1

HAC İLMİHALİ

2

Diyanet İşleri Başkanl›ğ› Yay›nlar› / 628Cep Kitaplar› / 72

Tashih:Mehmet Ali Soy

Altan Çap

Grafik &Tasar›mGrafik &Tasar›mRecep KayaHüseyin Dil

Bask›:TÜRKİYE DİYANET VAKFI

Yay›n Matbaac›l›k.ve Ticaret İşletmesiTel: 0312 354 91 31

2007-06-Y-0003-628ISBN: 975-19-3601-2

© Diyanet İşleri Başkanl›ğ› Yay›nlar›Dini Yay›nlar Dairesi Başkanl›ğ›

Derleme ve Yay›n Şubesi MüdürlüğüTel: (0.312) 295 73 06 – 295 72 75

3

HAC İLMİHALİ

Doç. Dr. İsmail KARAGÖZ Din İşleri Yüksek kurulu Üyesi

Mehmet KESKİNDin İşleri Yüksek kurulu Üyesi

Doç. Dr. Halil ALTUNTAŞDin İşleri Yüksek kurulu Üyesi

ANKARA-2007

DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI YAYINLARIA

4

Bu eser, Din İşleri Yüksek Kurulu’nun 24.06.2004 tarih ve 100 say›l› karar›yla bas›lm›şt›r.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

GİRİŞI. HACCIN DİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ . . . . . . . . . . .21II. HACCIN FARZ OLUŞU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23

1. Hac, Farz-› Ay›nd›r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252. Hac Ömürde Bir Defa Farzd›r . . . . . . . . . . . . . . . . .253. Hacc›n, İmkân Elde Edildiği Y›l Yap›lmas› Farzd›r. .27

III. HACCIN FARZ OLMASININ ŞARTLARI . . . . . . . .281. Müslüman Olmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282. Ak›ll› olmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .293. Buluğa Ermiş Olmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .294. Özgür Olmak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .305. Ekonomik Yönden İmkân Sahibi Olmak . . . . . . . . . .316. Sağl›kl› Olmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .337. Yol Güvenliğinin Bulunmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . .348. Hacc›n farz olduğunu bilmek . . . . . . . . . . . . . . . . . .359. Hacc›n Eda Edildiği Vakte Yetişmek . . . . . . . . . . . .3510. Kad›nlar›n can, mal ve namus güvenliğinin

sağlanm›ş olmas›. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3611. Eşi ölmüş veya boşanm›ş kad›nlar›n iddet

süresini doldurmuş olmalar›. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38

IV. HACCIN GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI . . . . .401. İhrama girmek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .402. Hacc› belirlenen zaman içinde yapmak . . . . . . . . . . .413. Hac menâsikini belirlenen mekanlarda yapmak. . . . .42

5

V. HÜKMÜ İTİBARİYLE HACCIN ÇEŞİTLERİ . . . . .421. Farz Hac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .422. Vacip Hac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .423. Nafile Hac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42

VI. EDASI İTİBARİYLE HACCIN ÇEŞİTLERİ . . . . . . .421. İfrad Hacc› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .422. Temettu Hacc› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .423. K›ran Hacc› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .434. Temettu ve K›ran Hacc› Yapman›n Şartlar› . . . . . . . .43

a) Hacceden Kimsenin Âfâkî Olmas› . . . . . . . . . . . .43b) Umre Ve Hacc›n Her İkisinin Ayn› Y›l›n

Hac Aylar›nda Yap›lmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . .43c) Hac Aylar›nda Yap›lan Umreden Sonra

Memlekete Dönülmemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . .435. En Fazîletli Hac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

BİRİNCİ BÖLÜMI. HACCIN FARZLARI, VACİPLERİ VE

SÜNNETLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .451. Farz, Şart, Rükün, Vacip Ve Sünnet

Terimlerinin Anlamlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .452. Hacc›n Farzlar› (Şartlar› Ve Rükünleri) . . . . . . . . . . .46

a) Hacc›n Müstakil Farzlar› (şartlar› ve rükünleri) .47b) Hac Menâsikinin Kendi İçindeki Farzlar›

(şartlar› ve rükünleri) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .483. Hacc›n Vacipleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48

a) Hac›n Müstakil Vacipleri . . . . . . . . . . . . . . . . . .48b) Hac Menâsikinin Kendi İçindeki Vacipleri . . . . . .49

4. Hacc›n Sünnetleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49a) Müstakil Sünnetler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49b) Hac Menâsikinin Kendi İçindeki Sünnetleri . . . . .49

II. İHRAM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491. İHRAMIN FARZLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

6

a) Niyet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50b) Telbiye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51

2. İHRAMIN VACİPLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53a) Mîkât S›n›rlar›n› İhraml› Olarak Geçmek . . . . . .53

aa) İhrama Girilecek Yerler . . . . . . . . . . . . . . . . 531. Harem Bölgesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .532. H›ll Bölgesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .553. Âfâk Bölgesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55

3a) Zülhuleyfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .563b) Cuhfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .563c) Karn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .563d) Yelemlem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .563e) Zât-ü Irk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56

bb) İhrama Girilecek Zaman . . . . . . . . . . . . . . . .58b) İhram Yasaklar›na Uymak . . . . . . . . . . . . . . . . . .59

3. İHRAMIN SÜNNETLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .594. HACCI FESHEDİP UMREYE DÖNÜŞTÜRMEK . .61

III. TAVAF. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .621. TAVAFIN ÇEŞİTLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62

a) Kudûm Tavaf› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63b) Ziyaret Tavaf› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

aa) Ziyaret Tavaf›n›n Geçerli Olmas›n›n Şartlar›: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .641. Arafat vakfesinin yap›lm›ş olmas›,2. Belirli vaktinde yap›lmas›.

bb) Ziyaret Tavaf›n›n Vakti . . . . . . . . . . . . . . . . .64c) Veda Tavaf› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66d) Umre Tavaf› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69e) Nezir Tavaf› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69f) Nafile Tavaf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70g) Tahiyyetü’l-Mescid Tavaf› . . . . . . . . . . . . . . . . . .70

2. TAVAFIN GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI . . .70a) Niyet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70

7

b) Tavaf› Belirlenen Vakitte Yapmak. . . . . . . . . . . .71c) Tavaf› Kâ’be’nin Çevresinde ve

Mescid-i Haram’›n İçinde Yapmak. . . . . . . . . . . .71d) Tavaf›n En Az Dört Şavt›n› Yapmak. . . . . . . . . . .71

3. TAVAFIN VACİPLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72a) Tavaf› Abdestli Yapmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72b) Tavaf› Avret Mahalli Örtülü Olarak Yapmak . . . .73c) Teyamün . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74d) Tavaf›n İlk Şavt›na Hacer-i Esved’in

Hizas›n› Geçmeden Başlamak . . . . . . . . . . . . . . .74e) Tavaf› Yürüyerek Yapmak . . . . . . . . . . . . . . . . . .75f) Tavaf› Hatim’in D›ş›ndan Yapmak . . . . . . . . . . .75g) Tavaf› Yedi Şavta Tamamlamak . . . . . . . . . . . . . .76h) Tavaf Namaz› K›lmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76

4. TAVAFIN SÜNNETLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78a) Tavafa Başlarken Hacer-i Esved Veya Hizas›na

“Rükn-i Yemânî” Taraf›ndan Gelmek Ve Hacer-i Esved’in Hizas›nda Tavafa Başlamak. . .78

b) Tavaf›n başlang›c›nda ve her şavt›n sonunda Hacer-i Evsedi istilam etmek. . . . . . . . .78

c) Remel yapmak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79d) Izt›ba yapmak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79e) Tavaf› mümkün Oldukça Kâ’be’nin

Yak›n›nda Yapmak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80f) Müvâlât. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80g) Duâ etmek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81h) Tavaf› Huşu İle Yapmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82i) Tavaftan Sonra Zemzem İçmek. . . . . . . . . . . . . . .83›) Vücutta, Elbisede ve Metafta Necaset

Bulunmamas›. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83

IV. SA’Y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .851. SA’YİN FARZLARI (ŞARTLARI VE

RÜKÜNLERİ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86

8

a) Hac Sa’yini İhrama Girdikten Sonra Yapmak . . .87b) Hac sa’yini, Hac Aylar› Girdikten

Sonra Yapmak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87c) Geçerli Bir Tavaftan Sonra Yapmak. . . . . . . . . . .88d) Sa’yi Safa ve Merve tepeleri Aras›nda Yapmak. .88e) Sa’ye Safa Tepesinden Başlay›p Merve

Tepesinde Bitirmek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88f) Sa’yin en Az Dört Şavt›n› Yapmak. . . . . . . . . . . .88

2. SA’YİN VACİPLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89a) Gücü Yeten Kimsenin Sa’yi Yürüyerek Yapmas› . . . . .89b) Sa’yi Yedi Şavta Tamamlamak. . . . . . . . . . . . . . .89c) Umrenin Sa’yini İhraml› Olarak muteber bir

tavaftan sonra Yapmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90d) Safa ile Merve Aras›ndaki Mesafenin

Tamam›n› Yürümek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 903. SA’YİN SÜNNETLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .904. SA’YİN YAPILIŞI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

V. ARAFAT VAKFESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .931. Arafat Vakfesinin Rüknü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .952. Arafat Vakfesinin Geçerli Olmas›n›n Şartlar› . . . . . .953. Arafat Vakfesinin Vacibi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .964. Vakfenin Yap›lacağ› Yer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .965. Vakfenin Yap›lacağ› Zaman . . . . . . . . . . . . . . . . . . .976. Arafat Vakfesinin Sünnetleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98

VI. MÜZDELİFE VAKFESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1001. Müzdelife Vakfesinin Rüknü . . . . . . . . . . . . . . . . . .1012. Müzdelife Vakfesinin Geçerli Olmas›n›n Şartlar›. . . 102

a) Hac İçin İhraml› Olmak . . . . . . . . . . . . . . . . . .102b) Arafat Vakfesini Yapm›ş Olmak. . . . . . . . . . . . .102c) Vakfeyi Müzdelife S›n›rlar› İçinde Yapmak . . . .102d) Vakfeyi Belirli Zaman İçinde Yapmak. . . . . . . .102

3. Müzdelife Vakfesinin Vacipleri . . . . . . . . . . . . . . . .1034. Müzdelife Vakfesinin Sünnetleri . . . . . . . . . . . . . . .104

9

VII. MİNA’DA YAPILAN GÖREVLER . . . . . . . . . . . . .1041. Remy-i Cimar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105

a) Remy-i Cimar’›n Vakti, Hükmü Ve Uygulanmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106aa) Bayram›n Birinci Günü . . . . . . . . . . . . . . . .107bb) Bayram›n İkinci ve Üçüncü Günleri . . . . . .109cc) Bayram›n Dördüncü Günü . . . . . . . . . . . . . .110dd) Cemrelere At›lan Taşlar›n Say›s› . . . . . . . . .111ee) At›lmayan Taşlar›n Kazas› . . . . . . . . . . . . . .111

b) Şeytan Taşlaman›n Geçerli Olmas›n›n Şartlar› . .1121. At›lan Taşlar› Dikili Sütunlara İsabet

Ettirmek veya Yak›nlar›na Düşürmek . . . . . .1122. Taşlar›, Cemrelere El İle F›rlatarak Atmak .1123. Taş›n, At›lmas› Gereken Yere, Atan›n . . . . .112

Fiili Sonucunda Ulaşm›ş Olmas› . . . . . . . . .1124. Taşlar›n Her Birini Ayr› Ayr› Atmak . . . . . .1125. Meşru Mazereti Bulunmayan Kimselerin . .112

Taşlar› Bizzat Kendilerinin Atmas› . . . . . . .1126. At›lan Şeyin Taş veya Taş Hükmünde

Olmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1127. Taşlar›n, Belirlenen Vakitler İçinde

At›lmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1138. At›lmas› Gereken Taşlar›n Tamam›n›

veya En Az Dördünü Atmak . . . . . . . . . . . . .113c) Şeytan Taşlaman›n Sünnetleri . . . . . . . . . . . . . . .113d) Şeytan Taşlaman›n Mekruhlar› . . . . . . . . . . . . . .114

2. Hedy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115a) Hedy Kurban› İle Yükümlü Olanlar. . . . . . . . . .116b) Hedyin Çeşitleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116

aa) Vacip Olan Hedy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1161. Temettu ve K›ran Hedyi . . . . . . . . . . . . . .1162. Ceza Hedyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1173. İhsâr Hedyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117

10

4. Fevat Hedyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1175. Adak Hedyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118

bb) Nafile Hedyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118c) Hedyin Kesim Yeri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118d) Heydin Kesim Zaman› . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119e) Hedy Kurbanlar›n›n Etleri . . . . . . . . . . . . . . . . .120f) Kurban Yerine Oruç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120

3. Saçlar› T›raş Etmek Veya K›saltmak . . . . . . . . . . . .122a) T›raş Olman›n Zaman› . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123b) Saçlar› T›raş Etmenin veya K›saltman›n Yeri . .124c) T›raş Edilecek Veya K›salt›lacak Saç›n Miktar› .124d) T›raş İle Diğer Menâsik Aras›nda Tertip . . . . . .125e) İhramdan Ç›kma (Tahallül) . . . . . . . . . . . . . . . .127

1. İlk Tehallül . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1272. İkinci Tehallül . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128

İKİNCİ BÖLÜM

İHSAR VE FEVAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131

I. İHSAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1311. İhsara Sebep Olan Engeller . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1312. İhsar›n Sonuçlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1323. İhrama Girerken Şart Koşmak . . . . . . . . . . . . . . . . .134

II. FEVÂT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1351. Fevat›n Sonuçlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

BEDEL HACCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139

I. BEDEL HACCININ MEŞRUİYYETİNİN

DELİLLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

II. BEDEL GÖNDERMEYİ CAİZ KILAN

ŞARTLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141

11

III. BEDEL İÇİN VASİYETTE BULUNMANIN HÜKMÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142

IV. BEDEL YOLU İLE HAC YAPMANIN ŞARTLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144

V. NAFİLE HACDA VEKALET ŞARTLARI . . . . . . . .149

DÖRDÜNCÜ BÖLÜMHAC VE UMREDE KURALLARA AYKIRI DAVRANIŞLAR VE CEZALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151I. HAC VE UMRENİN VACİPLERİNİ TERK

ETMENİN CEZALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151Hacc›n Mustakil / Aslî Vacipleri Şunlard›r: . . . . . . . . .1521. Mikat Mahalli İle İlgili Cezalar . . . . . . . . . . . . . . . .1522. Tavafla İlgili Cezalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1523. Sa’y İle İlgili Cezalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1574. Arafat Vakfesiyle İlgili Cezalar . . . . . . . . . . . . . . . .1585. Müzdelife Vakfesiyle İlgili Cezalar . . . . . . . . . . . . .1596. Şeytan Taşlama (Rem-yi Cimar) İle İlgili Cezalar . .1597. Saçlar› T›raş Etmek Veya K›saltmak İle İlgili

Cezalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1608. Şeytan Taşlama, Kurban Kesme Ve T›raş Olma

Aras›ndaki Tertibe Uymama İle İlgili Cezalar . . . . .1609. Hac Ve Umre İle İlgili Şükür Ve Ceza Kurbanlar› .161

II. İHRAM YASAKLARI VE BU YASAKLARAUYMAMANIN CEZALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1611. Giyim Yasaklar› Ve İlgili Cezalar . . . . . . . . . . . . . .1632. Güzel Koku Sürünme Yasaklar› Ve İlgili Cezalar . .1643. Saç Ve Tüyleri Giderme Yasağ› Ve İlgili Cezalar . .1654. T›rnak Kesme Yasağ› Ve İlgili Cezalar . . . . . . . . . .1665. Cinsel İlişki Yasağ› Ve İlgili Cezalar . . . . . . . . . . .1666. Kara Hayvanlar›n› Avlama Yasağ› Ve İlgili

Cezalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168

12

7. Harem Bölgesi Bitkileri İle İlgili Yasaklar Ve Cezalar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170

8. İhraml› Kimsenin Evlenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . .1709. Cezalarda Muhayyerlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17110. Bilgisizlik, Unutma Ve Zorlanman›n

Cezalara Etkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17311. Cezalar›n Ödenme Zaman› Ve Yeri . . . . . . . . . . . . .17412. İhraml›ya Mübah Olan Şeyler . . . . . . . . . . . . . . . . .174

BEŞİNCİ BÖLÜMHACCIN YAPILIŞI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177I. HZ. PEYGAMBERİN HACCI . . . . . . . . . . . . . . . . . .177II. HACCA HAZIRLIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179III. TEMETTU, KIRAN VE İFRAD HACCININ

YAPILIŞI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1801. TEMETTU HACCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180

a) İhrama Girme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180b) Tavaf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182c) Sa’y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183d) Hac İçin İhrama Girmek . . . . . . . . . . . . . . . . . .184e) Arafat Vakfesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184f) Müzdelife Vakfesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185g) Aka’be Cemresine Taş Atmak . . . . . . . . . . . . . .185h) Şükür Kurban› Kesmek . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185›) T›raş Olmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185i) Ziyaret Tavaf› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186j) Cemrelere Taş Atmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187k) Veda Tavaf› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187

2. KIRAN HACCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1873. İFRAD HACCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189

IV. İFRAD, TEMETTU VE KIRAN HACCI ARASINDAKİ FARKLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189

13

V. HACDA KADINLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1901. Yükümlülük Bak›m›ndan Farklar . . . . . . . . . . . . . .190

2. Uygulamadaki Farklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191

ALTINCI BÖLÜMUMRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193I. UMRENİN HÜKMÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193II. UMRENİN SÜNNET (YAHUT VACİP

VEYA FARZ) OLMASININ ŞARTLARI . . . . . . . . .197III. UMRENİN ZAMANI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197IV. UMRENİN FARZLARI (ŞARTI VE RÜKNÜ) . . . . .198V. UMRENİN VACİPLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198VI. UMRENİN SÜNNETLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199VII. UMRENİN YAPILIŞI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199

YEDİNCİ BÖLÜMMEDİNE-İ MÜNEVVERE’Yİ VE HZ. PEYGAMBER’İN KABRİNİ ZİYARET . . . . . . . . .205 I. MEDİNE-İ MÜNEVVERE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205II. MESCİD-İ NEBEVİ’NİN FAZİLETİ . . . . . . . . . . . .207III. PEYGAMBERİMİZİN KABRİNİ

ZİYARETİN HÜKMÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208IV. MESCİD-İ NEBEVİ’Yİ VE PEYGAMBERİ-

MİZİN KABRİNİ ZİYARETİN ÂDÂBI . . . . . . . . . .209V. MEDİNE’DE KALINACAK SÜRENİN

DEĞERLENDİRİLMESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219VI. MEDİNE’DEKİ BAZI MÜBAREK

MEKANLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2201. Kuba Mescidi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220

14

2. Cuma Mescidi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2213. Baki’ Mezarl›ğ› (Cennetü’l-Bakî’) . . . . . . . . . . . . .2224. Mescidü’l-K›bleteyn (İki K›bleli Mescid) . . . . . . . .2225. Uhut Şehitliği . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223

HAC VE UMRE İLE İLGİLİ TERİMLER . . . . . . . . . . .225TEMETTU HACCINA GÖRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239HAC VE UMRE GÖREV TAKİP CETVELİ . . . . . . . . .239

1. İHRAM ÖNCESİ HAZIRLIK . . . . . . . . . . . . . . .2392. UMRE İÇİN İHRAMA GİRMEK . . . . . . . . . . . .2393. UMRENİN TAVAFI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2394. UMRENİN SA’YI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2395. HAC İÇİN İHRAMA GİRMEK . . . . . . . . . . . . . .2396. ARAFAT VAKFESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2407. MÜZDELİFE VAKFESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2408. MİNA’DAKİ GÖREVLER . . . . . . . . . . . . . . . . . .2409. FARZ TAVAF . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24110. BAYRAMIN 2. VE 3. GÜNÜ CEMRELERE

TAŞ ATMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24111. VEDA TAVAFI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241

MEZHEPLERE GÖRE HAC MENASİKİNİNHÜKÜMLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243BİBLİYOGRAFYA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247

15

16

ÖNSÖZ

Allah’› tan›mak, O’na kulluk etmek, hayat›n› O’nun belirle-diği program dahilinde yürütmek insan›n temel görevidir. Çün-kü yüce Allah onu bunun için yaratm›ş ve din duygusu ile yüklüolarak dünya sahnesine ç›karm›şt›r. Bütün yarat›klar içinde“emâneti” sadece o yüklenmiş, buna karş›l›k olarak yer yüzününhalîfesi ve mimar› olmuş, bütün varl›klar onun hizmetine veril-miştir.

Ak›l, muhakeme, anlama ve irade gibi bir çok yetenekle do-nat›lan ve ilâhî vahiy ile kendisine rehberlik edilen insan, üstlen-diği “kulluk görevini” yerine getirip getirmeme konusunda ser-best b›rak›lm›şt›r. Bu özgürlük içinde ilk insandan bu yana akl›-n› kullan›p ilâhî vahye kulak verenlerin yan›nda şeytana uyupheva ve hevesini ilâh edinenler de olmuştur.

Yarat›klar›na son derece merhametli olan Allah, ilk insandanberi her topluma peygamber göndermek suretiyle insanlar› kul-luk görevlerini yapmaya çağ›rm›şt›r. Bu çağr›ya uyanlar, ilkiKâ’be olmak üzere yeryüzünde pek çok mabet yapm›şlard›r.Kur’ân’da bildirildiğine göre (Bakara, 2/127) Kâ’be, Hz.İbrahimve oğlu Hz.İsmail (a.s.) taraf›ndan inşa edilmiştir. İnşaat›n biti-minden sonra İbrahim ve İsmail (a.s.)’›n, “Rabbimiz! Bize iba-det yerlerini ve ilkelerini göster” (Bakara, 2/128) diye dua etme-leri üzerine Yüce Allah, onlara hac ibadetinin nas›l yap›lacağ›n›vahiy meleği Cebrail vas›tas›yla öğretmiş ve “İnsanlar aras›ndahacc› ilan et ki gerek yaya olarak gerek uzak yollardan gelen yor-gun develer üzerinde sana gelsinler” emrini vermiştir (Hac,22/27) Hz. İbrahim (a.s.) insanlar› hacca çağ›rm›ş, bu çağr›yauyanlar Mekke’ye gelip hac görevini ifa etmişler, Kur’ân’›n be-yan› (Hac, 22/28-30) ile bir tak›m menfaatlere tan›k olmuşlar,

17

Allah’›n ad›n› anm›şlar ve günahlardan temizlenmişlerdir. Sonpeygamber Hz. Muhammed (a.s.)’›n peygamber gönderildiği dö-neme kadar hac ibadeti devam etmiş, ancak uygulamas›na bir ta-k›m putperest gelenekler kar›şt›r›lm›şt› (Enfâl, 8/34). İslam bun-lar› temizleyerek hac ibadetini tevhit inanc›na uygun hale getir-miştir.

Hicretin 9. y›l›nda nazil olan Âl-i İmrân suresinin 97. âyeti ilehac Müslümanlara farz k›l›nm›şt›r. Bu y›l, Hz. Ebûbekir’i hacemîri olarak görevlendiren Hz. Peygamber (a.s.), hicretin 10. y›-l›nda yüz bini aşan sahâbî ile birlikte hac yapm›şt›r. Peygambe-rimizin yapt›ğ› bu hacca, son hacc› olduğu ve sahabîlerle veda-laşt›ğ› için “Veda Hacc›”; Müslümanlara hac ibadetinin bütünhükümlerini hem nazarî olarak bildirdiği, hem de pratik olarakgösterdiği için “Belağ Hacc›”, hacc›n farz k›l›nmas›ndan sonrailk hacc› olmas› dolay›s›yla da “İslâm Hacc›” denilmiştir.

İslam’›n beş temel esas›ndan biri olan hac ibadetini yerinegetirmek için 15 as›rd›r Müslümanlar, dünyan›n dört bir yan›n-dan kutsal topraklara, Kâ’be’ye ulaşmaktad›rlar. Zamanla ülke-ler hac ibadetinin daha düzenli yap›labilmesi için “hac organi-zasyonlar›” tertiplemeye başlam›şlard›r. Diyanet İşleri Başkanl›-ğ› da 1979 y›l›ndan beri hac organizasyonu düzenlemekte ve bugörevi başar› ile yürütmektedir.

Diğer ibadetlere nispetle daha teferruatl› ve sab›r gerektirenbir ibadet olan hac; insana nefis terbiyesi, irade eğitimi ve dav-ran›şlar›n› disiplin alt›na alma imkân›n› sağlar. Çünkü, insan ih-rama girmekle başlayan yasaklara uymak, izdiham ve s›cağ›nverdiği zorluklara tahammül etmek zorundad›r.

Peygamberimizin beyan› ile makbul bir hac kişiyi günahla-r›ndan temizler (Buhârî, Hac, 4. II, 1141). Makbul bir hac yapa-bilmek için bu ibadetin iyi öğrenilmesi gerekir. Farzlar›n›, vacip-lerini, sünnetlerini ve teorisini ve pratiğini bilmeden makbul birhac yapmak mümkün değildir. Müslüman›n makbul bir hac ya-pabilmesinde ona rehberlik eden kafile başkan› ve din görevlisi-

18

nin etkisi ve katk›s› büyüktür. Kafile başkan› ve din görevlisininrehberlik yapabilmesi için hacc› detaylar› ile çok iyi öğrenmesive anlamas› gerekir. İşte elinizdeki bu kitap, kafile başkan› vedin ve görevlisine rehber olmas› amac›yla haz›rlanm›şt›r.

Eser şu esaslara göre haz›rlanm›şt›r:

a) Eser bir giriş ve yedi bölümden oluşmaktad›r. Giriş bölü-münde hacc›n dindeki yeri, farz oluşunun delilleri ve kimlerefarz olduğu konusu işlenmiştir. Birinci bölümde önce farz (şartve rükün) vacip ve sünnet terimlerinin hac aç›s›ndan ne anlamageldiği, daha sonra hacc›n yap›l›ş s›ras› esas al›narak ihram, ta-vaf, Sa’y, Arafat ve Müzdelife vakfesi ile “Minada yap›lan gö-revler (t›raş olma, şeytan taşlama ve kurban kesme)” nin farz,vacip ve sünnetleri anlat›lm›şt›r. İkinci bölümde ihsâr ve fevât,üçüncü bölümde bedel hac, dördüncü bölümde kurallara uyma-ma ve cezalar, beşinci bölümde hacc›n yap›l›ş›, alt›nc› bölümdeumre ve uygulamas› ve yedinci bölümde Medine ziyareti eleal›nm›ş, eserin sonuna hac ve umre ile ilgili terimler sözlüğü vedin görevlileri ile kafile başkanlar›n›n hac uygulamas›n› takipedecekleri bir çizelge ilave edilmiştir.

b) Metnin tertipinde genelde Hanefî mezhebi esas al›n-m›ş, konular anlat›l›rken önce Hanefî mezhebinin görüşü,sonra varsa bu mezhep içindeki farkl› görüşler, bilahare var-sa Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî mezheplerinin farkl› görüşlerizikredilmiştir. Diğer mezheplerin görüşleri, üç y›ld›z (***)işareti ile ayr›lm›şt›r.

Mezhepler aras›ndaki farkl› görüşlerin bulunmas›, konu ile il-gili âyet ve hadislere farkl› yorumlar getirilmesinden kaynaklan-maktad›r. Mezhepler aras›ndaki farkl› görüşler, gerekli hal-lerde müminler için bir ç›k›ş imkan› sağlamaktad›r. Bu iti-barla ihtiyaç halinde diğer bir müçtehidin içtihad› ile hare-ket edilebilir.

Mezheplerin görüşleri o mezheplere ait f›k›h kaynaklar› esas

19

al›narak tespit edilmiştir. Hanefî mezhebinin görüşlerinde Kâsâ-nî’nin “Bedâyi’u’s-Sanâyî fî Tertibi’ş-Şerâî”, Şâfiî mezhebiningörüşlerinde Hatîb Şirbînî’nin “Muğnî’l-Muhtaç”, Mâlikîmezhebinin görüşlerinde İbn Rüşd’ün “Bidâyetü’l-Müçtehid veNîhâyetü’l-Muktes›d”, Hanbelî mezhebinin görüşlerinde İbnKudâme’nin “el-Muğnî” adl› eserleri esas al›nm›ş, ayr›ca bumezheplere ait diğer f›k›h kitaplar›ndan da yararlan›lm›şt›r. Ko-nular işlenirken f›khî görüşe dayanak teşkil eden bir k›s›m delil-lere yer verilmiş, çoğu kez ayet ve hadis metinleri yaz›lm›şt›r.

c) Dipnotta kaynaklar verilirken ilk geçtiği yerde müelli-fin ve eserin tam ad›, bask› yeri ve tarihi yaz›lm›ş, ikinci de-fa geçtiğinde sadece meşhur ad› ile eserin cilt ve sayfa numa-ras› verilmiş, bir müellifin iki eseri kullan›lm›ş ise müellifinad› ile birlikte eserin k›sa ad› yaz›lm›şt›r.

Kitapta anlaş›l›r ve sade bir üslûp kullan›lmaya çal›ş›lm›şt›r.Yüce Rabbimizin r›zas›na uygun bir hac ibadeti yapabilmede bukitab›n katk›da bulunmas› bizi mutlu edecektir. Hidayet ve başa-r› ancak Allah’›n lütfu ile mümkün olur.

DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI

20

GİRİŞ

I. HACCIN DİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

“Hac” kelimesi sözlükte; sayg› duyulan büyük ve önemli birşeye yönelmek, ziyaret etmek, bir yere gidip gelmek, delil ile ga-lip gelmek anlamlar›na gelir.1 Bir f›k›h terimi olarak; imkân›olan müslümanlar›n belirlenmiş zaman içinde Kâ’be, Arafat,Müzdelife ve Mina’da belli dînî görevleri şart ve usulüne uygunolarak yerine getirmek suretiyle yap›lan ibadeti ifade eder.2

İslâm’›n beş temel esas›ndan biri olan hac; İslâm’›n evrensel-liğini, birlik ve beraberliğini, ›rk, renk, cinsiyet, dil, ülke ve kül-tür ay›r›m› yapmadan müminlerin kardeşlik ve eşitliğinin temsiledildiği bir ibadettir.

Hac, kefen misali bembeyaz giysiler içinde âhiretteki mahşe-ri hat›rlatan, ayn› k›yafet içinde zengin-fakir, şehirli-köylü ay›r›-m›n› ortadan kald›ran, “ben”liği y›k›p “biz”i öne ç›karan, şeytantaşlama, tavaf ve sa’y gibi “temsîli” görevlerin îfa edildiği, helalolan baz› şeylerin ihrama girdikten sonra haram k›l›nd›ğ› ve böy-lece nefis terbiyesi, irade ve sab›r eğitiminin yap›ld›ğ›, yüz bin-lerle birlikte Allah’a aç›lan ellerin boş çevrilmediği, dînî duygu-lar›n ihlas ve samimiyetin doruk noktaya ç›kt›ğ› bir ibadettir.

Hac, dünya Müslümanlar›n›n kaynaşmas›n›, birbirlerini ve

1 Râğ›b el-Isfehânî, Ebû’l-Kâs›m Huseyin b. Muhammed, el-Müfredât fî Ga-rîbi’l-Kur’ân, s.107. thk. Muhammed Seyyid Keylânî, M›s›r, 1961. bk. İbnHümâm, Kemâleddîn Muhammed b. Abdülvâhid, es-Sivâsî, Fethu’l-KadîrAlâ’l-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedî , II, 414. thk. Abdürrazak Galib el-Mehdî Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Birinci bask›, Beyrut, 1995.

2 İbn Hümâm, II, 415.

21

değişik kültürleri tan›malar›n› sağlar. İslâmî bilinçlenmeye, ima-n›n aksiyona geçirilmesine, manevî kirlerden ar›nmaya, gönlübütün safiyeti ile Yaratan’a açmaya vesile olur.

“Kim Allah için hacceder de (Allah’›n r›zâs›na uymayan) kö-tü söz ve davran›şlardan ve Allah’a karş› gelmekten sak›n›rsa,(kul hakk› hariç) annesinin onu doğurduğu günkü gibi (günahla-r›ndan ar›nm›ş olarak hacdan) döner.”3

“Hac›lar ve umre yapanlar Allah’›n (evinin) ziyaretçileridir.Kendisine dua ederlerse dualar›na icabet eder, On’dan bağ›ş-lanma dilerlerse onlar› bağ›şlar”4 anlam›ndaki hadislerde de ifa-de edildiği gibi hacda yap›lan dualar ve tövbeler kabul görür.Böylece bu ibadeti îfa edenler, işlemiş olduklar› hata ve günah-lar›ndan ar›narak hayata yeni bir canl›l›k ve şuurla dönerler.

Hac en fazîletli ibadetlerden biridir. Bir sahâbî,

- “Ey Allah’›n Elçisi! En fazîletli amel hangisidir” diye sor-du. Hz. Peygamber.

� يَمـاُن بِـاِ� َقـاَل ثُـمَّ َيـا رَُسـوَل اِ� َاىُّ اْالَْعَمـاِل َاْفَضـُل َقـاَل اْالِوُر� Aيِل اِ� َقاَل ثُمَّ َماَذا َقاَل اْحلَجُّ اْملَْ

- “Allah’a imand›r” buyurdu. Sahâbî,- “Sonra hangisidir” diye sordu. Hz. Peygamber,- “Allah yolunda cihâd etmektir” buyurdu. Sahâbî,- “Sonra hangisidir” diye sordu. Hz. Peygamber,- “Makbul bir hacd›r” buyurdu.5

Peygamberimizin beyan› ile

“Makbul bir hacc›n mükafat› da ancak cennettir.”6

II. HACCIN FARZ OLUŞUHac ibadeti; hicretin 9. y›l›nda farz k›l›nm›şt›r. Farz oluşu Ki-

tap, sünnet ve icmâ-› ümmet ile sabittir.7 Hacc›n farz oluşununKur’ân’daki delili şu âyetlerdir:

“…Gücü yetenlerin haccetmesi Allah’›n insanlar üzerin-de bir hakk›d›r”.8

�SَAاِس بِاْحلَـّجِ َيـْأُتوَك رَِجـاًال َوَعـAR ُكـّلِ َضاِمـٍر َيـْأت ْن Cِ النـَّ َوَاّذِ

يٍق�Aِمْن ُكّلِ َفّجٍ َعم

يًال�Aَو ِ�ِ َعRَ النَّاِس ِحجُّ الْبَيِْت َمِن اْستََطاَع ِالَيْـِه َسب

ُة ـنـَّ وُر لَيَْس لَُه َجَزاءH ِاالَّ اْجلَ َاْحلَجُّ اْملَْ

“İnsanlar aras›nda hacc› ilan et ki, gerek yaya olarak ge-rek uzak yollardan gelen yorgun develer üzerinde sana gel-sinler”.9

Hadis külliyat›n›n “hac” bölümlerinde hacc›n farz oluşunadelalet bir çok hadis vard›r. Şu hadisleri örnek olarak zikredebi-liriz:

“İslâm beş temel esas üzerine kurulmuştur. Allah’tan başkatanr› bulunmad›ğ›na ve Muhammed’in Allah’›n elçisi olduğunatan›kl›k etmek, namaz› dosdoğru k›lmak, zekat› vermek, hac yap-mak ve Ramazan orucu tutmak”10

Bu hadis-i şerifte “hac” ibadeti İslâm’›n beş temel esas› ara-s›nda zikredilmiştir.

Bir gün vahiy meleği Cebrâil (a.s):

“Ey Muhammed İslâm hakk›nda bana bilgi verir misin?” de-di, Hz. Peygamber (a.s.);

“İslâm, Allah’tan başka ilah olmad›ğ›na ve Muhammed’in

ـــًدا رَُســوُل اِ�� ــَه ِاالَّ اُ� َوَانَّ Yَْمَّ Aْســـَالُم َاْن َتْشَهـــَد َاْن َالِالـ َاْالِـوَة َوُتْؤتَِى الَّـزَكاَة َوَتُصوَم رََمَضـاَن َوَحتُجَّ الْبَيَْت ِاِن� Aل يَم الصَّ A

َوُتقيًال�

Aاْستََطْعَت ِالَيْـِه َسب

� ْسَالمِ ى َعِن اْالِAن ُد َاْخِ

Allah’›n elçisi olduğuna tan›kl›k etmen, namaz› dosdoğru k›l-man, zekat› vermen, Ramazan orucunu tutman, yoluna güç yeti-rebilirsen Kâ’be’yi ziyaret etmen (hac yapman) d›r” diye cevapvermiş,

Bunun üzerine Cebrail de “Doğru söyledin” demiş-tir.11

Peygamberimiz (a.s) Cebrail’e verdiği cevapta hem hac iba-detinin İslâm’›n beş temel esas›ndan biri olduğunu, hem de buibadeti ancak imkan› olanlar›n yapmakla yükümlü olduğunu bil-dirmiştir.

Sahabeden Ebû Hüreyre’nin bildirdiğine göre Peygamberi-miz (a.s.) Müslümanlara hitaben yapt›ğ› bir konuşmas›nda;

“Ey insanlar! Allah size hacc› farz k›lm›şt›r, haccediniz” bu-yurmuştur.12

Hacc›n farz olduğu konusunda müslümanlar aras›nda hiç ih-tilaf olmam›ş, bu konuda ümmetin icma› has›l olmuştur.13

1. Hac, Farz-› Ay›nd›r.İmkan› olan her mükellefin hacc› bizzat kendisinin yapmas›

farzd›r. Cenaze namaz› ve cihâd gibi bir grup müslüman›n hacgörevini yapmas› ile diğer müslümanlar›n üzerinden düşmez.14

Bu konuda ittifak vard›r, aksi görüş beyan eden de yoktur.2. Hac Ömürde Bir Defa Farzd›r. Yukar›daki delillerden hacc›n farz olduğu kesin olarak anla-

� وا َا النَّاُس َقْد َفَرَض اُ� َعَليُْكْم َاْحلَجَّ َفfُجُّ ُّiَا

َصَدْقَت

11 Müslim, Îmân, 1. 5. I, 37, 40. bk. Buhârî, Îman, 37. I, 8. 12 Müslim, Hac, 412. I, 975.13 Semerkandî, II, 379. Kâsânî, II, 118. Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b.

Ahmed el-Ensârî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, III, 142. Dâru İhyâi’t-Türâ-sî’l-Arabî, Beyrut, tarihsiz.

14 Semerkandî, II, 379-380. Kâsânî, II, 119. Şirbînî, II, 207.

25

ş›lmakta, ancak ömürde bir defa m› yoksa birden fazla m› yap›l-mas› gerektiği konusunda aç›kl›k bulunmamaktad›r. Bu konuyaPeygamberimiz (a.s.) şöyle aç›kl›k getirmiştir.

Ebû Hüreyre anlat›yor: Allah’›n Elçisi bize konuşma yapt›ve,

- “Ey insanlar! Allah size hacc› farz k›lm›şt›r, haccediniz” bu-yurdu. Bir sahâbî,

- “Ey Allah’›n Elçisi! Her y›l m›?” diye sordu. Peygamberi-miz, sükût etti cevap vermedi. Sahâbî sorusunu üç defa tekrarla-d›, bunun üzerine Peygamberimiz (a.s.),

- “Eğer ‘evet’ deseydim her y›l hac yapmak farz olurdu, bu-na gücünüz yetmezdi” cevab›n› verdi.15

Sahabeden Akra’ b. Hâbis,

�Cِ َُّاْحلَج �ِانَّ اْالَْقَرَع بْـِن َحابٍِس َسـَأَل النَّبِىَّ َفَقاَل َيـا رَُسوَل اًِة َواِحــَدًة َفَمـْن َزاَد َفُهـَو� ًة َواِحــَدًة َقـاَل بَــْل َمـرَّ ُكـّلِ َسنَــٍة َاْو َمـرَّ

� Hع َتَطوُّ

اُس َقْد� َـا النـَّ ُّiَفَقـاَل َا �َعـْن َابِـى ُهـَرْيـَرَة َقـاَل َخَطبَـنَـا رَُسـوُل اِ� ــوا َفَقــاَل رَُجــلH َاُكــلَّ َعــامٍ َيـا َفــَرَض اُ� َعَليُْكــُم اْحلَــجَّ َفfُجُّرَُسـوَل اِ� �َفَسَكَت َحتAّى َقا4ََا ثَـَالثًا َفَقاَل رَُسوُل اِ� لَْو ُقْلُت�

نََعْم لََوَجبَْت َوَملَا اْستََطْعتُْم�

26

15 Müslim, Hac, 412. I, 975. bk. İbn Mâce, Menâsik, 2. II, 963.

- “Ey Allah’›n Elçisi! Hac her y›l m› yoksa ömürde bir keremi farz?” diye sormuş, bunun üzerine Peygamberimiz (a.s.),

- “Ömürde bir kere farzd›r. Daha fazla yapan nafile hac yap-m›ş olur” cevab›n› vermiş,16 kendisi de hac farz olduktan sonrabir defa hac yapm›şt›r.17

3. Hacc›n, İmkân Elde Edildiği Y›l Yap›lmas› Farzd›r.Hac yapma imkan› elde edildiği y›l, hac yapmak müslümana

farz olur. Bu konuda ihtilaf yoktur. Ancak, ayn› y›l içerisindehacc›n yap›lmas›n›n zorunlu olup olmad›ğ› hacc›n (fevrî veya te-râhî üzere oluşu) konusunda f›k›h bilginleri aras›nda farkl› gö-rüşler vard›r.

Hacc›n, hac yapma imkan› elde edildiği y›l yap›lmas› gerek-tiği ve daha sonraki y›llara ertelenebileceği şeklinde Ebû Hanî-fe’den iki farkl› görüş rivayet edilmiştir. Birinci görüşü İmamEbû Yusuf, ikinci görüşü İmam Muhammed tercih etmiştir.

Ebû Yusuf’un tercih ettiği görüşe göre imkân elde edildiği y›lhac yapmay›p sonraki y›llara erteleyen kimse günahkâr olur.

İmam Malik ve Ahmed b. Hanbel’e göre hacc›n imkân eldeedildiği y›l yap›lmas› gerekir.18 İmam Şâfiî’’ye göre hac dahasonraki y›llara ertelenebilir.19

16 Ebû Dâvûd, Menâsik, 1. II, 344. İbn Mâce, Menâsik, II, 963. İbn Mâce’ninbir başka rivayetinde ayn› soruyu sahabeden Enes b. Malik de sormuştur.

17 Tirmizî, Hac, 6. III, 179. Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Hatîb, el-Muğnî’l-Muhtâç ilâ Ma’rifeti Me’ânî’ Elfâz›’l-Minhâc, II, 206.thk, Ali Muhammed Muavvad ve Adil Ahmed el-Mevcûd, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, birinci bask›, Beyrut, 1994. İbn Kudâme, Muvaffaku’ddîn Ebû Ab-dullah b. Ahmed b. Muhammed, el-Muğnî, (el-Makdisî’ye ait eş-Şerhü’l-Kebir ile birlikte) thk. Muhammed Şerefü’d-Din Hattab, es-Seyyid Muham-med es-Seyyid, Dârü’l-Hadis, Birinci bask›, Kahire 1416/1991, IV, 328.

Sahabeden Câbir İbn Abdullah, Peygamberimizin hicretten önce iki de-fa, hicretten sonra da bir defa hac yapt›ğ›n› söylemiş ise de Tirmizi bu riva-yet için “garîb” ifadesini kullanm›şt›r. Tirmizî, Hac, 6. III, 179.

18 Makdisî, eş-Şerhü’l-Kebîr, IV, 346 19 İbn Hümâm, II, 418-19.Yaz›r, II, 708.

27

İmkân elde edildiği y›l hac görevini yapmay›p sonraki y›lla-ra erteleyen kimse, çeşitli sebeplerle bu imkân›n› kaybedebilir vehac yapmad›ğ› için sorumluluk alt›nda kal›r. Bu itibarla müslü-man, hac yapma imkân› elde ettiği y›l geciktirmeden hacca git-melidir. Nitekim Peygamberimiz (a.s.),

“Hac yapmak isteyen kimse acele etsin.20 Çünkü hasta olabi-lir, (servetini, paras›n›) yitirebilir, ihtiyac› ortaya ç›kabilir” bu-yurmuştur.21

III. HACCIN FARZ OLMASININ ŞARTLARIHacc›n bir kimseye farz olmas› için şu şartlar›n birlikte bu-

lunmas› gerekir. 1. Müslüman OlmakMüslüman olmayan kimse, her şeyden önce iman etmekle

yükümlüdür. İman etmedikçe ibadetleri makbul olmaz. Çünküiman, ibadetlerin kabul görmesinin olmazsa olmaz şart›d›r.22

Müslüman olmayan bir kimse hac yapt›ktan sonra müslüman ol-sa yeniden hac yapmas› gerekir, müslüman olmadan önce yapt›-ğ› hac geçerli olmaz. 23

� يـُض َوَتِضـلُّAُه َقــْد َيْمـَرُض اْملَــر ـْل َفــِانـَّ َمـْن َارَاَد اْحلَــجَّ َفْليَتََعجَّ

الَُّة َوَتْعرُِض اْحلَاَجُة� الضَّ

28

20 Ebû Dâvûd, Menâsik, 6. No: 1732. II, 350. Hakim, Muhammed b. Muham-med in-Neysâbûrî el-Müstedrek alâ’s-Sahîhayn, I, 448. Birinci Bask›, Bey-rut. 1990. Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin, es-Sünenü’l-Kübrâ, IV, 339-3340.Dâru’l-kütübi’l-İlmiyye, Birinci bask›, Mekke, 1994.

21 İbn Mâce, Menâsik, 1. II, 962.22 Mâide, 5/5.23 Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II, 120. İbn Hümâm, II, 415. İbn Rüşd, Ebû’l-

Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, Bidâyetü’l-Mücte-

2. Ak›ll› olmakİnsan›n dinî görevlerle sorumlu olabilmesi için ak›ll› olmas›

gerekir. Akl› olmayan›n dinî sorumluluğu da yoktur. Peygambe-rimiz (a.s.),

“Üç kişi sorumlu tutulmaz: Uyan›ncaya kadar uyuyan, bülû-ğa erinceye kadar çocuk ve akl› baş›na gelinceye kadar ak›l has-tas›.”24

Zihinsel özürlü bir kimse hac yapt›ktan sonra iyileşirse -diğerşartlar› da taş›yorsa- yeniden hac yapmakla sorumlu olur.25

3. Buluğa Ermiş OlmakErkekler ihtilam olmad›kça, k›zlar âdet görmeye başlamad›k-

ça veya ihtilam olacak ve âdet görecek yaşa gelmedikçe mükel-lef olmazlar. Peygamberimiz, buluğa erinceye kadar çocuktansorumluluğun kald›r›ld›ğ›n› bildirmiştir.26

Bir insan çocukluğunda hac yapsa buluğa erdikten sonra im-kân› olunca yeniden hac yapmakla yükümlü olur.27 Çocuğunyapt›ğ› hacc›n sevab› anne ve babas›na yaz›l›r. Sahabeden Câbiribn Abdullah’›n bildirdiğine göre bir kad›n çocuğunu Rasulül-lah’a götürmüş ve

� بِّىِ ائِمِ َحتَّـى َيْستَيِْقَظ َوَعـِن الصَّ رُفِـَع الَْقَلُم َعـْن ثََالثَـٍة َعِن النـَّـتَِلَم َوَعِن اْملَْجنُوِن َحتAّى َيْعِقَل� ْoَ ّىAَحت

hid ve Nihayetü’l-Muktes›d, I, 390. thk. Abdülhalim Muhammed, Abdurrah-man Hüseyin Muhammed, Dâru’l-hadis, Kahire, tarihsiz.

İmam Şâfiî’ye göre kafirler imanla birlikte ibadetlerle de sorumludur,dolay›s›yla kâfire hac farzd›r, terki sebebiyle âhirette cezaland›r›l›r.

24 Ebû Dâvûd, hudud, 17. IV, 560. Buhârî, Talak, 11. VI, 169. Hudud, 22. VI-II, 21. Tirmizî, Hudud, 1. Dârimî, Hudud, 1. Ahmed, II, 508.

25 Kâsânî, II, 120. İbn Hümâm, II, 415.26 Ebû Dâvûd, Hudûd, 17. IV, 560.27 Tirmizî, Sünen, III, 265-266. Kâsânî, II, 120.

29

“Ey Allah’›n Elçisi! Bu çocuk için hac var m›d›r” diye sor-muş, Peygamberimiz (a.s.) da,

“Evet vard›r, sevab› senin olur” buyurmuştur.28

Hac için ihrama giren bir çocuk, Arafat vakfesinden önce bu-luğa erse ve bu ihram üzere hacc›n› yapsa, Hanefî mezhebine gö-re bu hac nafile olur, Şâfiî mezhebine göre farz olan hac yerinegelmiş olur.29

4. Özgür OlmakÖzgür olmayan kimselere hac farz değildir. Özgür olmayan

bir kimsenin yapacağ› hac, nafile olur. Bu kimsenin hürriyetinekavuşmas› halinde diğer şartlar› da taş›yorsa yeniden hac yapma-s› gerekir.

Tutuklu ve mahpus olanlara veya yurtd›ş›na ç›kma yasağ› bu-lunanlara ya da hacca gitmelerine yetkililerce izin verilmeyenle-re hac farz değildir. Çünkü bu halde iken hac yapmaya güçleriyetmez.30 Ancak hapse girmeden veya yurtd›ş›na ç›kma yasağ›konmadan önce hacca gitme imkân› bulmuş ise bu kimseye hacfarz olmuştur. K›s›tl›l›k hali sona eren kimselerin hacca gitmele-ri gerekir, k›s›tl›l›k halinin sona ermeyeceği kesinleşen kimsele-rin yerlerine vekil göndermeleri veya vasiyet etmeleri gerekir.

� Hنََعْم َولَِك َاْجر

� َيا رَُسوَل اِ� َا 4ََِذا َحجٌّ

30

28 Müslim, Hac, 409-411. I, 497. Ebu Dâvûd, Hac, 8. II, 352-353. Tirmizî,Hac, 83. III, 265. Ahmed, I. 288, 343. Mâlik, I, I, 422. Nesâî, V, 120. Saha-beden Sâib b. Yezîd, yedi yaş›nda iken babas› ile birlikte hac yapt›ğ›n› söy-lemiştir. (Tirmizî, Hac, 83. III, 265).

29 Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II, 121. İbn Hümâm, II, 415. İbn Rüşd, I, 390-391.

30 Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II, 121. İbn Hümâm, II, 415.

Hacc›n farz olmas› için; müslüman olma, buluğa erme ve öz-gür olma şartlar› şu hadis-i şerife dayanmaktad›r:

“Her hangi bir kul hac yapar sonra buluğa ererse yenidenhac yapmas› gerekir. Her hangi bir müşrik hac yapar sonra müs-lüman olursa yeniden hac yapmas› gerekir. Her hangi bir kölehac yapar sonra özgürlüğüne kavuşturulursa yeniden hac yap-mas› gerekir.”31

5. Ekonomik Yönden İmkân Sahibi OlmakAl-i İmrân suresinin 97. âyetinde hacc›n “gücü yetenlere”

farz olduğu bildirilmektedir. Peygamberimiz (a.s.), “gücü yet-meyi” az›k ve binit ile izah etmiştir.32 Bir sahâbînin,

“Hac yapmay› farz k›lan şey nedir?” şeklindeki sorusunaPeygamberimiz,

“Az›k ve binit” cevab›n› vermiştir.33

Bir kimsenin aslî ihtiyaçlar›, varsa borcu ve bakmakla yü-kümlü olduğu insanlar›n nafakas› d›ş›nda hacca gidip geleceği

اِحَلُة� اُد َوالرَّ َالزَّ

� َيا رَُسوَل اِ� َما ُيوِجُب اْحلَجَّ

ـًة ُاْخـَرى� َمــا َعبْـٍد َحـجَّ ثُـمَّ بََلـَغ اْحلِنْــَث َفَعَليْـِه َاْن oَُـجَّ َحجَّ َايُّـًة ُاْخـَرى� َمـا َاْعــَرابِـّىٍ َحـجَّ ثُــمَّ َهـاَجـَر َفَعَليْــِه َاْن oَُـجَّ َحجَّ َوَايُّ

ًة ُاْخَرى� َما َعبٍْد َحجَّ ثُمَّ اْعِتَق َفَعَليْـِه َاْن oَُجَّ َحجَّ َوَايُّ

31 Hâkim, I, 481. Beyhakî, V, 179.32 Dârakutnî, es-Sünen, II, 215. Kâsânî, II, 120-121. İbn Kudâme, IV, 34633 Tirmizî, Hac, 4. III, 177.

31

sürede kendisine yetecek kadar yeme, içme ve bar›nma giderle-riyle yol paras›na sahip olmas› şartt›r.34

“Allah hiçbir insan› gücünün üstünde bir şey ile sorumlututmaz”35 anlam›ndaki âyet de hacc›n ancak gücü yetenlere farzolduğunun delilidir.

Bir insana hacc›n farz olmas› için zekat verecek konuma gel-mesi şart değildir. Borcu ve aile fertlerinin her türlü ihtiyac› d›-ş›nda hacca gidip gelecek kadar paras›, mal› mülkü ve imkân›bulunan kimseye diğer şartlar› da taş›yorsa hac farz olur.

“Binit veya yol paras›n›n bulunma” şart›, Mekke d›ş›ndangelenler için söz konusudur. Mekke ve civar›nda ikamet eden ve-ya bir şekilde Mekke’ye ulaşabilen bir müslüman, yürüyerekArafat, Müzdelife ve Mina’ya gidip gelmeye gücü yetiyor, mes-keni, yetecek kadar yiyecek ve içeceği bulunuyorsa hac ile yü-kümlü olur.36

İmam Malik’e göre Mekke d›ş›nda ikamet eden kimse, yü-rüyerek hacca gitmeye gücü yetiyor ve yolda yiyecek ve içece-ğini kazanabiliyor veya diğer şartlar› da taş›yorsa vas›ta ve haz›rparas› olmasa bile kendisine hac farz olur.37 Dolay›s›yla, görevli,şoför ve işçi olarak Mekke’ye giden kimseye hac farz olur.

Bir müslüman›n hacca gitmek için para biriktirmek amac›ylabakmakla yükümlü olduğu kimselere karş› görevlerini ve onlar›nihtiyaçlar›n› karş›lamay› ihmal etmesi dînen doğru değildir. Pey-gamberimiz (a.s.),

� َال ُيَكّلُِف اُ� نَْفًسا ِاالَّ ُوْسَعَها

32

34 Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II, 122. İbn Hümâm, II, 422-423. Şirbînî, II,212-213

35 Bakara, 2/286.36 Kâsânî, II, 120, 122. İbn Hümâm, II, 415. İbn Rüşd, I, 39137 İbn Rüşd, I, 391.

“Kişiye günah olarak bakmakla yükümlü olduğu kimseleri ih-mal etmesi yeter” buyurmuştur.38

6. Sağl›kl› Olmak Hac ibadetinin bir kimseye farz olabilmesi için bedenen bu

ibadeti yapmaya gücü yetmesi gerekir. Bu görevi yapamayacakderecede hasta, felçli, kötürüm, özürlü ve kendi baş›na binite ve-ya vas›taya binip inemeyecek derecede yaşl› olan kimselere hacfarz değildir. Çünkü yüce Allah hacc› “gücü yetenlere” farz k›l-m›şt›r. Hac beden ile yap›lan bir ibadettir. Bedenen hac yapma-ya gücü yetmeyen kimseye hac farz olmaz. Sahabeden Abdullahibn Abbâs

“ona bir yol bulabilen kimseye” şart›n›, “bedenen sağl›kl› ol-mak, az›k ve binit” olarak tefsir etmiştir.39 Bu kimselere hacc›nfarz olduğunu söylemek

“Allah, dinde üzerinize hiçbir güçlük yüklemedi”40 anla-m›ndaki âyete ters düşer. Çünkü sağl›ğ› yerinde olmayan kimse-yi hac ibadetiyle sorumlu tutmak dinde güçlük ç›karmak olur.Ancak sağl›k dahil bütün şartlar› taş›d›ğ› y›l hacca gitmeyenkimse daha sonra sağl›ğ›n› kaybedecek olursa, üzerinde hac bor-cu kal›r, bu takdirde yerine bedel göndermesi gerekir.

Ebu Hanife’nin bir görüşüne göre ekonomik gücü olsa vekendisine refakat edecek bir kimse bulunsa bile a’ma kimseye

يِن ِمْن َحَرٍج�Aَوَما َجَعَل َعَليْـُكْم Cِ الدّ

يًال�Aَمِن اْستََطاَع ِالَيْـِه َسب

ى بِاْملَْرِء ِاثًْما َاْن ُيَضيِّــَع َمْن َيُقوُت� Aف كََ

38 Ebû Dâvûd, Zekat, 45. Ahmed, II, 160, 193, 194, 1945.39 Kâsânî, II, 121-122. İbn Hümâm, II, 416.40 Hac, 22/78.

33

hac farz değildir. İmam Muhammed ile İmam Ebû Yusuf’un ter-cih ettikleri görüşe göre ekonomik gücü ve kendisine refakatedecek biri varsa o zaman a’maya hac farz olur. Diğer mezhep-lerin görüşleri de bu istikamettedir.41

Şâfiî ve Hanbelî mezheplerine göre ekonomik imkân› bulu-nan ve diğer şartlar› da taş›yan ancak çok yaşl› olmas› veya felç-li ve kötürüm olma gibi bedensel bir engeli ve tedavisi imkâns›zbir hastal›ğ› bulunmas› sebebiyle bizzat hacc› yapamayacak du-rumunda olan kimselerin yerlerine bedel göndermeleri gerekir.42

Bu kimselerin bedenen hac yapmaya güçleri yetmiyorsa da mad-dî yönden buna imkânlar› vard›r. Delilleri şu hadistir:

Has’am kabilesinden bir kad›n, “Ey Allah’›n Elçisi! Babam,çok yaşl›d›r. Üzerinde hac borcu vard›r. Şu anda kendisi deveüzerinde durmaya bile gücü yetmiyor” dedi. Hz. Peygamber(a.s.), “Onun yerine sen haccet” buyurdu.43

7. Yol Güvenliğinin Bulunmas›Hacc›n bir müslümana farz olabilmesi için yol güvenliğinin

bulunmas›, savaş, terör ve düşman korkusu gibi bir s›k›nt›n›n bu-lunmamas› gerekir. Bu şart, “binit ve az›k” şart› konumundad›r.

“Sağl›kl› olma” ve “yol güvenliği” bulunmas›n›n hacc›n farzolmas›n›n şart› m› yoksa edas›n›n şart› m› olduğu konusunda

� HwـAِانَّ ِاْمــَرَأًة ِمـْن َخثَْعـَم َقــالَـْت َيـا رَُســوَل اِ� ِانَّ َأبِـى َ]يْـخH َكب

� ARيـُع َاْن َيْستَـِوَى َعـAيَضـُة اِ� Cِ اْحلَـّجِ َوُهـَو َال َيْستَط

Aَعَليْــِه َفـر

ى َعنْـُه� wِِه َفَقاَل النَّبِىُّ َفfُّجِ Aظَْهِر بَع

34

41 İbn Hümâm, II, 421. Semerkandî, II, 383. Kâsânî, II; 121. Şirbînî, II, 218. 42 Şirbînî, II, 219. İbn Kudâme, IV, 351. İbn Rüşd, I, 391.43 Müslim, Hac, 408. II, 974. bk. Buhârî, Hac, 1; II, 140.

Ebû Hanîfe’den iki farkl› rivayet vard›r. Hanefî f›k›h kaynakla-r›nda44 sağl›k ve yol güvenliği, hacc›n farz olmas›n›n şartlar› ara-s›nda say›lm›şt›r. İsabetli olan görüş de budur. Çünkü sağl›k veyol güvenliği olmay›nca diğer şartlar bulunsa bile hac yapmakmümkün olmaz. Bu şartlar, “hacca gücü yetme” şart›n›n zarûrîsonucudur. Bir müslüman›n hac yapmaya ancak ekonomik gücü,sağl›ğ› ve yol güvenliği bulunduğu takdirde gücü yeter.

Sağl›kl› olma” ve “yol güvenliğinin bulunmas›”; hacc›n farzolmas›n›n şart› olduğu takdirde ekonomik yönden hacca gitmeimkân› bulunsa bile kişiye hac farz olmaz; böyle olunca da bedelgöndermesi veya vasiyet etmesi gerekmez.

“Sağl›kl› olma” ve “yol güvenliğinin bulunmas›”; hacc›nedas›n›n şart› olarak kabul edildiği takdirde hacca gitmesi sözkonusu olan kimse hacca bizzat gidemediği takdirde bedel gön-dermesi veya bu konuda vasiyet etmesi gerekir.45

8. Hacc›n farz olduğunu bilmekMüslüman olmayan bir toplumda yaşayan ancak hacc›n farz

olduğunu henüz öğrenmemiş bir müslüman diğer şartlar› taş›sabile öğreninceye kadar kendisine hac farz olmaz. Hacc›n farz ol-duğunu öğrendiği y›l, diğer şartlar› da taş›yorsa hac kendisinefarz olur. İslâm ülkesinde yaşayan kimsenin hacc›n farz olduğu-nu bilmemesi mazeret say›lmaz.

9. Hacc›n Eda Edildiği Vakte Yetişmek Yukar›da say›lan şartlar› taş›yan bir kimseye hac ibadetinin

farz olabilmesi için hacc›n eda edileceği vakte erişmiş olmas› ge-rekir. Sözgelimi birisi hac mevsiminden önce hacca gidebilecek

44 bk. Kâsânî, II, 123. Mergînânî, Burhanüddîn Ebû’l-Hasan, Ali b. Abî Bekrb Abdi’l-Celîl, el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedî, I,134. Bak› yeri ve ta-rihi yok. İbn Hümâm, II, 416, 422-425. Mevsîlî, Abdullah b. Mahmud b.Mevdûd, el-İhtiyâr li-Ta’lîli’l-Muhtâr, I, 181. thk. Şeyh Zühelyr Osman el-Cüayd, Dâru’l-Erkâm, Beyrut, tarihsiz.

45 İbn Hümam, II, 422.

35

imkâna sahip olsa sonra hac vakti girmeden bu imkân› kaybetse,mesela fakir düşse veya sağl›ğ›n› yitirse bu kimseye hac farz ol-maz. Bu kimse hacc›n eda edileceği zamana yetişemeden ölürse,sorumlu olmaz, çünkü zaten hac kendisine farz olmam›şt›r. Birkimse hac mevsimi girdiğinde hacca gidebilecek şartlar› taş›yor-sa kendisine hac farz olur. Bu şartlar› taş›d›ğ› halde hacca gitmezde daha sonra hacca gitme imkân›n› kaybederse üzerinde hacborcu baki kal›r.46

10. Kad›nlar›n can, mal ve namus güvenliğinin sağlanm›şolmas›

Hanefî47 ve Hanbelî48 mezheplerine göre yukar›da zikredilenşartlar› taş›yan bir kad›na hacc›n farz olabilmesi için kendisinerefakat edecek eşi veya bir mahremi49 bulunmas› gerekir. Kad›n,yan›nda eşi ya da mahremi olmadan hacca gidemez.

Bu görüş sahipleri; kad›n›n hacca gidebilmesi için yan›ndaeşi veya mahreminin bulunmas› şart›n›; seferîlik için esas ald›k-lar›; bir kad›n›n beraberinde bir mahremi bulunmadan “üç gün”50

ve “üç gece” 51 süren bir mesafeye yolculuk yapmas›n› yasakla-yan hadisleri esas alm›şlard›r. Üç gün üç gece süren bir mesafe-

36

46 Bk. İbn Hümâm, II, 415. İbn Kudâme, IV, 329. Şirbînî, II, 219. Yaz›r, Ham-di, Hak Dîni Kur’ân Dili, II, 705. Eser neşriyat, İstanbul, 1971.

47 İbn Kudâme, IV, 367. 48 Kâsânî, II, 123. Hattâbî, Me’âlimü’s-Sünen, II, 346. Ebû Dâvud’un es-Sü-

nen’i ile birlikte. Çağr› Yay›nlar›, İstanbul, tarihsiz. Neha’î, Hasan Basrî,İshak b. Râhaveyh de bu görüştedir.

49 “Mahrem”; kad›n›n babas›, oğlu, erkek kardeşi ve day›s› gibi evlenmesikendisine ebedî olarak haram olan yak›nlar›na denir. Bu konuda bk. Müs-lim, Hac. 423; I,977.

50 Müslim, Hac, 413. I, 975. Buhârî, Taksîru’s-Salâti, 4; II, 35. Ebû Dâvûd,Menâsik, 2. II, 348. Tirmizî, Rada’, 15; III, 472. Ahmed, II, 19, 143, 182.Abdürrazzak, II, 525. İbn Hibbân, Seferu’l-Mer’e, VI,433. Beyhakî, Salat,III, 138.

51 Müslim, Hac, 414;I, 975. Müslim, bu konuda 18 hadis rivayet etmiştir. İbnHibbân, Salat, 27. VI, 435.

de ikamet eden bir kad›n›n hacca gidebilmesi için yan›nda eşininveya bir mahreminin bulunmas› gerekir. Bu süreden az olan birmesafede ikamet eden bir kad›na hacc›n farz olmas› için yan›n-da eşi veya mahremi bulunmas› şart değildir.52

Hadis kaynaklar›na bak›ld›ğ›nda bir kad›n›n; beraberindemahremi bulunmadan “bir gündüz”,53 “bir gece”,54 “bir gündüzve bir gece”,55 “iki gündüz” ve “iki gece”,56 “üç gece57 ve üç gün-düzden fazla”58 süren bir yolculuk yapmas›n›n yasakland›ğ› gö-rülmektedir.

Beyhakî (ö.458/1066), bu konudaki rivayetlerin hepsinin sa-hih olduğunu, bu hadislerin bir bütün olarak değerlendirildiğin-de bu rivayetlerin, yol güvenliği bulunmad›ğ› takdirde kad›n›ntek baş›na yolculuk yapamayacağ›n› ifadeye yönelik olduğununanlaş›lacağ›n› söylemektedir.59 Kurtubî (ö.671/1272) de ayn›görüşü paylaşmaktad›r.60 Günümüz şartlar›na uygun olan da bu-dur. Nitekim bu hususa işaret eden bir hadiste Peygamberimiz(a.s.)

52 Semerkandî, II, 388-389. İbn Hümâm, II, 427.53 Müslim, Hac, 420; I,977. İbn Mâce, Menasik, 7; II, 968. İbn Hibbân, Salat,

27; VI, 438. Beyhakî, Salât, III,137, 139.54 Müslim, Hac, 419; I, 977. Ebû Dâvûd, Menasik, 2; II, 346. İbn Hibbân, Sa-

lat, 27; VI, 439. Beyhakî, Salat, III., 139.55 Buhârî, Taksîru’s-Salâti, 4; II,36. Müslim, Hac, 421; I, 977. Ebû Dâvûd,

Menâsik, 2; II, 347. Malik, İsti’zân, 37; II, 979. Tirmizî, Rada’, 15; III, 473.İbn Hibbân, Salat, 27; VI, 437. Beyhakî, Salat, III, 139.

56 Beyhakî, Salat, III,137. Müslim, Hac, 415-416; I, 975. Buhârî, Taksîru’s-Salâti, 4; II, 35. Ahmed, III, 7, 45. Abdürrazzak, II, 525. İbn Hibbân, Salat,27; VI, 437.

57 Müslim, Hac, 418; I, 976. Ebû Dâvûd, Menâsik, 2; II, 348. İbn Mâce, Me-nâsik, 7. II, 968. Tirmizî, Rada’, 15; III, 472. İbn Hibbân, Salat, 27; VI, 443.

58 Müslim, Salâtü’l-Misâfirîn, 423; I, 977. Ebû Dâvûd, Menâsik, 2; II, 348.İbn Hibbân, Salât, 27; VI, 433. Beyhakî, Salat, III, 138.

59 Beyhakî, Salat, III,139.60 Kurtubî, V, 355.

37

“Çok yak›n bir gelecekte bir kad›n tek baş›na korumas›z ola-rak Hîre’den ç›kacak (hiçbir zarar görmeksizin) gidip Kâ’be’yitavaf edecektir” buyurmuştur.61

***Şâfiî ve Malikî mezheplerine göre kad›na hacc›n farz ola-

bilmesi için, yan›nda eşinin ya da bir mahreminin bulunmas› şartdeğildir. Kad›n güvenilir bir gurup kad›nla birlikte hacca gidebi-lir. 62

Bu görüş sahipleri, Peygamberimizin hacca güç yetirmeyi“binit ve az›k” olarak aç›klad›ğ›n›, bu aç›klamada kad›n›n yan›n-da eş ya da mahremin varl›ğ› şart›n›n bulunmay›ş›n› ve yukar›dazikredilen hadisi delil olarak göstermişlerdir.63

Kad›n›n yan›nda mahremi veya eşinin bulunmas›n›n şart ko-şulmas› da kad›n›n güvenliğinin sağlanmas› amac›na yöneliktir.64

Bu itibarla diğer şartlar› taş›yan müslüman bir kad›n; can, mal venamus güvenliği sağland›ğ› takdirde yan›nda eşi veya mahremibulunma şart› aranmadan hacca gidebilir.

11. Eşi ölmüş veya boşanm›ş kad›nlar›n iddet süresini dol-durmuş olmalar›

Âdet gören kad›nlar›n iddet süresi 3 kur’ (üç temizlik veya üçadet görme süresi),65 âdetten kesilmiş veya âdet görmeyen kad›n-

ينَــُة َاْن َ{ْـُرَج ِمنَْهــا بَِغـwِْ ِجــَواٍر َحتAّـى َتُطـوَف�Aلَـتُــوِ]َكـنَّ الظَّع

بِالَْكْعبَـِة�

38

61 Ahmed, IV, 3987. bk. Ahmed, IV, 257. Tirmizî, Sure, 1. V, 203.62 İbn Rüşd, I, 394.63 Şirbînî, II, 217. Hattâbî, II, 346. 64 Kâsânî, II, 123.65 Bakara, 2-228.

lar›n iddeti üç ay,66 eşi ölen kad›nlar›n iddet süresi dört ay ongündür.67

Boşanan kad›nlar, iddet süresince eşlerinin evlerinden ayr›l-mazlar. Bu husus Kur’ân’da,

“Apaç›k bir hayas›zl›k yapmalar› d›ş›nda onlar› (beklemesüresince) evlerinden ç›karmay›n, kendileri de ç›kmas›nlar”68

şeklinde ifade edilmektedir. Fakihler, “evlerinden ç›karmay›n”, “kendileri de ç›kmas›n-

lar” şeklindeki emre istinaden iddet bekleyen kad›nlar›n bu süreiçersinde hacca gidemeyecekleri içtihad›nda bulunmuşlard›r. İd-det bekledikleri halde hacca gitmek isteyen kad›nlar› sahabedenAbdullah ibn Ömer Zülhuleyfe’den, Abdullah ibn Mes’ûd iseCuhfe’den geri çevirmiştir.69

Hanbelî mezhebine göre ric’î70 talak ile boşanm›ş ve eşi öl-müş kad›n›n iddet içerisinde hacca gitmesi caiz değil ise de bâintalak71 ile boşanm›ş kad›n›n iddet içerisinde hacca gitmesi caiz-

ـSَ بَِفـاِحَشٍة�Aَال ُ{ْـرُِجـوُهـنَّ ِمْن بُـيُـوِِـنَّ َوَال َْـُرْجَن ِاالَّ َاْن َيـْأت

ُمـبَـيِّـنَـٍة�

66 Talak, 65/4.67 Bakara, 2/234.68 Talak, 66/1.69 Kâsânî, II, 124. Semerkandî, II, 388; Nevevî, el-Mecmû, XX, 13; İbn Ku-

dâme, V, 35.70 Erkeğin tek tarafl› iradesi ile dönüşü mümkün olan talak.71 Bâin talak, iki k›sma ayr›l›r. Beynunet-i suğra, beynunet-i kübra. Üç defa

boşanm›ş bir kad›n beynunet-i kübra ile boşanm›ş demektir. Yeni bir evli-lik yap›p bu evlilik tabîî ve meşru bir şekilde sona ermedikçe taraflar istesebile evlenmeleri mümkün olmaz. Beynunet-i suğra ise, kinaye laf›z ile bo-şanm›ş veya sarih bir laf›z ile boşanm›ş ve iddet süresi dolmuş olan boşan-mad›r. Bu boşanmada taraflar isterlerse yeni bir akit ile evlenebilirler.

39

dir. Çünkü bâin talak ile boşanm›ş kad›n, özgürdür, kendisi iste-medikçe, eşi boşamadan vazgeçip evliliğe dönüş yapamaz.

Ric’î boşamada,, kad›n bütünüyle boşanm›ş say›lmaz. Eşiylearalar›ndaki nikah bağ› bir bak›ma devam etmektedir. Eşi her za-man bu boşamadan vazgeçebilir. Konu ile ilgili âyetin sonunda-ki,

“Bilemezsin, olur ki Allah, sonra yeni bir durum ortayaç›kar›r”72 şeklindeki ifade, erkeğin eşine iddet içerisinde her za-man dönebileceğine, bu sebeple kad›n›n evinden ayr›lmamas›gerektiğine işaret etmektedir.73

Sonuç olarak bir kimseye hacc›n farz olmas› için bu say›lanşartlar›n birlikte bulunmas› gerekir. Bunlardan biri eksik olsabizzat kendisinin hac yapmas› farz olmad›ğ› gibi vekil gönder-mesi veya vasiyette bulunmas› da gerekmez. Ancak bu şartlar›taş›d›ğ› halde hacca gitmez de daha sonra hacca gitme imkân›bulamazsa sorumlu olur, hac borcu üzerinden düşmez. Hastal›k,tutukluluk gibi bir sebeple bizzat kendisi gidemezse yerine vekilgöndermesi veya vekil gönderilmesini vasiyet etmesi gerekir.

IV. HACCIN GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARIÜçüncü maddede zikredilen şartlar› taş›yan kimselerin yapa-

caklar› hacc›n geçerli (sahih) olabilmesi için şu şartlar›n bulun-mas› gerekir.

1. İhrama girmekİlgili k›s›mda da anlat›lacağ› üzere hac görevini yapacak kim-

se hac yapmaya niyet eder ve telbiye getirir. Böylece ihrama gir-miş olur. İhrama girmeden yap›lan hac geçerli olmaz.74

� ِلَك َاْمًرا Aِْدُث بَْعَد ذoُ �َى لََعلَّ اAَال َتْدر

40

72 Talak, 65/1.73 İbn Kudâme, IV, 373. 74 İbn Hümâm, II, 415..

2. Hacc› belirlenen zaman içinde yapmakKur’ân-› Kerîm’de hac aylar›;

“Hac, belirli aylardad›r”75 şeklinde mücmel olarak bildiril-miştir. Bu cümle;

- Hac aylar›n›n halk taraf›ndan bilindiğine,- Hacc›n bu aylarda yap›lmas› gerektiğine,- Araplar›n yapt›ğ› gibi hac aylar›n›n değiştirilemeyeceğine,- Hacc›n vaktinin bütün bir y›l değil, aylarla s›n›rl› olduğuna

işaret etmektedir.Bilinen hac aylar›; şevval ve zîlkâde aylar› ile zîlhicce ay›n›n

ilk 10 günüdür.76

Hanefî ve Malikî mezheplerine göre “hac aylar›”ndan önceihrama girilebilir, ancak Sünnete muhalif olduğu için mekruholur. Hacc›n diğer menâsikinin bu aylar içinde yap›lmas› gere-kir.77

***Malikî mezhebine göre zîlhicce ay›n›n tamam› “hac ayla-

r›”na dahildir.78

Şâfiî mezhebine göre zîlhiccenin 10. günü “hac aylar›”na da-hil değildir.

Hac aylar›ndan önce hac için ihrama girilemez, girilirse bu

� Hَمْعُلوَمات Hَاْحلَجُّ َاْ]ُهر

75 Bakara, 2/197.76 Tirmizî, Sünen, III, 272. Sahabeden Abdullah ibn Abbas, tabiînden Süddî,

Şa’bî ve en-Nahaî de bu görüştedir. Kurtubî, II, 405.77 Kurtubî, II, 343-344. Yaz›r, II, 719.78 Sahabeden, Abdullah ibn Mes’ûd, Abdullah ibn Omer, tabiînden Atâ bin

Ebî Rebah, Rabî’ ibn Ebî Rey, Mücâhid bin Cebr ve Zührî de bu görüşte-dir. Kurtubî, II, 405. İbn Rüşd, I, 398.

41

ihram hac için geçerli olmaz, bu ihram ile yap›lan hac nafile birhac olur.79

3. Hac menâsikini belirlenen mekanlarda yapmakHac menâsikinin yap›ld›ğ› mekanlar; Metaf, Mes’a, Arafat,

Müzdelife ve Mina’d›r.

V. HÜKMÜ İTİBARİYLE HACCIN ÇEŞİTLERİFarz, vacip ve nafile olmak üzere üç çeşit hac vard›r.1. Farz HacFarz olan hac; hac yapma imkân›na sahip olan kimsenin öm-

ründe bir defa yapmakla yükümlü olduğu hacd›r.2. Vacip HacVacip olan hac; üzerine farz veya vacip olmad›ğ› halde hac

yapmay› adayan kimsenin, yapmakla yükümlü olduğu adak hac-c› ile başlad›ktan sonra bozulan nafile hacc›n kazas› olarak yap›-lan hacd›r.

3. Nafile HacFarz ve vacip olmayarak yap›lan hacd›r.

VI. EDASI İTİBARİYLE HACCIN ÇEŞİTLERİ1. İfrad Hacc›Hac aylar›nda sadece hac yapmak üzere ihrama girilip umre-

siz olarak yap›lan hacd›r.Bir hac mevsiminde sadece hac yap›ld›ğ› için bu hacca “tek

yapma” anlam›nda ifrad denilmiştir.2. Temettu Hacc›“Temettu hacc›”, hac aylar› içinde umreyi ve hacc› ayr› ayr›

niyet ve ihramlarla yapmakt›r.

42

79 Şirbînî, II, 222-223. Kurtubî, II, 406. Ata, Mücahid, Tavus, Evzâî ve EbuSevr de bu görüştedir.

Hac aylar› içinde önce umre yap›p ihramdan ç›kt›ktan sonra.Hac günlerinde ihrama girerek hac menasikini yapan kimse te-mettu hacc› yapm›ş olur.

Umre ile hac aras›nda ihram yasaklar› kalkm›ş olduğu ve hacyapan kimse bu süre içinde ihraml›ya yasak olan şeylerden ya-rarland›ğ› için bu hacca temettu (yararlanma) hacc› denmiştir.

3. K›ran Hacc›“K›ran hacc›”; hac ve umreye birlikte niyet ederek ikisini bir

tek ihramla birleştirmektir.Hac aylar›nda hac ve umreye birlikte niyet ederek, usulüne

göre umreyi yapt›ktan sonra, ihramdan ç›kmadan hac menasiki-ni de eda eden kimse k›ran hacc› yapm›ş olur.

4. Temettu ve K›ran Hacc› Yapman›n Şartlar›a) Hacceden kimsenin âfâkî olmas› Mîkât s›n›rlar› içinde (Harem ve H›ll bölgesinde) ikamet

edenlerin temettu‘ ve k›ran hacc› yapmalar› câiz değildir. Hac aylar›ndan önce Mekke’ye gidip hac günlerine kadar

orada kalan âfâkîler de ayn› şekilde temettu‘ ve k›ran hacc› yap-mazlar.80 Bu kimselerin ifrad hacc› yapmalar› gerekir. Bu kimse-ler hac aylar›nda umre yaparlarsa ceza kurban› keserler.

b) Umre ve hacc›n her ikisinin ayn› y›l›n hac aylar›nda ya-p›lmas›

Temettu hacc› yapacak olan kimse, umreyi hac aylar›ndanönce yapar veya umre tavaf›n›n en az dört şavt›n›, hac aylar› he-nüz girmeden tamamlarsa yapt›ğ› hac temettu‘ veya k›ran değil,ifrad hacc› olur.

c) Hac aylar›nda yap›lan umreden sonra memlekete dö-nülmemesi

Hanefî mezhebine göre, umre yapt›ktan sonra herhangi bir

80 Serahsî, IV, 183.

43

sebeple memleketine dönen kimsenin; Şâfiî mezhebine göre um-re yapt›ktan sonra herhangi bir sebeple mîkât s›n›rlar› d›ş›na ç›-kan kimsenin temettu hacc› yapabilmesi için yeniden umre yap-mas› gerekir. Aksi takdirde yapt›ğ› hac temettu‘ değil, ifrad olur.

K›ran hacc›nda umreden sonra ihramdan ç›k›lmad›ğ› için um-re yapt›ktan sonra ister mîkât d›ş›na ç›k›ls›n, ister memlekete ve-ya başka bir yere gidilsin k›ran hacc› ifrada dönüşmez.

Bu üç nevi hacdan hangisi yap›l›rsa yap›ls›n, hac farîzas› edaedilmiş olur.

5. En Fazîletli HacHangi hacc›n daha fazîletli olduğu konusunda farkl› rivayet-

ler nedeniyle81 mezhep imamlar› ihtilaf etmişlerdir. Şâfiî ve Ma-likî mezheplerine göre ifrad hacc›, Hanefî mezhebine göre k›ranhacc›, Hanbelî mezhebine göre temettu hacc› daha fazîletlidir.82

Hac ibadetinde gerçek fazileti hacc›n çeşidinden daha ziyadeedas›nda gösterilen gayret, samimiyet, huzur, huşû ve ihlâsa gö-re değerlendirmek gerekir.

44

81 Hattâbî, Meâlimü’s-Sünen, II, 377. (Sünen-i Ebî Dâvûd ile birlikte), Çağr›Yay. İst. tarihsiz.

82 Hattâbî, II, 377.

BİRİNCİ BÖLÜM

I. HACCIN FARZLARI, VACİPLERİ VE SÜNNETLERİ1. Farz, Şart, Rükün, Vacip Ve Sünnet Terimlerinin An-

lamlar›“Farz”, kesin ve bağlay›c› bir delil ile yap›lmas› istenen fiil

ve amel demektir.“Vacip”, kesin olmayan bir delil ile yap›lmas› istenen fiil ve

amellere denir.Farz olsun vacip olsun her iki görevin de yap›lmas› zorunlu-

dur. Yerine getirilmesinin gerekliliği bak›mdan ikisi aras›nda birfark bulunmad›ğ› için Hanefîler vacibe amelî farz demişlerdir.

Kesin olmayan bir delil ile sabit olduğu için vacibi inkar edenkâfir olmaz. Farz› inkar eden ise kâfir olur.83

Farzlar, şart ve rükün olmak üzere iki k›sma ayr›l›r:“Şart”, hükmün varl›ğ› kendisine dayanan şeydir. Şart bulun-

mazsa hüküm de bulunmaz, ancak şart›n bulunmas› hükmün bu-lunmas›n› gerektirmez. Meselâ abdest namaz›n şart›d›r, abdestbulunmazsa namaz olmaz, ancak abdestli olunca namaz k›l›nm›şsay›lmaz. Ayn› şekilde, ihram hacc›n şart›d›r. İhrama girilmedenhacc›n diğer farzlar› geçerli olmaz.

Rükün, ibâdetlerin ve akitlerin aslî unsurlar› demektir. Me-sela namaz ibadetinde, k›yam, k›raat, rüku ve secde rükündür.Ayn› şekilde hac ibadetinde Arafat vakfesi ve ziyaret tavaf› rü-kündür.

Şartlar, rükünlerden önce yerine getiririlir. Şartlar yerine ge-tirilmeden rükünler geçerli olmaz.

83 bk. Ebû Zehra Muhammed İslam Hukuku Metodolojisi, s. 42-63. Çeviri Ab-dülkâdir Şener, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay›nlar›, birincibask›, Ankara, 1973.

45

Sünnet, bir f›k›h terimi olarak farz ve vacip olmayarak Pey-gamberimizin yapt›ğ› ve Müslümanlar›n da yapmas›n› istediğigörevlerdir.

Farz olsun, vacip olsun sünnet olsun, her ibadetin kendiiçinde farzlar›, vacipleri ve sünnetleri vard›r.

Bir ibadetin farz› (şart veya rüknü) olan bir görev terk edi-lirse o ibadet geçerli olmaz. Mesela namaz›n abdestli olarak k›-l›nmas› farzd›r. Abdestsiz k›l›nan namaz geçerli değildir, yeni-den k›l›nmas› gerekir. Ayn› şekilde hacda ihrama girmek farzd›r.İhrama girmeden hac yap›lsa veya Arafat vakfesi ya da ziyarettavaf› terk edilirse yap›lan hac geçerli olmaz, yeniden yap›lmas›gerekir.

Vaciplerden biri terk edilirse yap›lan ibadet bât›l olmaz, va-cibin terki ile meydana gelen eksiklik keffaret veya ceza ile telâ-fi edilebilir. Mesela üç veya dört rekatl› bir namazda ilk iki re-kattan sonra oturmak vaciptir. Bir kimse oturmadan üçüncü re-kata kalk›verse namaz bat›l olmaz, namaz›n sonunda “sehiv sec-desi” ile bu eksiklik telafi edilir. Ayn› şekilde hacda Müzdelifevakfesi vaciptir. Bu görev terk edilse hac bat›l olmaz, bu eksik-lik dem ile (bir koyun veya keçi kurban etmekle) telafi edilebi-lir.

Hacda terk edilen bir vacip usulüne göre iade edilirse herhangi bir ceza gerekmeden telafi gerçekleşmiş olur.

Bir ibadetin sünneti terk edilirse o ibadet bat›l olmaz, sevab›eksilir. Mesela namazda sübhâneke duas› okunmasa, hacda ku-düm tavaf› yap›lmasa k›l›nan namaz ve yap›lan hac geçerli olur,ancak sünnet sevab›ndan mahrum kal›n›r. 84

2. Hacc›n Farzlar› (Şartlar› Ve Rükünleri)Hacc›n farzlar›n› iki grup alt›nda toplamak mümkündür: Hac-

c›n müstakil farzlar› (şartlar› ve rükünleri), hacc› oluşturan me-nâsikin kendi içindeki farzlar› (şartlar› ve rükünleri).

46

84 Semerkandî, II, 381.

Önce hacc›n farz, vacip ve sünnetleri sadece maddeler halin-de say›lacak, daha sonra ilgili yerlerde detayl› olarak anlat›lacak-t›r.

a) Hacc›n Müstakil Farzlar› (Şartlar› Ve Rükünleri) aa) Hanefî mezhebine göre hacc›n farzlar› bir şart ve iki rü-

künden ibarettir. Bunlardan ihrama girmek hacc›n şart›, “Ara-fat’ta vakfe yapmak” ve “Kâ’be’yi tavaf etmek” ise hacc›n rü-künleridir.

bb) Şâfiî mezhebine göre hacc›n farzlar› şunlard›r:1. İhrama girmek (niyet), 2. Arafat’ta vakfe yapmak, 3. Kâ’be’yi tavaf etmek, 4. Sa’y yapmak,5. Saçlar› t›raş etmek veya k›saltmak,6. Bu rükünlerin çoğu (en az dördü) aras›nda tertibe uymak. Bu farzlar, hacc›n rükünleridir.85

cc) Mâlikî ve Hanbelî mezheplerine göre hacc›n farzlar›; 1. İhrama girmek, 2. Arafat’ta vakfe yapmak, 3. Kâ’be’yi tavaf etmek,4. Sa’y yapmak.Bu farzlar, hacc›n rükünleridir.Rükünler, usulüne göre yap›lmad›kça, ceza ve kefâret öde-

mekle hac sahih olmaz. Eksik kalan rüknün tamamlanmas› veyahacc›n kazâs› gerekir.

85 Şirbînî, II, 385. Nevevî Muhyiddin Yahya b. Şeref, Kitâbü’l-Îzâh fî Menâ-siki’l-Hacc› ve’l-Umre, s. 375. İkinci bask›, Beyrut, 1994.

47

b) Hac Menâsikinin Kendi İçindeki Farzlar› (Şartlar› VeRükünleri)

Bir de hacc›n her bir menasikine ait farzlar vard›r ki bunlar›nher biri ilgili bölümlerde aç›klanacakt›r.

3. HACCIN VACİPLERİHacc›n vaciplerini iki grup alt›nda toplamak mümkündür:

Hacc›n müstakil vacipleri, hacc› oluşturan menâsikin kendi için-deki vacipleri.

a) Hac›n Müstakil Vacipleri aa) Hanefî Mezhebine göre hacc›n müstakil vacipleri şunlar-

d›r:1. Sa’y yapmak2. Müzdelife’de vakfe yapmak3. Şeytan taşlamak4. Saçlar› t›raş etmek veya k›saltmak5. Veda tavaf› yapmak. bb) Şâfiî ve Hanbelî mezheplerine göre hacc›n müstakil va-

cipleri şunlard›r:1. İhrama mîkattan girmek2. Cemrelere taş atmak3. Müzdelife’de vakfe yapmak4. Bayram›n 1, 2 ve 3. günlerinde Mina’da gecelemek 5. Veda tavaf› yapmak86

cc) Malikî Mezhebine göre hacc›n müstakil vacipleri şunlar-d›r:

1. Telbiye2. Müzdelife’de gecelemek

48

86 Şirbînî, II, 385.

3. T›raş olmak veya saçlar› k›saltmak4. Eyyam-› teşrikde Mina’da gecelemek b) Hac Menâsikinin Kendi İçindeki VacipleriBir de hacc›n her bir menasikine ait vacipleri vard›r ki bunla-

r›n her biri ilgili bölümlerde aç›klanacakt›r.Vaciplerden biri terk edilirse hac sahih olur ancak terkinden

dolay› ceza gerekir, telafi edilirse ceza düşer.

4. HACCIN SÜNNETLERİHacc›n sünnetlerini iki grup alt›nda toplamak mümkündür:

Hacc›n müstakil sünnetleri, hacc› oluşturan menâsikin kendiiçindeki sünnetler.

a) Müstakil Sünnetler1. Kudum tavaf›2. Mekke, Arafat ve Mina’da hutbe okunmas›.3. Arefe gecesi Mina’da gecelemek4. Bayram gecesi Müzdelife’de gecelemek5. Bayram günlerinde Mina’da kalmak. (Diğer mezheplere

göre vaciptir)b) Hac Menâsikinin Kendi İçindeki SünnetleriHac menâsikinin kendi içindeki sünnetleri ilgili k›s›mlarda

anlat›lacakt›r.

II. İ H R A MSözlükte hürmet edilmesi gereken bir yere ya da zamana gir-

mek anlam›na gelen ihram, hac ibadetiyle ilgili bir terim ola-rak;87 bir kimsenin, hac veya umre ya da hem hac hem umre yap-

87 İhram kelimesi mutlak olarak kullan›ld›ğ› zaman hac ihram› akla gelmekteise de, namaz›n fazlar›ndan olan iftitah tekbiri için de kullan›l›r. Çünkü butekbir getirilmek sureti ile namaza girilmiş ve böylece namaz d›ş›nda caiz

49

mak niyeti ile, sair zamanlarda helal olan baz› davran›şlar› ken-disine haram k›lmas› demektir.88 Haram k›l›nan şeylerin neler ol-duğu “İhram Yasaklar›” başl›ğ› alt›nda anlat›lacakt›r.

İhram, hacc›n geçerli olmas›n›n şart›d›r.***

Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî mezheplerine göre ihram, hacc›nrüknüdür.89

1. İHRAMIN FARZLARIHanefi mezhebine göre ihram›n iki farz› vard›r: Niyet etmek

ve telbiye getirmek.a) Niyet İhrama niyet etmek, yap›lmak istenen ibadetin umre veya

hac, ya da hem umre hem hac olduğunun kalben belirlenmesidemektir. Bu belirlemenin dil ile ifade edilmesi müstehapt›r.

İhrama giren kimse eğer yaln›z hac yapmak istiyorsa,

“Allah’›m! Haccetmek istiyorum. Onu bana kolaylaşt›r ve ka-bul buyur;”

Eğer yaln›z umre yapmak istiyorsa,

“Allah’›m! Umre yapmak istiyorum. Onu bana kolaylaşt›r vekabul buyur;”

� ّىAA َو َتَقبَّْلَها ِمن

ْرَها يُد الُْعْمَرَة َفيَّسِAّى ُار

Aُهمَّ ِان Aَّالل

� ّىAA َو َتَقبَّْلُه ِمن

ْرُه يُد اْحلَجَّ َفيَّسِAى ُار

Aُهمَّ ِانّ Aَّالل

50

olan gündelik hayata ait davran›şlar, namaz içinde haram k›l›nm›ş olmakta-d›r. İşte bu ay›r›ma işaret olmak üzere, ihram›n terim anlam› verilirken, “Birf›k›h terimi olarak…”ifadesi yerine, “Hac ibadeti ile ilgili olarak” ifadesinikullan›lm›şt›r.

88 İbn Hümâm, I, 436. İbn Rüşd, I, 42789 Semerkandî, II, 391. Başnefer, s. 167.

Hem hac, hem umre yapmak istiyorsa,

“Allah’›m! Hac ve umre yapmak istiyorum. Onlar› bana ko-laylaşt›r ve kabul buyur;”

Diye niyet eder ve aşağ›da anlat›ld›ğ› şekilde telbiye getirir.b) TelbiyeSözlükte emre icabet etmek anlam›na gelen “telbiye”, bir hac

terimi olarak “Lebbeyk” diye başlayan şu cümleleri söylemek-tir:

“Buyur Allah’›m buyur! Buyur, senin hiçbir ortağ›n yoktur.Buyur, şüphesiz her türlü övgü, nimet, mülk ve hükümranl›k sa-na mahsustur. Senin ortağ›n yoktur ” Peygamberimiz (a.s.) böy-le telbiye getirmiştir.90

Telbiye, Allah’› şan›na yak›ş›r şekilde öven ve yücelten kişi-nin, O’na teslimiyetini ifade eden sözlerden oluşmaktad›r. Telbi-ye dil ile söylenmelidir. Kalpten geçirilmesi yeterli değildir.

“Ey Allah’›n Elçisi! Hac nedir?” Şeklinde yöneltilen bir so-ruya Peygamberimiz (a.s.),

� َالَْعجُّ َوالثَّجُّ

� َيا رَُسوَل اِ� َو َما اْحلَجُّ

يْـَك ِانَّ اْحلَْمـَد� يـَك لَـَك لَـبـَّAيْـَك َال َ يْـَك لَـبـَّ ُهــمَّ لَـبـَّ Aّيْـَك َالل لَـبـَّ

يَك لََك�Aَوالنِّْعَمَة لََك َواْملـُْلَك َال َ

� ّىAA َو َتَقبَّْلُهَما ِمن

ا ْرَُ يُد اْحلَجَّ َو الُْعْمَرَة َفيَّسِAّى ُار

Aُهمَّ ِان Aَّالل

90 Ebû Dâvûd, Menâsik, 27; II, 404. Tirmizî, Hac, 13. III; 187.

51

“Hac telbiye getirmek ve kurban kesmektir” cevab›n› vermiş-tir.91

Telbiyenin yüksek sesle getirilmesi sünnettir. Peygamberimiz(a.s.)

“Cebrail bana geldi ve ashab›ma tehlil ve telbiyeyi yükseksesle söylemelerini emretmemi bildirdi” buyurmuştur.92

Niyet ve telbiye getiren kimse ihrama girmiş ve ihram yasak-lar› başlam›ş olur.93

***Telbiye; Şâfiî ve Hanbelî mezheplerine göre, ihram›n sün-

neti; Mâlikî mezhebine göre vacibidir. Dolay›s›yla bir kimsehacca veya umreye niyet etse fakat telbiye getirmese ihrama gir-miş say›l›r.94

Niyette BelirsizlikBir kimse; hangi çeşit hac yapacağ›n› belirlemeden “Allah

için ihrama girdim” gibi genel bir ifade kullansa yine ihrama gir-miş olur.

– Hangi çeşit hac yapacağ›n› belirlemeden tavafa başlarsaumre yapm›ş olur. Tavafa başlam›ş olmak için en az bir şavt›ntamamlanmas› gerekir. Henüz ilk şavt› tamamlamadan terk eder-se tavafa başlam›ş say›lmaz.

ْهَالِل� ى َاْن َيـْرَفُعوا َاْصَواَُْم بِاْإلِAيُل َاْن اAُمَر َاْصfَاب

Aى ِجـْ<

Aَاَتان

َوالتَّْلبِيَـِة�

52

91 İbn Mâce, Menasik, 6. II, 997. 92 Tirmizî, Hac, 15. III, 192.93 Şirbînî, II, 233.94 Başnefer, 83.

– İhrama girdikten sonra tavaf yapmadan doğrudan Arafa’tagidip vakfe yaparsa ifrad hacc› yapm›ş olur.95

– Bir kimse; hangi çeşit hac yapacağ›n› belirlemeden “Allahiçin ihrama girdim” gibi genel bir ifade kullansa ihram› geçerliolur. Bu kimse tavafa başlamadan niyetini umre, ifrad veya k›-ran şeklinde belirleyebilir. Niyeti belirlemeden tavafa başlar veen az bir şavt yaparsa niyeti art›k umre için geçerli olur. Niyeti-ni belirlemeden ve tavaf da yapmadan doğrudan Arafat’a ç›karve vakfe yaparsa hac için ihrama girmiş olur.96

Şâfiî mezhebine göre hac ve umre ile ilgili menâsikten her-hangi birine, meselâ tavafa başlamadan önce niyetteki belirsizli-ğin giderilmesi ve hangi maksatla ihrama girildiğinin belirlen-mesi gerekir. Aksi halde hac veya umre yap›lm›ş say›lmaz. Çün-kü ibadetlerde niyet şartt›r.

2. İHRAMIN VACİPLERİİhram›n iki vacibi vard›r; biri Mîkat s›n›rlar›n› ihraml› olarak

geçmek, diğeri de ihram yasaklar›na uymakt›r.a) Mîkât S›n›rlar›n› İhraml› Olarak GeçmekSözlükte bir iş için belirlenen zaman ve yer anlam›na gelen

“mîkât”; bir hac terimi olarak ihrama girme yeri ve ihramagirme zaman› demektir.

aa) İhrama Girilecek Yerlerİhrama girilecek yerler, kişilerin oturduklar› yerlere göre

farkl›l›k arz eder. Bu yerler, “Harem”, “H›ll” ve “Âfâk” olmaküzere üç bölgedir.

1. Harem BölgesiMekke-i Mükerreme’yi çevreleyen Harem bölgesinin s›n›rla-

r›n› ilk defa Cebrail’in rehberliğiyle Hz. İbrâhim belirlemiş, s›-

95 Kâsânî, II, 163.96 Abdülganî el-Mekkî, s. 119.

53

n›rlar› gösteren işaretler daha sonra Hz. Peygamber taraf›ndanyenilenmiştir. Bu s›n›rlar›n Kâ’be’ye en yak›n›, Mekke’ye 8 km.mesafede Medine istikametinde “Ten‘îm”; en uzak olanlar› iseTâif yönünde “Ci‘râne” ve Cidde istikametinde Hudeybiye ya-k›nlar›nda “Aşâir”dir. Diğerleri; Irak yolu üzerinde “Seniyyetül-cebel”, Yemen yolu üzerinde “Edâtü Libn” ve Arafat s›n›r›nda“Batn-› Nemîre”dir.

54

Harem bölgesi ve ihrama girilen yerler

Harem bölgesinde ikamet edenler (Mekkîler), hac için bulun-duklar› yerde; umre için “H›ll” bölgesine ç›karak mesela Ci’râ-ne ve Ten’îm gibi Harem bölgesi d›ş›ndaki bir yerde ihrama gi-rerler.

Bu bölgeye “harem” ad›n›n verilmesi; zararl›lar d›ş›ndakihayvanlar›n›n öldürülmesinin ve bitkilerinin kopar›lmas›n›n ha-ram olmas› sebebiyledir.

Kur’ân-› Kerîm’de Kâ’be’ye “el-beytü’l-harâm”,97 onu çevre-leyen mescide “el-mescidü’l-harâm”98 denildiği gibi, bu mesci-din içinde bulunduğu Mekke şehri de “harem”99 yani “sayg›ya lâ-y›k” sözüyle vas›fland›r›lm›şt›r.

2. H›ll Bölgesi“H›ll”; harem bölgesini çevreleyen, Zülhuleyfe, Cuhfe, Karn,

Yelemlem ve Zâ