31
1 Hari Fundu Mina-rai ida ba Timor-Leste Cristino Gusmoa ho Thomas Ekeli Politica Tributaria e Macro Economia Ministério do Plano e das Finanças Outubru 2004

Hari Fundu Mina-rai ida ba Timor-Leste

  • Upload
    chika

  • View
    97

  • Download
    0

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Hari Fundu Mina-rai ida ba Timor-Leste. Cristino Gusmoa ho Thomas Ekeli Politica Tributaria e Macro Economia Ministério do Plano e das Finanças Outubru 2004. Ajenda. Tamba sa mak depozito petroliu ida? Poupa osan. Konsumusaun nebe diak Riku soin mina – graca ida ka susar ida? - PowerPoint PPT Presentation

Citation preview

Page 1: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

1

Hari Fundu Mina-rai ida ba Timor-Leste

Cristino Gusmoa ho Thomas Ekeli Politica Tributaria e Macro EconomiaMinistério do Plano e das Finanças

Outubru 2004

Page 2: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

3

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Ajenda

I. Tamba sa mak depozito petroliu ida?

Poupa osan. Konsumusaun nebe diak

II. Riku soin mina – graca ida ka susar ida?

III. Dezenho konaba depozitu petroliu nian

IV. Wainhira no oinsa mak atu gasta osan

Page 3: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

4

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Tambasa mak fundo Mina-rai?

• Rendimentu petroliu kria komplikasaun ba politika fiskal

• Rendimentu petroliu diferente husi rendimentu sira seluk: Laos profitu nebe real (income), maibe transformasaun husi

rikusoin (husi mina rai no Gas). Reservasaun mina rai tun bei-beik no la kleur sei hotu.

”Osan livre”. Sei la redus gastu iha seitor privadu hanesan rendimentu governu nian sira seluk.

Ladun stabil no certeza kompara ho rendimentu seluk.

• Fundu ida bele hatudu nesesidade ba stabilizasaun (Gastu husi publiku) no reserva (ba jerasaun aban bain rua nian)

Iha nesesidade ida atu salva/reserva parte substansial balun husi rendimentu mina rai – Atu seopara ou fahe gastu husi profitu nebe lao hela husi aktividade mina no gas. Osan mina rai bele sai nudar meius/ instrumentu reserva ida nebe pas.

Page 4: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

5

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Jestaun riku soin – husi teoria ba pratika• Gastu tenke separa husi profitu

mina no gas nebe lao hela

• Osan mina rai bele suporta jestaun fiskal wainhira : Politika nebe luan no

suporta publiku Regulamentu nebe klaru Tau hamutuk investamentu

nebe real

Extraction

Consumption

t0

t0

Dalan Foti/hasai

Dalan konsumasaun

tempo

tempo

Depozitu petroliu ida la iha substituisaun ba jestaun fiskal nebe diak. Depozitu nebe planu didiak bele tulun atu hari konsiensia publika nian no tulun ba jestaun ida nebe diak liu no jestaun prazu naruk ba riku soin mina rai.

Page 5: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

6

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Riku soin Mina-rai Timor-Leste

• Projeksaun hatudu katak rendimentu sae ba liu iha $350M iha 2011

• Rendimentu bo’ot kompara ba ekonomia (2004-2005): CFET expenditure $75m, combined sources exp $245m, GDP $350m.)

• Quantidade rendimentu futuru provolta de $3.7bn, maibe ladun klaru maski bo’ot (+/-$2bn depende ba mina nia folin deit)

Rendimentu petroliu projektada

Rendimentu petroliu importante ba Timor-Leste (maibe la importante hanesan kapasidade rekursu humana)

0

50

100

150

200

250

300

350

400

2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019 2021 2023

Tinan

USD milhoes

Page 6: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

7

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

La iha certeza nebe signifikante konaba medidas husi rendimentu petroliu nebe hein hela

• Jeolojia: Area foun nebe presiza atu diskobre?

• Legal: Tasi ketan sira seidauk hari

• Operasional: Hasai petroliu ne’e prosesu ida nebe kompleksu, gastu nebe la iha serteza. Depende los ba area ida deit.

• Mina & gas nia folin: Large fluctuations (chart)

Mina-rai nia fólin tuir istória

Jestaun riku soin mina rai presisa hare didiak ba nesesidade sira nebe la iha serteza.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000

Tinan

USD/barril

Page 7: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

8

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Ajenda

I. Tamba sa mak depozito petroliu ida?

Poupa osan. Konsumusaun nebe diak

II. Riku soin mina – graca ida ka susar ida?

Graca ida wainhira maneija didiak. Susar ida wainhira maneija la diak

III. Dezenho konaba depozitu petroliu nian

IV. Wainhira no oinsa mak atu gasta osan

Page 8: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

9

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Mina Rai – Graca ida ka susar ida?

Graca

• Prezente ida husi natureza rasik

• Sei hadia standar Moris Timor oan sira nian

• Bele sai nudar kapital ida ba kresementu ekonomia nebe lais liu hodi estimula investamentu iha infrastrutura (dalan sira) no kapital humanu (edukasaun, saude), nebe dala ida tan bele hasae’ moris nebe diak liu tan

Susar• Mina rai nudar “deabo nia saseluk”• Mina rai hasae’ aktividade nebe la

lori ba nasaun nia diak• Esperiensia Internasional fo razaun

ba preokupasaun bo’ot hirak ne’e(“Susar nia Hun”): Kiak no kresimentu ekonomia

nebe ki’ik Konflitus, funu no disturbus civil Korupsaun (KKN) Governo nebe la representativo

Page 9: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

11

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Oinsa mak atu evita rekursu nebe perigu?

• Politika nebe prudente, transparensia no akontabilidade konaba operasaun iha areas balun

Jestaun no taxa husi fatin ke’e ka fati mina no gas Pagamentus husi kompanhia Mina (EITI) Planu no exekusaun orsamentu governu nian Jestaun konaba reservba finansial (Deposita/osan mina)

• Instituisoens seitor publiku ho qualidade be a’as• Hari konsensus ida iha jestaun ida nia laran ho tempo be

naruk husi riku soin mina ba Timor Oan sira nia benefitu iha loron aban bainrua

• Presisa informa ba publiku ho sentimentu nebe klaru konaba Timor oan sira nia propriedade.

Ida ne’e importante atu hasae standar komprehensaun publika, no halo politika nebe sublinha ba transparensia no akuntabilidade

Page 10: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

12

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Transparensia & Akuntabilidade relasione ho deposita osan mina rai (1)• Nivel a’as konaba transparensia iha planu no operasoens

fundu• Halo reportazen ida nebe komprehensivu no asesivel

konaba jestaun osan, no osan nebe sai ou gastu ne’e konsistensia no konsiderasaun praju naruk nian.

• MoPF: Halo relatoriu iha dokumentus orsamental no relatorio annual

Osan nebe tama no osan nebe sai Osan nebe sai konsistente no antisipasaun ho

konsiderasaun ba praju naruk nian. Osan nebe tama ou fila, hodi akumula valor no strategia

investamentu nian.

Page 11: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

13

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Transparensia & Akuntabilidade relasione ho deposita osan mina rai (2)

• BPA: Halo relatoriu trimestral konaba jestaun operasional (Valor osan, aktividade investamentu, kontrola ba risku, ect)

• External, Halo auditu nebe independente (Liu husi MoPF no BPA)

• Halo konsiderasaun ba hari ”supervisor” ida nebe independente – konselho hosi ema importante sira atu hare no fo konselho ba parlamentu konaba aspeitu hotu-hotu husi operasoens osan ?

Teransparensia no akuntabilidade presisa sublina iha aspeitu hotu-hotu husi osan petroliu nian, ida ne’e importante atu asegura jestaun riku soin mina rai nian.

Page 12: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

14

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Ajenda

I. Tamba sa mak depozito petroliu ida?

Poupa osan. Konsumusaun nebe diak

II. Riku soin mina – graca ida ka susar ida?

Graca ida wainhira maneija didiak. Susar ida wainhira maneija la diak

III. Mapa konaba osan petroliu nian: Osan tama nian, osan sai nian, Jestaun

Politika ida nebe komprehensivu. Haforsa/ hametin instituisaun sira nebe iha ona. Transparensia no akuntabilidade

IV. Wainhira no oinsa mak atu gasta osan

Page 13: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

15

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Mapa osan petroliu nian– Prinsipiu sira nebe importante

• Integradu ho orsamentu

Prevene duplikasaun, politika nebe kordena hamutuk atu fo fuan nebe diak, hari kapasidade husi instituisaun sira nebe iha ona.

• Jestaun nebe prudente

Salva investimentu, riku soin sira nebe iha rai maran, buat sira nebe la real.

Investamentu domestika iha risku barak liu, bele hakanek ekonomia (inflasaun sasan nia folin, governasaun nebe la diak,)

• Transparensia no akuntabilidade

Fo hatudu ba publiku konaba osan, esplika konaba politikamekanismu atu prevenu utilizasaun osan nebe la los, auditor husi liur.

Prevene utilizasaun osan se wainhira la iha autorizasaun, fo informsaun nebe barak no halo desizaun nebe diak, kria no hari konfiansa publika.

• Mantein nafatin soberania parlamentu nian

Page 14: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

16

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Rendimentu husi mina rai +mai husi investamentu

Fundu Mina-rai Transfere hodi

suporta fali ba orsamentu nebe iha defisit (La inklui petroliu)

Rendimentu Domestika

Gastu sira• konsumasaun • investimentu (infrastrutura, kapital humanu)

Orsamentu

Oinsa mak osan mina nebe propoin lao?

Page 15: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

17

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Ilustrasaun, Halo nusa mak Fundu Mina-rai integrado ba Orcamento

Orcamento e Fundu Mina-rai 2006-07 2007-08

Total Receitas 166Receitas hosi actividade mina-rai 117Mai hosi Investimento 12Receitas Domestika 37

Total Despesa 113Despesa actividade mina-rai 0Despesa Domestika 113

Total balanco Orcamento (antis transfere hosi Fundu Mina-rai) 53- Media Receitas Mina-rai 129= Balanco Orcamento la tama mina-rai -76+ Transfere hosi Fundu Mina-rai 76= Balanco da Orcamento (depois transfere hosi Fundu Mina-rai) 0

Nota: Capital iha Fundu Mina-rai depois tinan Fiscal (Valido mercado) 224 277

Page 16: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

18

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Rendimentu husi mina-rai +mai husi investamentu

Fundu Mina-rai

Transfere hodi suporta fali ba orsamentu nebe iha defisit (La inklui petroliu)

Rendimentu domestika

Gastu sira• konsumasaun • investimentu (infrastrutura, kapital humanu)

Orsamentu

Note: Numerus nebe hatudu konaba osan hola husi slide tabela uluk liu ba

129

76

37

113

Page 17: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

19

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Ilustrasaun ida konaba osan mina rai nian

Fundu Mina-rai 2006-07 2007-08

Total das Receitas 129Media Receitas Mina-rai 117Mai hosi investimento 12

Total Despesa 76Transfere ba Orcamento Guverno 76

Surplus iha Orcamento Guverno 53Acumulasaun Capital iha Fundu Mina-rai depois tinan Fiscal (Valido mercado) 224 277

Page 18: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

20

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Planu konaba osan signifika katak:

• Osan nudar instrumentu ida atu rai, no mos politika atu rai osan hakotu iha orsamentu

• Nasaun ida bele rai osan hodi investe ba fisiko ou investe financial

• Tan ne’e orsamentu mak deside konaba politika rai osan nian:

Osan hira mak hasai ba konsumasaun foin lalais ne’e

Osan hira mak gasta ba investamentu fisiku, hanesan investamentu iha infrastrutura (dalan sira) no kapital humana (saude, edukasaun)

Osan hira mak rai iha aset finansia (Osan mina rai nian)

Page 19: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

21

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Jestaun ba osan mina rai nian - Konsiderasoens nebe importante tebes

• Linha nebe klaru konaba responsibilidade entre ministeriu do Plano e das Financas hanesan nia nain no BPA hanesan Maneijer. Servisu BPA nian: Halao didiak nia benchmark (Hare ba risko), Foli –Jestaun nebe efisiente .

• Transparencia konaba jestaun ba publiku sira liu-liu konaba objektivu no rendimentu sira, relatoriu publiku konaba jestaun no assesu tomak ba propriedade osan

• Kontrola jestaun liu husi Konsulta ho parlamentu relasione ho asuntu importante Halo auditu independente no husi liur (no sukat mina nia

resultadu) Karik diak liu konselho ida husi ema importante sira

Page 20: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

22

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Jestaun konaba osan mina rai nian- Linha nebe klaru konaba responsabilidade

Ministério do Plano e das Finanças

• Hola responsabilidade tomak

• Stratejia alokasaun aset

• Limite risku

• Halo evaluasaun ba jestaun operasional

Autoridade Bankaria no Pagamentu

• Kria stratejia investamentu

• Risku Jestaun nian

• Kontas no relatoriu

• Hato’o konselho ba ministeriu konaba stratejia atu halo desizaun iha investamentu

Page 21: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

23

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Jestaun osan mina rai nian - Stratejia investamentu

• Osan tenke investa aseguramente iha risku nebe ki’ik iha aset finansial husi liur nian.

• Tambasa mak ba investa iha rai liur? Hamenus risku no hamenus presaun ba ekonomia domestika Investa iha rai laran iha merkadu finansial nebe

ki’ik sei fo diversifikasaun nebe ki’ik ba risku iha politika no finansial (ref. Kuwait), aumenta risku ba korupsaun no governasaun nebe ladiak, presu nebe sae maka’as no dezenvolvementu ekonomia nebe la iha balansu(“Moras Holandes” no “rekursu nebe ladun diak”)

Page 22: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

24

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

AjendaI. Tamba sa mak depozito petroliu ida?

Poupa osan. Konsumusaun nebe diak

II. Riku soin mina – graca ida ka susar ida?

Graca ida wainhira maneija didiak. Susar ida wainhira maneija la diak

III. Mapa konaba osan petroliu nian: Osan tama nian, osan sai nian, Jestaun

Politika ida nebe komprehensivu. Haforsa/ hametin instituisaun sira nebe iha ona. Transparensia no akuntabilidade

IV. Wainhira no oinsa mak atu gasta osan (politika konaba rai osan)

• Presisa gastu ho sustentavel

Keta haluha katak osan mina-rai nian mak kareta investamentu nian, no distintamente separa husi desisaun konaba politika investamentu nian.

Page 23: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

27

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Gastu husi rendimentu mina nian

TempuValor husi riku soin mina rai (Fundu Mina-rai + rekursu mina-rai)

Tempu

Mantein nafatin valor husi riku soin mina rai per kapita (wainhira populasaun aumenta)

Parsial nebe husi petroliu nebe maran ba bei-beik iha termu medium, no stabiliza fali

Politika fiskal posivel

Note: Grafiku ida ne’e atu hatududeit ilustrasaun jeral ida. Sumariu aktual diferensia maka’aslos, depende ba formulasaun politika. Iha mos nivel risku nebe la hanesan haleu sumario ne’e, no mos nebe la hatudu iha sumariu ne’e.

Mantein nafatin riku soin mina rai nian

Page 24: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

28

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Tempu

Tempu

Politika do Governo sobre Poupansa

Note: Grafiku ida ne’e atu hatududeit ilustrasaun jeral ida.

Manter valor real ba riko soin mina-rai

Hateten katak:Atu gasto ”Rendamento Permanente” (hanesan, total bele hatutan ba oin nafatin/sustentavel)

Mina rai kido

Fundu Mina-rai

Gastu husi rendimentu mina nian

Valor husi riku soin mina rai (Fundu Mina-rai + rekursu mina-rai)

Page 25: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

29

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Politika do Governo sobre Poupansa: Manter valor real ba riko soin Petroleo

• Hanoin atu gasto ”Rendamento Permanente”

Hanesan, total bele hatutan ba oin nafatin

• Timor Leste sei gasto ba nafatin sei liu hosi $ 100m Receitas Domestika (sei liu hosi $ 30m)

Rendimento Permanete hosi Petroleo (liu hosi $ 70m)

Maibe: Estimativa Revisaun (Estimativa ne sei hare hosi preso)

• Gasto sei sae neneik

Gasto tinan kotuk $ 75

Presiju halo lolos exstra gasto la bele sae

• Poupansa sei sae lalais

Page 26: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

30

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Estimativa de corente hosi politika de poupansa

Despesa do Governo e osan de poupansa

Akumulasaun de poupansa iha Fundo de Petroleo

0

1000

2000

3000

4000

5000

2005 2008 2011 2014 2017 2020 2023 2026 2029

Tinan

USD milhoões

0

50

100

150

200

250

300

350

2005 2008 2011 2014 2017 2020 2023 2026 2029

Tinan

USD milhoões Osan husi poupansa foun tama iha Fundu Mina-rai Petrolifero

Despesa do Governo

Page 27: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

31

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Sumariu husi proposta osan petroliu nian• Objektivu: Instrumentu ida atu maneija riku soin petroliu diak liu ho

matenek, atu tulu hari kompresaun ida ba nesesidade atu rai parte substansial balun husi rendimentu petroliu.

• Osan nebe tama: Remdimentu sira hotu nebe husi mina rai + profitu husi investamentu

• Gastu husi fundu: Quantidade nebe presisa atu finansa orsamentu governu nian nebe deficit (la inklui rendimentu mina rai). Ida ne’e signifika katak fundu totalmente integradu ba orsamentu governu nian.

• Jestaun fundu: Fundu ne’e atu investa aseguramente iha risku aset finansial nebe kaman diak liu iha rai liur.MoPF iha responsabilidade tomak, no ninia jestaun operasional sei delega ba BPA.

• Transparensia: Iha nivel nebe a’as konaba transparensia operasaun, inklui relatoriu nebe komprehensivu no asesivel konaba jestaun fundu no osan nebe sai mos sustentavel. Ema ruam bele konsidera konaba hari konselho independente ida husi ema importante sira atu bele halo supervisaun.

Page 28: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

32

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Novas Estimativas das Receitas

• Receitas de Petróleo mais elevadas Preços mais elevados para o petróleo Afecta os impostos e a PTP/FTP Receitas do Petróleo duplicam durante os próximos 4 anos

• Receitas Domésticas mais Elevadas Aumento da Arrecadação Melhor Administração

Page 29: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

33

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Revisão às Receitas Petrolíferas

0

100

200

300

400

Revistos

Antigos

Revistos 129 142 142 126 129 227 377 365 344 304 309 271 215 168 141 130 128 76 16

Antigos 40 68 98 86 105 223 226 242 366 312 282 247 194 152 126 119 116 75 20

05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Page 30: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

34

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Riscos e Incertezas• Estimativas das Receitas irão mudar

Sobem ou Descem? Grandes ou Pequenas?

Preços Mundiais do Petróleo

0

10

20

30

40

50

1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010

Page 31: Hari Fundu Mina-rai  ida ba Timor-Leste

35

Ministério do Plano e das Finanças Timor-Leste

Novas Estimativas das Receitas

Total Revenue2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 Total

Timor Sea Taxes 93.9 104.9 106.2 91.5 396.5TLRS 10.0 10.5 11.0 11.6 43.1Alfandegas 17.0 17.9 18.7 19.7 73.3Fees, Charges & Other 4.6 5.1 5.4 5.6 20.7Total Taxes 125.5 138.4 141.4 128.4 533.6FTP & Interest 35.9 38.4 38.0 37.6 150.0Grants (confirmed) 30.8 0 0 0 30.8Total Revenue 192.2 176.8 179.4 166.0 714.4

Changes in Revenue2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 Total

Update 192.2 176.8 179.4 166.0 714.42004-05 Budget 97.9 86.4 110.7 103.9 368.1Change 94.3 90.4 68.7 62.1 346.3