Fulte Racmattaa kee gunê racmatta le

Yallih migaaqal (qimbisa)

Haashim A-Shami Xayyoyse qangara

A saakih ayroy nassakaxxee, Qafarah kaxxa kaxxu le ayro. Toh amoyta Canfaxe Qalimirac isi abbah arac ciggiilak Qafar saltanatih lugaam yabbaxuh edde dardaara ayro tekkek sarra.

Massakaxxa le amoyta Qalimirac Canfaxe Aydaacis Yallih racmatta kaa taafay, Farangi Liggidih loowok a edde nan sanatak 4heele alsak 24heele ayro akkuk yeneenim yekke.

A munaasabatal salafah udurruneh aydaaduk giffo le ximmooma ugusak, wakti lih kak gexxam ascassem faxa. Qafar saltanat, Qadaál mamlakatoy farangi liggidih loowok 11201

Qafar gaabosseh tenek raddeemi. Qafarak geeri mamlakatittey, Ankalii kee Dankalil muggaqsimak tene, wohuk dumal 7haytô boolih kramak xabba haanamaay ilaa 11haytô

boolih karmat kaffa yaanam ( 700 – 1120 )2 Qafar gaabosse xintootak ten.

Ankaalâ mamlakatah tu gactek, is inkinnah Qadaál mamlakat edde ten waktit, tet innah tenem, aydaadi warsa (1120 – 1580)2 Qadaal mamlekat sugguteh fan3.

Qadaál mamlakatih addal, mango kadoh abbobti is mara isih xiinissaamih duddo luk sugte. 15heele boolih karmah addat woo duddo luk ten kedoh abbobtih ixxi 24 gufak yen4. Tohuk gexak fanteenaanit mirracsimaanamih siirat, Qafar aydaaduk mango waktil tenem tambullee.

Qafar takku, geeri maray Maaci Afrikaa kee, Gabbi Qarabiyyal (yaman kee Qumaan) yanih iyya, Qadaal mamlakat Afrikah gaysal inkihiiy axcaxcih Qasa badak carri baddafal luk sugteh tan tû–xig kee, tû–kaloot nagay yaaxigen. Tohim liggidi loowok 1120 – 1600 fanal, Qadaál mamlakat giffo le caddo edde gufte caddok ten. Akkel woo adda– fakootut akah cullam ma tana , who nee ayxeere leemih sabbatah.

1

1

1

. Al-Manhal, galik 326,327,329

2. Al – manhal, galik 329

3. Al- Manhal, fii taariikh wa akhbaaral Qafar

1

A munaasabatal kaxxam fayya haam, saltanatittek mamalakatitteh siirat Qafar baaxol

takkeey (2011), 7haytô boolih karma fan gexsitak temeeteemi.

Toh qunxa wakti hinna. Amoyta Canfaxe Qalimirac dardaarinni, tohuk gexak 1300

sanatah gaba baaha wakti, hittal kataak temeete reeda kinnim ascassem faxa.

Qafar rakaakayay, jograafil Qafar sidiicaamoo lel yamixxige, kulli num yaaxigeemî kal, yi

qangarah addat addâ fakootuh waytam mali. Nanu edde yaabek wee nakkem, Kutbeh

yan aydaadul, Qafár sidiica – amoo lek Dahlakaay Zeelaq yakke baddaafa.

Qadaál mamlakatat 15heele boolih karmah gudeedat mango gibdaabinitte garayteh ten.

Too gibdaabinitte tet kaxxuu kee seematak mangom salcisseh ten. Toh Qhuraán kitab

akah iyyâ nah Addunya sinaamak wakay marah fooca taceemih numma. A maxca geeri

qangoorut ixxiccinek” Addunyah ayroorah duddó sinaamak wakaay marah aysiisuk

gexisna.” Wohim manoo kee ginô koram–koriyyi numma elle taninna. Nummat

yabbanek Qafar, Baadak 2haytô Carbik nahar kee wadiril inkih, qaki tet geem dirab lem

hinna. Takke way woh Qafar wadir – raq kee meqe xiinissoh – sinnat gexsittam faxximta

yaanam hinna.

Qafar ummatta a boolak tawquh kaxxam tangiicillem teetik faxximta. Too giclol mayso

orbissuh, namma saami maqaane lem teetik tambullee. Tohim. Federaaliyyoh xinta

Jamaal a-Shaamii kee kay baxa Haashim A-shaami

4. Fazer Faransisko A/vaarez

2

Ityoppiyah addat geyteh tan isih is xiinisaanamih saamii kee , abuuy akaakayyu akah

xiinak sugte amoytiinuu, gabat haysitti hayte bisô–maxcot gaba tassagallu duddaama.

A namma siirat (Federaaliyoo kee abuk-raqti) gaba siitak abbaxuk, hittâ luk taamittam

faxximta. Qafar, bisô maxcoy baadal gexsittat elle matartu duddam sittin – geyî kal

kookaaxaw kee, sittin- way hinna.

A namma siirat inkih, sharqiyyat akak lem, Qafar ummatâ kal, asqassi hinna. Tohih

sabbatah gaba siitak abbaxuk Qafarah taamitaanam faxximta.

19haytô boolih karmak 7heele tabantaa kee, 20haytô boolih karmak naharsi tabantat, a

saltanatal Canfaxê Macammadâ may num daradaare. Usuk illalta deqsitak yen.

Illalta yaanam Qafarafat aggiriqqe sinni qeelay kulli mari leeh radah iyya. Wohim siyaasâ

qangoorut ixxiccinek, kulli mari tu edde le abbay akah xiinaana yaanama. Is dardaarinnul

imbaratoor cisaabak tan qangara.

Illalta Macammad Canfaxe, Qafar abbobtii kee omorak saqal elel yakku duudem, caylak

manannay, cikmatak ten. Dahlakaay – Zeelaqaay – Nammat – ee- fan take sidiica –

amoolel tan dardortii kee kedoodah abbobti asgaarawuk, faylisak, assakaxxuk

miraaciseemit aydaadi yaaba.

Illalta Macammad Canfaxe ahak naharal edde yabne Ankaalaay Dankalii kee Qadaal

mamlakatittek wadiril Qafar gaaboyse naharsi amoyta.

3

Usuk , badak temeete qado maritteetah caylay, cayla akah gee waam yubleh iyyâ luk

kabxâ bicitte abeeh, Qafarak geeri dardortik kaadu tonnah aba iyye. Wonni sarrak usuk

elle yekkelê na hinnay, kü-amol-ayyoy Qafar baaxo kuram–kurtah iyyak maacise.

Naharsi mamaatal elle carbi baahe marataay, boodeh mayso orbise. Toh Masri qandey

Muzinjer Paasha deqsita macxi abba 1875 uk oktoobar alsat miraacisak yemeeteh iyya.

Illata Macammad Canfaxeh saaku Qafar rasi isi amô- baxxaqqa le baaxok sugtê kal, qalel

ten Cabashâ naguusah xiinak mananna. Illalti qadô marâ luk abe sittin geyittel loowitem,

baaxok dagoô ke baxat ken yayseedeemik ten. Woo ayseedeyiyyat Qafárak mango

baaxo dubuk hinnay, qalel raaqa Cabashah ardi, farangi abbaxak cateh. Woo kasat

taamite waak, cabba ken haamal, ardi cabashâ qaleela fan fakimit keenih yen.

Illalta Macammad Canfaxe yontobbe abbak ten. Ina kaak kilbatak, Dasi deqsitta

jaziiratay Boorik exxat raqtak temeete barrak ten. Illalti, away akkel amoyta akkuk

dardaara sultaan Canfaxe Qalimiraacak kaxxabbâ kaxxabbak ten.

A munaasabatal, Canfaxê Macammadih aydaadut kulsa luk akah yaabam, Ellecabol

Qafar edde gaabowtem kay wakti tekkek sarra. Qafar, aydaadul isi amô – baxxaqqa luk

suge mara yaanam, away is baxaabaxsah edde tan baaxooxah kinnaanet boodam hinna.

Kulli ummat isi aydaadu dacrissaah, tassakaxxeem garah le cakki. Toh akah kinnim ken

kinnaanek lafa le exxay, ken elle yaaxigeeni yekkek sarra, aydaadi.

Amoyta Canfaxé, isi abba Qalimirac Canfaxey, Ityoppiyak Hayle Sillaasee kee Dargi

cokoomatak inkih foocat sooleh iyyal ciggiila, Imbaratoor Hayle Sillaase kee, Amoyta

Qalimrác qalla waginna waqdi, sidiica adda koram korem nable. Woo qalli fiiruk muquk

qimbisimeeh, fanal sittin way baahee, ellecabol sittin geyil yembexem tumbullee

Mangistuh tu gactekiiy, birta le gaaduh dadhe amoyta.

Too umaanek gexak amoyti Qalimirac, Jabuuti gitaak Suquudiyâ fan haysiteeh, giclo

wokkeek abaamat yemeete.Suquudiyyah doolat kee shaqbi dabboh ken garil suge 17

4

karma, amoyta kaxxa massakaxxal yukkuqen. Wohul Qafar ummatta kulsa le gadda

keenih gacissa. Amoyti, Giclô qalla Ityoppiyak mango giclaabâ luk haysiteeh, eddeey

edde usuk miraacisak yen Qafar Hayramissoh Qarsa EPRDFiy gifta Malles Zeenaawi

miraacisâ luk fantaaxaw qalla haysite.

EPRDFiy too gicloola afiitisak tene, Dargik mayso elle orbisê kel, agattiinoonâ cuduud

rakiibo abak xissimte federaaliyyo soolisseh, daabisse. Tokkel Qafar isi cakki edde geyte.

Too federaaliyyô qaynat faxxiimak sugteemiy, gitat tani kinnim, geysisseh tan salaam

kee wagaril tumbullee. Dadlisseh tan maddurih gammik tumbullee ( 2007 – 2010 ) fanat

tan sidiica karmat Ityoppiyah maddur% 10 dedalak yemeeteemih sabbatah. Amoyti

Qalimirac Fanti – Awaashah Ityoppiyah cokoomat luk teneh tan ardi polisi sadak suge.

Akah sadak sugem Qafar tattabah cabak, ken ardi bukkusaanamih niya luk yeneenimih

sabbata.

Amoyti Awaash Daqaarih Abbatiinoy (Awash Valley authority), Hayle Sillaaseh

cokoomatak teknokraat exxah teneh iyya, taturte boolih karmak lactamtaa kee malcina

tabantâ qimbol gexisak teneh tan polisitte kaxxam sadak yen. Nummat yabbanek

amoytaa kee, kaâ lih ten Qafár abbobtih, kalalitiyya akke wannay, Fanti – Awaashih

Qafar Ameerikâ Hunuud kee Awostoraaliyah sugeet akah gexxe gexoh gexe raarte.

Amoyti Qalimirac Ityoppiyah abbobti luk gibdaabinittee kee bood luk suga way, Qafar

isim isih abittaamih duddo lê fan, Ityoppiyah inkittinaane, qangaraa kee abinah inkih

aytikumusak suge.

Qafar addah tu gactek, amoyti kulli rasul tan Qafar abbobtit fantaaxaw haak, xayló,

baaxoh addaa kee irô baaxol inkih keenih barisak suge.

Geeri kabuki kaadu amoyti Qalimirac, Jabuuti, Soomaaliyat angalek, Ityoppiyat angale

takkem, woo namma baaxô fanal kaxxa carbiy, ummat kee rasu edde bayta akkelem

dareemak, is, isi amô- baxxaqqa akah geytâ nah angaacalluk yen1.

5

Sultaan Qalimirac Masri cokoomatâ luk meqe qalla haysitak nammam bicse. 1haytó kak baritto mincata kulli liggida

Qafar barteenitih yantacawweh iyya. 2haytó Qhaahirâ raadiyok uxik a barah gexsita Qafarafih barnaamiji. Tama

nammamâ kalah amoyti Qalimirac, Faransaawi gubak Jabuutih abbah yen gifta Qali Qaarif Burhaan Masri

cokoomatih gitak Jabuuti namma doolatak (Somaaliyaa kee Ityoppiak) tiyat angalekal, le doolat takkem

faxximtaamal abak suge geysiisih kaxxa qokol yekke.

Gifta Qali Qaarif Burhaan Jabuuti, is dudda doolat takkeemih, mango mari xaagu akak sinni geysis Masri

cokoomatat abak yen. Woo geysis akah abak yenem, Jabuuti Faransaawi gubak elle tawqê kel, Soomaliyat angalek,

Ityoppiyat angale tekkek, woo namma baaxô fanal carbi akkeleeh; woo carbi baaxoo kee baaxô bagih marat

aamelem cedak yeneemih sabbata. Amoyti Qalimirac 1967 Masrit gufne abe waqdi, Jabuuti, cuggaaneh tan

namma baaxok tiyak teynat tengelek, umaane raq aalle waytam kee, Qafar ummat kaadu elle aninnaan ikkel a

baaxok le curriyatah lafittam ifu le gurral yescesseeh geysiiseh yen. Masri cokoomatay, mango gaba (irô caagiidah

malaakeyná edde anuk) Jabuuti Soomaaliyat tangalem faxximta axcuk tenek mabla koriseenih.

Woo geysiisih cato keenih tekkem, gifta Macammad Faayiqhiy, woo loqo Masrik Perezidaan biirol Afrikah caagiida

miraacisak yeneh iyya. Masril, sidiica numih fanal, (Macammad Faayiqhiiy, Qali Qaarif Burhan kee, amoyta

Qalimirac) sirrih yan sittin- gey yekke. Toh, Jabuuti, le doolat takkem faxximtaamih geysiisih koobaahisso.Wohuk

gexak Masri cokoomat Jabuuti namma cuggaaneh baaxok tiyat angalekal, le doolat takkeemih mabla haysitte. Tet

lakal Suquudiyya woo mablá tukkuqe. Wohuk wadiril Qarab baaxooxak tiya tiyâ lakal, Jabuutih le doolatinni

faxxiimaamat temeete. Ellecabol, Soomaaliyaa kee Ityoppiya inkih , Jabuutil luk sugte falmá ugusseh. Toh, Jabuutih

curriyyah gifta Casan Guleed kee gifta Acmad Diini miraacisek ten gicloh, cato tekkeeh, Jabuuti le doolat tekke.

Jubuuti le doolat takkem faxximtaamih geysiisih koo baahissoh Masril siirit tekke daffeyna, a kutbe abe num, isih

sumaaqah elle yan, woo saaku Masril (1966 – 1970) barittot yeneemih sabbatah.

Usuk kaadu Ityoppiyah addal, Islaám diinik geeri marâ luk salaam kee meqe gexsit le

exxa akah baxactâ nah kaxxam macalak yen.

Amoyti Qalimirac reedal suge 67 karma, ( 1944 – 2011) kulli migdal, Qafar ummat kee

inkih tan Ityoppiyal meqe gexsit kee dadal akah yakkê nah kaxxam macalak suge. Usuk

addunyal 91 karma sugeh warree 67 karma abbootanal sugaanam, baadal dago abbobti

geyte saami; Masrik Ramsiis II sugeh iyyaanâ may.

6

A dagal edde yabne yabak gexak, amoyta Canfaxey asaaku dardaara nagram, kaxxa

aydaadu le abbay, ummat kee baaxoh giclo abeh iyya. Ta Sharqiyyat amoyta Canfaxeh

annaak nasiibik temeetem hinnay malcina abuh tabam tabak yemeete daradaarinnih

exxa.

A munaasabatal sidoc-haytoh adda xukku edde axcem faxam, aydaadi xer waktihim

takku, xayi waktihim takku, nabbobti wonnah yan marak tenee kee, wonnah tanim abte

yaanam dibuk hinnay, faxximta qasiritte kak beetak, kasat sinam miraacisaanamih faydá

le.

Takkay ikkal, faylá le aydaadu loonum sinaamah xiqtam mali sinam sinni waktit labhite

waytek. Dadal kee bisô – maxco elle geyaanam faxximta taamoomi le waktil abaanama.

Kulli mari yaaxigeemi kal qellittam hinna, away amoyta Canfaxe Qaliimirac edde dardara

wakti, kay kaxxabba illaltaa kee kay abbah waktik muxxi, mango migdal, mango

gibdaabinitte edde tanfiddigem faxximta wakti kinnim.Tu elle aban gurraay, edde aban

maaluu kee edde aban duddo, woo waktik kaxxa baxsa le. Anu, amoyta Canfaxe tahim

inkih nagay yaaxige num kinniimih sabbatah, kay abba akah abak yenê nah Qafar

inkittinaane dacrisak, bisô – maxcot tet roorise leemil kaxxa akkal liyo.

Kulli raceenak geytima xaagi elle yascassê nal, baad, bisô-maxcok away edde yan caddo

edde gufem, inkih yan aydaadih adda hinnay, nabam dagoo waktih adda. Toh, a naamok

taturte 20haytô boolik karmak inki 70 sanatih adda. Too 70 karmah addat qilmii kee

metteebannu bathe bisô-maxcooca mangah, ixxu akak gacsaanam hinna.

Tohiimih bagul kelitak baad inki mandár baxa abte xisoosa kaxxa doori digirte. Galli

maroo kee tet massoynaaniiy, Awrobbah maddurih komiishin kee Afrikah Inkittinaaneh

Egla. Mangoomih addak ceelalloh migaq akak xagna sidiicaama.

7

Too bisô-maxco tanay takkay ikkal , baad, fantaaxawah inki mandar baxaceelay immay

qadaaletaay, inkigid-akkiyya kee assa madqak uxih mangom raqta. Mango baaxooxa

baadal namma- lak-li faydaa kee xoqoysik kaxxi, isi masclat kee tû-xiq wagittam

tambullee. Tohim kookaaxaw kee umaaneenal taceem raq maalinna.

Faxennalaay, ah tanu, woh tanu, baad, baadak 2haytô carbik naharal edde yen caddok,

aysuk geytimam giddy le qaada hinna. Too assakaatak amakkaquk, sahda, elle aninnaan

rikel namma-lak-li wagarii kee assamaaqah macaltam faxximta.

3haytô baadih gexsit waginna waqdi irok ku-ämol-ayyoy sugteh iyya kattay immay, le

addak – addah xukkooka uxih gexsittah. Inki baaxoh addal, agattinak teynâ daga

raaqiyyak assiisiyya takku; hinnay kaadu numtin–amô rafliinu (diktatooriyyat) takku;

uxih arac ma cabinna. Cakkik qadaalat kee, dadalak assamaaqak uxih mangom raqta.

Qafar innah kaxxa wadir – raaqat tan ummattooti, baadal bisô–maxco gufteh tan caddol

xakbisoonuh mango macal yakkem faxximta.

Irok geytimta catoota dibuk xiqtam mali. Meqe niya tanim kaadu dibuk xiqtam mali. Too

nammam elle meqem akak cawle waan taamoomii kee meqe xiinisso. 3haytô baadak

mango baaxooxal, ummattootih cakkitte wagsiisak dastuur iyyam kee, abinal baaxô

bagul tambulleem qaran kee baaxo. Maddúr dadalak, waraakit edde yaabam kee, sinam

edde tan assommi, inki Kabul tanim hinna. Maxcaa kee abina massowtuh akah

yangiicilleenim faxximta. Toh yimixxige mara dibuk wagittam hinnay, inkih sinam

wagittam kinnim cedak, mariiy le duddol baguuk edde ugtam faxximta massoowu.

Away Ityoppiyal tanih tan meqe federaaliyyoh xiinisso, assakat lem takkuh, kulli agattina

Is nafsi dibuk hinnay inkih tan Ityoppiyah maslicatah taamittam faxximta. Geeri kabuki

kaadu, dagal raqta federal doolat, agattiinoona, dadalal taturtem kee salafah raqtem

takkeeh sitta giittaamak, salafah raaqe marah gunê cato abak, xakbisaanam faxximta.

8

A munaasabatal fereeyheele addah xukku edde axcem faxam amoyti Canfaxe dahni

akah yaceem faxximtaama. Toh barittó. Awayi waktil sinam barite waytek, baaxo hinnay

isinni nafsi ceyak yayyaaqoonu ma duudan.

Inni qangarak amurreqeemik dumal, Qafar ummattay xer waktil takku, qusba daabaanal

takku; isi kinnaane kee konnaba dacrissuh tingiicilleh iyyah, gadda gacsam faxa.

Nammeyhaak Qafar qunxaaneytak axcem qilmii kee ixxigaay, inki ellecaboo kee

kinnaaneh, kaxxa cubbii kee dahni taceenim faxximta yaanama. Muxxi muxxi akak

axcem, federal xiinissol rakaakáy doolatiinu le Qafarih qunxaaneyta. Barittô migdal

Qafar Rakaakayih Doolat fayla le taama abteh tanî may, uxih wohuuk biso faxximta

yaanama axcem.

Logyal Awaash daqaaral xissiimeh yan ciiluy (dam), leek 2.2. bilyoonih mitir mukaqqab

yabbixeh iyyat, Qafar ummat uxih geytem mali. Kaxxa xoqoysi akak geytam faxximta

foocâ fan.

Faxe ummatak kinnaane elle diggowtaah, akah baye waytannah takkem, le af barittoo

kee, taamah abaanam kinni waqdi, Qafarak kinnaane edde diggowtaah, dacrisimta

Qafarafih qaada, uxih doolat biiroorah taamal maasinna.

A edde yabnam , akke wayteemiy takkem faxximtâ kal, Qafár rakaakayal taturte 20

karmah addat mangoomuy faylisaanam faxximtah iyya tekke. Woh abeh yan mara elle

faatitaanam faxximta. Usun kaadu, ahak muxxi abnu duudak nen, yaanamat

yamaateenim faxximta, tu abneh yaanam hinnay.

Faxê kel faxe waqdi, sahda, edde asenno itteemik aysiiy, ayse wayi take, gabbatu

kinniimih sabbatah. Yeyseenik nammadda akah galatimaan faxximta. Ayse waan way,

meqe gabbatu abeenik, inkadda akah galatimaanam faxximta.

Tahâ fan Qafar rakaakayal tekke taamoomik naharsi galato akah tangibbiyem maloki –

malaak Mallas Zeenaawiy, a federal siiratay Ityoppiyah agattinoona ragsitak sugte abinal

9

asiseh iyya. Federaal xiinissoh siirat, inkih tan Ityoppiyal aracat gace wannay, Qafar

ummat a saaku gabat lem luk sugak mananna. Nammeyhaak galato akah gacsam

faxximtam taturte 20 karmah addat a federaliyyo Qafar rakaakayal daabisseeh,

miraacisse labhá.

Abuk-raqti abbootanay amoyta Canfaxe miraacisu–waa , edde ossimu–waa waqdi,

federal xiinissoy Qafar geyteh tani, sissik dadal maaqattooti beeleemiy akkal luk xiina.

Qafar doolatih saqoltii kee qunxaaneytak, abteenimik biso kah abtan innah macalak

xiina yaanam axce. Too maaqattootiy beytaanak addat, Qafar kinnaanee kee qaadah

kulsa le dahnii kee cubbi taceenim faxximta.

Ellecaboh akah aduure maxcah tu gactek, toh amoyta Canfaxe Qalimirac isi abbah arac

nagraamah le buxaa kee le ummattak inkih Sharqiyyat hirgitem diggowta. A massuliyya

tak yawquh yalli catoo kee le ummattah qokol kaah massowtay axce.

Ellecabo Tamqay!

Gadda geya!

10