Ui. ilahiynt Fnkii/tesi Dergisi

Giiz 201516(2) 9-35

Hadisler Baglam1nda Kul Hakki Aps1ndan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmest

Saffet SANCAKLI"

Ozet: Islam dini, genet olarak haklan beyan etmek i~in gonderilmi~ bir dindir. Once Allah'in haklan soz konusu oldugunu, aka bin de ise kul haklanmn geldiginl soyleyebiliriz. Bu ~ah$mam1zda oncelik· Je kul hakkt kavrammm onemi, dinle olan ili$kisi, ozelliklede hadislerde kul hakkmm ne kadar ehemmiyet arz ettigi iizerinde durulmaktad1r. Giiniimiiziin bir realitesi olan trafik olgusunun hangi boyutlarda seyrettigi ve trafikteki kul haklanmn neler oldugu da analiz edilmektedir. Bu konularda var olan hadisleri, trafikte ya$3nm1~ olaylarla kwas edilmek suretiyle ortaya konmaktad1r. Kul hak· k1nm hem bu diinyada, hem ahirette sorulacag1 V~,~rgulanmaktadir. Dolaylslyla trafik kurallanna uymam dini bir ve~ibe oldugu iizerinde durulmaktad1r.

Anabtar kelimeler: Trafik. Din, Kul Hakk1, Hadis.

The Notion of Traffic In Terms ofHadlths in the Context of the Rightful Due

Abstract :Islam is mainly a religion that alms to express rights. It, first, deals with the rights of AI· lah, then the rightful due of Allah's servants. This paper highlights the significance of the concept of the rightful due, the connection between the rightful due and religion, and the extent to which the rightful due of people figures importantly in haditbs. In this paper, it is also analyzed how much traffic as a reality of today is an issue and what is the rightful due of people in traffic. This paper provides a comparison of the hadiths regarding the problems raised in this paper with the occurred incidents stemming from traffic. It is als"o displayed that the rightful due will be subjected to the judgment both in this world and the afterlife. Hence, in this paper, the emphasis is that obeying the traffic rules is a religious responsibility.

Key words: Traffic, Religion, The Rightful Due, Haditlis

Bu !jah~ma inonii Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesinin 07-09 Nisan 2016 tarihinde diizenledigi

"Din ve Trafik" sempozyumunda teblig olarak sunulm~ daha sonra makale fonnabnda

yeniden diizenlenmi~tir.

·· Prof. Dr. inonii Oniversitesi, ilahiyat Fakiiltesi, Hadis Anabilim Dah Ogretim Oyesi.

10 • Saffet SANCAKU

Giri§

Bugi.in, insanhgm kar~t kar~tya oldugu teror, ac;hk, c;evre kirliligi, yoksul­luk, Uyu§turucu, alkol, ahlaksiZhk gibi kiiresel bazdaki problemlerin iistesinden gelinmesinde sadece maddi tedbirler ve polisiye uygulamalarla yetinilmeyip, dinden azami derecede faydalamlmast bir zorunluluktur. Dini referanslardan bir netice almmak isteniyorsa dini ilkelerin bir biitiinliik ic;erisinde ele almmast ve uygulanmast da ~arthr. Dolaytstyla trafikte ya~anan problemlerin c;oziimiin­de de c;ok yonlii olarak dinin motivasyonundan, Hz. Peygamber'in uygulama­lanndan mutlaka istifade edihnesi ~arthr. Aksi takdirde salt cezai miieyyide, polisiye ve zabtta tedbirleriyle problemlerin koklii bir ~ekilde c;ozillmesi miim­kiin degildir. Aym zamanda ahlak ve maneviyatla egitilmemi~ vicdanlarm top­Iuma fazla bir fayda getirmeyecegi de bir gerc;ektir. Dolaytstyla iilkemizse yiik­sek diizeyde ya~anllan trafik olgusunu hadisler bazmda kul hakkl ac;t5mdan inceleyerek ortaya pkarmaga ~ah~acagiZ. Maalesef kulluk bilincimiz zaylflam1~ oldugu ic;in haliyle ku1 hakki da neredeyse onemsenmez hale gelmi~tir.

1-Gii.niimiizde Trafik Realitesi

Biitiin diinyada trafik realitesiyle kar~t kaqtya olmayan ve bu olguyu ya­~amayan bir insan d~iinillemez. Trafik kurallan can ve mal giivenligmi koru­mayt amac;layan kurallardrr. Trafik diizeni bir medeniyetin dt~artdan goriinii­~iidiir/aynastdrr. Bir iilkede veya bolgede insanm ne kadar saygtya deger oldu­gunu trafigrn i~leyi~iyle olc;mek miimkiindiir. Bu ac;tdan aynaya bakttguruzda iilkemiz ac;ISmdan goriintii hie; de ic; ac;tct goziikrnemektedir .. Maalesef illkemi­zin trafik kazalarmda diinya iic;iinciisii oldugu ve oliim sebepleri arasmda tra­fik kazalarmm iic;iincii suada yer aldt~ act bir gerc;ek olarak kar~tmlZda dur­maktadrr. Olkemizde trafik kazalarmm sebepleri arasmda% 95'in iizerinde bir oranla siiriicii hatalart ilk srrada yer almaktadu. ~m htz yapma, yorgun, dal­gtn, uykusuz ve alkollii arac; kullantmt, ·ofke ve sabrrsiZhk, kurallan ihmal ve benzeri hatalar belirleyici rol oynamaktadu. Bunun yant sua yayalarm dikkat­sizligi, yetersiz yollar, baktmsiZ arac;lar da kazalara sebep olan etkenler arasm­dadrr.1 Ortaya pkan tabloda can kaybt, sakat kalanlar ve mal kaybt oldukc;a yiiksek boyutlardadu. Bu da bireye, topluma ve devlete c;ok yonlii olarak acuar ya~atmakta ve biiyiik bir killfet getirmektedir. Bugi.in illkemizde trafikteQ mag­dur insanlarm saytst hayli c;oktur ve her gi.in yenileri bu actya ortak olmaktadtr. Bu bireysel-toplumsal bir sorun oldugu gibi, devletle de ilgili bir sorundur.

1 Saffet Kose, Sosyal Bir Sorun Olarak Trafik (Kur'an-Siinnet Baglammda Bir Yakla~tm), islam Hukuku Arn$trmrnlnn Dergisi, 2010, sayt: 15, s. 14.

Hadisler Baglammda Kul Hakk1 A<;~smdan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 11

Bilindigi iizere illkemizde her ge~en giin otomobil sa}'lSl ~ogalmaktadrr . . Duru.m boyle olunca trafik her ge~en giin kalabahkla.§maktadrr. Pek ~ok kiinse­nin, ihtiya~ olmadigt halde tek bir ki§i olarak otomobiliyle trafige c;tkmas1 da bu ac;rdan dii§iindiiriiciidiir. Teknolojinin eziyet, zuliim ve c;evreye rahatstzlrk verecek §ekilde kullanrimas1 var . olu§ amacma aykmhk arz etmektedir. Kara, hava, deniz ve demiryolu ta§rtlarmm kullanrmr buna uygun olmak zorundadrr ki trafik kurallar1 bunu saglamaktadrr. Bu yonii itibariyle trafigi diizenleyen kurallar can ve mal giivenligini koruma}'l amac;layan ve uyuldugunda da bii­yiik ol~iide bunu saglayan tabii frtr'i . kurallardan olU§maktadrr. Bu kurallara uyma}'l zorunlu krlan biraz da bu 6zelligidir.2 Tophrm olarak ti-afik kurallarma (a§m hrz, alkop.ii ara~ sii.rme, yanlr§ sollama, uykusuzluk vb.) uyulmadigmdan her yU bir il~e niifusu kadar insan kaybedilmektedir. I<i§i, bu kurallara. hangi oranda uyar ve uymaya titizli.k gosterirse, 0 derece hayah kazalardan ve tehli­kelerden salim olur.

11-Kul Hakkt Kavram1

Bahlrn Zlth, dogru ve ger~ek manasma gelen hak kavrammm ~ogulu hu­kuktur. Hakla ilgili en teme~ a}'lrlffi, Allah ve kul hakk1 §eklindeki aymmdrr. Kul haklar1, kullarm yetki ve menfaatlerini ifadelendirirken Allah haklan daha ~ok kullarm yiikiimlilliiklerini ifade eder. Allah hakkr-kul hakkr a}'lrlffit islam hukukundaki en onemli taksimdir.3 Ba§ta ya§am hakk1 olmak iizere bir insan, dogumundan oliimiine kadar diinya ve ic;inde cereyan eden her §eyden gerek­tigi gibi istifade etme hakkma sahiptir. Bu haklar, Allah Terua'nm yaratml§ ol­dugu kullarma bir insan olmas1 nedeniyle vermi§ oldugu ilahi liituf ve ihsanla­ndrr. Bu konuda kimsenin bir imtiyazr ve ayncalr~ yoktur. Allah'm emir v~ yasaklannm hemen hemen dortte ii~ii kui hakkr ile ilgili oldugu soylenebilir. Hukuku'l-ibad olarak ifade edilen ve giiniimiizde "kul hakkl" olarak kullanllan bu tabir geni§ bir kavramdrr.4 Hak denildigi zaman ilk olarak korunmas1, goze­tilmesi gereken degerler akla gelmelidir. Kuluri bedenine ve malma yapllan tecavii.zler maddi hak, kalb ve ruhuna verilen zararlar ise manevihak olarak degerlendirilmektedir. En bii.yiik · kul hakkmm insan canma klyrr}ak..~oldugu

K&e, agm., s. 16.

3 Hasan Haca.k, isliim Hukukunrm Klasik Kaynaklarmda Hak Knvrammm A11alizi, (Bas!lmam1~ doktora tezi), Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii, istanbul 2000, s.289.

~ A!lah hakk! ile kul hakk! kar~lla~hnlmaslyla ilgili bilgi i¢n bk., Hasan Hacak, is/am Huku­kumm K/asik Kay11aklarmda Hak Kavrammm A11alizi, (Basdmamt~ doktora tezi), Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii, istanbul 2000, s.57-62.

12 • Saffet SANCAKLI

soylenebilir. Kul haklan <;er<;evesinde kamu hakla, telif hakk.i, medya hakla, ozel hayahn gizliligi hakla, <;evre hakk1, ~erit ihlali gibi haklan sayabiliriz.

Kul hakkl kavram1, bir deger olarak adalet, sorumluluk, vefa, emek gibi pek <;ok evrensel degeri kapsamaktad1r. Bilhassa adaletin temininde tiirn maddi tedbirlerin yetersiz kald1gt durumlarda insan vicdanmm devreye girmesinde etkili oldugu gibi, ahllli davram~m olu~umunda onemli bir etken olan "ahiret inanc1yla" das yaptmm a<;lSmdan onemli bir ili~kiye sahiptir. Zira din, en onem­li yaptmrru Allah' a kar~1 olan sevgi ve saygt bi<;iminde ortaya koyarak ki~inin vicdanmda i<;selle~tirmesini hedeflemekte ve inanan insanm iyiligin Allah'm emri kotiiliigun Allah'm yasagt oldugunu kabul ederek yani iyiligi "farz" kotii­liigu ise "haram" kavram1yla birle~tirerek vazife ~uuruna ul~asmt beklemek­le birlikte bu siire<;te ahiret inancmm din! ahlakm en onemli miieyyidesi konu­munda· oldugunu da goz ard1 etmez.6 Dolaf1S1Yla ihlali durumunda: eger bu diinyada geregi yaptlmazsa ahirette muhakkak hakkl ihlal edilen ki~inin lehine kar~Ihgtnm gorillecegi bir kavram olarak kul hakkt, yukanda izah ettigimiz dini i<;erigin de ortaya <;tkhgt iizere, ~inin ahiretteki gelecegini de b~kalarmm nzasma bagh hale getirecegmden, inanan insan a<;lSmdan yaphnm giicii hayli yiiksek bir deger olarak da kar~lffilZa <;1kmaktadrr.1 Ancak ''bana ku1 hakk.iyla gelmeyin" sozii, bir ayetm~ gibi Allah Teala'ya isnat edilir.8 Ha!buki Kur'an'da boyle bir ayet yoktur.

islam'm muhafazasm1 esas aldtgt be§ temel deger vardrr. islam dini, akll, din, can, rrz ve maim korunmasma biiyiik ehemmiyet gostermi~tir. Hatta Ia.yas ve diyetle birlikte hadler, islam'm muhafazasmt esas aldtgt b~ temel degerin korunmas1 ilkesinin onemli bir par<;asm1 te§kil eder. Biitiirt bunlarm kul hakla.y-la ili§kili oldugunu soyleyebiliriz. Kul hakla. denildiginde akltmiZa genellikle maddi haklar gelir. Yani birinin malma ya da parasma el koymak, borcunu _ odememek, diyet hakla, birinin maddl olarak kaybma sebep olmak gibi §eyler d~iiliir. Oysa haklar maddi ve manev1 olmak iizere ikiye ayrilir. Manev1 ku1

haklan en <;ok ihlal edilen ve pek onemsenmeyen ve helalle~ilmesi gereken haklardrr. Trafik kurallanna uymamak kul hakla. ihlali midir? Bl,l <;er<;evede dii~iinuidugun~e trafik kurallannm tesbitinde hem siiriiciilerin, hem yayalarm haklan/maslahatlan da gozetilmelidir. 6megin klrmlZII~lgtn sfuesi yerine gore

Muhammed Hamidullah, islam Anayasn Hukuku, Ed. Vecdi Akyiiz, istanbul1995, s. 280.

6 Mustafa c;:agna, Anallallanyla is/tim All/tiki, istanbul1991, s. 185 - 186. 7 Banu Giirer, Din Egitiminde Bir Deger Olarak "Kul Hakkl" KavraiDJ, Man11ara Ciniversilesi

ilaiJiyat Fakiil/esi Dergisi, sa }'I: 44, 2013/1, s.223.

s Omek olarak bk., Alunet Kerem Sever, Kul Hakkl, ~~k Ya}'lnlan, 7. bsk., izmir, 2008, s. 11

Hadisler Baglammda Kul Hakkt Ac;tsmdan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 13

60 sn., yerine gore 30 veya 15 sn.'ye olarak ayarlanabilir. Burada tiim kesimlerin haklan gozetilerek bu i~ yaplimahdU'.

Kisaca diyebiliriz ki, klasik kaynaklarumzda "Hukiikullalz" (Allah haklan) ve "Hukiiku'[-jbfid" (insan haklar1) olarak telakki edilen hususlar, ashnda bu­giinkii diinyamtzda "lzaklar" veya "insan lzaklan" ~eklinde giindeme gelrilekte ve onemi "k;if gide artrnaktadrr. Haklar konusu dinin v~ Hz. Peygamber'in alam i~erisinde yer almaktad1r. Dini ve Hz. Peygamber'i bunun d1~mda dii~iinmek dini bilmemek ve anlamamak demektir. Pek ~ok problemin, haklarm ihlalinden kaynakland1gt da bir ger~ektir. Dola)'lStyla haklara saygt ve .haklarm korunmas1 din! bir gerekliliktir. '

III-Hadisler Baglanunda Kul Hakkt Olgusu

Hz. Peygamber'in, hayah boyunca .onceledigi. konular arasmda kul h~ konusundaki hassasiyeti dikkatimizi ~ekmektedir. 0, iizerinde hi~ kimsenin hakkrnm kalmasm1 istememi~tir. Bu anla~ ve uygulamas1yla biitiin insanhga . - ;;../

omek olacak asil davran~lar sergilem~tir. DolaytStyla zulrnetmemeye dikkat etmenin, ba~kasma zarar verrnemenin, halkm n;alml hakstz yere telef etmekten ve gasp etrnekten ka~mmanm gerekli olqugunu belirten bir\Ok hadis, bu alana dair temel prensipler de ortaya koymaktadrr. Hz. Peygamber, bor~Iu olarak olen ~inin cenaze 11amazrm kllmanu~hr.9 Ayn1 zamanda ganimet mahndan alan yani kamu m~ gasbeden ~inin cenaze namazrru da kllmam~trr.10 $e­hitlik gibi iistiin bir ~ertebeyle olen bir Id~inin d~hi affed~eyen te~ 'giinaru varsa, kul hakkl olarak vurgularun~hr. Ka~mayarak, yalntz Allah'tan sevap bekleyip sabrederek, dii¥Oana kar~l durdugun halde oldiirilliirsen, bor~lann~ dan b~ka biitiin giinahlarma kefaret olur. Biitiin bunlar, Hz. Peygamber'in ·kuJ hakkma ne kadar onem verdigi.ni ortaya·koymaktadrr. ·

Kul hakkmm ne kadar onemli oldugunu ve ahirete buakilmamasi gerek­tigi. konusunda ~ hadis belirleyici bir perspektif getirmektedir: "Kimhz iizerinde din karde$inin zrzz, namusu veya malty/a ilgili bir zuliim varsa altm ve giim.ii~iitz bu­Iunmqyacagz kzyamct giinii g~lmeden once o kimseyle lzelalle~sin. Yoksa kendisljzin stllilz amelleri varsa, yaphgz zuliim miktarmca sevaplamzdan alzmr, (Jzak sahibine verilir.) $fiyet iyilikleri yoksa, kendisine zuliim yaptzgz karde~inin giinahlanndan alznarak onzm iizerine yiikletilir. "11 B~ka bir hadiste Peygamberimiz, "Mii.flis kimdir, biliyor musmwz?" diye sordu. Ashab:- Bizim aramtzda miifl.is, parasx va mah 6hnayan

9 Muslim, Feraiz, 14; Tirmizi, Cenaiz, 69; Nesai, Cenaiz, 67. 10 Ebu Davud,, Cihad, 133; ibn Mike, Cihad, 34. 11 Buhari', Mezalim 10, Rikak48

14 • Saffet SANCAKLI

kimsedir, dediler. Raswullah sallallahu aleyhi ve sellem: "$iiphesiz ki iimmetimin miiflisi, kzyamet giinii namaz, oru~ ve zekflt sevabzyla gelip, fnkat §Una siiviip, bzma zina isnfid ve iftirasz yapzp, §tlllll/1 maltm yiyip, bwzwz kamm diikiip, §llllll diiviip, bu sebeple iyilikierinin sevabz §IIIW b11na verilen ve iizerindeki kul lznklan bitmeden sevap­lan biterse, lwk salziplerinin giinalzlan kendisine yiikletilip sonra da celzemzeme ahlan kimsedir" buyttJdular.J2 Yukanda ge~tigi i.izere kul haklan, madd1 ya da manevi olabilir. HadiSfen anla~iliyor ki, ki~inin ibadet ve taatleri, i.izerinde bulunan-kul haklanm affettirmez. Kul haklan, ibadet ve taatin ve her ~e~t iyiligin sevabuu ortadan kaldrrabilir. Ger~ek mi.i..fJis, ibadet ve taah oldugu halde, i.izerinde bu­lunan haklar sebebiyle, bu amellerin sevab1 hak sahiplerine verilince, klyamet giiniinde cehenneme girmeyi hak edenlerdir.13 Zuli.im, insan hayahnm her alaru ve safhastyla ilgili olabilir. Namus, ~eref, haysiyet ve hiirriyet gibi yi.ice duygu­lar, hayahn temelini te~kil eder. Bunlara tecavi.iz, zulmi.in en bi.iyi.iklerinden sayilir. Diger taraftan mal, can, ya~ama hakkl, kazan~ elde etme, t~ebbi.is hiir­riyeti ve benzeri hususlar madd1 hayahn temel unsurlan olup, bunlara yonelik hakslZhklar, zuhni.in daha yaygm olam ve bilineni kabul edilir. Ki~i, kendilerine zulmettikleri kirnselerle once helall~meli, sonra da tovbeye yonelmelidir.· Bu heliille~me, ~yet i.izerlerir{8e maddl haklar varsa onu odeme, diinyada i.izerle­rine teretti.ip eden cezayt ~ekme, hak sahipleriyle helalle~me ve neticede Allah' a tovbe etmekle miimki.indiir. Klyamet giini.i, giinahkiir birinin sevaplart varsa, yaphgt zuli.im veya i~ledigi giinah sebebiyle, onun sevaplan hak sahiplerine verilir. $ayet bu alman sevaplan, haks1Zhklanru kar~llamazsa, o takdirde hak sahiplerinin giinahlanndan al.uup onun i.izerine yi.ikletilir; boylece kimsenin kimsede hakkl kalmaz. Bu, iliihi adaletin geregidir.14

Kul hakkma terettiip eden ~eyin, az veya ~ok olmas1 fark etmemekted.U:.. Peygarnberimiz bu durumu ~oyle arllatrr: "Yemin ederek bir miisliimanm hakJ..-zm alan kimSI!lje, Allah cehemzemi vacip kzlar, cemzeti de lzaram eder." Bir adam dedi ki: -

Ya Raswallah! $ayet o ki.i~i.ik ve degersiz bir ~ey ise? Bunun i.izerine Peygambe­rimiz: "Misvak agacmdan bir dal bile olsn biiyledir" buyurdu.l> Trafikte, ticari ha­yatta yalan yere yemin edilerek bir hakkmm gasbx ~ok~a rastlanmaktadrr. Dava­h ve davaamn, olaya taru.klik eden ·~ahitin di.iri.istli.ige son derece riayet etmesi gerekir. Nitekirn hukuk sisternini aldatmak yoluyla kul hakklm ihla.J etmek hadislerde ciddl bir giinah olarak vurgulanmaktadrr: "Ben sadece bir be§erim.

12 Muslim, Birr 59. Aynca bk. Tirmizi, Klyamet 2 13 <;akan i.L., Kii~k R., Kandemir Y.: Riyfizri's-Siililtin Peygamberimizden Hayat 0/,iileri, Erkam

Yay., istanbul, 2006, D, 169.

14 <;akan i.L., Kii~k R., I<andemir Y., age., II, 150·151 1s Miislim, iman 218. Aynca bk. Ne.sai, Kudat 30; ibni Mace, Ahkim 8

Hadisler Baglamanda Kul Hakk1 Aljlsmdan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 15

Sizlcr bnnn ynrgllnnmnk iizere geliyorsunuz. Belki sizin biriniz, delilini getimzekte digerinizden dnha becerikli ve dalw iistiin anlahmlz olabilir. Ben de di1zledigime gore o kimsenin Iehinde ltiikiim veririm. Kimin lelzine karde?inin hakkzm alzp hiikiim vemzi?­sem, ana cehennemden bir par~a aymm? olunmz. ''16 Peygamberimiz, kendisine va­

hiy nazil olmayan konularda zahire gore ve ~eriahn ongordiigu kaidelere riayet ederek hiikiim verir. Bu hiikiim, zahiri kaidelere uygun ve adil bir hiikiimdiir. Ki§i veya ~ahitler yalan soylem~, yalan yere yemin etmi§lerse, hiikiim veren

hiikmiinde hata etmi§tir denilemez. HaksiZ yollardan biriyle ba§kasmm hakkm1 gas bed en ahirette cehennemi hak eder. ._

Yukandaki hadiste ge~en yemin, yalan yere edilen yemindir. Yalan ye­min ile veya helai olmayan herhangi bir yolla, bir Miisliimanm hakkm1 almak, zullimdiir. Yalan yere yemin eden kirnse, bu hareketinin helai oldugtlna inana­rak boyle davranrrsa, dinden ~1kar, kafir olur. Bu takdirde ebediyen cehennem­de kahr. Yemini helal gormez, fakat bile bile yalan yere yemin ederse, o takdir­de de bu yalancihgmm ve zulmiiniin cezasm1 cehennemde ~eker. Anaak, ebedi­yen cehermemde kalmaz. Allah Teala'nm, boyle bir kimseye cehermemi vacip, cenneti haram ktlmasmm sebepleri bunlardrr. Bir Miisliimanm alman hakl<Im sadece maddl haklardan biri olarak dii~iinmek dogru olmaz. Hadiste ''Miislii­

marun hakl<I" diye ozellikle belirtilmesi, gayr-1 Miislim'in hakknun helai saytl­

dtgt gibi bir dii§iinceyi akla getirebilir. Oysa gayr-i miislimin hakl<I da ayru §ekilde haramdrr. Miisliimanm hakkmt almanm hiikmii ne ise, gayr-i Miis­lirn'in hakl<Iru almarun hiikmii de aymdrr. Bu hakkm az veya ~ok, kii~ veya biiyiik olmast da haksiZhgm hiikmiinde bir degi§iklik meydana getirmez.l7

Miisliiman, Miisliimanm karde§idir. Ona zuliim ve haksiZhk yapmaz, yardtml kesmez ve onu hakir gormez. Her Miisliimanm kam, mall ve rrz1, ba§ka Miisliimana haramdrr."1s Hadis §arihi ibn Battal (o. 449/1057), mazluma yardtm etmenin her Miisliimanm iizerine farz~1 kifaye oldugtlnu, devlet ba§kanma ise bunun farz-1 ayn oldugunu soyler!.Miisliiman, giiven veren ve kendisine giiven

duyulan kirnsedir. $ahsl menfaati veya nefsaru istek ve arzulan i~in din karde­§ini feda etmesi, onun aleyhine olacak davraru§lar i~ine girmesi caiz _9-egildir. <;iinkii "Miisliiman, elinden ve dilinden diger Miisliimanlarm zarar gormedigi

16 Buharl, Sehadat 27, H•yellO, Ahkam 20; Muslim, Akdiye 4. Aynca bk. Ebu Davtld, Akdiye 7, Edeb 87; Tinnizl, Ahkam, 11,18; Nesai, Kudat 12,33; ibn Mace, Ahkam 5. Nitekim Allah Teala ~oyle buyurmu~tur. "Kim bir Ita/a ~ler Vetja bir giinafr kaZJlmr da sonra onu bir SllfSrtZrtll

iizerine atarsa, $iipfresiz iftira etmi~, apapk bir giinalr yiiklenmi~ olur." Nisa 4/112. 17 <;akan LL., Kii~k R., Kandemir Y., age., IL 159 16 Muslim, Birr 32. Aynca bk. Buhan, Edeb 57; Ebu Davtld, Edeb 47; Tirmizi, Birr 24; ibni

Mace, Dua s

l -

16 • Saffet SANCAKLI

kimsedir"19, "Kendi nefsi ic;in arzu ettigi bir ~eyi, din karde~i ic;in de arzu etme­yen kimse gerc;ek mi.i'min olamaz"20, "Din karde~in, zalirn de mazlum da olsa ona yardun et."21 hadisleri bu noktcllara dikkat c;ekrnektedir- Zulmi.in ve hakslz­hgm her c;e~idi dinirnizde yasak ve haram kllmmt~hr- Zalimin zulmi.ine engel olmak, hem de mazluma yardunc1 olmak yani her iki kesimle ilgilenmek had­iste vurgulartmaktadrr. Trafik kurallarma uyulmas1 da kul haklanyla yakmdan ili~kili bir konu olup, aym ~ekilde kul hakkmm her yerde gec;erli oldugunim bilincinde olan bir ki~i, trafikte meydana gelen bir kazada suc;lu oldugu halde kar~x tara& haks1Z yere suc;lamayacak ve boylece aralanndaki olay hakkaniyete gore c;ozi.imlenecektir.

Kural ihlali sonucu ya~anacak maddi ve manevi zararlann kul hakklyla dogrudan ilgili oldugu bir gerc;ektir. Trafik kurallar1 hic;bir ~ekilde ki.ic;iimsen­memelidir. (i.inki.i bu kurallar c;ok aa tecri.ibelerin sonucunda konm~tur. Do­la}'l~>Iyla her ihlal kul hakkma girer. Konuyla ilgili bir omek verecek olursak; kurallan uygulayan bir ~i, kendi ~eridinde giderken kar~1dan dikkatsiz olarak gelen bir sfui.ici.i gelip ona c;arpar ve neticede can ve mal kayb1 yanmda yara­lartma meydana gelir. Bu kazayt irdeledigimizde burada en bi.iyi.ik kul hakkrrun soz konusu oldugunu s6yleyebiliriz. Eger burada kul hakkl soz konusu degilse hic;bir yerde soz konusu olamaz. ''Klyamet giiniinde lzak salziplerine biitiin haklan­m iideyeceksiniz. Hatta boynuzsuz koyrm (kendisine vuran) boynuzlu koyundan (krsas yoluyla) hakklm alacakt1r. "22 hadisi esasmda ~u ayetin de ac;xlrrm, tefsiri olmakta­drr:"Zerre miktarz hayzr ve iyilik yapan omm miiktifatrm, zerre miktarz $er ve kiitiiliik yapan da omm cezasmz giiriir"23 Mutlak adaJet, Allah TeaJa'nm adaJeti olup, hesap gi.iniinde tecelli edecektir. iman edenler ic;in, ahiret inanc1 biitiin di.inyevi mii­eyyidelerin oni.inde ve i.isti.indedir. Her c;~it zulmi.in ahiretteki cezas1 da ~iddet­lidir. insanlann haklanna tecavi.izi.in her c;e~idi zuliimd.en sa}'lhr. "Kim bir kan$ miktan bir yere lwkszz olarak zuliimle sa/tip olursa, o yeritt yedi katz boynuna gefiri­lir. "24 Mi.isliimanm, Miisliiman karde~ine zulmetmemesi bir temenni degil bir emirdir. Her haks1Zllk bir c;e~it zuli.imdi.ir. "Rasillullah (s.as.) bir gi.in; 'Vallahi iman ebni$ olamaz, Vallahi iman ehni$ olamaz, Vallalzi iman ehni$ olamaz' buyurdular. Bir sahabi, 'Kim iman etmi$ olamaz, et} Allah'm Resl'ilii?' diye sorunca, Rasillullah

1t Buhari, iman 4, 5.

:w Buhari, iman 7. 21 Buhari, Mezalim 4; ikrah 6. Aynca bk. Tirmizi, Fiten 68

:u Muslim, Birr 60. Aynca bk. Tirmizi, Klyamet 2

u Zilzat, 99/ 7-9. 24 Buhari, Me.zalim 13, Bed'iil-halk 2; Miislim, Miisakat 139-142. Aynca bk. Tirmizi, Diyat 21

Hadisler Baglammda Kul Hakk1 A~1smdan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 17

(s.a.s): 'Kom~usumm, kotiiliigiinden emin olmndr8J kimse' diye cevnp verdiler.''25 Do­la)'lStyla hadis, kom~ular arasmdaki kul haklan ihlallerine dikkat ~ekmektedir.

IV-Dinin Trafikle Olan ili§kisi

Din, insanlara gonderilmi~ kurallar biitiiniidiir. Bu diinyada her ~ey in­sanlar i~in yarab.lm~tu. Din, kitap ve peygamber hepsi, insanlar i~in gonderil­mi~tir. Yeryiiziinde insan olmasa dinin, kitabm, peygamberin gonderilme ge­rek~esi ve i~levi de kalmazd1. Dola}'!Slyla her ~ey insan i~in olduguna gore, bu sayd1klartm1Z ama~ degil, ara~trr, ama~ insan ve insanm mutlu ve huzurlu ol­mastdu. <;iinkii evrendeki her ~ey; tabiat alemi, hayvanlar alemi insan i~in yara­hlml§ ve insanm hizmetine/kullammma sw1Ulmu~tur. Dolayts1yla dinin ili~kili olmad1gt bir alan soz konusu degildir. Kirni yerde dogrudan, kirni yerde dolayh olarak bir il~ki soz konusudur. Trafik konusu da i~te bunlardan birisidir. Nor­mal trafikte uyulmast gerekenler, tedbir mahiyette olanlar, kaza esnasmda takl­mlacak tavtr ve davrant~lar, kazadan sonra da yapt!mast gereken hususlar hep ~er~evede d~iiniilmesi gerekli olan hususlardu. Omegm olaylara kar~1 tedbir mahiyetinde ~u hadisi analiz edebiliriz. Medine' de bir ev, geceleyin ev halk1 ile birlikte yanmt~h. Durum Peygamber efendirnize haber verilince: - "Ate~ size dii~mand1r. Uyuyacngmrz zaman 01111 siindiiriiniiz" buyurdular.26 H~diste ge~en

"ate~ dii~mandrr" ifadesinden dii~man sizin canmlZa, mahmza nasli zarar veri­yorsa, ate~ de canmtza ve mahmza zarar verir, dola}'ls1yla bu konuda tedbir ahrunas1 soz konusu ediliyor. Trafik konusunda da CantmlZa ve malmuza zarar gelrnemesi i~in gereken tedbirlerin almmas1 oncelikle soz konusu edilmelidir. Omegm trafikte emniyet kemerinin bir tedbir olarak takllmasi pek ~ok can1 kurtarabilmektedir. Oncelikle ~unu belirtelim ki, islam Dini, insanm ahlakh, hakka ve adalete riayet eden, erder;1li, diiriist, yard1msever, ho~gorillii klsaca iyi bir insan olmaslnl istemektedir. Erdemli insanlardan olu§an bir toplumda kU§kusuz erdemli davra~lar olacakhr. Dola}'!Slyla bu tiir ozelliklere sahip bir insan, trafigin her alanmda yaptct ve olumlu davran1§lar sergileyecektir. Boyle bir ki§i, hem oncesinde, hem kaza esnasmda, hem de kaza sonrasmdaki durum­lara kar§I olgun hareketler sergileyecektir. $u verecegimiz hadisler, bu olgun insanm in§a edilmesini ongormektedir: "jnSa/1/arlll en hayrrfiSI insanfarn faydafl olmzdrr. "17 "Ho~goriilii davran J..'i sana dn ho~gorii ile dnvramlsm."1s "Miisliimnn knr-

:!3 Buhari, Edeb 29.

! 6 Buhari, isti'zan 49; Miislim, ~ribe 101. Aynca bk. ibn Mace, Edeb, 46 17 ibn Hacer el-Askiilani, ei-Mettilibu'I-Aiiye, Beyrut, trs., I, 264. 28 Ahmet b. Hanbel, Miisned, I, 248.

18 • Saffet SANCAKLI

de~ini lror gormesi ki~iye kOtiiliik olnmk yeter. "lJ "Yw1w~nk lwydnn yokSIIII alan, iyilik­ten de yoksrm olur. "Jo "Merlrnmet etmeyene merhnmet edilmez. "JI "Her iyilik sndnkn­dzr. "Jl "Miisliimnnm birbirlerine kiifretmesi Jns,kllk, oldiin11esi ise kiifiirdiir."33 "Sizin hny~rlzmz iyiligi wnulan ve kendisinden kotiiliik gelmeJjeceginden emin olzmamzd~r. Kotiiniiz ise; kendisinden iyilik iimit edilmeyen ve kotiiliigiiniin dokwmznyacngmdnn em in olrmamayammzd11·. "3~ Bir sahabi, Hz. Peygamber'in, yedi ~eyi emrettigi, yedi ~eyi de yasaklad1gmi ifade etmi~tir. Bunlar arasmda ~unlar yer almaktadu: Hastayr ziyaret etmek, cenazeye kahlmak, yeminini bozmayrp yemin iizere devam etmek, zulme ugrayana yardun etmek.JS Buradaki hadislerin her birinin muhtevasmdan trafikle ilgili pek c;ok ilke c;tkarmak mi.imki.indiir. B~ka bir hadiste de Peygamber Efendimiz, "Kul, karde~inin yardmzindn bulzmdugu siirece, Allah dn kttluna ynrdzm eder" buyururlar.36 Bir kazada yaraltlarm yardlffima ko~­mak ac;1smdan bu hadisi degerlendirebiliriz. Gazza.li (6.505/1111) Miisliimanla­rrn birbirlerinin karde~leri olmas1 ilkesinden hareketle karde~ olmanm hakkml malda, nefiste, dilde ve kalpte olarak tasnif etmekte, affetmeyi, kard~i ic;in dua etmeyi, karde~ine kar~1 ihlash davranmay:t, vefakar olmayr, kolayhk gostermeyi ve Ona ZOrJuk «;Ikarmamay:t ve zora d~i.irmemeyi karde~ olma hakkmm gerek­Jeri arasmda sualamaktadu-.37 Dolay:tsiyla trafik alanlan, burada uyulmas1 gere­ken kurallar, si.iriiciiler arasmdaki anla~mazhklarrn c;ozi.imii gibi konular din­den vareste degildir. Kul hakkt kavram1 dii~iinilldiigunde ve gi.indeme ge!di­gmde insanlar arasmdaki pek c;ok ihtilaf c;ok kolay bir ~ekilde c;oziimlenecektir.

Hz. Peygamber, bir hadisinde dogan her gi.in ic;in sadaka verilmesi gere­gmden soz eder. Sahabe, kendilerinin bu kadar mal varllklanrun bulunmadtgmz hahrlatmca 0, sadakanm birc;ok c;e~idinin bulundugunu ~oyle ifade eder: "Amiiyn rehberlik eh11en, sag1r ve dilsize anlayacaklan bir ~ekilde nnlntmnn, ihtiyncz olnnm ilztiyncmr gidermesi ipn onn rehberlik etmen, dennmr m·nynn dertliye ynrduu i~in ko~u~tunnnn, koluitn girip gii~siize ynrd11n ebnen, komt~mnktn gii~liik ~ekenin

29 Muslim, Birr, 32, 23.

30 Muslim, Birr, 23. 31 Buhari, Edeb, 18; Miislim, Fedail, 65. 32 Buhari, Edeb 33; Miislim, Zekat 53. Aynca bk. Ebu Davild, Edeb 60; Tirmizl, Birr 45

J3 Buhari, iman, 36, Edeb, 44, Fiten, 8; Muslim, iman, 116. Nitekim Allah ~oyle buyurmu~tur: "iltilzlnrmn kiifrctmcyin, Cll/Jil/ikle oulnr dn sizin Rnbbiuize kiifrederler." Enam, 6/108 .

.}4 Buhari, Edeb, 29; Miislim, iman, 73. 35 Buhari, Cenaiz 2, Mezalim 5, Nikah 71, ~ribe 28; Muslim, Libas 3. Aynca bk. Tirmizi,

Edeb 45; Nesai, Cenaiz 53

36 Muslim, Zikr 37-38)

v imam-• Gazzali, ihytiu Uliim'i-diu, c;ev. Ali Arslan, c. IV, istanbul 1981, s. 318.

Hadisler Baglammda Kul Hakk1 A~smdan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 19

meramzm ifade edivermen, biitiin bzmlar sadaka r;e$itlerindendir."J8 Buradaki hadiste i~lenen hususlann hemen hepsi yayalarla ifgili olup insanlara yardunct olun­mast isterunektedir. i§te bu anlayt§t ve terbiyeyi alrru~ alan bir minibi.iS ~ofOrii­niin trafik t§tklartnda bekleyen engelli bir vatanda~t, aracmdan inerek yolun kar~tstna ge~irdigi mobese kamaralannda goriintillenmi~ olup, esnaf Odast, minibus ~oforiinii bularak ~eyrek alhnla odilllendirm~ti.r. Buna benzer haber­ler medyada yer almaktadtr. Ancak bu tiir hareketlerden o kadar uzak kahn­mt~ ki, bunlar yapthnca haber olabilmektedir. Halbuki bu ti.ir davran~lar sua­dan hareketler olrnaltdrr. Kar~tdan ka~~tya ge~mek isteyenlere yol vermek, ba~­kasmt kendisine tercih ebnek yani diger insanlara oncelik tanrmak (isar), trafik­te stkt§ml§ birisine yolu ar;tvermek bir Miisliimana en c;ok yakl§an davranl§ bic;irni olrnahdrr.

insanlardaki dinl degerlerin ne denli etkili oldugunu ve bunun toplurn diizenindeki tesirini 1998 ytlba~tntn ramazan ayma denk gelrnesi sebebiyle bir onceki seneye gore olaylarda a~tn bir d~ii~ meydana gelrnesinde gormek miirnkiindiir. istanbul'la ilgili verilen rakamlar mukayeseli olarak ~6yledir.39

istanbul'daki olaylar ytlba~1 (1997) ytlb~l (1998, ram a-zan)

Trafik kazast 545 29 Kazada yaralanma 222 25 Alkollii ara~ kullanma 379 91 Alkol komas1 795 9 Alkollii kavga 642 27 Kavgada yaralanma 483 19

Rakamlardaki dii~ti§ ~~rrhct oranlardadrr. Ramazan aymm insanlar iize­rindeki olurnlu etkisi, kendini gostermektedir. Sadece bu oranlar istanbulla smrrh olrnadtgt, diger illerde de benzer oldugu, hatta bazt illerde daha fazla dii~u~lerin olacagt tahmin edilebilir.

insanlara zarar vermemenin de sadaka oldugu bir hadiste belirtilir . .w Ha­dis, insanlara ve toplurna zarar vermemeyi, hi~bir iyilik yapamayanlar ic;in ba~h ba~ma bir iyilik olarak oniimiize koymaktadrr. insan, iyilik yaparmycrsa, en azmdan kotilliik yapmamaltdtr. Bu da neticede kendisi ic;in bir iyiliktir. Kotilliik yapmamayt bile bir iyilik olarak degerlendiren dinimiz, hayrr ve iyilik idealine

38 Ahmed b. Hanbel, Miisned, V, 168-169,154.

39 Erdin~ Ahath, ··uyu~turuw ve Bagrmillrk Yapan Maddcler KomtSIIIIII islamrn Bakr~r", Diyanet ilmi Dergi, c.37, sayt:3, Ank., 2001, s. 125. Istanbul Emniyet Miidiirliiguniin olaylarla ilgili vermi~ oldugu bilgi i~in bk. Yeni $afak 6 Ocak 1998, sh. 7.

~0 Buhari, Itk 2, Zekat 30, Edeb 33; Muslim, Iman 136, Zekat 55.

20 • Saffet SANCAKLI

ne kadar onem verdigini ortaya koymaktadJr. Biitiin btmlar gosteriyor ki, Miis­

liiman toplumu iyiler ve iyilikler toplumudur. Ondan da once zararsiZlar top­lumudur. Artlk hem iyilik yapma}'lp hem de kotiiliik i;;lemekten geri durma­yanlar di.i§iinsiinler.4t

"Ummetimin iyi-kotii biitiin amelleri bana gosterildi. iyi i;;lerinin i~inde, gelip gec;enlere eziyet veren §eylerin yollardan kaldmlmasmi da buldum. Kotii amelleri arasmda da mesddde temizlenmeden brrakilmt§ balgam1 gordiim."42

Ummetin biitiin amelleri konustmda Hz. Peygamber'in bilgilendirilmesi ontm bir ozelligidir. Peygamber Efendimiz, burada belki birc;ok insanm iyilik ve kotii­liik oldugu hakkmda herhangi bir fikre sahip bulunmadtgt iki konuyu dikkatle­re sunmaktadrr. Gelip ge~enleri rahatslZ eden, yani yaya ve vastta trafigini §U

veya bu §ekilde stkt§hran, engelleyen sebeplerin yollardan uzakla§tmlmasmt, iyilik ve ha}'lr olarak ogutlemektedir. Yollardaki c;er""\op, ta§·toprak, tiikriik­balgam gibi tabi.li afi~, reklam, yaz1, resim, yaya kaldmmma park edilmi~ oto­mobil gibi stm'i rahatstzltk amillerinin tiimiiniin yollardan temizlenrnesi tam bir iyiliktir. Yiiriirken ayagtn ucuyla yol ortasmdan kenara ahlacak bir ta§ bile, bir iyilik olarak degerlendirilrnektedir. Yeter ki iyilik dii§iince ve bilincine sahip oltmsun.4l Yollarm caddelerin temiz tutulmas1, kirletilmernesi de fevkalade onernlidir. Yol kenarlarmm ye§illendirilmesi ve agac;landtnlmast da o derece onemlidir. Biitiin btmlara hadisler dogrudan temas etmektedir. ''Miisliiman bir ki§i bir aga~ diker de ondan insan, hayvan veya ku§ yerse, bu yenen §ey ktya­met giiniine kadar o Miisliiman i~in sadaka olur."44 Aga~ dikmeye ve ye§ile bunca te§vikten sonra, tmutmamahyiZ ki c;evre temizligi ve korumaciligt diin­ya}'l imar etmek degil, insanlar1 hakka, hakikate, yarahlffil§lara §efkate ve hiz­mete c;agtrmak ve ah§hrmaktrr. Yani ba§h ba§ma bir teblig gorevidir. ''Ya§ ke­sen, ba§ keser" diyen atalarrmiZ i§in bir ba§ka yoniinii ne giizel ifade etmi§ler­dir.4S

~iiphe yok ki, trafi.k kurallan insanlarm can!armt ve mallarmt korumak maksadtyla, ferdin ve toplumun maslahah i~in kondugu i~in bu kurallar riayet edilmesi gerekenlerdendir. Buntm ic;in trafik kurallarmt vatanda§lara uygula­mak gerekir.46 Bu gerekliligin kaynagt ise §er'1 naslardtr. Zikredilen ayet ve

• 1 c;akan i.L., Ki.i~i.ik R., Kandemir Y., age., I, 446.

H Mi.islim, Mesadd 57. Aynca bk. ibn Miice, Edeb 7

<J c;akan i.L., Kii~k R., Kandemir Y., age., I, 449-450.

~ Muslim, Miisakit 10

•; c;akan i.L., Kii~i.ik R., Kandemir Y., age., I, 479.

•• Zuhayll, Vehbe, cl-Ftklm'l-isffimfve edillctiilt, Dsma~k 1984, VI, 700-703.

Hadisler Baglammda Kul HaJdu A~1s1ndan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 21

hadis bu naslardandtr. Bu kurallara aykm davranmarun sue; oldugu, bu kural­lara muhalefet etmenin, kazanm meydana geli~inin ve tehlikesinin c;e~idine gore belirlenmi~ cezayt gerektirdigi ve takdirin hakime ait oldugu a~agtda zik­redilecektirY

Trafik kurallarma uymak hem bir vatanda~ olarak hem de bir Miisliiman olarak uymak bir gerekliliktir. ibn Useymin'e trafik i~aretleri hakkmda sorulan bir soruya o, ~oyle cevap vermi~tir: "Trafik i~aretlerine uymamak caiz degildir. <;iinkii Allah Terua ~oyle buyurm~tur: 'Ey iman edenler! Allall'a itaat edin, Rnsiiliine ve i~iuizdeu iilii'l-emre itaat ediu. '~s Bu i~aretleri yetkili ki~iler koym~­tur. Bazt ~aretler insana "dur" der, baZJ. i~aretler de insana "gee;" der. Bu ~aret­ler soz konurnundadrr. Sanki bu i~aretle veliyyii'l-emr sana "gee;" veya "dur" der. Veliyyii'l-emre itaat etmek ise vaciptir. ister bo~ yolda olsun, ister ba~kast­nm ihtiyaa ic;in yolu ac;mak durumunda olsun (trafik ·j~aretlerine uyma konu­sunda) fark yoktur."~9 Trafik ku.rallan hakkmda konulmu~ hiikiimlere uymanm vacip mesabesinde olmast, hem dint hem de akli bir sonuc;tur. Toplumun giive­nini ve maslahahm kar~t.lamak ic;in konan bu kurallara itaat etmek gerekli ol­masaydi bu kurallarm konmast bir sac;mahk ve vakit kaybt olurdu.so

V-Trafikte Kul Hakkt ihlalleri

Miisliiman olmayan bir devlet tarafmdan konm~ olsa dahi islam dininirl temel ilkelerirle te.rs d~meyen trafik kurallan, Miisliimanlar ic;in baglaytctdrr. <;iinkii bu kurallar insanm maslahah ic;in konmu~tur. insanm can ve mabru koruyan bir kuralm Kur'an'da gec;mesi gerekmez. Trafikteki herrkuralsiZhk ya canda ya da maida zarara neden olduguna gore, 'dirl kokenli degildir' gerekc;e­siyle trafikteki kuralsiZhk ic;in iki sonuc;tan birini onaylamak durumunda kah­nz. Ya islam, insanm canmt ve malrrnonemsememektedir, ya da islam insanlan bazt yerlerde b~1bo~ brrakmt~hr. Bu iki varsayun da dogru olamaz. i_slam, irl­saru ve insanm malmt korumayt temel be~ ilkesirlden biri gorm~tiir. Trafik kurallan irlsan ic;in ve irlsanm lehine konmu~ kurallar ise, trafikteki kural ihlal­lerinin dindeki adt kul hakkldrr.s1 Hz. Peygamber'irl ktsa soz ile derin anlamlar ihtiva eden ifadelerinden alan "zarnr yoktur, zarara kar~li1k znrar vermek /e yokhtr"

~1 Atalay, agtez, s. 36. 48 Nisa 4/59.

~9 ibn Useymin, Ebu Abdillah Muhammed b. Silih et-Temi!YU, Fettivii ve tevcihat fi'l-iciize ve'r­ralriiliit, by. trs ., s. 80.

;o Atalay, agtez, s. 35

>• Nu.reddin YtldJz Hoca ile Kul Haklo iizerine http://dergi.altinoluk.com/index.php?sayfa =yilla.r&MakaleNo-d298s006ml eri~im 3.2.2016

22 • Saffl!t SANCAKLI

hadisi, her ti.irlii zaran yasaklarunaktadtr.52 Bu kural hayahn her alanmda ger;er­li olacak bir kurald1r. "Mazltmttm beddunsmdnn snkmmzz c;iinkii omm dunszyln

Allnfl nrnsmdn perde yoktur"53

Sosyal hayatta insanlar arasmdaki ili~kilerde adaletin, dengenin gozetil­meyi~i biiti.in miinasebetleri bozdugu gibi e~ya ile ili~kilerde de dengenin, stan­dardm goz ard1 edilmesi f1kim ve r;okii~ii beraberinde getirir. Buna gore bir ulkenin yollan kullamlan malzemeden teknik donan1mma, in~a bir;imine varm­caya kadar standartlarma uygun in~a edilmeli, kendi tabii-fitri kurah neyi ge­rektiriyorsa o yerine getirilmelidir. Mesela antl~maya aykm olarak malzemeyi eksik kullarunak diinyada o i~in fesad1n1, ahirette de azabm1 gerektirir. Oysa Mutaffifin suresinde insanlarm pe~ine dii~medikleri r;ok basit hak ihlallerinin bile kayda ger;tigi, hesap giiniinde bunlar ir;in biiyiik bir mahkemenin kurula­caSI ve hakstzhklarm hesabmm sorulaca~ ar;1k bir ~ekilde anlatllmaktadtr.

Mezkfu ayeti yol in~aatma uyguladigtnuzda antl~a hiikiimlerine aykm ha­reket etme, hileyi kamufle etme, standard! dii~iirme ihlal ~ bir kul hakk1 olarak sahibi eylemde bulunan adma kayda ger;mektedir ki hesab1 mutlaka sorulacakhr. s.~

Kul hakk1 olarak giiniimiizde yaygm olarak ortaya r;Ikan ~u omeklerden bahsedebiliriz: $oforiin, kendi otomobilinin frenlerinin bozuk oldugunu bildigi hal de .otomobili kullanmasi. Arabasmm sinyal Iambalarmm r;ah~tp r;a~adtgt­m kontrol etmeden· yola r;tkan ve lambalardan birinin bozuk olmas1 sebebiyle kaza yapmas1. Karayollarmda ozellikle alkol, uyu~turucu ve keyif verici madde kullanarak kazalarm meydana gelmesi. Otomobil kullanrrken uyuyarak oniin-

. deki araca r;arpmas1. $ehirleraras1 yollarda yeterince-dinlenmeden saatlerce arar; kullanan siiriiciilerin trafik kazalarma sebep ohnada onde geldigi yap1lan ista­tistiki veriler arasmdadrr. A~m hlZ, hatah sollama, trafik i~aretlerini onernse­memek, arar;larm teknik baklmm1 yapmamak vb." nedenlerle gerr;ekle~tigi goz oniine alumsa, kazalara sebebiyet vermede siiriicii unsurunun r;ok biiyiik bir onemi oldugu goriihnektedir. Hlzm1 yol ve trafik ko~ullarma gore ayarlama­mak, hiZla tali yoldan ana yola r;tkmak, kav~aga hlZh girip, sagdaki araca once­likle ger;i~ hakkl vermemek, hiZla giderken virajda sollamak, hava ve yol ko~ul­larma al~ etmeden yolda seyretmek, tehlikeyi gordiigu halde hlZtru azalt­madan aym hiZda seyretmek, ~m hlZla kontrolsiiz ger;i~ yapmak, viraja hiZh

52 ibn Mace, Ahkim, 17; Malik. el-Muvatta ', Akdiye, 3 1; Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, V,

327.

" Buhari, Zekat 41, 63, Megazi 60, Tevhid 1; Muslim, Iman 29, 31. Aynca bk. Ebu Davlld, Zekat 5; Tirmizi, Zekat 6; Nesai, Zekat 46; hm Mace, Zekat 1

Sl Kose, agm., s. 18-19.

Hndisler Baglammda Kul Hakk1 A'>•smdan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 23

girip kazaya sebep olmak, ktrm1Z11~1kta ge~me dununu. Butiin bu trafik kural­lannm ihlalinde hem kendisinin, yakrnlanmn, hem de ba~kalannm canlan ve mallan i~in tehlike arz etmektedir. Bunun da kul hakkt ve zarar verme a~tsm­dan haram mesabesinde oldugunu soyleyebiliriz.

Siiriici.ilerin, yolcularm, yayalarm, yol kenarlannda yer alan mekan sa­hiplerinin kendileri d~rndakilere kar~x sorumluluklart vardtr. Bu mesuliyetlerin yerine getirilmemesi dini literatiirdeki kar~thgtyla kul hakkrnm ihlali anlamrna gelir. Mesela ktrmtzt t~tgt dikkate almaytp seyre devam etmek kendilerine ye~il 1~1k yanmt~ olanlann hakkrnl ihlaldir:Ticaret erbabmrn kaldtnmlan ~gal etmesi yayalarm hakkrnt ihlaldir. Yayalarrn ara~lara aynlm~ yoldan gitmesi siiriicillle­rin hakkrnm ihlalidir. Hakkt ihlal edilip de bundan zarar gorenler bu diinyada cezaslZ kalsalar bile ktyamet giiniinde hesapla~acaklardrr.ss Kul hakkmt goz oni.inde bulundurarak ve trafik kurallarrna riayet ederek insanlarm huzurlu bir yolculuk yapmasmt saglarnak, sonunluluk bilincine sahip alan her vicdan sahi­bi insanrn gorevidir. Maddi hasarlt kazalarda yakla~tk 1 milyar lira tutarmda hasar olu~uyor. Bu rakamlan tiim diinyaya te~mil ettigimizde ortaya tiiyler urpertici bir tablo ~tktyor. Madem ki, trafik kurallarmt ihlal etmenin bu diinya­daki maliyeti boylesine ag-trdrr, bunun Allah kabndaki maliyetinin de ~ok yiik­sek oldugunu unutmamak gerekir.s6

Yukandaki hususlardan hareketle insanlar arast ili~kilerde giiniimiiz a~­smdan kul hakkt baglammda dikkat edilmesi gereken yeni durumlara da temas etmek gerekir: Mesela yiiksek sesle miizik dinlemek ve yiiksek sesle konu~mak kul hakkt kavrammm i~erigmde mevcut olan maslahah, rahatstzhk vermek suretiyle zedelemektedir. Trafik kurallanm ihlal etmek hem kendi hayahru hem de ba~kalanmn hayahru tehlikeye atmak anlamma gelir ve kul hakkmt i~erir. Bunlar gibi giinliik hayat i~erisinde kimi zaman onemsemeden yaphgtmlZ pek ~ok davram~ esasmda kul hakkmt ihlal kapsamma girmektedir. Ktsacast "mo­dern" zamanm ~artlart i~erisinde_ insanlar arast ~kilerin · kazandtgt ~e~itlilik goz oniine almarak kul hakkt gtbi degerler daha gen~ orneklerle din egitiminde ele almmalt ve hayata ge~irilmelidir.S7

Ki~inin, uyulmast gereken bir kuralt ihlal ederek kar~t tarafa zarar ver­mesi durumunda kul hakkrnm ortaya -;tkhgt bir ger~ektir. Trafikte kar~tm!Zdaki k~inin zarar vermeyi brrakaltm, korkmasma dahi sebep oluyorsak o ki~inin

ss KOse, agm., s. 17. 56 Eyyubi ~tksal, Modern <;agda Kul HaiOO ihlalleri, http://www.gonuldergisi.com/modem­

cagda-kul-hakki-ihlalleri-eyyubi-isiksal.html, eri~im: 3.22016.

" Giirer, agm., s. 229.

24 • Saffet SANCAKLI

hakkma girmi~ oluyomz. Gereksiz yere onu komayla rahatstz ettigimizde de bunun dinen sommlulugu olan bir hak oldugunu unutmamahytz. Boylece tra­fik kurallarma riayet etmeni..n onemi ortaya pkmaktad1r. Mal ve cana zarar gelmesi fiili hukuku olu~tunnaktadrr. Ancak zarar hangi a~amada olursa olsun bunun insan ve kul hakkt ihlali oldugunu bilmek gerekiyor. Dinen bundan sorumlu oldugtrrnuzu idrak etmeliyiz. Farkmda olunmadan yaptlan hatalarda da eger mi.imki.inse helallik ahnmas1 gerekmektedir. Allah httzurunda verilecek hesabm ka~t~t olmadtgma gore bilinmelidi..r ki, her ne kadar kanundan kurtul­sak da Allah bi.iti.in bunlart gori.iyor, melekler fiillerimizi yaztyor ve ahirette bunlarm bizden hesab1 somlacaktrr. Bo~ yolda dahi olsa krrmtzi 1~1kta ge~me­megi kendi..rni..ze bi..r kural olarak ah~hrmahytz. K.lrmJZl 1~1kta gec;meye c;all~rr ve gelen bir arabanm ~iddetli bir fren yapmasma sebep olursak yine kul hakkma gireriz. <;i.inki.i aniden frene yi.iklenince ara~ daha fazla bertzin harcar ve bu da kul hakkmm dogmasma sebebiyet verir.5~ Bir ba~kasmm aracma hasar verdik­ten sonra hi<;bir ~ey olmam~ gibi gaza bastp kac;an pek c;ok ki~inin varhgmdari hepi..rnizin haberi vardtr.

VI- Trafik ve Kul Haklayla ilgili Omek Bir <;ah§ma

Trafik ve kul hakkl konusunda gi.iniirni.izde omek davrant~ sergileyenler de vardrr. Omegin Aydm'm incirliova ilc;esi'nde, siiriici.i kurslannda "Trafik ve Kul Hakkt" konusunda ders verildigi ifade edilmektedir. Haber ~oyledir:~ Bu konuda bastmlan kitap<;Jk, si.iri.ici.i adaylarma ve trafik uygulamalarmda siirii­ci.ilere verilmek i.izere trafik polislerine dagthldt. incirliova'da Kaymakamhgm onci.ili.igunde ii~e Milli Egiti..rn Mi.idiirli.igu, Mi.ifti.ili.ik ve ilc;ede faaliyet gosteren 3 si.iri.ici.i kursu tarafmdan 'Trafik ve Kul Hakk1 konulu bir kitappk bashnldt. Kitapc;1kta yer alan 'Bir insan oldi.irmek ne kadar gi.inah?', 'Bizim kusurumuzun bir veya birden fazla insanm oliirni.ine sebep olmas1 ne kadar giinah', 'Olen ~i veya ki~ilerin ailesi, c;ocuklan ve sevdiklerinin aalan ve haklanm nasu telafi edecegiz', 'Bir hayvan oldi.innek ne kadar giinah?' konu ba~hl<larmdaki bilgiler kurslarda siiriicii adaylarma ders olarak da okutuhnaya ba~landt. Uygulamayla ilgili bilgi veren incirliova Kaymakamt Adem Una!, "Giiniirni.izde bir~ok trafik kazas1 ya~arrrnaktadrr. Biz de bu kazalarm oni.ine ge9Uek i~in il~e protokoli.in­deki arkada~larla 'Trafik ve Kul Hakkl' adh kitap~1gt c;Ikard1k. Trafikte ya~a­nanlarm ~ogu zaman siiriiciller arasmda kill hakkma neden oluyor. Dini..rnize gore de bir~ok gi.inah affedilebiliyor ama kul hakkl asia affedilmiyor. Kul hakk1 insanlar arasmda ozel ~ki oldugu i~in insanlar arasmda helalle~medikten

55 Re~at Ongoren, http://www.zaman.com.tr/ramazan-2015_trafikte-kul-hakkina-girmemeye­dikkat_2117461.html, eri~im: 3.2.2016

Hadisl~r Baglammda Kul Hakka A~asandan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 25

sarua giinah alarak i.izerimizde kalmaktadrr. Bir~ak k~inin trafi.kteki rahahm ve huzurunu bozarak ve onlara maddi manevi zarar vererek bu insanlarla yeniden kar~tla~arak helalle~mek miimkiin olmadtgma gore biz de bu kitap~tkla siiriicii­lere hahrlatma yapmak i~in bu kitap~1~ ~1kard1k. insan ve hayvanlan ~arparak oldiirmek dinimizde zaten giinah saytlmaktad1r. Yapb~IZ ~ah~malar netice­sinde bunun oniin_e ge~mek i~in bu kitap9~ ~Ikardtk."59 Omek alan bu ve buna benzer ~ah~malarm yurt ~apmda yaygmla~hnlmast gerekmektedir. Bu konuda bir bilin~ olu~turmak gerekir.

VII-Hadisler ve Trafik Olgusu

Hadis kaynaklarmt inceledigimizde insan ve toplumun ihtiyac1 olan ha­yahn tiim alanlariyla ilgili hadislerin var oldugunu m~ahede etmekteyiz. Or­negm hadis kitaplarmm Kitabu't-T1b, Kitabu'l-Merda, Kitabu'l-Libas, Kitabu'l­E~ribe, Kitabu'l-Etune, Kitabu'l-Edeb, Kitabu'l-Kadaya gibi iist b~hklarda yer alan pek ~ak konuyla ilgili hadisler mevcuttur. DolaytStyla trafikle ilgili dagru­dan veya dalayh olarak pek ~ak hadis bulmak miimkiindiir. Omegin, Hz. Pey­gamber, a derece nazik bir insand.l ki hayvana binerken dahi hanrmlanna yar­dunct olurdu.60 Hz. Peygamber, hanrmlartyla birlikte bir seyahate ~Iknu~, ha­nunlan deve iizerindeyken, giizel sesiyle ~iirler akuyan ve Hz. Peygamber'in e~lerini ta~1yan develerin hizlarunasma, dolaylSlyla da hanrmlann tedirgin al­masma sebep alan Ence~e isimli koleye ~oyle seslenm~ti: "Ya Ence$e, anu111 kris­talleri k1rma! Dikkatli ta$tf"61 Hz. Peygamber, bu hadiste kadmlarm narin ve kt­nlgan yaptlanna, ~abucak incinebileceklerine i~aretle anlann rahatsiZ olmarnast i~in dikkatli olunmas1 i~in uyanda bulunmu~tur. 0, bu uyansmda kadmlar1 kristale benzeterek anlara kar~1 ne denli nazik oldugunu gostermi~tir. Yine bir seferinde beraberce devenin aya~ kayar, ikisi birlikte dii~erler, yardun i~in ko~an Ebu Talha'ya Hz. Peygamber "Kadma bakm, ommla ilgilenin." diyerek kendinden ~ak hanunm1 d~iinm~tfu.62 Bu da bize bir kaza esnasmda zor du­rumda alan k~ilere yardun etmeyi 6ng6rmektedir.

Toplumsal hayat, insanlarm siirekli olarak haklar ve vazifelerle kar~1 kar­~tya geldigi dinarnik bir ili~kiler agmm hakim oldugu Siireci ifade ede'r. Bu ili~­kilerin en yagun ve samut bi~imde ya~andt~ artak alanlar vardrr. Bunlardan birisi de yoldur. Umumi yallarm menfaatinde biitiin taplum m~terektir. Dola-

5' Haber i9n bk., http://www.haberler.com/surucu-adaylarina-trafikte-kul-hakki-dersi-7307670-haberi/ eri~im: 3.22016

60 Buharl, Megazt, 38. " Buharl, Edeb, 111; Muslim, Fedail, 73. 62 ibn Sa'd, Muhammed b. Sa'd, Tabakfitii'l-kiibrfi, Beyrut, Irs., VIII, 124.

26 • Saffet SANCAKLI

)'lStyla yollann kullarununda herkes, hak sahibi oldugu kadar, belli kurallarla da baghdrrlar. Boyle bir ortamda si.iriiciilerin, yolcularm, yayalann, yol kenarla­rmda yer alan mekan sahiplerinin kendileri dt~mdakilere kar§t sorumluluklan vardtr. Bu mes'uliyetlerin yerine getirilmemesi dmiliteratiirdeki kar§thgtyla kul hakkmm ihlali anlamma gelir. Mesela kumtzt 1~1gt dikkate alma)'lp seyre de­vam etmek kendilerine ye~ill§tk yanm1~ olanlarm hakkm1 ihlaldir. Ticaret erba- · bmm kaldmmlan i~gal etmesi yayalann hakkmm ihlalidir. Yayalann arac;Iara ayrtlm1~ yoldan gitmesi si.iriiciilerin hakkmm il!lalidir.63

Peygamberimiz, yollarm, caddelerin ve sokaklann tiirn insanlarm gee;~ yaphgt ve herkesin kullandtgt yerler oldugunu ~oyle ifade eder: "Yol ve sokakla­ra otunnaktmz sakuumz" buyurdu. Sahabller: -Ya Raslllallah! Bizim yol ve sokak­lara oturmaktan vazgec;memiz miirnkiin degil, c;iinkii liizumlu i~lerimizi orada konu~uyoruz, dediler. Rasillullah sallallalw alet;hi ve sellem: -"Vazge~emiyorsamz ve mutlaka otrmnak zonmda kalzyorsamz, o llalde yolun hakkzm veriniz" buyurdular. Bunun iizerine:- Yolun hakkt nedir ki, ya Raslllallah? diye sordular. Peygambe­rimiz: -"Gozii llaramlardan korumak, gelip ge~ene eziyet vennemek, verilen seltlma mukabelede bulzmmak, iyiligi tavsiye edip kotiiliikten sakmdznna vazifesini yerine ge­tirmek" buyurdular.64 Eziyeti kaldumaya gelince: ibn Hacer, bundan kashn, "yolu gec;enlere daralthgt ic;in, o yolda oturmamakla gec;eruerden eziyeti gider­mek", oldugunu belirtiyor.6s Yollar umuma ait yerlerdir. Bir veya birkac; ~inin oralan ~gal etmesi ve gelip gec;enin hukukuna mani olmas1 kabul edilemez. Bundan dola)'l Peygamberimiz sahabllere, dola)'lStyla Miisliirnanlara yolun hukukunu ac;1klama geregmi duydu. Birinci derecede yollarm kenarlarmm ~gal edilmemesini istiyor. Bunu yapmamiZ miimkiin olmad1gt belirtilince kerhen ~arth olarak miisaade etmek durumunda kahyor. "Gelip gec;ene eziyet etme­mek" soziiyle kastedilen, onlara yol vermemek, yolu daraltmak, gec;enlerin gtybetini yapmak, onlar1 tahkir etmek gibi olumsuz davraru~lard1r. Bunlar da hepimizin bildigi gibi, dinimizin yasakladtgt ~eylerdir. Yollar iizerinde otur­maktan sakmmak gerekir. <;iinkii yollar umfuna ait yerler olup fertler tarafm­dan i~gal edilmesi dogru degildir. Yollarda oturmak zorunda olanlar, yollarm hukukuna riayet etmekle gorevlidir.66 Hadiste yol ve yaya hakkmdan bahse­dilmesi dikkat c;ekicidir.

63 K6se, agm., s. 17.

" Buhari, Mezalim 22, isti'zan 2; Miislim, Libas 114. Aynca bk. Ebu DavCid, Edeb 12 65 ibn Hacer ei-Askalaru, , $ihabiid<fin Ahmed b. Muhammed, Fetllu'I-Bdri bi-$erlli Salrilli'I­

Bulu'iri, Kahire 1301, XI, 11.

66 <;akan i.L., Kii~k R., Kandernir Y., age., II, 90

Hadisler Baglammda Kul Hakk1 A9smdan Trafilc Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 27

$u hadislerin de yayalann haklan ve trafikle ilgili oldugu mi.i~ahede edilmektedir: "insanm her bir eklemi i.;in her Allah'm gi.ini.i bir sadaka vermek gerekir: iki k~inin arasuu bulman, (haklarmda adaletle hi.ikmetmen) bir sada­kadrr. Bir kimseye binegine binerken yardunc1 olman veya yiikiinii hayvanma yiiklemesine yardun etmen bir sadakadrr. Giizel bir soz soylemek sadakadrr. _N'amaza giderken athgm her aduna bir sadaka sevab1 vardrr. Gelip gec;enleri rahatslZ eden bir ~eyi yoldan ahp atman bir sadakadrr."67 "iman yetmi~ yahut altrnt~ kiisur ~ubedir. Bunlarm en i.istiini.i Lailahe iuallah (Allah'tan ba~ka ilah yoktur) soziidiir. En alt derecesi ise yoldan eziyet veren ~eyleri gidermektir."68 Yolda yiiriiyen insanlara veya vas1talar!i zarar veren, onlan stkmhya sokan her ~ey, mesela bir t~, bir odun parc;as1, trafigin aksamasma sebep olacak hatal1 bir davr~, yaya kaldmmma park edilen bir otomobil insanlara stkmh veren ~ey­lerden bir k1smtdrr .. Yaya kaldmmmdan b~ka bir park yeri bulamad1gt halde, insanlara s1kmh vermemek di.i~i.incesiyle otomobilini daha uzak yere goti.iri.ip parkeden kimse, bu iyi niyetinin kar~thgmt Cenab-1 Hak'tan mutlaka alacaktrr69

Hadiste gec;en eziyet ifadesinin irnan kavramt ile ili~kilendirilmesi dikka­te degerdir. Buradaki eziyet kavram1 da umumilik ifade eder ve insanlara ra­hat:slZhk veren her tiirlii hakslZ uygulama ve eylemleri kapsar. Yolun ~asm­dan kullanunma ve teknik donanunlanna varmcaya kadar eziyet veren bi.itiin her ~ey buna dahildir. Orneklendirmek gerekirse yol yaprmt ac;ISmdan: Yol in~aatmda uygun malzeme kullanmamak, yolun planrru standartlara uygun yapmamak, yol iizerine yag ve mtcu gibi kaygan madde dokmek, yol giivenli­gini temin eden c;izgi, kedi gozii, oto korkuluk gtbi ~aret ve arac;lan koymamak, ya~~lt havalarda su birikintisi olu~turacak c;ukurlar ya da egirnleri brrakmak; siiri.iciller ac;tsmdan: Arac;lann periyodik bakun ve kontrollerini ihmal etmek, ikdim ~artlanna gore gerekli alet edevah bulundurmamak, kapasitenin i.izerin­de yiik ve yolcu almak, yolu daraltacak ~ekilde park etmek, nizami park edenin ontinii kapatmak, ~uu engellemek, siiratli ya da c;ok yava~ arac; kullanmak, ya~~h havalarda kontrolsi.iz gidip insanlarm iistiini.i ba~mt kirletmek, yiiksek sesli mi.izik c;almak, egzozu giiriilti.i c;tkaracak ~ekilde dizayn etmek, yola c;op atmak ( ozellikle de otobiis muavinlerinin belli yerleri c;opliik haline getirmele­ri), yayalan dikkate almamak; yolcular ac;ISmdan: $ofori.i m~gul etmek, yiiksek sesle konu~mak, ernniyet kemeri takmamak; yayalar ac;tsmdan: Kaldmmdan gitrnemek, yaya gec;itlerini kullanmadan rastgele yerlerden kar~tdan kar~tya

67 Buhari, Sulh 11, Cihad 72, 128; Muslim, Zekat 56. Aynca bk. Muslim, Miisafirin 84, EbO. Daviid, Tatavvu 12, Edeb 160

68 Muslim, iman, 58; Ebu Davud, Siinnet, 14. 69 <;akan i.L., Ku~k R., Kandemir Y., age., II, 245

28 • Saffet SANCAKLI

gec;mek; halk ac;ISmdan: insanlara sata§mak, yollan kirletrnek, ticaret erbabmm kaldmmlan ~gal etmesi gibi eylemler sayJ..labilir. Bunlarm her birisi eziyettir ve dolaJisiyla hak ihlalidir.70

-

"Sizden biriniz namaz ktlarken uyku hali bastmrsa, kendisinden bu hal gidinceye kadar yatsm. \=i.inkii uykulu vaziyette namaz kJ.lan kimse, belki de bilmeyerek, istigfar edip Allah'tan ba~lanma dileyecegim derken kendine saver, beddua eder."n hadisi, uykulu arac; kullananlar i9n de bir uyan mahiye­tindedir. Uyku, viicuttaki bazx faaliyetlerin durmas1 halidir. Uykulu iken, dii­~iinme, kon~ma, hareket etme gibi faaliyetler durur; ~uur hali kaybolur. Uyku hali, bir atasoziimiiziin c;ok giizel ifade ettigi gibi, kiic;iik oliimdiir. 6Iuden, dirinin yapmast gereken ~eyleri beklemek soz konusu olamaz. Uyuklama ha- _ lirideki insan, ne soylediginin farkmda olmaz. Uykulu vaziyetteki konu~malar da sayJ..l<lama kabul edilir. i~te bu sebeple Peygamber Efendimiz, uykulu halde

namaz k11ma}'l, dua etrneyi uygun bulmarm~, bilakis uyku hali gec;ecek kadar uyuduktan sonra ibadete devam edilmesini 6gutlemi~tir.72 Bu hadisi baz alarak peygamberimizin uykulu halde iken araba siiriilmesinin hic;bir ~ekilde uygun olmayaca~ bir gerc;ektir.

Hz. Peygamber, Arafat'tan donerken ozellikle yava~ gitm~, devamh ola­rak devesinin yu!arm1 c;ekerek onu frenlemi~, insanlara da hep yava§ ve sakin yiiriimelerini emre~ ve ~oyle buyurmu~tur: "Ey jnsanlar! Sakin yitriiyiin (seki­net), agzr ba§lt hareket edin (vakar)! Develeri ko§tumzak, hzzlz gitmek iyilik degildir. "73

Nitekim Kur'an-1 Kerirn'de benzer bir ifade ~oyle gec;mektedir: "Yen;iiziinde kibir ve azametle yiiriime! (:iinkii sen asia yeri yaramazszri ve boyaz da daglara eri§e­mezsin. "74 Hz. Enes' den (r.a) rivayet edilen bir hadis-i ~erifte Hz. Peygamber (s.a.s.) ~oyle buyurdu: "Teenni ile davramnak Allalz'tan, acele etmek §e1Jlandandzr. '7s

KISaca yukandaki hadisler baglammda ~unlan soyleyebiliriz: Hz. Pey- • gamber'in yoldan eziyet veren ~eyin kaldmlmasmt76, yol iistlerine ahlan c;opii kald1rmaJI te~vik ederek sadaka saymastn, yollarm ve dinlenme mekanlarmm

70 Kose, agm., s. 21.

n Buhari, Vudu 53; Muslim, Musafirin 222. Aynca bk. Ebu Davfld, Tatavvu' 18; Tirmizi,

Mevakit 146; Nesai, Taharet 116; ibn Mace, ikame 184

n <;:akan iL., Kii<;uk R., Kandemir Y., age., I, 508.

n Buhari, Haec, 94; Muslim, Haec, 268; Nesai, Menasik, 203,204,215,219.

74 isra' 17/37.

75 Tirmizi, Birr, 66.

" Buhari, Mezalim, 24, Cihad, 128; Ebu Davud, Edeb, 160.

" Ahmed b. Hanbel, Miisned, V, 154.

Hadisler Baglammda Kul Hakkt A~tsmdan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 29

kirletilmesinin Ianete vesile bir davr~ oldugunu ilan etmesi/s yol iistlerinin trafigi engelleyecek me~guliyetlerden armdmlmas1 talebF9, yoldaki pisligi ezi­yet olarak isimlendirmesiso, yoldan eziyet veren bir dikeni kaldtrandan Allah'm raz1 olarak onun giinahlarm1 bagt~ladigmi bildirmesis1, yine sahabeden birisine en faydah amelin yoldan eziyeti kaldmnak oldugunu ifade buyurmastB2, trafi.k kiiltiirii, anlayt~ ve ah~kanhgmt olu~turacak kadar yektln tutmaktadrr.

VIII-Kazalara Sebep Olacak Olan Yolun Ortasmdaki Cami ve Aga~Iarm Kaldmlmast

Daha once yaptlm~ bir cami, geli~en ~artlar neticesinde eger yol ortasm­da kalmt~sa ve trafik akt~m1 engelliyorsa veya caddenin ortasmda keskin virajm i~inde oldu~ i~in gorii~ mesafesini neredeyse stftra d~uriiyorsa, bunun sonu­cu olarak bir~ok trafik kazasmm meydana ge4nesine sebep oluyorsa bu tiir camilerin ba~ka yerde daha giiiel bir eser olarak yeniden yaptlmast ~arhyla ytktlmasmda dinen bir sakmca yoktur. ~iinku her ~eyin, insan i~in oldugunu unutmamak gerekir. Aynca yol kenarmda bulunan aga~lann veya aga~ dallan­nm trafik I~tklarmt, trafik tabela ve levhalarm ~tklarm1 kapabnast sonucu bu dururnun bir~ok trafik kazasmm meydana gelmesine yol a~tyorsa bu tiir aga~­lan budarnak veya tamamen kesmekte bir sak.mca yoktur. Hz. Peygamber, "Al­lalt knhnda insanm saygmltgt, vallalzi Kabe-i muazzamamn saygznlzgmdan dalta yiice­dir. "83 ~eklinde buyurarak insanm degerini ve saygmhgtrn dile gefuir.

Trafige engel te~kil eden ~ylerin ortadan kaldmlmasma cevaz veren ~ hadisler dikkat ~ekicidir. "Miisliirnanlan rahatslZ eden yol iistiindeki bir agact kesen bir ki~iyi cennet nimetleri i~inde yiizer gordiim."S-1 "Adamm biri, yol U.zerinde bir aga~ dalt gordii ve 'Allah' a yemin ederim ki, bunu Miisliirnanlan rahatslZ ebnemesi i~in buradan kaldrracagtm' dedi {kaldrrdt ve) bu yiizden cennete konuldu."ss "Bir adam yolda yiiriirken yol U.zerinde bir diken dalt bul­du ve onu yoldan uzakl~trrd1. Bu sebeple Allah ondan ho~ut oldu ve onu ba8J~ladt.''86 Bu hadisler, yollann· temizligi ve gelen ge~eni rahatslZ etmeyecek

78 Ebu Davud, Taharet, 14; ibn Mace, Taharet, 21. 79 Buhari, Mezalim, 22; isti'zan, 2; Ebu Davud, Cihad, 57; Muvatta, isti'.zan, 38. 110 Ebu Davud, Taharet, 137.

s1 Muslim, Birr, 127-130.

a1 Muslim, Birr, 131.

n ibn Mace, Fiten, 2.

" Muslim, Birr 129.

S> Muslim, Birr 128. 86 Buhari, Ezan 32, Mezalim 28; Muslim, Birr 127, imare 164.

30 • Saffet SANCAKLI

~ekilde olmast toplurna yonelik bir hizmet ve iyiliktir. Bugi.inkii ifadesiyle soy­

lersek, bir "karnu hizrneti" dir. Bu sebeple onun sonucu, Allah Teala'nm ho~­nutlugu ve cennet olrnaktadtr. Miisli.irnanlara zarar veren her ~eyi ortadan kal­dumak ve onlara fayda verecek i~leri yapmak, biiyiik ha}'li ve rnutlu neticelere

gotiiriicii iyiliklerdir. s7

IX-En Biiyiik Kul Hakkl Cana I<Iymakhr

islam dini, insant yiiceltmi~, saygtya laytk gormii~ ve onu her tiirlii saldt­nya kar~t korumu~tur. Bu korunrn~luk ki~inin maddi ve manevi biitiin varh­gmt ic;ine almaktadrr. Bu rneyanda ~i, mal, can, b·eden ve narnus dokunulmaz­hgma sahiptir. IG~i, en b~ta insan oldugu ic;in ve insanhk ozelligi geregi, varh­gmt ve biitiinliigtinii siirdiirebilmesi ic;in korunur. Bu varhk ve biitiinliigtin siirdiiriilebilmesi arnaayla §ahsiyet denilen biitiinii ol~turan ki~isel degerlere

yapllan saldmlar hukuk diizenince yasaklanm~ ve bunlarm korunmasx za­

rurat-i diniyye' den saytlm!§trr.~ Kul hakkl kapsammda ihlal edilmesi yasak olan haklarm ba§mda hayat hakkt gelrnektedir. Bu hakkln gozetilmesi biitiin insanhgm gozetilrnesi ile denk tutulm~tur: "Kim bir cann kzymnmt$, ya dn yeryu­ziinde bozgzmculuk ynpmaml$ olan bir cam olduriirse, sanki biitiin insanlan oldiirmii$ gibidir. Kim de onu yn$ahrsa, biitiin insanlarz ya$afml$ gibi olur."s9 Buna gore haksiZ. yere bir cana ktymak kabul edilemeyecegi gibi, Miisliimanlarm birbirleriyle

ili§kilerinde bu husu~a dikkat etmeleri onemle vurgulanrn!§, boyle bir suc;un kasten veya hata ile i§lenmesi halinde ise ihlaJ edilen hakkm tazminah, ciddi bedellerl~, hem diinya hem de ahiret hayahna yonelik olarak belirlenmi§tir.90 Giiniimiizde her giin ortalarna 10 ki~ini hayatml kaybettigi, ytlda da bir ilc;e ni.ifusu kad¥ insamn oldiigu ifade edilmektedir. Bu oliimlerin meydana gelrne­sinde ihmaller veya ihlaller hangi orandadrr, bunun dii~iiniilrnesi gerekmekte­dir. Dinimizin hararn klld1gt alkollii ic;ki, u~turucu veya keyif verici madde alarak arac; kullanrnak da pek c;ok trafik kazasma neden olmaktadrr. Trafikte sorumsuzca davrantp kendini ve diger insanlarm hayahnt tehlikeye atmak asia

ho~ gorillemez.

0 \

" <;:akan, I.L., Kii,.Uk R, Kandemir Y., age., I, 466. 18 Ahmet E~i, islam Hukukunda Bir Manevi Tazminat Tiirii Olarak HiikCunetii'l-Elem, islam

Hukuku Ara~tmnalan Dergisi, sy. 21, 2013, s. 232

B9 Maide, 5/32. Aynca bkz. el-Bakara 2/84. 90 Bk., Bakara 2/178; Nisa 4/92-93.

Hadisler Baglammda Kul Hakk1 A~1smdan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 31

X-islam Hukuku A~rsmdan Konunun Genel Analizi

Allah hakkl ve kul hakki aynnu islam Hukuku'ndaki en onemli taksim­lerinden biridir. Bu aynm islam Hukuku'nu iki ayn alana boldiigu gibi ftkhm ana boliimlerinin ve .ftklh. eserlerinin sistematik yapuannm ol~umunda da etkili olm~tur. Dolayts1yla bu aynm gene! yap!Sl itibariyle kamu hukuku- ozel hukuk aynmma paralel ve benzer bir aynm olarak goriilebilir. Allah hakk1, karnu menfaati ve diizeni ile ilgili hiiki.imleri; kul hakkl ise daha ~ok fertlerin dogrudan kamu faydaSlyla ilgili olmayan ~ahsi ve medeni ili~kilerini kapsar.9• islam hukukunda insanm cam, bedeni, malt, trz1, ~eref, haysiyet ve itiban her ti.irli.i saldmya kar§I korunmll§tur. Dolayts1yla bu degerlerden herhangi birine zarar verecek her ti.irli.i haksiZ mi.idahale yasaklan"U§hr. HaksiZ miidahalede bulunanlar i~in ise ~e§itli cezai ve mali mi.ieyyideler konulmU§tur.92 Trafik kaza­lari konusu temel olarak ki~inin mal varhgma, hayatma ve vi.icut biitiinliigi.ine

· yonelik oldugundan hem ceza hukukunu, hem de medeni hukuku ilgilendir­mektedir. Ancak birbiriyle bu kadar yakln ilgisi olan konular ~ok gen~ alam kapsamaktadrr. <;agda§ islam hukuk~ulan haksiZ fiil olarak sayJ.lan eylemleri modem hukukla yakmhk arz eden bir tarzda ele alm1~lardrr.93

Medeni sorumluluk islam hukukunda ~oguruukla "tazmin" kavranv.yla ifade edilmi§ ve "insanm ba§kasma verdigi zaran kar§Ilamast" bi~inde ta­nunlanml§hr.,.. islam hukukunun, insanm can ve mal giiveriligi ve bunlanJ.1 ihlali ile ilgili kullanJ.lan kavramlan ve .ftkhi gene! kaideleri inceledigimizde; ~agda~ islam hukuk~ularmm, ''hata", "teaddi", "darar'', "fi'luddarr', "cinaye", "ci.irm", "daman", "damanu'l-udvan", "iltizam", "istihlak;', "el-mes'uliyetu' t­taksiriyye", "taa'ssuf', "el-mes'uliyetu'l-medeniyye", "gasp" ve "itlaf" gibi kavramlan kullandlklarmi tespit ettik9S islam hukuk~ulan kusuru, "hata" ke­limesiyle ifade etmi§ ve hatayt da ''ki~inin dikkatli olmas1 gereken bir konuda ihmal gostermesi" ve "bir fiili, kas1th olmaks!ZlO i§lemesi" §eklinde ~~Iklamt§­lardrr. En genel anlarruyla kusur kavram1, failin bir ba§kasma zarar verecegini

91 Seda Zorbozan, islam Hukulwnda Haklann A/lair Hakkr Ve Kul Hakkr Olarak Aynlmast Ve 811 Aym11111 Muame/ata Yanstmalart (Bas1lmarru~ yiiksek Jisans tezi), FOSSE., Elaz1g, 2011, s.l44.

92 E~i, agm., s. 215 93 ibrahim Atalay, isliim Borflar ve Ceza Hukuku AfiSmdan Traftk Knzalarmdan Dogan Surumlu­

luk (Yiiksek Lisans).Neanettin Erbakan Oniversitesi Temel islam Bilimleri Anabilim Dab islam Hukuku Bilim Dah, 2011, s.l.

94 Atalay, agtez., s.6. 95 Hayrettin Karaman, Mukayese/i islam Hukttku, istanbul 2003, ll, 468 vd.; Atalay, agtez., s.lO.

konuyla igili geni~ bilgi i9n bk, H. Tekin Gokmenoglu, "islam Ceza Hukukunda Trafik Kazalanndaki Kar~1bkh Kusur Orarurun Diyete Tesiri", Diyanet ilmi Dergi, 1994, dlt XXX, sa}'l: 1, s. 93-102 ·

32 • Saffet SANCAKLI

bilerek ve isteyerek bir fiili i~lemesini veya fiili ile ba~kasma zarar vermeyi is­tememesine ragmen elinde alan onleyici tedbirleri ihmal etmesini ifade etmek­tedir.

·islam hukuk~ulart, haksiZ fiil sorumlulugunda mala gelen zararlarda fai­lin zarar verme kastm1 arama~, zararm ortaya ~1km1~ olmasm1 yeterli gor­mii~lerdir. I<Isaca haksiZ fiil sorumluluguntm dayand1gt temel ilke, failin kasn veya fiili i~lemesindeki saikler degil, yapmak veya terk etmek zorunda oldugu bir taklm davr~lan yerine getinneyerek ba~kasma tazmini gerektiren bir zarar venni~ olmas1d1r. Bu nedenle zarar, ister dogrudan kas1t veya dolayh kastt, ister agrr ihmal, isterse tedbirsizlik ve dikkatsizlik sonuctmda meydana gelsin, her durumda islam hukuk~ulan faili tazmin ile yiikiimlii. tutm~lardrr.96

Mecelle' de zarara sebebiyet veren fiillerde kusurur1 arand1gm1 gosteren omek­ler yer almaktadrr. Bu omeklerden bazllan ~u ~ekildedir: Kasten b~kasmm.

hayvanmt iirkiiten ~ahts, hayvanm dii~iip zarar gonnesi halinde zaran tazmin eder.97 Burada zarara sebebiyet veren fiilde, kas1t ~eklindeki kusur vardrr. Birisi su borusu tamiri i¢n ~ukur kazm~, bir ba~kas1 kasten o ~ukura dii~iirerek bir arabanm hasar gormesine sebep olmu~ ise tazminat, kasten arabayt ~ukura d~iiren ~afore aittir. <;ukur kazan (sebebiyet veren) sorumlu degildir. <;iinkii onun fiili tek b~ma bu zaran meydana getirmek i~in yeterli degildir.98 Burada ~oforii.n kash vardrr.

islam hukuktmda cana ve viicut biitii.nliigii.ne kas1th olarak verilen zarar­lar, ceza hukuku sahasmda ele almrr ve belirli su~lara yine belirli alan cezalar {ktsas) uygulan1r. Ancak kas1t olmaksiZm meydana gelen zararlarda oliirn Mlinde, olii.niin miras~anna; yaralanma halinde yarahya verilmek ii.zere diyet, er~, hii.kfunetii'l-adl ve hii.kfunetii'l-elem ~eklinde bir klsm1 nasl~la tayin edil.­m~ bir klSIDl da yarg~ya brrakllmt~ maddi sorumluluklar vardrr. Bu sorumlu­luklar bir yoniiyle ceza ozelligi bulnnan, diger yoniiyle tazmin ozelligmde olan sorumluluklar olarak da gorii.lmektedirler. Ancak kas1t olmad1gt ic;in ceza ozel­liginden ziyade tazmin ozelligmin agtr basngt kanaatindeyiz. HaksiZ fiil sebe­biyle.cismani zarara ugrayan magdura odenen diyet ve er~in, magdurur1 ugra­digt elem ve slkmhyt telafi eden yonii de bulurimaktadir. <;ii.nkii hayata ve vii­cut biitiinliigii.ne kar~ islenen su~lar sebebiyle manevi ii.zii.ntii ve kedere maruz

96 Ercan Eser, islilm Hukukunda Haksrz Fiil ve Haksrz Fiilden Dogan Sorrmrluluk (Bas1lmamt§

Doktora Tezi), Ankara Univ. Sosyal Bilimler Enstitiisii., Ankara 2007, s. 75.

97 Mecelle-i Ahkam-1 Adliye Mecelle, madde: 923,

9S Hayrettin Karaman, Ana Hatlanyla islam Hukukrr, istanbul 2006, s. 647.

Hadisler Baglamtnda Kul Hakk1 A<;1smdan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 33

kalan magdurun ugradtSt manevi zarar, diyet sayesinde mi.imki.in mertebe telafi edilerek giderilmektedir.99

islam hukukunda zarar vermek yasaklanm~ ve verilen her zararm ken­dine mahsus, adil bir tarzda giderilmesi, tazmin ve tamir edilmesi gene! bir ilke olarak kabul edilmi§tir. Peygamberirniz (s.a.v.) "Zarar vcmtck ve zarara zararla kar~zlzk vennek yoktur. "loo buyurarak maddi ve manevi aynmt yapmadan zarann her ~e~idini yasaklamt~I:Ir. "Zarar ve mukabele bizzarar yoktur.", "Zarar izale olunur.", "Bir zarar kendi misli ile izale olunmaz.", "Zarar-1 amm1 def i~in za­rar-I has ihtiyar olunur.", "Zarar-1 e~ed, zarar-1 ehaf ile izale olunur.", "Zarar bi kaderil imkan def ' olunur." &khi kaideleri ise zar~ yasagma verilen zarann telafisine temel t~kil etmektedir.IOJ insanm ~ahsma, ~ahsiyetine, viicuduna, maddi iz btrakmayarak, zarar veren hakslZ fiiller vardrr. Bu ~ekilde zararlt fiile maruz kalan ki~i, bu fiilin bedeni iizerindeki etkisiyle act ~eker, ruhen tshrap duyar. Gi.iniimiiz be~en hukuk sistemlerinde "manevi zarar" kapsammda yer alan bu zarar, islam hukuku kaynaklan.nda "elem" sozciigu ile, bu tiirden za­rarlann ~azminah ise ''hiikfunetii'l-elem" veya "er~ii'l- elem" kavramtyla ifade edilmi~fu.l02

Sonu~

islam medeniyeti, hak ve adalet iizerine kurulu ~efkat ve merhamet me­deniyetidir. Bu medeniyet sadece insanlara degil, hayvartlara da huzur getir­mi~tir. islam dini, bir yerde insanlara haklan bildirmek ic;in, yeryiizi.inde hakla­nn egemen olmast i~in gonderilmi§ bir dindir. Haklar konusu dinin ve Hz. Peygamber'in alaru ic;erisinde yer almaktadrr. Dini ve Hz. Peygamber'i bunun dt~mda dii~i.inmek dini bilmemek ve anlamamak demektir. Pek c;ok problemin, haklarm il1lalinden kaynaklandtSt da bir gerc;ektir. DolaytStyla haklara saygt ve haklarm korurunast dini bir gerekliliktir. insan haklan, c;evre haklan, kadm haklan, hayvan haklan, c;ocuk haklart vb. biiti.in bu haklardan once ''hukUkul­lah" dedigimiz Allah haklan en ba~ta gelmektedir. Olgun bir Miisli.iman olmak ancak bu haklarm tamarnma uymakla miimki.indiir. B~ haklardan olan kul hakk1 kavramt, insan hayatmm her alanmda var olan bir olgudur. G-iiniimiiz hak savunucularuun en biiyiik ac;tSt haklara manevi boyut olmakstzm bakmala­ndrr. Ancak islam dini, biiti.in bu haklara manevi bir boyut getirmekte, oncelik-

99 Orner Nasuhi Bilmen, Hukukt islamiyyc ve Istalalzatt Ftkfzi!Jije Kamusu, Bilmen Bas1m ve Yayi-

nevi, istanbul, t.y., In, 37, VIII, 274; E~i, agm., s. 226.

1oo Malik, Muvatta, Akc!Jye, 26.

101 Bk., Mecelle-i Ah.kam-1 Adliye Mecelle, madde: 19-31.

•~ E~i, agm., s. 226-227.

34 • Saffet SANCAKLI

le emanet, hesap venne ve kul hakkt gibi manevi dinamikleri on plana ~tkar­maktadrr. DolaylSlyla trafik de kul haklarmm yogun olarak ya~andt~ bir alan olarak kar~umza ~tkmaktadrr. A~m hLZ, hatah sollama, trafik i~aretlerini onem­sememek, ara~larm teknik bakLmmt yapmamak vb." nedenlerle ger~ekle~tigi goz online ahmrsa, kazalara sebebiyet vennede si.iriici.i unsurunun ~ok biiyiik bir onemi oldugu goriilmektedir. Htzmt yol ve trafik ko~ullarma gore ayarla­mamak, hLZla tali yoldan ana yola ~kmak, kav~aga luzh girip, sagdaki araca oncelikle ge~i~ hakkl vermemek, hLZla giderken virajda soliamak, hava ve yol ko~ullarma aldm~ etmeden yolda seyretmek, tehlikeyi gordiigu halde hLZLru azaltmadan aym htzda seyretmek, a~m hLZla kontrolsiiz ge~i~ yapmak, viraja luzl.t girip kaiaya sebep olmak, kmmzt 1~1kta ge~me durumu. Biiti.in bu trafik kurallarLrun ihlalinde hem kendisinin, yakmlarLrun, hem de b~kalarmm canlan ve mallan i~in tehlike arz etmektedir. Bunun da kul hakkt ve zarar .verme a~t­smdan haram mesabesinde oldugunu soyleyebiliriz. Yalan yemin ile veya hela.I olmayan herhangi bir yolla, bir Miisliimanm hakkmt ahnak, zuliimdi.ir. Si.iriici.i­lerirt b~kalannm ~eridini ihlal etmesi, seyir halindeyken bir siiriiciiyii stkt~hr­mak ya da online ge~ek ~ok~a rastlarulan kul haklarmdan olmaktadrr. Kaza­dan sonra da pek ~ok kul hakklyla ilgili husus ya~anmaktadrr. Nasslar, kul hakkmm ne kadar biiyiik bir vebal/sorumluluk oldugunu vurgulamaktadrr. Hangi alanla olursa olsun dindar k~ilerin ibadetlerde gosterdikleri hassasiyeti kul hakkt konusunda da bir o kadar hassasiyet gostenneleri gerekmektedir. Trafik cezalarmm giinlin ~artlanna gore yeniden diizenlenmesi ve caydmct olmas1 a~tsmdan agul~tmlmast da trafikteki ya~anan kul haklarmm korurunast a~tsmdan fevkalade onemlidir.

Kaynak~a

Ahatll, Erdin~, "UMturucu ve Bagtmhhk Yapan Maddeler Konusuna islam'm Bak1~1", . Diymret ilmi Dergi, c.37, sayt:3, Ank., 2001.

Aluned b. Hanbel, Miis11ed, <;agn Yay., ist., 1982. Atalay, ibrahim, is/tim Bor(iar ve Ceza Hul.:uku Apsmdn11 Trnfik KnZIIlnnl!dmz Dogan Sorum­

./uluk (Yiiksek Lisans), Necmettin Erbakan Universitesi Temel islam Bilimleri Anabilim Dah islam Hukuku Bilim Oalz, 2011.

Bilmen, Orner Nasuhi, Hukiila islami!JIJe ve Istnlnlratr F1klziyye Knmusu, Bilmen Bas1m ve Yaymevi, istanbul, trs.

Bu.hari, Muhammed b. ismail, Snhih-i Buhtiri, <;agn Yay., 2. bsk., istanbul, 1982. <;agna, Mustafa, A11almtlarzyln is/tim Alrltib, istanbul, 1991. <;akan, i.L., Kii~ R., Kandemir Y., Riytizii's-Stililrin Peygamberimizden Hayat CJI~ii/eri,

Erkam Yay., istanbul, 2006. Ebu Davud, Silleyman b. El-~'as es-Sicistaru, Sii11e11-i Ebl Dtivfid, <;agn Yay., ist., 1981.

Hadisler Baglammda Kul Hakk1 A~1smdan Trafik Olgusunun Analizi /Degerlendirilmesi • 35

E~i, Alunet, islam Hukukunda Bir Manevi Tazrninat Ti.irii Olarak Hill<funetii'l-Elem, is/tim Hukuku Arn~tmnalan Dergisi, say1: 21, 2013.

Eser, Ercan, isltim Hukttkwrda Haksrz Fiil ve Haksrz Fiildeu Dogan Sorumluluk (Bastlmanu~ Doktora Tezi), Ankara Univ. Sosyal Bilimler Enstitiisii, Ankara 2007.

Eyyubi l~Jksal, Modem <:;:agda Kul Hakkl ihlalleri, bttp://www.gonuldergisi.com/modem-cagda-kul-hakki-ihlalleri-eyyubi­isiksal.html, eri~im: 3.2.2016.

Gazzali, illyau Uliimi'd-di11, 9ev. Ali Arslan, c. IV, istanbull981. Gokmenoglu, H . Tekin, "islam Ceza Hukukunda Trafik Kazalanndaki Ka~1llkh Kusur

Orarurun Diyete Tesiri", Diymret ilmi Dergi, 1994, cilt XXX, say1: 1. Gi.irer, Banu, Din Egitirninde Bir Deger Ofarak "Kul Hakkl'' Kavranu, Mannam iiniversi­

tesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, sayr: 44, 2013/1. Hacak, Hasan, is/tim Hukukunuu Klasik Kaynaklarmda Hak Kaurammur AIUrlizi, (Basllmamr~

doktora tezi), Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii, istanbul2000. ibn Hacer el-Askalani, $ihabiiddln Aluned b. Muhammed, Fetlw'l-Btin bi-$erlri Sahilri'l-

Bulrtin, Kahire 1301. ibn Hacer el-Askalaru, el-Mettilibu'l-Aliye, Beyrut, trs. ibn Mace, Siiueu, thk., Muhmammed Fuad Abdiilbaki, Darii'l Fikr, trs. ibn Sa'd, Muhammed b. Sa'd, Tabtiktitii'l-kiibrti, Beyrut, trs. ibn Useymin, Ebu Abdillah Muhammed b. Sa!ih et-Terniml, Fettivii ve tevcilrat fi'l-ictize

ve'r-raluiltit, bs., trs . Karaman. Hayrettin, Ana Hallarryla islam Hukuku, istanbul, 2006. Karaman, Hayrettin, Muknyeseli islam Hukuku, istanbul, 2003. Kose, Saffet, Sosyal Bir Sorun Olarak Trafik (Kur'an-Siinnet Baglammda Bir Yakla-

~rm), islam Hukltktt Ara~hnna/an Dergisi, saYI: 15, 2010. Ma!.ik b. Enes, el-Muvatta, thk. M.F. Abdiilbaki, trs. Mecelle-i .Ahkam-1 Adliye, madde: 19-31. Miislirn, Ebu'l-Huseyn Miislim b. Haccac, el-Ctimiu's-Sahilr, thk. M.F. Abdiilbaki, Liib-

nan, 1956. Muhammed Hamidullah, is/tim Anayasa Hukuku, Ed. Vecdi Akyiiz, istanbul, 1995. Nesai, Aluned b. $uayb, Siiuerr, <:;:agn Yay., ist., 1981. Nureddin Ylldtz Hoca ile Kul Hakk! iizerine

http://dergi.altinoluk.com/index.php?sayfa=yillar&MakaleNo=d298s006ml eri­~im 3.2.2016

Re~at On goren, http://www.zaman.eom.tr/ramazan-20 15 _ trafikte-kul-hakkina-girmemeye-dikkat_2117461.btml, e~im: 3.22016 ..1

Tirmizl, Muhammed b. isa, Sunenii't-Tinnizl, thk. A.M. $akir- M.F. Abdiilbaki - i.A. Avad, Kahire, 1938.

Sever, Alunet Kerem, Kul Hakkr, ~1k Yaymlan, 7. bsk., izmir, 2008. Zuhayll, Vehbe, el-Flkhu'l-islaml ve edilletiih, D1ma~k 1984. Zorbozan, Seda, isliim Hukukunda Haklarm Allah Hakkr Ve Kul Hak/..1 0/arak Ayrrlmasr Ve

Bu Ayrmwr Mumnelata Yausmra/arr (Basilmamr~ yill<sek lisans tezi), FOSSE., Ela­zrg, 2011, s.l44.