4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 14 MAΪOY 1995

H ελληνική παρ�ικίαBιέννη, «T� εργαστήρι�ν της νέας των Γραικών Φιλ�λ�γίας»

O Θυρε�ς των Aψ� ύργων, κ�σμημα απ� την έκδ ση των Eλλήνων εμπ�ρων της Bιέννης, Kαισαρ �ασιλικ�ν Πρ ν�μι ν. 1783.

Σελίδες απ� έκδ ση ελληνικ ύ ημερ λ γί υ με πληρ � ρίες για τα δρ μ λ�για των αμα�ών απ� τη Bιέννη.

Tων Δέσπ ινας Bλάμη

Γιώργ υ T�λια

«...H επανάσταση παρασκευά εταικαι γίνεται επάνω στ�υς καιρ�ύς �-π�ύ η παλιά ηγεσία μετα�ι�ά ει τηνισ�ύ της στην καιν�ύργια. Oι Φανα-ριώτες δειλιά �υν εμπρ�ς στις συ-νέπειες της πρώτης τ�υς ανακαινι-στικής �ρμής, η αστική συνείδησηδυνατή, ακμαία, �ρμητική, συνε�ί ειτ� έργ� εκείνων και τ� πλησιά ειπρ�ς την �λ�κλήρωση».

ME TA ΛOΓIA αυτά συν�ψι�ε στα1965 � K.Θ. Δημαράς την κρίσιμη με-τατ�πιση π�υ σημειώθηκε στ�ν ελ-ληνικ� πνευματικ� και κ�ινωνικ��ώρ� κατά τα τελευταία πρ�επανα-στατικά �ρ�νια, μετατ�πιση π�υπρ�κάλεσε νέ�υς συσ�ετισμ�ύς δυ-νάμεων και α!ιών και π�υ �δήγησε,τελικά, στην ελληνική �ειρα$έτηση.H Bιέννη, η Πύλη της Bαλκανικής,με τη δραστήρια και π�λυάριθμη ελ-ληνική της κ�ιν�τητα, στάθηκε κατάτα �ρ�νια αυτά πραγματικ� «εργα-στήρι�» στ� �π�ί� συνετελέσθησαν�ι διεργασίες εκείνες π�υ επέτρε-ψαν στις ανερ��μενες κ�ινωνικές �-μάδες να διαμ�ρ$ώσ�υν τη δικήτ�υς έκ$ραση.

Πράγματι, κατά τις τελευταίες δε-καετίες της �θωμανικής κυριαρ�ίαςτα ελληνικά μ�ρ$ωτικά κινήματαεμ$�ρ�ύνται απ� ένα ανανεωτικ�,ρι��σπαστικ� και $ιλελεύθερ�πνεύμα. Nέες κ�ινωνικές �μάδες α-νέρ��νται στ� πρ�σκήνι� και τεί-ν�υν να εγκαθιδρύσ�υν την ηγεμ�-νία τ�υς στην �ικ�ν�μία και στηνπαιδεία τ�υ γέν�υς. Oι �μάδες αυ-τές διαμ�ρ$ών�νται κυρίως �άρηστην ενασ��λησή τ�υς με τ� εμπ�-ρι�, κυρίως τ� διαμετακ�μιστικ� καιτείν�υν να ανε!αρτητ�π�ιηθ�ύν α-π� τις παραδ�σιακές δ�μές της �-θωμανικής δι�ίκησης. Oι νε�κ�π�ιEλληνες αστ�ί δεν διεκδικ�ύν απλάμια θέση κ�ντά στα κέντρα λήψεωςαπ�$άσεων �πως �ι παλαι�τερεςσυντε�νίες, �ι α!ιωματ�ύ��ι της εκ-κλησίας ή �ι Φαναριώτες. Διαμ�ρ-$ωμέν�ι σε μεγάλ� 'αθμ� μέσα απ�την επα$ή με την $ωτισμένη Δύση,θα ανα�ητήσ�υν νέα υγιέστερα θε-σμικά και δι�ικητικά πλαίσια. H ανά-γκη της αναγέννησης της Eλλάδαςθα απ�τελέσει σταδιακά, για την α-νερ��μενη εμπ�ρευ�μενη τά!η, κύ-ρια πρ�τεραι�τητα.

H διαδικασία της άνδρωσης γίνε-ται αισθητή αν κανείς ε!ετάσει τηνε!έλι!η των πι� σημαντικών �ικ�ν�-μικών κέντρων τ�υ Eλληνισμ�ύ ε-ντ�ς της Oθωμανικής Aυτ�κρατ�-ρίας σε σ�έση παράλληλη με την ι-στ�ρία των ελληνικών κ�ιν�τήτωντης Διασπ�ράς π�υ απ� τ�ν 17� αι-ώνα κάν�υν αισθητή την παρ�υσίατ�υς στα πι� σημαντικά κέντρα τ�υδιεθν�ύς εμπ�ρί�υ στη Δύση καιστην Aνατ�λή. Aπ� την Π�λη, τηΣμύρνη, τα Γιάννενα, τη M�σ��π�-λη, τις π�λεις της Mακεδ�νίας καιτης Θεσσαλίας μέ�ρι τη N�τια Pω-σία, την Iταλία και την Aυστρ�-Oυγ-γαρία, μια νέα τά!η Eλλήνων αντα-π�κριν�μενη στις π�λιτικές και �ι-κ�ν�μικές συγκυρίες της επ��ής ε-!ελίσσεται.

H περίπτωση της Bιέννης απ�-τελεί αναμ$ί'�λα ένα απ� τα πλέ-�ν �αρακτηριστικά παραδείγματαλ�γω της διάρκειας των $αιν�μέ-νων αλλά και λ�γω της ευρύτηταςκαι της δυναμικής των εκδηλώσε-ών τ�υς.

Aδελ��τητα της Aγίας Tριάδ�ς

Aπ� τις αρ�ές τ�υ 18�υ αιώνασ�ηματί�εται στη Bιέννη, κέντρ�τ�υ διά !ηράς διαμετακ�μιστικ�ύ ε-μπ�ρί�υ απ� την Oθωμανική Aυτ�-κρατ�ρία πρ�ς την Kεντρική και Δυ-τική Eυρώπη, τ� κύτταρ� μιας ελλη-ν�-�ρθ�δ�!ης παρ�υσίας, η �π�ίαεπι�ητεί και τελικά πετυ�αίνει την ε-!ασ$άλιση �ρισμένων �υσιαστικώνκ�ινωνικών και θρησκευτικών πρ�-ν�μίων. Oι π�λιτικές και �ικ�ν�μι-κές συγκυρίες τ�υ 18�υ αιώνα και �τρ�π�ς π�υ επιδρ�ύν στη διαμ�ρ-$ωση των σ�έσεων των δύ� αυτ�-κρατ�ριών είναι απ�$ασιστικής ση-μασίας για την ε!έλι!η της ελληνι-κής παρ�ικίας της Bιέννης. T� 1723τελείται η πρώτη �ρθ�δ�!η λει-τ�υργία στην πρωτεύ�υσα της αυ-τ�κρατ�ρίας των Aψ'�ύργων. Xρει-ά�εται �μως να περάσ�υν π�λλά�ρ�νια ακ�μη μέ�ρι τη στιγμή π�υμε Yψηλ� Πρ�ν�μι� της Mαρίας Θη-

ρεσίας της 2ας Mαρτί�υ 1776, η �ρ-θ�δ�!η εκκλησία τ�υ Aγί�υ Γεωργί-�υ των Eλλήνων Oθωμανών υπηκ�-ων ε!ασ$αλί�ει την αυτ�ν�μία τηςαπ� τις σερ'ικές �ρθ�δ�!ες εκκλη-σιαστικές αρ�ές και απ�κτά έναν ε-σωτερικ� καν�νισμ� � �π�ί�ς ρυθ-μί�ει �ρισμένα 'ασικά θέματα �ργά-νωσης της ελλην�-�ρθ�δ�!ης α-δελ$�τητας. O καν�νισμ�ς αυτ�ςαναγνωρί�εται και επικυρώνεται με

νέα �ρυσ�'�υλα τριών Aυτ�κρατ�-ρων, τ�υ Iωσή$ B΄ (3 Aυγ�ύστ�υ1782), τ�υ Λε�π�λδ�υ (30 N�εμ'ρί-�υ 1791) και τ�υ Φραγκίσκ�υ B΄ (10Iαν�υαρί�υ 1794). Στα τέλη τ�υ18�υ αιώνα �ι Eλληνες Aυστριακ�ίυπήκ��ι απ�$ασί��υν να ιδρύσ�υντην αδελ$�τητα της Aγίας Tριάδ�ς,αδελ$�τητα π�υ πλαισιώνει τ�ν ελ-λην�ρθ�δ�!� να� της Aγίας Tριά-δ�ς π�υ �ικ�δ�μείται στη Bιέννη

στα 1803. Mέ�ρι τα τέλη τ�υ 19�υαιώνα �ι δύ� αδελ$�τητες γίν�νταιτα σημεία ανα$�ράς τ�υ Eλληνι-σμ�ύ της Bιέννης, απ�κτ�ύν δι�ικη-τικ�ύς μη�ανισμ�ύς, ανε!άρτητηδια�είριση των �ικ�ν�μικών τ�υς,σημαντική πνευματική - π�λιτιστικήκαι $ιλανθρωπική δραστηρι�τητα. H�ργάνωσή τ�υς, κατά τ� πρ�τυπ�θεσμών τ�πικής αυτ�δι�ίκησης με

KYPIAKH 14 MAΪOY 1995 - H KAΘHMEPINH 5Συνέ$εια στην 6η σελίδα

«Πρ�$ειρ ς και Eυπ�ριστ ς Διδάσκαλ ς των πρωτ πείρων Pωμελιτών της Γερμανικής Γλώσσης» (Mέθ δ ς εκμάθησης τηςΓερμανικής). 1772.

Συνέ$εια απ� την 5η σελίδα

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 14 MAΪOY 1995

K�σμημα τίτλ υ της Xάρτας τ υ Pήγα, Bιέννη, 1796-1797.

Aνατ μικ ί και αστρ ν μικ ί πίνακες απ� την έκδ ση «Γραμματική των Φιλ σ �ικών Eπιστημών...» τ υ Benjamin Martin (μετά�ραση A. Γα'ής), Bιέννη, 1799.

'υ�αντινή πρ�έλευση και μακρά ι-στ�ρία στ�ν ελλαδικ� �ώρ�, ενδυ-ναμώνει τη συν��ή των Eλλήνωνκαι στηρί�ει τις απ� κ�ιν�ύ δραστη-ρι�τητές τ�υς.

Eκδ�σεις έργων

Tα πρώτα �ρ�νια της παρ�υσίαςτων Eλλήνων στη Bιέννη, η πνευμα-τική κίνηση είναι πενι�ρή, σ�εδ�ν α-νύπαρκτη. Oι Φαναριώτες διανύ�υντ�ν �ρυσ� τ�υς αιώνα και τα τυπ�-γρα$εία της Bενετίας την τελευ-ταία τ�υς ακμή. Aπ� τα τέλη της δε-καετίας τ�υ 1760, αρ�ί��υν να εκδη-λών�νται με �λ�ένα αυ!αν�μεν�ρυθμ� τα $αιν�μενα π�υ θα �αρα-κτηρίσ�υν την ιδι�τυπη $υσι�γνω-μία της ελληνικής πνευματικής κί-νησης στη Bιέννη. O Mι�αήλ Παπα-γεωργί�υ απ� τη Σιάτιστα εκδίδειπ�λλαπλές μεθ�δ�υς διδασκαλίαςτης γερμανικής γλώσσας, αλλά καιτης αρ�αίας ελληνικής. Xρηματ�δ�-τες των εκδ�σεών τ�υ είναι Eλλη-νες έμπ�ρ�ι απ� τη Mακεδ�νία, «τι-μιώτατ�ι και �αριέστατ�ι εν τ�ιςπραγματευταίς». O Δ.N. Δάρ'αρηςαπ� τη Mακεδ�νία τυπώνει γερμανι-κές γραμματικές, �ρηστ�ήθειες, καιεγ�ειρίδια της αυστριακής εμπ�ρι-κής ν�μ�θεσίας. O Π�λυ�ώης Λα-μπανιτ�ιώτης απ� τα Iωάννινα, ε-γκατεστημέν�ς στη Bιέννη, μ�ιρά-�ει την εκδ�τική τ�υ δραστηρι�τηταανάμεσα στη Bιέννη και στη Bενε-τία, εκδίδει γνωμικά, θρησκευτικάεγ�ειρίδια, 'ι'λία π�λιτικής και εκ-κλησιαστικής ιστ�ρίας, ηθικά λαϊκάαναγνώσματα, γραμματικές !ένωνγλωσσών, λε!ικά. Eνας άλλ�ς Mακε-δ�νας έμπ�ρ�ς, � Γεώργι�ς Zα'ί-ρας καταρτί�ει σημαντική 'ι'λι�θή-κη και την κληρ�δ�τεί στ� γέν�ς, ε-νώ παράλληλα θεσπί�ει θέση 'ι-'λι�θηκαρί�υ την �π�ία �ρηματ�-δ�τεί � ίδι�ς. Tέλ�ς συνθέτει μίαπρώιμη ιστ�ρία της νεώτερης ελλη-νικής γραμματ�λ�γίας.

O τύπ�ς τ�υ Eλληνα εμπ�ρ�υ τηςBιέννης π�υ ενθαρρύνει με �ίλι�υςδύ� τρ�π�υς την πρ�αγωγή τηςπαιδείας θα διατηρηθεί κατά τις δε-καετίες π�υ πρ�ηγ�ύνται της ελλη-νικής επανάστασης. Mία απ� τιςπλέ�ν ώριμες εκ$ράσεις αυτ�ύ τ�υτύπ�υ, � Aλέ!ανδρ�ς Bασιλεί�υ �

KYPIAKH 14 MAΪOY 1995 - H KAΘHMEPINH 7

Πρώτη σελίδα της εκδ�σεως των πρ ν μίων π υ παρε$ωρήθησαν στ υς Eλληνες, 1783.

�ικεί�ς τ�υ K�ραή, δια�ειρί�εταιτην περι�υσία τ�υ κ�ρυ$αί�υ Eλλη-να διαν�ητή, και �ρηματ�δ�τεί τιςπρώτες εκδ�σεις των έργων τ�υ.

H νέα τά�η Eλλήνων

Tα λίγα αυτά παραδείγματα είναιενδεικτικά των μετασ�ηματισμώνπ�υ επέρ��νται και διαμ�ρ$ών�υντην κ�ινωνικ�-π�λιτική συνείδησημίας νέας τά!ης Eλλήνων π�υ ��υν

και εργά��νται σε στενή επα$ή με ταιδε�λ�γικά και κ�ινωνικά ρεύματαπ�υ κυριαρ��ύν στη Δυτική Eυρώπη.Oι Eλληνες αστ�ί της διασπ�ράς,«parfaits négociants», είναι εγγράμ-ματ�ι, μαθαίν�υν !ένες γλώσσες, ε-πιθυμ�ύν να γνωρί��υν τρ�π�υς κα-λής συμπερι$�ράς και $ρ�ντί��υννα ενημερών�νται για τις π�λιτικέςκαι �ικ�ν�μικές ε!ελί!εις.

H ενημέρωση αυτή ε!ασ$αλί�εταιαπ� τ�ν !εν�γλωσσ� Tύπ�, η ανάγκη

�μως επικ�ινωνίας και ενημέρωσηςστη γλώσσα τ�υ Γέν�υς απ�τελεί τ�κίνητρ� για τη δημι�υργία ελληνικ�ύTύπ�υ. Aπ� τα τέλη τ�υ 18�υ αιώνα�ι ε$ημερίδες π�υ κρατ�ύν τ�υςEλληνες ενήμερ�υς για τις π�λιτικέςκαι �ικ�ν�μικές ε!ελί!εις, για συμ-'άντα μέσα και έ!ω απ� την Oθωμα-νική Aυτ�κρατ�ρία, για την ασ$ά-λεια των μετα$�ρών και τις ισ�τιμίεςτων ν�μισμάτων, ακ�μα και για διά-$�ρα α!ι�θαύμαστα π�υ μαρτυρ�ύν

!ύπνημα της περιέργειας, είναιγραμμένες στην ελληνική γλώσσα.Στα 1784 $αίνεται να κυκλ�$�ρεί ηπρώτη ελληνική ε$ημερίδα απ� τ�νΓεώργι� Bεντ�τη. H «E$ημερίς» τωναδελ$ών Mαρκίδων-Π�υλί�υ θα κυ-κλ�$�ρήσει στα 1790 και θα κλείσειστα 1798, συμπαρασυρ�μενη απ�την καταστ�λή τ�υ κινήματ�ς τ�υPήγα. Λίγ� αργ�τερα στα 1810 θα κυ-κλ�$�ρήσ�υν �ι «Eιδήσεις διά τα

Συνέ$εια στην 8η σελίδα

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 14 MAΪOY 1995

Συνέ$εια απ� την 7η σελίδα

«Ψυ$ λ γία πρ ς $ρήσιν των Παίδων», υπ� Eνρίκ υ Kαμπή. Bιέννη, 1794. H έκδ ση νεωτερικών παιδαγωγικών εγ$ειριδίων,στη Bιέννη, $αρακτηρί'ει τ εκσυγ$ρ νιστικ� πνεύμα της επ $ής.

Aνατ�λικά Mέρη» και � «Eλληνικ�ςTηλέγρα$�ς» τ�υ Δημητρί�υ Aλε-!ανδρίδη, αυτής της ε!αιρετικής, θαέλεγε κανείς, εκκεντρικής περίπτω-σης λ�γί�υ για τα δεδ�μένα των ελ-ληνικών γραμμάτων της επ��ής.

Στ�ν αρ��μεν� 19� αιώνα η ελλη-νική παρ�ικία της Bιέννης, περισσ�-τερ� απ� κάθε άλλη �ργανωμένη ελ-ληνική κ�ιν�τητα, μ�ιά�ει να συγκε-ντρώνει τις απαραίτητες θεσμικές,πνευματικές και υλικές πρ�ϋπ�θέ-σεις ώστε να επι�ειρηθεί � μετασ�η-ματισμ�ς και � εκσυγ�ρ�νισμ�ς τηςελληνικής παιδείας, η μετακένωση,κατά τ�ν �ρ� τ�υ K�ραή, των επι-τευγμάτων της Δύσης στ�ν ελληνικ��ώρ�. T� εγ�είρημα αυτ� θα πρ�κα-λέσει π�λλές αντιδράσεις, ιδίως απ�την πλευρά της εκκλησίας, συ�νά 'ί-αιες. Δεν είναι εδώ � �ώρ�ς για να α-ναλύσ�υμε και να περιγράψ�υμε τιςδραματικές $άσεις της 'ίαιης αυτήςαντιπαράθεσης η �π�ία συγκλ�νισεκαι απ�πρ�σανατ�λισε την ελληνικήσκεπτ�μενη κ�ινωνία της επ��ής.Aυτ� �μως π�υ πρέπει να τ�νίσ�υμεείναι �τι στη Bιέννη δημι�υργήθηκεένα γ�νιμ� κλίμα επε!εργασίας ιδε-ών, ανταλλαγής απ�ψεων και καλ-λιέργειας της κριτικής, πράγμα π�υκατέστησε την π�λη αυτή «εργαστή-ρι�ν της νέας των Γραικών $ιλ�λ�-γίας», πάλι κατά τη ρήση τ�υ K�ραή.

Aρ�αί�ι συγγρα�είς

Mετα$ρά��νται και εκδίδ�νται συ-στηματικά 'ασικά επιστημ�νικά καιεκπαιδευτικά εγ�ειρίδια. Mια σειράεκδ�σεων αρ�αίων συγγρα$έων, ι-στ�ρίας και γεωγρα$ίας, δηλών�υντην ανάπτυ!η εθνικής αυτ�γνωσίαςκαι διαδίδ�νται ευρύτατα στις ελλη-νικές περι��ές. Iδρύ�νται $ιλ�λ�γι-κά περι�δικά π�υ εισάγ�υν την κριτι-κή και την π�λυ$ωνία στην ελληνικήπνευματική �ωή. Συστήν�νται $ιλ�-λ�γικές εταιρίες με παιδευτικ�ύςαλλά και $ιλελληνικ�ύς στ���υς.Kυκλ�$�ρ�ύν μετα$ράσεις θεατρι-κών και π�ιητικών δυτικών έργων.Oλα μαρτυρ�ύν �τι τα �ρ�νια τηςBιέννης είναι απ� τα πλέ�ν γ�νιματης ιστ�ρίας της νε�ελληνικής πνευ-ματικής κίνησης.

Θα έλεγε κανείς �τι απ�τελ�ύνμετά τ�υς Eλληνες στη Bενετία τηςAναγέννησης, έναν άλλ� π�λ� τηςνεώτερης ελληνικής παιδείας.Στ�υς αντίπ�δες της μετακένωσηςτης 'υ�αντινής κληρ�ν�μιάς στηΔύση π�υ συντελέσθηκε στ� «εργα-στήρι�» της Bενετίας, στέκεται ημετακένωση της δυτικής παιδείαςστην ελληνική, �πως επι�ειρήθηκεστη Bιέννη κατά τ�υς πρ�επαναστα-τικ�ύς �ρ�ν�υς.

H πρωταρ�ική έ!αρση, έ��υν πει,απ�τελεί τη λαμπρ�τερη και πληρέ-στερη μ�ρ$ή κάθε έκ$ρασης. Oιπρ�σπάθειες των Eλλήνων $ωτισμέ-νων λ�γίων της Bιέννης έ$εραν σί-γ�υρα λιγ�τερ�υς καρπ�ύς απ� �-σ�υς περίμεναν �ι ίδι�ι. O K.Θ. Δημα-ράς παρατηρεί ανάσ�εση των πρ��-δευτικών μ�ρ$ωτικών α!ιών, ήδη α-π� την ίδρυση τ�υ ελληνικ�ύ κρά-τ�υς. Ωστ�σ�, τ� πείραμα της Bιέν-νης επέτυ�ε στ� 'αθμ� π�υ εκτιμή-θηκε καίρια και �ρθά τ� νεωτερικ�π�λιτισμικ� μήνυμα της Δύσης και'ρήκε την ελληνική τ�υ έκ$ραση.