Upload
others
View
7
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Tambu graun / Konsevesen Eria
Ass bilong tambu graun em long banisim na lukautim ol kainkain hap wantaim ol abus istap insait long bus na solwara wantaim. Manmeri i tambu long katim bus bilong planim kaikai, kilim abus insait, o ol narapela wok bilong bagarapim bus o solwara.
Ol hap we tambu graun igat trutru bus o kunai long het bilong mauten mas istap wankain oltaim, oltaim. Ol tambu graun igat nupela bus o narapela kain bus olsem kunai mas kamap trutru bus ken na igat abus long bihain taim.
Hap bilong planim diwai
Ass bilong dispela hap em long planim na kamapim diwai bilong yusim. Dispela hap bai halivim ol manmeri long diwai bilong wokim haus na paia bilong kuk, long dispela rot ol manmeri bai ino nap long painim diwai na paia insait long tambu graun na tu ol hap klostu long tambu graun. Sapos ol namba bilong manmeri long ples igo antap, ol dispela hap tu bai kamap bikpela o ol papagraun iken makim nupela hap autsait long tambu graun bilong planim mo diwai.
Bus bilong yusim
Bus bilong yusim em hap bus namel long tambu graun na ples we manmeri iken planim diwai bilong wokim haus o kisim paiawut bilong kuk. Ass bilong dispela hap bus em long banisim tambu bus long ol pasin bilong manmeri long wokim paia, katim bus, kilim abus na ol abus bilong narapela hap.
Insait long dispela hap bus, ol manmeri iken kilim abus, klinim bus bilong planim kaikai, kisim diwai bilong wokim haus na ol narapela samting olsem bilas bilong singsing o tumbuna marasin, na tu bikpela bilong dispela bus bai ino nap go liklik long as tingting we taim manmeri katim wanpela diwai ol mas planim wanpela pikinini diwai long senisim.
Namba bilong ol abus wantaim bikpela bilong haus bilong ol tu bai ino nap go liklik antap long tingting we tambu bus bai senisim ol namba we manmeri i rausim. Bus bilong yusim mas noken go bikpela sapos ples igo bikpela, ol nupela wok kamap mas kamap long ples yet o long ples bilong wokim wok didiman.
Hap bilong wokim wok didiman
Wok bilong dispela hap graun em long planim kaikai na salim o kaikai na tu long lukautim ol pik, muruk, sipsip, kakaruk, kau na meme o ol kainkain wok didiman.
Sampela ol samting olsem pasin bilong painim abus, katim diwai bilong haus na paia bai wankain olsem Bus Bilong Yusim tasol displa hap graun em igat planti bagarap pinis na tu i nogat planti bus. Long dispela ass, ol bikpela o nupela wok bilong klinim bus na planim kaikai wantaim kainkain wok didman mas kamap insait long dispela hap graun long banisim kain wok insait long Bus Bilong Yusim.
Kunai
Wok bilong ol kunai hap, em long kamap olsem hap bilong ol manmeri long kisim kunai na pitpit bilong wokim haus na tu long kukim long painim wel pik na ol arapela abus.
Bikpela samting long save em, olgeta kainkain wok iken kamap insait long kunai hap tasol ol halivim bilong hausik na skul tasol bai ino nap kamap. Bikpela bilong ol kunai hap bai igo liklik long bihain taim, taim planti manmeri planim planti diwai o kukim kunai bilong planim kaikai. Sapos dispela pasin i kamap, manmeri mas skelim sapos ol kunai hap istap yet bai inap long gim ol kunai bilong wokim haus o wel pik.
Ples
Ples em hap bilong ol haus, stua, skul, haus lotu, ples balus na ol arapela kain halipim na wok i save kamap long ples. Ol samting we manmeri ino nap long wokim long ples em, kukim kunai na wokim rop bilong holim ol abus.
Solwara
Solwara em hap istap autsait long wesan na ston(rip) we bik solwara ikam pinis long em. Wok bilong hap em bilong ol manmeri long panim pis na ol kainkain kaikai bilong solwara na tu kamap olsem rot bilong go kam long narapela ples na taun.
Rif eria
Rif eria, em hap istap insait long wok mak bilong YUS graun. Wok bilong ol rif em long kamap olsem hap we manmeri iken painim pis na ol narapela kain kaikai bilong solwara. Dispela ol rif ino storong tumas olsem na nogat sip o moto mas ron antap long dispela hap.
1 Plen bilong lukautim graun insait long YUS1.1 Karamap / Bikpela bilong emBikpela bilong dispela plen bilong lukautim graun i karamapim olgeta hap wantaim ol ples insait long YUS husait i bin makim ol yet lo wok bung wantaim tingting bilong kamapim YUS tambu graun. Ol ples husait i save wok bung wantaim, em ol ples husait i bin makim graun olsem tambu graun. Olsem na displa tingting bilong lukautim graun i karamapim 51 ples husait i buruk ken igo insait long 15 hap ol i save kolim “wod” na bikpela bilong dispela hap em i 158,271ha na i gat manmeri, kunai, bik bus, ples bilong planim kaikai na ples bilong planti kofi, kakau, raba o lukautim meme na sipsip.
1.2 Ol wok pasin bilong lukautim mas bungim
1.3.2 Ol tingting long sait bilong mama tambu
Conservation Areas Act 1978 Dispela wanbel i bilong lukautim olgeta bus, kapul, pisin, binatang na wara wantaim ol tumbuna samting i stap insait long ol tambu graun. Na long dispela rot, tambu graun i banisim ol kainkain wok, lukaut bilong ol abus na diwai, wantaim sindaun bilong ol manmeri, tumbuna pasin na ol kainkain lotu na tu lukaut bilong olgeta samting i stap insait long em.
1.3.3 Ol ples tambu bilong YUS Konsevesen Eria
Ol ples tambu papagraun i laik bungim
Long 2008, ol papagraun i bin wanbel na kamapim ol dispela tambu long wanpela bung long Bungawat
Tambu 1: Yumi mas lukautim ol risos istap insait long Konsevesen Eria.
Tambu 2: Yumi mas lukautim ol kainkain flora na fauna insait long Konsevesen Eria.
Tambu 3: Yumi mas respektim tumbuna bilips na pasin tumbuna.
Tambu 4: Olgeta man na meri husat igat interes long YUS CA imas tok orait long kontrolim na lukautim ol sevis na divelopmen i kamap bihain insait long Konsevesen Eria.
Tambu 5: Yumi mas lukautim ol kain kain non-living risos.
Tambu 6: Yumi mas surukim / extendim / konektim tambu graun (iken igo bikpela) insait long YUS Konsevesen Eria.
Ples tambu
1. I tambu long kukim ol bus insait long tambu graun (tasol long paia bilong Kuk). Sas = K200
2. I tambu long manmeri i painim abus na pis insait long tambu graun:
a. Sapos spesol abus. Sas = K100
b. Sapos tri kengeru. Sas = K500
c. Sapos abus nating. Sas = K50
d. Sapos pik. Sas = K30
e. Sapos dok. Sas = K100
3. I tambu long manmeri i lusim pik na dok insait long tambu eria
a. Sapos pik. Sas = K30
b. Sapos dok. Sas = K50
4. I tambu long ol manmeri i mekim gaden insait long tambu eria. Sas = K150
5. I tambu long ol manmeri i bagarapim olgeta wara na graun insait long tambu graun. Sas = K10
6. I tambu long ol manmeri i katim ol bus insait long tambu graun. Sas = K50
7. I tambu long ol manmeri i go insait long ples tambu (masalai ples) wantaim nogat gutpela tok orait insait long tambu graun. Sas = I nogat moni mak bilong burukim dispela tambu, dispela em bai stap olsem toktok tasol.
4.4 Burukim go hap hap
3 Ol bikpela birua, yu ken bungim taim yu bihainim rot bilong wok• Klinim bus bilong planim kaikai o wokim haus
• Pasin bilong painim oil na gas (ino kamap yet tasol inap lo kamap)
• Wok rot bilong karr (ino kamap yet tasol inap lo kamap)
• Pasin bilong skelim na painim kapul, pis na kiau bilong welpaul
• Salim diwai long bilong wokim haus (ino kamap yet tasol inap lo kamap)
• Pasin bilong painim liklik, liklik diwai bilong wokim haus wantaim ol narapela samting olsem singsing bilas, paspas na kep
• Pasin bilong nogat skelim long sait bilong yusim ol samting bilong solwara
• Pasin bilong wokim paia nating nating
• Ol kapul, pisin, binatang na diwai bilong narapela hap autsait long YUS
• Bagarap bilong wara
• Pasin bilong lukautim ino storong o ino kamap yet
1.3 Ass bilong tambu1.31 PNG na ol narapela ples i bin wanbel long banisim ol bus, graun na abus. Ol dispela wanbel we i sut steret long YUS CA em:
Wanbel namel ol kainkain ples arasait lo PNG long salim bilong ol kapul, pisin na diwai i stap lo mak bilong klostu lo pinis (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora) (CITES). PNG i kam aninit long tambu bilong ol narapla ples long sait bilong salim ol kapul gras or bun wantaim ol hap diwai o lip long wokim ol i mas stap longpela taim. Ol kainkain kapul, pisin na diwai i stap long YUS na i kam aninit long dispela tambu.
Wanbel bilong banis bilong ol bus samting ol manmeri i save kisim lo halivim ol lo long i stap laip na ples ol dispela samting i stap long South Pacific (Convention on the Protection of Natural Resources and Environment of the South Pacific Region) (PNRESP). Aninit long dispela wanbel, PNG i mas kisim gutpela rot bilong banisim na lukautim ol wanwan ples weh i isi long bagarap na pinis na tu ol kapul, pisin na diwai i stap long mak bilong pinis wantaim ples bilong ol.
Wanbel bilong lukaut bilong ol kapul na pisin husait i save raun planti na i no save stap long wanpela hap tasol (Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals) (CMS). Wantaim halpim bilong CMS, PNG bai wok bung long storongim lukaut bilong ol torosel bilong solwara, aninit long wanbel i bin kamap long lukaut bilong ol torosel bilong solwara na ples bilong ol, insait long solwara bilong India na South-East Asia.
Wanbel bilong ol kainkain samting i gat laip (Convention on Biological Diversity) (CBD). PNG i pas pinis long planti wok bilong ol samting igat laip. Ol wok i makim steret YUS em:
• Was long ol kainkain samting igat laip (Article 7);
• Kamapim ol tambu hap graun (Article 8);
• Pasim kam insait bilong ol kainkain kapul, pisin na diwai bilong narapela hap (Article 8);
• Lukautim na bihainim tumbuna save (Article 8);
• Banisim na storongim tumbuna pasin bilong yusim ol samting bilong bus na solwara (Article 10);
• Kamapim storong bilong pasin bilong skelim na lukautim samting (Article 11);
• Storongim wok painim aut na skul (Article 12);
• Storongim skul bilong olgeta manmeri long sait bilong lukautim ol samting i save halivim sindaun bilong manmeri (Article 13);
• Halivim senis i go kam bilong save (Article 17); na
• Storongim wok bung wantaim bilong ol wok manmeri bilong science (Article 18).
4 Wei bilong wokim / ronim4.1 I stap steret wantaim rot bilong wok wantaim gapmanRot bilong wok insait long YUS graun i stap steret wantaim planti bikpela samting long sait bilong gapman weh i halivim long wok kamap wantaim stap bilong manmeri na moni, na bikpela samting tru em pasin bilong skelim na yusim samting na tu long lukautim ol bus, abus na solwara, dispela i stap antap tru long rot bilong wok wantaim gapman, long lukluk bilong bihain long PNG long yia 2050 ikam inap long nau MTDP 2011-2015.
4.2 Ronin wok na lukaut bilong YUS graun4.2.1 TKCP
Long ronim wok bilong wanwan dei, bihanim rot bilong wok insait long YUS graun, na stretim laik bilong wok aninit long tambu bilong YUS graun, em ol wok bilong TKCP.
4.2.2 YUS Conservation Organisation (YUS CO)
YUS CO bai i gim stia tingting long TKCP long wok bilong wanwan dei, na tu bai igat mausman insait long YUS CAMC long wok bilong bihain taim. Ol wok bilong YUS CO em long wokim na stretim TKCP long ol dispela samting:
• Ronim wok bilong lukautim YUS tambu graun long bihain taim;
• Lo gim skul long ol ples manmeri long wok wantaim ol hevi bilong tambu graun, skul, lukaut bilong sik, na wok kamap bilong ples;
• Long storongim toktok bilong bus, graun na solwara wantaim lukaut bilong ol abus na diwai long nau na bihain bilong ol pikinini;
• Long pas wantaim ol lain olsem ol NGOs, kainkain lotu na gapman long kamapim storongpela tambu graun na tu long gim gutpela halivim long sait bilong skul, hausik na ol narapela wok insait lo ples;
• Long storongim na halivim ron bilong wok painim aut bilong ol bus, abus na solwara insait lo YUS graun bilong gutpela bilong ol papagraun, Papua New Guinea na ol narapela hap autsait long PNG; na
• Long storognim na halivim wok bung wantaim bilong olgeta wan tokples na manmeri long bungim ol wok mak bilong YUS CO insait long YUS graun.
4.2.3 YUS Conservation Area Management Committee (CAMC)
YUS Conservation Area Management Committee (CAMC) i bin kamap aninit long Section 25 bilong tambu graun wantaim wanbel bilong Minister long taim bilong tok klia bilong tambu graun. Ass bilong CAMC em long kamapim stia tingting long ronim gutpela wok. Displa CAMC bai wok bung wantaim memba bilong bush na solwara long sait bilong olgeta samting gapman i laikim insait na autsait long PNG, na tu wok bung wantaim ol papagraun
bilong YUS long gim stia tingting na lukaut long sait bilong storongim ol tambu na long yusim ol abus na diwai long skel. Long displa rot CAMC bai wok bung wantaim olgeta gapman istap long ples igo inap long mama gapman long kainkain wok bilong graun. Insait long wanpela yia ol CAMC bai bung tupela taim long bungim ol stori na save na tu long kamapim ol gutpela tingting na gim igo long kainkain senis o nupela wok i kamap insait long YUS. Sapos igat singaut bilong nupela wok o sampela hevi i kamap long sait bilong ron bilong wok long graun o long tambu em bai CAMC i salim go long memba bilong bush na solwara. Ol dispela nainpela manmeri i stap insait long CAMC i makim ol papagraun wantaim ol lain husait i lukautim dispela tambu graun na ol i wokmanmeri bilong ol dispela wok:
• PNG Department of Environment and Conservation (wanpela mausman);
• YUS Conservation Organisation (tripela mausman);
• Morobe Provincial Department of Mining and Natural Resources (wanpela mausman);
• Kabwum District Government (wanpela mausman);
• Yus Local Level Government (wanpela mausman);
• Wasu Local Level Government (wanpela mausman); na
• Tree Kangaroo Conservation Program (wanpela mausman).
4.2.4 Woodland Park Zoo (WPZ), Seattle, USAWPZ bai i gim halivim long sait bilong save manmeri na tu ol bai lukautim TKCP long sait bilong ronim wok na toea. WPZ bai i holim toea bilong ronim wok insait long YUS long stretim ol hevi bilong ron bilong wok.
4.3 Lukaut bilong YUS tambu graunStorong bilong lukaut bilong YUS tambu graun ikam long wanbel bilong ol papagraun long tambuim graun wantaim ol tambu wanwan papagraun i bin kamapim long ples na mama gapman i bin storongim aninit long tambu bilong tambu graun (CA Act 1978).
Rot bilong tambuim graun Igat tupela rot long tambuim graun: i) Namba wan rot, em papagraun husait laik tambuim graun mas salim toksave igo long TKCP olsem em igat laik long tambuim graun. Bihain long dispela TKCP bai salim wokman bilong makim graun igo lukim dispela papagraun long makim graun bilong wantaim masin bilong kisim mak; ii) namba tu rot, em papagraun iken tambuim graun long ol bikpela bung bilong TKCP. Long tupela rot wantaim wokman bilong makim graun bai wok bung wantaim papagraun long kisim stretpela mak bilong graun, na bihain papagraun bai i putim hanmak bilong em long pepa long soim wanbel bilong em.
Lukluk bilong bihainGraun long Huon Peninsula mas i nap long go het long lukautim gutpela sindaun na mas, i nogat sik long strongim kainkain bus, kunai,
solwara, wara, kapul, pisin na binatang na tu holim pasim tumbuna pasin na laikim bilong ol manmeri.
Wok Mak 1: kunai bilong het bilong maunten long bik bus
Wok 1: Lukautim na stretim hap
Wok 2: Ol bus, wara, graun, solwara na kunai mas abrusim birua na stap gut
Wok Mak 2: Bus bilong kol ples na nambis
Wok 1: Mak bilong bus bilong kol ples mas i stap wankain o mas i go bikpela
Wok 2: Mak bilong bus bilong nambis mas i stap wankain or mas i go bikpela
Wok Mak 3: Longpela tel kapul na ol narapela abus
Wok 1: Namba bilong ol abus insait long tambu graun i mas stap wankain o i go bikpela
Wok 2: Namba bilong kapul arasait long tambu graun mas i stap wankain o mas i go bikpela
Wok 3: Bikpela bilong graun bilong longpela tel kapul, i stap wankain o i go bikpela
Wok 4: Paspas bilong namba bilong ol longpela tel kapul i stap wankain o i go antap
Wok Mak 4: Ol kainkain samting bilong solwara
Wok 1: Kamapim rot bilong wok wantaim ol samting bilong solwara
Wok Mak 5: Biris namel long PNG na ol narapela ples
Wok 1: Ron bilong wok bilong ol manmeri husait i save wok bung wantaim long strongim tambu graun
Wok 2: Strongim ron bilong wok bilong tambu graun wokman
Wok 3: Strongim tingting bilong skelim na lukautim ol abus na diwai bilong bus wantaim ol pis na samting bilong solwara
Hap 1: Rot bilong kamapim gutpela tingting
Hap 2: Toktok long ol birua bilong ronim wok Tabol 1: Kainkain karamap bilong graun na bikpela bilong em
Kainkain karamap bilong YUS graun
Sampela toktokBikpela bilong
graun long 2012 (ha)
Bikpela bilong graun long
YUS graun (%)
Kunai; graun nating; paia hapOl pasin manmeri i wok, igat liklik bus tasol, graun nating i kam long hap manmeri kukim, graun buruk na ples bilong planim kaikai.
28,535 18%
Ples bilong planim kaikai / nupela bus
Ol pasin manmeri i wokim; i nogat karamap bilong het bilong ol diwai; olsem ples bilong planim kaikai; olsem ples bikpela win na paia i bagarapim; bus i nogat karamap long het bilong ol diwai na liklik dry bus.
9,885 6%
Bus bilong nambis* 0 – 1,000m 26,360 17%
Bus bilong maunten* > 1,000m 84,952 54%
Bus long namel bilong maunten 1,000 – 3,000m 73,390 46%
Bus lo het bilong maunten > 3,000m 11,563 7%
Kunai long het bilong maunten* Antap bilong maunten 3,110m. 8,540 5%
Bungim wantaim 158,271
Tok klia: * - bus ol stia tingting i mas bungim.
Tabol 2: Ol kapul na pisin igat biknem lo sait bilong tambu insait lo YUS
Family Scientific name Tok Pisin IUCN Status‡
Avian fauna
Casuariidae Casuarius bennetti Muruk Klostu bai pinis
Accipitridae Harpyopsis novaeguineae Bikpela Tarangau Isi long pinis
Scolopacidae Scolopax saturata Javan Woodcock Klostu bai pinis
Psittacidae Psittrichas fulgidus Blak na ret Koki Isi long pinis
Paradisaeidae Parotia wahnesi Waya waya pisin# Isi long pinis
Paradisaeidae Paradisaea guilielmi Kumul* Klostu bai pinis
Mammalian fauna
Tachyglossidae Zaglossus bruijni Nil nil kapul bilong graun Bagarap olgeta
Dasyuridae Dasyurus albopunctatus New Guinea Quoll Klostu bai pinis
Macropodidae Dendrolagus matschiei Longpela tel kapul* Bagarap pinis
Macropodidae Dorcopsulus vanheurni Sikau Klostu bai pinis
Macropodidae Thylogale browni Bikpela Sikau Klostu bai pinis
Muridae Paraleptomys rufilatus Rat bilong wara Bagarap pinis
Tok klia: * - istap long Huon Peninsula tasol # - istap long Huon Peninsula na Adelbert maunten; na ‡ - lukluk bilong lukautim bus, long ples graun
Tabol 3: Sampela tingting bilong gapman long rot bilong wok igo inap long 2050
Year
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030 ...
2050
Planning instrument
Vision 2050 2010 - 2050
DSP 2030 2010 - 2030 2031 - 2050
MTDP 2006-10 2011-15 2016-2020 2021-2025 2026-2030
Morobe SDP 2008-12 # # 2011-15 2016-2020 2021-2025 2026-2030
District SDP 2008-12 # # 2011-15 2016-2020 2021-2025 2026-2030
LLG SDP 2008-12 # # 2011-15 2016-2020 2021-2025 2026-2030
YUS Landscape Plan * * LP 1: 2013-15 LP 2: 2016-2020 * LP 3: 2021-2025 * LP 4: 2026-2030 * LP 5: 2031-2035
Tok klia: SDP: Strategic Development Plan; #: National planning re-alignment with PNG Vision 2050; *: Planning and completion of subsequent YUS Landscape Plan.
2 Ples na ol samting bilong em2.1 YUS graun2.1.1 Bikpela samting bilong ol kapul, pisin na diwai
YUS graun igat bikpela samting long sait bilong tambu graun. Dispela ples igat planti bikpela maunten na pas pas bilong ol manmeri i liklik (~6.2 manmeri / km2) na tu igat bikpela hap bus istap gut yet na ino buruk buruk (insait na autsait long tambu graun long nambis igo antap long mounten-4,000m) na i karapim 70% bilong dispela hap graun. Ol planti kainkain hap insait long YUS em pulap tru lo ol kainkain kapul, pisin, binatang na diwai na planti wok painim aut mas kamap yet long ol na sampela bilong ol em bikpela samting tru long sait bilong tambu.
Rot 1: Lukaut bilong YUS Conservation EriaEitpela hap wok we i wokim dispela rot i kamapim YUS CA Management Plen, na igo steret wantaim laik bilong mama tambu. Ol dispela wok istap steret wantaim na gim storong igo long ol rot bilong ronim wok long ples na mama gapman wantaim na wok bilong ol narapela ples autsait long PNG.
1. YUS Rangers
Dispela wok em baksait bun bilong rot bilong ronim wok na kamapim gutpela tingting insait long YUS tambu graun. Olgeta wok bilong was long bus, graun na solwara wantaim pasin bilong painim abus, na wok bilong storongim olgeta dispela wok, em wok bilong ol YUS Rangers.
2. Storongim
Wok ikam aninit long hia em long storongim na sekim sapos ol manmeri i bihainim stret ol tambu we papagraun ibin kamapim long ronim wok insait long YUS tambu graun. Ol rangers em ol lain husait bai igo pas long wokim dispela wok.
3. Pasin bilong bus na solwara lo kamap gut ken na tambu bi-long bus na solwara
Ass bilong dispela wok em long sekim sapos ol manmeri i skelim gut na yusim ol kapul, pisin, diwai, kunai na pis. Lukluk bilong dispela Landscape Plan em long kisim save long ol hap we i nogat save save long em long sait bilong kunai long het bilong maunten, bus na solwara.
4. Was bilong bus na graun na painim abus
Wok aninit long hia em long, was long gutpela bilong tambu graun, skelim sapos ol wok igo steret wantaim ol samting bilong ronim wok long tambu graun na long skelim sapos namba bilong ol kapul insait long YUS istap wankain, igo bikpela or igo likllik.
5. Han mak, kisim mak bilong graun na toktok bilong tambu graun
Hia papagraun bai soim wanbel bilong ol wantaim mak bilong ol long pepa na bihain wokman bilong kisim mak bilong tambu graun bai go na makim graun. Dispela wok ibin kamap long 2004 ikam inap nau.
6. Lukautim paia
Wok aninit long hia em long, kisim gutpela save long pasin bilong tumbuna long wokim paia insait long YUS na bihain kamapim wanpela gutpela rot bilong ol manmeri long bihain sapos ol i laik wokim paia. Long dispela rot ol bai ino nap bagarapim ol bus na wara, na tu long kamapim gutpela rot bilong stori long ol ples manmeri long gutpela na nongut bilong paia.
7. Lukaut bilong ol abus na diwai bilong narapela hap
Aninit long hia wok em buruk igo tripela hap: wanpela em long kisim save long wok bilong Piper aduncum (Nungon – Garua) na tu painim aut wonem ol kain hevi dispela diwai inap kisim ikam. Long dispela rot, manmeri iken kamapim gutpela rot bilong bihain sapos ol igat Piper aduncum long bus bilong ol; namba tu em long kisim save long hevi bilong binatang bilong kakau long ol nambis ples, bikpela bilong hevi olsem wonem na em i gutpela o nogat; na namba tri em long skelim tingting bilong ol ples manmeri long ol pik i nogat banis.
8. Stori
Ass bilong wokim ol stori em long kamapim na storongim ol biris namel long YUS rangers, CAMC na DEC long mama gapman.
Rot 2: Wok painim aut long toksave long lukautbilong bus, graun na solwaraDispela rot igat sevenpela wok we i kramapim olgeta wok bilong wok painim aut long sait bilong toksave long ron bilong kainkain wok bai kamap insait long YUS graun long bihain taim.
1. Wok bung wantaim bilong wok painim aut
Dispela wok em long storongim wok bung wantaim bilong ol ples manmeri long sait bilong wok painim aut: kamapim ol tingting ol wokman bilong narapela ples imas bihainim; toea bilong papagraun long wok painim aut imas go het yet; na kamapim rot bilong salim save igo kam namel taun na ples manmeri na tu husait steret bai i was long ol dispela save.
• Abus
• Ecosystems
• Solwara na wara
• Sindaun bilong manmeri
• Pasin bilong skelim na yusim samting long lusim sampela bilong bihain taim
• Senis bilong ples hot o kol
Rot 3: Skelim na yusim ol samting bilong bus na solwara na halivim bilong bus na solwara Igat tupela samting i wokim dispela rot, wanpela lukluk long rot bilong lukautim graun na narapela long halivim bus, graun na solwara bai iken gim ol manmeri
1. Rot bilong yusim graun, lukautim na pasin bilong skelim na yusim
Rot bilong wok bilong yusim graun em lukluk long ol kainkain senis ol birua iken kamapim taim wok em kamap wantaim wok bilong yusim graun insait long olgeta ward long YUS.
2. Halivim bilong bus na solwar
Ass bilong dispela wok em long panim sampela rot bilong ol manmeri long Nambis Zon long salim carbon bilong ol. Dispela wok bai kamap long Tewai Siassi tasol na sapos olgeta samting i ron steret em iken kamap long ol narapela ples tu long bihain taim.
Rot 4: Halivim bilong ples, sindaun bilong manmeri na nogat sik Igat tripela wok i kamapim dispela rot na i lukluk long kamapim ol hetman bilong ples na YUS CO, storongim rot bilong gutpela sindaun na storongim tu ol biris namel long ol ples manmeri na wokman long sait bilong stretim ol hevi istap nau, o sapos i kamap.
1. Kamapim het manmeri
Ass bilong kamapim hetman em long gim save long ol ples hetman long rot bilong toktok wantaim ol gapman long sait bilong kisim halivim long skul, hausik or ol narapela halivim.
2. Sindaun bilong manmeri – gutpela na ples bilong salim
Wok aninit long livelihoods em long storongim ol liklik moniman bilong ples long wokim ol kofi, kakau or kopra bilon bilong ol kamap gut na tu long halivim ol long painim ples bilong salim.
3. Bekim igo long wok mak bilong ples na gabman
Rot bilong wok long YUS bai inap tu long steretim hevi bilong ol narapela samting maski ino stap aninit long namba wan pepa bilong rot bilong ronim wok.
Rot 5: Wokim na lukautimTripela wok i kamapim dispela rot em ol ass na stia bilong storongpela na kliapela rot bilong olgeta wok insait long pepa bilong wok long YUS.
1. Bung bilong ol ples manmeri na storongpela wok
Wok aninit long hia em long sekim sapos olgeta rot bilong wok bung wantaim ol ples manmeri i stap gut na long storongim dispela wok long pasin bilong lainim, bungim save, stretpela wok bilong ol wokmanmeri na ol narapela wok.
2. Was na skelim storong
Ass bilong dispela wok em long painim aut sapos ol wok I bihainim stret rot bilong em na ol wok bai iken bungim ol mak bilong em; long lukim na skelim ol hevi bilong rot bilong lukautim bus na solwara; na long kisim na
bihainim ol gutpela rot bilong lukautim bus na solwara.
3. Stia bilong moni
Long wokim moni istap ol taim ol taim, em ass tru tru bilong kamap bilong YUS graun. Bikpela wok ibin kamap pinis long kamapim toea bilong YUS we nau istap aninit long lukaut bilong WPZ. Na tu YUS CO, TKCP, na WPZ bai go het yet long painim na askim long sampela mo toea bilong ol narapela wok insait long YUS sapos ol ples manmeri o gapman i laikim sampela mo nupela wok long kamap long bihain taim bilong wok.
Map 1: Gazetted YUS Conservation Area.
Provincial boundary
District boundary
YUS landscape
Village
River
Sea
Gazetted CA (CA Act, 1978)
Tri kengeru wantaim pikinini long Wasaunon Konsevesen Eria, Uruwa Zon Photo courtesy: Mark Ziembicki
Singsing grup long Tapmange ples, Yopno Zon. Photo courtesy: Mark Ziembicki
YUS Landscape Plan 2013-2015
Development, synthesis, and writing: Ashley Brooks
Translation: Gabriel Porolak
Gogiok ples na lukluk i go daun long Som kunai. Photo courtesy: Ashley Brooks
Planti fres wara bilong dring - wanpela bikpela sevis we bus bilong YUS i save givim. Photo courtesy: Ashley Brooks
Faifpela rot bilong toktok long ol birua bilong ronim wok
YUS Landscape Plan 2013-2015Yus and Wasu LLG, Morobe Province Papua New Guinea
Map produced by Atherton Tablelands GIS Email: [email protected] March 2013
Tree Kangaroo Conservation Program Lae, Morobe Province, PNG Tel: +675 472 7226 Web: www.zoo.org/treekangaroo
Tok Klia:*: Kliarim bus bilong helipad em long taim bungim birua na hevi. ‡: Ol kenu na liklik bot iorait long go long ol rif.
1: Ol materiol (pitpit, skin diwai, marota, na rop), o bilong yusim (paiawud, marasin, bus kaikai, saksak, masrum, tiktik, buai daka, na karuka).
2: Katim timba (bilong pos na ol wok), kliarim bus, o kisim mambu, limbun, kunai na kanda.
3: Liklik hait haus bilong kilim pisin tu.
4: Long kisim abus na binatang iken kamap long graun o wara inapim gutpela astingting (kaikai o wok kastum).
5: Na tu wokim gaden olsem blong kes krop, planim kaikai, diwai gaden iken liklik o bikpela level iken kamap.
6: Na tu long lukautim ol abus long ples (pon olsem pis) bilong kaikai na salim em i orait long sampela hap tasol.
7: Ol infrastraksa olsem (haus, skuls, aidpos, helt senta, sios, stoa, maket).
8: Ol vilis sevis na lukaut ples olsem rabis dum, matmat, na plai spots graun.
A Papua-New Guinean-German development project, co-financed by the Federal Republic of Germany within the framework of the International Climate Initiative of the Federal Ministry for Environment Nature Conservation and Nuclear Safety (BMU) through KfW.
FSC Logo goes here at printer
Ektiviti Guide
: nogat na tambu
: tok orait na iken
Ko
nsev
esen
Eri
a
Rifo
rest
eise
n Z
on
Bus
Bilo
ng Y
usim
Livl
ihud
na
Agr
ofor
estr
i Zon
Kun
ai Z
on
Vili
s Z
on
So
lwar
a Z
on
Rif
Eri
a
Kisim ol bus materiol1, sel, na korol
Kisim timba, gras o kliarim bus2
Planim diwai na lukautim bus
Mekim paia long kukim kunai o painim abus4
Painim abus o pis na tu long yusim dok
Setim trep3
Mekim gaden na neseri5
Lukautim ol animol6
Planim kes krop
Kamapim villis infrastraksa7
Ol sevis bilong ples8
Dikim pit toilet
Mekim ol kem na rot
Yusim ol bot, kanu na sip
Dispela plen na zon map em bilong skelim na inapim sot bilong ol man meri bilong YUS long sait bilong konsevesen na develpmen. Dispela plen em i no karamapim olgeta samting, sampela samting i no stap insait. Taim wanpela hevi i kamap we i no stap insait long plen, em i stap long yumi wanwan long skelim na bihain gutpela rot long stretim.
Ol lo bilong ol zon autsait long Konsevesen Eria em i stap long han bilong ol papagraun. Sapos papagraun i skelim olsem hevi em i bikpela tumas, em i ken kisim i go long vilis kot. Mekim save bilong ol hevi i kamap insait long Konsevesen Eria bai bihainim tasol lo we ol kominiti bilong YUS i bin pasim pinis. Gavman tu i givim luksave long en aninit long PNG nesenol lo na Konsevesen Eria Ekt 1978.
YUS Landscape
Provincial boundary
LLG boundary
Ward boundary
YUS Landscape
Hamlet
Village
Non-participating village
Track
Creek
River
Sea
Konsevesen Eria
Riforesteisen Zon
Bus Bilong Yusim
Livlihud & Agroforestri Zon
Graslan Zon
Solwara Zon
Rif Eria