halaf kerküştü

GÜNEY DOĞU ANADOLU ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU

30 Nisan-1 Mayıs 2009

~STUDIES IN SOUTHEASTERN

ANATOLIA GRADUATE SYMPOSIUM30 April-1 May 2009

Yay›na Haz›rlayan / Edited byD. Burcu Erciyas

Yerleşim Arkeolojisi Serisi / Settlement Archaeology SeriesSempozyum Bildirileri 3 / Symposium Proceedings 3

( A Y R I B A S I M / O F F P R I N T )

Yerleşim Arkeolojisi Serisi / Settlement Archaeology Series30 Nisan-1 Mayıs 2009, Ankara / 30 April-1 May 2009, Ankara

Sempozyum Bildirileri 3 / Symposium Proceedings 3

Güney Doğu Anadolu Araştırmaları SempozyumuStudies in Southeastern Anatolia Graduate Symposium

Editör / EditorDeniz Burcu Erciyas

Sponsorlar / SponsorsOrta Doğu Teknik Üniversitesi

Mimarlık Fakültesi, Yerleşim Arkeolojisi Anabilim DalıTÜBİTAK Yurtiçi Bilimsel Etkinlikleri Destekleme Programı

Düzenleme ve Bilim Kurulu Üyeleri / Organizing and Scientific CommitteeProf. Dr. Numan TunaProf. Dr. Gülriz Kozbe

Doç. Dr. D. Burcu ErciyasAraş. Gör. Deniz ErdemAraş. Gör. Mina Şentek

Doç. Dr. D. Burcu Erciyas Assoc. Prof. D. Burcu Erciyas Yerleşim Arkeolojisi Anabilim Dalı Graduate Program in Settlement Orta Doğu Teknik Üniversitesi Archaeology İnönü Bulvarı 06531 Ankara Middle East Technical University [email protected] İnönü Bulvarı 06531 Ankara Tel: (312) 210 62 13 [email protected] Tel: (312) 210 62 13

© 2010 Ege Yay›nlar›

ISBN 978-605-5607-25-8

Bask›MAS Matbaacılık A.Ş.

Hamidiye Mh. Soğuksu Cd. No: 3 Kağıthane - İstanbul/TurkeyTel: +90 212 294 10 00 [email protected] Sertifika No: 12055

Production and Distribution / Yapım ve Dağ›t›mZero Prod. Ltd.

Abdullah Sokak No: 17 Taksim 34433 İstanbul-TurkeyTel: +90 (212) 244 75 21 Fax: +90 (212) 244 32 09

e-mail: [email protected]

‹çindekiler

Gülriz KOZBEBıçak Sırtındaki İki Gerçek: Çağdaşlaşma ve Koruma .................................................................................................................... 1Dilemma on a Knife-edge: Modernization and Preservation ............................................................................................................. 5

Ali Umut TÜRKCANBarınaktan Tapınağa: Yukarı Mezopotamya Neolitik Dönem Tapınak Yapıları ve Gelişimi ............................................................................... 9From Shelter to Temple: The Neolithic Temple Buildings and their Development in Upper Mesopotamia .......................................................... 21

Mine ŞENTEKAkeramik Neolitik Güneydoğu Anadolu’da Kült Yapıları: Nevalı Çori Örnek Yerleşimi ................................................................................................................................................................................. 37Cult Buildings in Aceramic Neolithic Southeast Anatolia:A Case Study of Nevali Çori ....................................................................................................................................................................................... 45

Deniz ERDEMSeramiksiz Neolitik Dönem’de Sosyal Farklılaşma .......................................................................................................................... 53Social Differentiation in Pre-Pottery Neolithic Period ........................................................................................................................... 63

Vildan GÜRDİLMezraa Teleilat Yerleşmesinin Proto Halaf Dönemi’ndeki Yeri ........................................................................................ 73Mezraa Teleilat in Proto Halaf Period .............................................................................................................................................................. 79

Savaş SARIALTUNKuzey Mezopotamya’da Bir Halaf Yerleşmesi: Kerküşti Höyük .......................................................................................... 87A Halaf settlement in the Northern Mesopotamia: Kerküşti Höyük ......................................................................................... 93

Berengere PERELLOÜçüncü Binde Doğu Anadolu’da Konut Mimarisi Tiplerinin Dağılımı ................................................................. 107The Distribution of Domestic Architectural Types in Third Millennium Eastern Anatolia .............................. 111

Rémi BERTHONYukarı Dicle Vadisi’nde Orta Tunç Çağı’nda Hayvan Kullanımı: Hirbemerdon Tepe ve Kenan Tepe’nin Karşılaştırması ......................................................................................................... 123Animal Exploitation in the Upper Tigris River Valley during the Middle Bronze Age: A First Comparison of Hirbemerdon Tepe and Kenan Tepe ......................................................................................................... 127

Elif BAŞTÜRKAssur Devletinin Yukarı Dicle Vadisi Yayılımı ve Politik Uygulamaları .................................................................... 139Expansion and the Imperial Practices of the Assyrian State in the Upper Tigris Valley ....................................... 149

Anthony COMFORTGüney Doğu Anadolu’daki Roma Köprüleri ..................................................................................................................................... 157Roman Bridges of South-Eastern Anatolia ................................................................................................................................................. 159

Kuzey Mezopotamya’da Bir Halaf Yerleşmesi: Kerküşti Höyük

Savaş SARIALTUN*

ÖzetHalaf Kültürü yayılım alanının “merkezinde” yer alan Kerküşti Höyük yerleşmesin-de, Halaf dönemi’nin erken evresinin sonlarından orta evresinin sonlarına kadar, kesintisiz olarak iskan edilmiştir. Halaf yerleşmesi esas olarak iki tabakadan (Va ve Vb) oluşur. “Tolos” adı verilen Yuvarlak Planlı Yapılar yerleşmede baskın yapı tipi olmasına karşın, özellikle orta Halaf’ın ortalarında Dikdörtgen Planlı Yapılar da gö-rülmektedir. Çanak çömlek yedi mal grubuna ayrılır. Standart Boyalı ve Standart Yalın Mallar, en özenli yapım tekniğine sahip mal grubudur. Çanak çömleğin biçim ve bezeme çeşitlenmesi dikkate değer zenginlikte ve Halaf Dönemi’nin hemen he-men tüm özelliklerini sergilemektedir.

Giriş

Üretim doğanın birey tarafından belirli bir toplum aracılığıyla mülkleştirilmesidir. Böylece üretim etkinliği toplumların ihtiyaçlarına karşılık gelen nesneleri yaratır (Marx 1979:47).1 Üretim ilişkilerinin evrensel veya mutlak ihtiyaç kavramından kaynaklandığın-dan söz edilemez. İhtiyaç ilk olarak biyolojik gereksinimlerin varlığında anlam kazan-makla birlikte; bunun ötesinde bir anlam taşımaktadır. Tarihsel ve toplumsal bağlamda ihtiyaç kavramı üretim ile tüketim arasındaki ilişkilerle belirlenir.2 Tüketime yönelik üre-timin gösteriş ve estetik yönü de vardır. Halaf Kültürü’nün en belirgin öğesi olan bezeme-li çanak çömleği de bu estetik yönün dönüm noktalarından biridir.

Son Neolitik / İlk Kalkolitik dönem birçok alt kültürü kapsamaktadır. Kronolojik olarak farklı isimler alan bu kültürlerden en çarpıcı olanı, yüksek ısıda fırınlanmış zengin boya

* Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi. E-posta: [email protected]. 1 Ercan 1998, 47.

2 Ercan 1998, 48-49.

Güney Doğu Anadolu Araştırmaları Sempozyumu, YAS 3 (2009) 87-106

Savaş Sarıaltun88

bezekli, özgün çanak çömleği ve “Tolos” olarak adlandırılan yuvarlak yapıları ile tanınan Halaf Kültürü’dür.

Halaf Kültürü, batıda Çukurova Bölgesi’nden, doğuda Zagros Dağları’na, kuzeyde Elazığ, Muş Ovası ve Van Gölü’nün batısı, güneyde Orta Mezopotamya’ya kadar oldukça geniş bir alana yayılmıştır.3 Halaf Kültürü’nün toplumsal yapısıyla ilgili ortak bir görüş yoktur. Genellikle Şeflik Düzeni,4 Gelişkin Tarımcı Köy Toplumu5 veya Kabile Toplumu6 olarak tanım-lanmaktadır. Bu toplumsal yapının ekonomisi tarıma ve hayvancılığa dayalıdır.7 Geniş bir coğrafyaya yayılmış Halaf dönemi yerleşmeleri arasında güçlü bir sosyo-ekonomik ilişkinin varlığı birçok araştırmacı tarafından ortaya konmuştur,8 ancak Son Neolitik / İlk Kalkolitik dönemlerinin bu baskın kültürünün kökeni ve neden ortadan kalktığı hala tartışmalıdır.

Mezopotamya bölgesi’nin kültürel ve toplumsal yapıdaki gelişiminde önemli bir yere sahip Halaf Dönemi’nin referans yerleşmeleri olarak kabul edilen Tell Halaf, Tell Arpachiyah ve Yarim Tepe II-III yerleşmelerinden Gelişkin Halaf Kültürü ile ilgili veriler elde edil-miştir. Bu kültürün oluşum sürecine dair önemli veriler ise Suriye’deki Tell Sabi Abyad yerleşmesindedir. Günümüze dek yapılan araştırmalar Halaf buluntularının, Elazığ-Muş-Van illerinin oluşturduğu hattın kuzeyine geçmediği, daha çok Mardin-Şanlıurfa-Kuzey Suriye’nin çekirdek bölge olduğunu ortaya koymuştur.9 Kerküşti Höyüğü de bu çekirdek bölgededir.

Kerküşti Höyük

Kerküşti Höyük (Fig.1) Mardin İli, Derik İlçesi sınırları içinde, Alanlı Köyü’nün hemen 3 km kuzeybatısında yer alır (Fig.2). Geniş düzlüklerin yer aldığı bölgenin, önemli yük-seltileri Mardin-Midyat Eşiği ile kalkan şeklinde uzanan Karacadağ bazalt akıntıları ve konileridir.10 Kuzey Mezopotamya Ovası olarak da adlandırılan bölgede yer alan höyük, Mardin-Midyat eşiğinin hemen güneydoğusunda Harran Ovası’na açılan genişçe bir düzlükte, bir bazalt akıntısının kenarındadır. Höyüğün doğusunda Kocadere akmakta; güney, kuzey ve batısında geniş alüvyonal tarlalar uzanmaktadır. Höyüğün kuzeyindeki kalkerli dağlar genellikle çıplak olmakla birlikte 600-1000 m. arasındaki kesimlerde meşe topluluklarına rastlanır.11

1981 yılında Şanlıurfa/Viranşehir – Habur sınır kapısı arasındaki yol çalışmaları sıra-sında saptanan Kerküşti Höyük’te Mardin Müzesi tarafından yürütülen kazı çalışmaları sırasında Roma dönemine ait çeşitli yapı kalıntıları, mozaik ve bazalt kaya mezarlarına

3 Merpert ve Munchaev1993, 129; Watson 1977, 382; Harmankaya 1998:9.

4 Watson ve LeBlanc 1973; Redman 1978: 205-206.

5 Redman 1978:202.

6 Hijjara 1980, 237-254.

7 Watson 1983, 238-239.

8 Davidson 1977, Mellaart 1975, Perkins 1949

9 Harmankaya 1998, 9.

10 Atalay 2006.

11 www.mardin.gov.tr.

Kuzey Mezopotamya’da Bir Halaf Yerleşmesi: Kerküşti Höyük 89

rastlanmıştı.12 Yukarıda söz edilen yolun genişletme çalışmalarının başlaması üzerine 2005-2006 yılında tahrip olacağı öngörülen alanda Doç.Dr. Aslı Erim-Özdoğan bilimsel başkanlığında kurtarma kazıları yapılmıştır.

1981 ve 2005-2006 kazı çalışmaları ve tez çalışmalarına göre; Kerküşti Höyük tabakalan-ması şu şekildedir:

I. Ortaçağ ve sonrası II. Roma Dönemi (Yerel) III. Orta Tunç Çağ IV. Son Kalkolitik Çağ V. Halaf Dönemi VI. Kerküşti Höyük Halaf Dönemi

Kerküşti Höyük Halaf yerleşmesi esas olarak iki tabakadan (Va ve Vb) oluşur. Vb tabakası 3 evreye ayrılır (Fig.3, 4). Va tabakası ile Vb tabakasının evrele ri ayrıca yapım/tamir aşa-malarına göre de ayrılmaktadır.

Mimari

Kerküşti Halaf dönemi yerleşmesinin en erken evresi Va tabakasıdır. Bu tabakaya ait ve-riler yaklaşık 200 m2’lik bir alanda saptanmıştır ve mimari olarak farklı boyutlarda beş yuvarlak planlı yapı ve iki pişirme alanı yer alır. Bu tabakada dikdörtgen planlı yapılar yoktur. Yuvarlak planlı yapıların birbirine çok yakın konumlandığı bir yerleşme düzeni görülür (Fig.5). Yuvarlak planlı yapılardan G ve İ boyutları ve iç dolgularının niteliğine göre konut olarak tanımlanmıştır. Her iki yapının da güney kısmı tahrip olmuştur. Va tabakasının alt yapım aşamasına ait, oldukça tahrip olmuş daha küçük boyutlu K ile kıs-men koruna gelmiş F yapıları olasılıkla depo işlevi taşımaktadır. Çapları 170 cm ile 452 cm arasında değişen yapılar taş temellidir ve temel seviyeleri dış yaşam düzlemi ile aynı-dır. Temellerin genişliği 25-45 cm’dir. Pişirme alanlarından biri G Yapısı’nda, diğeri açık alandadır. İlk Halaf döneminin geç evrelerine tarihlenen Kerküşti Höyük’ün Va tabaka-sındaki mimari yapılar basit taş örgülüdür. Yapıların üst örgüsüne ait iz saptanamamıştır. Bu tip yapıları Arpachiyah TT 10, 9 tabakalarında görmekteyiz.13

Kerküşti Höyük Vb tabakası, özellikle mimari yapı tiplerindeki değişime göre, alt evre-lere (eskiden yeniye doğru Vb1, Vb2 ve Vb3) ayrılır. Vb tabakasının ilk evresi olan Vb1 evresinde, dikdörtgen planlı yapılar ortaya çıkar. Bu yapılarla birlikte Va tabakasındakine benzer yuvarlak yapılar da kullanılmaktadır. Bu tabakada iki yuvarlak planlı yapı, bir-biriyle ilişkili üç mekânlı dikdörtgen planlı başka bir yapı ile iyi koruna gelmiş bir fırın saptanmıştır. 56Y 33 fırın açık alandadır. Dikdörtgen planlı mekânlar farklı boyutlarda-dır. Bu mekânlardan P Mekânı iki kere yenilenmiş sıvalı tabanı ile diğerlerinden ayrılır (Fig.6). P Mekânı ile aynı duvarı kullanan S Mekânı ve alt yapım aşamasındaki T Mekânı, bu mekândan daha küçüktür ve sıvalı tabanı yoktur. Va tabakasındaki G ve İ Yapıları gibi,

12 Ekmen 1983, 313-314.

13 Mallowan ve Rose 1935, 25- 27

Savaş Sarıaltun90

bu evredeki yuvarlak planlı B ve H Yapıları’nın da güney kısmı tahrip olmuştur. Taş te-melli yuvarlak yapıların çapları 164 cm ile 345 cm arasında değişir.

Vb2 evresinde dikdörtgen ile yuvarlak planlı yapıların birlikte kullanımı süregelir. Bu evre geniş odalı dikdörtgen planlı L Yapısı ile diğer evrelerden belirgin bir şekilde ayrılır. Yapılar dikdörtgen ve yuvarlak planlıdır. Bu evrede dört yuvarlak planlı, bir dikdörtgen planlı yapı ile bir fırın saptanmıştır. Bu evrede geniş odalı dikdörtgen L Yapısı’nın hemen batısında, 1.40 m çapında iki yuvarlak yapı (A ve D) yer almaktadır (Fig.7). Bu yuvarlak yapıların, gerek iç dolgusundaki organik parçalar, hayvan kemiği parçaları ile küllü top-rak sebebiyle gerekse de L Yapısı’na kısmen dayanmış olmalarından dolayı depo olarak kullanıldığı öngörülmektedir. Yapılar taş temellidir ve çapları 138 cm ile 290 cm arasında değişir. Açılan alanda dikdörtgen yapı ile yuvarlak yapıların birbirine daha yaklaştığı ve bir önceki evreye göre belirli bir yerde toplanma eğilimi gösterdiği gözlenmiştir.

Vb3 evresi ile birlikte mimari yapı tipi değişmekte, yuvarlak yapılar tekrar baskın yapı tipi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tabakada altı yuvarlak planlı yapı ve iki fırın saptanmış-tır. Taş temelli yapıların çapları 170 cm ile 446 cm arasında değişir. M ve Y Yapıları, diğer yuvarlak yapılardan farklı olarak yüksek duvarlıdır ve taş temel sıralarının yarısı toprak altındadır. M ve O Yapıları’nın ortasındaki sert sıvalı toprak taban, diğer yapılarda yoktur (Fig.8). Bu evredeki yapılar konut (M, Y) ve işlik (N, O) olarak kullanılmıştır. Yuvarlak R ve Z Yapıları tahrip olduğundan işlevleri netleştirilememiştir. Yüksek duvarlı M Yapısı’nın içindeki dal izli yanık kerpiç parçaları üst örgünün toprak sıvalı hafif malzemeden oluş-tuğunu göstermektedir (Fig.9). Taş temel üzerine hafif malzeme kullanılmış üst örgü tekniği Arpachiyah TT10-7 tabakalarında görülmektedir.14 Ayrıca; 16-17. yy.’da yaşayan göçerler ile ilgili belgelerden, göçerlerin yazın yaylaya çıkarken hafif malzemeden yapıl-mış olan kışlaklarını ateşe verdikleri öğrenilmektedir.15 Vb3 evresinde de, yapıların duru-muna bakarak, benzeri bir eylemin gerçekleştiği ileri sürülebilir.

Çanak Çömlek

Kerküşti Höyük Halaf dönemi yerleşmesinde bulunan çanak çömlek yedi mal grubuna ayrılır. Standart Boyalı ve Standart Yalın Mallar, yapım tekniği, hamur özellikleri ve yü-zey işlemleri açısından en özenli mallardır ve bütün biçim gruplarında kullanılmıştır. Bu mallar Halaf dönemi’ne ait tabakaların hepsinde baskındır. Standart Boyalı Mallar en fazla bezek çeşitlemesine sahip mal grubudur.

Va tabakasının karakteristik mal grubu olan Turuncu Boyalı ve Turuncu Yalın Mallar ağırlıklı olarak el yapımı çömlek biçimlerinde ve konik gövdeli kâselerde kullanılan mal gruplarıdır (Fig.10). Vb1 tabakasındaki beş çanak parçası dışında, Va tabakasından sonra ortadan kalkmıştır. Bu mal grubu özellikle Tell Sabi Abyad Erken Halaf taba-kasındaki “Turuncu Kaliteli Mallar” ile yakın benzerlik gösterir.16 Turuncu Boyalı Mal

14 Mallowan ve Rose 1935, 25.

15 Orhonlu 1963:87; Çukurova çevresi, Hama ve Humus sancaklarındaki yerlere yerleştirilen göçebeler tarafından saz evler yapılmış. Kışın oturup yazın yaylaya giderken bütün evleri ateşe verdikleri görülmüştür.

16 Le Miere ve Nieuwenhuyse 1996, 120.

Kuzey Mezopotamya’da Bir Halaf Yerleşmesi: Kerküşti Höyük 91

grubuna ait kapların dış yüzeylerindeki bezeme ağırlıklı olarak kalın çizgi, kafes ve zig-zagdır. KYAM Boyalı Mallar Va tabakasında, KYAM Yalın Mallar ise bütün tabakalarda görülmekle birlikte Va tabakası ve Vb1 evresindeki örnekler daha kalitelidir. Çömlek biçimlerinden, özellikle “Dışa Dönük Boyunlu Küresel Gövdeliler ve Yuvarlak Daralan Ağızlı Basit Dudaklılar” kullanılmıştır (Fig.11). KYAM Boyalı Malların dış yüzey bezemesi ka-lın çizgi ve üçgendir. Sadece iki parçanın iç yüzünde kalın çizgi bezeme görülür. Kaba Mallar; bitkisel katkılı, yalın yüzeyli, orta veya kötü pişmiş, el yapımı tekniğinde ve özensiz yapılmış kaplardır. Özellikle Vb tabakasında yoğunlaşır. Belirgin bir biçim tipi saptanamamıştır.

Kerküştü Höyük Halaf tabakalarındaki çanak çömlek, biçimlerine göre beş ana biçim grubuna ayrılmıştır (Fig.12). Bu ana biçim gruplarından kâseler 10 alt tipe, çömlekler 6 alt tipe, tabaklar ise 5 alt tipe ayrılmıştır (Fig.13, 14, 15). Kaplar genellikle el yapımı olup, çok az levha ve kalıp tekniği de görülmektedir.

Kerküşti Höyük’te kaplar boya bezek çeşitlemesi açısından oldukça zengindir. Halaf Dönemi tabakalarında çizgisel bezeme olarak: kalın çizgi, ince çizgi, kesit çizgi, dalga çizgi, zig zag çizgi, zincir, kafes, dama tahtası, üçgen, baklava, daire, nokta bezemeler ile betimsel bezemelerden: insan, boğa başı, geyik, kuş, akrep, balık pulu, ağaç, çiçek, güneş ve Malta haçı görülür (Fig.16, 17). Ayrıca tüm yüzeyi kaplayan ve karmaşık boya bezekler ile çok az sayıda kazı bezek de vardır.

Bezemelerin kap üzerindeki dağılımı, kap biçimlerine ve tabakalara göre farklılık gös-termekle birlikte genellikle kâselerin dip kısmı hariç tüm dış yüzeyleri bezelidir. Ancak, dış ağız kenarında Kalın Çizgi Bezemeli örnekler de görülür. Az sayıda yalın kâse de vardır. Kaideli kâselerde kaide kısmı da boyanmıştır. Çömleklerde bezeme kabın karın alt kısmına kadar bütün yüzeyi kaplamaktadır, az sayıda yalın örnekler de görülür. Tabaklarda ise beze-me bazen dibe kadar bütün yüzeyi kaplamakta, bazen karnın altına kadar uzanmakta, ba-zen de yalnız ağız kenarında yer almaktadır. Tabaklardaki bezeme genellikle kalın çizgidir

İç yüz bezemenin basitliği ya da karmaşıklığı kabın biçimine göre değişir. Çömleklerde ya hiç uygulanmamış ya da 2-3 cm kalınlığı geçmeyen bant şeklinde bezeme yapılmıştır. Kâselerin iç yüzeyindeki boya bezeme; bazen dip kısmı hariç tüm yüzeye, bazen ağız kenarına, bazen de kabın iç yüzeyinin ortalarına kadar uygulanmıştır. Tabakların dipleri bazen bezenmekte bazen yalın bırakılmaktadır. Ağız kısmında ise kâselerde olduğu gibi ya ağızda ince bir bant halinde ya da tabağın dibine yakın kesimine kadar inen bezeme görülmektedir.

Sonuç

Halaf Kültürü yayılım alanının “merkezinde” yer alan Kerküşti Höyük yerleşmesinde, Halaf dönemi’nin erken evresinin sonlarından orta evresinin sonlarına kadar, kesintisiz olarak, hemen hemen tüm aşamaları görülür. Bu aşamaları yerleşme düzeni, mimari ve çanak çömlek topluluğunda izlemekteyiz. Çanak çömlekteki mal grupları, biçimler ve be-zeme çeşitlenmesi dikkate değer zenginliktedir ve Halaf Dönemi’nin hemen hemen tüm özelliklerini sergilemektedir.

Savaş Sarıaltun92

Kerküşti Höyük Halaf Dönemi çanak çömleğini eş zamanlı yerleşmelerin malzemesiyle karşılaştırdığımızda, Kerküşti yerleşmesinin batı ve güneyindeki Yunus, Tell Halaf, Sabi Abyad gibi bilinen Halaf yerleşmeleri ile yakın ilişkide olduğu, ama görece uzak olan do-ğudaki, bugün için Halaf Kültürü’nün anahtar yerleşmeleri niteliğindeki Tell Arpachiyah ve Yarim Tepe II yerleşmeleri ile de olasılıkla ticaret ilişkisi kurduğu ortaya çıkmaktadır. Arpachiyah yerleşmesiyle ilişkiyi en iyi gösteren, çanak çömlek verilerinin yanı sıra bire-bir kopyası gibi olan ip delikli taş baskı mühürdür (Fig.18).17

Kaynakça/BibliographyAkdeniz, E. 2004. “Halaf ve Obeyd Kültürleri Üzerine Bazı Gözlemler ve Pirot Höyüğün Halaf-Obeyd Boyalı

Çanak Çömleği.” Anadolu Araştırmaları XVII:1-48.

Atalay, İ., K. Mortan 2006. Türkiye Bölgesel Coğrafyası. İstanbul: İnkılap Kitapevi.

Davidson, T. E., 1977. Regional Variation Within the Halaf Ceramic Tradition, yayınlanmamış doktora tezi, University of Edinburgh.

Ekmen, A. 1983. “Kerküşti 1981 Yılı Çalışmaları.” IV. Kazı Sonuçları Toplantısı: 313-314.

Ercan, F. 1998. Sosyal Bilimleri Açın Toplumlar ve Ekonomiler. İstanbul: Sarmal Yayınevi.

Harmankaya, S., O. Tanındı, M. Özbaşaran 1998. “Türkiye Kalkolitik Araştırmaları Üzerine Bir Değerlendirme.” TAY -Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-3: Kalkolitik, 7-16. İstanbul: Ege Yayınları.

Hıjara, I. 1980. The Halaf Period in Northern Mesopotamia, PhD Thesis, University of London, Institute of Archaeology.

Le Miere, M., O. Nieuwenhuyse 1996. “The Prehistoric Pottery.” P.M.M.G. Akkermans ed. Tell Sabi Abyad, the late Neolithic settlement : report on the excavations of the University of Amsterdam (1988) and the National Museum of Antiquities Leiden (1991-1993) in Syria, 119-284. İstanbul: Netherlands Historical and Archaeological Institute.

Mallowan, M., C. Rose 1935. “Excavations at Tell Arpachiyah.” Iraq II: 1-178.

Mellaart, J. 1975. The Neolithic of the Near East. London: Thames and Hudson.

Merpert, N. I., R. M. Munchaev 1993. “Yarım Tepe III: The Halaf Levels.” Early Stages in the Evolution of Mesopotamian Civilization. Soviet Excavations in Northern Iraq, N. Yoffee ve J. J. Clark ed., 73-114. Tucson &London:The University of Arizona Press.

Orhonlu, C. 1963. Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretleri İskan Teşebbüsü (1691-1696) İstanbul Ünivrsitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 998. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.

Perkıns, A.L. 1949. The Comparative Archaeology of Early Mesopotamia, Studies in Ancient Oriental Civilization 25. Chicago: University of Chicago Press.

Redman, C. 1978. The Rise of Civilisation. From Early Farmers To Urban Society İn The Ancient Near East. San Francisco: W.H. Freeman.

Watson, P. J. 1977. “Design Analysis of Painted Pottery.” American Antiquity Vol. 42/ 3: 381-393.

1983, “The Halafian Culture: A Review and Synthesis”, T. Cuyler Young, P.E.L. Smith and P.Mortensen ed. R. J. Braidwood (Festschrift), The Hilly Flanks (Studies in Ancient Oriental Civilization 26), 231-250. Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago.

Watson, P. J., S. A. le Blanc 1973. “A Comparative Statistical Analysis of Painted Pottery from Seven Halafian Sites.” Paléorient Vol. 1/1: 117-133.

http://www.mardin.gov.tr/turkce/kutuphane/pdfdosyalar/ 21.04.2008

17 Mallowan and Rose,1935, 94: Fig.51:3.

A Halaf settlement in the Northern Mesopotamia: Kerküşti Höyük

Savaş SARIALTUN*

AbstractKerküşti Höyük, which is located the “center” of the Halaf world, occupied continu-ously from the end of the early phase until the end of the middle phase. The site preliminarily yields two Halaf levels (Va and Vb). Even the round planned build-ings known as tholoi are predominant, rectilinear buildings appeared in the levels of Middle Halaf. Pottery demonstrates all the features of Halaf period.

Introduction

Manufacturing is an attempt of materialization of nature by individuals. Therefore, man-ufacturing activities result in products reflecting the societies needs (Marx 1979:47).1 Production interrelations are not necessarily based on universal or basic needs concept. While the concept of need is primarily based on biological needs but it cannot be limited to that. Historically and socially, needs are identified by the relation between production and consumption.2 Besides, production based on consumption has showy and aesthetic values. The decorated pottery of the Halaf Culture is one of the milestones for the dem-onstration of these aesthetic values.

There are different cultures in Late Neolithic/Early Chalcolithic ages. The most spec-tacular one is the Halaf Culture known with its high fired richly decorated distinctive pottery and the round planned buildings called the tholoi.

Halaf Culture was spread over a broad area within the limits of Cilicia in west, to the Zagros Mountain range in east, Elazığ- Muş plain and west of Van Lake in north, and

* Çanakkale Onsekiz Mart University, E-mail: [email protected] 1 Ercan 1998, 47.

2 Ercan 1998, 48-49.

Güney Doğu Anadolu Araştırmaları Sempozyumu, YAS 3 (2009) 87-106

Savaş Sarıaltun94

Mid-Mesopotamia in south.3 The societal organization of the Halaf Culture is still under discussion: Chiefdom4, Developed Farming Villages 5 and/or Tribal Society6 have all been proposed.

The economy mainly depended on agriculture and herding.7 Although the existence of long distance socio-economic relations amongst the Halaf settlements has been proven,8 the origins and the cessation of this distinctive culture are still in the dark.

The key sites of Halaf Culture, Tell Halaf, Tell Arpachiyah and Yarim Tepe II-II pro-vided information regarding developed Halaf culture. The early stages of Halaf can be observed through the Tell Sabi Abyad excavations in Syria. Archaeological surveys and other research demonstrated that the northernmost boundary of the culture is Elazığ-Muş-Van district and the nucleus of the culture is mainly Mardin-Şanlıurfa-North Syria.9 Kerküşti Höyük is situated in the “center” of the Halaf world.

Kerküşti Höyük

Kerküşti Höyük is located north of Şanlıurfa/Viranşehir – Nusaybin highway, southwest of Derik and ca. 3 km north of Alanlı village in Mardin province (Fig.1, 2). It lies on the west bank of a small tributary (Kocadere) of Euphrates. Kerküşti is a flat oval mound measuring ca.170 m NS, 130 m EW. The total deposit measures 4.90 m.

The region is covered with wide plains. Mardin-Midyat Threshold, the cones and the wide basalt outcrops of Karacadağ are among the important elevations.10 Kerküşti Höyük is lo-cated near basalt outcrops, in the middle of a wide plain in the southeast of the Mardin-Midyat Threshold. The limestone range / piedmonts are generally bare, but there are oak populations between the elevations of 600-1000 m.11

Kerküşti Höyük was first excavated as a salvage project in 1981 by the Mardin Museum. Some building remains and a mosaic dating to the Roman Period, and basalt rock-tombs were exposed.12 The rescue operations took place in 2005-2006 within the limits of the road construction area in the northern part of the actual highway. The excava-tions were conducted by Doç.Dr. Aslı Erim-Özdoğan Çanakkale Onsekiz Mart University, Department of Archaeology.

3 Merpert and Munchaev1993, 129; Watson 1977, 382; Harmankaya 1998, 9.

4 Watson and LeBlanc 1973; Redman 1978, 205-206.

5 Redman 1978, 202.

6 Hijjara 1980, 237-254.

7 Watson 1983, 238-239.

8 Davidson 1977; Mellaart 1975; Perkins 1949.

9 Harmankaya 1998, 9.

10 Atalay 2006.

11 www.mardin.gov.tr

12 Ekmen 1983, 313-314.

A Halaf settlement in the Northern Mesopotamia: Kerküşti Höyük 95

The stratigraphy of the site according to the excavations in 1981 and 2005-2006 is as fol-lows: I. Middle Ages and later II. Roman Period (Local) III. Middle Bronze Age IV. Late Chalcolithic Age V. Halaf Period VI. Kerküşti Höyük Halaf Period

The statigraphy of the Halaf Period was established according to the results of the dis-tribution of pottery and the position of the buildings and their relationship. Accordingly the site yields 2 levels (Va and Vb). Vb has 3 phases (Vb1, Vb2, Vb3). The phases of the levels Va and Vb also have subphases (Fig.3, 4).

Architecture

The earliest level of Halaf Period is Va. The level is exposed in an area of ca. 200 m2. Five round buildings in different diameters and two hearths are among its architectural fea-tures. There is no rectangular plan in this level. The round buildings are located close to each other (Fig.5). According to their size and deposit, the round buildings G and İ might have been dwellings. The southern parts of those buildings were disturbed. Smaller in diameter, the disturbed round building K and the partly preserved building F might have been storage places. Both of them are in the subphases of level Va. The diameters of the buildings are 170- 452 cm. They have simple stone footings of 25-45 cm wide, which are in the same level of the outer living surfaces. The upper structures of the dwellings are unknown. Similar finds were exposed in Arpachiyah TT levels 10 and 9.13 One of the fire-places is in building G, the other is in the open air.

The three phases of Level Vb (earliest to the latest Vb1, Vb2 and Vb3) are characterized by the changes in the basic plan of the buildings. Although the rectangular buildings first appeared in the earliest phase of Vb (in Vb1), the round planned structures were still in use. Two round buildings, a rectangular building with 3 rooms and the best preserved kiln of Kerküşti with low doom 56Y 33 are the architectural features of this phase. 56Y 33 kiln is in the open area. The rectangular rooms have differences in their dimensions. Room P seems to be extraordinary with its twice well plastered earthen floor (Fig.6). Room S and Room T (earlier phase of Room S) are smaller than Room P and donot have earthen floors. Similar to the buildings G and İ in level Va, the southern part of the round buildings B and H were disturbed. The diameter of the buildings with stone foot-ings are 164 -345 cm.

Rectangular and round planned buildings are used together in phase Vb2. Four round buildings, a rectangular building with a large-room and a kiln were exposed. It seems that the structures were more concentrated leaving larger open spaces. The phase Vb2

13 Mallowan and Rose 1935, 25-27.

Savaş Sarıaltun96

is different than the other phases with a rectangular large-room building L. Two round buildings, 1.40 m in diameter (A and D), were on the west of the building L (Fig.7). Not only their ashy deposit containing organic material and animal bone fragments but also their closeness to the building L shows that they probably served for storage. The diam-eters of the buildings with stone footings are between 138- 290 cm.

There seems to be a radical change in plans of the buildings in phase Vb3. Here, the round plan became predominant. Six round buildings and two kilns are the architectural units of this phase. The diameters of the buildings with stone footings are between 170- 446 cm. The round buildings M and Y with their partly buried high stone footings are different than the others. Hard plastered earthen floors only exist in the round buildings M and O (Fig.8). The buildings M and Y are dwellings whereas the buildings N and O are workshops. The function of the round buildings R and Z are not clear due to their poor preservation. Thick wattle-and daub fragments in one of the round buildings point to the wattle-and-daub upper structure (Fig.9). Similar technique is also found in Arpachiyah TT10-7 levels.14 According to the documents, the semi-nomads of the 16th and 17th cen-tury set on fire their winter dwellings before they moved to their summer camps.15 The accumulation of the dwellings points to a similar event in the phase Vb3.

Pottery

The pottery of Kerküşti Höyük has 7 ware types. Standart Painted Ware and Standart Plain Ware are fine wares with fabric, paste and surface treatment and represented in all the forms. These wares are predominant in all phases of Kerküşti Höyük. They are also rich in variety of designs.

The characteristic wares of level Va are Orange Painted and Orange Plain Ware which are mainly in the form of hand made jars and conical bowls (Fig.10). Except for five sherds in level Vb1, they disappeared in the following levels. They are very similar to the “Orange Fine Ware” of the Early Halaf levels of Tell Sabi Abyad.16 The decorations of the Orange Painted Ware include thick bands, cross hatching and zigzag. Although the Dark Faced Burnished Painted Ware (DFBW) is only represented in level Va, Dark Faced Burnished Ware (DFBW) is found in all levels. The ones in the levels Va and Vb1 are better quality. The forms of DFBW are horizontal necked globular body jars and holemouth vessels (Fig.11). The decorations of DFBW are thick bands and triangles. Course Ware is vegetal tem-pered, plain smoothed and moderately or badly fired. They are mainly found in level Vb. They have no typical form.

There are five main forms of pottery at Kerküşti Höyük (Fig.12). Bowls have 10 different variations, jars have 6 different forms and plates have 5 different forms (Fig.13, 14, 15). Vessels are mainly hand made but moulding and coiling/slap manufacture are also seen.

14 Mallowan and Rose 1935, 25.

15 Orhonlu 1963, 87.

16 Le Miere and Nieuwenhuyse 1996, 120.


Painted decoration is rich. Monochrome decoration is found in all phases. Bichrome dec-oration appears in phase Vb1 and becomes common in Vb2. Geometric patterns used are: thick and thin bands, broken line, wavy lines, zig-zag, chain, cross hatching, checker board pattern, triangles, lozenges, circles and dots (Fig.16). Naturalistic and stylized pat-terns used are: human, bucranium, gazelle, bird, scorpion, herring-bone pattern, tree, flower, sun and Malta cross (Fig.17). Multi-design and incised decorations are rare.

The painted decoration was sometimes fully applied on vessels. The distribution of de-signs on vessels mainly depends on forms and sizes, and also varied in different phases: except the bottoms, usually the exterior surfaces of the bowls were decorated, sometimes left plain or a thick band was added on rim. Pedestals were also decorated. The upper part of the jars were heavily decorated, plain ones are rare. The interior surfaces of the plates are fully decorated, their exterior surfaces are sometimes plain or the decoration was applied only on the upper part. Plain ones sometimes yield a thick band on the rim.

The design pattern on the interior surfaces changed according to the form of the vessels. For jars, a thick band - usually 2-3 cm thick- encircled the inner part of the rim. The inte-rior surfaces of the bowls were sometimes fully decorated, they were sometimes plain with a single band on the rim, sometimes the decorations were only on their upper halves.

Conclusion

Kerküşti Höyük, which is in the “center” of the Halaf world, was occupied continuously from the end of the early phase until the end of the middle phase. The settlement repre-sented almost all the features (architecture, pottery, etc) of the Halaf culture. The pottery of Kerküşti is not different in fabric and decoration from the other Halaf settlements. The data from the site show that Kerküşti Höyük had close contacts with the Halaf sites in the west and south like Yunus, Tell Halaf and Sabi Abyad. The settlement probably also had commercial relations with the more distant sites in the east, like Tell Arpaciyah and Yarim Tepe II, which are the key sites of the Halaf culture. A stone seal-pendant which is similar to one of the seals of Tell Arpaciyah is the proof of close contacts (Fig.18).17

17 Mallowan and Rose,1935, 94, Fig.51:3.

Savaş Sarıaltun98

Fig. 1 Kerküşti HöyükKerküşti Höyük

Fig. 2 Kerküşti Höyük coğrafi konumuGeographical location of Kerküşti Höyük

Fig. 3 Kerküşti Höyük, Halaf Dönemi tabakaları yatay-dikey kesiti ve yapıların dağılımı Vertical-horizontal layers, Halaf Period profile of Kerküşti Höyük and distribution of structures


Fig. 4 Kerküşti Höyük, Halaf Dönemi yapılarının dağılımıDistribution of structures at Kerküşti Höyük during the Halaf Period

Fig. 5 Va tabakasındaki yuvarlak planlı yapılarRound planned buildings at Va Level

Savaş Sarıaltun100

Fig. 6 Vb1 evresi dikdörtgen planlı, sıvalı tabanlı P mekanı ile S ve T mekanlarıVb1 phase’s rectangular rooms, plastered based earthen floor (P) and S,T rooms located near by

Fig. 7 Vb2 evresi dikdörtgen planlı L yapısı ve yuvarlak planlı mekanlarRectangular large-room building L at Vb2 phase and round buildings/rooms near by


Fig. 8 Vb3 evresi yuvarlak planlı yapılarRound planned buildings at Vb3 phase

Fig. 9 M Yapısı iç dolgusu ve yanık kerpiç parçalarıM Structure inner filling and burnt mudbrick pieces


Fig. 10 Turuncu Boyalı ve Turuncu Yalın MallarOrange Painted and Orange Plain Ware

Fig. 11 KYAM (Yuvarlak Daralan Ağızlı Basit Dudaklılar)11 DFBW holemouth vessels


Fig. 12 Kerküşti Höyük Kap TipleriForms of the pottery of Kerküşti Höyük


Fig. 13 KaselerBowls

Fig. 14 ÇömleklerJars


Fig. 15 TabaklarPlates

Fig. 16 Çizgisel Bezemeli çanak çömlek parçalarıGeometric patterns


Fig. 17 Betimsel Bezemeli çanak çömlek parçalarıNaturalistic and stylized patterns

Fig. 18 İp deliki, baskı mühürSeal-pendant

Documents

halaf kerküştü