HAYVANLARDA ve İNSANLARDA ÜREME

I. HAYVANLARDA ÜREME

Gerek omurgalılarda gerekse omurgasızlarda üreme organlarına gonad

denir. Genellikle dişi organ ovaryum, erkek organ testis olarak

adlandırılır. Omurgasız hayvanların bazılarında cinsiyet ayrılmamış olup,

bir birey hem erkek hem de dişi organı bulundurur. Böyle hayvanlara

hermafrodit denir.

A. OMURGASIZ HAYVANLARDA ÜREME

• Süngerlerde özel bir üreme organı yoktur. Vücudun birçok yerindeki

hücreler (mezenşim tabakasındaki amipsi hücreler) bölünerek

gametleri meydana getirebilir.

• Sölenterlerden Hidra hermafrodittir. Tomurcuklanmayla eşeysiz

ürediği gibi, yabancı döllenme yaparak eşeyli de üreyebilir.

• Parazit yassı kurtlar (Tenyalar) kendi kendilerini dölleyerek çok hızlı

üreyebilmektedirler.

• Toprak solucanları hermafrodit oldukları halde kendi kendilerini

dölleyemezler. Üreyecekleri zaman iki hayvan çiftleşerek birbirini

döller. İstiridyeler de ise aynı bireyde bulunan erkek ve dişi organlar

farklı zamanlarda olgunlaşarak yine yabancı döllenme yapılır.

• Eklem bacaklılar ve böceklerin tamamı ayrı eşeyli hayvanlar olup,

iç döllenme ve dış gelişme yaparlar.

B. OMURGALI HAYVANLARDA ÜREME

Omurgalıların hepsi ayrı eşeyli olup, üreme sistemleri oldukça gelişmiştir.

Gamet yapıları bakımından oogamiye örnektir.

1. Gametlerin Oluşumu (Gametogenez)

Omurgalılarda gametler, üreme organlarındaki diploid (2n) eşey ana

hücrelerinin mayozla bölünmesinden meydana gelir. Eşey organlarına

gonad, eşey ana hücrelerine de gametogonyum denir.

a. Sperm Oluşumu (Spermatogenez) : Sperm, erkek gamet olup,

erkek üreme organlarındaki (testisler) eşey ana hücrelerinin

(spermatogonyum) mayozla bölünmesinden meydana gelir. Her

spermatogonyumdan 4 adet sperm meydana gelir.

Şekil: Sperm Oluşumu (Spermatogenez)

Hücrenin baş kısmındaki akrozom spermin yumurta zarını eriterek, sperm

çekirdeğinin yumurtaya girmesini sağlar.

b. Yumurta Oluşumu (Oogenez) : Yumurta dişi üreme hücresi olup,

"ovum" adını alır.

Dişi üreme organı olan ovaryumlardaki diploid eşey ana hücrelerinin

(Oogonyum) mayozla bölünmesinden meydana gelir. Bir Oogonyumdan

ancak bir yumurta oluşur. Diğer üç hücre daha küçük olup, döllenme

özelliğine sahip değillerdir. Bunlara kutup hücreleri denir. Parçalanarak

atılırlar.

Şekil : Yumurta ve Oluşumu (Oogenez)

Yumurtalar spermlere göre daha büyük olup, az sayıda oluşturulurlar.

2. Döllenme ve Çeşitleri

Sperm ve yumurtanın sıvı bir ortamda birleşerek, tek çekirdekli bir hücreyi

oluşturmalarına döllenme denir. Bu diploid hücreye zigot denir.

a. Dış döllenme: Döllenme ortamı sudur. Balıklarda, kurbağalarda,

semenderlerde, birçok omurgasız hayvanda ve bazı su bitkilerinde görülür.

Dış döllenme yapan canlı türlerinde çok sayıda gamet bırakma,

gametleri aynı zamanda aynı yere bırakabilme ve bunun için tenha

yerler bulma gibi adaptasyonlar geliştirilerek, bu döllenmenin

olumsuzluklarına rağmen neslin devamı sağlanmaktadır.

b. İç Döllenme : Döllenme ortamı dişi canlının yumurta kanalı ya da döl

yatağıdır. Daha çok karada yaşayan canlılarda (böcekler, sürüngenler,

kuşlar ve memeliler) görülür.

Gametler çiftleşmeyle biraraya getirilir. Yumurta sayısı dış döllenmeye

göre çok azdır. Ancak sperm sayısı yine çoktur. Çünkü ana vücudundaki

yumurtaya kadar ulaşması gereken spermlerdir. Döllenmeden sonra

embriyo gelişimi böcek, sürüngen ve kuşlarda dış ortamda olur.

Memelilerde ise hem döllenme hem de gelişme vücut içinde yapılır.

C. OMURGALILARDA ÜREME

SİSTEMLERİ

Omurgalılarda üreme sistemi ile boşaltım sistemi içiçe girmiş olup, ikisine

birden "ürogenital sistem" denir. Omurgalılardan balık ve kurbağalarda,

dış döllenme ve dış gelişme görülür. Su ortamına bırakılan yumurtalar,

aynı ortama bırakılan spermler tarafından döllenir. Yeni oluşan hücreler

(zigot) su ortamında gelişir.

Kuş ve sürüngenlerde iç döllenme sonucu oluşan yumurtalar, dış ortama

bırakılır. Yavru, gelişimini ana canlının dışında yumurta içinde tamamlar.

Bu nedenle yumurtalarda bol besin maddesi (vitellus) bulunur.

Memelilerin hepsinde iç döllenme görülür. Gagalı memeliler yumurtlayarak

çoğalır. Yumurtadan çıkan yavru anne sütüyle beslenir. Keseli memelilerde

embriyo tam gelişmemiş olarak doğar ve gelişimini ana canlının kesesinde

tamamlar.

Plasentalı memelilerde ise, yavru doğana kadar ana canlının vücudunda

beslenir. Bütün memeliler yavrularını sütle beslerler.

Omurgalılarda Embriyonik Yapılar

Omurgalılarda döllenmeden sonra embriyoyu koruyan ve besleyen zarlar

gelişir.

Şekil : Bir Kuş Embriyosu ve Oluşumları

a. Amnion zarı : Embriyo vücudununu dışa doğru kıvrılıp embriyoyu

saracak şekilde üstten birleşmesiyle oluşur. Embriyo ve bu zarın arası

amnion sıvısıyla doludur. Embriyo ve zar tarafından salgılanan bu sıvı;

embriyoyu sarsıntılardan ve ısı farklılıklarından korur.

b. Allantoyis kesesi: Sindirim borusundan meydana gelir. Embriyonun

artık maddelerinin toplandığı yerdir. Özellikle embriyonik gelişimini

yumurta içinde yapan sürüngen ve kuşlarda iyi gelişmiştir.

c. Koryon zarı: Diger örtüleri ve embriyoyu dıştan saran koruyucu zardır.

Solunum organı olarak görev yapar. Geniş yüzeyi ile O2 ve CO2 alışverişini

sağlar.

d. Vitellüs Kesesi: Embriyoya besin sağlayan yapıdır. Bütün

omurgalılarda vardır. Kuş ve sürüngenlerde çok büyük, balık ve

kurbağalarda normal büyüklükte plasentalı memelilerde ise çok küçüktür.

e. Yumurta kabuğu: Sürüngen, kuş ve böceklerde yumurtayı dışardan

saran cansız bir yapıdır. Yumurtayı sıcak, soğuk, ve mekanik etkilerden

korur. Gaz difüzyonunu engellemez.

II. İNSANDA ÜREME SİSTEMİ

A. ERKEK ÜREME SİSTEMİ

İnsanda erkek üreme sistemi; testisler, epididimis, sperm kanalı, üretra ve

yardımcı bezlerden meydana gelir.

Erkek üreme hücresi olan spermlerin oluştuğu yerlerdir. Testisler

doğumdan kısa bir süre önce vücut yüzeyinden dışa doğru meydana gelen

bir kese içine geçerler.

Şekil : Erkek Üreme Sistemi

Testisler, hem spermleri oluşturur, hemde hormon salgılayarak gametleri

olgunlaştırır.

B. DİŞİ ÜREME SİSTEMİ

İnsanda dişi üreme sistemi; yumurtalıklar (ovaryum), yumurta kanalı

(fallopi tüpü), döl yatağı (rahim = uterus) ve vagina’dan meydana gelir.

Yumurtalıklarda mayoz bölünmeyle oluşan yumurtalar, yumurta kanalında

döllenir. Döllenen yumurta rahime gelerek, burada duvara tutunur ve

gelişimini devam ettirir.

Şekil : Dişi Üreme Sistemi

Üreme olayları hipofiz ve ovaryumlardan salgılanan hormonlarla

denetlenir.

III. GELİŞME ve BÜYÜME

Döllenmiş yumurtadan ergin bir ferdin meydana gelmesi ile sonuçlanan

olaylara gelişme denir. Zigotun çok hücreli organizmaya gelişmesi, hücre

bölünmesi, büyüme ve farklılaşma olayları ile birlikte yürür.

Hücre bölünmesi, zigot teşekkülünden kısa bir süre sonra başlar. Bu

bölünme mitozdur ve bütün hayat boyunca devam eder.

Büyüme, canlı organizmayı oluşturan madde miktarı ve hücre sayısındaki

artıştır.

Farklılaşma, bölünme başlangıcında tek çeşit olan hücreler, belirli bir

görev yapmak üzere farklı hücre gruplarına ayrılırlar. Böylece bir tek

hücreden, çeşitli görevler yapmak üzere özelleşmiş, birbirinden farklı

hücreler meydana gelir.

Gelişmenin Temel Olayları

Gelişmenin ilk devrelerinde zigotta görülen çok hızlı mitoz bölünmelere,

blastula isimli embriyonun oluşmasına “segmantasyon” denir. Zigottan

mitoz bölünmelerle meydana gelen her hücreye blastomer denir.

a. Morula Evresi : Döllenmiş yumurtanın segmantasyonla küçük hücreler

kümesine dönüştüğü evredir.

b. Blastula Evresi : İlk segmantasyonlarla hücre sayısı arttıkça, bu hücre

kitlesinin içinde bir boşluk meydana gelir. Hücreler tek tabaka oluşturacak

şekilde bu boşluğun çevresine çekilirler. Blastula boşluğu adı verilen bu

boşluk özel bir sıvı ile doludur (birinci karın boşluğu). Dıştan bir sıralı

hücre tabakası ile çevrili ve içi sıvı dolu bu embriyo safhasına blastula

denir.

c. Gastrula Evresi : Blastula teşekkülünden kısa bir süre sonra çevresel

hücre küre hareketi ile hücre tabakasının bir bölümü embriyonun alt

ucundan içe doğru çökmeye başlar. Hücre göçü ile birlikte iki veya üç

tabakalı embriyonun oluşturduğu bu safhaya gastrulasyon, bu safhadaki

embriyoya da gastrula denir.

Şekil : Omurgalılarda Zigotun Gastrulayı Oluşturması

Çöken hücreler, embriyonun iç yüzeyini örterler bunlara endoderm, dışta

kalan hücre tabakasına da ektoderm denir. Hücrelerin ilk farklılaşması

gastrula devresinde olur.

Sünger ve sölenterelerdeki gelişme gastrula safhasında kalır.

Bu nedenle mezodermden gelişen yapılar yoktur.

Gelişmekte olan embriyoda bir doku diğer bir dokunun belli yönde

farklılaşmasını etkiler. Bu olaya “embriyonik indüksiyon” denir.

Spemann semender embriyosu ile yaptığı deneyler sonucunda; sinir

sisteminin gelişebilmesi için sırt mezoderminin ektoderm tabakasını

uyarması gerektiğini göstermiştir. Doku ve organların bir kısmı embriyonik

indüksiyonla oluşabilir. Örneğin insanda göz çukurunun, göz merceğinin,

karaciğerin ve böbrek kanalının oluşması embriyonik indüksiyonla

olmaktadır.

IV. HAYVANSAL DOKULAR

Şekil, görev ve yapı bakımından benzerlikleri olan hücrelerin bir araya

gelerek oluşturdukları birliğe doku denir.

Bütün dokular, zigotun mitozla bölünmesinden meydana geldiği için, aynı

kalıtsal bilgileri içerirler. Ancak, farklılaşma sonucunda her dokunun

işleyen genleri farklı hale gelmiştir.

A. EPİTEL DOKUSU

Vücudun ve iç organların dış kısmını örten, vücut boşluklarının tavanlarını

döşeyen bir dokudur. Hücreleri arasında ara madde çok az bulunur. Bütün

doku, bağ dokusundan yapılmış bazal membran (taban zarı) üzerinde

bulunur.

1. Örtü Epiteli

Hücrelerinin şekli ve hücre tabakasının sayısına göre gruplara ayrılır.

• Yassı Epitel : Hücrelerinin genişlikleri yüksekliklerinden çok

fazladır. Kan damarlarının iç yüzü, yürek zarı, akciğer zarı, karın

boşluklarının iç yüzü bu hücrelerle kaplıdır.

Şekil : Bir Katlı Epitel Çeşitleri

• Silindirik Epitel : Silindirik epitel hücreleri, omurgalıların solunum

yolları, ince bağırsak, mide gibi organlarımızda bulunur.

• Kübik Epitel : Küp şeklindeki hücrelerin yanyana sıralanmasıyla

meydana gelir. Omurgalıların böbreklerinde ve tiroid bezinde

bulunur.

• Çok Tabakalı Epitel Dokusu: Çok miktarda hücrenin üst üste

gelmesiyle meydana gelir. Omurgalıların derisinde bulunur. Bu epitel

dokuda kan damarları bulunmaz; beslenmeleri bağ dokuda bulunan

kan damarları aracılığıyla difüzyonla olur. Hücreler arası madde

miktarı çok azdır.

2. Salgı Epiteli

Salgı meydana getiren epitel hücreleridir. Salgı epiteli değişik gruplara

ayrılır.

a. Tek Hücreli Bezler : Basit, silindirik bir epitel hücresinden meydana

gelir. Salgı yapan bu hücrelere “goblet” hücresi denir. Omurgalı canlıların

solunum yollarında ve bağırsaklarında bulunur. En çok mukus salgılarlar.

b. Çok Hücreli Bezler : Birden fazla salgı yapan hücrelerden meydana

gelir. Salgısını döktüğü yere göre ikiye ayrılır.

• Ekzokrin Bezler : Salgısını bir kanalla dışarıya boşaltan bezlerdir.

Tükrük, ter, gözyaşı, karaciğer ve eşey bezleridir.

• Endokrin Bezler : Salgılarını doğrudan kana veren bezlerdir.

Bunların salgılarına hormon denir. Hipofiz, tiroid, böbrek üstü bezleri

bu gruba girer.

3. Duyu Epiteli

Dış ortamdan gelen fiziksel, mekaniksel, kimyasal ve optik uyarıları alıp

özel bir potansiyel enerjiye çeviren hücrelerdir. Canlılarda duyu

organlarının yapısında bulunurlar. Burunda bulunan koku epiteli buna

örnektir.

B. BAĞ DOKUSU

Mezoderm tabakasından farklılaşan bağ dokusu, organizmadaki çeşitli

doku ve organları birbirini bağlar. Hücreler, hücreler arası madde ve

liflerden meydana gelir.

1. Bağ Dokusu Hücreleri

• Fibroblast hücreleri : Bağ dokusunun liflerini yapan en önemli

hücrelerdir.

Şekil : Bağ Dokusu Örnekleri

• Mast hücreleri : Heparin salgılayarak kanın damar içerisinde

akarken pıhtılaşmasını engellerler.

• Makrofaj hücreleri : Amip gibi yalancı ayaklar çıkartarak vücuda

giren yabancı cisimleri ve bakterileri yutarlar.

2. Hücreler Arası Madde

Dokular içinde en çok ara madde bağ dokusunda bulunur. Genellikle

glikoprotein yapısında olup şekilsizdir.

• Yağ Dokusu : Özelleşmiş bir bağ dokusudur. Yağ dokusu vücudun

en büyük enerji deposudur. Kan kılcalları çok azdır. Bu dokunun da

hücreleri arasında küçük lifler vardır. Balina gibi memelilerde derinin

altındaki yağ dokusu, hayvanları soğuğa karşı korur.

C. KIKIRDAK DOKUSU

Kıkırdak dokusu kıkırdak hücreleri (kondrosit) ve hücrelerin arasını

dolduran hücreler arası madde (kondrin) den oluşur. Kondrositler birer

kapsülle çevrilmişlerdir.

Kıkırdak dokusunda kan damarları ve sinir hücreleri bulunmaz. Bundan

dolayı, hücrelere besin ve oksijen difüzyonla ulaşır.

1. Hiyalin Kıkırdak

Omurgalı hayvanların embriyolarında ve kıkırdaklı balıkların erginlerinde

iskelet görevini yapar.

2. Elastik Kıkırdak

Çok esnek bir yapısı vardır. Kulak kepçesindeki, ses tellerindeki ve östaki

borusundaki kıkırdak buna örnektir.

Şekil : Kıkırdak Çeşitleri

3. Lifli Kıkırdak

Grimsi beyaz renklidir. Basınca ve çekilmeye karşı dayanıklıdır. Zengin

kollagen lif ihtiva eder. Uzun kemiklerin eklem yerlerinde bulunur. Ara

maddesi ve hücre sayısı azdır.

Kan, sinir, kemik ve kas şeklindeki hayvansal dokular ilgili

sistem içerisinde anlatılacaktır.