nhûäng nùm 1989, Malaixia, Braxin nhêåp vaâo ta caác loaåi Thanh Long, Höìng Long. Nhûäng cao thuã chúi hoùåc nuöi caá vaâng, nhûäng ngûúâi coá nhûäng bïí caá siïu haång cuäng àûúåc moåi ngûúâi tön troång vaâ àûúåc àaánh giaá cao chùèng keám gò nhûäng vùn nghïå sô nöíi tiïëng. Àaä tûâ lêu, ngûúâi dên Haâ Nöåi vaâ caã nûúác vêîn coân nhúá bïí caá vaâng, hoân non böå nhaâ cö Ba Tyá phöë Haâng Baåc, nhaâ cuå Töíng Trinh phöë Haâng Chiïëu, nhaâ öng Tiïìm (Quaãng Baá), öng Hai (Yïn Phuå) hoùåc bïí caá vaâng trong thûãa vûúân xanh biïëc vaâ yïn tônh nhaâ öng Caã Baãn, úã Bûúãi, àaä dûång laåi caã möåt bêìu khöng khñ trong liïu trai chñ dõ. Chuáng cuäng àaä gúåi yá cho nhûäng vêìn thú cuãa Vuä Hoaâng Chûúng, Àinh Huâng.

Thuá chúi caá vaâng thanh nhaä àïí cöë àûúåc sûå nghó ngúi tñch cûåc, coá àûúåc nhûäng giúâ phuát lú lûãng thoaáng qua, chûáa àûång nhiïìu àiïìu kyâ diïåu bêët chúåt àïën, goåi laâ nhûäng giêy phuát “lú lûãng con caá vaâng”. ÚÃã núi coá nuái



non böå vaâ bïí caá vaâng, caãnh vêåt àêìy thú, ca, nhaåc, hoaå. Vaã laåi bêy giúâ viïåc nuöi caá vaâng àaä laâ möåt haång muåc kinh doanh cuãa thûúng nghiïåp. Caác treã em rêët thñch chúi caá vaâng. Bïí caá àûa laåi cho caác em nhûäng baâi hoåc vúä loâng vïì thêím myä. Noá àûa caác em vaâo thïë giúái thêìn thoaåi vaâ hiïíu rùçng trïn àúâi coân coá nhiïìu àiïìu thuá võ, möîi con caá nhû möåt böng hoa núã dûúái nûúác. Caác con caá búi múái gioãi vaâ nheå nhaâng laâm sao. Coá con nhû mùåc aáo giaáp àöåi muä truå, xöng xaáo nhû möåt chaâng duäng sô. Noá chiïën àêëu vúái keã àõch. Coá con khoác sûng caã hai mùæt. Noá khoác thûúng ngûúâi baån bõ tûã trêån. Coá con laåi nhû chñt lïn àêìu möåt vaânh khùn nguä sùæc nhû thïí laâ möåt võ anh huâng vûâa múái chiïën thùæng trúã vïì...

Cuâng vúái thuá chúi cêy caãnh, nuöi chim caãnh... thuá chúi caá vaâng cuäng laâ möåt neát àeåp vùn hoáa vûâa mang tñnh truyïìn thöëng vûâa mang tñnh hiïån àaåi. Thuá chúi caá vaâng cuäng laâ möåt nghïå thuêåt... .



CHÛÚNG III: NGHÏÅ THUÊåT



NGHÏå THUÊåT MUÁA RÖËI NÛÚÁC

Öng Viïån trûúãng Viïån Nhûäng nïìn vùn hoaá thï ëgiúá, Sïrñp Khagiúnaàa, viïët:

Sao laåi coá thïí tûúãng tûúång àûúåc rùçng möåt hònh thûác ngön ngûä sên khêëu têìm cúä àaä töìn taåi hún 1.000 nùm bõ laäng quïn? Maâ sûå thêåt àaä vûúåt qua tûúãng tûúång. Muáa röëi nûúác cuãa Viïåt Nam khöng bao giúâ xa rúâi laâng quï cöåi nguöìn cuãa hoå. Cuäng coá nhiïìu ngûúâi Viïåt Nam chûa àûúåc xem vaâ khöng biïët àïën sûå töìn taåi cuãa noá. Dêîu vêåy nghïå thuêåt nghòn nùm nay àaä vûúåt ranh giúái ” lúåi ñch, chêët lûúång maâ saáng taåo ra nhûäng diïîn taã vaâ khaám phaá àïí coá thïí àûáng vaâo haâng nhûäng hònh thûác quan troång nhêët vïì sên khêëu muáa röëi. Nhûäng nghïå si Viïåt Nam laâ nhûäng khaán giaã cuãa möåt hònh thûác diïîn taã coá möåt khöng hai trïn thïë giúái. Muáa röëi nûúác àaä laâm giaâu cho di saãn vùn hoaá nhên loaåi ngùn chùån nguy cú bõ àêíy vaâo traång thaái “úã êín” vaâ “laäng quïn” , möåt söë diïîn àaåt ûu tuá cuãa taâi hoa nhên loaåi .

Bia àaá Suâng Thiïån Diïn Linh úã laâng Àaåi, huyïån Duy Tiïn, Nam Haâ ghi cheáp vúái 4.036 tûâ taã buöíi biïíu diïîn muáa röëi nûúác àïí mûâng thoå vua Lyá Nhên Töng (1121) vúái sûå coá mùåt cuãa caác quan trong chiïìu ngaây 3, tuêìn trùng thûá 8, coá ghi laåi nhû sau: “Doâng söng gúån soáng. Möåt con ruâa vaâng mang trïn mònh ba haâng àaá. Noá búi thû thaã trïn mùåt nûúác röìi phun nûúác nhû mûa. Trong trùæng nhaåc ïm àïìm, nhûäng caánh cûãa caác hang àöång úã ra. Thïë laâ caác naâng tiïn xuêët hiïån, muáa àiïåu muáa “Höìi phong”. Hoå giú nhûäng caánh tay mïìm maåi, nhñu cùåp maây duyïn daáng, nhõp vúái lúâi ca. Nhûäng con chim laå bay àïën, àêåu tûâng àaân, röìi thi taâi nhaãy nhoát. Nhûäng chuá lûún non tung tùng... Ruâa vaâng nhòn vïì phña nhaâ vua, cuái àêìu kñnh baái. Nhûng baác tiïìu phu giûúng cung bùæn thuá v.v. ..”

Ngaây nay, trong caác tiïët muåc muáa röëi nûúác cöí truyïìn, ngûúâi ta laåi thêëy con ruâa vaâng phun nûúác, nhûäng naâng tiïn vúái caánh tay mïìm maåi muáa “thêìn khuác caãnh sùn bùæn maänh höí v.v...

Thaáng 3 nùng 1984, àoaân muáa röëi nûúác Viïåt Nam göìm 15 nghïå sô thûåc hiïån chuyïën ài biïíu diïîn taåi CHDC Àûác, Phaáp, yá vaâ Haâ Lan. Àïën



àêu, àoaân cung àûúåc hoan nghïnh nhiïåt liïåt vaâ àûúåc ca ngúåi hïët lúâi vúái nhiïìu lúâi bònh luêån trïn 20 túâ baáo. Nhiïìu baáo nhêån àõnh: “Muáa röëi nûúác Viïåt Nam àaä traã laåi cho nhên ]oaåi möåt di saãn vùn hoaá vinh quang maâ trûúác àêy noá bõ nùçm trong laäng quïn” Àïm ngaây 4-3-1985, taåi höåi trûúâng Ba Àònh, àoaân muáa röëi nûúác Viïåt Nam biïíu diïîn trûúác 400 khaán giaã. Nhiïìu nhaâ baáo nûúác ngoaâi àaä àïën dûå vaâ chuåp aãnh.

Bïn búâ bïí nûúác coá àöët phaáo böng. Nhûäng chuâm hoa caâ hoa caãi àuã maâu sùæc bay lïn cao vuát röìi toaã ra. Bïn caånh cöåt àöët phaáo böng laâ möåt chiïëc cöåt cao treo möåt chiïëc cúâ lûúâi höí àuã maâu sùæc coá chûä “Höåi” úã giûäa. Tiïëng tröëng, tiïëng thanh la, tuâ vaâ, moä vaâ àaân saáo nöíi lïn tûng bûâng hoaâ húåp vúái nhau laâm cho caái khöng khñ “ höåi heâ Viïåt Nam muön thuúã traân ngêåp loâng ngûúâi. Sau àoá, qua caác tiïët muåc, chuáng ta gùåp nhûäng lúâi thoaåi xen vaâo nhûäng laân àiïåu cheâo, dên ca, thön ca tuyâ theo caãnh theo tònh xaãy ra trïn sên khêëu mùåt nûúác.

Laách bûác maânh tre giûäa nhaâ thuyã àònh taám maái vuát cong vúái maâu sùæc rûåc rúä coá nhûäng bûác reâm thïu hoa laá, röìng phûúång cêìu kyâ vaâ trang nghiïm ruã xuöëng, chuá Tïëu bùæt àêìu ra troâ... Chuá vûâa cûúâi vûâa hoãi:

- Baâ con úi! - Úi... - Tiïëng àïë àaáp laåi vaâ caác khaán giaã treã thñch àûúåc goáp thïm

tiïëng “úi” àïí traã lúâi chuá Tïëu. - Töi coá phaãi xûng danh khöng nhó? - Coá chûá. Khöng thò ai biïët laâ ai? - Töi vöën laâ ngûúâi trïn trúâi. Töi xuöëng àêy tûâ caái thuúã nûúác vaâ lûãa

hoaâ húåp vúái nhau. Tïn töi laâ Tïëu. Chuá Tïëu coân khoe àöi àiïìu nûäa. Coá caã cö gaái khùn luåa yïëm àaâo àïí yá

chuá ta. Chuá laâ nhên vêåt chñnh cuãa muáa röëi nûúác. Chuá rêët treã, khoeã maånh, nhanh nheån.

Chuá laâ ngûúâi giaáo troâ - vûâa laâ hïì, laâ ngûúâi kïí chuyïån coá duyïn vaâ cuäng laâ ngûúâi bònh luêån sùæc saão. Chuá söëng àaä hún 1.000 nùm maâ vêîn treã. Chuá kïí chuyïån xoám laâng, Phï caái dúã, khen àiïìu hay. Chuá keáo cúâ, àöët phaáo giúái thiïåu tiïët muåc, haát, ngêm thú, muáa. Chuá kïu goåi sûå laåc quan,



sûå àoaân kïët giuáp àúä lêîn nhau vaâ khuyïn moåi ngûúâi nïn ca haát vaâ saáng taåo caái àeåp, caái hay cho cuöåc söëng: “Nïìn vùn tûã sao núä àïí hoang vu?”...

Ngûúâi ta neám xuöëng mùåt nûúác möåt quaã phaáo võt. Phaáo võt chaåy ngoùçn ngoeâo dûúái nûúác toaã ra khoái, hoa xanh àoã gêy ra tiïëng chñp chñp röìi nöí toang. Trong luác röån raâng vaâ rûåc rúä naây, chuá Tïëu ruát lui vaâo trong maânh khöng quïn giúái thiïåu caác troâ bùçng mêëy cêu thú. Laåi möåt lêìn nûäa phaáo nöí, tröëng tuâ vaâ, moä nöíi lïn. Long, ly, quy, phûúång lung linh lao ra, nhaãy muáa, àuâa giúän. Chuáng phun khoái, phun lûãa. Chuáng laâ nhûäng con vêåt thiïng liïng àûúåc sún son thïëp vaâng vaâ àûúåc trang àiïím bùçng sún maâi àöåc àaáo cuãa Viïåt Nam. Ngûúâi xûa cho rùçng, nhûäng long, ly, quy, phûúång kïí trïn theâm khaát möåt cuöåc söëng trêìn gian úã ngay caái ao laâng bao nhiïu chuyïån lyá thuá nhoã nhoi maâ lêëp laánh. Röìi àïën caánh àöìng chiïm têëp nêåp, núi coá nhûäng con coâ bay laã bay la àïën moãi caánh, coá nhûäng ngûúâi lao àöång cêìn cuâ àaáng yïu:

Chöìng caây, vúå cêëy, con cêu Chaâng rïí taát nûúác, con dêu ài moâ. Caãnh choåi trêu coá anh hïì àaánh tröëng thuác giuåc trêu choåi cho hùng

vaâ möåt ngûúâi troång taâi vui tñnh àaä diïîn taã caái caãnh höåi heâ, caái thuá vui chúi haâo hûáng maâ khoeã khoùæn trïn àöìng truäng.

Tiïët muåc “Muáa tiïn” thêåt lung linh, huyïìn aão. Taám cö tiïn xïëp haâng muáa vúái nhiïìu àöång taác mïìm deão. Caác cö tiïn àûúåc taåo hònh rûåc rúä, oáng aánh xiïm y, nhõp vúái nhûäng khuác dên ca mûúåt maâ, àùçm thùæm.

Muáa röëi nûúác cuãa ta hiïån giúâ coá chûâng 30 tiïët muåc cöí truyïìn, 20 tiïët muåc múái coá giaá trõ.

Thûúãng thûác muáa röëi nûúác, chuáng ta àûúåc söëng laåi vúái nhûäng lúâi ca àiïåu muáa àaä coá trong maáu cuãa cha öng chuáng ta vaâ ngay caã cuãa chuáng ta. Ta àûúåc thûúãng thûác taâi nghïå cuãa caác nghïå sô dên gian trong xoám laâng gêìn guäi, àûúåc àùçm mònh trong caái khöng khñ cöåi nguöìn röån raâng nhûäng êm thanh va maâu sùæc thên thuöåc.

Muáa röëi nûúác laâ möåt trong nhûäng hònh thûác nghïå thuêåt sên khêëu àöåc àaáo, laâ loaåi röëi àiïìu khiïín ngêìm dûúái mùåt nûúác tûâ xa, coá úã Haâ Nöåi,



Haâ Têy, Vônh Phuá, Haâ Bùæc. Haã Hûng, Haãi Phoâng, Nam Haâ, Thaái Bònh, Thanh Hoaá, Nghïå Tônh...

Hiïåu quaã nhiïìu mùåt, liïn tuåc gêy bêët ngúâ vaâ sûå traân àêìy ngêîu hûáng cuãa noá àaä daânh cho muáa röëi nûúác möåt chöî àûáng trong kho taâng di saãn vùn hoaá Viïåt Nam cuäng nhû trong nïìn vùn hoaá cuãa nhên loaåi.



MUÁA CHEÂO

Àïí tòm hiïíu muáa truyïìn thöëng Viïåt Nam, khöng thïí boã qua muáa cheâo. Muáa cheâo öm vaâo mònh möåt caách tham lam têët caã caác khöí muáa úã nhûäng àõa baân quï hûúng cuãa noá cuäng nhû úã bêët cûá àêu maâ noá coâ thïí thu thêåp àûúåc röìi nhaâo nùån, thïm búát, laâm cho mònh trúã nïn giaâu coá. Do àoá, ta thêëy muáa cheâo coân coá nhûäng dêëu êën rêët àêåm àaâ cuãa nhûäng troâ chúi löëi xoám, muáa thiïng, chaåy àaân, laâm chay, àaánh böìng, baâi böng, muáa àeân, muáa nïën, muáa gêåy, muáa khùn, muáa sïnh tiïìn, muáa tùæm tiïn, muáa chaåy cúâ v.v... Nhiïìu àöång taác muáa kïí trïn tûâ nhûäng thuúã xa xña àaä lûu laåi trïn caác vaách àaá, hang àöång úã Viïåt Nam. ÚÃ cheâo, coá nhiïìu àöång taác tûúãng chûâng nhû khöng phaãi laâ muáa nhû ài, àûáng, àöíi võ trñ, giao tiïëp v.v... maâ laåi laâ muáa. Coá cêu têm niïåm:

“Nhêët cûã nhêët àöång giai àiïím vuä” (möîi cûã àöång àïìu coá muáa). Nhiïìu àöång taác nhoã thöi, tñ chuát thöi maâ thûåc khoá thïí hiïån. Vai Àaâo Huïë trong vúã “Chu Maäi Thêìn” àaä muáa ngay caã luác gêìn nhû àûáng yïn maâ trong loâng àêìy gioá baäo.

Muáa cheâo chuã yïëu dûåa vaâo àöi baân tay, caánh vaâ cöí tay. Nhúâ àoá cheâo biïíu hiïån nhûäng traång thaái khaác nhau cuãa tònh caãm. Loâng baân tay trong tûúång nghòn mùæt nghòn tay cuãa Viïåt Nam coá veä con mùæt úã giûäa. ÚÃ saách cöí Ai Cêåp cuäng veä traái tim vaâ cùåp möi trong loâng baân tay. Ngûúâi ta coi baân tay nhû caái nhuåy cuãa têm höìn. Vúái muáa cheáo, baân tay coân laâ mùæt, laâ möi, laâ traái tim. Muáa cheâo coá nhûäng àùåc àiïím:

1/ Caách àiïåu cao. Möåt vaâi cûã chó phöëi húåp cuãa nhûäng ngoán tay, mùæt nhòn laâ taåo àûúåc caãnh trùng lïn hoùåc trùng taân. Chó vaâi bûúác ài röìi chuyïín sang àöång taác khaác laâ àuã noái lïn nhên vêåt tûâ boã núi naây maâ ài àïën möåt núi naâo xa xa lùæm.

2/ Mïìm deão, uyïín chuyïín. Muáa cheâo gêìn guäi vúái tranh luåa úã chêët trûä tònh, thú möång.



3/ Nhûäng àöång taác àûúåc thïí hiïån nhiïìu nhêët úã phêìn thên trïn, caánh tay, baân tay, ngoán tay.

4/ Phoáng khoaáng, höìn nhiïn. Nhûäng àöång taác cheâo khöng tóa toát, khöng quaá trau chuöët maâ gêìn guäi vúái thiïn nhiïn.

5/ Muáa kïët húåp vúái haát. Diïîn viïn vûâa muáa, vûâa haát. Hai àiïìu naây ùn yá vúái nhau, böí sung cho nhau. Muáa cheâo coá 5 nhoám àöång taác chñnh:

a) Nhoám chaåy àaân. Göìm nhûäng bûúác ài luác chêåm luác nhanh, coá neát buöìn sêu lùæng, thûúng nhúá, buöìi mïnh möng.

b) Nhoám dêng hoa. Taã nhûng caãnh böìng bïình mêy nûúác; taã têm höìn raång rúä, gùæn boá, mêåt ûúác, duyïn tònh...

c) Nhoám dêng rûúåu: àöång taác chêåm, thiïng liïng trang troång, kñnh cêín, tin tûúãng.

d) Nhoám cûúáp böng. Vui nghõch, tûå do ngêîu hûáng sú luyïën. e) Nhoám têëu nhaåc. Göìm nhûäng tiïët têëu nhùæc ài nhùæc laåi, nhêën

maånh, nguyïån cêìu, trêìm ngêm... Nùm nhoám àöång taác cú baãn naây laâm cú súã, àûúåc cöång vúái nhûäng

àöång taác phöëi húåp hoa myä maâ biïën hoaá ra nhiïìu hònh nhiïìu veã, löåt taã nhûäng traång thaái vaâ khña caånh cuãa tònh caãm khùæc hoaå nïn nhûäng nhên vêåt àêìy caá tñnh. Tuy coá baâi baãn, ]uêët lïå ghiïm khùæc nhûng muáa cheâo cuäng nhû loaåi nghïå thuêåt biïíu diïîn khaác, lïå thuöåc nhiïìu vaâo tònh cam, taâi nùng tñnh nùng àöång, kñnh ngêu hûáng say sûa cuãa diïîn Viïn biïíu hiïån. Diïîn viïn taåo ra caái “thêìn” coá nhûäng dû êm thêím myä trong tûâng àöång taác muáa.

Muáa cheâo coá veã àeåp àa daång, phong phuá, nhòn khöng chaán mùæt, xûáng àaáng chiïëm möåt vñ trñ quan troång trong kho taâng muáa truyïìn thöëng Viïåt Nam.



HAÁT GIAO DUYÏN

ÚÃ nûúác ta, möîi àöå xuên vïì hoùåc xuên thu nhõ kyâ. Moåi núi thûúâng töí chûác lïî Tïët, ùn mûâng, vui chúi, chaâo àoán ngaây muâa böåi thu, lïî rûúác Thaânh Hoaâng v.v...

Trong nhûäng cuöåc vui nhû vêåy luön coá mùåt nhûäng buöíi giao duyïn, àua àoâ, tröëng quên, haát xoan, haát gheåo, sli hoâ, quan hoå, haát àuám v.v...Àïì taâi cuãa nhûäng cuöåc haát rêët röång raäi vaâ ngêîu hûáng nhû: ca ngúåi quï hûúng, xoám laâng, nhûäng caãnh àeåp thiïn nhiïn, tònh yïu trai gaái v.v... Chêët trûä tònh, tûå sûå, huï tònh luön luön àûúåc nhêën maånh. Àöng àaão dên laâng vaâ eaác núi lên cêån keáo àïën dûå rêët nhiïåt tònh. Nhûäng ngûúâi tham gia hoaåt àöång vùn hoaá naây thûúâng chia ra möåt bïn nam, möåt bïn nûä. Àêìu tiïn, hoå haát chaâo nhau, chaâo têët caã moåi ngûúâi àïën thûúãng thûác vúái nhûäng lúâi ca hay, tûúi àeåp. Hoå àoaái vúái nhau, thi gioång haát vaâ sûå àöëi àaáp thöng minh. Nhûng caâng vïì sau caâng “gùng” vaâ nùång vïì chêët phong tònh trai gaái. Bïn nûä coá thïí maånh daån hún nhiïìu, chanh chua ngoa ngoùæt vaâ bïn nam thò löå ra caái chêët taán tónh vaâ theâm thuöìng, àuâa giúän vúái bïn nûä. Àöëi phûúng cuäng chùèng chõu keám, cuäng úäm úâ, búâm xúâm, choâng gheåo. Riïng kiïíu haát àuám laâ dûä döåi hún caã. Hoå noái luác tan laâ luác àöi naâo vaâo àöi êëy, dùæt nhau vaâo möåt chöî kñn naâo àoá.

Haát àuám coá nhûäng àoaån àöëi àaáp nhû sau: Àöi ta gùåp gúä nhau àêy Nhû àöi boâ gêìy gùåp baäi coã non - Anh coân son, em cuäng coân son Ûúác gò ta àûúåc laâm con möåt nhaâ Ra vaâo àuång chaåm àïí maâ nhúá thûúng.



ÚÃ àêy, sûå àuång chaåm laâ sûå nhúá thûúng tñch cûåc, thïí hiïån maänh liïåt qua haânh àöång.

Hoùåc nhû: - Cöng em veán vaáy phêët cúâ Àeã ra möåt luä lúâ àúâ ngaáo ngú - Coá cêy röëi múái coá hoa Coá cöng anh ài laåi múái toâi ra cö naâng - Laâm hoa cho ngûúâi ta haái Laâm gaái cho ngûúâi ta trïu - Àöi ta nhû àaá lûúái dao Nùng liïëc thò sùæc, nùng ra vaâo thò coá tñ nhau - Cö kia tûúi töët rûúm raâ Tuy rùçng töët àeåp nhûng maâ cong chên.

Cö gaái liïìn àaáp laåi: - Em tûâ trong àoá em ra Cúá sao em biïët rùçng hoa chõ taân Hoa taân nhûng nhuåy chûãa taân Muöën xem, chõ gúä têëm maân cho xem

Hoùåc nhû: - Thên em vñ xeã laâm àöi dûúåc Thò möîi anh huâng möåt miïëng ngon Thû hûúng gia giaáo nïëp nhaâ Sao anh saâm súä ra tuöìng taâ ma - Khöng bùçng àöi maá em höìng Em trún löng àoã da quaá mûác Anh laâ ma, anh bùæt em maá höìng.



Anh con trai cöë tòm nhûäng pheáp maâu àïí bùæt cö gaái. Maâ do sûå cêìn thiïët, àaä àeã ra pheáp maâu thêåt vò anh thêëy cö gaái saåch bong, tûúi maát, àêìy nhuåc caãm.

- Ba böën núi túái hoãi, em chùèng maâng Chúâ anh chïët vúå, em sùén saâng nhaãy sang.

Vaâ... cûá nhû thïë, hai bïn nam thanh nûä tuá... hoå haát vúái nhau àïën thêu àïm, suöët saáng. Haát tûâ àúâi naây sang àúâi noå, khöng dûát.

Loaåi haát giao duyïn naây coá nhiïìu cêu haát thuöåc ca dao, tuåc ngûä maâ àêåm àaâ neát phong tònh.

Nûä Trêìu êëy em töi vöi taâu Duâ mùån, duâ nhaåt, duâ cay, duâ nöìng Dêîu chùèng lïn vúå nïn chöìng Xúi dùm ba miïëng vúåi loâng nhúá thûúng

Nam: Cêìm lûúåc thò nhúá àïën gûâng Cêìm khùn nhúá tuái, ài àûúâng nhúá nhau Cêìm trêìu laåi nhúá àïën cau Cêìm bêëc nhúá àeân, cêìm chó nhúá kim

Nûä: Cúåt vêåy maâ thöi Giúän vêåy maâ thöi Chöìng em nhû neán vaâng àöi... àúåi em úã nhaâ...

Nam: Ta vïì ta beã caânh laá cùæm àêy Àïën mai ta cûá chöën naây ta chúi



Bïn kia goâ, bïn naây cuäng goâ Coá phaãi nhên ngaäi thò doâ sang àêy Bïn kia nûúng, bïn naây nûúng Coá phaãi nhên ngaäi thò thûúng nhau cuâng...

Haát giao duyïn haäy coân söëng maäi trong cuöåc söëng cuãa chuáng ta, trong ca dao, trong caác cêu chuyïån kïí têm tònh cuãa dên gian, trong nhûäng cuöåc höåi heâ àònh àaám, noá goáp êm thanh vaâ hònh aãnh, laâm duyïn cho nhûäng sûå gùåp gúã. Noá truyïìn tûâ àúâi noå àïën àúâi kia àïí nhûäng cêu haát àûúåc möîi ngaây möåt múái meã. Quaã thûåc, nhiïìu nhûäng cêu haát múái ngaây nay laâ möåt phêìn naâo hoaá thên cuãa nhûäng cêu haát maâ nhûäng thïë hïå trûúác chuáng ta àaä haát. Hònh thûác vaâ thanh êm cuãa chuáng àaä khaác ài, nhûng tinh thêìn, höìn phaách cuãa noá chó laâ möåt. Noá ca ngúåi cuöåc söëng, ca ngúåi xoám laâng, ca ngúåi tònh yïu trai gaái mùån nöìng khön nguöi cuãa nhûäng ngûúâi con trai con gaái sùæp sûãa vaâ àang bûúác vaâo tònhtrûúâng. Haát giao duyïn seä coân maäi...



DIÏÎN XÛÚÁáNG TROÂâ MUÅC LIÏN - THANH TRÒ

Bïn nhaâ öng caã Biïín àang coá chuyïån buöìn. Meå öng múái mêët úã tuöíi 94. Cuå chùèng öëm àau gò maâ nùçm xuöëng nhû möåt giêëc nguã. Hoå haâng, laâng xoám àïën phuáng viïëng àöng nghõt. Phûúâng keân, thónh thoaãng laåi cûã lïn nhûäng khuác bi ai, naäo nuöåt, trêìm böíng. Nöíi bêåt lïn laâ nhûäng khuác “Àiïëu quên”, “Lêm khöëc”, “Con nhaån laåc àaân”. Caác con, chaáu, chùæt cuãa ngûúâi chïët àïìu àûáng, ngöìi quanh cöî quan taâi sún àoã coá chûä “Thoå”, “Söëng dêìu àeân, chïët keân tröëng”. Ngûúâi ta cho rùçng nhûäng neát nhaåc sêìu nöíi lïn àïí an uãi gia àònh ngûúâi chïët. Nhûng cuäng laâ àïí tiïîn ngûúâi ra ài. Chuáng àaãm nhiïåm viïåc giao caãm giûäa caái chïët vaâ sûå söëng. Do àoá, chuáng kïí laåi nhiïìu chuyïån lùæm. Trong tiïëng nhaåc töíng húåp maâ chuã àaåo laâ tiïëng keân pha coá caã àïm mûa phuân, ngaây gioá bêëc, nhûäng àêån bi thûúng v.v... Naâng dêu trûúãng àaä trïn 70 tuöíi khoác lïn tiïëng khoác àêìu tiïn vúái gioång kïí lïí, “Meå úi , a ... cuäng möåt kiïëp... ngûúâi” .

Liïìn bïn caånh laâ nhaâ öng Hai-y. Öng laâ con thûá hai cuãa ngûúâi chïët. Taåi àêy, moåi ngûúâi thên thuöåc töí chûác diïîn troâ Muåc Liïn - Thanh Àïì àïí phöëi húåp vúái tang lïî vaâ àïí cêìu nguyïån cho meå giaâ.. Àoá laâ tuåc lïå àaä coá tûâ lêu àúâi úã caái laâng Yïn Sún nùçm saát chuâa Thêìy, caách Haâ Nöåi chûâng hún 30 keám.

Ngûúâi ta àöëát mêëy ngoån nïën bêåp buâng. Àiïìu naây gêy nïn möåt khöng khñ bñ êín, têm linh trong laân khoái hûúng nghi nguát. Caác diïîn viïn nam, nûä nghiïåp dû vaâ tûå nguyïån laâ nhûäng ngûúâi nöng dên trong laâng xoám.

Nhûäng tröëng, phaách, àaân, nhõ àún sú vaâ cuä kyä àûúåc nöíi lïn. Trang phuåc thò chó cêìn sûãa sang chuát ñt caác trang phuåc lao àöång thûúâng ngaây. Coá thïm hoùåc mûúån cuãa nhau mêëy têëm khùn maâu, chiïëc khùn tai choá, mêëy chiïëc thùæt lûng xanh, àoã... öng laái àoâ àûúåc veä thïm böå rêu, coá thïm chiïëc búi cheâo. Nhên vêåt chñnh laâ AÁ Phêåt, àaåi muåc Kiïìn Liïn tûác Muåc Liïn coá àûúåc chiïëc muä “thêët Phêåt” göìm 7 caánh hoa sen. Möåt maãng cuãa



chiïëc aáo caâ sa. Muåc Liïn cêìm gêåy “têìm xñch!”. Mêëy vai àoáng chuáng sinh thò tha höì, ai coá gò mùåc nêëy, coá àaánh chuát maá höìng. Sên khêëu laâ hai manh chiïëu. Möåt söë caác baâ caác chõ àûáng xung quanh cuäng tham gia vaâo cuöåc biïíu diïîn. Àuã caã, cao, thêëp, beáo, gêìy, giaâ treã, rùng àen, toác vêën, ài chên àêët... Hoå coá taác duång laâ giaân “àïë” vaâ kïí ,”kïå” vaâ hûúãng ûáng nhûäng àiïåp khuác: “Nam mö A di àaâ Phêåt”.

Baác Maåc coá gioång töët, ngêm lïn: Con úi! Àêët röång trúâi cao Cöng ún cha meå so sao cho bùçng. Sau àoá, têët caã moåi ngûúâi àïìu kï “thêåp ên” noái vïì 10 ên àûác chinh

cuãa cha meå àöëi vúái caác con. Àêy laâ möåt baâi tuång ca buöìn rêìu, thûúng caãm maâ huâng höìn. Baác Hai laåi àoáng vai Muåc Liïn laâ möåt vai maâ khöng ai tranh àûúåc vúái Baác. AÁ Phêåt Muåc Liïn àêìy haånh àûác vaâ trñ tuïå, rêët coá loâng hiïëu vúái meå. Ngaâi xin vúái àûác Phêåt àûúåc xuöëng êm ty thùm meå bõ hònh phaåt. Nguyïn nhên phaãi chõu hònh phaåt cuãa baâ Thanh Àïì (meå Muåc viïn) laâ vò luác coân söëng, baâ àaä laâm nhiïìu àiïìu aác vúái cöång àöìng. Muåc Liïn giaãng giaãi cho meå vaâ möåt söë phaåm nhên trong lao tuâ àïí hoå nhêån ra sai lêìm vaâ chõu saám höëi. Khi hoå àaä hiïíu roä àiïìu töët, xêëu, hoå àûúåc ra khoãi lao tuâ. ài thuyïìn sang “búâ bïn kia” àïí chuêín bõ àêìu thai vaâo kiïëp sau vaâ trúã nïn nhûäng con ngûúâi töët. Nhûäng àöång taác thùæp hai tay trûúác ngûåc, mùæt nhòn xa xöi vaâ nhûäng daáng ài àêìy suy tû... àûúåc diïîn viïn trònh diïîn rêët àeåp. Nhûng coá luác, Muåc Liïn laåi coá daáng ài nhanh nhû gioá, luác gêåp ghïình, luác ài quanh mêëy voâng trong tiïëng nhaåc vaâ tiïëng cêìu kinh laâm cho moåi ngûúâi nhû nñn thúã. Àoá laâ nhûäng bûúác ài vaån dùåm cuãa àúâi möåt con ngûúâi trêìn gian. öng ài maâ laâ muáa. Muáa thêåt sûå laâ khaác. Àïën luác Muåc Liïn vûâa haát kinh vûâa muáa gêåy têìm xñch thò bêåt ra nhûäng àiïåu muáa cöí xûa àaä nguã quïn lêu röìi, àöåt nhiïn àûúåc àaánh thûác dêåy. Caãnh muáa thêåt dûng bûâng böëc lïn cuâng vúái tiïëng thanh la döìn dêåp, tiïëng tröëng thuác luác nheå nhû gioá, luác nhû mûa... nhû khùæc khoaãi... nhû thên phêån con ngûúâi.

Ngûúâi dêîn chuyïån haát lïn nhûäng khuác haát möåc maåc Khöng hay lùæm! Gioång baác laâ thûá gioång nguyïn chêët chûa tûâng bõ pha chïë. Möåt



gioång haát nhaâ nghïì uöën eáo naâo àoá vaâo àêy seä bõ àaánh bêåt ra ngay. Nhûng gioång haát möåc maåc cuãa baáu coá caái húi nguyïn thuyã, coá caái duyïn kiïëp.

Buöíi biïíu diïîn coá àêìy àuã chêët sên khêëu, göìm caã kïí chuyïån, giaáo àêìu, ngêm ngúåi, àoåc kinh, haát kinh, muáa, àöåc thoaåi, haâi hûúác v.v... Têët caã àûúåc töíng húåp laåi laâm cho àïm diïîn vûâa aão maâ vûâa thûåc. Chuáng liïn kïët cuöåc àúâi cuãa nhûäng con ngûúâi laåi vúái nhau qua nhûäng neát huyïìn thoaåi, kyá ûác, hònh aãnh... tûâ nhûäng àúâi cha öng xa xûa truyïìn laåi, laâm cho hoå gùæn boá laåi vúái nhau trong caái caãm giaco choâng chaânh. Têët caã löi cuöën hoå vaâo möåt möëi tònh thiïng liïng maâ cao caã laâ tònh meå con. Ngûúâi ta thêëy cêìn phaãi hy sinh cho möëi tònh àoá.

Caã vúã toaát lïn tònh meå con, tònh yïu thûúng cöång àöìng. Vúã kõch cuäng rùn àe àiïìu aác vaâ luön nhùæc nhúã moåi ngûúâi rùçng caái thiïån vaâ caái myä seä têët thùæng. Vúã diïîn mang tñnh nhên vùn cao. Chñnh vò vêåy, noá töìn taåi trong loâng nhên dên tûâ rêët lêu vaâ trúã nïn phöí biïën úã khùæp caác laâng quï cuãa chuáng ta. Noá thûúâng coá mùåt trong nhûäng ngaây àònh àaám, lïî tïët, ngaây 15 thaáng baãy xaá töåi vong nhên, lêåp xuên hoùåc úã nhûäng àaám tang maâ ngûúâi chïët coá tuöíi thoå gêìn 100 tuöíi. Nhûäng nùm gêìn àêy “muáa röëi nûúác”, “ba giaá àöìng”, “haån haán vaâ cún mûa cuãa Viïåt Nam àaä laâm nghiïng ngaã caác sên khêëu trong vaâ ngoaâi nûúác. Vúã “Muåc Liïn - Thanh Àïì” cuäng seä nhû vêåy. Noá cuäng laâ möåt vêåt baáu cuãa kho taâng vùn hoaá Viïåt Nam. Coá àiïìu, noá chûa àûúåc nhûäng con mùæt cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu chuá yá àêìy àuã àïí àûúåc Khaám phaá vaâ nêng cao. Tuy vêåy, noá àûúåc giûä gòn vaâ kñnh troång trong têm khaãm ngûúâi dên. Noá laâ cuã êëu gai, haäy coân thö möåc, suâ sò. Nhûng bïn trong thò ngoåt buâi, àùçm thùæm, quyïën ruä, nuöi söëng àûúåc con ngûúâi.

ÚÃ Trung Quöëc cuäng coá chuyïån Muåc Liïn cûáu meå. Nöåi dung cuäng gêìn guäi vúái troâ Muåc Liïn - Thanh Àïì cuãa ta. Muåc Liïn cûáu meå cuãa hoå xuêët hiïån taåi möåt söë tónh miïìn Nam. Sên khêëu Trung Quöëc àaä sûu têìm àûúåc hún 10 baãn Muåc Liïn cûáu meå àïí quy naåp, khaái quaát vaâ nêng cao. Caác hoåc giaã Trung Quöëc, Nhêåt Baãn, Àaâi Loan, Myä, Anh... àaä coá nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu vïì “Muåc Liïn cûáu meå”. Hoå coân àang tiïëp tuåc



nghiïn cûáu sêu hún nûäa. Diïîn xûúáng troâ Muåc Liïn - Thanh Àïì cuãa ta vêîn àang laâ möåt maãnh àêët chûa àûúåc khai phaá.



NEÁT TUÖNG

Sên khêëu tuöìng laâ sên khêëu töíng húåp cuãa nhên vêåt àûúåc hoaá trang, coá phuåc trang ûúác lïå, tûúång trûng vúái muáa haát, nhaåc àïåm, phûúng phaáp thïí hiïån, do àoá cuäng phaãi dûåa vaâo caác nguyïn tùæc caách àiïåu, ûúác lïå, tûúång trûng.

ÚÃ tuöìng, caác nhên vêåt àûúåc àuác laåi thaânh nhûäng khaái niïåm cuå thïí tûâng mö-tñp riïng. Naâo laâ keáp vùn, keáp voä, keáp rûâng, keáp àoã, keáp xanh, keáp phong tònh, keáp àen, keáp rùçn... Vïì vai laäo coá: Laäo vùn, laäo voä, muå laânh, muå aác. Àaâo coá àaâo chiïën, àaâo thûúng, àaâo àiïn, àaâo yïu, àaâo lùèng...

Möîi nhên vêåt coá kiïíu veä mùåt vaâ qui caách trang phuåc riïng. Nhûäng àiïìu naây àûúåc coi nhû chûáng chó cuãa nhên vêåt theo phûúng chêm: “Nhan y giai ngûä”, nghôa laâ sùæc mùåt vaâ aáo xiïm àïìu lïn tiïëng. Nhû vua bao giúâ cuäng àöåi muä cûãu long, mùåc hoaâng baâo. Hoaâng hêåu àöåi muä cûãu phuång, mùåc aáo vaâng, ài haâi phûúång xa hoa vaâ sùåc súä.Keáp rûâng mùåt xanh coá troâng xeáo, mang xiïm aáo cheän, quêìn xaâ caåp. Thaái sû thò àöåi muä bònh thiïn, mùåt möëc àeo maäng, ài hia...

Vïì kyä thuêåt hoaá trang mùåt, nghïå thuêåt tuöìng chuá troång vaâo àöi mùæt taã thêìn. Diïîn viïn múã röång àöå múã cuãa hai con mùåt, löng maây rêåm, to vaâ xïëch tuyâ theo nhên vêåt, coá khi rêët daâi. Mùåt àûúåc xoa lúáp nïìn trùæng rêët dêìy. Coá ba nguyïn maâu chñnh laâ àen, àoã, trùæng vaâ dêîn xuêët cuãa chuáng. Vúái böå mùåt cuãa laän tûúáng, höí tûúáng, tûúãng àöëng (lúán) thò giûä biïíu tûúång con höí àïí tùng veã dûä döåi. Löng maây to, xïëch, nhoån. Trïn mùåt coá nhûäng neát gúån gêìn guäi vúái nhûäng vùn höî, goåi laâ nhûäng neát vúân maân àen vaâ nhûäng neát vúân nhaåt hún maâu àen möåt töng àiïím xuyïët lûúån quanh hoùåc chêëm phaá dûåa theo àöå rung cuãa cú mùåt vaâ maá. Cuäng goåi laâ nhûäng àûúâng “nan” phaãn aánh àêëy àuã trong vai voä tûúáng Taå ön Àònh, coân böå mùåt Thûúng Linh Taá laåi mang biïíu tûúång con chim ûng, biïíu thõ sûå thöng minh nhanh nheån. Muäi àûúåc böi quêìng hai bïn caånh àïí nêng söëng muäi



lïn, caánh muäi röång ra. Nhûäng ngûúâi trung thò thûúâng mùåt àoã, rêu daâi. Ngûúâi nõnh thò mùåt rùçn. rêu ngùæn. Tuy nhiïn, ngoaåi lïå coá nhûäng trung thêìn, nhûng veä mùåt rùçn , àeo rêu ngùæn vò hònh daáng bïn ngoaâi àúâi cuãa hai nhên vêåt naây xêëu xi, tñnh tònh noáng naãy, gan goác. Khûúng Linh Taá, Thuãy Àõnh Minh cuäng laâ nhûäng anh huâng chñnh nghôa, nhûng mùåt khöng àoã laåi àûúåc veä thïm nhûäng khuyïn àen trùæng àïí thïí hiïån tñnh noáng naãy cûúng trûåc, duäng maänh.

Vúái keáp Phong tònh thò maâu höìng laâ chuã àaåo, long maây daâi. Àaâo thûúng coá böå mùåt höìng nhaåt. Àaâo lùèng coá con mùæt laá rùm, àuöi mùæt daâi. Àaâo voä coá böå mùåt àoã rûåc rúä, löng maây cong xïëch. Àaâo voä tiïu biïíu laâ Àaâo Tam Xuên thò coá böå mùåt bïn xanh, bïn àoã, noái lïn võ nûä tûúáng xuêët hiïån tûâ núi rûâng xanh, nuái àoã xa vúâi. Hún nûäa, àoá laâ möåt con ngûúâi ky dõ tûâ xa xûa trúã laåi. Àaâo ram Xuên quaá löång lêîy vaâ hêëp dêîn àaä trúã thaânh ngûúâi cuãa cuöåc àúâi maâ khöng phaãi vúå riïng cuãa öng truâm tûâ möåt thuúã xûa naâo àoá nûäa. Öng truâm nöíi maáu ghen bõa ra caái chuyïån hoaá trang bïn xanh, bïn àoã àïí haån chïë sûå hêëp dêîn cuãa naâng, laâm cho naâng xêëu ài àïí dïî phêìn baão vïå. Sûå kiïån naây àûúåc ghi trong ngoaåi sûã laâng tuöìng. Tûúáng vùn vaâ keáp vùn coá böå mùåt höìng nhaåt. Laäo tûúáng voä àen rêu saâm (liïn tu). Laäo tûúáng vùn àeo rêu àen ba choâm daâi. Tûúáng nõnh vúái böå mùåt chó coá hai mêìu àen, trùæng. Löng maây hònh con caá rö coá khña.

Böå aáo giaáp chia ra böën vïë vaâ àïìu àûúåc thïu nhûäng hoa vùn rûåc rúä maâ hoang daä. Coá vïë àùçng trûúác, àùçng sau vaâ hai bïn. Quan troång nhêët laâ vïë àùçng trûúác vò noá àûúåc trònh baây àuã nhêët. Naâo röìng chêìu mùåt trúâi, naâo hònh höí baáo caách àiïåu keâm theo hoa vùn bùçng chó vaâng, chó baåc. Phña bïn ngûåc coá böå têm kñnh tûúång trûng cho mùåt trúâi, giûäa coá giaãi thùæt lûng boá goån, coá maâu sùæc haâi hoaâ vúái toaân cuåc. Phña dûúái laâ nhûäng vïåt maâu, hoa vùn nhiïìu maâu sùæc mö taã soáng gêìm mêy cuöån. Coá nhûäng loaåi aáo giaáp vúái nhûäng nïìn xanh, àoã, àen? tñm. Giaáp trùæng daânh cho nhûäng nhên vêåt voä maâ siïu phaâm. Vua mùåc hoaâng baâo thïu röìng khùæp núi. Vúái caác quan to cuäng àûúåc thïu möåt hai neát röìng. Vúái caác loaåi quan cuäng to nhûng khöng ghï gúám lùæm thò àûúåc thïu mùåt höí, baáo... Keáp vùn mùåc long chêìu.

Muä maäng coá maâu vaâng (daânh cho vua), àoã, xanh, tñm, àen. Muä maâu àen khöng bao giúâ duâng cho tûúáng trung vaâ àiïìm àaåm. Tûúáng lúán àöåi muä



bònh thiïn. Phña bïn ngoaâi muä cuäng àûúåc taåo hònh nhûäng röìng phûúång vaâng hoùåc baåe, mùåt trúâi vaâ caác àûúâng triïån sùåc súä. Muä cuäng coá kiïíu daâi, röång, cao. Coá loaåi gùæn thïm nhûäng tua hoùåc quaã boáng maâu rung rinh theo àöång taác vaâ cûá chó cuãa diïîn viïn.

Têët caã caác nhên vêåt àïìu ài hia maâu coá thïu kim tuyïën. Hia coá thïí nêng chiïìu cao cuãa diïîn viïn lïn tûâ 7 - 15 cm. Caác tûúáng phaãi coá daáng cao vaâ àeåp. Rêët kyå ngûúâi luân giûä nhûäng vai quan troång goåi laâ vai “cúâ”. Thû sinh thò ài haâi vúái nhûäng bûúác ài lûäng thûäng. Möåt vaâi nhên vêåt àeåp nhû Triïåu Tûã Long (nam) hoùåc Àaâo Tam Xuên (nûä) coá àeo thïm 8 laá cúâ sau lûng vaâ böå löng trô sùåc súä, daâi maâ cong. ÚÃ tuöìng, böå rêu, tay aáo löng trô vûâa àïí trang trñ, vûâa laâ àaåo cuå àöåc àaáo. Möåt söë quan vùn hoùåc vùn pha voä àöåi muä coá daãi.

Àiïìu khaác biïåt vïì hoaá trang mùåt cuãa caác diïîn viïn tuöìng Viïåt Nam vúái Kinh kõch Trung Quöëc laâ: Trïn mùæt diïîn viïn Kinh kõch Trung Quöëc sûã duång nhiïìu maâu sùæc hún vaâ maâu naâo cuäng àûúåc àaánh boáng. Hoå chia ra nhûäng maãng maâu cêìu kyâ, chaãi chuöët Coân úã tuöìng Viïåt Nam thò tñnh caách àiïåu cao àïën taáo baåo, maâu sùæc ñt hún, giaãn dõ maâ thi têåp trung chuá yá vaâo xung quanh àöi mùæt. ÚÃ tuöìng Viïåt Nam, nhûäng àûúâng neát roä raâng, thö kïåch möåt chuát nhûng laâ ngêîu hûáng. Vúái tuöìng, böå mùåt àûúåc hoaá trang, trang phuåc laâ nhûäng taác phêím myä thuêåt hoaân chónh. Àûáng riïng, chuáng laâ nhûäng cöng trònh vïì taåo daáng vaâ sùæc maâu coân àoång laåi àûúåc cho àïën ngaây nay qua sûå thûã thaách cuãa nhiïìu àúâi. Vò vêåy, chuáng laâm nao nuáng caã giúái trang trñ sên khêëu thïë giúái qua hai lêìn múã triïín laäm vïì myä thuêåt sên khêëu truyïìn thöëng Viïåt Nam taåi nûúác ngoaâi (1985 vaâ 1987) vaâ àaä gêy êën tûúång maånh meä àöëi vúái caác nhaâ nghiïn cûáu nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam nghiïn cûáu vïì myä thuêåt vaâ vïì sên khêëu...



TRANH SÚN MAÂI

Vïì nghïå thuêåt taåo hònh, sún maâi àoáng vai troâ haâng àêìu vïì chêët liïåu truyïìn thöëng vaâ tranh sún maâi giûä möåt võ trñ quan troång trong nïìn höåi hoåa Viïåt Nam.

Àöëi vúái thïë giúái, tranh sún maâi Viïåt Nam cuäng àûúåc àùåc biïåt chuá yá vò noá coá sùæc thaái riïng biïåt vaâ biïíu hiïån roä tñnh dên töåc àêåm neát.

Sún maâi coân goåi laâ sún ta, àaä coá truyïìn thöëng lêu àúâi úã nhûäng thïë kyã trûúác, nhûäng tûúång göî taåi caác àònh, chuâa, miïëu, àûúåc sún son thïëp vaâng. Nhûäng baân thúâ, cêu àöëi, hoaânh phi, àöì thúâ v.v... cuäng àûúåc xûã lyá bùçng sún maâi vúái nhûäng maâu sùæc löång lêîy vaâ bïìn chùæc. Caác àöì myä nghïå thuã cöng cuäng àaä laâ nhûäng mùåt hang xuêët khêíu coá tiïëng vang. Thïë kyã thûá 16, phöë Nam Ngû (Haâ Nöåi) laâ phöë cuãa nhûäng ngûúâi laâm sún maâi. Thïë kyã 17, möåt nhaâ kinh doanh ngûúâi Anh àaä cûã möåt kyä thuêåt viïn sang Thùng Long (Haâ Nöåi) boåc kyä nghïå sún maâi cuãa Viïåt Nam.

Tûâ gêìn möåt thïë kyã nay, sún maâi àaä àûúåc giúái hoåa sô Viïåt Nam tòm toâi nghiïn cûáu vaâ nêng sún maâi lïn möåt võ trñ cao. Hoå laâm tranh sún maâi, do àoá, sún maâi àûúåc thïm vaâo nhûäng chêët liïåu phong phuá vúái nhiïìu loaåi böåt maâu, böåt vaâng, böåt baåc, vaâng laá, baåc laá, boat maâu thûåc vêåt, voã trai, voã trûáng v.v...

Chêët sún lêëy tûâ cêy sún. Nhûåa cêy hûáng vïì, àöí vaâo caác “saãi”, bùçng tre àan, àêåy lïn möåt lúáp giêëy baãn. Nhûåa naây goåi laâ sún söëng, giûä caâng lêu caâng töët. Qua nhiïìu ngaây, nhûåa bõ mêët nûúác, lïn men vaâ lùæng àoång, taåo ra nhiïìu lúáp sún khaác nhau, maâu sùæc khaác nhau, goåi laâ nhûäng “tuöíi sún”. Lúáp trïn cuâng maâu sêîm laâ loaåi töët nhêët. Sún chêët lûúång cao àöí vaâo thuâng göî vaâ duâng chaây khuêëy trong ba ngaây liïìn. Sún seä trúã nïn trong hún coá maâu giöëng caánh con giaán nïn goåi laâ sún caánh giaán.

Noá seä trúã nïn boáng hún khi àûúåc tröån thïm ñt nhûåa thöng. Laåi àöí nhûåa vaâo chêåu saânh vaâ khuêëy bùçng chaây sùæt, sún seä ngaã maâu àen huyïìn.



Caác loaåi böåt maâu- bònh thûúâng khi tröån vúái sún, bõ sún laâm “àen hoaá” hoùåc laâm xaám xón laåi nïn phaãi duâng nhûäng böåt maâu àûúåc xûã lyá àùåc biïåt. Ngûúâi ta duâng vaâng vaâ baåc thêåt úã daång laá daát thêåt moãng hoùåc úã daång böåt mõn tröån vaâo sún. Möåt söë maâu: xanh laá cêy, xanh lam, vaâng, tñm, trùæng úã daång böåt khöng hoaâ tan. Möåt vaâi maâu phêím cuäng duâng àûúåc. Ngûúâi ta coân duâng haåt daânh daânh àïí taåo maâu vaâng, duâng voã trûáng võt, trûáng gaâ khaãm vaâo tranh sún maâi àïí taåo nïn maâu trùæng. Coân voã trai, öëc thò taåo nïn nhûäng maâu xanh, tñm, höìng oáng aánh huyïìn aão.

Laâm möåt bûác tranh sún maâi, hoåa sô choån têëm göî khö, nhùén goåi laâ “voác”. Voác àûúåc queát möåt lúáp sún söëng ]ïn caã hai mùåt röìi duâng vaãi hoùåc luåa quêën quanh têëm göî. Khi khö, àûúåc sún lïn nhiïìu lúáp sún khaác nhau. Àúåi khi caác lúáp sún vaâng khö, ngûúâi ta queát lïn möåt lúáp sún nûäa vaâ “boá” möåt lúáp maát tñt göìm sún söëng, muân cûa rêy nhoã vaâ àêët seát. Khi lúáp “boá” khö, seä àûúåc phuã lïn hai lúáp sún söëng nûäa. Bïì mùåt têëm voác àûúåc maâi nhùén bùçng àaá böåt vúái nûúác. Sau àoá, sún “thi” lïn têëm göî tûâ ba àïën böën lúáp then chñn maâu àen. Tiïëp sau laâ nhiïìu lúáp sún nûäa. Hoaå sô duâng phêën hoùåc buát chò veä phaác röìi veä sún coá tröån maâu lïn. Lúáp möåt khö seä veä lúáp thûá hai, sau khi veä xong, toaân böå bïì mùåt coân phaãi phuã lïn möåt hoùåc hai lúáp sún son vúái lúáp maâu thñch húåp, tûác laâ dûång caác maâu chöìng lïn nhau. Nïëu taác giaã muöën duâng voã trûáng hoùåc voã trai, öëc thò duâng dao tröí, caâi vaâo lúáp sún ûúát úã maãng thñch húåp. Sau àoá, laåi phaãi phuã lïn möåt hoaác hai lúáp vaâ àúåi cho khö. Bûác tranh khö cuäng àûúåc maâi bùçng àaá maâu vúái nûúác laâm cho nhûäng nûúác sún “hiïåu quaã” cuäng nhû nhûäng voã trûáng, voã trai, baåc, vaâng hiïån dêìn ra vúái nhûäng maãng maâu mong àúåi. Muöën sûã duång vaâng laá, baåc laá thò àùåt laá vaâng hoùåc laá baåc lïn tranh, phuã lïn trïn möåt hoùåc hai lúáp sún moãng. Böåt vaâng, böåt baåc, böåt maâu thò tröån vaâo sún maâ veä. Cuöëi cuâng, vêîn laâ àöång taác maâi cho àïën luác nhûäng àûúâng neát vaâ maãng maâu nöíi lïn laâ àûúåc. Chuáng nöíi lïn vûâa àuáng yá àöì cuãa hoåa sô, vûâa baát. ngúâ...

Lûu yá àïën baãng maâu sún maâi, ta seä thêëy khaã nùng vaâ tñnh ûu viïåt cuãa nhûäng loaåi sún. Sún then àen boáng, sêu thùèm àïën vö cuâng. Sún caánh giaán trong veo, oáng aã Phuã lïn caác maâu vaâ vaâng baåc seä laâm cho maâu sùæc biïën àöíi taåo thaânh nhûäng maâu sùæc dêîn xuêët vaâ taåo nïn nhûäng êm vang



maâu sùæc àêìy kõch tñnh. Qua sûå kïët húåp giûäa sún úã tuöíi khaác nhau, caác böåt maâu cuäng trúã nïn múâ aão, rûåc rúä vaâ coá nhûäng àöå nöíi chòm trong bûác tranh. Thûåc ra, möîi möåt maâu sún àûáng àöåc lêåp cuäng àaä taåo nïn nhûäng veã àeåp cuãa riïng noá. Ngoaâi nhûäng bûác tranh sún maâi ra, laåi coá nhûäng taác phêím khùæc chòm vaâ àùæp nöíi.

Nhûäng nùm 30 cuãa thïë kyã naây, tranh sún maâi vaâ caác taác phêím thuã cöng myä nghïå àaä traãi qua möåt cuöåc phuåc hûng. Noá khùèng àõnh rùçng khaã nùng biïíu hiïån cuãa sún maâi trong höåi hoåa laâ khöng haån chïë. Noá coá thïí diïîn taã àûúåc àuã loaåi nöåi dung àïì taâi. Nhûng tûâ sau Caách maång thaáng Taám (1945), cuöåc phuåc hûng thûá hai cuãa sún maâu múái thûåc sûå röång khùæp vaâ söi nöíi. Nhiïìu bûác tranh sún maâi vaâ caác àöì myä nghïå thuã cöng sún maâi Viïåt Nam àûúåc àûa ra nûúác ngoaâi haâng loaåt. Chuáng àûúåc àaánh giaá cao úã nûúác ngoaâi cuäng nhû úã thõ trûúâng trong nûúác. Nhûäng hoåa sô gùæn boá vúái sún maâi vaâ coá nhûäng bûác tranh sún maâi coá tiïëng vang phaãi kïí àïën caác hoåa sô nhû: Tö Ngoåc Vên, Nguyïîn Gia Trñ, Hoaâng Tñch Chu, Nguyïîn Àöî Cung, Phan Kïë An, Nguyïîn Saáng, Nguyïîn Tû Nghiïm, Nguyïîn Vùn Ty, Trêìn Vùn Cêín v.v...

Tranh sún maâi thûúâng àûúåc veä ñt nhiïìu theo ûúác lïå, ngêîu hûáng. Noá cuäng nhû tònh yïu vêåy, xuêët phaát tûâ têëm loâng chûá khöng nhêët thiïët theo nhûäng quy luêåt laånh luâng cuãa höåi hoåa noái chung vaâ cuäng khöng theo nhûäng baãng maâu àûúåc cöng böë möåt caách maáy moác nùång vïì kyä thuêåt. Rung àöång trong loâng thïë naâo, hoåa sô thïí hiïån ra tranh nhû thïë. Coá khi noá phúát lúâ caã tyã lïå hoùåc luêåt viïîn cêån. Noá khöng lyá sûå daâi doâng. Nhûng chñnh vò thïë maâ nhûäng bûác tranh sún maâi Viïåt Nam trúã nïn thêìm kñn, sêu lùæng, êëm aáp, mú maâng vaâ xön xao. Vïì phêìn myä nghïå thuã cöng, nhûäng chiïëc loå sún maâi, nhûäng chiïëc höåp, àôa trang trñ, ghïë, guöëc, tûúång, àöì thúâ vaâ caác àöì trang sûác v.v... laâm bùçng sún maâi hoùåc trang àiïím bùçng sún maâi àûúåc liïåt vaâo nhûäng mùåt haâng hiïëm maâ khaách nûúác ngoaâi sùn tòm.

Tûúng lai cuãa sún maâi rêët saáng laån. Noá àaä vaâ seä goáp vaâo vûúân hoa nghïå thuêåt Viïåt Nam vaâ thïë giúái möåt böng hoa khiïm töën vaâ àöåc àaáo.



TRUYÏÅN VÏÌ BÛÁC TRANH “HÛÁNG DÛÂA”

Töi vïì thùm laâng Höì, túái nhaâ cuå Quyánh thò cuå cuäng vûâa ra khoãi gian nhaâ cöí. Cuå baão: “ Öi, nhaâ baáo laåi coá àiïìu gò daåy baão àêy...”

- Daå, laâ haâng con chaáu, xin àïën thùm cuå. - Caám ún öng. Cuå Quyánh àûa töi vaâo nhaâ, múâi uöëng nûúác cheâ xanh vaâ huát thuöëc

laâo Tiïn Laäng. Cuå vûâa múái úã Haâ Nöåi vïì. Cuå khöng chõu àûúåc caái khöng khñ Haâ Nöåi. ÚÃ Haâ Nöåi khöng biïët trùng saáng toã hoùåc trùng suöng laâ gò. Thïë thò biïët laâm sao àûúåc caái cêu: “Saáng trùng saáng caã vûúân àaâo”? Biïët àûúåc laâm sao caái àiïåu “Suöng húâi” thaãng thöët... ? Nïí loâng ngûúâi chaáu hoå múâi ra Haâ Nöåi, cuå chó naán laåi ba ngaây röìi nùçng nùåc àoâi vïì laâng Höì. Vïì nhaâ, cuå coân goáp yá cho boån treã khùæc laåi nhûäng vaán tranh Àöng Höì cöí, coân ài hïët nhaâ naây àïën nhaâ noå, coân nghe boån treã haát nhûäng baâi quan hoå maâ cuå cho laâ quan hoå rúãm v.v... Cuå àaä 95 tuöíi maâ vêîn tinh nhanh, quùæc thûúác, rêu toác nhû böng, noái àïën chuyïån caác bûác tranh Àöng Höì, cuå noái möåt maåch nhû thïí chó súå töi xen vaâo seä cùæt àûát maåch suy nghô cuãa mònh. Baân àïën bûác tranh “ Hûáng dûâa “ cuå beân kïí laåi theo lúâi cuãa cha, öng cuå àaä noái vúái cuå. Töi chó coân biïët nghe vaâ nhúá laåi tûâng chi tiïët Vaâ àoá cuäng laâ ûúác mú cuãa töi.

Ngaây xûa, cûá gêìn hïët ngaây Tïët laâ coá nhûäng àaám thanh niïn nam nûä ruã nhau ài chúi xuên... hoå thaách nhau lïn treâo dûâa. Khöng kïí dûâa nhaâ ai, cûá cêy naâo dïî treâo laâ treâo trêíy vaâi ba quaã lêëy may. Chuã nhên vûúân dûâa rêët àöîi röång raäi, cúãi múã, khöng lêëy tiïìn. Chaâng thanh niïn nhanh nhêíu, hoaåt baát treâo thoùæt lïn cêy dûâa, giûäa tiïëng hoan hö êìm ô vaâ tiïëng taán thûúãng cuãa moåi ngûúâi.

Chaâng thanh niïn mùåc quêìn àuâi öëng röång, khöng mùåc quêìn si lñp nhû bêy giúâ. Ngûúâi ta goåi caác cö gaái ra hûáng dûâa. Leä dô nhiïn, coá möåt cö



nhaãy ra laâm viïåc àoá cö gaái ra khoãi àaám àöng, àïën göëc dûâa. Luác naây tiïëng öìn aâo, cûúâi àuâa hoâ heát vang lïn nhû sêëm. Chaâng thanh niïn súâ tay vaâo nhûäng quaã dûâa röìi heát lïn:

- Ai úi, xong chûa? - Xong röìi... Cö gaái vaâ têët caã moåi ngûúâi reo lïn... . Möåt quaã dûâa nhoã àûúåc tung xuöëng. Cö gaái vui quaá, nêng vaáy lïn àúä.

Moåi ngûúâi aâo túái, vöî tay khen cö gaái vaâ khen caã nhûäng àöång taác húá hïnh cuãa cö. Cö gaái àïí mònh trêìn, mùåc chiïëc yïëm àiïìu húâ hûäng. Giaãi thùæt lung xanh giûä caåp vaáy trang àiïím rêët nhiïìu cho thên thïí ngoåc ngaâ cuãa cö. Àêy múái laâ maân möåt. Àïën maân diïîn thûá hai coá phêìn àùåc sùæc hún. Möåt cö gaái thûá hai ra hûáng tiïëp. Lêìn naây, chaâng trai mûu meåo hún (con trai laâ thïë àoá)” Anh ta thaã xuöëng möåt luác hai quaã dûâa to vaâ naâng thêåt nhanh. Vaâ thïë laâ hai quaã dûâa quaá taãi naây àuã àïí laâm tuåt vaáy cö gaái ra trûúác thanh thiïn baåch nhêåt. Cö gaái baâng hoaâng xêëu höí, vûát caã dûâa, vöåi vaâng vú vaáy lïn, mùåc laåi vaáy röìi chaåy möåt maåch vïì phña àònh laâng. Boån treã xuám laåi, tranh nhau hai quaã dûâa maâ cö gaái khöng nhêån naây. mang vïì nhaâ. Àoá laâ àiïìm may lúán.

- Chuáng töi àûúåc trêån cûúâi vui veã. Öng cuå Quyánh noái cûúâi rung caã choâm rêu baåc.

- Thûa cuå. Coá thïí vò vêåy maâ caác cuå söëng lêu àêëy aå. - Töi khöng biïët. Nhûng khöng hiïíu sao, nùm naâo cuäng nhû nùm

naâo maâ boån con gaái khöng biïët ruát kinh nghiïåm, cûá àïí bõ tuåt vaáy nhó? Phuå nûä hoå nheå daå, caã tin chùng? Cûá vui lïn laâ quïn khöng coi trúâi àêët laâ gò. Laå thêåt chuá nhó? Daå. Coá thïí laâ nhû vêåy.

- Maâ thïë múái sûúáng chûá ? Vêng...



MÊËY BÖNG HOA NGHÏÅ THUÊÅT

Nhûäng nùm 1976-1977, töi ài cuâng vúái mêëy nhaâ nghiïn cûáu êm nhaåc ngûúâi Bun-ga-ró àïën dûå möåt buöíi ca truâ vaâ biïíu diïîn nhaåc cöí taåi möåt cùn gaác nhoã trïn phöë Trêìn Hûng Àaåo. Àaâo nûúng laâ baâ Quaách Thõ Höì, öng Truác Hiïìn àaánh tröëng chêìu. öng Chu Vùn Du àaánh àaân àaáy. Öng Àinh Khùæc Ban thónh thoaãng hoaâ vaâo mêëy tiïëng àaân nguyïåt àêìy kõch tñch. Tiïëng phaách daåo lïn gioân giaä tung tùng nhû coá gioá,

coá mûa, coá tiïëng loâng tha thiïët. Baâ Höì haát lïn: Laá thu rúi ruång àêìu ghïìng Söng thu àûa laá bao ngaây biïåt ly Nhaån vïìeán laåi bay ài Àïm thò vûúån hoát, ngaây thò ve ngêm Laá sen taân taå trong àêìm Nùång mang gioåt lïå, êm thêìm khoác hoa Sùæc àêu nhuöåm Ö quan baâ Coã vaâng, cêy àöí, boáng taâ taâ dûúng Naâo ngûúâi cöë lyá tha hûúng

Nhûäng gioåt àaân àaáy rung lïn : tûâng... tûng... tûng... tûng... Nghe nhû tiïëng àaân tûâ ngaân xûa voång vïì. Chaát... chaát... chaát.. tom, mêëy tiïëng tröëng chêìu cuãa öng Truác Hiïìn vang lïn. Öng lim dim àöi mùæt say sûa, ngêy ngêët vïì baâi thú cuãa Taãn Àaâ vaâ gioång haát àöí höåt maâ rêët “haâng hoa” cuãa àaâo nûúng. Nghe yïu quaá. Chñnh trong caái traång thaái têm höìn chaång vaång êëy maâ öng Truác Hiïìn múái goáp àûúåc vaâo nhûäng tiïëng tröëng haâo hoa, xuêët thêìn.



Mêëy ngûúâi baån nûúác ngoaâi cuäng nhû mêëy chuyïn gia êm nhaåc Viïåt Nam ngöìi nghe chïët lùång. Caác baån caãm ún, vaái öng Truác Hiïìn. Töi cuäng khen öng: “Tiïëng tröëng cuãa öng hay quaá”. Öng Truác Hiïìn noái ngay: “Nùm nay töi 70 tuöíi. Trong tiïëng tröëng cuãa töi coá caã nhûäng tiïëng khoác vaâ nhûäng àiïìu ên hêån cuãa töi. Töi àaä mêët mêëy chuåc nùm phiïu baåt, ùn chúi. Àúâi töi àaä mêët caã vûúân ruöång. Àaä laâm khöí vúå con vò nhûäng tiïëng tröëng naây àoá. Töi àaä mêët ài têët caã. Chó coân laåi coá vaâi tiïëng tröëng...”

... Qua ài chûâng vaâi nùm , töi àaä hoåc àûúåc nhiïìu àiïìu múái thêëy lúâi khen öng Truác Hiïìn cuãa töi nùm xûa laâ döët naát. Àöëi vúái nhûäng tiïëng tröëng nghïå sô àem laåi caái àeåp cho cuöåc àúâi, laâm cho ngûúâi ta trúã nïn trong saáng nhû buöíi múái sinh ra cuãa möåt laäo nghïå nhên vaâo cúä taâi hoa bêåc nhêët Haâ thaânh maâ khen möåt cêu nhû vêåy laâ vuång vïì.

Vúái öng Chu Vùn Du, töi chùæp tay vaái öng. Öng cho biïët Öng hoåc àaân àaáy tûâ nùm 13 tuöíi. Àaân àaáy laâ cêy àaân thiïng, cêìn daâi lm2, coá dêy goåi laâ ba dêy tònh tang àuåc. Öng thûúâng theo cha vaác àaân ài xin haát cûãa àònh, haát tïë thêìn, haát giöî töí... Àïën nùm 16 tuöíi, öng àaä daám àïën vúái caác giaáo phûúâng Thuá Khöëi, Baát Traâng dûå thi àaánh àaân àaáy vúái nhûäng bêåc cao thuã. Giúái cêìm ca Thùng Long hïët sûác ngaåc nhiïn, öng àaä chiïëm ngay ngöi vûúng cêìm, àaáng àûúåc ghi vaâo baãng “Phong thêìn” nïëu öng laâ möåt keáp giaâ. Möåt nhaâ haát aã àaâo nöíi tiïëng úã Khêm Thiïn cûá ngûúâi ài sùn caác danh cêìm, àaä 10 lêìn àïën têån nhaâ öng àïí múâi öng vïì àaân cho nhaâ haát. Thûåc tònh, öng khöng muöën dûâng goát phiïu lûu. Nhûng buöíi êëy, öng àaä gùåp möåt con ngûúâi phi phaâm. Con ngûúâi naây, úã nhaâ haát ài ra tiïëp öng. Àoá laâ aã àaâo Àaâm Möång Hoaân. Möåt àaâo nûúng ca truâ söë möåt cuãa Haâ Nöåi maâ laåi haát àûúåc cuãa nhûäng laân àiïåu tuöìng, cheâo, caãi lûúng. Coân vïì ngêm thú thò öng Du, nhaâ baáo Phuâng Baão Thaåch, nhaâ vùn Vuä Troång Can... baão rùçng chûa tûâng thêëy ai ngêm thú hay bùçng Àaâm Möång Hoaân. Thïë laâ, khöng chuát do dûå, öng úã laåi nhaâ haát, àaân cho Àaâm Möång Hoaân haát vaâ ngêm thú. Öng àaä mêëy lêìn àûúåc múâi cuâng vúái caác öng Ngö Thïë Tuêën, Àinh Khùæc Ban, Chu Thõ Böën, Chu Thõ Nùm, Àaâm Möång Hoaân sang Höìng Öng àaân, haát ca truâ vaâ ngêm thú àïí thu vaâo àôa cho mêëy haâng Pa theá, Asia, Colum-bia. Sau àoá, riïng Àaâm Möång Hoaân vaâ öng coân àûúåc liïn tuåc trònh baây nhiïìu baâi haát, baâi thú àïí ghi vaâo nhûäng àôa nhûåa, baán



trong caã nûúác vaâ cho nûúác ngoaâi (Höìng Köng, Phaáp, Thûúång Haãi). Trong laâng cêìm ca tñnh tûâ hún 60 nùm trúã laåi àêy, chûa coá gioång ca truâ naâo vûúåt àûúåc Àaâm Möång Hoaân. Chõ àaä laâm “lïn hûúng” àûúåc nhûäng àiïìu chñnh trong ca truâ nhû: Bùæc phaãn, mûúát, haát noái, gûãi thû, ngêm voång, nhõp ba, cung bùæc, tyâ baâ haânh, àoåc thú, àoåc phuá, haát ru, haäm, kïí chuyïån, xêìm nhaâ troâ, 36 thûá gioång... . cuäng chûa hïì coá gioång ngêm thú naâo vûúåt àûúåc Hoaân. Hún nûäa, Àaâm laâ nhan sùæc cuãa laâng hoa khöi Khêm Thiïn (ngûúâi ta quen goåi nhû thïë): Möåt sùæc àeåp húi lùèng lú, gúåi caãm... öng Du baão: “Tiïëng àaân cuãa töi chó thûåc sûå laâ tiïëng àaân khi töi àaánh cho riïng töi nghe hoùåc khi àïåm cho Àaâm Möång Hoaân. Ngoaâi ra, laâ tiïëng àaân àïí vuå sinh nhai...”

Öng Buâi Troång Àang ngêm lïn mêëy cêu söíng taã nöîi thêët voång cuãa Lûu Bònh khi vûâa múái thi àöî, vïì àïën nhaâ thò khöng thêëy boáng ngûúâi àeåp:

Naâng boã ài àêu ? Laånh ngùæt phoâng loan Tröng lïn bûác gêëåm... nhúá túái tay ngaâ Cêy kia ai xúái... cho thùæm gioâ hoa.. Gioång öng êëm aáp, êm vûåc röång, luác böíng luác trêìm, nhû phun chêu

nhaã ngoåc. Öng Ban phúi àaân àaáy, àaân nguyïåt, àaánh tröëng chêìu, haát cheâo... Caã mêëy mön àoá, öng àïìu àûúåc xïëp vaâo loaåi siïu viïåt. Nhaâ baáo Phuâng Baão Thaåch rêët mï öng, biïët öng tûâ caái daåo öng lïn 13 tuöíi, àeo cêy àaân theo öng chuá ài àïën caác àïìn laâm cung vùn. Möåt höm, öng chuá àang chêìu vùn thò lùn ra öëm. Khöng tòm àûúåc ngûúâi thay thïë, moåi ngûúâi àaânh phaãi àïí chuá beá 16 tuöíi vûâa àaân, vûâa haát. Kïët quaã, öng haát vaâ àaân coân hay hún caã öng chuá. Haát rêët nöíi “maâu”. Moåi ngûúâi rêët àöîi mûâng rúä, goåi öng laâ cung vùn “Kim Àöìng, Ngoåc Nûä” cuãa Mêîu.

Cho àïën têån bêy giúâ, öng àaä daåy trûåc tiïëp vaâ giaán tiïëp cho haâng ngaân hoåc troâ vïì àaân, tröëng, haát trong mêëy chuåc nùm. Trong söë nhûäng hoåc troâ cuãa öng, nhiïìu ngûúâi àaä trúã thaânh nhûäng nghïå sô, nhûäng diïîn viïn taâi ba. Hoå coá mùåt trïn khùæp miïìn àêët nûúác. Hoå lêëp laánh nhû nhûäng vò sao trïn bêìu trúâi ca nhaåc truyïìn thöëng Viïåt Nam. Öng söëng trong ngheâo naân, thanh baåch caã cuöåc àúâi. Nhûäng nùm coân laåi, öng söëng thanh



bêìn vúái tiïëng àaân tiïëng tröëng vaâ vúái nhûäng ngûúâi aái möå öng. Öng söëng coá phêìn êín dêåt, ñt noái, tònh caãm , chùèng mêëy khi cûúâi.

Caác baån àïì nghõ baâ Quaánh Thõ Höì trònh baây cho nghe thïm möåt àoaån “Doâng phaách”. Tiïët têëu tiïëng phaách thêåt kò diïåu Löëi doâng phaách cuãa baâ khöng giaãn àún laâ cêìm hai caái thanh tre, goä lïn möåt maãnh tre. Phaãi goä laâm sao cho möåt bïn deåt, möåt bïn troân. Möåt bïn phaát ra tiïëng nùång, möåt bïn tiïëng nheå, möåt bïn trong, möåt bïn àuåc, möåt bïn cao, möåt bïn thêëp, luác khoan, luác döìn. Hún nûäa, baâ laâ ngûúi vûâa doâng phaách vûâa haát.

Tiïëng haát thanh tao laâ baâ ngên lïn, quyïån vúái tiïëng phaách nao nao vúái tiïëng àaân trêìm êëm, ngoåt ngaâo. Trong khi àoá, nhûäng tiïëng tröëng chêìu huâng biïån àïåm vaâo. Chuáng taán thûúãng, khen ngúåi vaâ ra tuyïn ngön:

“Keã naây àaä gùåp tri kyã. Keã naây yïu tiïëng haát vaâ tiïëng phaách cuãa àaâo nûúng lùæm lùæm”!. Àuáng nhû trong quan hoå baão: “Ta yïu ngûúâi lùæm lùæm ngûúâi úi!”...

Chó coá 3-4 ngûúâi ngöìi trïn möåt chiïëc chiïëu hoa, cuâng vúái mêëy nhaåc cuå: phaách, tröëng, àaân... àaä laâm cho nhûäng ngûúâi Phaãi nghe say mï: say thú, say nhaåc, say tiïëng haát, say tònh baån, say àúâi ...

Nghïå thuêåt ca truâ cuãa ta coá sûác söëng trûúâng töìn. Khöng chó riïng Viïåt Nam ta yïu thñch maâ noá coân laâm cho nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu “êm nhaåc trïn thïë giúái say mï àïën nöîi àûáng ngöìi khöng yïn.



VEÄ MÙÅT TAÂO THAÁO

Nghïå thuêåt hoaá trang laâ möåt phêìn khöng thïí thiïëu, àûúåc cuãa àiïån aãnh vaâ sên khêëu. Cûá thûã hònh dung maâ xem, 25 têåp phim Têy Du Kyá laâm say mï haâng triïåu khaán giaã maân aãnh nhoã maâ khöng coá hoaá trang thò Àiïån aãnh Viïåt Nam cuäng àaä nhiïìu lêìn giúái thiïåu vúái caác baån nhûäng thaânh cöng cuãa nghïå thuêåt hoaá trang trong phim truyïån. Dûúái àêy chuáng töi xin giúái thiïåu vúái caác baån caách veä mùåt Taâo Thaáo, nhên vêåt nöíi tiïëng trong böå tiïíu thuyïët trûúâng thiïn Tam Quöëc Diïîn Nghôa cuãa Trung Quöëc. Nhên vêåt naây cuäng àaä tûâng nhiïìu lêìn tûâ vùn hoåc bûúác lïn saân diïîn sên khêëu vaâ àiïån aãnh...

Keáp haát tuöìng nöíi tiïëng suöët vuâng Bûúãi vaâ Haâ Nöåi nhûäng nùm 1935-1946 laâ Keáp Thuyïn. Öng laâ nghïå sô tuöìng toaân diïån, àûúåc caác cuå trong nghïì khen laâ “toaân thên giai nghïå ”, nghôa laâ nghïå thuêåt àêìy mònh. Caác àoaân tuöìng phaãi múâi öng àïën diïîn múái mong baán àûúåc nhiïìu veá, nhêët laâ vai Taâo Thaáo laåi caâng cêìn àïën öng.

Töi vöën laâ ngûúâi yïu thñch tuöìng tûâ thuãa beá vaâ thûúâng àûúåc úã trong buöìng troâ nhûäng khi Keáp Thuyïn sùæm vai. Töi say mï caác àöång taác diïîn xuêët, haát vaâ nhaåc.

Nhûng töi say mï hún caã laâ nghïå thuêåt veä mùåt caác nhên vêåt tuöìng. Cho àïën bêy giúâ, sau nhiïìu nam àûúåc trang bõ möåt söë kiïën thûác vïì höåi hoaå, töi laåi caâng say mï nghïå thuêåt naây, nhêët laâ nghïå thuêåt veä mùåt Taâo Thaáo cuãa Keáp Thuyïn. Töi cho rùçng nûãa thïë kyã nay, chó coá hai ngûúâi àoáng thaânh cöng vai Taâo Thaáo laâ Keáp Thuyïn vaâ nghïå sô nhên dên Nguyïîn Quang Töën. Nhûäng ngûúâi veä mùåt Taâo Thaáo möåt caách nghïå thuêåt cuäng chó coá Keáp Thuyïn röìi àïën öng Töën. Caái kheáo cuãa viïåc veä mùåt khöng chó laâ veä àeåp neát mùåt vïì phûúng diïån taåo hònh maâ phaãi veä sao cho löåt taã àûúåc tñnh caách cuãa nhên vêåt Taâo Thaáo. Ngûúâi ta goåi laâ mùåt trùæng Taâo Thaáo. Thêåt laâ khoá khi böå mùåt nhên vêåt tuöìng khöng coá neát àoã, neát



àen, khöng coá dùçn di, löëm àöëm. Mùåt Quan Cöng àoã, mùåt Bao Cöng àen, mùåt Trûúng Phi rùçn ri v.v... àïìu dïî veä.

Mùåt Taâo Thaáo rêët khoá veä, laåi laâ caái maâu trùæng àöåc àaáo. Noá khöng phaãi laâ caái trùæng nhïî nhaåi cuãa caác cö gaái trong phoâng the, khöng phaãi laâ caái trùæng kiïíu baåch diïån thû sinh; khöng phaãi laâ caái trùæng tang toác maâ phaãi laâ maâu trùæng cuãa buång con caá. Thûúâng thûúâng, maâu trùæng tûúång trûng cho sûå trong saåch, cao àeåp, nhûng ngoaâi caái maâu trùæng úã buång con caá laå luâng naây, khöng möåt maâu sùæc naâo löåt taã àûúåc caái thêìn cuãa Taâo Thaáo. Trong vùn hoåc, Taâo Thaáo àûúåc miïu taã: huâng taâi àaåi lûúåc tuác trñ, àa mûu, vùn voä kiïm toaân, vuä phi phaâm, anh huâng àuã mùåt, àa nghi, ghen ty, khêíu phêåt têm taâ, gian traá, hung aác, ñch kyã haåi ngûúâi, gian ngoan cuâng cûåc v. v...

Möåt nhên vêåt nhû vêåy thò phaãi duâng maâu gò àïí veä mùåt cho thêåt khúáp vúái caái chêët cuãa con ngûúâi öng ta thêåt laâ khoá. Bêët kyâ maâu sùæc naâo veä lïn mùåt öng ta àïìu múâ nhaåt vaâ vö duyïn khöng taâi naâo löåt taã àûúåc caái , “thêìn” cuãa öng. Caái khoan dung hún ngûúâi cuäng truâm lïn caái loâng ghen ty vö kïí, caái khñ khaái khaác thûúâng che àêåy caái loâng riïng quaá quùæt. Caái mûu lûúåc thiïn taâi ài liïìn vúái caái gian taâ khön xiïët taã. Caái chñ khñ àaåi baâng laåi chûáa àûång chuát nhoã nhen, khön ngoan giaão hoaåt, thõnh tònh vaâ giaã döëi, khùèng khaái vaâ heân maåt, haâo hoa vaâ cay àöåc... Têët caã nhûäng thûá traái ngûúåc vúái nhau àïìu khoá coá ranh giúái roä rïåt trong con ngûúâi, Taâo Thaáo. Têët caã quyïån laåi rêët haâi hoaâ trong möåt thïí thöëng nhêët. Maâu sùæc cuãa tñnh caách Taâo Thaáo phûác taåp nhiïìu maâu veã khön lûúâng. Do vêåy, chó coá böå mùåt trùæng múái coá thïí bao quaát àûúåc. Maâu trùæng laâ khöng maâu maâ cuäng laâ têët caã moåi maâu cöång laåi. Ve mùåt Taâo Thaáo vò thïë phaãi duâng àïën maâu trùæng cuãa buång con caá. Cuå thïí àoá laâ neát àöåc àaáo trong nghïå thuêåt hoaá trang maâ nhiïìu ngûúâi chûa biïët.



CA TRUÂâ DOÂNG NHAÅC DÊN CA HAÂ NÖÅI

Nguyïn lyá cuãa ca, nhaåc cöí kim laâ nhùçm khai thaác nhûäng nhên töë tûúng phaãn vïì êm sùæc, êm chêët àïí ài túái sûå haâi hoaâ qua nhûäng phûác àiïåu àan kïët laåi vúái nhau. Ca nhaåc ca truâ phuâ húåp vúái nguyïn lyá àoá. Tiïëng àaân àaáy vûâa cûáng vûâa mïìm, àuåc, khaân (gioång khaân laâ gioång àûúåc giaãi phoáng). Cêy àaân àaáy daâi lm2, coá ba dêy chuâng. êm thanh cuãa noá phaát ra laâ sûå chùæt loåc cuãa àaân nguyïåt, àaân tûá, àaân thêåp luåc, àaân tyâ baâ húåp laåi. Möåt mònh chiïëc àaân àaáy thay thïë àûúåc cho nhiïìu nhaåc cuå. Thuâng àaân khöng coá mùåt hêåu. Tiïëng phaách khö gioân, tung tùng, êëm, nùång tònh. Tiïëng haát cuãa àaâo nûúng deão, mïìm, mûúåt... Tiïëng tröëng chêìu thaãng thöët, bêng khuêng, xa vúâi... Têët caã quyïån laåi vúái nhau taåo nïn caái thao thûác ngaân nùm maâ ngûúâi Trung Quöëc goåi laâ “Thiïn cöí chi mï”? Giaãn àún hún goåi laâ sûå hêëp dêîn lúán. - Ba loaåi nhaåc cuå: Phaách, àaân àaáy vaâ tröëng chêìu laâ nhûäng nhaåc cuå 100% Viïåt Nam.

Nùm 1980, chuyïn gia vùn hoaá cuãa töí chûác A.C.C.T laâ öng Zakpa àaä phaát biïíu sau khi dûå möåt buöíi ca truâ Vùn Miïëu: “Buöíi biïíu diïîn ca truâ àaä cho töi hûúãng möåt loaåt nhûäng: nûúác mùæt, tònh caãm, dûä döåi, tònh yïu, sûå vuöët ve êu yïëm vaâ têm linh..

Ca truâ coá àuã caác thïí loaåi: trûä tònh, laäng maån, sûã thi anh huâng ca, giaáo huêën... Caác baâi haát ca truâ giaâu chêët thú, ca. Chuáng thoaáng coá neát thú Àûúâng, tranh thuyã laåc, laåi thêëm chêët dên gian, nhiïìu nhaåc tñnh vaâ kõch tñnh. Ca truâ coá chuát buöìn. Nhûng chêët buöìn naây khöng phaãi laâ caái buöìn bònh thûúâng maâ laâ caái buöìn to lúán: trêìm ngêm, sêu lùæng, suy nghô, caãm xuác noá laâm cho nhûäng cöng viïåc bïì böån cuãa traái tim àûúåc haâi hoaâ. Nhaåc sô Nguyïîn Xuên Khoaát àaä boã ra nhiïìu nùm thaáng àïí nghiïn cûáu vaâ hoåc ca truâ. Nùm 1940, öng viïët trïn baáo Ngaây Nay. “Àûáng vïì phûúng diïån hoaâ êm maâ xeát, löëi haát aã àaâo laâ khöng thïí chó trñch vaâo àêu àûúåc. Ta chó nïn lùæng tai maâ nghe sûå húåp nhêët, àöëi chiïëu, thùng bùçng hoaân



toaân cuãa mêëy loaåi nhaåc khñ goáp vaâo vúái lúâi ca. Nùm 1944, öng laåi viïët trïn baáo Thanh Nghõ: Chuáng ta coá thïí tûå haâo rùçng, khöng möåt tiïëng haát naâo trïn thïë giúái coá thïí àeåp nhû tiïëng haát cuãa àaâo nûúng ca truâ! öng laåi thïm : “Àaâo nûúng laâ con chim hoaå mi cuãa thú ca Viïåt Nam” Suöët caã chùång àûúâng gêìn 1000 nùm trúã laåi àêy, ngûúâi Haâ Nöåi khöng bao giúâ sao laäng nghïå thuêåt ca truâ kïí tûâ khi doâng nhaåc naây coân laâ haát úã cûãa àònh, haát úã thaânh thõ röìi vaâo kinh àö. Vaâ röìi noá laåi tûâ kinh àö maâ trúã vïì vúái thaânh thõ, vúái caác xoám laâng. Noá khöng ngûâng àûúåc caãi tiïën, hoaân thiïån caã vïì hònh thûác lêîn nöåi dung àïí trúã nïn löëi haát ca truâ ngaây nay. Noá àûúåc lan toaã ài moåi núi vaâ cuäng ài nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. ÚÃ àêy, thanh vaâ sùæc cuãa noá cuäng àûúåc nêng niu, kñnh nïí. Tûâ nhûäng nùm 1980 - 1940, úã Haâ Nöåi luön töí chûác nhûäng cuöåc thi haát ca truâ vaâ àaánh àaân àaáy vúái sûå tham gia cuãa nhiïìu àaâo keáp quaái kiïåt, haång nhêët úã Haâ Nöåi vaâ tûâ caác tónh Bùæc Ninh, Thaái Bònh, Nam Àõnh, Sún Têy, Thanh Hoaá, Haâ T nh v.v... Caác cuöåc thi àûúåc töí chûác long troång taåi àïìn giaáo, phûúâng Löî Khï, Àïìn Haâng Quaåt, àïìn Phöë Huïë, àïìn Ngoåc Haâ, Haâng Giêëy, Thuã Khöëi, Gia Lêm, Baát Traâng... Ngûúâi àoaåt giaãi nhêët àûúåc phong laâm thuã khoa. Ngûúâi àoaåt giaãi nhò àûúåc goåi laâ aá khöi. Phaãi laâ ngûúâi àûúåc giaãi trong caác cuöåc thi naây úã Haâ Nöåi múái laâ tuyïåt myä, laâ àaáng mùåt. Hoå baão nhau: “Phi Haâ thaânh bêët xûáng cêìm ca”. Coá möåt lêìn, cuå thên sinh ra baâ Quaách Thõ Höì laâ ngûúâi Kinh Bùæc, coá taâi ca nhêët Kinh Bùæc, laåi coá nhan sùæc löång lêîy, àaä chùæc mêím àûúåc thuã khoa. Nhûng khöng may, baâ chó àûúåc aá khöi, baâ ùn nùn maäi vaâ quyïët têm reân luyïån cho con gaái cöë àoaåt danh hiïåu thuã khoa thay baâ. Àoá laâ caã möåt sûå ên hêån truyïìn kiïëp.

Tûâ nhûäng nùm 1930, thaânh phêìn nhoám trònh diïîn ca truâ luön àûúåc caác nhaâ nho, nhaâ thú, hoåe giaã cuâng vúái caác taâi nùng dên gian hoaân thiïån àïí nhoám àûúåc ruát thêåt goån nheå àïën nöîi khöng phaãi thïm möåt thaânh viïn naâo maâ cuäng khöng thïí ruát ài àûúåc möåt thaânh viïn naâo.

Nhûäng nùm 1930 - 1935, caác danh ca Àaâm Möång Hoaân, Quaách Thõ Höì, Nguyïîn Thõ Phuác, Chu Thõ Böën, Chu Thõ Nùm vaâ caác danh cêìm Àinh Khùæc Ban, Ngö Thïë Tuêët, Phñ Vùn Thoå.. thûúâng àïën Höìng Öng àïí ghi nhûäng àôa haát vïì ca truâ. Danh cêìm Phñ Vùn Thoå laâ thêìy daåy cuãa Nhaåc sô Nguyïîn Xuên Khoaát.



Tñnh àïën nùm 1942, úã Haâ Nöåi coá nhiïìu xoám ca truâ nöíi tiïëng, nhû caác xoám Haâng Giêëy, Hai mûúi böën quan, Vaån Thaái, Khêm Thiïn, Thaái Haâ êëp, Ngaä Tû Súã, Phuâng, v.v... Xa möåt chuát coá caác xoám Gia Lêm, Thuã Khöëi, Baát Traâng, Bùæc Ninh, Quöëc Oai, Tûâ Liïm... Nùm 1977, úã Haâ Nöåi coá nhoám cêu laåc böå ca truâ úã àïìn Bñch Cêu Chuã tõch cêu laåi böå laâ ngûúâi Löî Khï. Nhiïìu khaách nûúác ngoaâi cuäng àïën tham gia cêu laåc böå.

Nùm 1979, taåi Liïn hoan nghïå thuêåt caác dên töåc aá Phi töí chûác taåi Ran, baâ Quaách Thõ Höì àaä àûúåc bùçng danh dûå vúái baâi ca truâ: “Xuên röìng chùæp caánh röìng bay”? Lúâi baâi haát cuãa Chu Haâ.

Nùm 1983, taåi Möng Cöí, trong cuöåc thi nghïå thuêåt cuãa 29 nûúác, baâ Quaách Thõ Höì laåi àoaåt bùçng danh dûå vaâ àùåc biïåt vïì “baâi ca truâ “Tyâ Baâ Haânh,” Möåt thaânh viïn trong ban giaám khaão quöëc tïë àaä bònh: “Tiïëng phaách cuãa baâ Höì laâ möåt tiïën haânh khuác cuãa têm höìn”. Nhaåc sô Trêìn Vùn Khï rêët say mï ca truâ, öng ài khùæp thïë giúái. Àïën àêu, öng cuäng giúái thiïåu ca truâ. Höìi töi gùåp öng úã Pa ri, öng nhúâ töi nhùæn laåi vúái caác baån treã: “,Giúâ àêy, chuáng ta khöng àûúåc nghi ngúâ vïì giaá trõ cao siïu cuãa ca trûâ”...

ÚÃ laâng Löî Khï, coân coá àïìn giaáo, phûúâng ca truâ. Núi àêy thúâ töí sû ca cöng vaâ töí giaáo phûúâng. Trong àïìn coân giûä laåi àûúåc caác baãn ghi cheáp vïì sûå tñch caác võ thêìn do Nguyïîn Bñnh laâ tiïën sô àúâi Lï Höìng Phuác soaån. Trong àïìn coân bûác hoaânh phi, bûác cûãa voäng chaåm tröí tinh vi, coá khaám thúâ hai pho tûúång göî sún son thïëp vaâng ngöìi uy nghi. Àoá laâ tûúång öng Àinh Dûå vaâ baâ Àûúâng Hoa laâ töí sû nghïì àaân, phaách, ca, muáa vaâ lêåp giaáo phûúâng. Nay úã Löî Khï coân hún möåt chuåc “hoå” ca truâ. Caác ca nûúng vaâ caác danh cêìm cuãa Löî Khï vêîn ài khùæp núi trònh diïîn. Cuäng nhû xûa, hoå àïìu coá mùåt trong caác cung àònh vua chuáa. Núi àêy coân nhiïìu gia àònh giûä àûúåc nhiïìu böå phaách vaâ nhiïìu cêy àaân àaáy gia truyïìn. Hoå thûúâng töí chûác haát ca truâ trong ngaây lïî töí sû, trong caác dõp lïî, Tïët cuãa hai muâa xuên thu. Khaách úã caác núi àïën thùm hoå trong nhûäng ngaây naây rêët àöng nhû thïí ngûúâi ta ruã nhau vïì thùm laâng quan hoå vêåy.

ÚÃã Tûâ Liïm cuäng coân àïìn thúâ töí ca truâ. ÚÃ phöë Haâng Tröëng coá àïìn thúâ möåt àaâo nûúng tûâ àúâi Lï. Naâng tïn laâ Huïå. ÚÃ ngay gêìn chúå Höm cuäng coân àïìn thúâ töí sû giaáo phûúâng ca truâ.



Chuáng ta àïìu biïët, doâng nhaåc ca truâ cuãa Haâ Nöåi àaä coá rêët nhiïìu àïå tûã. Trong àoá coá nhûäng võ lûâng lêîy nhû: Chu Maånh Trinh, Cao Baá Quaát, Nguyïîn Cöng Trûá, Nguyïîn Khuyïën, Dûúng Khuï, Phan Böåi Chêu, Phan Chu Trinh, Taãn Àaâ, Hoaâng Tñch Chu, Xuên Thuyã, Huyânh Thuác Khaáng, Nguyïîn Xuên Khoaát, Phuâng Baão Thaåch, Nguyïîn Khùæc Viïån, Ngö Linh Ngoåc, Höì Tuâng Mêåu, Trêìn Huy Liïåu, Trêìn Huyïìn Trên, Höì Duyïëch, Lï Höìng Phong, Tön Quang Phiïåt, Trêìn Vùn Khï, Vùn Cao, Nguyïîn Tuên v.v... vaâ v.v... Hoå laâ nhûäng nhaâ nho, nhaâ trñ thûác, nhaâ vùn hoáa. Hoå yïu mïën ca truâ vaâ saáng taác ra nhûäng baâi haát cho àaâo nûúng. Mêëy thêåp kyã nay, àaä coá möåt söë nhaåc sô vúát àûúåc möåt chuát hûúng hoa ca truâ vaâ kïët naåp hoå vaâo laâng ca truâ. Hoå laâ: Nguyïîn Cûúâng, phoá Àûác Phûúng, Vùn Thaânh Nho, Huy Thuåc, Àoaân Böíng, Nguyïîn Ngoåc Ninh. v.v... Ngûúâi xûa àaä cho hoå ùn “löåc”.

Ca truâ laâ doâng nhaåc truyïìn thöëng, dên gian àûúåc nêng lïn mûác baác hoåc cuãa Haâ Nöåi. Noá cuäng nhû dên ca quan hoå cuãa Kinh Bùæc, vñ dùåm cuãa Nghïå Tônh, ca Huïë cuãa Huïë, ca taâi tûã cuãa Nam Böå v.v... Ca truâ laâ cuãa Haâ Nöåi.



GIOÅNG HAÁT XÊÍM BÊNG KHUÊNG...

Xêím laâ loaåi hònh haát noái dên gian úã Viïåt Nam do nhûäng ngûúâi muâ taâi nùng, coá nhiïìu têm tû, mang tiïëng àaân, gioång haát goáp vaâo vúái cuöåc àúâi. Àoá cuäng laâ caách kiïëm ùn duy nhêët cuãa hoå. Ngûúâi haát xêím thûúâng vûâa haát vûâa àaân (àaân bêìu öëng bú). Cuäng coá khi anh ta keáo nhõ, keáo höì hoùåc sûã duång nhiïìu loaåi nhaåc cuå. Baån hoùåc vúå xêím àaánh tröëng möåt mùåt vaâ àaánh cùåp keâ. Caác baâi haát xêím thûúâng mang tñnh chêët tûå sûå, kïí vïì nhûäng nöåi dung phaãn aánh hiïån thûåc xaä höåi. Coá baâi lïn aán nhûäng hiïån tûúång khöng hay. Coá baâi lïn aán, phï phaán, than vaän, khuyïn rùn...

Theo lúâi vùn, giai àiïåu àûúåc biïën hoaá trïn nhûäng êm hònh, tiïët têëu chuã àaåo tûâng àoaån hoùåc keáo daâi, sêu lùæng, luác söi nöíi, röån raâng, luác buöìn thaãm. Thónh thoaãng laåi coá nhûäng àoaån “Lûu khöng”: Xêím khöng haát maâ chùm chuá, say sûa biïíu diïîn nhaåc cuå. Anh döìn caã têm lûåc, tröí hïët taâi hoa röìi taåo àaâ àïí haát àoaån sau. Àïën nhûäng àoaån trûä tònh, huï tònh, bi huâng... anh xêím rûúån mònh, ngêíng cao àêìu. Àöi mùæt khöng nhòn thêëy gò cûá hûúáng vaâo xa lùæng mïnh möng. Tay gêëy àaân hoùåc keáo nhõ nhêën nhaá, vuöët ve vaâ ca lïn nöìng naân, söi nöíi, àêìy kõch tñnh. Nhûäng luác naây laâ nhûäng giúâ phuát xuêët thêìn cuãa xêím, gêy àûúåc möåt sûå vûúng vêën lêu daâi trong loâng ngûúâi nghe. Do vêåy, nhûäng ngûúâi thûúãng thûác thi nhau vûát tiïìn vaâo chiïëc chêåu thau beåp àïí thûúãng cho xêím.

Caác laân àiïåu cuãa xêím thûúâng toaát lïn tñnh caách tiïu biïíu cuãa têm höìn Viïåt Nam: Quyá troång nghôa tònh, chung thuyã, yïu leä phaãi vaâ àaåo àûác, laåc quan, tin tûúãng vaâo tûúng lai. Mùåc duâ, xêím luön luön úã vaâo möåt cuöåc söëng àêìy vêët vaã, gieo neo. Nhûäng baâi haát cuãa xêím dïî hiïíu, dïî thuöåc, thuöåc röìi caâng muöën nghe. Caái hay cuãa xêím laâ “àaân ngoåt, haát chñn”, löåt àûúåc tònh caãm, coá keâm cûã chó, daáng àiïåu söëng àöång, giaâu chêët biïíu diïîn. Coá nhûäng àïm khuya thanh vùæng, xêím ca, kïí chuyïån chöìng con àaä laâm cho nhiïìu ngûúâi chaãy nûúác mùæt. Àïí nhúá àïën chiïën cöng cuãa



caác chiïën sô trong Trung àoaân Thuã àö ngaây naâo àaä vûúåt söng, anh duäng chiïën àêëu àïí röìi trúã vïì giaãi phoáng Thuã àö, anh xêím thay mùåt möåt ngûúâi dên, heát lïn khuác traáng ca:

Khùn goái trïn vai, keã giang höì chêåm bûúác Nghe haát baâi: “Anh khoaá bêng khuêng” Höìn nûúác mang theo goát vaån truâng Ngûúâi ài, khöng mêëy ngûúâi trúã laåi... Non nûúác ta, ngaây nay tûng bûâng vô àaåi. Ún ngûúâi möåt buöíi... àaä qua söng...

Baâi xêím “Thêåp ên” laâ möåt laân àiïåu trong nhûäng laân àiïåu chñnh cuãa xêím. Noá ngang thûng vúái nhûäng laân àiïåu àùåc trûng cuãa xêím nhû: xêím chúå, xêím xoan, chïnh bong, riïìm huï, phêìn huï, haát ai... Noá mang möåt sùæc thaái riïng. Noá dên daä, àûúåc quêìn chuáng nhên dên bao giúâ cuäng taán thûúãng möåt caách say sûa, xuác àöång. Bao giúâ noá cuäng cöång hûúãng vúái têm tû, tònh caãm cuãa con ngûúâi úã nhiïìu cung bêåc. Noá noái vïì tònh meå con muön àúâi. Ngûúâi ta àoán nghe “Thêåp ên” röìi múã röång chên trúâi suy ngêîm. Noá buöìn rêìu, thûåc caãm, huâng höìn, khïu gúåi, hao hao caái chêët “oaán thêåp àiïìu” trong cheâo. Noá laåi coá hoå haâng vúái nhaåc vaâ Phêåt, kïí laåi cöng lao cuãa cha meå. Nhûng nhêët laâ meå àöëi vúái àûáa con tûâ luác àûáa con ra àúâi cho àïën khi àûúåc nuöi daåy lúán khön. Àûáa con laâ traái tim, laâ linh höìn, maâ cuäng laâ giêëc mú cuãa meå. Baâi haát cuäng nhùæc nhúã möåt caách kheáo leáo àïën nhiïåm vuå laâm con àöëi vúái cöng lao trúâi biïín cuãa meå.

Laåi coân coá yá nghôa nûäa gaâi vaâo laâ àöëi vúái ngûúâi con xûáng àaáng thò meå àeã cuäng laâ quï hûúng, laâ àêët nûúác. Coá thïí lêìm laåc àöëi vúái cha meå seä dêîn àïën lêm laåc vúái quï hûúng. Con ngûúâi haäy coi chûâng!

Meå àeã vaâ meå Töí quöëc bao giúâ cuäng thûúng yïu vaâ röång lûúång vúái nhûäng àûáa con. Chñnh vò nhûäng yá naây gùæn boá vúái nhiïìu êín yá sêu xa laâm cho baâi haát xêím “Thêåp ên” àaä coá tûâ rêët lêu àúâi maâ vêîn coân tûúi maäi àeåp àeä vaâ êëm aáp àïën têån bêy giúâ vaâ mai sau.



Khi chuyïín tûâ àoaån naây sang àoaån khaác, xêím taâi nùng duâng thuã thuêåt haát vaâ nhaåc luác tûúi maâu, oaán maâu, luác laåi thùæm maâu... Söë lúâi haát cuãa xêím thûúâng theo lúâi saáu, taám, coá sên si àöi chuát. Xêím hay àûa böën chûä cuãa cêu sau lïn àêìu àïí nhêën maånh vaâ phaát triïín:

Meå múái coá thai Kïí tûâ meå múái coá thai êm dûúng, trai gaái, truác mai àïìu... (laâ) tònh. Nhûäng nhoám xêím phiïu lûu, xï dõch hïët núi naây àïën núi khaác. Hoå

söëng rêët kham khöí maâ yïu àúâi, mang tiïëng àaân, cêu haát ài lang thang nhên thïë, nhêån tiïìn thûúãng vaâ sûå cûu mang cuãa ngûúâi àúâi. Xêím thûúâng hoaåt àöång úã nhûäng núi coá àöng ngûúâi tuå hoåp, bïn caånh möåt caái quaán haâng, maái chúå, bïën taâu, bïën xe, bïën àoâ, ven söng hoùåc nhûäng núi coá höåi heâ, àònh àaám... Coá khi, vaâi nhoám xêím hoåp laåi vúái nhau. Trûúâng húåp naây xêím coá thïm nghïå sô, thïm nhaåc cuå: tiïu, saáo, thanh la, höì v.v... Coá khi thïm caã àaân thêåp luåc. Hoå diïîn taã hùèn caã möåt tñch chuyïån lúán vaâ têåp trung vaâo nhiïìu àoaån lêm ly, laâm xuác àöång loâng ngûúâi. Coá khi hoå haát thêu àïm suöët saáng.

Haát xêím laâ möåt loaåi hònh nghïå thuêåt dên gian, phaãn aánh àûúåc húi thúã cuãa cöång àöìng lao àöång, nhûäng biïën cöë lõch sûã bi huâng, têm tû nguyïån voång cuãa quêìn chuáng. Noá goáp phêìn àûa thïm vaâo nïìn vùn hoaá dên gian Viïåt Nam möåt chuát hûúng sùæc cuãa hoa ngêu, hoa möåc.



CHUYÏÅN VÏÌ NHAÅC HIÏËU XÛA

Xûa kia (vaâ caã bêy giúâ), nhûäng àaám tang thûúâng múâi phûúâng hiïëu àïën giuáp àúä. Phûúâng hiïëu coân goåi laâ phûúâng keân haát, phûúâng baát êm. Moåi ngûúâi rêët coi troång àiïìu naây, baão: “Söëng dêìu àeân, chïët keân tröëng”. Nhaâ ngheâo thò múâi phûúâng nhoã, chó coá keân, nhõ vaâ tröëng cúm. Phûúâng baát êm göìm àuã taám nhaåc cuå: höì, nhõ, höì gaáo, saáo, àaân tûá, tröëng cúm, tiu caãnh, keân; keân laåi coá keân àaåi, keân pha. Möîi nhaåc cöng àiïìu khiïín möåt nhaåc cuå. Coá ngûúâi àiïìu khiïín 2,3 nhaåc cuå. Ngûúâi chó huy töëi cao laâ öng truâm phûúâng, öng truâm phûúâng àaãm nhiïåm keân. Vò keân giûä võ trñ “soaái êm”. Nhaåc hiïëu truyïìn thöëng cuãa ta coá 10 laân àiïåu chñnh laâ: Lêm khöëc, Nam Ai, Nam Xuên, Nam Thûúng, Nguä Àöëi, Lûu Thuyã, Con nhaån laåc àaân, Àiïëu Quên, Xuên Nûä, Maä àaáo vö nhên. Nhûng möîi laân àiïåu laåi coá nhiïìu biïën têëu vaâ nhûäng àoaån àïåm, àoaån chuyïín maâu cuãa noá. Do vêåy maâ trúã nïn coá rêët nhiïìu laân àiïåu vö cuâng phong phuá, mang sùæc thaái truyïìn thöëng sêu sùæc vaâ coá giaá trõ cao. Chñnh nhûäng neát nhaåc Xuên Nûä àaä gúåi yá àïí chuáng ta coá àûúåc nhûäng “Lúä bûúác sang ngang” cuãa nhaâ thú Nguyïîn Bñnh, nhûäng “ Cö gaái Viïåt Nam” cuãa Höì Duyïëch. Nhûäng nùm 1975 - 1980, ngûúâi viïët nhûäng doâng naây àaä àûa nhûäng nhaâ nghiïn cûáu êm nhaåc cuãa Hunggari, Bulgarie, Nga, Phaáp àïën thùm möåt vaâi phûúâng úã Bûúãi, Saâi Sún Haâ Bùæc. Hoå àïìu àaánh giaá rêët cao nhaåc hiïëu Viïåt Nam. Hoå rêët caãm àöång khi àûúåc tiïëp xuác vúái nhûäng öng truâm phûúâng nhû öng Kha, öng Sinh, öng Cön. Hoå àaä vaái caác öng.

Laân àiïåu Lêm Khöëc coân goåi laâ Lêm Khöëc, Lêëm laâ tûâ cöí, coá nghôa laâ cuäng khoác. Àiïåu Nam Ai buöìn, bi thöëng. Nam Xuên àúä buöìn hún. Nguä Àöëi vaâ Lûu Thuyã nheå nhaâng, lùn tùn, vöì vêåp. Con nhaån laåc àaân miïu taã sûå cö àún, tan taác. Àiïåu Quên taã caái chïët bi huâng cuãa möåt tûúáng quên chïët trêån. Xuên Nûä buöìn cho tuöíi xuên cuãa möåt thiïëu nûä. Noá nhùæc àïën nhûäng giêëc möång ban àêìu rêët xa. laân àiïåu naây rêët hay vaâ rêët àeåp. Maä



àaáo vö nhên mö taã sûå bi thûúng, huâng traáng khi con ngûåa chiïën trúã vïì maâ trïn mònh noá khöng coá ngûúâi...

Xûa kia, úã nhiïìu núi coá nhûäng phûúâng hiïëu do möåt söë ngûúâi têåp húåp laåi. Hoå múâi thêìy vïì, luyïån têåp vúái nhau trong nhûäng luác nhaân röîi. Möîi phûúâng thûúâng coá möåt, hai chaâng treã hoåc nghïì. Hoå phaãi hêìu haå rûúåu, thuöëc, nûúác cho nhûäng ngûúâi àûúåc goåi laâ quan viïn cuãa phûúâng. Nhaåc cuå do phûúâng tûå mua sùæm. Nhaâ coá àaám àïën múâi phûúâng. Möåt nhoám ngûúâi ài theo nhaâ àaám, goåi laâ ài nhêån àaám.

Ngûúâi chïët nùçm xuöëng àûúåc liïåm àùåt vaâo aáo quan. Caã gia àònh, caác con, chaáu, hoå haâng tuác trûåc sùén quanh aáo quan. Luác naây, phûúâng keân cûã lïn àoaån Lêm Khöëc vúái sûå hoaâ têëu naáo nhiïåt cuãa têët caã caác nhaåc cuå. Nhûng tiïëng keân vêîn laâ chuã àaåo. Chñnh vaâo luác naây, nhaâ àaám tiïën haânh phaát tang... Tiïëp theo, phûúâng keân têëu nhûäng àiïåu Nam Ai, Nam Xuên, Lûu Thuyã, Nguä Àöëiv.v...

Phûúâng keân ngöìi têåp trung vaâo möåt hai chiïëc chiïëu bïn caånh baân thúâ. Phña trong baân thúâ laâ aáo quan ngûúâi chïët. Khi coá àoaân naâo hoùåc ngûúâi naâo àïën phuáng viïëng, ban nhaåc goä mêëy tiïëng tröëng baáo tin khaách àïën röìi caã ban nhaåc cûá nhûäng laân àiïåu: Con nhaån laåc àaân, Àiïëu quên, Maä àaáo vö nhên hoùåc Xuên Nûä sao cho phuâ húåp phêìn naâo vúái thên phêån vaâ sûå nghiïåp lúán hay nhoã cuãa ngûúâi chïët.

Trïn àûúâng àûa linh cûäu ngûúâi chïët ra möå, àaám ma phaãi qua caái cöíng laâng. Luác naây linh cûäu phaãi khiïng haå xuöëng thêëp, vaâ ban nhaåc cûã baâi “con nhaån laåc àaân” àïí ngûúâi chïët coá lúâi caáo biïåt. Ra àïën mùåt trûúác cöíng laâng, linh cûäu phaãi quay laåi 180o àïí mùåt ngûúâi chïët àûúåc nhòn caái cöíng laâng lêìn cuöëi. Luác naây, ban nhaåc ruác lïn baâi Àiïëu Quên hoùåc Maä àaáo vö nhên. Tiïëng keân nöíi lïn rêët huâng traáng, bi thûúng maâ cuäng tiïu dao, sûúng khoái. Sau àoá, trïn àûúâng ra àöìng, ban nhaåc cûã nhûäng neát nhaåc böìng bïình, thanh thaãn khöng buöìn lùæm maâ tung tùng, hao hao caái võ “Àûúâng trûúâng tiïîn àûa” cuãa cheâo.. Luác haå huyïåt, phûúâng keân biïíu diïîn hêìu hïët caã mêëy laân àiïåu chñnh coá biïën têëu vaâ xen keä vaâo nhau. Luác thêåt buöìn, luác laåi nheå nhaâng nhû gioá thoaãng, mêy bay vúái nhûäng Kim Tiïìn, Lûu Thuyã...



Àïën chiïìu töëi, nhaâ àaám cuáng vong, khaách àïën phuáng viïëng àaä vaän, phûúng keân daåo ài, daåo laåi möåt söë laân àiïåu àïí chuêín bõ caáo tûâ nhaâ àaám. Nhûng, luác naây laåi laâ luác söi nöíi. Möåt söë ngûúâi thên thñch cuãa ngûúâi chïët mûúån möåt ngûúâi trong phûúâng coá gioång hay, khoác höå mònh. Nhûäng tiïëng khoác àoá àûúåc caã phûúng àïåm nhaåc, nghe thêåt thêëm thña, naäo ruöåt. Nhûng laåi laâ tiïëng loâng.

Cö em gaái ngûúâi chïët laâm ùn úã núi xa, lêån àêån vïì chõu tang ngûúâi anh. Cö ta nhúâ baác trong phûúâng khoác höå mònh, baác Giaáp cuãa phûúâng kïí lïí trong tiïëng nhaåc:

“Em coá ngúâ àêu, em àõnh buång vïì thùm laâng... laåi àûúåc tin nhùæn. .. anh laåc àûúâng mïånh chung... tûúãng àêu nhúá hoå haâng... Laåi thaânh ra chuyïån... em vïì chõu tang...”. Tiïëng nhõ ngêín ngú vuöët theo: “Coâ coâ... cû... cû û” Ngûúâi nhúâ khoác höå biïëu phûúâng möåt söë tiïìn nhoã, àùåt vaâo chiïëc àôa giûäa chiïëu. Viïåc laâm naây goåi laâ “Thûúãng”.

Röìi cûá thïë, tiïëp tuåc vúái nhûäng àoaån khoác höå nhû: Cha úi! caác anh caác chõ vuöng troân Àúâi con raách naát, moãi moân cha khöng hay

Hoùåc: Bêy giúâ höìn thaác khöng coân Thò thñm tröng cêåy vaâo ai bêy giúâ... ?

Laåi nhû: Cêy rêìu rêìu, coã rêìu rêìu Chuá ài àï nhúá, àïí sêìu cho ai?

Hoùåc: Ai laâm cho phêën xa hûúng

Cho duyïn lòa phêën, cho töi mêët chöìng v.v... Trúâi àaä vïì khuya, phûúâng keân ruác lïn höìi keân “Tïë vong” röìi xin ra

vïì. Nhaâ àaám àûa chên phûúâng ra ngoaâi ngoä, biïëu phûúâng möåt söë tiïìn loát



tay, noái lúâi caãm ún, biïëu phûúâng 1 chên gioâ, möåt àôa xöi vaâ möåt naãi chuöëi. Têët caã nhûäng thûá naây àûúåc cêåu beá ài theo hoåc nghïì cho vaâo tay naãi.

Àïën àêy, töi phaãi kïí vïì möåt öng truâm phûúâng keân. Tïn öng laâ Kha, laâ con ngûúâi phiïu baåt, ài theo phûúâng keân cuãa cha tûâ nùm coân 8 tuöíi. Àïën nùm 20 tuöíi, öng àaä laâ möåt cêy keân nöíi tiïëng. Öng coá mùåt trong hêìu hïët caác àaám tang cuãa caã vuâng Bûúãi, vuâng Tûâ Liïm. Öng laâ ngûúâi rêët hiïíu àúâi, thöng caãm vúái nhûäng caãnh àúâi khaác nhau vaâ rêët lõch laäm. Sau àoá ñt lêu, ngûúâi caác tónh khaác phaãi múâi öng vïì, daåy cho möåt vaâi miïëng àöåc vïì nhaåc hiïëu. Goåi laâ nhûäng “miïëng” àïí àúâi. Tiïëng keân cuãa öng àaä trúã nïn vö àõch. Àaám naâo múâi àûúåc öng àïën laâ möåt àiïìu vinh haånh. Luác naây, ngûúâi ta goåi öng laâ öng chên Kha. Taåi sao vêåy? Taåi öng coá 9 vúå, öng ài àïën àêu cuäng coá ngûúâi xin tònh nguyïån laâm vúå öng. Öng móm cûúâi: “Thò... duyïn phêån phaãi chiïìu öng àïën thöíi keân úã laâng naâo thò úã laåi vúái baâ vúå úã laâng àoá vaâi ngaây. Sau àoá, laåi phiïu lûu àïën laâng khaác. Cûá thïë... àïën luác öng chûâng 60 tuöíi, öng thûúâng sai caác hoåc troâ cuãa öng ài nhêån àaám. Coân öng, öng úã nhaâ àïí daåy nhûäng ngûúâi àïën xin hoåc keân úã mûác àöå cao. Nhûäng nùm 1957 - 1960, töi àûúåc biïët möåt söë nhaåc cöng trong mêëy àoaân nghïå thuêåt vaâ ca nhaåc Trung ûúng cuäng nhû àõa phûúng àïën hoåc öng. Àïën nùm 1994, öng àaä 80 tuöíi. Nhûng öng coân tónh taáo vaâ nhanh nheån. Höìi àoá) baâ dò töi mêët. Baâ laâ ngûúâi àaân baâ khöí, têån tònh giuáp àúä têët caã moåi ngûúâi trong hoå vaâ coi àoá laâ haånh phuác cuãa mònh. Baâ khöng coá chöìng. Töi coá àùåc ên múâi àûúåc chñnh öng dêîn phûúâng àïën “thöíi”cho àaám ma cuãa dò töi. Suöët hai àïm liïìn, phûúâng baát êm coá tiïëng keân cuãa öng chñn Kha àaä laâm cho caã khu xoám Ao Ngang cuãa chuáng töi khöng möåt ai nguã caã. Hoå thñch nghe tiïëng keân cuãa öng chñn Kha... Giúâ àêy, öng àaä laâ ngûúâi thiïn cöí. Öng àïí laåi cho cuöåc àúâi 11 ngûúâi con vaâ chaáu laâ nhûäng nhaåc cöng taâi hoa vaâ nöíi tiïëng. Coân hoåc troâ cuãa öng thò àïëm khöng xuïí.

Thiïët nghô, nhaåc hiïëu cuãa ta cuäng laâ möåt maãng quan troång trong kho taâng êm nhaåc Viïåt Nam. Chuáng töi àaä tûâng nghe vaâ àïí yá àïën nhûäng nhaåc àaám, nhûäng musique, funeábre, nhûäng funerailles cuãa phûúng Têy vaâ nhaåc hiïëu cuãa Trung Quöëc. Thiïët nghô, giúái êm nhaåc cuãa nûúác ta cêìn phaãi chuá yá hún nûäa àïën maãng nhaåc hiïëu. Noá cuäng rêët xûáng àaáng nïëu khöng muöën noái noá coá thïí laâm lung lay giúái êm nhaåc quöëc tïë...



CHÊÌU AÃ ÀAÂO CUÖËI NÙM

Àoá laâ chuyïån cuãa Haâ Nöåi nhûäng nùm trûúác kia. Sau ngaây tiïîn öng Taáo lïn chêìu giúâi, nhiïìu nhaâ haát úã phöë Khêm Thiïn röån raâng, nhöån nhõp hùèn lïn. Caác nhaâ haát àûúåc goåi theo tiïëng loáng laâ: Nhaâ sang, nhaâ phöë, nhaâ phûúâng. Loaåi “Nhaâ sang” laâ mêëy nhaâ haát sang troång nhêët, khaách laâ nhûäng ngûúâi coá “phûúng diïån”, caác quan chûác sùæc, quan tham, quan phaán, nhaâ baáo, keã syä, keã giang höì cao cêëp hoùåc lûä thûá, khaách coá chûä nghôa nhiïìu. Khaách cuãa “nhaâ phöë” laâ khaách hang trung lûu. Coân “nhaâ phûúâng” laâ nhaâ haát bònh dên goåi laâ khaách tûá xûá, thêåp thaânh. ÚÃ nhûäng nhaâ haát loaåi sang, caác naâng ai nêëy àïìu ùn diïån sang hún hùèn moåi ngaây. Nhûäng kiïíu quêìn aáo múái àûúåc àûa ra. Trang àiïím cuäng rêët kyä. Coá caã nhûäng cö em thuöåc lúáp “ca-valie” àùng xinh (gaái nhaãy àêìm) vïì giuáp thïm viïåc trang àiïím. Caác naâng àoán caác öng anh, caác baån ra vaâo rêìm rêåp suöët ngaây àïí haát möåt chêìu têët niïn. Bùçng nhiïìu hònh thûác khaác nhau. Caác võ khaách àaä tùång cho caác cö em maâ mònh “say” hoùåc coá caãm tònh nhûäng tùng vêåt àùæt tiïìn hoùåc möåt söë tiïìn àuã àïí caác em “chu toaân” cho caã muâa xuên. úã goác naây, ngûúâi ta haát:

Ai cêìu phong, maâ gioá tûå àêu sang Hay maãi khaách vùn chûúng tòm kïët baån... Tom tom tom - chaát ... ÚÃ möåt goác khaác, möåt khaách möåt naâng ngöìi bïn nhau trïn ghïë

ngûåa. Chaâng laâ thi sô, nùæm lêëy tay naâng, nhòn naâng àùæm àuöëi vaâ ngêm lïn:

Öi mùæt xa xöi, mùæt ly kyâ Ta tröng thêëy caã trúâi ta mú ûúác Thêëy boáng caã vêìng àöng thuúã trûúác Caã con àûúâng sao saáng luác ta ài



Caã àûúâng mêy bao phuã löëi ta vïì... Ngûúâi ta haát úã trïn gaác mêëy cêu trong baâi “Töëng biïåt” sao maâ buöìn

thïë: Laá àaâo rùæc löëi Thiïn Thai Suöëi tiïîn oanh àûa luöëng ngêåm nguâi Nûãa nùm tiïn caãnh Möåt phuát trên ai Àaá moân rïu nhaåt Cûãa àöång Àêìu non Àûúâng löi cuä... Ngaân nùm ngú ngên boáng trùng chúi!

Cö gaái ngöìi vúái chaâng thi sô laâ möåt ngûúâi àeåp àaä lïn bòa cuãa mêëy söë baáo Tïët úã Haâ Nöåi. Coá tiïëng ngûúâi khoác vúái nhau. Moåi ngûúâi khaáo nhau vïì viïåc öng tham Traác àûa cho nhaâ haát möåt söë tiïìn lúán àïí chuöåc àaâo Uyïín vïì laâm vúå. Nghe àêu öng ta àaä têåu hùèn möåt ngöi nhaâ cho cö. Vaâi cö àaâo chuêín bõ vïì quï, khaách yïu caác cö theo kiïíu yïu lùæm, yïu vûâa hoùåc yïu lang thang cuãa hoå cuäng nhùæn àiïìu chaâo gûãi túái nhûäng ngûúâi thên úã laâng quï vaâ gûãi cho hoå chuát quaâ.

Bûäa haát têët niïn göìm têët caã chûâng 6,7 võ khaách thên quen hay lui túái nhaâ haát nhêët goåi laâ khaách Maånh Thûúâng Quên vaâ têët caã caác cö em cuâng dûå chung. Trûúác hïët ,bùçng möåt bûäa ùn thêåt sang maâ caác cö àïìu tröí hïët taâi ba ra àïí töí chûác bûäa tiïåc, cö Tuyïn chuyïn mön laâm moán yïën, cö Lan moán long tu, cö Àaâo moán vêy caá.

Àoá laâ nhûäng moán chñnh. Coân vaâi moán phuå do caác cö em khaác phuå traách. Nghïå thuêåt laâm caác moán ùn cuãa hoå thêåt tuyïåt vúâi, kiïíu caách, cêìu kyâ, àuáng võ. Hoå nêëu ngon vaâo bêåc nhêët Haâ Nöåi, chùèng keám àêìu bïëp cuãa nhûäng nhaâ haâng nöíi tiïëng nhû Àöng Hûng Viïn, Myä Kinh. Nhûäng moán ùn thêåt ngon miïång vaâ baây biïån thêåt ngon mùæt àûúåc baây àêìy baân. Tuy



vêåy, moåi ngûúâi àïìu chó nïëm tñ chuát, nghôa laâ ùn chúi búâi. Hoå chuá yá nhiïìu àïën viïåc têm sûå vúái nhau, nhòn nhau vaâ hay nhau. Caác moán traáng miïång cuäng àùåc biïåt. Hoå böí cam taách muái cuäng nghïå thuêåt. Caách múâi ùn cuäng lõch sûå, trên troång, yïu quñ vaâ thên tònh Möåt vaâi öng baån töi cho rùçng caác tiïëp viïn vaâ caác àêìu bïëp nûä úã caác khaách saån ngaây nay coân thua xa chõ em Khêm Thiïn ngaây xûa.

Sau bûäa tiïåc, ùn traáng miïång, röìi uöëng traâ ûúáp hûúng nhaâi xong vaâo chêìu haát têët niïn.. Chêìu haát naây rêët àùåc biïåt, hai ba cö em vaâo loaåi coá thïí laâm cho ai khoá tñnh nhêët cuäng phaãi “nhaâo” vaâ ngûúâi àûáng àùæn nhêët cuäng phaãi laåc àûúâng, cúä nhû Àaâm Möång Hoaân trûúác àêy vaâ cuå Quaách Thõ Höì bêy giúâ, thay nhau lïn haát vaâi khöí têm àùæc nhêët. Keáp àaân phaãi àuã ngoán, vûâa bay böíng, vûâa haâo hoa. Ngûúâi cêìm chêìu laâ ngûúâi àûúåc phong laâ “Tû maä” múái àûúåc múâi ra cêìm roi chêìu têët niïn.

Àïën ngaây möìng möåt Tïët, nhaâ haát coá cùæm caânh àaâo do chñnh möåt cö em coá con mùæt tinh àúâi lïn têån Nhêåt Tên mua vïì. Chuã nhaâ vaâ caác cö em ùn mùåc löång lêîy, ra têån cûãa àoán võ khaách quyá àïën “xöng nhaâ” lêëy may. Khi àïën xöng nhaâ, khaách mang theo vaâi anh em, chuã nhaâ vaâ caác em múâi khaách ngöìi uöëng traâ thiïët quan êm. Hoå chuác nhau nhûäng lúâi töët àeåp. Cö em àùåt lïn trïn baân möåt chiïëc saáp sún son thïëp vaâng coá nhûäng ö nhoã àûång caác loaåi mûát nguä võ. Khaách àûáng dêåy àùåt lïn giûäa chiïëc traáp möåt phong bò höìng àiïìu àûång söë tiïìn haâo phoáng chûâng caã thaáng lûúng cuãa möåt cöng chûác loaåi trung bònh. Khaách coân phong bao cho caác cö em möîi ngûúâi möåt söë tiïìn coá thïí duy trò sinh hoaåt trong thaáng. Nhûäng ngûúâi giuáp viïåc, phu xe, baâ bïëp cuäng àûúåc khaách múã haâng. Khi khaách àïën xöng nhaâ ra vïì laâ luác nhaâ haát múã cûãa àoán caác quan khaách vaâo xuên. Khi àoá tiïëng phaáo múái nöí.



NGHÏÅ THUÊÅT HAÁT AÃ ÀAÂO

Chûâng nhûäng nùm 1940 - 1941, úã Khêm Thiïn coá nhiïìu nhaâ haát aã àaâo. Coá haång sang, thêåt sang, haång giûäa vaâ bònh dên... Luác naây, úã caác núi khaác nhû Vùån Thaái, Hai mûúi böën gian hoùåc Ngaä Tû Súã cuäng coá àuã mêëy haång nhû vêåy, nhûng thûa thúát hún nhiïìu maâ cuäng khöng coá haång thêåt sang daânh cho caác quan lúán tûâ tri phuã trúã lïn, caác quan chûác cao cêëp vaâo laâng Têy hoùåc nhûäng tay giaâu coá thñch chúi ngöng. Loaåi sang thûúâng daânh cho nhûäng quan nhoãm caác öng tham, öng phaán, möåt söë vùn nghïå sô coá gia àònh buön baán hoùåc àûúåc nhúâ cêåy vaâo cha meå, anh em... Loaåi sang úã Khêm Thiïn phaãi kïí àïën nhaâ haát cuãa baâ àöëc Sao vaâ cuãa danh ca Àaâm Möång Hoaân. (Nûä ca sô naây àûúåc caác haäng thu àôa haát Pa theá, Asia, Columbia tranh nhau múâi thu úá a haát nïn rêët nöíi tiïëng vïì ngêm thú, ca truâ... Nhûäng úá a haát cuãa cö àaä àûúåc phaát haânh khùæp Viïåt Nam , taåi Höìng Köng vaâ taåi Phaáp). Loaåi bònh dên göìm àuã moåi thaânh phêìn khaách thöng tuåc hún, nhûng cuäng àêåm neát cuöåc àúâi hún ... Caác nhaâ haát thûúâng theo yïu cêìu cuãa khaách maâ töí chûác nhûäng chêìu haát vaâ chêìu rûúåu. Coá khi chêìu haát keáo theo chêìu rûúåu hoùåc ngûúåc laåi. Nhaâ haát thûúâng coá hai têìng. Têìng dûúái daânh cho haång khaách trung vaâ bònh dên. Têìng trïn daânh cho khaách sang, àûúåc böë trñ nhû úã nhûäng gia àònh quan sang, quyïìn quyá. Thûúâng coá möåt hai bûác bònh phong ngùn caách tûâng khoaãnh. ÚÃ chñnh giûäa laâ möåt giaá löå böå saáng quùæc. Sêåp guå, tuã cheâ àïìu khaãm nhûäng chûä: phuá, quyá, thoå, khang ninh; nhûäng hònh tûúång con dúi vaâ àöìng tiïìn. Möåt baân thúâ coá chiïëc àónh àöìng lúán, möåt loå àöåc bònh cöí vaâ möåt baát hûúng luác naâo cuäng coá khoái bay lïn laâm mêy gioá àïí giûä caái maâu dô vaäng, toaã muâi thúm ngaâo ngaåt vaâ laâm nïn möåt bêìu khöng khñ mú maâng sûúng phuã. Trïn tûúâng cuäng treo möåt vaâi bûác tranh cöí vaâ möåt buát thú phaáp vúái nhûäng neát chûä bay böíng àïí gêy caãm hûáng maånh vúái nhûäng ai coá chuát lûu luyïën àïën chûä nghôa vaâ nghïå thuêåt.



Höm êëy, nhaâ haát nhêån àûúåc phong thû baáo seä coá 4 võ khaách quyá àïën múã chêìu rûúåu vui vaâo luác 8 giúâ töëi... Khaách àïën trûúác giúâ chûâng 15 phuát. Cêåu Phaán Ngön ùn mùåc sang troång nhêët. Cö Xuyïën ra àúä muä, aáo ngoaâi cho khaách vaâ vùæt lïn mùæc aáo. Caác võ khaách ngöìi xuöëng mêëy chiïëc ghïë guå coá mùåt àaá. Gian phoâng vang lïn:

Tom tom tom, chaát . . Tûng tûng, tûng... Tiïëng phaách chaãy tung tùng nhû nûúác suöëi. Cö Huïå haát lïn:

Ai cêìu Phong, maâ gioá tûå àêu sang! Hay maãi khaách vùn chûúng... tòm kïët baån Gioá húäi gioá, phong trêìn ta àaä chaán Caánh chim bùçng, chñn vaån nhûäng chúâ mong Nïn chùng gioá cuäng chiïìu loâng...

Chó laâ vaâi cêu thöi, nhûng ca nhi, thêìy àaân vaâ ngûúâi àaánh tröëng chêìu àïìu laâ nhûäng tay cûå phaách nïn hay lùæm. Noá ngên nga, trêìm böíng, da diïët. Noá mang theo chêët thú Àûúâng, nhûäng àaám mêy lang thang xa xöi, aão aãnh...

Cêåu Ngön laâm duyïn vúái öng Baân möåt bao thuöëc Craven A. Öng àaä khûúác tûâ canh haát úã nhaâ àêìu phöë àïí àïën àaánh àaân cho ngûúâi tri kyã. Àaâo Huïå àûúåc biïëu chiïëc khùn san Bom bay. Mêëy cö àaâo khaác àûúåc möîi ngûúâi möåt taá khùn mùåt muâi soa. Caác cö coân coá thïí àûúåc nhêån möåt chuát tiïìn biïëu. Nhûng nhêån vaâo luác khöng ai biïët àïën.

Moåi ngûúâi vaâo cuöåc rûúåu àêìy hên hoan, phêën khúãi. Öng tham Traác ngêm mêëy cêu thú say cuãa Vuä Hoaâng Chûúng röìi nêng cheán chuác mûâng sûå gùåp mùåt, chuác mûâng nhaâ haát. Caác chõ em àaä thuöåc tñnh tûâng ngûúâi. Cêåu Ngön vaâ öng Phaán toaâ sûá àûúåc múâi hai ly rûúåu Têy. Coân hai võ khaác duâng hai ly rûúåu Mai Quïë Löå... Caác naâng haát ngöìi bïn caånh caác quan khaách, roát rûúåu rêët kheáo röìi vúái hai baân tay ngaâ, nheå nhaâng àûa lïn miïång khaách: “Em dêng chaâng... rûúåu trûúâng sinh...” . Uöëng xong, hoå thûúãng thûác möåt vaâi miïëng ngon trong baát boáng nhû miïëng boáng thuã, thõt, töm, rêëm vaâ chuát nûúác duâng. Vaâ cûá thïë, vûâa uöëng traân vûâa nïëm naåp. Nhûäng moán nhêëm nhaáp naây do caác cö em lêëy tûâ chiïëc phaång sûá



Giang Têy ra röìi àïí vaâo baát con, àûa àïën cho khaách. Caác cö gaái múâi, giuåc khaách ùn keão nguöåi. Hoå phe phêíy caái quaåt, quaåt cho khaách. Hoå giúái thiïåu kheáo cho khaách àïí cho khaách biïët nhûäng moán mònh àang ùn àûúåc chïë taåo búãi nhûäng baân tay thên yïu. Nhûäng baân tay êëy cuäng nhùæc nhúã àïën nhûäng baân tay cuãa ngûúâi em gaái, chõ gaái hoùåc chñnh ngûúâi meå thûúng yïu cuãa khaách.

- Naâo ... têët caã ... ta caån cheán . Uöëng cho kyâ say... Hoå àûáng lïn, cuång ly röìi ngöìi xuöëng cuäng cuång ly. Hoå baân vúái nhau

vïì nhûäng chuyïån vùn, thú. Khen ngûúâi naây, chï ngûúâi kia. Têm àùæc vúái nhûäng aáng vùn, thú hay. Hoå noái vïì Lyá Thaái Baåch, Taãn Àaâ, Àöî Phuã v.v.. Hoå noái àïën nhûäng nùm 1937 - 1938 laâ nhûäng nùm àûúåc goåi laâ Haâ Nöåi vaâng son. Hoå baân lêy caã sang hiïåu may Têy Chu Mêåu úã Haâng Tröëng, hiïåu may aáo daâi Caát Tûúâng úã ngaä nùm Baâ Triïåu vaâ khöng quïn nhùæc àïën cö em vúå cuãa hoaå sô Caát Tûúâng laâ cö Nga - Caát Tûúâng. Rûúåu vaâo thïm, hoå laåi baân sang sùæc àeåp cuãa cö Sñu, cö Sñu laâ em gaái nhaâ tiïíu thuyïët kiïëm hiïåp Lyá Ngoåc Hûng. Cö Sñu àaä laâ hoa khöi Haâ Thaânh vaâ nöíi danh trong nhûäng chúå phiïn Ki meát (Kermesse)...

Öng Phaán toaâ sûá àoåc möåt àoaån thú cuãa Huyïìn Kiïu viïët vïì mêëy vêìn thú say cuãa nhaâ thú ngûúâi Phaáp laâ Paul Verlaine. Moåi ngûúâi taán thûúãng öng bùçng caách möîi ngûúâi uöëng möåt ly rûúåu.

Trong 4 ngûúâi khaách töëi nay, coá möåt ngûúâi tïn laâ Quy Anh cao dong doãng, lõch thiïåp, àeåp trai, laâ con nhaâ giaâu, moåi ngûúâi thuác giuåc maäi maâ anh chûa lêëy vúå Anh àaä àöî tuá taâi phêìn möåt röìi boã hoåc, laâm cöng viïåc kinh doanh. Anh rêët röång raäi vaâ thñch laâm baån vúái möåt söë caác nhaâ vùn, nghïå sô. Anh rêët say mï haát aã àaâo. Höm nay, anh rêët ñt noái. Ngûúâi ngöìi saát caånh anh laâ àaâo Ngên. Cö cuäng khöng noái gò maâ chó tröng nom, sùn soác cho anh. Hai ngûúâi luön nhòn vaâo mùæt nhau. Thónh thoaãng hoå laåi cûúâi vúái anh àùæm àuöëi: “Àùæm say röìi, Ngûúâi úi” nhû ngûúâi quan hoå baão vêåy.

Àaâo Ngên höìn hêåu vaâ nghiïm trang, tûúi tùæn maâ mú maâng. Naâng haát àûúåc rêët nhiïìu loaåi: haát ru, haát haäm, haát ngêm ngöìi. Qua baâi “ 36 thûá gioång” cö haát caã Böìng Maåc, Xa Maåc v.v.. Löëi naâo cö cuäng haát àûúåc rêët



hay, bay böíng, haâng huï, àêìy caãm hûáng... Àïm höm nay, naâng khöng phaãi haát.

Baâ chuã ùn mùåc sang troång vaâ cêìu kyâ, ra vúái moåi ngûúâi. Baâ chùæp tay, noái: “Chuáng ta coá chêìu rûúåu sau naây mûâng cho gùåp nhau, mûâng cho em Ngên vïì vúái cêåu Quyâ. Moåi viïåc àaä àûúåc daân xïëp tinh tûúm. Àïí em Ngên ài ... töi thûåc tònh àûát caã ruöåt. Con ngûúâi naây àûúåc caã moåi mùåt. Nhûng thöi. Phaãi gaåt nûúác mùæt maâ chia tay. Coá gùåp mùåt, coá chia tay... Töi nïí cêåu Quyâ. Cêåu àöëi vúái töi rêët àeåp... Vaã laåi, cuäng la duyïn phêån phuâ sinh...”. Cêåu Quyâ àeo vaâo cöí àaâo Ngên möåt thiïëc kiïìng vaâng röìi ngùæm nghña. Luác naây nhûäng gioång haát cêët lïn, tiïëng àaân phaách, tiïëng tröëng chêìu vang lïn. Bêìu khöng khñ trúã nïn xön xao. Giai nhên naãn trñ àùæc Choát yïu hoa... i...i nïn dan dñu vúái tònh...”

Moåi ngûúâi laåi uöëng rûúåu, múâi nhau... Qua tiïëng haát, qua nhûäng cheán rûúåu, nhûäng lúâi trao àöíi nhoã nheå vúái nhau, vûâa coá chuát vui veã tiïîn àaâo Ngên ài theo chöìng, vûâa coá võ ngêåm nguâi keã úã ngûúâi laåi ài, vûâa coá sûå suy nghô vïì nhûäng söë phêån. Biïët àêu àaâo Ngên laåi seä bûúác vaâo quaäng àúâi “mûa gioá” naâo àoá... Xûa nay, söë phêån moãng manh cuãa caác ca nhi coá mêëy khi àûúåc vuöng troân?

Mêëy võ quan khaách say rûúåu, nùçm caã ra sêåp vaâ ài vùng cuâng caác cö àaâo ngöìi caånh chùm soác. Cêåu Quyâ dùæt tay àaâo Ngên, gêåt àêìu cuái chaâo moåi ngûúâi ra khoãi cûãa, àûa naâng vïì möåt goác phoâng riïng úã möåt laâng vuâng Bûúãi.

Luác àêìu, ngûúâi ta vêîn nghi ngúâ vïì möëi tònh cuãa cêåu Quyâ vúái àaâo Ngên. Ai laåi, möåt trai tên àeåp noän, taâi hoa nhû thïë laåi ài lêëy vúå aã àaâo bao giúâ. Nhûng khaác hùèn vúái moåi lúâi dõ nghõ, xò xaâo, hoå ùn úã vúái nhau thêåt àùçm thùæm vaâ coá vúái nhau 4 mùåt con. Àïën luác mêëy ngûúâi con cuãa hoå àaä thaânh gia thêët röìi maâ luác naâo hoå cuäng quêën quñt bïn nhau. Ài àêu cuäng ài hai ngûúâi. Mêëy ngûúâi trong laâng tröng thêëy , hoå liïìn nhaáy nhau:

“Hoå Têy quaá àêëy...” * *



* Nùm 1997, vaâo möåt buöíi saáng muâa thu, do möåt sûå giúái thiïåu naâo

àoá, cö ca sô L.A àïën nhúâ töi giaãi thñch cho möåt söë àiïìu vïì haát quan hoå vaâ haát ca truâ..;Cö L.A cuäng trïn 40 tuöíi röìi nhûng vêîn coân sùæc saão lùæm. Vaâ cö giöëng hïåt nhû àaâo Ngên ngaây xûa maâ töi biïët. Trong khi giaãi thñch cho cö, töi nhùæc nhiïìu àïën laâng Y.T úã Bûúãi, cö liïìn hoãi:

- Baác biïët roä laâng Y.T thïë? - Vò àoá laâ laâng töi maâ. - Thïë thò chaáu hên haånh àûúåc laâ àöìng hûúng vúái baác... Nhaâ chaáu úã

cuöëi laâng. Nhûng àoá laâ ngaây xûa. Bêy giúâ, chûâng möåt thaáng chaáu múái vïì laâng möåt lêìn. Chaáu coá ngûúâi anh chúi àaân dên töåc cho àoaân X, hai chaáu gaái laâ ca sô trong hai àoaân nghïå thuêåt. Chaáu laâ em uát, haát àuã loaåi naâo ca truâ, naâo quan hoå vaâ caã nhaåc múái.

- Chaáu laâ... Chaáu laâ con cuãa böë Quyâ vaâ meå Ngên chaáu. Böë meå chaáu àaä mêët caã

röìi... - AÂ töi biïët... Töi biïët... öng Quyâ... baâ Ngên. Trûúác àêy, töi khöng thïí naâo taã hïët àûúåc caái àeåp trong nhûäng tiïëng

haát xuêët thêìn cuãa àaâo Ngên. Töi cûá tiïëc maäi súå chuáng mêët ài. Nhûng khöng, chuáng àûúåc

nhûäng ngûúâi con lúáp sau àoán nhêån. Chùèng haån nhû L.A vaâ rêët nhiïìu ngûúâi yïu mïën chuáng, laâm tûúi treã laåi nhûäng tinh hoa tûúi àeåp cuãa chuáng. Nhûäng tiïëng haát hay truyïìn tûâ àúâi xûa, àaä àûúåc gieo vaâo cuöåc àúâi, vaâo nhûäng thïë hïå thñnh giaã, diïîn viïn nöëi tiïëp àïí hoå nhêån lêëy vaâ tiïëp nöëi mong moãi giûä laåi neát nghïå thuêåt

àöåc àaáo vaâ àùåc sùæc cuãa vùn hoaá Viïåt Nam.



SÖËNG CHÏËT VÚÁI NGHÏÌ DIÏÎN

Öng Syä Tiïën laâ möåt diïîn viïn kiïm thêìy tuöìng àaä coá nhiïìu vai diïîn laâm cho moåi ngûúâi coân nhúá maäi. Vúái nhûäng vai nhû Quan Cöng, Chu Du, An Löåc Sún thò cho àïën bêy giúâ, chûa ai saánh àûúåc vúái öng. Laâ möåt nhaâ soaån vúã, nghiïn cûáu sên khêëu, öng àaä soaån chûâng hún 40 vúã caãi lûúng cho diïîn khùæp trong nûúác vaâ nûúác ngoaâi. Trong àoá coá chûâng 10 vúã rêët nöíi tiïëng vaâ coá sûác söëng lêu daâi. Öng dêng hiïën cho sûå nghiïåp sên khêëu tûâ nùm lïn 9 tuöíi cho àïën khi nhùæm mùæt. Öng àaä ài diïîn úã nhiïìu núi, khùæp Trung, Nam, Bùæc. Trong laâng caãi lûúng, öng àaä coá möåt võ trñ khöng gò thay thïë àûúåc trong loâng khaán giaã vaâ àöìng nghiïåp. Ngûúâi ta goåi öng laâ con chim àêìu àaân hoùåc hoaâng tûã cuãa caãi lûúng.

Daåo àoá, öng nùçm trïn giûúâng bïånh àaä gêìn möåt nùm trúâi. Öng àaä yïëu röìi. Ài àêu cuäng phaãi coá ngûúâi dòu, ùn phaãi coá ngûúâi boán. Trñ nhúá giaãm suát nhiïìu. Chõ Kim Chung vûâa múái ài diïîn úã Phaáp vïì, àïën chaâo öng vaâ chuyïín lúâi caám ún cuãa anh em kiïìu baâo bïn Phaáp túái öng. Hoå àaä diïîn hai vúã caãi lûúng do öng viïët laâ Maåc Tuyïët Lan vaâ Huyïìn Trên cöng chuáa. Ngûúâi xem chen nhau àïën quaá àöng. Caã hai vúã àïìu àûúåc hoan nghïnh nhiïåt hïåt ... öng àûáng dêåy, cöë huy àöång têët caã moåi khaã nùng coân laåi, cêët tiïëng haát. Öng haát liïìn mêëy àoaån hay nhêët trong vúã Maåc Tuyïët Lan laâm cho moåi ngûúâi hïët sûác ngaåc nhiïn vaâ bêët ngúâ. Vò sao öng coá thïí nhúá vaâ haát hay àïën nhû thïë Trïn goâ maá con ngûúâi phiïu baåt êëy giaân giuåa nûúác mùæt. Trong öng run rêíy möåt tònh yïu àùçm thùæm vaâ nöîi khao khaát khöng nguöi. Moåi ngûúâi trong gia àònh khuyïn öng nghó ngúi cho àúä mïåt. Öng coân àoåc thïm möåt vaâi lúâi àöëi thoaåi giûäa Phan Têët Chaánh vaâ “Trêìn Diïåu Thûúâng (vúã Phan Trêìn) röìi múái chõu ngöìi xuöëng. Ngaây höm sau, öng phaãi ài bïånh viïån. Öng bõ hön mï liïìn trong mêëy ngaây röìi qua àúâi ngaây 17 - 1 - 1982. Coân phaãi noái thïm: Àúâi öng àaä no àuã muâi àoái raách.



Nghïå nhên Tû Liïn laâ öng truâm möåt gaánh cheâo cuãa chiïëu cheâo Hûng Yïn. öng àaä tung hoaânh nhiïìu nùm khùæp moåi chiïëu cheâo quanh vuâng chêu thöí söng Höìng. Bêët cûá möåt gaánh cheâo naâo cuäng nùn ai öng àïën tham gia, giuáp àúä. Nhûäng ngûúâi trong laâng cheâo khöng ai laâ khöng biïët öng. Àïën luác tuöíi àaä cao, öng vêîn diïîn vaâ coân truyïìn nghïì cho caác lúáp treã khöng biïët mïåt moãi. Àïën khi khöng thïí diïîn àûúåc nûäa, öng cuäng khöng chõu vùæng mùåt trong caác àïm diïîn. Nhûäng luác naây, öng ngöìi sau caánh gaâ àïí àûúåc àùæm mònh vaâo caái khöng khñ tûng bûâng cuãa sên khêëu, àïí nghe haát, xem diïîn. Nhûäng caái àoá laâ thûác ùn cuãa öng. Khi vúã cheâo kïët thuác, öng múái lûäng thûäng, chöëng gêåy vïì nhaâ. Möåt lêìn, sau möåt àïm diïîn hay, moåi ngûúâi ra vïì àûúåc möåt luác khaá lêu. Sên khêëu chùèng coân möåt ai, gia àònh khöng thêëy öng trúã vïì Moåi ngûúâi nhúán nhaác ài tòm thò thêëy öng nùçm trïn saân, sau caánh gaâ. Öng tûâ giaä coäi àúâi nheå nhaâng nhû nguã trong êm vang vaâ maâu sùæc cuãa àïm cheâo.

Hoaâng Anh laâ nghïå sô caãi lûúng, chuã soaái cuãa àoaân caãi lûúng Phûúng Àöng (Haãi Phoâng). Öng àaä mang laåi vinh quang cho àoaân tûâ nhûäng nùm 1956 - 1983.

Nhên dên Haãi Phoâng vaâ caác vuâng lên cêån àïìu mïën möå öng, thñch nghe chuyïån vïì ngûúâi diïîn viïn rêët coá duyïn naây. Coá nhûäng ngûúâi chó cêìn vaâo raåp nghe öng àöí möåt vaâi cêu voång cöí laâ maän nguyïån röìi. Hoaâng Anh àaä àoáng goáp nhiïìu vai coá têm traång khaác nhau maâ àïìu thaânh cöng caã, àïìu àïí laåi dêëu êën trong ngûúâi xem vúái tònh caãm haâm suác, sinh àöång, trûä tònh. Öng àaä rêët thaânh cöng trong nhên vêåt cuå Höìng (Loâ lûãa diïåt Têìn), Àïì Thaám (Hoaâng Hoa Thaám), öng giaâ hoå Trêìn (Höåi soáng Baåch Àùçng), öng Nhên (Tiïìn vaâ Nghôa)... Danh saách naây coân keáo daâi. Öng laâ möåt trong nhûäng nghïå sô hoaân haão vïì ca cuäng nhû vïì diïîn xuêët. Ngûúâi ta goåi öng laâ Huyânh Thaái cuãa Haãi Phoâng. Öng mêët vaâo thaáng 3 nùm 1983. Nùçm trong linh cûäu, öng àûúåc hoaá trang, mang trang phuåc nguyïn nhû trong vai öng Nhên trong vúã “ Tiïìn vaâ Nghôa” laâ nhên vêåt öng thûúâng àoáng vaâ àûúåc hoan nghïnh nhiïìu vúái haâng trùm xuêët diïîn liïn tuåc. Tang lïî cuãa öng àûúåc töí chûác ngay trong raåp. Ngûúâi àïën àöng, kñn chùåt. Phña ngoaâi coân coá chûâng 800 – 900 ngûúâi. Quêìn chuáng, khaán giaã tûâ caác núi àöí vïì tiïîn öng àïìu rûng rûng nûúác mùæt, mang àïën viïëng öng laâ caã



möåt rûâng hoa. Caác võ chûác sùæc cuãa thaânh phöë cuäng àïën tiïîn öng. Möåt söë laänh àaåo cao cêëp gheá vai khiïng linh cûäu cuãa öng ra xe tang. Nhûng, möåt söë quêìn chuáng nhiïåt tònh aâo àïën, xö vaâo, yïu cêìu àïí hoå cuäng àûúåc tham gia vaâo viïåc khiïng linh cûäu cuãa ngûúâi diïîn viïn maâ hoå yïu mïën. Linh cûäu àûúåc ài thïm möåt àoaån àûúâng gêìn 200 meát nûäa röìi múái ra xe tang. Doâng ngûúâi tiïîn àûa öng daâi hïët phöë Phan Böåi Chêu.

Nghïå nhên Mêìm laâ truâm gaánh haát cheâo Nguyïn Xaá (Thaái Bònh). Öng laâ diïîn viïn cheâo nöíi tiïëng khùæp caác tónh, kïí caã Haâ Nöåi. öng diïîn cheâo vaâ chúi aác loaåi nhaåc cuå tû khi coân rêët nhoã tuöíi. Àïën khi coá tuöíi, öng vên cöë gùæng coá mùåt trong caái àïm diïîn. Öng söëng trong khöng khñ cheâo cûá nhû caá trong nûúác.

Möåt höm, öng thêëy trong ngûúâi khaác lùæm. Öng trõnh troång lêëy hoâm quêìn aáo ra, àùåt giûäa nhaâ. Öng mùåc quêìn trùæng, aáo àoã, thùæt lûng xanh, soi gûúng, veä rêu röìi chñt khùn lïn àêìu... öng noái lúán: “Naây baâ, àaánh tröëng àïì töi ra vai öng Maäng”... Baâ vúå ngaåc nhiïn àïën höët hoaãng. Öng laåi baão: “Thò töi baão cûá gioáng tröëng lïn maâ”...

Thïë laâ : tú... rung... tung... tung... tung tung... tung a ... öng Mêìm chöëng gêåy ra , ngêm :

Nhaâ nhiïìu khaách àïën thûúâng àem laåi.:. Löåc trúâi luön vêåt àïën tay ta... Mêëy coäi kiïìu giaâ ... Öng ngûâng möåt laát röìi haát “! Laäo say”: Mêëy coäi... i... kiïìu giaâ Cuöën sún laâm mêëy coäi i a ... kiïìu giaâ Àiïìn xiïn, sún daä ...t a laâ chuã nhên...

Kyä thuêåt haát cuãa öng thêåt troån veån: ngûâng ngùæt, lïn, xuöëng, ngêm... àïìu tuyïåt caã. Traång thaái say rûúåu trong cuöåc söëng khöng phaãi laâ àeåp àeä gò. Nhûng nghïå nhên Mêìm biïíu diïîn àaä myä hoaá. Nghïå thuêåt vûâa sêu sùæc vûâa múã ra cho loâng ngûúâi möåt traång thaái say sûa, vêîy goåi myä



caãm trong khaán giaã. Vai laäo say àaä trònh baây àûúåc caái tinh keâm theo möåt chuát thö, caái àeåp keâm theo möåt chuát khöng àeåp lùæm cuãa cuöåc àúâi...

Àaä thêëm mïåt, öng laåi noái àïën: Vaâ cha àêy coá mònh con laâ gaái Maâ meå cha thò möi tuöíi möi giaâ Mong cho con coá nuå, coá hoa...

Nhûng àïën àêy, öng böîng thúã gêëp, khuyå xuöëng, nùçm ra chiïëu. Öng ra ài maäi maäi. Caã gaánh cheâo haát lïn mêëy laân àiïåu cheâo êm nhaåc nöíi lïn söi nöíi vaâ rêìu rô röìi múái chuêín bõ viïåc tang ma theo di chuác cuãa öng.

Documents

Ha noi van hoa va phong tuc