ΗΔΙΑΚΡΙΣΗΑΝΑΜΕΣΑΣΤΟΚΟΙΝΩΝΙΚΟΚΑΙ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣΤΟΕΡΓΟΤΗΣ HANNAH ARENDT ΚΑΙΗ

.ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΥ

ΡΕΝΕ ΜΑΓΚΡΙΤ : Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ 1933

ΦΩΤΙΟΣ Ν ΖΥΓΟΥΛΗΣ

ΠΜΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΙΟΥΛΙΟΣ 2010.

ΜΑΘΗΜΑ: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ HANNAH

ARENDT ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ ΑΥΤΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟ

Η ΠΕΡΙΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΟΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ.

Στο πλαίσιο της σκέψης της Hannah Arendt συγκαταλέγεται μεταξύ άλλων

και το θεμελιώδες, για αυτήν, ερώτημα για το ποιες είναι οι δυνάμεις που

απειλούν την αυτονομία της πολιτικής. Είναι δυνατόν να παραμείνει η σφαίρα

της πολιτικής ανεξάρτητη από επιδράσεις οι οποίες ταυτίζονται με την

ανελευθερία, όπως για παράδειγμα ο ολοκληρωτισμός; Η πολιτική για την

Arendt είναι ταυτόσημη με την ελευθερία. Η πολιτική εμπεριέχει τις έννοιες της

πράξης και της ομιλίας.1 Η Arendt ασχολείται με το νόημα της πολιτικής. Το

νόημα της πολιτικής για την Arendt είναι η δυνατότητα που διατηρεί ο

άνθρωπος να πραγματοποιήσει μια νέα αρχή.

Στο πλαίσιο αυτό της εγγενούς δυνατότητας της νέας αρχής η Arendt

τοποθετεί τη διάκριση μεταξύ πράξης και βούλησης, πράξης στη vita activa και

βούλησης στην vita contemplativα, με σκοπό την πραγμάτωση της ελευθερίας.

Το νόημα του πολιτικού αποτελεί για την Arendt την ίδια την έννοια της

ελευθερίας. Πού μπορεί να πραγματωθεί η ελευθερία; Σε καθεστώτα τα οποία

επιτρέπουν στον άνθρωπο να εκμεταλλευθεί όλες του τις δυνατότητες για

ολοκλήρωση και αυτοεξέλιξη, σε καθεστώτα όπου ο δημόσιος βίος επιτρέπει

την πράξη και την ομιλία.

Θα προσπαθήσω λοιπόν να δείξω ποιες είναι οι συνέπειες της διάκρισης

ανάμεσα στο δημόσιο βίο και στον ιδιωτικό βίο που πραγματοποιεί η Arendt και

τι σημαίνει αυτή η διάκριση για την πραγμάτωση του πολιτικού.

1 Hannah Arendt, Υπόσχεση Πολιτικής, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2009, σελ 165.

3

Η Arendt κάνει και έναν επιπλέον διαχωρισμό ανάμεσα στο πολιτικό και το

κοινωνικό2. Θα επιχειρήσω να καταδείξω πώς χρησιμοποιεί η Arendt τη

διάκριση αυτή για να ερμηνεύσει το φαινόμενο του ολοκληρωτισμού. Θα

δούμε πρώτα τι σημαίνει για την Arendt το πολιτικό και τι σημαίνει το

κοινωνικό. Θα αναζητήσουμε κατόπιν στα κείμενά της την έννοια του

ολοκληρωτισμού και υπό ποιες μορφές αυτός υποστασιοποιείται στην ιστορία.

Κεντρικός άξονας της εργασίας μας θα είναι η περιστολή της πολιτικής από

τον ολοκληρωτισμό. Η αναίρεση της πολιτικής πράξης είναι η κατάλυση της

ανθρώπινης ελευθερίας σύμφωνα με την Arendt. Επειδή για την Arendt η

πολιτική πράξη είναι δείγμα ελευθερίας θα δείξω επίσης τι σημαίνει για την

Arendt η υποταγή του ατόμου στον κομφορμισμό του κοινωνικού. Η Arendt

αναμένει ένα «θαύμα» όπως το ονομάζει για τη διαφυγή του ανθρώπου από

αυτή την υποδούλωση, το θαύμα της ανθρώπινης πράξης και της

αναδημιουργίας, της υλοποίησης της ανθρώπινης δυνατότητας για μια νέα

αρχή.

2 Hannah Arendt, Η ανθρώπινη Κατάσταση, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1986, σελ 59.

4

Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ HANNAH

ARENDT ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ ΑΥΤΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟ

Πριν εξετάσουμε τη σχέση του ολοκληρωτισμού και του πολιτικού με τη διάκριση

που πραγματοποιεί η Arendt μεταξύ του κοινωνικού με το πολιτικό θα ήταν χρήσιμο να

δούμε πως αντιμετωπίζονται αυτές οι έννοιες. Το πολιτικό προσεγγίζεται μέσα από ένα

πρίσμα ανασυγκρότησης της πολιτικής ύπαρξης. Η ύπαρξη αυτή φαίνεται να δρα μέσα

στο δημόσιο χώρο και να παίρνει υπόσταση μέσα από τη συνεχή αλληλεπίδραση με

άλλους δρώντες.

Την Arendt δεν την ικανοποιούν γενικές έννοιες που παραδοσιακά

χρησιμοποιούνται στην πολιτική φιλοσοφία. Για τούτο και δεν ξεκινά να σκέφτεται την

έννοια του πολιτικού βασισμένη σε αυτές. Την ενδιαφέρει η πολιτική εμπειρία όπως

γίνεται αντιληπτή στους δρώντες του πολιτικού βίου. Βλέπει το πολιτικό υπό το πρίσμα

της ανθρώπινης πράξης όπως αυτή ορίζεται στο έργο της ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ.

Δεν μπορεί να δει ξεχωριστά τον δρώντα από το πολιτικό. Μέσα στο πολιτικό

πραγματώνεται η εγγενής ιδιότητα του ανθρώπου, η πράξη. Η πράξη είναι η

ενεργοποίηση της ανθρώπινης κατάστασης της γεννησιμότητας, της δυνατότητας

δηλαδή του ανθρώπου να ξεκινά κάτι νέο, να ξεφεύγει από τις κάθε λογής συμβάσεις.

Ταυτόχρονα όμως η Arendt «σύμφωνα με τη χομπσιανή παράδοση και με τη μοντέρνα

παράδοση της πολιτικής σκέψης, σκέφτεται την πολιτική κοινωνία - το χώρο που

παίρνει σάρκα και οστά το πολιτικό – ως τεχνητή συνένωση μάλλον παρά ως κάτι το

φυσικό, ως κάτι το οποίο δημιουργήθηκε και διατηρήθηκε από τις ανθρώπινες

υπάρξεις ενάντια στις δυνάμεις της φύσης και στις καταστρεπτικές τάσεις τους»3

3 The Cambridge Companion to Hannah Arendt, edited by Dana Villa, Cambridge University Press, 2000, page 5

5

Η Arendt βλέπει στο πολιτικό « τον χώρο όπου συναθροίζονται οι άνθρωποι,

όπου συγκεντρώνονται αλλά και διαχωρίζονται ταυτόχρονα»4, ένα τόπο

ελευθερίας της έκφρασης και της πράξης. Το άτομο που εκφράζεται και δρα

ελεύθερα όταν δεν ευρίσκεται στην απομόνωση, έχει τη δυνατότητα να

δημιουργήσει, να αρχίσει κάτι εκ του μηδενός. Η πολιτική, σύμφωνα με την

Arendt, είναι σύστοιχη προς την υλοποίηση της ανθρώπινης ελευθερίας στο

δημόσιο χώρο. Για να μπορούν οι άνθρωποι να έρχονται σε αλληλεπίδραση στο

χώρο αυτό, στο πολιτικό, πρέπει να μπορούν να ομιλούν και να πράττουν επί

ίσοις όροις. Η ισότητα των ανθρώπων είναι ουσιώδες γνώρισμα του πολιτικού.

Οι άνθρωποι πρέπει επίσης να έχουν κάτι να πούνε στα πλαίσια της

αλληλεπίδρασης αυτής. Αυτό προϋποθέτει τη διαφορετικότητά τους.5 Η Arendt

συσχετίζει το δημόσιο χώρο με το πολιτικό. Το πολιτικό δίδει στους ανθρώπους

τη δυνατότητα καταρχήν να αντιληφθούν τη διαφορετική ταυτότητά τους. Αυτή

είναι η λειτουργία του πολιτικού. Στο πεδίο της «δημόσιας εμφάνισης η

λειτουργία της πολιτικής ως δύναμης είναι να διατηρεί αυτό το χώρο»6, το

δημόσιο χώρο. Η Arendt υποστηρίζει αυτά έχοντας κατά νου την αθηναϊκή

Δημοκρατία του Περικλή. Σε ποιο χώρο αναδύεται το πολιτικό; Σε ποιο ιστορικό

και κοινωνικό καθεστώς; Το καθεστώς της αρχαίας πόλεως είναι το ιστορικό

περίβλημα του πολιτικού όπως εννοιολογείται από την Arendt .

H πόλις επιτρέπει την ανάδυση του πολιτικού. Στην πόλη, σύμφωνα με την

Arendt, ο άνθρωπος μέσω της πράξης και της ομιλίας καθίσταται δρών. Η πράξη

είναι αποτέλεσμα της πολλαπλότητας των ερμηνειών των ανθρώπων διότι το

4, Hannah Arendt, Υπόσχεση Πολιτικής, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2009, σελ. 1635, Hannah Arendt, Υπόσχεση Πολιτικής, σελ. 39.6 Hannah Arendt, Υπόσχεση πολιτικής, σελ 39.

6

αποτέλεσμα το οποίο προκύπτει είναι η συνισταμένη των πολλών ερμηνειών για

τον κόσμο που έχουν οι άνθρωποι. Με την έννοια αυτή η συνισταμένη των

πράξεων των ελεύθερων ανθρώπων αποτελεί μια εξόχως πολιτική κατηγορία. «Η

ουσία και το νόημα όλων των πραγμάτων είναι πολιτικό»7 ‘Έχουμε μπροστά μας

δύο υποσύνολα τα οποία συνδέονται μεταξύ τους μέσω της πολλότητας, της

συνεχούς αλληλεπίδρασης μεταξύ διαφορετικών ανθρώπων για τη κατάκτηση της

αλήθειας. Το υποσύνολο του πολιτικού μέσα στο οποίο υποστασιοποιούνται η

πράξη και ο λόγος, και το υποσύνολο του κοινωνικού μέσα στο οποίο

αναδεικνύεται η διαφορετικότητα και η ισότητα των ανθρώπων. «Η αγάπη για

ισότητα και η αγάπη για διάκριση είναι συνδεδεμένα χαρακτηριστικά της

πολλότητας»8 Σύμφωνα με την Canovan9 η Arendt θεωρεί ότι τα χαρακτηριστικά

της πολλότητας διαστρεβλώθηκαν από την Πλατωνική φιλοσοφία. Η φιλοσοφία

απομακρύνθηκε από την σφαίρα των ανθρωπίνων υποθέσεων και

πραγματοποιήθηκε ο διαχωρισμός μεταξύ του ανθρώπου της σκέψης από τον

άνθρωπο της πράξης. «Ο ίδιος ο Πλάτων περιέγραψε τη σχέση ανάμεσα στη

φιλοσοφία και στην πολιτική μέσα από τη στάση του φιλοσόφου απέναντι στην

πόλιν».10 Τα όρια της ελευθερίας καθορίζονται από τα τείχη της πόλεως. Στο

δημόσιο χώρο της πόλεως πραγματώνονται τα χαρακτηριστικά της πράξης και της

ομιλίας. Στο χώρο αυτό είτε ο άνθρωπος παραμένει δέσμιος της ανάγκης είτε

διαφεύγει της ανάγκης και γίνεται ελεύθερος. Μετά την εμφάνιση του

Χριστιανισμού επήλθε μια αλλαγή στην διάκριση δημόσιου και ιδιωτικού χώρου.

7 Hannah Arendt, Υπόσχεση πολιτικής, σελ 40.8 Hannah Arendt, Υπόσχεση πολιτικής, σελ 117.9 Margaret Canovan, Hannah Arendt: A reinterpretation of her political thought, University of Cambridge, GB 1992, σελ. 4.10 Hannah Arendt, Υπόσχεση πολιτικής, σελ. 77.

7

Με τον Χριστιανισμό αυτοί που στερούνται πολιτικών δικαιωμάτων, όπως οι

δούλοι και οι γυναίκες αποκτούν δικαιώματα στο δημόσιο χώρο. Μέσω της

εκκοσμίκευσης της χριστιανικής εκκλησίας, η επανερμηνεία της πολιτικής από τον

Αυγουστίνο και μετά έφερε την απελευθέρωση από την πολιτική «η οποία δεν

είναι πλέον ζήτημα των λίγων αλλά αντιθέτως των πολλών, που ούτε θα έπρεπε

ούτε χρειάζεται να ασχολούνται με τα ζητήματα της διακυβέρνησης, ενώ

ταυτόχρονα το βάρος της ενασχόλησης με την απαραίτητη πολιτική διευθέτηση των

ανθρωπίνων υποθέσεων βαραίνει τους λίγους».11

Η Arendt σημειώνει ότι «η σφαίρα της ζωής και των αναγκών της η οποία

στην Αρχαιότητα θεωρούνταν κατεξοχήν ιδιωτική σφαίρα, τώρα μπήκε στη δημόσια

σφαίρα με τη μορφή του κοινωνικού»12 Έχουμε τη σταδιακή ατροφία της πολιτικής

σφαίρας. Ποιά είναι λοιπόν η θέση της πράξης και του λόγου στο νέο αυτό

καθεστώς; Η πράξη αποτελεί αυτοσκοπό, δεν έχει τα χαρακτηριστικά της εργασίας η

οποία είναι μέσο για την πραγματοποίηση κάποιων άλλων σκοπών. Εισχώρησε

λοιπόν, κατά την Arendt, στη δημόσια σφαίρα, στο δημόσιο χώρο η ανάγκη, ο

μόχθος, η εργασία, και άρχισε να τον διαμορφώνει εκ νέου. Η θέσπιση

κανονικοτήτων, τυποποιήσεων και συμμορφώσεων για τον λόγο και την ανθρώπινη

πράξη καταδυνάστευσαν την πράξη και το λόγο.

Το κοινωνικό για την Arendt είναι η τάση για κομφορμισμό και άκριτη

αποδοχή των κοινωνικών θεσπίσεων. Ο άνθρωπος ως μονάδα, ως ατομικότητα

μοναχική και αποξενωμένη από τους άλλους ανθρώπους γίνεται ένα α-πολιτικό ον.

11 Hannah Arendt, Υπόσχεση πολιτικής, σελ. 200.1212 Hannah Arendt, Υπόσχεση πολιτικής, σελ 202.

8

«Η πολιτική εκδηλώνεται μεταξύ των ανθρώπων»13 Στην νεότερη εποχή ο

άνθρωπος ο οποίος «μοχθεί», μεταφέρει την ιδιωτική δραστηριότητά του στο

δημόσιο χώρο, καθίσταται πλέον animal laborans. Αυτή η μεταλλαγή του

ανθρώπου επιτρέπει στο κοινωνικό να χειραγωγήσει τα μέλη του και να αποκλείσει

την αυθόρμητη πράξη. Αυτό είχε ως συνέπεια την αλλαγή του περιεχομένου της

λέξεως «ισότητα» διότι η ισότητα βασίζεται τώρα στον κομφορμισμό. Η κοινωνία

την Arendt πειθαναγκάζει το άτομο σε προβλέψιμη συμπεριφορά μέσω της

προϊούσας τάσης της για αντικειμενοποίηση.

Το ελεύθερο άτομο της πολιτικής σφαίρας καθίσταται υπόδουλο

κανονικοτήτων και αντικειμενοποιήσεων της κοινωνίας. Το κοινωνικό στην Arendt

λοιπόν έχει την διάσταση του κομφορμισμού. Η Canovan υποστηρίζει ότι η

κοινωνία στην Arendt εμφανίζεται με διττή έννοια14: Ως διαμόρφωση της

οικονομίας και ως η απορρόφηση ολόκληρων κοινωνικών ομάδων σε νέες μορφές

οργάνωσης που διαχωρίζουν τη κοινωνία εκ νέου όπως για παράδειγμα οι

αντιπαλότητες που ανεφάνησαν με την ανάδυση της αστικής τάξης. Σύμφωνα με

την Canovan η Arendt δεν εννοεί το σύνολο των ανθρωπίνων σχέσεων όταν μιλά για

την κοινωνία αλλά εννοεί μάλλον μια συγκεκριμένη μορφή σχέσεων με ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά.

Το κοινωνικό για την Arendt έρχεται σε αντίθεση με την «αυθεντικότητα»

του δημόσιου χώρου, στον οποίο οι άνθρωποι είθισται να ενώνονται στο πλαίσιο

της πολλότητας. Στο κοινωνικό οι άνθρωποι τείνουν να ενώνονται αλλά με κριτήρια

13 Hannah Arendt, Υπόσχεση πολιτικής, σελ 150.14M. Canovan, Hannah Arendt, A reinterpretation of her political thought, University of Cambridge, σελ. 119

9

ιδιωτικά, κριτήρια συμφέροντος και ικανοποίησης των αναγκών τους, όχι με

κριτήρια διατήρησης της ελευθερίας της προσωπικότητάς τους. Για τούτο το λόγο,

λέει η Canovan, η Arendt θεωρεί την ομοιομορφία και την κανονικότητα ως

απαραίτητο συστατικό του κοινωνικού.15

Το κοινωνικό ήρθε στην επιφάνεια όταν συνέβησαν δύο γεγονότα: Η

αλλαγή του παραδείγματος της πολιτικής οικονομίας και η έλευση του κράτους.

Πώς βλέπει η Arendt την κοινωνία; Μήπως την εξετάζει από ένα αξιολογικό πρίσμα;

Θα έλεγε κανείς ότι αναπολεί την κοινότητα, ότι αποπνέει η θεώρηση από την

Arendt, της μοντέρνας κοινωνίας ως απρόσωπης, ένα ρομαντισμό για την αρχαία

πόλη. Μήπως όμως η Arendt βλέπει μονόπλευρα την ομοιογένεια των δυτικών

κοινωνιών και εκεί που οι άλλοι βλέπουν τη δυνατότητα πλουραλισμού και

ελευθερίας αυτή βλέπει μόνο ορθολογισμό και ατομοκρατία; 16 Εδώ πρέπει να

θυμηθούμε ότι η Arendt αντιμετωπίζει την πολιτική ως ένα πεδίο ισορροπίας των

πολιτικών δυνάμεων. Η πολιτική δράση είναι νομίζω για αυτήν η σύνθεση των

επιμέρους δράσεων των ατόμων στο πλαίσιο ενός θεάτρου ρόλων. Σε τούτο το

θέατρο έχουν όλοι την ίδια – ίση δυνατότητα να δράσουν ελεύθερα και να

δημιουργήσουν κάτι νέο.

Η Arendt διαχωρίζοντας το κοινωνικό από το πολιτικό εξαιρεί την πολιτική

πράξη από τις δυνατότητές της. Τι σημαίνει αυτό; Πολιτική πράξη σημαίνει

πραγμάτωση της ελευθερίας. Η ελευθερία αποτελεί δυνατότητα για μια νέα αρχή, 15 M. Canovan, Hannah Arendt, A reinterpretation of her political thought, University of Cambridge, σελ. 117.16 Πολλοί κριτικοί της Arendt την έχουν κατηγορήσει για ελιτισμό. Θα έλεγα ότι υπερβάλλουν διότι κατά τη γνώμη μου τείνουν να ερμηνεύσουν την αρχαιοελληνική έννοια της πράξης – όπως τη βλέπει η Arendt – με τα σημερινά μέτρα της μοντέρνας συμμετοχικής δημοκρατίας. Για τούτο και νομίζω ότι πέφτουν στο εξής λάθος: Βλέπουν στην Arendt ένα περιορισμό της πολιτικής πράξης όχι από τις μορφές ολοκληρωτισμού αλλά από την εκδήλωση αυτής καθαυτής της πράξης στο κοινωνικό. Η Arendt θεωρώ ότι μιλάει για κάτι διαφορετικό.

10

ένα initium. Πολιτική πράξη σημαίνει επίσης συναρμογή πράξεων πολλών

ανθρώπων. Κάθε πράξη είναι φανέρωση της ανθρώπινης συνύπαρξης.17 Καθώς

μεταβάλλεται το κοινωνικό σε κυρίαρχη σφαίρα η δυνατότητα για την πράξη

περιορίζεται. Είναι δυνατόν ο άνθρωπος, στο πλαίσιο των νεότερων και σύγχρονων

κοινωνιών, να παραβλέψει το υλικό συμφέρον, το οποίο πλέον αποτελεί το

συνεκτικό ιστό όλων των ιδιωτών, και να αρνηθεί την προστασία του από έναν

δημόσιο θεσμό, το κράτος, το οποίο και θα προωθήσει τα ατομικά, ξεχωριστά

συμφέροντα;

Η Arendt θεωρεί ότι με τον ερχομό του υλικού συμφέροντος στο ιστορικό

προσκήνιο και την ανάδυση του κράτους το πολιτικό περιορίσθηκε και

εξοβελίσθηκε. Η οπτική γωνία υπο την οποία όλοι βλέπουν τώρα την

πραγματικότητα είναι το κοινωνικό. Το αντίδοτο σε αυτή τη κατάσταση

παρακμής του πολιτικού είναι η αίσθηση της κοινότητας. Η έννοια της πράξης στο

πλαίσιο αυτό της κοινότητας σημασιοδοτείται από την πολλότητα, από την δράση

μεταξύ των προσώπων. Τα πρόσωπα που διατηρούν τα ατομικά τους δικαιώματα

και συμμετέχουν στον δημόσιο χώρο της πολιτικής είναι ελεύθερα.

Η Arendt φθάνει στο συμπέρασμα ότι η κοινωνία αποτελεί πια την δημόσια

οργάνωση της λειτουργίας της ζωής διότι όλες οι δραστηριότητες των ανθρώπων

επικεντρώθηκαν στην ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών. Κατά τον τρόπο αυτό

οδηγούμαστε στην ταύτιση του πολιτικού με το κοινωνικό.

Όταν ταυτίζεται το πολιτικό με το κοινωνικό τι συμβαίνει; Όλα τα του

ιδιωτικού βίου των ανθρώπων βγαίνουν στο φως της δημόσιας ζωής και ο

17 Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1986, σελ. 247.

11

άνθρωπος παύει να διαλέγεται με τον εαυτό του στην ασφάλεια και την ηρεμία της

ιδιωτικότητας ώστε να εξέλθει αργότερα και να ομιλήσει, να δράσει στο δημόσιο

χώρο, να συμφωνήσει και να διαφωνήσει με τους άλλους. «Η διαφωνία στη

πολιτική συνάθροιση είναι ένδειξη ανανέωσης της πολιτικής»18

Όταν περιστέλλεται η πολιτική και αναδύεται το κοινωνικό τι συμβαίνει;

Πάλι η πολιτική πράξη δεν πραγματώνεται. Ποιά είναι η έννοια της

περιστελλόμενης πολιτικής; Η πολιτική η οποία δεν αποτελεί γνήσια, αυθεντική

πράξη.

Στην πρώτη περίπτωση, την ταύτιση του πολιτικού με το κοινωνικό,

παρατηρούμε την αντίθεση του πολιτικού ως προς έννοιες όπως είναι ο

ολοκληρωτισμός διότι έχουμε την αντίθεση της έλλογης πράξης προς την ά-λογη

συμμόρφωση και τον εξαναγκασμό από την πολιτική εξουσία.

Στη δεύτερη περίπτωση, την περιστολή της πολιτικής έχουμε την

προσκόλληση της πολιτικής στην επιφάνεια των καθημερινών γεγονότων

παρατηρώντας τελικά την αντίθεση της κατά την Arendt πράξης προς τα

καθημερινά γεγονότα του κοινωνικού.

Πότε λοιπόν χάνεται το πολιτικό; Όταν εμφανίζεται η ψευδής πράξη, η οποία

θέτει σε κίνδυνο τις ανθρώπινες ικανότητες της πράξης και του πάθους.19 Τότε

νομίζω ότι οδηγούμαστε στον μηδενισμό της πολιτικής. Τότε η πολιτική ταυτιζόμενη

με το κοινωνικό χάνει την πραγματική ουσία της και η κοινωνία οδηγείται σε

ολοκληρωτικές, για την ανθρώπινη μοναδικότητα και πολιτική ισηγορία,

18 Hannah Arendt, Υπόσχεση πολιτικής, σελ 43.19 Hannah Arendt, Υπόσχεση πολιτικής, σελ. 272.

12

καταστάσεις. Για την Arendt η πολιτικοποίηση των πάντων έχει μια αρνητική χροιά.

Ονειρεύεται μια συμμετοχική δημοκρατία επηρεασμένη από το φαινόμενο της

γενίκευσης της πολιτικής εξουσίας – η πολιτική εδώ με την νεωτερική έννοια – στη

κοινωνική σφαίρα.

Είναι ώρα τώρα να δούμε και την έννοια του ολοκληρωτισμού στην Arendt

ορμώμενοι από το βιβλίο της The Origins of Totalitarianism, το οποίο έρχεται σε

διάλογο – θεωρώ – με το βιβλίο της Η Ανθρώπινη Κατάσταση. Ο ολοκληρωτισμός,

για την Arendt, είναι καινοφανής. Δεν ταυτίζεται με μορφές παλαιών καθεστώτων,

είναι πέρα από τις κλασσικές έννοιες της πολιτικής φιλοσοφίας. «Ο

ολοκληρωτισμός φαίνεται να είναι μόνο το τελευταίο στάδιο μιας διαδικασίας κατά

την οποία η επιστήμη έχει καταστεί ένα ίνδαλμα το οποίο θα γιατρέψει τα κακά της

ύπαρξης και θα μεταμορφώσει την ανθρώπινη φύση», 20 αυτό που διακυβεύεται

στον ολοκληρωτισμό είναι η ανθρώπινη φύση υποστηρίζει η Arendt. Ο

ολοκληρωτισμός απογυμνώνει τον άνθρωπο από τη φύση του υπό το πρόσχημα της

αλλαγής. «Η συλλογικότητα των μαζών κατέστη αποδεκτή από εκείνους που

ήλπιζαν ότι η εμφάνιση των φυσικών νόμων και της ιστορικής εξέλιξης θα μειώσει

την μη προβλεψιμότητα των πράξεων και της συμπεριφοράς του ατόμου».21

Καταργείται λοιπόν η ανθρώπινη ελευθερία στο καθεστώς αυτό. Θυμόμαστε ότι η

έννοια της πολιτικής ταυτίζεται με την ανθρώπινη ελευθερία. Άρα ο

ολοκληρωτισμός αντιδιαστέλλεται πλήρως προς αυτήν. Έχουμε την

απανθρωποποίηση του ανθρώπου, την αποκτήνωσή του.22

20 Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, Schoken Books 1951, σελ. 346. 21Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, σελ 346.22 Στο έργο του Andreas Kalyvas, Democracy and the Politics of the Extraordinary, Cambridge University Press, 2008, σελ 211, βλέπουμε ότι ο ολοκληρωτισμός για την Arendt έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά: α) Θέτει σε κίνδυνο τη φύση του πολιτικού με την αντικατάσταση της ελευθερίας από την ιεραρχική τάξη και β) Υποκαθιστά την πολλότητα της δημόσιας σφαίρας με την ομοιογένεια.

13

Τα αποτελέσματα του ολοκληρωτισμού είναι η μαζοποίηση και η

καταστροφή της δυνατότητας του ατόμου για πράξη. Ο ολοκληρωτισμός αναιρεί

την δυνατότητα της αυθυπέρβασης του ανθρώπου επειδή καταστρέφει την

πολλότητα και την ισηγορία στο δημόσιο χώρο. Καταστρέφει την πολλότητα επειδή

στη θέση της ανθρώπινης δύναμης που προέρχεται από την αγάπη για ισότητα

τοποθετεί τη βία και το φόβο. «Φόβος είναι η επιθυμία κάποιου να υποτάξει ή να

υποταχθεί».23 Πώς καταφέρνει να βασιλέψει ο φόβος αντί του λόγου; Η Arendt

υποστηρίζει ότι «στις ολοκληρωτικές ιδεολογίες η λογική εκμεταλλεύεται

συγκεκριμένες ιδέες και τις διαστρεβλώνει μετατρέποντας αυτές σε συλλογιστικές

βάσεις».24 Ο ολοκληρωτισμός λοιπόν μαζοποιώντας το άτομο το υποδουλώνει και

το απομονώνει. Στη μαζική αυτή κατάσταση του ολοκληρωτισμού ο άνθρωπος είναι

μόνος του. Η αίσθηση του ανήκειν στη μάζα επιδρά πάνω στο άτομο. Γιατί όμως το

άτομο αποδέχεται να υποταχθεί; Η Arendt υποστηρίζει ότι πριν το άτομο αποδεχθεί

την ένταξή του στη μάζα του ολοκληρωτισμού συνέβη η ακόλουθη διαδικασία: «Η

αντίδραση των μαζών στον ρεαλισμό, στον κοινό νου, ήταν το αποτέλεσμα της

ατομικοποίησής τους, της απώλειας της κοινωνικής θέσης τους και της

συνακόλουθης απώλειας ολόκληρου τμήματος των κοινοτικών σχέσεων στα

πλαίσια των οποίων ο κοινός νους έβγαζε νόημα».25 Κάτι σημαντικό στην ιστορία

ανάγκασε τα άτομα να υποκύψουν στον ολοκληρωτισμό.

Η στιγμή της γέννησης αυτού του φαινομένου δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί

στατικά και μονοσήμαντα. Κατά τη γνώμη μου είναι αναγκαίο να κάνουμε τις εξής

επισημάνσεις:

23 Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, σελ 121.24 Hannah Arendt, Υπόσχεση πολιτικής, σελ 127.25Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, σελ 352.

14

Α) Το κοινωνικό στην Arendt έρχεται σε αντίθεση με το πολιτικό όταν

προβάλλει τον κομφορμισμό απέναντι στη μη προβλέψιμη ανθρώπινη πράξη.

Β) Ο ολοκληρωτισμός έρχεται σε αντίθεση με το πολιτικό όταν μάχεται την

ανθρώπινη πράξη.

Γ) Με τον ολοκληρωτισμό καλύπτεται όλη η ανθρώπινη ζωή από την

πολιτική. Έχομε την πολιτικοποίηση των πάντων.

Ποια είναι η σχέση αυτής της μεταλλαγής του κοινωνικού σε πολιτικό με το

φαινόμενο του ολοκληρωτισμού; Στον τελευταίο οι μάζες βγαίνουν όπως λέει η

Arendt από το παλαιό καθεστώς των απομονωμένων ατομικοτήτων και εισέρχονται

σε ένα καθεστώς μαζικού κινήματος στα πλαίσια του οποίου πολιτικοποιούνται τα

πάντα στη ζωή τους. «Πίσω από την εξουσία που ασκείται στον ολοκληρωτισμό

υπάρχει μια ξεχωριστή αντίληψη για τη δύναμη»26.

Η εξουσία αυτή βασίζεται στην ομοιόμορφη στάση των ατόμων. Τα άτομα

χάνουν τη δυνατότητα της πολλότητας και της διαφορετικότητας και γίνονται όλα

ένα σώμα, μια ενότητα. Σύμφωνα με την Arendt η κυριαρχία του ολοκληρωτισμού

επιδιώκει να επιτύχει την προαναφερθείσα κατάσταση μέσω μιας ιδεολογικής

επιρροής στα στρώματα της ελίτ και μέσω του απόλυτου τρόμου στα στρατόπεδα

συγκεντρώσεως.27 Στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως επιδιώκεται η αλλαγή, όχι η

κοινωνική αλλαγή αλλά η αλλαγή των ανθρώπων, της φύσης τους. Διότι η

ανθρώπινη φύση διατηρεί εγγενή την ιδιότητα της μη προβλεψιμότητας, της

δυνατότητας για μια νέα αρχή.

26 Hannah Arendt, the Origins of Totalitarianism, σελ 417. Βλέπε και στην Υπόσχεση Πολιτικής για τη διαφορά δύναμης κα ισχύος σσ: 147 – 150.27Hannah Arendt, the Origins of Totalitarianism, σελ 438.

15

Όπως η Arendt αναφέρει : «ο εαυτός και ο κόσμος, η ικανότητα για σκέψη

και για εμπειρίες χάνονται ταυτόχρονα»28 Ο ολοκληρωτισμός καταστρέφει την

ελευθερία του ατόμου μέσα στον ιδιωτικό βίο του, αλλά και μέσα στο πολιτικό βίο

του. Η ευθύνη του καθενός για τον εαυτό του πέρασε στη κοινωνία. Εδώ μπορούμε

να ανακαλύψουμε τη σχέση ολοκληρωτισμού με τη διάκριση δημόσιου και

ιδιωτικού βίου. Ο ιδιωτικός βίος των ανθρώπων που θεμελίωνε επιμέρους έκαστος

την ολότητα του δημόσιου βίου εισήλθε σε αυτόν υπό τη μορφή της κοινωνικής

σφαίρας που περιλαμβάνει τα πάντα ανεξαιρέτως. Ο ολοκληρωτισμός θεωρώ ότι

είναι ένα παραπροϊόν της διαδικασίας αυτής. Μεταμόρφωσε τον ταξικό διαχωρισμό

της κοινωνίας σε μια ενιαιοποιημένη μάζα, χωρίς τις ατομικές και κοινωνικές

ιδιαιτερότητες. «Ο ολοκληρωτισμός μετέβαλε τις κοινωνικές τάξεις σε μάζες».29

Αυτά τα χαρακτηριστικά του ολοκληρωτισμού ως προς το κοινωνικό θα

λέγαμε πως σημαδεύουν και το ναζισμό και το σταλινισμό σύμφωνα με την Arendt.

Ο ολοκληρωτισμός δεν είναι ξεκομμένος από την εποχή του. Όταν έρχεται στις

κοινωνίες των ανθρώπων αγνοεί τη διαστρωμάτωση όπως αγνοεί και την

δυνατότητα του ανθρώπου για πράξη. Θα έλεγε κανείς: είναι δυνατόν να δράσει ο

άνθρωπος μόνο στα πλαίσια της κοινωνικής διαστρωμάτωσης; Η τελευταία έχει

πολλές μορφές στην ιστορία. Ο ολοκληρωτισμός όμως είναι συγκεκριμένο

φαινόμενο στην ιστορία. Αυτό δεν σημαίνει ότι αποκλείεται να ξανασυμβεί. Η ισχύς

και η νομιμοποίησή του πηγάζει από τον ίδιο του τον εαυτό, «δεν έχει ανάγκη από

καμία έξωθεν νομιμοποιητική βάση όπως για παράδειγμα αυτή του κοινωνικού

28Hannah Arendt, the Origins of Totalitarianism, σελ 477. 29Hannah Arendt, the Origins of Totalitarianism, , σελ 460.

16

συμβολαίου της νεωτερικότητας30 παρά μόνον αυτής: της ενσάρκωσης ή της

έκφρασης του πνεύματος του Λαού ή της Φυλής»31.

Δεν αναγνωρίζεται λοιπόν η εσωτερική διαστρωμάτωση στο κοινωνικό στον

ολοκληρωτισμό. Ο άνθρωπος αλλάζει ως προς τη φύση του, η κοινωνία αποκτά μιαν

άλλη υπόσταση, μια «θρησκευτική» θα έλεγα ενότητα με τον απόλυτο ηγέτη

απέναντί της. Όλες οι κοινωνικές και οι θεσμικές σχέσεις εξαφανίζονται,

απορροφώνται από το Κράτος. Για τη Hannah Arendt δεν υφίσταται λοιπόν

διαφορά στα ολοκληρωτικά καθεστώτα, είτε αυτά είναι ναζισμός είτε σταλινισμός.

Σε τέτοια καθεστώτα η πολιτική περιστέλλεται και το άτομο αποκτηνώνεται,

καθίσταται ένας υπάνθρωπος. Άρα η υπερίσχυση του ολοκληρωτισμού στη

κοινωνία επηρεάζει το πολιτικό, επηρεάζει και το άτομο. Η αναζήτηση, λέει η

Arendt, του εχθρού είναι η κινητήρια δύναμη στο σύστημα αυτό, το διαχωρίζον και

ενοποιούν ταυτόχρονα τα άτομα. Παρατηρείται η υιοθέτηση νέων μορφών

οργάνωσης της κοινωνίας με αποτέλεσμα την περιστολή της πολιτικής, της πράξης

και της συμμετοχής, και την υιοθέτηση μιας διαφορετικής έννοιας της πράξης. Στη

περίπτωση αυτή τα άτομα πράττουν πάντοτε «υπηρετώντας το γενικό συμφέρον»32

υπηρετώντας μια συγκεκριμένη μηχανή παραγωγής ιδεολογίας.

Η Hannah Arendt ήταν η πρώτη θεωρητικός η οποία τόλμησε να

αντιμετωπίσει ως όμοια δύο πολιτικά φαινόμενα: τον ναζισμό και τον σταλινισμό. Η

δυνατότητα μιας συνεχούς αναγέννησης των μελών μιας κοινωνίας ικανώνει τους

ανθρώπους στην ελευθερία της πράξης. Αυτή την αξία της κοινωνίας ο

30 Όπως στον Λεβιάθαν του Hobbes.31 Απόστολου Χαρίση: «Ολοκληρωτισμός, η επιστροφή της μυθολογίας του ψυχρού πολέμου», http://www.varometro.net/blog/txt/harisis.txt 32 «Hannah Arendt and the Political», στο C. Lefort, Democracy and Political Theory, Polity Press, Cambridge 1988.

17

ολοκληρωτισμός την εκμηδενίζει, υποστηρίζει η Arendt. Ο ολοκληρωτισμός αφαιρεί

τη δυνατότητα από το άτομο του θαύματος της πράξης ως νέας αφετηρίας.

Παλαιότερα λέει η Arendt το ιδιωτικό ήταν ταυτισμένο με την ανάγκη, ενώ

το δημόσιο με την ελευθερία. Ο έχων ανάγκη να εργασθεί για να ζήσει δεν

μπορούσε να απολαύσει τα αγαθά της ελευθερίας στο δημόσιο χώρο, την ισηγορία

και τη πράξη. Η ομιλία και η πράξη αποτελούν γνωρίσματα ελεύθερων ατόμων. Η

ισότητα εδώ οδεύει αγκαλιά με την πολλότητα. Τι συνέβη λοιπόν και χάθηκαν αυτά

τα αγαθά; «Η συμπεριφορά αντικατέστησε τη πράξη στις σύγχρονες κοινωνίες για

τούτο και η ισότητα βασίζεται στον κομφορμισμό».33 Στον κομφορμισμό τα άτομα

μεταβάλλονται σε απομονωμένους ιδιώτες. Η κοινωνική σφαίρα με τον

κομφορμισμό αντιτίθεται προς τον άνθρωπο αλλά και προς το πολιτικό. «Η μαζική

κοινωνία καταστρέφει τη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα».34

Για ποιο λόγο συνέβησαν αυτά; Η Arendt υποστηρίζει ότι ο τρόπος

ερμηνείας του κόσμου βασίζεται πια στην οικονομία. Τα πάντα αντιμετωπίζονται

τώρα ως εργαλείο, ως μέσον για την ανάπτυξη, την οικοδόμηση, τη κατασκευή, τη

δημιουργία. Ακόμη και η πολιτική τώρα αντιμετωπίζεται ως εργαλείο. «Οι πολιτικές

πράξεις φαίνονται υπό το φως συγκεκριμένων κοινωνικών στόχων όπως η

οικονομική ευμάρεια».35 Τα όρια της πολιτικής πράξης στο πλαίσιο αυτό στενεύουν,

ιδιαίτερα για τους μη προνομιούχους στην κατοχή της πολιτικής εξουσίας. «Τα όρια

μεταξύ κοινωνικής και πολιτικής σφαίρας στον νεότερο κόσμο είναι πολύ

33 Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, σελ 63.

34Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, σελ 86. Στο έργο του Andreas Calyvas, Democracy and the Politics of the Extraordinary, σελ. 208, υποστηρίζεται από τον συγγραφέα ότι έχουμε μια εργαλειοκρατική συμπεριφορά η οποία είναι αντιπολιτική. Παρατηρείται επίσης μια α-πολιτικοποίηση και μια ιδιωτικότητα στη δημόσια σφαίρα. 35 Antoine Hol, “Hannah Arendt”, Utrecht Law Review, Τόμος 1, Τεύχος 2, Δεκέμβριος 2005, σελ. 104.

18

συγκεχυμένα. Ότι η πολιτική δεν είναι παρά μια κοινωνική λειτουργία, ότι η πράξη,

η ομιλία και η σκέψη είναι κατά κύριο λόγο εποικοδομήματα πάνω στην βάση του

κοινωνικού συμφέροντος, δεν αποτελεί ανακάλυψη του Κarl Marx».36

Δεν υφίσταται πια η διάκριση που κάνει η Arendt μεταξύ δημόσιου και

ιδιωτικού βίου και μόχθου, εργασίας και πράξης. Το μόχθο και την εργασία

τοποθετεί η Arendt στον ιδιωτικό βίο ενώ τη πράξη στο δημόσιο.37 Στη

νεωτερικότητα τη θέση της πράξης κατέλαβε η εργασία, γνώρισμα του ιδιωτικού

βίου.

Το πολιτικό λειτουργεί τώρα ως εργαλείο διαχείρισης των κοινωνικών

πραγμάτων και τα άτομα – πολίτες δεν πράττουν, δεν συνδιαλέγονται μεταξύ τους

σε αυτό. Εναντίον της ισότητας και της διαφοράς εμφανίζεται ο κομφορμισμός και

η γραφειοκρατία. Το κοινωνικό με τις μορφές ελέγχου που διαθέτει δεν επιτρέπει

την πολλότητα και την ελευθερία. Έχουμε το κάτωθι σχήμα:

Πράξη ----------------- Συμπεριφορά

Προσωπική Εξουσία -------------- Γραφειοκρατία

Γραφειοκρατία η οποία υποστασιοποιεί τη καθολική επιβολή κανόνων στη

συμπεριφορά. «Η μαζική κοινωνία καταβροχθίζει όλα τα στρώματα του έθνους

και η κοινωνική συμπεριφορά γίνεται υπόδειγμα για κάθε τομέα της ζωής».38

Από την αντίθεση λοιπόν δημόσιου και ιδιωτικού βίου οδηγούμαστε στην

αντίθεση του κοινωνικού με το πολιτικό. «Μόνο στην πολλότητα εμφανίζεται

36 Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, σελ. 53.37Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, σελ 104.38 Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, σελ. 69 Το ίδιο υποστηρίζει η Arendt και στο: The Promise of Politics, Introduction to Politics, Schoken Books, NY 2005, σελ. 100

19

αληθινά η εγκόσμια πραγματικότητα. Η υποκειμενικότητα της ιδιωτικότητας

δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη πραγματικότητα της πολλότητας».39 Αυτό που

μας λέει η Arendt είναι πολύ σημαντικό. Το μόνο που υπάρχει είναι η

πραγματικότητα στην οποία οδηγούμαστε όλοι στα πλαίσια της ισηγορίας και

της ελεύθερης πράξης. Οι άνθρωποι θα έλεγε κανείς βρίσκουν την ουσία της

ύπαρξής τους στο δημόσιο χώρο. Στο δημόσιο χώρο με την αυθεντική έννοια

του πολιτικού οι άνθρωποι πραγματώνουν τις εγγενείς τους ιδιότητες που

οδηγούν στην πολλότητα. Το καθεστώς της πολλότητας αποτελεί κατά την

Arendt, την condition per quam της όποιας πολιτικής ζωής. Ποια καθεστώτα

αναγκάζουν τα άτομα να ζήσουν σε μια κατάσταση διαφορετική από αυτή της

πολλότητας; Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα θα μας πει η Arendt. Ο

ολοκληρωτισμός δεν σέβεται είπαμε ούτε την ισότητα ούτε τη διαφορά μεταξύ

των ατόμων. «Τότε οι άνθρωποι είναι μόνοι ή εναντίον άλλων ανθρώπων».40

Χάνεται ο ενδιάμεσος χώρος (inter –est) που είδαμε πιο πριν. Χάνεται ο

συνδετικός κρίκος των ατόμων.

39Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, σελ 85.40 Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, σελ 248.

20

Η περιστολή της πολιτικής στο πλαίσιο του ολοκληρωτισμού.

Στον ολοκληρωτισμό παρατηρείται μια αντιστροφή και μια περιστολή του

πολιτικού. Σε τι διαφέρει από άλλες παραδοσιακές μορφές τυραννίας που

μετέρχονται συγκεκριμένα μέσα επιβολής τους πάνω στα άτομα όπως η ισχύς

και η βία;

H διαφορά του σε σχέση με τις τυραννίες έγκειται, σύμφωνα με την Arendt,

στην ίδια του τη φύση. Η ολοκληρωτική αποπολιτικοποίηση (depoliticalization)

ταυτίζεται θα λέγαμε με τη πλήρη πολιτικοποίηση (total politicalization). Τι

σημαίνει αυτό; Όπως είδαμε στο Α΄ μέρος της εργασίας μας, η φύση της

πολιτικής επηρεάζεται όταν περιστέλλεται από το κοινωνικό και όταν ταυτίζεται

με το κοινωνικό. Καταλύεται θα λέγαμε και στις δύο καταστάσεις. Η ομιλία και

η πράξη δίδουν την θέση τους σε μια θεσμοποιημένη μορφή συμμετοχής των

πολιτών στην διακυβέρνηση. Η συμμετοχή των ανθρώπων σε τέτοια σχήματα

δεν ανταποκρίνεται στο κριτήριο της αυθεντικής έκφρασης της πολιτικής

21

πράξης αλλά σε νεωτερικά σχήματα επιβολής και ελέγχου της κρατικής ισχύος.

Για να αντιμετωπίσει το θέμα της ισχύος ο άνθρωπος, σύμφωνα με την Arendt,

οδηγήθηκε στην υποταγή του στο κράτος, στην δημόσια εξουσία, η οποία θα

συντόνιζε πλέον την ανθρώπινη συνύπαρξη. Ο εξουσιάζων δρα στο όνομα των

πολλών ανθρώπων. Η έννοια της πολλότητας χάνεται από το προσκήνιο. Η

κατάσταση της κυριαρχίας και της υποταγής θέτουν, κατά την Arendt, σε

μεγάλο κίνδυνο την φύση του πολιτικού και μεταβάλλουν τις κατηγορίες της

ελευθερίας και της ισότητας σε κατηγορίες της ομοιογένειας και της ιεραρχίας.

Η Arendt υποστηρίζει ότι στον ολοκληρωτισμό αναιρείται αυτή καθαυτή η

ουσία της ανθρώπινης πράξης, η δυνατότητα μιας νέας αρχής, στα πλαίσια

μιας εικονικής συσσωμάτωσης των ατόμων σε ένα όλο που πρεσβεύει την

αυθεντικότητα και τη γνησιότητα της έκφρασης της αλήθειας η οποία

προβάλλεται στη μοναδικότητα της ένωσης αυτού του όλου με τον ηγέτη. Στην

κατάσταση αυτή που δεν έχει σχέση απλά με μια ακόμη μορφή τυραννίας, ο

ιδιωτικός και ο δημόσιος χώρος αποτελούν μια εικονική – κατά τη γνώμη μου –

πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα που αντί για ελευθερία και

ανθρωπινότητα συγχωνεύει τις αρχές του τρόμου και της λογικότητας μαζί.

Αυτή η τελευταία σύνθεση έφερε στις κοινωνίες το Άουσβιτς και το Γκουλάγκ .

Αντί της υπερίσχυσης του συντεταγμένου νόμου – ισχύει η καθολικότητα

του τρόμου. Ποιος είναι ο νόμος στον ολοκληρωτισμό για την Arendt; Η

υποστασιοποίηση της ενότητας όλων στο πρόσωπο ενός ηγέτη. Τα άτομα στη

κατάσταση αυτή είναι έτοιμα να δεχθούν τα πάντα στο όνομα της ιδεολογίας

αυτής όπως για παράδειγμα οι Γερμανοί ήταν έτοιμοι να θυσιασθούν για το

22

πρόσωπο του Φύρερ. Η Arendt συμπέρανε ότι «ο Χίτλερ και ο Στάλιν

ανακάλυψαν ότι η εξάλειψη της μη προβλεψιμότητας των ανθρώπινων

πραγμάτων αλλά και της ίδιας της φύσης του ανθρώπου είναι δυνατή στα

πλαίσια μιας κεντρικής καθιέρωσης μιας ολοκληρωτικά οργανωμένης

εξουσίας».41

Ο ολοκληρωτισμός θεοποιεί τις «αυτόματες διαδικασίες της ιστορίας».

Πρεσβεύει δηλαδή ότι στα πλαίσια μιας ιδιότυπης φιλοσοφίας της ιστορίας

υπάρχει ένας αυτόματος μηχανισμός εξέλιξης της κοινωνίας προς το καθεστώς

το οποίο αποτελεί το «τέλος» της. Από την άλλη μεριά θέλει ένα νέο τύπο

ανθρώπου, προβλέψιμου, ενός υπανθρώπου. Ο συνδυασμός της ιδεολογίας

αυτής στο κοινωνικό και η υποτέλεια του α-πολιτικού ανθρώπου στη μάζα

δίνουν τη δυνατότητα στον ολοκληρωτισμό να υπερισχύσει. Εδώ κατά τη

γνώμη μου κρύβεται ο πυρήνας της σκέψης της Arendt. Η σταδιακή ανάπτυξη

του ολοκληρωτισμού στο κοινωνικό το καθιστά εργαλείο για την επιβολή

ισχύος μιας κοινωνικής ομάδας ή μιας ιδεολογίας. Το κοινωνικό δεν έχει τις

άμυνες του πολιτικού θα λέγαμε. Δεν ασχολείται με την ανθρώπινη ελευθερία.

Ασχολείται μόνο με την ικανοποίηση των υλικών αναγκών των ανθρώπων. Κατά

τον τρόπο αυτό περιστέλλεται το πολιτικό και η ελευθερία των ατόμων.

Χάνονται τα πάντα.

Η ελπίδα για το περίφημο «θαύμα» της Arendt εξανεμίζεται. Ποιο είναι το

θαύμα αυτό; Είναι η πραγμάτωση της εγγενούς δυνατότητας του κάθε

ανθρώπου να επιφέρει κάτι το καινούριο, να κάνει μια νέα αρχή. Για να κάνει

41Jerome Kohn, “Totalitarianism, The inversion of Politics”, Hannah Arendt Center, New School University, στο www. Hannaharendt.net

23

κάποιος μια νέα αρχή, είναι απαραίτητο να αφήσει πίσω του το παρελθόν. Για

να το αφήσει πίσω του πρέπει να «συγχωρήσει τον άλλο». Μόνον εάν

καταβάλει τον εγωισμό του και συγχωρήσει, τότε μπορεί να κάνει μια νέα αρχή.

Στο θαύμα, λέει η Arendt, θεμελιώνεται οντολογικά η ικανότητα της πράξης.

Υφίσταται τώρα η δυνατότητα για την έναρξη των πάντων εκ νέου; Δεν

υφίσταται. Πού μπορούμε να ανακαλύψουμε τα αίτια όλης αυτής της

διαδικασίας; Στη διάκριση μεταξύ της «πράξης» από την «ποίηση» λέει η

Arendt. Η σύνδεση της πράξης με την ελευθερία και την πολλότητα στην σκέψη

της Arendt βοηθά να κατανοήσουμε την διάκριση μεταξύ της συμμετοχικής

δημοκρατίας και της σύγχρονης μορφής των γρφειοκρατικοποιημένων

κοινωνιών και της ελιτίστικης μορφής της πολιτικής. Η έλευση της

νεωτερικότητας στο δυτικό κόσμο θεμελιώθηκε πάνω στο θάνατο της

μεταφυσικής. Η «ποίηση» άλλαξε τις κατηγορίες με τις οποίες καταλαβαίνουμε

τον κόσμο και το άτομο.42 Είναι τραγικό η απελευθέρωση του ατόμου από τη

μεταφυσική να τον οδηγεί σε μια νέα μορφή υποδούλωσης.

Η Arendt υπογραμμίζει την έκταση κατά την οποία «η τεχνολογία

αφομοιώνει την ανθρώπινη ύπαρξη».43 Μεταλλάσσεται η ανθρωπινότητα του

ανθρώπου σε κάτι το τεχνητό. Αυτή η διαδικασία είναι η γενεσιουργός αιτία της

περιστολής της πολιτικής και της εμφάνισης καθεστώτων ολοκληρωτισμού.

Αυτή η αιτία δεν είναι μια στατική διαδικασία. Είναι μια διαμάχη μεταξύ της

ανθρώπινης ανάγκης για τη πολλότητα και της αυτοαναίρεσης του ατόμου στη

νεωτερικότητα.

42 H εργαλειοποίηση του όλου αποτελεί ένα γνώρισμα της νεωτερικότητας. Hannah Arendt, The fate of the political, σελ 145 και εξής.43 Hannah Arendt, Τhe fate of the political, σελ 172.

24

Σε αυτή τη νέα εποχή, η ελευθερία « εννοιολογείται, αντί ως γεννησιμότητα,

ως δυνατότητα καθιέρωσης κοινωνικών πρακτικών».44 Ο κόσμος μας, λέει η

Arendt, έχει φυτρώσει στο χώμα του νεωτερισμού.45 Από την εποχή των

σχολαστικών, του «adequatio intellectus et rei», μεταβαίνουμε στην εποχή του

Kant, ο οποίος ανέτρεψε και αποδυνάμωσε την αναζήτηση της μεταφυσικής

αλήθειας. Η εννοιολόγηση της ελευθερίας από συλλογική ικανότητα των

ανθρώπων μετατρέπεται σε ατομικό χαρακτηριστικό ή δικαίωμα.

Το νόημα της ελευθερίας όμως για την Arendt ξεφεύγει από τη παράδοση

του Καντ και του Ρουσσώ. Η δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού σε αυτήν

ταιριάζει με την ικανότητα συλλογικής δημιουργικότητας. Αυτή η σύζευξη –

κατά τη γνώμη μου – είναι η προσπάθειά της να τοποθετήσει το θαύμα στη

νεωτερικότητα. Το θαύμα της «ριζικής ιστορικής αλλαγής, της πολιτικής

δημιουργικότητας και της ιστορικής καινοτομίας».46 Μια καινοτομία όχι

συντηρητική αλλά ριζοσπαστική και επαναστατική απέναντι στο σύγχρονο

κράτος το οποίο συντηρεί και συντηρείται από την υιοθέτηση μιας

εργαλειοκρατικής και αντιπολιτικής συμπεριφοράς.

Η εξασθένιση του πολιτικού και η ανάδυση του α-πολιτικού και του α-

πρόσωπου αποτελούν για την Arendt μια τραγική εξέλιξη στην ανθρωπότητα.

Μοναδική ελπίδα της είναι οι απεριόριστες δυνατότητες της ανθρώπινης

φύσης. Οι δυνατότητες να ξεπεράσουμε τα τεθέντα όρια μιας κανονικότητας

και να ξαναβρούμε τον εαυτό μας.

44 Andreas Calyvas, Democracy and the Politics of the Extraordinary, Cambridge University Press, σελ. 203. 45 Hannah Arendt, Υπόσχεση Πολιτικής, σελ. 208.46 Andreas Calyvas. Democracy and the Politics of the Extraordinary, σελ 208.

25

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Arendt Hannah, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, Εκδόσεις Γνώση, 1986, Αθήνα.

Arendt Hannah, The Origins of Totalitarianism, Schoken Books, NY 1951.

Arendt Hannah, Υπόσχεση Πολιτικής, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2009.

Arendt Hannah, Rutledge Critical Thinkers, London 2008, edited by Simon

Swift.

Arendt Hannah and Heidegger, The fate of the Political, , edited by Dana

Villa, Princeton University Press, USA 1996

Arendt Hannah Critical Essays, State University of N.Y. 1994.

Benhabib Seyla, The reluctant modernism of Hannah Arendt, Alta Mira

Press, 2000.

Calyvas Andreas, Democracy and the Politics of the Extraordinary,

Cambridge University Press, Boston 2008.

26

Cambridge Companion to Hannah Arendt, edited by Dana Villa,

Cambridge University Press, 2000.

Canovan Margaret, Hannah Arendt: A reinterpretation of her political

thought, University of Cambridge, GB 1992.

Craig Calhoun, Hannah Arendt and the meaning of Politics, University of

Minnesota 1997.

Hol Antoine, “Hannah Arendt and public realm”, Utrecht Law Review,

Volume I, issue 2, December 2005.

Lefort Claude, Democracy and Political Theory, Hannah Arendt and the

Political, Polity Press, 1988

Kohn Jerome, “Totalitarianism: The inversion of politics”, στον ιστότοπο

www. Hannaharendt.net

Ρωμανού Βασίλη, «Η συγκρότηση και η θεμελίωση του πολιτικού στην

Hannah Arendt», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τεύχος 23,

Αθήνα 2004.

Χαρίση Αποστόλη, «Ολοκληρωτισμός, η επιστροφή της μυθολογίας του

ψυχρού πολέμου», στον ιστότοπο

http://www.varometro.net/blog/txt/harisis.txt

27