HANDLEIDING VOOR EEN

OUDERAVOND OVER ROKEN, DRINKEN

EN BLOWEN VOORTGEZETONDERWIJS

ROKEN, DRINKEN EN BLOWEN

2

HANDLEIDING VOOR EEN

OUDERAVOND OVER ROKEN, DRINKEN

EN BLOWEN VOORTGEZETONDERWIJS

ROKEN, DRINKEN EN BLOWEN

Voorwoord 4

1 inhoud 6

1.1Doelen 7

1.2Doelgroep 7

1.3Opbouw 7

1.4Programmaopmaatmaken 7

2 organisatieenuitVoering 10

2.1Wervingvanouders 11

2.2Rolvandeschoolbepalen 11

2.3Gemeentelijkbeleid 11

2.4Kennisoverroken,alcohol,cannabis

enopvoeding 11

2.5Depowerpointpresentatie 11

2.6Deuitvoeringvandeworkshop(s) 12

2.7Voorbeeldtijdschema 13

3 PlenairePresentatie 14

Opening 15

Cijfersoverhettabak-,alcohol-en

cannabisgebruikvanjongeren(12-16jaar) 15

Derisico’svanroken,drinkenenblowen

opjongeleeftijd 18

Deinvloedvanoudersophetrook-,

drink-enblowgedragvanhunkind 23

4 VerdiePendeworkshoPs 28

Workshop1:Interactieftheater 29

Workshop2:Afsprakenmakenmetuwkind 30

Workshop3:Watzouudoen? 32

Workshop4:Speeddaten 34

Bijlagen 36

1Casusbeschrijvingenbijworkshop2 37

2Cijfers 38

3Voorbeeldbrief 40

4Waarkunnenoudersterechtvoor

informatie 41

5Instructiesbijdecd-rom 42

Colofon 43

INHOUDSOPGAVE

54

DeopvoedcampagneRoken, Alcohol en Cannabisis

gerichtopouders.Oudershebbenmeerinvloedophet

middelengebruikvanhunkinddanzevaakdenken.De

overwegingvaneenjongereomtegaanroken,drinken

ofblowenwordtvooreenbelangrijkdeelbepaalddoor

demanierwaaropoudersmethemofhaaromgaan.Veel

ouderswetenechternietgoedhoezedieinvloedmoeten

uitoefenen.Jongerenhebben,juistindepuberteit,regels

nodigomhungrenzenteverkennen.Maarwelkeregels

moetenzestellen?Enhoepraatjemetjekindoverroken,

drinkenenblowen?Indezeouderavondkrijgenouderseen

antwoordopdezeenanderevragen.

handleiding

Dezehandleidingisbestemdvoorpreventiewerkers

vanGGD’eneninstellingenvoorverslavingszorg.Inde

handleidingstaathoedeouderavondoverroken,alcohol

enblowenuitgevoerdkanworden.Dezeouderavondis

bedoeldvooroudersvanleerlingenindeonderbouwvanhet

voortgezetonderwijs.

roken,alcohol,cannaBisenoPVoeding

Dezehandleidingisontwikkeldinhetkadervande

opvoedcampagneRoken, Alcohol en Cannabis,een

samenwerkingprojectvanSTIVOROenhetTrimbos-instituut.

Dezecampagnewordtuitgevoerdinopdrachtvanen

gefinancierddoorhetMinisterievanVolksgezondheid,Welzijn

enSport.

degezondeschoolengenotmiddelen

Dezeouderavondisonderdeelvanhetonderwijsprogramma

De gezonde school en genotmiddelen.Hoewelde

ouderavondookalslosseinterventieaangebodenkan

worden,wordtaangeradenomdeouderavondtecombineren

metvoorlichtingslessenvanDe gezonde school en

genotmiddelen indeklas.Eenintegraleaanpakbiedtimmers

meerkansopsuccesvollevoorlichting.Meerinformatieover

De gezonde school en genotmiddelenistevindenop

www.dgsg.nl.

Invloed van oudersKinderen die opgroeien worden blootgesteld aan allerlei verleidingen. Zoals roken, alcohol drinken en blowen. Hoewel het gebruik van genotmiddelen verbonden is met de overgang van de kindertijd naar volwassenheid, beschouwen we het als riskant gedrag vanwege de schadelijke gevolgen ervan. Omdat kinderen en jongeren nog in de groei zijn, is het gebruik van tabak, alcohol en cannabis voor hen extra schadelijk. Het is daarom belangrijk dat gebruik zo lang mogelijk uit te stellen.

VOORWOORD

6 7

1 INHOUD 1.1doelen

Dedoelenvandeouderavondzijn:

1 oudersinformerenoverdeschadelijkeinvloedvanroken,

alcoholdrinkenenblowenopdeontwikkelingvanhun

kind;

2 oudersinformerenovereffectieveopvoedstrategieënom

middelengebruikdoorhunkindtevoorkomenofuitte

stellen;

3 oudersdegelegenheidgevenervaringenenkennisuitte

wisselenmetelkaarenmeteenprofessional.

Naafloopvandeouderavond..

• wetenoudersdatookhetafentoegebruikenvantabak,

alcoholencannabisschadelijkisvoordeontwikkeling

vanopgroeiendekinderen;

• wetenoudersdatdemaatregelendiezijnemenof

zoudenkunnennemenomhetgebruikvantabak,alcohol

ofcannabistegentegaan,zinhebbeneneffectief

kunnenzijn;

• vindenoudershetnietacceptabeldathunopgroeiende

kindrookt,alcoholdrinktofcannabisgebruikt;

• wetenouderswaarzeinformatieovereffectieve

opvoedingstrategieënomgebruikvantabak,alcoholen

drugsdoorhunkindtegentegaan,kunnenvinden.

1.2doelgroeP

Deouderavondisontwikkeldvooroudersvanleerlingenvan

deonderbouwvanhetvoortgezetonderwijs.

1.3oPBouw

Deouderavondbestaatuiteenplenairepresentatieenéén

ofmeerdereverdiependeworkshops.Tijdensdeplenaire

presentatiestaatdeinformatieoverdrachtcentraal.Met

behulpvaneeninteractievepowerpointpresentatiemet

filmfragmenten,grafiekenenstellingen,wordenouders

gezamenlijkgeïnformeerdover:

• Cijfersoverhettabak-,alcohol-encannabisgebruikvan

jongeren(12-16jaar)

• Derisico’svanroken,drinkenenblowen

• Deinvloedvanoudersophetrook-,drink-en

blowgedragvanhunkind

Hettweedegedeelte,de risico’s van roken, drinken

en blowen,kuntuoptweemanierenuitvoeren:door

middelvaneeninteractievekennisquizofplenair.

Beideoptieszijnuitgewerktindezehandleiding.Voor

deplenairevariantzijnenkeledia’sopgenomeninde

powerpointpresentatie.Dekennisquizisuitgewerktineen

apartepowerpointpresentatie.Dezestaatopdecd-rom.

Nadeplenairepresentatiekangekozenwordenuiteen

aantalverdiependeworkshopsrondomhetthemaopvoeding

enroken,alcoholencannabis.Inelkeworkshopisdit

themaopeenanderemanieruitgewerkt.Deworkshops

zijngeschiktvoorgroteenkleinegroepenouders.Indeze

handleidingwordenvierworkshopsbeschreven:

• Interactieftheater

• Afsprakenmakenmetuwkind

• Watzouudoen?

• Speeddaten

1.4ProgrammaoPmaatmaken

Indezehandleidingwordteenprogrammavooreen

ouderavondbeschrevenvanongeveertweeuur.Hetisechter

ookmogelijkomeenkorterprogrammasamentestellen.Dit

programmakanoptweemanierenwordeningekort:

• Deplenairepresentatiekaningekortwordendooreen

selectieuitdedia’stemaken.Bijdeplenairepresentatie

hoorteenpowerpointpresentatiemet30dia’s.De

meteen*gemarkeerdedia’skunnenachterwege

onderdeel keuzemogelijkheid tijdsindicatie

Opening Erkanvoorgekozenwordenomdeopeningsfilmachterwegetelaten. 10minuten

Plenairepresentatie 1.Alledia’stonenenbespreken2.Meteen*gemarkeerdedia’sachterwegelaten

60minuten30minuten

Workshops Erkanvoorgekozenwordenditonderdeelachterwegetelaten. 50minuten

8 9

gelatenworden;dezedia’sbevattenextra,aanvullende

informatie.

• Uitsluitenddeplenairepresentatielatenzien(aldan

nietverkort)endeopeningsfilmendeverdiepende

workshopsoverslaan.

Deduurvandeouderavondisdusflexibel.Zie

inonderstaandetabelvooreentijdsindicatieper

programmaonderdeel.

2 ORGANISATIE EN UITVOERING

Indithoofdstukvindtuinformatieoverdeorganisatieen

uitvoeringvandeouderavond.

2.1werVingVanouders

Veelscholenkampenmeteenlageopkomstvanoudersbij

ouderavonden.Vooreengoedeopkomstisbelangrijkdatde

oudersderelevantievanhetonderwerpinzien.Ukuntdit

bevorderendoorindeuitnodigingooklokaleinformatieop

tenemenoverhetaantalrokende,drinkendeenblowende

scholierenofovereengerelateerdincidentopschool.Zie

vooreenvoorbeeldvaneenuitnodigingsbriefBijlage3ende

cd-rom.Meertipsomdeopkomstvanouderstestimuleren

vindtuindefolder‘Tips voor een goede opkomst’

(www.trimbos.nl/productenbestelnummerPFG93003).

2.2rolVandeschoolBePalen

Deschoolkaneenbelangrijkerolspelentijdensde

ouderavond.Indepresentatieisruimtevoordeschoolom

hetschoolbeleidtoetelichtenaandehandvanincidenten,

voorlichtingslessenenanderepreventieactiviteiten.

Daarnaastkunnendezorgcoördinator,mentorenen

conrectoreneenactieverolhebbenenéénvande

workshopsbegeleiden.Ditdientmeerderedoelen:ze

komendirectingesprekmetdeoudersoverdegedeelde

verantwoordelijkheidvoorhetwelzijnvandeleerlingen.

Daarnaastpasthetineenintegraalenbetrokken

schoolbeleidrondgenotmiddelen.

2.3gemeentelijkBeleid

Inhetkadervanhetlokalegezondheidsbeleidkaneen

wethouderofdeburgemeesterwordenuitgenodigd.Deze

vertegenwoordigerkanenkeleminutenspreektijdkrijgenom

bijvoorbeeldhetgemeentelijkalcoholbeleidtoetelichten.

2.4kennisoVerroken,alcohol,cannaBisen

oPVoeding

Indezehandleidingstaatvooralpraktischeinformatieover

hetuitvoerenvandeouderavond.

• Vooraanvullendeinformatieoverroken,drinkenen

blowenkuntdewebsiteswww.STIVORO.nl,www.

alcoholinfo.nlenwww.drugsinfo.nlraadplegen.

• Ukuntookdee-learningswww.uwkindenroken.nl,

www.uwkindenalcohol.nlenwww.uwkindenblowen.nl

bezoeken.Opdezesiteswordtinformatieovergedragen

doormiddelvanfilmfragmenten,testsenpolls,animaties

ensimulatieoefeningen.

• Opdesiteswww.hoepakjijdataan.nlenwww.

pratenmetuwkind.nlvindtuinformatiediespecifiek

ingaatopopvoedingenmiddelen.Ouderskunnenzelf

oefenenmetbepaaldeopvoedsituatiesenkrijgendmv

filmpjesentestjesallerleiinformatieentips.

Tijdensdeouderavondkuntuookdeoudersnaardeze

informatiebronnenverwijzen.

• Zorgvooreenoverzichtvanhetlokaleaanbodvan

opvoedingsondersteuning,metnameophetgebiedvan

alcoholendrugs,metdataencontactgegevens.Erzijn

altijdoudersdiehierbehoefteaanhebben.

2.5dePowerPointPresentatie

Bijdepresentatiehoorteenpowerpointpresentatie.Uvindt

dezepresentatieopdebijgevoegdecd-rom.Hierbijgelden

devolgendeaandachtspunten:

• Indepowerpointpresentatieisruimtevooreigen

informatie,bijvoorbeeldregionalecijfersovertabak-,

alcohol-encannabisgebruikenhetmiddelenbeleid.

Ouderszijnhieringeïnteresseerd.Daarnaastzoude

uitslagvaneenleerlingenpolltoegevoegdkunnen

worden.

10 11

2.7VoorBeeldtijdschema Tip: Ouders weten vaak niet precies hoeveel hun kind

rookt, drinkt of blowt. Om dit te illustreren kan een

leerlingpoll op de schoolwebsite worden gezet met één

van de volgende vragen:

1 Mijn ouders weten dat ik wel eens gerookt/ gedronken/

geblowd heb.

2 Mijn ouders weten hoeveel ik rook/ drink/ blow.

3 Ik zou het niet/wel erg vinden om met mijn ouders te

praten over roken, drinken of blowen.

• Depowerpointpresentatiebevatfilmengeluid.Alsde

presentatiemoetwordengekopieerdofverstuurd,leter

danopdatalledocumentenvanuitdemapPresentatie

wordenmeegestuurd.Ditkandoordehelemapte

kopiëren.Alsdepresentatienietopdegoedemanier

wordtgekopieerd,werkendefilmsniet.

• Hetisverstandigomvantevorenuitteproberen

ofdeapparatuurvandeschoolgeschiktisom

depowerpointpresentatiemetfilmengeluidte

vertonen.Doeditenkeledagenvantevoren,zodatde

systeembeheerdertijdheeftomeventuelestoringen

teverhelpen.Alshetechtnietanderskan,kuntueen

powerpointpresentatiezondergeluidgebruiken.

Tip: Neem de powerpointpresentatie mee bij het

voorgesprek met de school. De presentatie werkt

wervend en u kunt meteen kijken of het mogelijk is dit op

de school af te spelen.

• Bespreekvantevorenofdeschoolallebenodigde

apparatuurinhuisheeftenofdezeapparatuuropde

ouderavondbediendkanwordendoordeaanwezige

schoolmedewerkers.

Tip: Vraag of de systeembeheerder bij de ouderavond

aanwezig kan zijn, of in ieder geval telefonisch stand-by

kan zijn.

2.6deuitVoeringVandeworkshoP(s)

Afhankelijkvanonderanderedebeschikbaretijdkiestuéén

ofmeerdereworkshops.Letbijdevoorbereidingenophet

volgende:

• Maakvoordeworkshop Interactief theateroptijd

afsprakenmetdetheatermakers.Decontactgegevens

staanbijdebeschrijvingvandeworkshopindeze

handleiding.Bespreekookdeextrakostenvandeze

workshopmetdeschool.

• BijdeworkshopWat zou u doenhorenzes

filmfragmenten.Dezefragmentenstaanopdecd-rom.

Leesvoorhetafspelenvandezefragmentendeinstructie

inBijlage5.

• Alservoorgekozenwordtommeerdanéénworkshop

uittevoeren,dankanmetdeschoolafgesproken

wordendateenaantalschoolmedewerkers,zoals

dezorgcoördinator,mentorenenconrectorenhierbij

eenactieverolspelen.Neemtijdigcontactopmet

dezepersonenomdebegeleidingvandeworkshops

voortebereiden.Tervoorbereidenkuntuzeeen

pakketjemetfoldersenwebsitesgeven,zodatzehun

kennisoverroken,drinken,cannabisenopvoeding

kunnenbijspijkeren.Daarnaastishetbelangrijkdat

dezepersonenruimoptijddebenodigdespullen

(adreswebsite,beschrijvingvandeworkshopen

informatiefoldersoveralcoholenopvoeding)krijgenom

hunworkshopgoedvoortebereiden.

tijd activiteit

19.30 Schoolopen,spullenklaarzetten

19.45 Ontvangstouders

20.00 Aanvangpresentatie

21.00 Pauze

21.10 Aanvangworkshop(s)

22.00 Eventueelplenaireafsluiting

12 13

oPening

cijfersoVerhettaBak-,alcohol-encannaBisgeBruik

Vanjongeren(12-16jaar)

14 15

Indithoofdstukvindtumeerinformatieoverheteerste

gedeeltevandeouderavond:deplenairepresentatie.Bij

dezepresentatiehoorteenpowerpointpresentatie;dezestaat

opdecd-romdietoegevoegdisaandezehandleiding.De

presentatiebevatintotaal30dia’s.Ukuntzelfeenkortere

presentatiesamenstellendoordemeteen*gemarkeerde

dia’sachterwegetelaten.

dia1 �Titel�van�de�ouderavond�en�instelling/�

medewerkers

dia2 Openingsfilm�

Ukuntdeouderavondopenenmeteenkomischfilmfragment

vanDraadstaal,waarineenboerenboerinvertellendatzij

tegenwoordigschuurfeestenorganiseren(Proost,VPRO,

2008).Duur:1.43min.

dia3 Welkom,�introductie�en�programma

dia4 Hoeveel�jongeren�hebben�(de�afgelopen�maand)�

gerookt,�alcohol�gedronken�en�geblowd?

werkVorm

Dezeinformatiekangeïntroduceerdwordenmeteenkorte

quiz,waarbijoudersantwoordenaandehandvanrode(niet

waar)ofgroene(waar)kaartjes.

Stellingen

1 Op15-jarigeleeftijdrooktmeerdaneenkwartvande

jongeren.

�Waar:�30,9% van de 15-jarigen jongeren heeft de

afgelopen maand gerookt.

2 Op15-jarigeleeftijddrinkt1opde3jongerenalcohol.

�Niet�waar:�Van de 15-jarigen heeft 60% de afgelopen

maand alcohol gedronken.

3 Op15-jarigeleeftijdblowt1opdetienjongeren.

�Waar:�10% van de 15-jarige jongeren heeft de afgelopen

maand geblowd.

toelichting

Dezefiguurlaatzienhoeveeljongerendemaand

voorafgaandeaanhetonderzoekhebbengerookt,alcohol

gedronkenengeblowd.Bijallemiddelenziejetussen12en

16jaareensterketoename.

• Op13-jarigeleeftijdrookt7,6%vandejongeren.Op

15-jarigeleeftijdrookt1opde3jongeren.

• Eénopdevijf13-jarigejongerendrinktmaandelijks

alcohol.Op15-jarigeleeftijddrinkt60%vandejongeren

maandelijksalcohol.

• Vanalle14-jarigenblowt5%maandelijks.Op15-jarige

leeftijdgebruikt1opde10jongerenmaandelijks

cannabis.

dia5 Hoeveel�jongeren�roken,�drinken�en�blowen�IN�DE�

REGIO*

Intevullendoordeuitvoerder.

3 PLENAIRE PRESENTATIE

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80

70

60

50

40

30

20

10

0

60

50

40

30

20

10

0

30

25

20

15

10

5

0

12 jaar

12 jaar

13 jaar

13 jaar

14 jaar

14 jaar

15 jaar

15 jaar

16 jaar

16 jaar

2001 2003 2005 2007 2009

12 jaar 13 jaar 14 jaar 15 jaar 16 jaar

Roken

Alcohol

Cannabis

Discontinu

Dagelijks roken

Afgelopen jaar geblowd

Binge drinken

Ouders

Kind

Wel eens gerookt

Wel eens alcoholgedronken

Wel eens geblowd

Afgelopen maand alcoholgedronken

Experimenteerder

Regulier

Heavy user

12 -16 jaarBlowers

Jongens

Meisjes

5 of meer glazen per keer

8%19%

34%39%

Bron: HBSC 2009, TNS NIPO 2010

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80

70

60

50

40

30

20

10

0

60

50

40

30

20

10

0

30

25

20

15

10

5

0

12 jaar

12 jaar

13 jaar

13 jaar

14 jaar

14 jaar

15 jaar

15 jaar

16 jaar

16 jaar

2001 2003 2005 2007 2009

12 jaar 13 jaar 14 jaar 15 jaar 16 jaar

Roken

Alcohol

Cannabis

Discontinu

Dagelijks roken

Afgelopen jaar geblowd

Binge drinken

Ouders

Kind

Wel eens gerookt

Wel eens alcoholgedronken

Wel eens geblowd

Afgelopen maand alcoholgedronken

Experimenteerder

Regulier

Heavy user

12 -16 jaarBlowers

Jongens

Meisjes

5 of meer glazen per keer

8%19%

34%39%

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80

70

60

50

40

30

20

10

0

60

50

40

30

20

10

0

30

25

20

15

10

5

0

12 jaar

12 jaar

13 jaar

13 jaar

14 jaar

14 jaar

15 jaar

15 jaar

16 jaar

16 jaar

2001 2003 2005 2007 2009

12 jaar 13 jaar 14 jaar 15 jaar 16 jaar

Roken

Alcohol

Cannabis

Discontinu

Dagelijks roken

Afgelopen jaar geblowd

Binge drinken

Ouders

Kind

Wel eens gerookt

Wel eens alcoholgedronken

Wel eens geblowd

Afgelopen maand alcoholgedronken

Experimenteerder

Regulier

Heavy user

12 -16 jaarBlowers

Jongens

Meisjes

5 of meer glazen per keer

8%19%

34%39%

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80

70

60

50

40

30

20

10

0

60

50

40

30

20

10

0

30

25

20

15

10

5

0

12 jaar

12 jaar

13 jaar

13 jaar

14 jaar

14 jaar

15 jaar

15 jaar

16 jaar

16 jaar

2001 2003 2005 2007 2009

12 jaar 13 jaar 14 jaar 15 jaar 16 jaar

Roken

Alcohol

Cannabis

Discontinu

Dagelijks roken

Afgelopen jaar geblowd

Binge drinken

Ouders

Kind

Wel eens gerookt

Wel eens alcoholgedronken

Wel eens geblowd

Afgelopen maand alcoholgedronken

Experimenteerder

Regulier

Heavy user

12 -16 jaarBlowers

Jongens

Meisjes

5 of meer glazen per keer

8%19%

34%39%

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80

70

60

50

40

30

20

10

0

60

50

40

30

20

10

0

30

25

20

15

10

5

0

12 jaar

12 jaar

13 jaar

13 jaar

14 jaar

14 jaar

15 jaar

15 jaar

16 jaar

16 jaar

2001 2003 2005 2007 2009

12 jaar 13 jaar 14 jaar 15 jaar 16 jaar

Roken

Alcohol

Cannabis

Discontinu

Dagelijks roken

Afgelopen jaar geblowd

Binge drinken

Ouders

Kind

Wel eens gerookt

Wel eens alcoholgedronken

Wel eens geblowd

Afgelopen maand alcoholgedronken

Experimenteerder

Regulier

Heavy user

12 -16 jaarBlowers

Jongens

Meisjes

5 of meer glazen per keer

8%19%

34%39%

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80

70

60

50

40

30

20

10

0

60

50

40

30

20

10

0

30

25

20

15

10

5

0

12 jaar

12 jaar

13 jaar

13 jaar

14 jaar

14 jaar

15 jaar

15 jaar

16 jaar

16 jaar

2001 2003 2005 2007 2009

12 jaar 13 jaar 14 jaar 15 jaar 16 jaar

Roken

Alcohol

Cannabis

Discontinu

Dagelijks roken

Afgelopen jaar geblowd

Binge drinken

Ouders

Kind

Wel eens gerookt

Wel eens alcoholgedronken

Wel eens geblowd

Afgelopen maand alcoholgedronken

Experimenteerder

Regulier

Heavy user

12 -16 jaarBlowers

Jongens

Meisjes

5 of meer glazen per keer

8%19%

34%39%

“Maar zijn jongeren nu écht meer gaan roken, drinken en blowen?

Maar mijn kind rookt, drinkt of blowt niet zoveel!

16 17

dia6*� Hoeveel�jongeren�roken�dagelijks?

toelichting

Dagelijksrokenkomtinhetbasisonderwijsnognauwelijks

voor.Inhetvoortgezetonderwijsverandertditbeeldsnel:

• Op13-jarigeleeftijdrookt2,3%vandejongensdagelijks

en4,1%vandemeisjes.

• Op16-jarigeleeftijdrookt24,4%vandejongens

dagelijksen21,1%vandemeisjes.

Dehoeveelheidsigarettendiederokendejongerenroken

hangtsamenmethunleeftijdnaarmatedejongerenouder

worden,gaanzegemiddeldmeerroken.Rokendejongeren

van14jaarrokengemiddeld5sigarettenperdag.Datzijn2

pakjesperweek(TNSNIPO2010).

dia7* Binge�drinken

toelichting

Bingedrinkenbetekentinkortetijd5ofmeerglazen

alcoholdrinken.Vande12-jarigenheeft8%indemaand

voorafgaandeaanhetonderzoek5ofmeerglazenalcohol

bijééngelegenheidgedronken.Vande14-jarigendeedeen

kwartdatenvande16-jarigendronkmeerdandehelftbij

ééngelegenheidvijfofmeerglazenalcohol.

dia8*� Hoe�vaak�blowen�blowers?�

toelichting

Dejongeren(12-16jaar)dieaangaven‘weleens’geblowdte

hebben,zijnintedeleninviergroepen:

• Discontinu:weleensgeblowd,maarnietinhetafgelopen

jaar

• Experimenteerder:afgelopenjaaréénkeergeblowd

• Regulier:afgelopenjaar2-39keergeblowd

• Heavyuser:afgelopenjaar40keerofvakergeblowd.

Defiguurlaatziendatdegrootstegroepbestaatuitde

reguliereblowers.

dia9 ��Zijn�jongeren�meer�gaan�roken,�drinken�en�

blowen?

dia10 Roken,�blowen�en�drinken�(2001-2009)

toelichting

• Steedsminder12-totenmet16-jarigenroken.Datgeldt

zowelvoorhetdagelijksrokenalsvoorhetooitroken.

In2001rooktenog19%vandejongerendagelijks.Dit

percentageisgedaaldnaar14%in2009.

• Hetaantal12-tot16-jarigendathetafgelopenjaar

geblowdheeft,neemtsinds2001af.

• Hetalcoholgebruikvanjongerenvan12-16jaarisde

afgelopenjarengedaald.Ditisechtergeenredentot

tevredenheid:alsjongerendrinken,dandrinkenzeveel.

In2009dronkbijna70%vandedrinkersvijfofmeer

glazenalcoholbijééngelegenheid.

dia11 Wat�weten�ouders�van�het�rook-,�drink-�en�

blowgedrag�van�hun�kinderen?

werkVorm

Bijhetbesprekenvanditonderwerpkuntueenfilmfragment

latenzienuitdedocumentaireBierboysenBreezerbabes

(VARA,2006).Duur:0.41min.

toelichting

Melanieis15jaarenverteltdathoevaakenhoeveelalcohol

zedrinkt.Haarmoederdenktdathetalcoholgebruikvan

Melaniewelmeevalt.

dia12 Ouders�onderschatten�het�rook-,�drink-�en�

blowgedrag�van�hun�kind

toelichting

Oudersonderschattenhetrook-,drink-enblowgedragvan

hunkinderen:

• Ongeveer1opdetienoudersdenktdathunkindwel

eensgerooktheeft,terwijlbijna30%vandejongeren

zegtweleenstehebbengerookt.

• Bijna70%vande12-16jarigejongerenzegtweleens

alcoholtehebbengedronken.Vanhunoudersdenkt

62%dathunkindweleensalcoholheeftgedronken.

Opvallender is dat jongeren aangeven in het weekend

gemiddeld 4,8 glazen alcohol te drinken, terwijl ouders

denken dat hun kind in het weekend gemiddeld 0,7

glazen alcohol drinkt.

• Vandeoudersdenktbijna2%dathunkindweleens

geblowdheeft,terwijlbijna10%vandejongerenzelf

aangeeftweleensgeblowdtehebben.

Bron: TNS NIPO 2010

Bron: HBSC 2009

Bron: HBSC 2009Bron: HBSC 2009

Bron: Peilstationsonderzoek Scholieren 2007, HBSC 2009/ TNS NIPO 2010 (roken)

derisico’sVanroken,drinkenenBlowenoPjongeleeftijd

Variant1Presentatie

De risico’s van rokenop korte termijn

Slechte conditieGeen geld overSlechte ademGele tandenGele vingers

HoestenJe huid wordt sneller oud

Verslaving

De risico’s van rokenop lange termijn

(Long)kankerHart- en vaatziektes

HersenbloedingVerslaving

Verminderde vruchtbaarheid

De risico’s van alcohol

AlcoholvergiftigingOnveilige seks

Black-outGeweld

Slechte leerprestatiesSchooluitval

De risico’s van blowenop korte termijn

Hoofdpijn, duizeligheidVersterken slechte stemming

De risico’s van blowenop lange termijn

Schade aan de luchtwegenSlechte prestaties en schooluitval

Psychische klachtenVerslaving

18 19

Ditgedeeltevandeplenairepresentatiegaatoverde

risico’svanroken,drinkenenblowen.Ditgedeeltekanop

tweemanierengepresenteerdworden:plenairofaande

handvaneeninteractievekennisquiz(ziebladzijde21).

Indezehandleidingzijnbeidevariantenuitgewerkt.Een

powerpointpresentatievandekennisquizvindtuopde

bijgeleverdecd-rom.

dia13 De�risico’s�van�roken�op�korte�termijn

toelichting

Alsoudersmethunkindingesprekwillengaanoverde

risico’svanroken,danishetbelangrijkdatzeaansluiten

bijzijnofhaarleefwereld.Overhetalgemeenzijnjongeren

vatbaardervoorderisico’sopkortetermijn,omdatderisico’s

oplangetermijn‘teverweg’zijnenzedezenietopzichzelf

betrekken.

dia14 De�risico’s�van�roken�op�lange�termijn

toelichting

Vaakwordtgedachtdatjongerennietverslaafdkunnen

raken,maaruitonderzoekwetenwedatroken-afhankelijk

vandegenetischeaanlegvaniemand-doordewerkingvan

nicotineindehersenenheelsneltotverslavingleidt.Dat

geldtvooriedereen,dusookvoorjongeren.Ookisbekend

datjongeren-netalsvolwassenen-dieéénkeerperweek

rokenhieralheelmoeilijkmeekunnenstoppen.Hetblijktdat

veeloudersditnietwetenenhiervanschrikken.

dia15 De�risico’s�van�alcohol

toelichting

Alcoholverdooftdehersenenenheefteenontremmend

effect.Onderinvloedvanalcoholvoelenmensenzichlosser,

zienzeminderrisico’senhebbenzemindercontroleover

zichzelf.Dekansoprisicovolgedragneemtdaardoortoe.

Directegevolgenhiervankunnenzijn:

• alcoholvergiftiging

Als je in korte tijd heel veel alcohol drinkt, kun je in

coma raken. Je hebt dan een alcoholvergiftiging. Het

aantal kinderen dat door drankmisbruik in coma in het

ziekenhuis belandt groeit snel.

• onveiligeseks

Onder invloed van alcohol vrijen jongeren vaker onveilig.

Daardoor lopen ze kans op seksueel overdraagbare

aandoeningen (soa’s) of ongewenste zwangerschap.

• Black-out

Als er veel alcohol in korte tijd wordt gedronken, kan

een black-out ontstaan. Informatie uit het korte termijn

geheugen wordt dan niet doorgegeven aan het lange

termijn geheugen. Als iemand regelmatig een black-out

heeft, kan dit blijvende hersenschade veroorzaken.

• geweld

Alcohol zorgt ervoor dat mensen sneller agressief worden

en meer geweld gebruiken. Eén op de 5 uitgaande

jongeren heeft als dader of als slachtoffer wel eens te

maken gehad met agressie.

• slechteleerprestatiesenschooluitval

Vroeg en veelvuldig gebruik van alcohol kan leiden tot

verminderde schoolprestaties, spijbelen en drop-out.

dia16 Hersenschade

Ukunthiereenfilmfragmentlatenzienuitdedocumentaire

Proost(VPRO,2006).Duur:0.56min.

toelichting

InhetfilmfragmentverteltbioloogGuusSmitoverde

gevolgenvanovermatigalcoholgebruikvanjongerenop

deontwikkelingvandehersenen.Hersenenontwikkelen

zichtotongeveerhet24stelevensjaar.Ookdoorkleine

hoeveelhedenalcoholwordtdeontwikkelingvande

hersenenbeïnvloed.Hersenschadealsgevolgvanalcohol

uitzichinconcentratieproblemen,leerproblemenenhetniet

overzienvandegevolgenvanheteigengedrag.

dia17 Risico’s�van�blowen

toelichting

• hoofdpijn,duizeligheid

• Versterkenslechtestemming

Cannabisversterktdestemmingwaarindegebruiker

verkeert.Alsdegebruikerdusnietgoedinzijnvelzit,kanhij/

zijlastkrijgenvanangst,somberheiden/ofpaniek.

dia18 Risico’s�van�blowen�op�lange�termijn

VARIANT 2 KENNISQUIZ

20 21

toelichting

• schadeaandeluchtwegen

• slechteleerprestatiesenschooluitval

Eriseenverbandtussencannabisgebruikenspijbelen.

Vooralhetopjongeleeftijdveelenvaakblowenkanleiden

totverminderdeschoolprestaties,spijbelenenschooluitval.

• Psychischeklachten

Blowenkanpsychosesuitlokken.Bijeenpsychoseverlies

jecontactmetdewerkelijkheidenzieenhoorjedingendie

ernietzijn.Alsjeaanleghebtvoorpsychosen,bijvoorbeeld

alshetindefamiliezit,kangebruikvanhasjofwieteen

psychoseoproepen.Jongerendieblowen,hebbenmeerkans

opeenpsychose,ookalszegeenduidelijkeaanleghebben

omdattekrijgen.

• Verslaving

Ulegtdeouderseenaantalstellingenvoor.Deouders

gevenantwoord(‘waar’of‘nietwaar’)doormiddelvanhet

opstekenvaneengroenofeenroodkaartje.

1 Hoejongerjebegintmetroken,alcoholdrinkenof

blowen,hoegroterdekansopeenverslavingoplatere

leeftijd.

�Waar.�Jongeren�die�op�jonge�leeftijd�(vanaf�12�jaar)�

beginnen�met�roken,�drinken�of�blowen�hebben�een�

grotere�kans�om�verslaafd�te�raken.�Hoe�jonger�je�

begint,�hoe�moeilijker�het�dus�is�om�te�stoppen.

2 Jongerenkunnenpasnalangetijdaanrokenverslaafd

raken.

�Niet�waar.�Vaak�wordt�gedacht�dat�jongeren�niet�

verslaafd�kunnen�raken,�maar�uit�onderzoek�weten�we�

dat�roken�-�afhankelijk�van�de�genetische�aanleg�van�

iemand�-�door�de�werking�van�de�stof�nicotine�in�de�

hersenen�heel�snel�tot�verslaving�leidt.�Dat�geldt�voor�

iedereen,�dus�ook�voor�jongeren.�Ook�is�bekend�dat�

jongeren�-�net�als�volwassenen-�die�een�keer�per�week�

roken�hier�al�heel�moeilijk�mee�kunnen�stoppen.

3 Rokenenblowenzijnevenschadelijkvoordelongen.

� �Niet�waar.Blowen�is�schadelijker�voor�de�longen.�Dat�

komt�bijvoorbeeld�doordat�tijdens�het�blowen�vaak�

dieper�geïnhaleerd�wordt.

4 Alcoholiseenverdovendmiddel.

� �Waar.�Alcohol�is�een�verdovend�middel.�Het�heeft�een�

ontremmend�effect.�Onder�invloed�van�alcohol�voelen�

mensen�zich�losser,�zien�ze�minder�risico’s�en�hebben�

ze�minder�controle�over�zichzelf.�Daardoor�neemt�de�

kans�op�risicovol�gedrag�toe,�zoals�onveilige�seks.

5 Ineen(standaard)glassterkedrankzitevenveelalcohol

alsineenstandaardglasbier.

� �Waar.�Elke�soort�alcoholhoudende�drank�heeft�zijn�

eigen�standaardglas.�Op�deze�manier�bevat�een�

standaardglas�bier�van�5%�(250cc),�wijn�van�12%�

(100cc)�en�sterke�drank�van�35%�(35cc)�allemaal�

evenveel�pure�alcohol�(circa�10�gram).

6 Ineenmixdrankjezitminderalcoholdanineenglasbier.

�Niet�waar.In�een�mixdrankje�in�een�flesje�zit�meer�

alcohol�dan�in�een�(standaard)glas�bier.

7 Vanblowenkunjeeenpsychischestoorniskrijgen.

�Waar.�Blowen�kan�psychoses�uitlokken.�Bij�een�

psychose�verlies�je�contact�met�de�werkelijkheid�en�

zie�en�hoor�je�dingen�die�er�niet�zijn.�Als�je�aanleg�hebt�

voor�psychosen,�bijvoorbeeld�als�het�in�de�familie�zit,�

kan�gebruik�van�hasj�of�wiet�een�psychose�oproepen.��

Jongeren�die�blowen,�hebben�meer�kans�op�een�

psychose,�ook�als��ze�geen�duidelijke�aanleg�hebben�

om�dat�te�krijgen.�

8 Jekunteenalcoholvergiftigingkrijgendoortevaakte

drinken.

� �Niet�waar.�Je�kunt�een�alcoholvergiftiging�krijgen�

door�in�korte�tijd�zoveel�alcohol�te�drinken�dat�

je�bewusteloos�raakt.�Het�aantal�dat�met�een�

alcoholvergiftiging�opgenomen�wordt�op�de�Eerste�

Hulp�in�het�ziekenhuis�is�de�afgelopen�jaren�fors�

gestegen.�

9 Jelichaamheeft1,5uurnodigoméénstandaardglas

alcoholteverwerken.

� �Waar.�De�lever�moet�ongeveer�1,5�uur�werken�om�één�

glas�alcohol�af�te�breken.

10 Alcoholisvoorjongerenenvoorvolwasseneneven

schadelijk.

dia19� De�invloed�van�ouders

toelichting

Veeloudersdenkendatzeminderinvloedkunnenuitoefenen

naarmatehunkindouderwordt.Zedenkendathunkind

geenwaardemeerzouhechtenaanhunmening.Uit

onderzoekblijkthettegendeel.Jongerenhechtenwel

degelijkwaardeaanhetcontactmethunouders,demening

diezijhebbenenderegelsdiezijstellen.Ookdeoverweging

vaneenjongereomtegaandrinken,rokenofblowenwordt

vooreenbelangrijkdeelbepaalddoordemanierwaarop

hunoudersmethemofhaaromgaan.Jongerenhebbenjuist

begeleidingnodigvanhunouders.Zehebbenregelsnodig

bijhetlosmakenenverkennenvanhungrenzen.Natuurlijk

hebbenookleeftijdsgenotenveelinvloedopelkaarsgedrag.

Demeningvanvriendenisbelangrijk,maarookdemening

vanoudersisdusbelangrijk.

dia20 Opvoedingsboodschap

toelichting

Jongerenbeginnenvaakalopjongeleeftijdmetroken,

drinkenenblowen,terwijlalcohol,tabakencannabisheel

ongezondzijnvooropgroeiendekinderen.Ouderskunnen

proberentevoorkomendathunkindopjongeleeftijdbegint

metroken,drinkenofblowen.

dia21 �Hoe�stel�ik�het�gebruik�van�tabak,�alcohol�en�can-

nabis�door�mijn�kind�uit?�

dia22 Praat�erover

toelichting

Hetisbelangrijkdatoudersmethunkindpratenover

roken,alcoholencannabisvóórdathijofzijisbegonnen

metexperimenteren.Daarbijishetbelangrijkdater

sprakeisvaneenveiliggespreksklimaatwaarinopenover

middelengebruikgesprokenkanworden.

uwkindenroken,drinkenenBlowen.watkuntu

doenalsouder?

U�heeft�meer�invloed�op�hetmiddelengebruik�van�uw�kind

dan�u�denkt!

Stel�het�gebruik�van�alcohol,�tabak�en�cannabis�zo�lang�mogelijk�uit.

Hoe doe je dat?

1. Praat erover2. Stel regels

3. Maak uw kind weerbaar

Praat met uw kind over roken, drinken en blowen

Kies een goed tijdstipWeet waar u over praatWeet wat uw kind doet

Maar.. niet te vaak

22 23

�Niet�waar.Alcohol�is�voor�jongeren�veel�schadelijker.�

Dat�komt�doordat�jongeren�nog�in�de�groei�zijn.�

Alcoholgebruik�heeft�bijvoorbeeld�invloed�op�de�

ontwikkeling�van�de�hersenen.

11 Dewerkingvanhasjenwietiselkekeeranders.

� �Waar.�Hasj�en�wiet�versterken�je�gevoelens.�Als�je�je�

goed�voelt,�kan�je�je�na�het�gebruik�van�cannabis�nog�

beter�voelen.�Maar�voel�je�je�niet�goed,�dan�kan�dat�na�

het�gebruik�van�hasj�en�wiet�nog�slechter�worden.

12 Afentoeeenglasalcoholkangeenkwaad,ooknietvoor

jongeren.

� �Niet�waar.Uit�onderzoek�blijkt�dat�het�gebruik�

van�alcohol�de�ontwikkeling�van�de�hersenen�

verstoort,�zelfs�als�het�gaat�om�kleine�hoeveelheden.�

Hersenschade�als�gevolg�van�alcohol�uit�zich�in�

concentratieproblemen,�leerproblemen�en�het�niet�

overzien�van�het�eigen�gedrag.

Teraanvullingeventueeleenfilmfragmentlatenzienwaarin

bioloogGuusSmitverteltoverhersenschade(zieookdia16).

Duur:0:56min.

13 Waterpijprokenisminderschadelijkdansigaretten

roken.

� �Niet�waar.�Waterpijp�roken�is�misschien�zelfs�wel�

schadelijker�dan�het�roken�van�sigaretten.�Je�krijgt�

namelijk�meer�rook�binnen.�Ook�duurt�het�roken�van�

een�waterpijp�langer,�waardoor�je�meer�schadelijke�

stoffen�binnenkrijgt.�Hoewel�jongeren�zelf�vaak�anders�

denken,�is�het�roken�van�tabak�met�een�smaakje�met�

een�waterpijp�schadelijk�en�verslavend.�

14 Jemagcannabiskopenalsje16bent.

� �Niet�waar.De�minimumleeftijd�voor�het�kopen�van�hasj�

en�wiet�in�een�coffeeshops�is�18�jaar.�

toelichting

Jongerenzijnergvatbaarvoorgroepsdruk.Ouders

kunnenhunkindweerbaarmakentegengroepsdrukdoor

hemofhaarzelfvertrouwenmeetegeven.Eenkindmet

zelfvertrouwenstaatstevigerinzijnschoenenenkandaarom

makkelijker‘nee’zeggentegeneenjoint.Ouderskunnen

hetzelfvertrouwenvanhunkindvergrotendoortelaten

merkendatzetrotszijnophunkind,doorcomplimentjeste

geveneninteressetetonen.Eenkindkanookmakkelijker

‘nee’zeggenalshijofzijeeneigenmeningheeftovertabak,

alcoholencannabis.Ouderskunnenhunkindhelpenbij

hetvormenvaneeneigenmeningdoormethemofhaarte

besprekenwatdevoor-ennadelenvandezemiddelenzijn.

dia26 Vanaf�welke�leeftijd�speelt�dit?�

toelichting

Hetishetbesteomafsprakentemakenmetkinderen

voordatzegaanexperimenteren.Voorrokenendrinken

wordtoudersdaaromaangeradenmethunkindingesprek

tegaanenafsprakentemakenop11-12jarigeleeftijd.

Inhetalgemeenbeginnenkinderenietslatermethet

experimenterenmethasjenwiet.Ouderskunnendaarom

hieroverookietslatermethunkindpraten,maarwelvoordat

het13-14jaarwordt.Natuurlijkverschiltditmomentookper

kind.Hetenekindzalereerderaantoezijndanhetandere

kind.Ouderskennenhunkindhetbesteenkunnendatdus

hetbesteinschatten.

dia27 Voorbeeldgedrag

toelichting

Ouderszijneenvoorbeeldvoorhunkind.Datbetekentniet

datjealsoudernietmagrokenofdrinken.Vooralcoholgeldt

hetadvies:drinkzelfmatig,nietelkedagenbijvoorkeur

nietinhetbijzijnvanjekind.Drinkjewelafentoeinhet

bijzijnvanjekind,legdanuitwathetverschilisvooreen

volwassenediematigdrinkt,engebruikdooreenkind.Voor

rokenenblowengeldthetadvies:rookenblowinelkgeval

nietinhetbijzijnvanjekind.Alsjealsouderrooktishet

tochbelangrijkommetjekindaftesprekendatjeliever

nietwildathij/zijgaatroken.Alsoudersopeneneerlijkover

huneigen(redenenvoor)gebruikzijn,zijnkindereneerder

geneigdhunadviesaantenemen.

dia28 Afspraken�maken�met�andere�ouders

toelichting

Kinderenzeggenvaak‘jamaar,iedereenmaghet,behalve

ik’.Vaakblijktdatditnietwaaris.Praatereensovermet

andereouders.Bijvoorbeeldopeenouderavondopschoolof

Praattipsvooreengesprekmetuwkindoverroken,alcohol

enblowen:

• kieseengoedtijdstip

Niet elk moment is geschikt voor een gesprek over

roken, alcohol of blowen. Het is belangrijk een rustig

moment te kiezen en de tijd te nemen. En te zorgen voor

een aanleiding voor het gesprek. Dit kan een moment

zijn waarop kinderen in de verleiding kunnen komen

om te drinken, te roken of te blowen. Zoals carnaval, de

feestdagen, het introductiekamp van de brugklas en de

zomervakantie. Een incident op school of in de media

kan ook een goede aanleiding zijn.

• weetwaaruoverpraat

Het is belangrijk dat een ouder kennis heeft van de

verschillende middelen om zijn/haar kind goed in te

kunnen lichten en geloofwaardig over te komen als het

kind doorvraagt of in discussie gaat. Goede informatie

maakt het ook eenvoudiger voor ouders om uit te leggen

waarom zij bepaalde grenzen stellen.

• weetwatuwkinddoet

Kinderen worden steeds zelfstandiger en ouders

blijven minder makkelijk op de hoogte dan tijdens

de basisschooltijd. Toch is het belangrijk dat ouders

belangstelling blijven tonen, betrokken blijven bij wat hun

kind doet, weten waar hun kind is, wat het doet en met

wie het omgaat.

• maar..niettevaak

Te vaak praten over roken, alcohol of blowen werkt

averechts. Het is beter een paar keer een goed gesprek

te voeren, op het juiste moment en met een goede

aanleiding.

dia23 Regels�stellen

toelichting

Ouderskunnenmeestalnietvoorkomendathunkindooit

gaatexperimenterenmetsigaretten,alcoholofcannabis,

maarzekunnenwelproberendatmomentuittestellen.Voor

alcoholkunnenzehetbestederegelstellen:geenalcoholtot

tenminste16jaar.Oudersbeschermenhunkindtegenhet

startenmetrokenenblowendoorduidelijktezeggendatze

nietwillendathunkindrooktofcannabisgebruikt.

dia24 Heeft�regels�stellen�zin?

werkVorm

Bijhetbesprekenvanditonderwerpkuntueenfilmfragment

latenzien,uitdedocumentaireBierboysenBreezerbabes

(VARA,2006).Duur:0.20min.

toelichting

HoogleraaropvoedkundeRutgerEngelsverteltdatuit

onderzoekblijktdathetstellenvanregelseffectheeftop

hetalcoholgebruikvanjongeren:jongerendiestrikteregels

meekrijgenvanhunoudersbeginnenlatermetdrinkenen

drinkenminder.Heldereregelsgeveneenkindrichtingbij

hetmakenvankeuzes.Daarbijgeldtweldateenkinddan

preciesmoetbegrijpenwaaromeenregelgesteldwordt,dus

ishetbelangrijkersamenovertepraten.

dia25 �Maak�uw�kind�weerbaar�tegen�groepsdruk

‘Regels�stellen?�Dat�heeft�toch�geen�zin�meer�op�die�leeftijd?’

‘Wanneer�moet�ik�met�mijn�kind�praten,�regels�stellen�en�hem�

weerbaar�maken?�Mijn�kind�is�nu�nog�helemaal�niet�bezig�met�roken,�drinken�of�blowen.’

Maak uw kind weerbaarStel regels

‘Maar�ik�rook,�drink�of�blow�zelf.Dan�kan�ik�het�mijn�kind�toch

niet�verbieden?’

‘Maar�wat�doe�ik�als�de�klasgenoten�van�mijn�kind�wel�

mogen�roken,�drinken�of�blowen?�Ik�wil�niet�dat�mijn�kind�buiten�

de�groep�valt.’

24 25

tijdensdesportwedstrijdvanuwkind.Hetkanprettigzijnom

tehorenhoeandereouderseengesprekaanpakken,enwat

zijdoenalshunkindheternietmeeeensis,ofzichnietaan

deregelshoudt.Dezeouderavondkanbijvoorbeeldbenut

wordenomervaringenuittewisselen.

dia29 Al�gebruikende�kinderen

toelichting

Ookalseenkindalrookt,drinktofblowt,ishetbelangrijkom

hierovertepraten.Hetblijftbelangrijkdatoudersduidelijk

zeggendatzenietwillendathunkindrookt,drinktofblowt.

• Vraagnaardereden(en)vangebruik

Ouderskunnenhunkindvragenwaaromhijofzijrookt,

drinktofblowt.Alsblijktdathetkindrookt,drinktof

blowtomnegatieveredenen,zoals‘omproblemente

vergeten’,kunnenoudersvoorstellenomsamenopzoek

tegaannaareenandereoplossingvoorzijnofhaar

problemen.

• leeruwkindomgebruiktebeperken

Hetisnatuurlijkhetbestealseenkindstoptmetblowen,

maaroudersmoetenzichbedenkendathetnietaltijd

gemakkelijkisomtestoppen.Zekunnenindatgeval

proberenhetgebruiktebeperkenenafsprakentemaken

overhetgebruik.Bijvoorbeelddooraftesprekendathun

kindnietdrinktofblowtvooroftijdenswerk,schoolof

sport.Oudersmetrokendekinderenkunnenopinternet

eenopmaatgemaaktadviesover(stoppenmet)roken

krijgen(viawww.stivoro.nl/smokealert).

• Bespreekderisico’svanhetgebruik

Jongerenleveninhethierennu.Verhalenover

schadelijkeeffectenopdegezondheidmakenmeestal

weinigindruk.Hetisdaarombelangrijkdatouders

zichbeperkentotderisico’sdiewelaanspreken,zoals:

slechtereschoolprestaties,achteruitgaanvanconditie,

geldgebrek,verliesvanbepaaldevrienden.

• uwkindlerenomgaanmetsocialedruk

Ouderskunneneenplanontwikkelenomhunkindte

helpenomweerstandtebiedentegensocialedruk.Een

puberkanzichdoorzijnvriendengedwongenvoelen

omterokenoftedrinken.Zekunnenbangzijndatze

vriendschappenkwijtrakenofdatzenietbijdegroep

horenalszenietmeezoudendoen.Ouderskunnenmet

hunkindeenplanoefenenom‘nee’tezeggen,wanneer

eensigaret,alcoholofeenjointaangebodenwordt.

dia30 Afsluiting

TerafsluitingkuntueenfragmentvanDraadstaallatenzien,

waarindeoudersvanzoonRockyvertellenhoezijomgaan

metalcoholgebruik(Proost,VPRO,2008).Duur:2.11min.

‘Mijn�kind�rookt,�drinkt�of�blowt�al.�Wat�nu?’

26 27

4 VERDIEPENDE WORKSHOPS

Workshop 1: INTERACTIEF THEATER

noordnederland

zuidnederland

heldertheater

www.heldertheater.nl

Contactpersoon:HesterDadema

Telefoon:06-10753230

Tarief:€660(excl.BTWenreiskosten)

middennederland

ProVincienoord-holland

dnl-theatercollectief

www.dnltheatercollectief.nl

Contactpersoon:StefanvanWieringen

Telefoon:06-43027200

Tarief:€660(excl.BTWenreiskosten)

28 29

inhoud

Naastinformatieoverdegevarenvanalcohol,rokenen

blowenwillenveeloudersweten:Hoepakikdatnuthuis

aanmetmijnkind?Hoestelikgrenzenenvoorkomik

conflicten?Hoekomik,enhoeblijfikingesprekhierover.

Dezeworkshoplaatvoorbeeldenuitdepraktijkzien.Een

programmametveelvaartenhumorwaarinouderskunnen

meedenken,meepratenenmeelachen!

duur

Deduurvandezeworkshopisstandaard50-60minutenen

kaninoverlegaangepastworden.

uitVoering

Indeworkshopwordenherkenbaredilemma’sen

mogelijkeconflictenindeopvoedingnagespeelddoortwee

professioneleacteurs.Descèneslatenopverschillende

manierenzienhoejehetgesprekoveralcohol,rokenen

blowenaankuntgaanmetjekind.Nahetspelenvande

scènevragendeacteursdeoudersomadvies.Watzouden

julliedoeninzo’nsituatie?Deaanwezigeouderskunnen

suggestiesentipsgeven,diedirectdoordeacteursworden

gespeeld.Zokunnenouderszienwatwerkténwatminder

goedwerktindepraktijk.Bovendiendoenoudersveel

ideeënopvanelkaar.Aanheteindevandeworkshopbestaat

ervoordepreventiewerkerdemogelijkheidomaantesluiten

opdezepraktijkvoorbeeldenendeworkshopplenairte

evalueren.

contactinformatie

Inhetkadervandezeouderavondzijnafsprakengemaakt

mettweetheatergroepen:DNL-theatercollectiefen

HelderTheater.DNL-theatercollectiefbedientderegio

MiddenNederlandendeprovincieNoord-Holland,Helder

TheaterbedientNoordNederlandenZuidNederland.Deze

gezelschappenhebbeninhunregioalveelervaringmet

educatieftheateroveralcoholenhebbendeinhoudvande

workshopvoorbereidmethetTrimbos-instituutenSTIVORO.

Zijkennendusdevoorlichtingsboodschappenoverroken,

alcoholenblowen.Ukiestinoverlegmetdeschool,welk

middelutijdensdeworkshopcentraalwiltstellen.

tiPsVooreengoedgesPrekmetuwkind

• Zorgvooreenprettigesfeer.

• Weeseerlijkenopen.

• Luisternaarwatuwkindtezeggenheeft.

• Stelregelsresoluutenvriendelijk.

• Vertelwelkgedraguvanuwkindverwacht.

• Controleerofuwkindderegelsbegrijpt.

• Leguitwaaromuregelsstelt.

regelsstellen

• Vooralcoholkuntuhetbestederegelstellen:geen

alcoholtottenminste16jaar.Ubeschermtuwkindtegen

hetstartenmetrokenenblowendoorduidelijktezeggen

datunietwiltdatuwkindrooktofcannabisgebruikt.

• Stelhuisregels,dieookgeldenvoorouderekinderenen

deouders.Bijvoorbeeld:

o Erwordtgeenalcoholgekochtdoorofvoor

kinderenonderde16jaar.

o Erwordtthuisnietgerooktofgeblowd,ookniet

doorbezoek.

• Vraagnaofhetkindderegelsbegrijptenherhaalde

regels.Ukuntookuwkindvragenomsamentevatten

watuverteldheeftenwelkeregelsafgesprokenzijn.Zo

kanhetkindzichderegelsmeereigenmaken.

• Deregelsgeldeninallesituaties,dusookop

familiefeestjeswaaranderekinderenweldrinken,tijdens

vakantiesofopmomentendatdeoudersernietbijzijn.

inhoud

Tijdensdezeworkshopkrijgenoudersadviesoverafspraken

makenenuitlegoverdebedoelingvanregels.

duur

Deduurvandezeworkshopisongeveer50minuten.

uitVoering

Verdeelhetpubliekingroepjesvanvieravijfpersonen.Elk

groepjekrijgteencasus(ziedecasusbeschrijvingenookin

Bijlage1).Deoudersbesprekendecasusendiscussiëren

overhoezijindegegevensituatiezoudenhandelen.De

begeleiderlooptrondenschuifthierendaaraan.Daarbijkan

hijgebruikmakenvandetipsvoorhetstellenvanregels,

dieopdevolgendepaginastaan.Natwintigminutenkande

casusplenairbesprokenworden.Alservoldoendetijdis,kan

vervolgenseentweedecasusbesprokenworden.

casussen

1 Uwkindwordtvijftienengeefteenfeestje.Ugaatsamen

methemofhaarinkopendoen.Danontstaatereen

discussieoverhetwelofgeenalcoholschenken.Ukrijgt

uiteindelijkuwzin:julliesprekenafdatergeenalcohol

wordtgeschonken.Opdeavondvanhetfeestjeblijken

verschillendevriendenalcoholbijzichtehebben.Hoe

reageertu?

2 Ukomtdemoedervaneengoedevriend(in)vanuwkind

tegenindesupermarkt.Zeverteltdatzeonlangsheeft

ontdektdathaarkindafentoerookt.Uheeftnogniets

gemerktbijuweigenkind.Watdoetu?

3 Bijhetstofzuigenindekamervanuwkindvindtueen

zakjewiet.Uheeftdelaatstetijdniksgemerkt:zowel

thuisalsopschoolzijnergeenproblemen.Hoereageert

u?

4 Uwkindvanvijftienkomtthuisvaneenfeestjevan

eenvriend(in).Hijverteltdatermixdrankjeswerden

uitgedeeldendathijzelfookeenpaarmixdrankjesheeft

gedronken.Deoudersvandevriend(in)warenerbij,

dusuwkindiservanuitgegaandathetwelmocht.Hoe

reageertu?

5 Uwkindwilditweekendgraagnaareenfeestje.Iedereen

zalerblijvenslapenenduswiluwkindookblijven

slapen.Uwkentdevriend(in)diehetfeestjegeeftniet.

Watdoetu?

Bijhetbesprekenvandecasussenkunnendevolgende

vragengesteldworden:

• Hoereageertualsouderhierop?

• Welkeafsprakenkuntumetuwkindmaken?

• Hoezorgtuervoordatuwkindzichaandeafspraken

houdt?

• Hoekuntuafsprakenmakenmetandereouders?

• Watdoetualsuwkindzichnietaandeafsprakenhoudt?

• Kentudevriendengroepvanuwkind?

workshoP2:afsPrakenmakenmetuwkind

tiPsVoorhetstellenVanregels

30 31

rookt,maardatzelieverheeftdathaardochternietbegint

metroken.Zezegt:‘Ikbenstom,ikrook.Maarjijhebtnunog

dekeuzeomnietverslaafdteraken.’

1.annekomtdronkenthuis

Anne(14jaar)magvanhaaroudersgeenalcoholdrinken.Op

eenavondkomtzedronkenthuisvaneenfeestje.Hoekan

haarmoederhierhetbestopreageren?Inhetfilmpjekuntu

dereactievanAnne’smoederbepalen.Kieswelkereactieu

hetbestevindtenziewelkeffectdatheeftopAnne’sgedrag.

Ukunthetfilmpjevakerafspelenenzienwatinditgevalde

besteaanpakis.

2.annewilnaardedanceaway

Anne(14jaar)wilmethaarvriendennaareenfeestinde

DanceAway.Haaroudersvindenhaareigenlijktejongvoor

ditfeest.Zewetennietgoedhoezemoetenreageren.Inde

filmkuntudereactievanAnne’svaderbepalen.Kieswelke

strategieuhetmeestaanspreekt.UzietdereactievanAnne

hieropenhetcommentaarvaneendeskundige.Ukuntde

filmvakerafspelenenzienwatinditgevaldebesteaanpak

is.

inhoud

Indezeworkshopwordenverschillendefilmfragmenten

vertoond.Indezefilmfragmentenwordenoudersop

verschillendemanierengeconfronteerdmetbeginnendrook-,

drink-ofblowgedragvanhunkind.Wezienhoedeouders

daarophuneigenmaniermeeomgaan.Nahetvertonenvan

defilmpjesgevendeoudersaanhoezijzelfzoudenreageren

ineendergelijkesituatie.Ookbesprekenzemetelkaarde

reactievandeouderinhetfilmpje.

duur

Deduurvandezeworkshopisafhankelijkvanhetaantal

filmpjesdatvertoondwordtenvandeduurvandediscussie

bijelkfilmpje.Erzijnintotaalzesfilmpjes:vierfilmpjes

overrokenentweefilmpjesoveralcohol.Opdewebsite

www.pratenmetuwkind.nlzijnnogmeerfilmpjestevinden.

Hettonenenbesprekenvanéénfilmpjekanongeveertien

minutenduren.

uitVoering

Laatdefilmpjeszien.Inelkfilmpjewordteenouder

geconfronteerdmeteendilemma.Vervolgensverschijnt

devraaginbeeld:‘Watzouudoen?’.Zetopdatmoment

hetfilmpjeoppauze.Vraagaandeouderswatzijinde

getoondesituatiezoudendoen.Daarnalaatjederestvan

hetfilmfragmentzien.Deouderskrijgentezienhoedeouder

inhetfilmpjereageert.Vraagnaafloopvanhetfilmpjeaan

deaanwezigeouderswatzijvandereactieinhetfilmpje

vonden.

inhoudVandefilmPjes

1.neezeggen(2�min.)

Ditfragmentmaaktduidelijkdatoudershunkinderop

kunnenwijzendathijofzijaltijd‘nee’kanzeggentegeneen

aangebodensigaret.Wezieneenmoederdierookluchtruikt

alshaarzoonthuiskomt.Hijzegtdathijnietrookt.Moeder

legtuitdathij‘nee’kanzeggentegeneenaangeboden

sigaret.Hetisstoerderom‘nee’tezeggendandesigaret

aantenemen.

2.waarschuwen(3,5�min.)

Ditfilmpjegaatoverhetwaarschuwenvankinderenom

niettegaanroken.Inhetfilmpjezienweeenvaderdie

zijndochterbetraptalszeophetschoolpleineensigaret

probeert.Hijreageertrustigenvraagtwaaromzerookt.Zijn

dochterverteltdathaarvriendenvaakaandringenomook

eenseensigaretteproberen.

3.huisregels(2,5�min.)

Inditfilmpjekomthetstellenvanhuisregelsaanbod.Het

filmpjegaatovereengezindateenfeestjegeeft.Vader

steekteensigaretop.Moedertwijfelt:zalzeerwelofniet

ietsvanzeggeninhetbijzijnvanhetbezoek?Zekiestervoor

omerwelietsvantezeggen.Hetisimmerseenduidelijke

huisregel:inhuiswordtnietgerookt.Ookvadermoetzich

hieraanhouden.

4.eigenrookgedrag(3�min.)

Ditfragmentgaatoverhetbesprekenvanheteigen

rookgedragvanouders.Wezieneenmoederdieeenpakje

shagindewasmachinevindt.Zevraagthaardochterofze

rookt.Dochtervindtdatmoederniksmagzeggenomdatze

zelfookrookt.Moedergeefttoedathetstomisdatzezelf

ALCOHOL

workshoP3:watzouÚdoen? roken

32 33

inhoud

Indezeworkshopdiscussiërenoudersindrie-ofviertallen

metelkaaroververschillendestellingen.Hetdoelvandeze

workshopisnietalleenkennisenervaringuitwisselen,maar

deuitvoerderzouookaankunnensturenophetsamen

makenvanafspraken.

duur

Deduurvandezeworkshopisafhankelijkvanhetaantal

stellingendatbehandeldwordt.Erzijnintotaalnegen

stellingen.Perstellingzoudendeoudersbijvoorbeeldtien

minutenkunnendiscussiëren.

uitVoering

Deaanwezigeouderswordenindrie-ofviertallen

opgesplitst.Debegeleiderlanceerteenstelling.Deouders

discussiërentienminutenoverdestelling.Nadezetien

minutenwordendegroepjesopnieuwsamengesteld,zodat

deouderszoveelmogelijkandereoudersontmoeten.Er

wordteennieuwestellinggelanceerd,waardegroepjes

opnieuwtienminutenoverkunnendiscussiëren.Ditkanzo

vaakalsgewenstherhaaldworden.Alsernogvoldoende

tijdoveris,kanervoorgekozenwordenaftesluitenmeteen

plenaireterugkoppeling.

stellingen

• Alsikerachterkomdatmijnkindrookt,drinktofblowt,

danstrafikhem.

• Ikverbiedmijnkindtotzijn16eookmaareendruppel

alcoholtedrinken.

• Ikgamijnkindnietverbiedenterokenofalcoholte

drinken,wantalsikdatdoedangaathijhetstiekem

doen.

• Ikgeefmijnkindeenbeloningalshijtotzijn18eniet

rooktofalshijtotzijn16enietdrinkt.

• Ikweetvanmijnkindechtwelofhijrookt,alcoholdrinkt

ofblowt.

• Ikvinddatdeschoolrokenophetschoolpleinmoet

verbieden.

• Alsjealsouderzelfrookt,dankunjehetjekindniet

verbieden.

• Eenkindkanbeterthuisalcoholdrinkendanergens

anders;thuishebjeeralsoudertenminstezichop.

• Ikvindhetbelangrijkommetandereoudersafsprakente

makenoverhetmiddelengebruikvanonzekinderen.

workshoP4:sPeeddaten

34 35

casus1:

Uwkindwordtvijftienengeefteenfeestje.Ugaatsamen

methemofhaarinkopendoen.Danontstaatereen

discussieoverhetwelofgeenalcoholschenken.Ukrijgt

uiteindelijkuwzin:julliesprekenafdatergeenalcohol

wordtgeschonken.Opdeavondvanhetfeestjeblijken

verschillendevriendenalcoholbijzichtehebben.Hoe

reageertu?

casus2:

Ukomtdemoedervaneengoedevriend(in)vanuwkind

tegenindesupermarkt.Zeverteltdatzeonlangsheeft

ontdektdathaarkindafentoerookt.Uheeftnogniets

gemerktbijuweigenkind.Watdoetu?

casus3:

Bijhetstofzuigenindekamervanuwkindvindtueenzakje

wiet.Uheeftdelaatstetijdniksgemerkt:zowelthuisalsop

schoolzijnergeenproblemen.Hoereageertu?

casus4:

Uwkindvanvijftienkomtthuisvaneenfeestjevaneen

vriend(in).HijverteltdaterBreezerswerdenuitgedeeld

endathijzelfookeenpaarBreezersheeftgedronken.De

oudersvandevriend(in)warenerbij,dusuwkindiservanuit

gegaandathetwelmocht.Hoereageertu?

casus5:

Uwkindwilditweekendgraagnaareenfeestje.Iedereenzal

erblijvenslapenenduswiluwkindookblijvenslapen.Uw

kentdevriend(in)diehetfeestjegeeftniet.Watdoetu?

BIJLAGEN Bijlage1casusBeschrijVingenBijworkshoP2

36 37

dia7Hoeveel�jongeren�drinken�maandelijks�5�of�meer�glazen�(binge�drinken)�bij�één�gelegenheid?

dia8Hoe�vaak�blowen�blowers?

dia10Trends�in�roken,�blowen�en�drinken�(2001-2009)

dia13Ouders�onderschatten�het�rook-,�drink-�en�blowgedrag�van�hun�kind

Indezebijlagewordendecijfersuitheteerstegedeeltevan

deplenairepresentatieintabelvormweergegeven.Mocht

utijdensdeouderavondaangepastegrafiekenwillenlaten

zien(bijvoorbeeldomdatuallemiddelenineenaparte

grafiekwiltlatenzien,ofomdatuzichwiltbeperkentotéén

leeftijdsgroep),dankuntuopbasisvandezecijfersnieuwe

grafiekenopmaken.

dia4Aantal�jongeren�dat�de�afgelopen�maand�gerookt,�

alcohol�gedronken�of�geblowd�heeft�(%)

dia6Dagelijkse�rokers2001 2003 2005 2007 2009

Dagelijksroken 19,0 16,0 15,2 14,9 14,0

Afgelopenjaargeblowd 14,4 12,6 11,7 10,6 9,3

Afgelopenmaandalcoholgedronken 55,3 48,9 44,6 37,4

Bingedrinken 63,7 75,1 64,8 67,2

Bron: HBSC 2009 (alcohol, cannabis) / TNS NIPO 2010 (roken

weleensgerookt weleensgedronken weleensgeblowd

Kind 11,7 62,5 1,8

Ouders 28,6 68,1 9,5

Bron: HBSC 2009

12jaar 13jaar 14jaar 15jaar 16jaar

Jongens 0,4 2,3 11,2 25,1 24,2

Meisjes 0 4,1 9,7 13,8 21,1

Totaal 0,2 3,2 10.4 19,4 22,6

Bron: TNS NIPO 2010

leeftijd %

12jaar 8

13jaar 14,2

14jaar 25,3

15jaar 44,8

16jaar 56,6

Bron: HBSC 2009

leeftijd discontinu experimenteerder regulier heavyuser

Jongen Meisje J M J M J M

12jaar 24.4 0.0 49.9 0.0 25.7 0.0 0.0 0.0

13jaar 26.2 9.1 44.5 40.6 27.2 44.7 2.2 5.6

14jaar 14.0 18.7 36.7 38.0 40.8 41.5 8.6 1.8

15jaar 16.4 18.9 33.3 35.2 36.2 44.2 14.1 1.7

16jaar 21.3 27.0 26.1 31.4 41.1 36.5 11.5 5.0

Bron: HBSC 2009

Bijlage2cijfers

roken alcohol cannabis

12jaar 1,9 9,7 0,2

13jaar 7,6 19,6 1,5

14jaar 20,3 38,5 5,1

15jaar 30,9 60,0 10,0

16jaar 36,7 71,3 12,4

Bron: HBSC 2009 (alcohol, cannabis), TNS NIPO 2010 (roken)

38 39

www.pratenmetuwkind.nl/www.hoepakjijdataan.nl

www.uwkindenalcohol.nl

www.uwkindenroken.nl

www.uwkindenblowen.nl

www.stivoro.nl

www.drugsinfo.nl

www.alcoholinfo.nl

Oudersdiehunrokendekindwillenstimulerenomte

stoppen,kunnenvooreenpersoonlijkadviesterechtop

www.stivoro.nl/smokealert.

BIJLAGE 4 WAAR KUNNEN OUDERS TERECHT VOOR INFORMATIE?

BIJLAGE 3 UITNODIGINGSBRIEF/ -MAIL VOOR OUDERS

40 41

[datum],[plaats]

Geachteouder(s)/verzorger(s),

Alsouderwiltunatuurlijkvoorkomendatuwkindschadeondervindtvantabak-,alcohol-ofcannabisgebruik.Veeloudersdenken

datzehiermaarweiniginvloedophebben.Datkloptniet:oudershebbenmeerinvloedophetrook-,drink-enblowgedragvan

hunkinddanzijdenken.Hoe?Onderanderedoorermethunkindovertepraten.Wiltuwetenhoeudathetbesteaankunt

pakken?Bezoekdandeouderavondoveropvoedingenroken,alcoholenblowenop:

[datum],[tijd],[locatie]

Tijdensdebijeenkomstkrijgtuinformatieoverroken,alcohol,blowenenopvoeding:watkuntudoenalsouderomtevoorkomen

datuwkindgaatroken,drinkenofblowen?Daarnaastkuntumetandereoudersmeningenenervaringenuitwisselen.

Wiltunualgraagmeerwetenoverwatukuntdoen?Bezoekdandewebsiteswww.pratenmetuwkind.nlof

www.hoepakjijdataan.nl.

Voormeerinformatiekuntuterechtbij[contactpersoon].Aanmeldenkanviaonderstaandeantwoordstrookofdooreenmailte

sturennaar[mailadres].

Aanmeldingouderavondoverroken,drinkenenblowen.

o Ikkomop[datum]om[tijd]met personen.

o Ikkomniet,want

Naam:

Bijdezehandleidinghoorteencd-rom,waaropalle

benodigdebestandenstaanvoordepresentatieenvoor

workshop2‘Watzouudoen?’.Daarnaastvindtuopdecd-

romeendigitaleuitnodigingsbrief,dieukuntaanpassenen

uitprinten.

Presentatie

IndemapPresentatiestaatdehetbestandmetde

powerpointpresentatie.Indezepowerpointpresentatiezijn

eenaantalfilmfragmentenopgenomen.Dezefragmenten

kuntuafspelendoorindepowerpointpresentatieopde

diateklikken.Allefilmfragmentenzijnooklosopgenomen

opdecd-rom.DezevindtuindemapPresentatie>

Filmfragmenten.Alsdepowerpointpresentatiemoetworden

gekopieerd,leterdanopdatuookdezelossebestanden

kopieert.Danweetuzekerdatallefilmshetzullendoen.

workshoP2

IndemapWorkshop2staanallebestandendieunodig

hebtvoorworkshop2‘Watzouudoen?’.Bijdezeworkshop

horeneenaantalfilmfragmenten:vierfragmentenoverroken

entweefragmentenoveralcohol.Opdewebsitewww.

pratenmetuwkind.nlvindtumeerfilmpjes.

• roken

IndemapRokenstaanvierfragmenten.Dezebestanden

kuntuafspeleninbijvoorbeeldWindowsMediaPlayerof

QuickTimePlayer.

• alcohol

IndemapAlcoholstaantweemappen:Annewilnaarde

Dance-AwayenAnnekomtdronkenthuis.Indezemappen

staanverschillendebestanden,waaronderhetbestandindex.

html.Alsuophieropklikt,wordendefilmpjeslokaalgeopend

ineenhtml-bestand.Metalleanderebestandenhoeftuniets

tedoen.Alsudezefilmpjeswiltkopiëren,leterdanopdatu

dehelemapkopieert.Uheeftgeeninternetnodigomdeze

filmpjestebekijken.

colofon

BIJLAGE 5 INSTRUCTIES BIJ DE CD-ROM

42 43

Deouderavondoverroken,drinkenenblowenvoor

hetvoortgezetonderwijsmaaktdeeluitvanhet

projectDe�gezonde�school�en�genotmiddelen.

Dezehandleidingisontwikkeldinhetkadervande

opvoedcampagneRoken,AlcoholenCannabis.

uitgaVe

Trimbos-instituut

STIVORO

tekst

IrisHilderink

Projectleiding

BoukjevanVlokhoven

metmedewerkingVan

SannedeJosselindeJong,STIVORO

LiesbethNaaborgh,Trimbos-instituut

RozemarijndeKruijf,VNN

MarikeBakker,Jellinek

NinaJans,GGDKennemerland

VormgeVing

Roordareclamebureau

eerstedruk

Juni2011

Bestelnummer:PFG55151

(www.trimbos.nl/producten)

Dezeuitgavekwamtotstandmetfinanciëlesteun

vanhetministerievanVWS.

44