4461

5200

01

DEUNYDDIAU YCHWANEGOL

Yn ogystal â’r papur hwn, mae’n bosibl y bydd angen cyfrifiannell a phren mesur.

CYFARWYDDIADAU I YMGEISWYR

Defnyddiwch inc neu feiro du.Ysgrifennwch eich enw, rhif y ganolfan a’ch rhif ymgeisydd yn y blychau ar ben y dudalen hon. Atebwch bob cwestiwn.Ysgrifennwch eich atebion yn y lleoedd gwag priodol yn y llyfryn hwn.

GWYBODAETH I YMGEISWYR

Mae nifer y marciau wedi ei nodi mewn cromfachau ar ddiwedd pob cwestiwn neu ran o gwestiwn.

Cofiwch fod yr asesu’n ystyried ansawdd y cyfathrebu ysgrifenedig a ddefnyddiwch yn eich atebion i gwestiynau 2 ac 8.

SJJ*(W12-4461-52)

Cyfenw

Enwau Eraill

Rhif yrYmgeisydd

0

Rhif yGanolfan

TGAU Newydd

4461/52

GWYDDONIAETH AHAEN UWCHBIOLEG 1

A.M. DYDD IAU, 12 Ionawr 2012

1 awrI’r Arholwr yn unig

Cwestiwn Marc Mwyaf

Marc a Roddwyd

1 8

2 6

3 4

4 6

5 6

6 3

7 8

8 6

9 7

10 6

Cyfanswm 60

(4461-52)

Atebwch bob cwestiwn.

1. (a) Mae’r plât bwyta’n iach yn dangos y mathau a chanran y bwydydd dylen ni eu bwyta ar gyfer deiet iachus.

Y plât bwyta’n iach

2 Arholwr yn unig

Cyfrifwch y canran o’r plât bwyta’n iach ddylai ddod o’r Bwydydd a diodydd uchel mewn braster a/neu siwgr. Dangoswch eich gwaith cyfrifo. [2]

Ateb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . %

Ffrwythau a llysiau(33%)

Bara, reis, tatws, pastaa bwydydd

eraill â startsh(33%)

Llaeth a bwydydd

cynnyrch llaeth(15%)Bwydydd a diodydd uchel

mewn braster a/neu siwgr

Cig, pysgod, wyau, ffa

a ffynonellau eraill o brotein sydd ddim yn gynnyrch llaeth

(12%) Hawlfraint y Goron/FSA

Trosodd.

4461

5200

03

3

(4461-52)

Arholwr yn unig

(b) Mae’r siart isod yn dangos canran y gwahanol fathau o fwydydd sy’n cael eu prynu yn y siopau.

Pa dri math o fwyd sy’n cael eu prynu mewn canran sy’n fwy na’r hyn sydd ar y plât bwyta’n iach? Ticiwch (√) y tri blwch. [1]

Cig, pysgod, wyau

Ffrwythau a llysiau

Bara, reis, tatws, pasta

Llaeth a bwydydd cynnyrch llaeth

Bwydydd a diodydd uchel mewn braster a/neu siwgr

Ffrwythau a llysiau 24%

Cig, pysgod, wyau, ffa a ffynonellau eraill o brotein sydd ddim yn

gynnyrch llaeth13%

Bwydydd a diodydd uchel mewn braster

a/neu siwgr23%

Llaeth a bwydydd cynnyrch llaeth

21%

Bara, reis, tatws, pasta a bwydydd eraill

â startsh 19%

Hawlfraint y Goron/FSA

(4461-52)

Canllaw Swm Dyddiol (Guideline Daily Amount) braster ar gyfer benyw gyffredin yw 70g. Cyfrifwch ormodedd (excess) cynnwys braster y pryd bwyd yma. [1]

Ateb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g

(ch) Pam mae labeli bwyd yn aml yn rhoi gwybodaeth am gynnwys braster am bob 100g o fwyd? [1]

(d) Eglurwch pam mae’n afiach bwyta gormod o fraster. [2]

(dd) Rhowch un defnydd (use) ar gyfer braster yn y corff dynol. [1]

4 Arholwr yn unig

8

(c) Mae’r tabl isod yn dangos cynnwys braster pryd o fwyd.

Bwyd Cynnwys braster (g)

Cebab doner 50.2

Mayonnaise 11.5

Pecyn o greision 11.5

Toesen (doughnut) 13.3

Cyfanswm 86.5

5

(4461-52)

Arholwr yn unig

2. Mae’r hormon inswlin yn helpu i gadw lefelau glwcos y gwaed o fewn ystod (range) normal, cul.

Mae’r graff yn dangos newidiadau yn lefelau glwcos y gwaed yn ystod cyfnod o wyth awr, a’r pwyntiau lle cafodd mwy o inswlin ei ryddhau i mewn i’r gwaed.

Defnyddiwch y wybodaeth uchod, a’ch gwybodaeth eich hun, i egluro sut mae lefelau glwcos y gwaed yn cael eu rheoli yn y corff dynol. [6 ACY]

Trosodd.

4461

5200

05

6

ystodnormal

10 2 3 4 5 6 7 8

mwy o inswlin yncael ei ryddhau

Lefel glwcos

y gwaed (unedau

mympwyol)

Amser (oriau)

(4461-52)

3. Y terfyn (limit) alcohol yn y gwaed sy’n gyfreithlon ar gyfer gyrru yn y DU (UK) yw 80 mg o alcohol am bob 100 ml o waed. Mewn rhai gwledydd, mae’n anghyfreithlon (illegal) gyrru gydag unrhyw alcohol yn y gwaed. Dyma’r terfyn sero.

(a) (i) Pam mae’n beryglus gyrru os yw lefel yr alcohol yn y gwaed yn fwy na’r terfyn cyfreithlon? [1]

(ii) Rhowch un rheswm pam mae rhai pobl yn credu y dylai fod terfyn sero yn y DU. [1]

(b) Mae alcohol yn gyffur caethiwus (addictive). Eglurwch ystyr ‘cyffur caethiwus’. [2]

6 Arholwr yn unig

4

7

(4461-52)

Arholwr yn unig

4. Mae’r wiwer goch a’r wiwer lwyd yn byw mewn coetir (woodland). Mae’r ddwy rywogaeth o wiwer yn cystadlu am adnoddau tebyg. Pan fydd y ddwy rywogaeth yn rhannu’r un cynefin (habitat), mae’r wiwer lwyd fel arfer yn cystadlu’n well na’r wiwer goch.

Roedd poblogaeth fawr o’r wiwer goch yn arfer bod ar Ynys Môn. Yn gynnar yn y 1970au, dechreuodd y wiwer lwyd gyrraedd dros pontydd ffyrdd. Tyfodd nifer y wiwer lwyd ar yr ynys yn gyflym. Erbyn canol y 1980au, roedd y wiwer goch wedi diflannu o sawl rhan o’r ynys. Yn 1998, dechreuodd grwpiau cadwraeth (conservation) reoli nifer y wiwer lwyd a chafodd y wiwer goch ei hail gyflwyno i sawl coetir.

(a) Arwynebedd Ynys Môn yw 710 km2. Dim ond 3% o’r arwynebedd sy’n goetir aeddfed sy’n addas ar gyfer y wiwer goch.

Cyfrifwch arwynebedd y coetir sy’n addas ar gyfer y wiwer goch. Dangoswch eich gwaith cyfrifo.

[2]

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . km2

(b) Nodwch ddau o adnoddau y mae’r ddwy rywogaeth o wiwer yn cystadlu amdano. [2]

1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(c) Ar wahân i gystadleuaeth rhyngddynt am adnoddau, rhowch ddau ffactor arall a allai gyfyngu (limit) ar faint poblogaeth y wiwer goch a’r wiwer lwyd. [2]

1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6Trosodd.

4461

5200

07

Y wiwer goch Y wiwer lwyd

8

(4461-52)

Arholwr yn unig

5. (a) Cafodd tymheredd croen Gareth ei fesur cyn, yn ystod ac ar ôl ymarfer. Mae’r canlyniadau i’w gweld ar y graff.

O’r graff:

(i) Nodwch y cynnydd yn nhymheredd y croen yn ystod ymarfer. [1]

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ºC

(ii) Am faint o amser ar ôl stopio ymarfer mae tymheredd y croen yn parhau i gynyddu? [1]

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . mun

0 2 6 8 10 12 144

20

25

30

35

40

45

50

Tymhereddy croen

(º C)

cynymarfer

yn ystodymarfer

ar ôlymarfer

Amser (mun)

(4461-52)

(b) Mae’r diagram yn dangos toriad drwy groen Gareth.

Trosodd.

4461

5200

09

9 Arholwr yn unig

6

Gan ddefnyddio’r diagram a’ch gwybodaeth eich hun:

(i) Disgrifiwch sut mae gwybodaeth am gynnydd yn nhymheredd y croen yn cyrraedd yr ymennydd. [2]

(ii) Eglurwch sut mae newidiadau yn y pibellau gwaed sy’n agos at arwyneb y croen yn helpu i ryddhau gormodedd o wres o’r corff. [2]

blewyn

chwarrenchwys

pibellau gwaed

nerf synhwyraidd

derbynnydd tymheredd

epidermis

mandwll chwys

10

(4461-52)

Arholwr yn unig

6. Mae’n gyfreithlon bridio’r crwban mewn caethiwed (captivity). Mae’n anghyfreithlon allforio (export) neu fewnforio’r (import) crwban gwyllt. Roedd gwyddonwyr eisiau gwybod a oedd crwbanod mewn siop anifeiliaid anwes wedi cael eu bridio mewn caethiwed neu wedi eu mewnforio. Mae gan y crwban sydd wedi cael ei fridio mewn caethiwed am sawl cenhedlaeth (generations) batrwm gwahanol o gemegion yn eu DNA, o’u cymharu â phatrymau’r crwban o boblogaeth wyllt.

Mae’n bosib dangos y patrymau fel bandiau. Mae enghreifftiau o bedwar crwban i’w gweld isod.

Crwban wedi’i fridio mewn caethiwed Crwban 1

Crwban 3Crwban 2

G A T C

G A T C G A T C

G A T C

(4461-52) Trosodd.

11 Arholwr yn unig

(a) Pa enw sy’n cael ei roi ar y patrymau DNA? [1]

(b) Eglurwch sut gall y wybodaeth yma gael ei defnyddio i ddangos bod crwban yn perthyn i boblogaeth wyllt ac nid i boblogaeth mewn caethiwed. [2]

3

12

(4461-52)

Arholwr yn unig7. Mae’r diagram yn cynrychioli llif yr egni drwy gwe fwyd mewn pwll (pond) yn ystod un

flwyddyn.

(a) (i) Pa broses sy’n achosi i egni o olau’r haul gael ei sefydlogi mewn carbohydradau? [1] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(ii) Cyfrifwch ganran y golau sy’n cyrraedd y pwll, sydd wedi cael ei sefydlogi mewn carbohydradau gan blanhigion pwll. [1]

Ateb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Golau haul

6 400 000 kJ(yn cyrraedd y pwll)

32 000 kJ(yn cael ei sefydlogi (fixed) mewn

carbohydradau gan blanhigion pwll)

20 480 kJ(planhigion pwll sy’n cael eu

bwyta gan lysysyddion)

3 566 kJ(llysysyddion sy’n cael eu bwyta gan gigysyddion)

6 400 kJ(yn cael ei ryddhau gan blanhigion pwll yn ystod resbiradaeth)

(planhigion pwll sydd heb eu bwyta)

468 kJ(llysysyddion heb eu bwyta)2 046 kJ(wedi’i gynnwys mewn defnydd gwastraff)

14 400 kJ(yn cael ei ryddhau yn ystod resbiradaeth)

2 300 kJ(yn cael ei ryddhau yn ystod resbiradaeth)

900 kJ(wedi’i gynnwys mewn defnydd gwastraff)cigysyddion

X

Trosodd.(4461-52)

(b) Dim ond 20 480kJ y flwyddyn sy’n cyrraedd y llysysyddion. Cyfrifwch yr egni sydd dal i fod yn y planhigion pwll, sydd heb eu bwyta, fel sydd i’w weld ar X yn y diagram.

[1]

Ateb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(c) Awgrymwch un rheswm am y gwahaniaeth yn yr egni sy’n cael ei ryddhau yn ystod resbiradaeth gan blanhigion pwll a llysysyddion. [1]

(ch) Eglurwch sut mae defnydd gwastraff anifeiliaid, sy’n cynnwys nitrogen, yn cael ei ailgylchu a’i ddefnyddio eto yn y gwe fwyd. [4]

13 Arholwr yn unig

8

(4461-52)

14 Arholwr yn unig

8. Yn 1859, fe wnaeth Ewropeaid ryddhau 24 cwningen yn Awstralia ond doedd braidd dim ysglyfaethwyr naturiol y gwningen yno.

Erbyn y 1950au roedd poblogaeth y gwningen wedi codi i dros 60 miliwn, ac roedden nhw’n bla (pest) difrifol i gnydau (crops).

Yn 1954 cafodd y firws myxoma, a oedd yn achosi clefyd yn y gwningen, ei gyflwyno’n fwriadol i Awstralia i reoli poblogaeth y gwningen.

Erbyn 1960, roedd poblogaeth y gwningen wedi lleihau 90%. Erbyn 2010 roedd y boblogaeth wedi cynyddu eto i dros 30 miliwn. Defnyddiwch y syniad o ddetholiad naturiol i egluro’r newidiadau ym mhoblogaeth

y gwningen yn Awstralia, dros y 150 o flynyddoedd diwethaf. [6 ACY]

6

TUDALEN WAG

(4461-52) Trosodd.

15

16

(4461-52)

Arholwr yn unig

9. (a) (i) Yn y lle gwag isod, brasluniwch graffiau bar i gynrychioli amrywiad parhaus ac amrywiad amharhaus. [2]

(ii) Pa fath o amrywiad sy’n cael ei reoli gan fwy nag un genyn? [1]

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(b) Mae gan y falwoden, Cepaea nemoralis, naill ai cragen blaen neu gragen fandog (banded).

Mae biolegydd wedi cyplu (mated) dwy falwoden sydd â chragen blaen. Cafodd 48 o epil eu cynhyrchu. Mae gan 36 ohonyn nhw gragen blaen a 12 ohonyn nhw gragen fandog.

Parhaus

Nodwedd

Amharhaus

Nodwedd

Nifer â’r nodwedd

Nifer â’r nodwedd

plaen bandog

(4461-52)

(i) Gan ddefnyddio’r llythrennau B a b i gynrychioli’r alelau ar gyfer cragen blaen a chragen fandog, dangoswch y croesiad hwn mewn sgwâr Punnett. [2]

(ii) Eglurwch y canlyniadau yma yn nhermau’r math o amrywiad a threchedd genetig (genetic dominance). [2]

17 Arholwr yn unig

7Trosodd.

18

(4461-52)

Arholwr yn unig

10. Mae bionwy yn gymysgedd o garbon deuocsid a methan. Mae’n cael ei gynhyrchu yn y pridd mewn safle tirlenwi (landfill) lle mae gwastraff yn cael ei ddympio. Mae weithiau’n cael ei gasglu a’i werthu fel tanwydd.

Cafodd yr un math a’r un màs o wastraff ei ddympio’n rheolaidd mewn safle tirlenwi am sawl blwyddyn. Fe wnaeth cyfaint y bionwy oedd yn cael ei gynhyrchu leihau ar ôl i’r metel trwm, plwm, gael ei ddympio yno’n anghyfreithlon.

(a) Eglurwch sut mae carbon deuocsid yn cael ei gynhyrchu yn y safle tirlenwi. [2]

(b) Er mwyn profi mai plwm oedd yn achosi’r lleihad yn y carbon deuocsid oedd yn cael ei gynhyrchu, cafodd ymchwiliad ei wneud gan ddefnyddio’r offer canlynol.

NODWCH: Mae dŵr calch yn newid o fod yn glir i fod yn llaethog (milky) pan fydd carbon deuocsid yn bresennol.

A B C

dŵr10g obridd 10g o

bridd

10g obridd

sodiwmnitrad

dŵrcalch

plwmnitrad

Cafodd yr offer ei adael am 24 awr a dyma’r canlyniadau:

Tiwb

A B C

Dŵr calch llaethog clir llaethog

(4461-52)

(i) Eglurwch y canlyniadau yn B. [2]

(ii) Eglurwch bwrpas y sodiwm nitrad yn C. [1]

(iii) Disgrifiwch sut byddech chi’n gosod pedwerydd tiwb D, i ddangos mai micro-organebau sy’n gyfrifol am newid lliw’r dŵr calch. [1]

19 Arholwr yn unig

6