Henryk Sienkiewicz

Krzyacy

Spis treciTom I ........................................................................................................................................................ 5 Rozdzia I ............................................................................................................................................. 5 Rozdzia II ........................................................................................................................................... 12 Rozdzia III .......................................................................................................................................... 24 Rozdzia IV ......................................................................................................................................... 31 Rozdzia V .......................................................................................................................................... 46 Rozdzia VI ......................................................................................................................................... 69 Rozdzia VII ........................................................................................................................................ 85 Rozdzia VIII ....................................................................................................................................... 91 Rozdzia IX.......................................................................................................................................... 96 Rozdzia X......................................................................................................................................... 100 Rozdzia XI........................................................................................................................................ 111 Rozdzia XII....................................................................................................................................... 121 Rozdzia XIII...................................................................................................................................... 126 Rozdzia XIV ..................................................................................................................................... 130 Rozdzia XV ...................................................................................................................................... 136 Rozdzia XVI ..................................................................................................................................... 141 Rozdzia XVII .................................................................................................................................... 148 Rozdzia XVIII ................................................................................................................................... 154 Rozdzia XIX ..................................................................................................................................... 157 Rozdzia XX....................................................................................................................................... 178 Rozdzia XXI ..................................................................................................................................... 189 Rozdzia XXII .................................................................................................................................... 194 Rozdzia XXIII ................................................................................................................................... 202 Rozdzia XXIV ................................................................................................................................... 209 Rozdzia XXV .................................................................................................................................... 213 Rozdzia XXVI ................................................................................................................................... 226 Rozdzia XXVII .................................................................................................................................. 234 Rozdzia XXVIII ................................................................................................................................. 241 Rozdzia XXIX ................................................................................................................................... 247 Rozdzia XXX .................................................................................................................................... 249 Rozdzia XXXI ................................................................................................................................... 260 Rozdzia XXXII .................................................................................................................................. 262 2

TOM II .................................................................................................................................................. 271 Rozdzia I .......................................................................................................................................... 271 Rozdzia II ......................................................................................................................................... 279 Rozdzia III ........................................................................................................................................ 285 Rozdzia IV ....................................................................................................................................... 290 Rozdzia V ........................................................................................................................................ 292 Rozdzia VI ....................................................................................................................................... 299 Rozdzia VII ...................................................................................................................................... 306 Rozdzia VIII ..................................................................................................................................... 317 Rozdzia IX........................................................................................................................................ 327 Rozdzia X......................................................................................................................................... 336 Rozdzia XI........................................................................................................................................ 343 Rozdzia XII....................................................................................................................................... 366 Rozdzia XIII...................................................................................................................................... 369 Rozdzia XIV ..................................................................................................................................... 372 Rozdzia XV ...................................................................................................................................... 379 Rozdzia XVI ..................................................................................................................................... 381 Rozdzia XVII .................................................................................................................................... 385 Rozdzia XVIII ................................................................................................................................... 391 Rozdzia XIX ..................................................................................................................................... 395 Rozdzia XX....................................................................................................................................... 400 Rozdzia XXI ..................................................................................................................................... 405 Rozdzia XXII .................................................................................................................................... 410 Rozdzia XXIII ................................................................................................................................... 417 Rozdzia XXIV ................................................................................................................................... 425 Rozdzia XXV .................................................................................................................................... 434 Rozdzia XXVI ................................................................................................................................... 440 Rozdzia XXVII .................................................................................................................................. 446 Rozdzia XXVIII ................................................................................................................................. 450 Rozdzia XXIX ................................................................................................................................... 451 Rozdzia XXX .................................................................................................................................... 456 Rozdzia XXXI ................................................................................................................................... 464 Rozdzia XXXII .................................................................................................................................. 471 Rozdzia XXXIII ................................................................................................................................. 476 3

Rozdzia XXXIV ................................................................................................................................. 482 Rozdzia XXXV .................................................................................................................................. 489 Rozdzia XXXVI ................................................................................................................................. 492 Rozdzia XXXVII ................................................................................................................................ 494 Rozdzia XXXVIII ............................................................................................................................... 495 Rozdzia XXXIX ................................................................................................................................. 498 Rozdzia XL ....................................................................................................................................... 501 Rozdzia XLI ...................................................................................................................................... 505 Rozdzia XLII ..................................................................................................................................... 508 ROZDZIA XLIII ................................................................................................................................. 513 Rozdzia XLIV .................................................................................................................................... 516 Rozdzia XLV ..................................................................................................................................... 520 Rozdzia XLVI .................................................................................................................................... 521 Rozdzia XLVII ................................................................................................................................... 524 Rozdzia XLVIII.................................................................................................................................. 528 Rozdzia XLIX .................................................................................................................................... 534 Rozdzia L ......................................................................................................................................... 543 Rozdzia LI ........................................................................................................................................ 545 Rozdzia LII ....................................................................................................................................... 565

4

Tom IRozdzia IW Tycu, w gospodzie "Pod Lutym Turem", nalecej do opactwa, siedziao kilku ludzi, suchajc opowiadania wojaka bywalca, ktry z dalekich stron przybywszy, prawi im o przygodach, jakich na wojnie i w czasie podry dozna. Czek by brodaty, w sile wieku, pleczysty, prawie ogromny, ale wychudy; wosy nosi ujte w ptlik, czyli w siatk naszywan paciorkami; na sobie mia skrzany kubrak z prgami wycinitymi przez pancerz, na nim pas, cay z miedzianych klamr; za pasem n w rogowej pochwie, przy boku za krtki kord podrny. Tu przy nim za stoem siedzia modzieczyk o dugich wosach i wesoym spojrzeniu, widocznie jego towarzysz lub moe giermek, bo przybrany take po podrnemu, w taki sam powyciskany od zbroicy skrzany kubrak. Reszt towarzystwa stanowio dwch ziemian z okolic Krakowa i trzech mieszczan w czerwonych skadanych czapkach, ktrych cienkie koce zwieszay si im z boku a na okcie. Gospodarz Niemiec, w powym kapturze z konierzem wycinanym w zby, la im z konwi sytne piwo do glinianych stgiewek i nasuchiwa ciekawie przygd wojennych. Jeszcze ciekawiej jednak suchali mieszczanie. W owych czasach nienawi, jaka dzielia za czasw okietkowych miasto od rycerskiego ziemiastwa, znacznie ju bya przygasa, mieszczastwo za nosio gowy grniej ni w wiekach pniejszych. Jeszcze ceniono ich gotowo ad concessionem pecuniarum; dlatego te nieraz zdarzao si widzie w gospodach kupcw pijcych za pan brat ze szlacht. Widziano ich nawet chtnie, bo jako ludzie, u ktrych o gotowy grosz atwiej, pacili zwykle za herbowych. Tak wic siedzieli teraz i rozmawiali, mrugajc od czasu do czasu na gospodarza, aby napenia stgiewki. - Tocie, szlachetny rycerzu, zwiedzili kawa wiata? -rzek jeden z kupcw. - Niewielu z tych, ktrzy teraz ze wszystkich stron cigaj do Krakowa, widziao tyle odpowiedzia przybyy rycerz. - A niemao Ich cignie - mwi dalej mieszczanin. -Wielkie gody i wielka szczliwo dla Krlestwa! Prawi te, i to pewna, e krl kaza ca onic krlowej zotogowem szytym perami wysa i taki baldachim nad ni uczyni. Zabawy bd i gonitwy w szrankach, jakich wiat dotd nie widzia. - Kumotrze Gamroth nie przerywajcie rycerzowi - rzek drugi kupiec. - Nie przerywam ja, kmotrze Eyertreter, tylko tak myl, e i on rad bdzie wiedzia, co prawi, bo pewnie sam do Krakowa jedzie. Nie wrcim i tak dzi do miasta, gdy bramy przedtem zamkn, a w nocy gad, ktry si w wirach rodzi, spa nie daje, wic mamy czas na wszystko.5

- A wy na jedno sowo odpowiadacie dwadziecia. Starzejecie si, kmotrze Gamroth! - Ale sztuk wilgotnego sukna pod jedn pach jeszcze dwign. - O wa! takiego, co si przez nie wieci jak przez sito. Lecz dalsz sprzeczk przerwa podrny wojak, ktry rzek: - Pewnie, e w Krakowie ostan, bom sysza o gonitwach i rad w szrankach siy mojej poprbuj - a i ten mj bratanek take, ktry cho mody jest i goows, niejeden ju pancerz widzia na ziemi. Gocie spojrzeli na modzieca, ktry umiechn si wesoo i zaoywszy rkoma dugie wosy za uszy, podnis nastpnie do ust naczynie z piwem. Stary za rycerz doda: - Wreszcie, chobymy chcieli wraca, to nie mamy dokd. - Jake to? - zapyta jeden ze szlachty. - Skd jestecie i jako was zowi? - Ja zowi si Mako z Bogdaca, a ten tu wyrostek, syn mego rodzonego, woa si Zbyszko. Herbu jestemy Tpa Podkowa, a zawoania Grady! - Gdziee jest wasz Bogdaniec? - Ba! lepiej pytajcie, panie bracie, gdzie by, bo go ju nie ma. Hej, jeszcze za czasw wojny Grzymalitczykw z Naczami spalili nam do cna nasz Bogdaniec, tak e jeno dom stary osta, a co byo, pobrali, suebni zasie uciekli. Zostaa goa ziemia, bo i kmiecie, co byli w ssiedztwie, poszli dalej w puszcz. Odbudowalimy z bratem, ojcem tego oto wyrostka, ale nastpnego roku woda nam pobraa. Potem brat umar, a jak umar, ostaem sam z sierot. Mylaem tedy: nie usiedz! A prawili pod on czas o wojnie i o tym, e Jako z Olenicy, ktrego krl Wadysaw po Mikoaju z Moskorzowa do Wilna wysa, szuka skrztnie w Polsce rycerzy. Znajc ja wic godnego opata i krewniaka naszego, Janka z Tulczy, zastawiem mu ziemi, a za pienidze kupiem zbroiczk, konie - opatrzyem si jako zwykle na wojenn wypraw; chopca, co mu byo dwanacie lat, wsadziem na podjezdka i haj! do Jaka z Olenicy. - Z wyrostkiem? - Nie by ci on wwczas nawet wyrostkiem, ale krzepkie to byo od maego. Bywao, w dwunastym roku oprze kusz o ziemi, przycinie brzuchem i tak korb zakrci, e i aden z Angielczykw, ktrychemy pod Wilnem widzieli, lepiej nie nacignie. - Taki by mocny? - Hem za mn nosi, a jak mu przeszo trzynacie zim, to i paw. - Ju to wojny wam tam nie brako.

6

- Za przyczyn Witoldow. Siedziao ksi u Krzyakw i co roku wyprawy na Litw pod Wilno czynili. Szed z nimi rny nard: Niemcy, Francuzy, Angielczykowie do ukw najprzedniejsi, Czechy, Szwajcary i Burgundy. Lasy przesiekli, zamki po drodze stawiali i w kocu okrutnie Litw ogniem i mieczem pognbili, tak, e cay nard, ktry t ziemi zamieszkuje, chcia ju j porzuci i szuka innej, choby na kraju wiata, choby midzy dziemi Beliala, byle od Niemcw daleko. - Sycha byo i tu, e wszyscy Litwini chcieli pj z dziemi i onami precz, alemy temu nie wierzyli. - A ja na to patrzy. Hej! Gdyby nie Mikoaj z Moskorzowa, nie Jako z Olenicy, a nie chwalcy si, gdyby i nie my, nie byoby ju Wilna. - Wiemy. Zamkucie nie dali. - A nie dalimy. Pilno tedy zwacie, co wam powiem, bom czek suay i wojny wiadom. Starzy jeszcze mawiali: "zajada Litwa" - i prawda! Dobrze si oni potykaj, ale z rycerstwem nie im si w polu mierzy. Gdy konie Niemcom w bagnach polgn albo gdy gsty las - to co innego. - Niemcy dobrzy rycerze! - zawoali mieszczanie. - Murem oni chop przy chopie w elaznych zbrojach staj tak okryci, e ledwie psubratu oczy przez krat wida. I aw id. Uderzy, bywao, Litwa i rozsypie si jako piasek, a nie rozsypie si, to j mostem poo i roztratuj. Nie sami te midzy nimi Niemcy, bo co jest narodw na wiecie, to u Krzyakw suy. A chrobre s! Nieraz pochyli si rycerz, kopi przed si wycignie i sam jeden, jeszcze przed bitw, w cae wojsko bije jako jastrzb w stado. - Christ! - zawoa Gamroth - ktrzy te z nich najlepsi? - Jak do czego. Do kuszy najlepszy Angielczyk, ktren pancerz na wylot strza przedzieje, a gobia na sto krokw utrafi. Czechowie okrutnie toporami siek. Do dwurcznego brzeszczota nie masz nad Niemca. Szwajcar rad elaznym cepem hemy tucze, ale najwiksi rycerze s ci, ktrzy z francuskiej ziemi pochodz. Taki bdzie ci si bi z konia i piechot, a przy tym bdzie ci okrutnie waleczne sowa gada, ktrych wszelako nie wyrozumiesz, bo to jest mowa taka, jakoby cynowe misy potrzsa, chocia nard jest pobony. Przymawiali nam przez Niemcw, e pogan i Saracenw przeciw Krzyowi bronimy, i obowizywali si dowie tego rycerskim pojedynkiem. Ma si te takowy sd boy odby midzy czterema ich i czterema naszymi rycerzami, a zrok naznaczon jest na dworze u Wacawa, krla rzymskiego i czeskiego. Tu wiksza jeszcze ciekawo ogarna ziemian i kupcw, tak e a powycigali szyje ponad kuflami w stron Maka z Bogdaca, i nu pyta: - A z naszych ktrzy s? Mwcie ywo!

7

Mako za podnis naczynie do ust, napi si i odrzek: - Ej, nie bjcie si o nich. Jest Jan z Woszczowy, kasztelan dobrzyski, jest Mikoaj z Waszmuntowa, jest Jako ze Zdakowa i Jarosz z Czechowa: wszystko rycerze na schwa i chopy morowe. Pjd-li na kopie, na miecze albo na topory - nie nowina im. Bd miay oczy ludzkie na co patrze i uszy czego sucha - bo, jako rzekem, Francuzowi gardziel nog przyciniesz, a on ci jeszcze rycerskie sowo prawi. Tak mi te dopom Bg i wity Krzy, jako tamci przegadaj, a nasi pobij. - Bdzie sawa, byle Bg pobogosawi - rzek jeden ze szlachty. - I wity Stanisaw! - doda drugi. Po czym, zwrciwszy si do Maka, j rozpytywa dalej: -Nue, powiadajcie! Sawilicie Niemcw i innych rycerzy, e chrobre s i e atwo Litw amali. A z wami nie ciej e im byo? Zali rwnie ochotnie na was szli? Jake Bg darzy? Sawcie naszych! Lecz Mako z Bogdaca nie by widocznie samochwa, bo odrzek skromnie: - Ktrzy wieo z dalekich krajw przyszli, ochotnie na nas uderzali, ale poprbowawszy raz i drugi, ju nie z takim sercem. - Bo jest nasz nard zatwardziay, ktr to zatwardziao czsto nam wymawiali: "Gardzicie mierci, prawi, ale Saracenw wspomagacie, przez co potpieni bdziecie!" A w nas zawzito jeszcze rosa, gdy nieprawda jest! Oboje krlestwo Litw ochrzcili i kaden tam Chrystusa Pana wyznawa, chocia nie kaden umie. Wiadomo te, e i nasz Pan Miociwy, gdy diaba w katedrze w Pocku na ziem zrzucono, kaza mu ogarek postawi - i dopiero ksia musieli mu gada, e tego si czyni nie godzi. A c pospolity czowiek! Niejeden te sobie mwi: "Kaza si knia ochrzci, tom si ochrzci, kaza Chrystu czoem bi, to bij, ale po co mam starym pogaskim diabom okruszyny twaroga aowa albo im pieczonej rzepy nie rzuci, albo piany z piwa nie ula. Nie uczyni tego, to mi konie padn albo krowy sparszej, albo mleko od nich krwi zajdzie - albo w niwach bdzie przeszkoda". I wielu te tak czyni, przez co si w podejrzenie podaj. Ale oni to robi z niewiadomoci i z bojani diabw. Byo onym diabom drzewiej dobrze. Mieli swoje gaje, wielkie numy i konie dojazdy i dziesicin brali. A ninie gaje wycite, je nie ma co - dzwony po miastach bij, wic si to paskudztwo w najgstsze bory pozaszywao i tam z tsknoci wyje. Pjdzie Litwin do lasu, to go w chojniakach jeden i drugi za kouch pocignie - i mwi: "Daj!" Niektrzy te daj, ale s i miae chopy, co nie chc nic da albo ich jeszcze api. Nasypa jeden praonego grochu do woowej mechery, to mu trzynastu diabw zaraz wlazo. A on zatkn ich jarzbowym kokiem i ksiom franciszkanom na przeda do Wilna przynis, ktrzy dali mu z chci dwadziecia skojcw, aby nieprzyjaci imienia Chrystusowego zgadzi. Sam t mecher widziaem, od ktrej sprony smrd z daleka w nozdrzach czowiekowi wierci - bo tak to one bezecne duchy strach swj przed wicon wod okazyway...8

- A kto rachowa, e ich byo trzynastu? - spyta roztropnie kupiec Gamroth. - Litwin rachowa, ktry widzia, jak leli. Wida byo, e s, bo to z samego smrodu mona byo wymiarkowa, a koka wola nikt nie odtyka. - Dziwy te to. dziwy! - zawoa jeden ze szlachty. - Napatrzyem ja si wielkich dziww niemao, gdy - nie mona rzec: nard to jest dobry, ale wszystko u nich osobliwe. Kudaci s i ledwie ktry knia wosy trefi; pieczon rzep yj, nad wszelkie jado j przekadajc, bo mwi, e mstwo od niej ronie. W numach swych razem z dobytkiem i wami yj; w piciu i jedle nie znaj pomiarkowania. Za nic zamne niewiasty maj, ale panny bardzo szanuj i moc wielk im przyznaj: e byle dziewka natara czeku suszonym jaferem ywot, to kolki od tego przechodz. - Nie al i kolek dosta, jeli niewiasty cudne! - zawoa kum Eyertreter. - O to zapytajcie Zbyszka - odrzek Mako z Bogdaca. Zbyszko za rozemia si, a awa pod nim pocza drga. - Bywaj cudne! - rzek - albo Ryngaa nie bya cudna? - Ce to za Ryngaa? pochutnica jakowa czy co? ywo! - Jake to? Nie syszelicie o Ryngalle? - pyta Mako - Nie syszelimy ni sowa. - To przecie siostra ksicia Witoldowa, a ona Henryka, ksicia mazowieckiego. - Nie powiadajcie! Jakiego ksicia Henryka? Byo jedno ksi mazowieckie tego imienia elektem pockim, ale zmaro. - Ten ci sam by. Miay mu przyj z Rzymu dyspensy; ale mier daa mu pierwej dyspens, gdy widocznie niezbyt postpkiem swoim Boga ucieszy. Byem wtedy posany z pismem od Jaka z Olenicy do ksicia Witolda, kiedy od krla przyjecha do Ryterswerder ksi Henryk, elekt pocki. Ju si bya Witoldowi wojna wtedy uprzykrzya, dlatego wanie e Wilna nie mg doby, a krlowi naszemu uprzykrzyli si rodzeni bracia i ich rozpusta. Widzc tedy krl wiksz u Witolda ni u swych rodzonych obrotno i wikszy rozum, posa do mego biskupa z namow, by Krzyakw porzuci i do posuszestwa si nakoni, za co mu rzdy Litwy miay by oddane. A Witold, chciwy zawsze odmiany, mile poselstwa wysucha. Byy te i uczty, i gonitwy. Rad elekt konia dosiada, cho inni biskupi tego nie chwal, i w szrankach si sw rycersk okazywa. A mocami s z rodu wszyscy ksita mazowieccy - jako jest wiadomo, e nawet i dzieweczki z tej krwie acnie podkowy ami. Raz przeto zbi ksi z siode trzech rycerzy, drugi raz piciu - a z naszych mnie zwali, i pod Zbyszkiem ko przy natarciu na zadzie siad. Nagrody za brat wszystkie z rk cudnej Ryngay, przed ktr w penej zbroi klka. I rozmiowali si tak w sobie, e na ucztach cignli go od niej za rkawy clerici, ktrzy z nim przyjechali, a j brat Witold hamowa. Dopiero ksi mwi: "Sam sobie dyspens dam, a papie mi j, jeli nie rzymski, to9

awinioski potwierdzi, a lub zaraz ma by, bo zgorzej!" Wielka bya obraza boska, ale nie chcia si Witold przeciwia, by posa krlewskiego nie zlisi - i lub by. Potem dojechali do Suraa, a potem do Sucka, z wielkim alem tego oto Zbyszka, ktry sobie, niemieckim obyczajem, ksin Rynga za pani serca obra i dozgonn wierno jej lubowa... - Ba! - przerwa nagle Zbyszko - prawda jest! Ale potem ludzie mwili, e ksina Ryngaa, pomiarkowawszy, e nie przystoi jej by za elektem (bo w, cho si oeni, godnoci swej duchownej si wyrzec nie chcia) i e nie moe by nad takim stadem bogosawiestwa boskiego, otrua ma. Co ja usyszawszy, prosiem jednego witobliwego pustelnika pod Lublinem, by mnie od tego lubowania rozwiza. - By ci on pustelnikiem - odpar, miejc si, Mako -ale czy by witobliwy, nie wiem, bomy go w pitek w boru zajechali, a on koci niedwiedzie toporem upa i pik wysysa, a mu gardziel graa. - Ale mwi, e pik to nie miso, a oprcz tego, e uprosi sobie na to pozwolestwo, gdy po piku widzenia cudowne we nie miewa i nazajutrz prorokowa moe do poudnia. - No! no! - odrzek Mako. - A cudna Ryngaa wdowa jest i moe ci na sub wezwa. - Po prnicy by wzywaa, boja sobie inn pani obior, ktrej do mierci bd suy, a potem i on znajd. - Pierwej znajd rycerski pas. -O wa! albo to nie bdzie gonitew po poogu krlowej? A przedtem albo potem krl bdzie niejednego pasowa. Stan ja kademu. Ksi nie byby mnie take obali, eby mi ko na zadzie nie siad. - Bd tu lepsi od ciebie. Na to ziemianie spod Krakowa poczli woa: - Na miy Bg! to tu przed krlow wystpi nie tacy jak ty, ale rycerze w wiecie najsawniejsi. Bdzie goni Zawisza z Garbowa i Farurej, i Dobko z Olenicy, i taki Powaa z Taczewa, i taki Paszko Zodziej z Biskupic, i taki Jako Naszan, i Abdank z Gry, i Andrzej z Brochocic, i Krystyn z Ostrowa, i Jakub z Kobylan!... Gdzie ci si z nimi mierzy, z ktrymi ni tu, ni na dworze czeskim, ni na wgierskim nikt mierzy si nie moe. C to prawisz; lepszy od nich? Ile ci rokw? - Omnasty - odpowiedzia Zbyszko. - Tedy ci kady midzy knykciami zgniecie. - Obaczym. Lecz Mako rzek: - Syszaem, e krl hojnie nagradza rycerzy, ktrzy z wojny litewskiej wracaj. Mwcie, ktrzy std jestecie: prawda-li to?

10

- Dalibg, prawda! - odrzek jeden ze szlachty. - Wiadoma po wiecie hojno krlewska, jeno si teraz docisn do niego nie bdzie atwo, gdy w Krakowie a si roi od goci, ktrzy si na pog krlowej i na chrzciny zjedaj, chcc przez to panu naszemu cze albo hod odda. Ma by krl wgierski, bdzie, jako powiadaj, i cesarz rzymski, i rnych ksit a komesw, i rycerzy jako maku, e to kady si spodziewa, i z prnymi rkoma nie odejdzie. Prawili nawet, ie sam papie Bonifacy zjedzie, ktren take aski i pomocy naszego pana przeciw swemu nieprzyjacielowi z Awinionu potrzebuje. Ow w takim natoku nieatwo bdzie o dostp, ale byle dostp znale, a pana pod nogi podj - to ju zasuonego hojnie opatrzy. - To go i podejm, bom si wysuy, a jeeli wojna bdzie, to jeszcze pjd. Wzio si tam co upem, a co od ksicia Witolda w nagrod, i biedy nie ma, tylko e ju mi wieczorne lata nadchodz, a na staro, gdy sia z koci wyjdzie, rad by czek mia kt spokojny. - Mile krl widzia tych, ktrzy z Litwy pod Jakiem z Olenicy wrcili - i wszyscy oni tusto teraz jadaj. - Widzicie! A jam wtedy jeszcze nie wrci - i dalej wojowaem. Bo trzeba wam wiedzie, e si ta zgoda midzy krlem a kniaziem Witoldem na Niemcach skrupia. Knia chytrze zakadnikw pociga, a potem, haje na Niemcw! Zamki poburzy, popali, rycerzy pobi, sia ludu wycina. Chcieli si Niemcy mci razem ze widrygie, ktry do nich uciek. Bya znw wielka wyprawa. Sam mistrz Kondrat na ni poszed z mnogim ludem. Wilno obiegli, prbowali z wie okrutnych zamki burzy, prbowali zdrad ich dosta - nic nie wskrali! A za powrotem tylu ich lego, e i poowa nie wysza. Wychodzilimy jeszcze w pole przeciw Ulrykowi z Jungingen, bratu mistrzowemu, ktry jest wjtem sambijskim. Ale si wjt kniazia przelk i z paczem uciek, od ktrej to ucieczki jest spokj - i miasto na nowo si buduje. Jeden te wity zakonnik, ktry po rozpalonym elezie boso mg chodzi, prorokowa, e od tej pory, pki wiat wiatem, Wilno zbrojnego Niemca pod murami nie obaczy. Ale jeli tak bdzie, to czyje to rce uczyniy? To rzekszy, Mako z Bogdaca wycign przed si donie - szerokie i nadmiar potne inni za poczli kiwa gowami i przywiadcza: - Tak! tak! praw w tym, co powiada! Tak! Lecz dalsz rozmow przerwa gwar dochodzcy przez okna, z ktrych bony byy powyjmowane, albowiem noc zapada ciepa i pogodna. Z dala sycha byo brzkania, ludzkie gosy, parskania koni i piewy. Zdziwili si obecni, albowiem godzina bya pna i ksiyc wysoko ju wybi si na niebo. Gospodarz, Niemiec, wybieg na podwrzec gospody, lecz nim gocie zdoali wychyli do dna ostatnie kufle, wrci jeszcze popiesznie), woajc: - Dwr jakowy wali! W chwil za pniej we drzwiach zjawi si pachoek w bkitnym kubraku i skadanej czerwonej czapce na gowie. Stan, spojrza po obecnych i ujrzawszy gospodarza, rzek:

11

- Wytrze tam stoy i wiata nanieci: ksina Anna Danuta na odpoczynek si tu zatrzyma. To rzekszy, zawrci. W gospodzie uczyni si ruch: gospodarz pocz woa na czelad, a gocie spogldali ze zdumieniem jeden na drugiego. - Ksina Anna Danuta - mwi jeden z mieszczan - to to Kiejstutwna, ona Janusza Mazowieckiego. Ona ju od dwch niedziel w Krakowie, jeno e wyjedaa do Zatora, do ksicia Wacawa w odwiedziny, a ninie pewno wraca. - Kmotrze Gamroth - rzek drugi mieszczanin - pjdmy na siano do stodki; za wysoka to dla nas kompania. - e noc jad, to mi nie dziwno - ozwa si Mako - bo w dzie upa, ale czemu, majc pod bokiem klasztor, do gospody zajedaj? Tu zwrci si do Zbyszka: - Rodzona siostra cudnej Ryngay, rozumiesz? A Zbyszko odrzek: - I mazowieckich panien sia musi z ni by, hej!

Rozdzia IIA wtem przez drzwi wesza ksina - pani rednich lat, ze miejc si twarz, przybrana w czerwony paszcz i szat zielon, obcis, z pozoconym pasem na biodrach, idcym wzdu pachwin i zapitym nisko wielk klamr. Za pani szy panny dworskie, niektre starsze, niektre jeszcze niedorose, w rowych i liliowych wianuszkach na gowach, po wikszej czci z lutniami w rku. Byy i takie, ktre niosy cae pki kwiatw wieych, widocznie uzbieranych po drodze. Zaroia si izba, bo za pannami ukazao si kilku dworzan i maych pacholikw. Weszli wszyscy rano, z wesooci w twarzach, rozmawiajc gono lub podpiewujc, jakoby upojeni pogodn noc i jasnym blaskiem ksiyca. Midzy dworzanami byo dwch rybatw, jeden z lutni, drugi z glikami u pasa. Jedna z dziewczt, mdka jeszcze, moe dwunastolatka, niosa te za ksin ma lutek, nabijan miedzianymi wiekami. - Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus! - ozwaa si ksina, stajc w porodku wietlicy. - Na wieki wiekw, amen! - odpowiedzieli obecni, bijc zarazem niskie pokony. - A gdzie gospodarz? Niemiec, usyszawszy wezwanie, wysun si naprzd i przyklkn obyczajem niemieckim. - Zatrzymamy si tu dla wypoczynku i posiku - rzeka pani. - ywo si jeno zakrztnij, bomy godni.12

Mieszczanie ju byli odeszli, teraz za dwaj miejscowi szlachcice. a wraz z nimi Mako z Bogdaca i mody Zbyszko, skonili si powtrnie i zamierzali opuci wietlic, nie chcc dworowi przeszkadza. Lecz ksina zatrzymaa ich. - Szlacht jestecie: nie przeszkodzicie! Zrbcie znajomo z dworzany. Skde Bg prowadzi? Oni wwczas zaczli wymienia swoje imiona, herby, zawoania i wsie, z ktrych si pisali. Dopiero pani, usyszawszy od Maka, skd wraca, klasna w donie i rzeka: - Ot si przygodzio! Prawcie nam o Wilnie, o moim bracie i o siestrze. Zali zjedzie tu si ksi Witold na pog krlowej i na krzciny? - Chciaby, ale nie wie, czy bdzie mg; dlatego koleb srebrn przez ksiy i bojarzynw naprzd w darze krlowej przysa. Przy ktrej kolebce i mymy z bratacem przyjechali, strzegc jej w drodze. - To kolebka tu jest? Chciaabym obaczy. Caa srebrna? - Caa srebrna, ale jej tu nie ma. Powieli j do Krakowa, - A c wy w Tycu robicie? - My tu nawrcili do klasztornego prokuratora, naszego krewnego, by pod opiek zacnych zakonnikw odda, co nam wojna przysporzya i co ksi podarowa. - To Bg poszczci. Godne upy? Ale powiadajcie, czemu to brat niepewien, czy przyjedzie? - Bo wypraw na Tatarw gotuje. - Wiem ci ja to: jeno mnie trapi, e krlowa nie prorokowaa szczliwego koca tej wyprawie, a co ona prorokuje, to si zawsze zici. Mako umiechn si. - Ej. witobliwa nasza pani, nijak przeczy, ale z ksiciem Witoldem sia naszego rycerstwa pjdzie, chopw dobrych, przeciw ktrym nikomu niesporo. - A wy to nie pjdziecie? - Bom z kolebk przy innych wysa i przez pi rokw nie zdejmowaem z siebie blach odrzek Mako, pokazujc na bruzdy powyciskane na osiowym kubraku od pancerza - ale niech jeno wypoczn - pjd - a chobym sam nie szed, to tego oto bratanka, Zbyszka, panu Spytkowi z Melsztyna oddam, pod ktrego wodz wszyscy nasi rycerze pjd. Ksina Danuta spojrzaa na dorodn posta Zbyszka, lecz dalsz rozmow przerwao przybycie zakonnika z klasztoru, ktry powitawszy ksin, pocz jej pokornie wymawia,13

e nie przysaa goca z oznajmieniem o swoim przybyciu i e nie zatrzymaa si w klasztorze, ale w zwyczajnej gospodzie, niegodnej jej majestatu. Nie brak przecie w klasztorze domw i gmachw, w ktrych nawet pospolity czowiek znajdzie gocin, a c dopiero majestat, zwaszcza za maonki ksicia, od ktrego przodkw i pokrewnych tylu dobrodziejstw opactwo dowiadczyo. Lecz ksina odpowiedziaa wesoo: - My jeno tu nogi wstpili rozprostowa, a na ranek trzeba nam do Krakowa. Wyspalimy si w dzie i jedziemy noc dla chodu, a e to ju kury piay, nie chciaam pobonych zakonnikw budzi, zwaszcza z tak kompani, ktra wicej o piewaniu i plsach nieli o odpocznieniu myli. Gdy jednak zakonnik nalega cigle, dodaa: - Nie. Tu ju ostaniem. Dobrze czas na suchaniu wieckich pieni zejdzie, ale na jutrzni do kocioa przyjdziemy, aby dzie z Bogiem zacz. - Bdzie msza za pomylno miociwego ksicia i miociwej ksinej - rzek zakonnik. - Ksi mj maonek dopiero za cztery albo pi dni zjedzie. - Pan Bg potrafi i z daleka szczcie zdarzy, a tymczasem niech nam, ubogim, wolno bdzie cho wina z klasztoru przynie. - Radzi odwdziczym - rzeka ksina. Gdy za zakonnik wyszed, pocza woa: - Hej, Danusia! Danusia! wyle no na awk i uwesel nam serce t sam pieni, ktr w Zatorze piewaa. Usyszawszy to, dworzanie prdko postawili na rodku izby awk. Rybaci siedli po jej brzegach, midzy nimi za stana owa mdka, ktra niosa za ksin nabijan miedzianymi wieczkami lutni. Na gowie miaa wianeczek, wosy puszczone po ramionach, sukni niebiesk i czerwone trzewiczki z dugimi kocami. Stojc na awce, wydawaa si maym dzieckiem, ale zarazem przecudnym jakby jakowa figurka z kocioa albo z jaseeczek. Widocznie te nie pierwszy raz przychodzio jej tak sta i piewa ksinie, bo nie zna byo po niej najmniejszego pomieszania. - Dalej, Danusia! dalej! - woay panny dworskie. Ona za wzia przed si lutni, podniosa do gry gow jak ptak, ktry chce piewa, i przymknwszy oczta, pocza srebrnym gosikiem: Gdybym ci ja miaa Skrzydeczka jak gska, Poleciaaby ja Za Jakiem do lska! Rybaci zawtrowali jej zaraz, jeden na glikach, drugi na duej lutni; ksina, ktra miowaa nad wszystko wieckie pieni, pocza kiwa gow na obie strony, a dzieweczka

14

piewaa dalej gosem cieniuchnym, dziecinnym i wieym jak piewanie ptakw w lesie na wiosn: Usiadaby ci ja Na lqskowskim plocie: "Przypatrz si, Jasiulku, Ubogiej sierocie ". I znw wtrowali rybaci. Mody Zbyszko z Bogdaca, ktry przywykszy od dziecistwa do wojny i srogich jej widokw, nigdy nic podobnego w yciu nie widzia, trci w rami stojcego obok Mazura i zapyta: - Co to za jedna? - To jest dzieweczka z dworu ksinej. Nie brak ci u nas rybatw, ktrzy dwr rozweselaj, ale z niej najmilszy rybacik i ksina niczyich pieni tak chciwie nie sucha. - Nie dziwno mi to. Mylaem, e zgoa anio, i odpatrzy si nie mog. Jake j woaj? - A to nie syszelicie? - Danusia. A jej ojciec jest Jurand ze Spychowa, komes mony i mny, ktry do przedchorgiewnych naley. - Hej! nie widziay takiej ludzkie oczy. - Miuj j te wszyscy i za piewanie, i za urod. - A ktren jej rycerz? - Dy to jeszcze dziecko. Dalsz rozmow znw przerwa piew Danusi. Zbyszko patrza z boku na jej jasne wosy, na podniesion gow, na zmruone oczki i na ca posta owiecon zarazem blaskiem wiec woskowych i blaskiem wpadajcych przez otwarte okna promieni miesica - i zdumiewa si coraz bardziej. Zdawao mu si, e ju j niegdy widzia, ale nie pamita, czy we nie, czy gdzie w Krakowie na szybie kocielnej. I znw, trciwszy dworzanina, pyta przyciszonym gosem: - To ona z waszego dworu? - Matka jej przyjechaa z Litwy z ksin Ann Danut, ktra wydalaj za grabi Juranda ze Spychowa. Gadka bya i monego rodu, nad wszystkie inne panny ksinie mia i sama ksin miujca. Dlatego te crce daa to samo imi - Anna Danuta. Ale pi lat temu, gdy przy Zotoryi Niemcy napadli na nasz dwr, ze strachu zmara. Wtedy ksina wzia dzieweczk -i od tej pory j hoduje. Ojciec te czsto na dwr przyjeda i rad widzi, e mu si dziecko zdrowo, w mioci ksicej chowa. Jeno ilekro na ni spojrzy, tylekro zami si zalewa, nieboszczk swoj wspominajc, a potem wraca na Niemcach pomsty szuka za swoj krzywd okrutn. Miowa ci on tak t swoj on, jako nikt do tej pory swojej na caym Mazowszu nie miowa - i sia ju Niemcw za ni pomorzy. A Zbyszkowi zawieciy oczy w jednej chwili i yy nabray mu na czole. - To jej matk Niemcy zabili? - spyta.15

- Zabili i nie zabili. Sama umara ze strachu. Pi rokw temu pokj by, nikt o wojnie nie myla i kady bezpieczno chadza. Pojecha ksi wie jedn w Zotoryi budowa, bez wojska, jeno z dworem, jako zwyczajnie czasu pokoju. Tymczasem wpadli zdrajcy Niemcy, bez wypowiedzenia wojny, bez adnej przyczyny... Samego ksicia, nie pomnc ni na boja bosk, ni na to, e od jego przodkw wszystkie dobrodziejstwa na nich spady, przywizali do konia i porwali, ludzi pobili. Dugo ksi w niewoli u nich siedzia i dopiero gdy krl Wadysaw wojn im zagrozi, ze strachu go pucili; ale przy owym napadzie umara matka Danusi, boj serce udusio, ktre jej pod gardo podeszo. - A wy, panie, bylicie przy tym? Jakoe was zowi, bom zapomnia? - Ja si zowi Mikoaj z Dugolasu, a przezywaj mnie Obuch. Przy napadzie byem. Widziaem, jako matk Danusin jeden Niemiec z pawimi pirami na hemie chcia do sioda troczy - jako w oczach mu na sznurze zbielaa. Samego te mnie halebard zacili, od czego znak nosz. To rzekszy, ukaza gbok blizn w czaszce, cignc si spod wosw na gowie a do brwi. Nastaa chwila milczenia. Zbyszko pocz znw patrze na Danusi. Po czym spyta: - I rzeklicie, panie, e ona nie ma rycerza? Lecz nie doczeka odpowiedzi, gdy w tej chwili piew usta. Jeden z rybatw, czowiek tusty i ciki, podnis si nagle, przez co awa przechylia si w jedn stron. Danusia zachwiaa si i rozoya rczki, lecz nim zdoaa upa lub zeskoczy, rzuci si Zbyszko jak bik i porwa j na rce. Ksina, ktra w pierwszej chwili krzykna ze strachu, rozemiaa si zaraz wesoo i pocza woa: - Oto rycerz Danusin! Bywaje, rycerzyku, i oddaj nam nasz mi piewaczk! - Chwacko ci j uapi! - ozway si gosy wrd dworzan. Zbyszko za szed ku ksinej, trzymajc przy piersiach Danusi, ktra objwszy go jedn rk za szyj, drug podnosia w gr lutek z obawy, by si nie zgniota. Twarz miaa miejc si i uradowan, cho troch przestraszon. Tymczasem modzieczyk, doszedszy do ksinej, postawi przed ni Danusi, sam za klkn i podnisszy gow, rzek z dziwn w jego wieku miaoci: - Nieche bdzie wedle waszych sw, miociwa pani! Pora tej wdzicznej panience mie swego rycerza, a pora i mnie mie swoj pani, ktrej urod i cnoty bd wyznawa, za czym z waszym pozwolestwem tej oto wanie chc lubowa i do mierci wiernym jej w kadej przygodzie osta. Na twarzy ksinej przemkno zdziwienie, ale nie z powodu stw Zbyszkowych, tylko dlatego, e wszystko stao si tak nagle. Obyczaj rycerskiego lubowania nie by wprawdzie polski, jednake Mazowsze, lec na rubiey niemieckiej i widujc czsto rycerzy z dalekich nawet krajw, znao go lepiej nawet ni inne dzielnice i naladowao do czsto. Ksina16

syszaa te o nim dawniej, jeszcze na dworze swego wielkiego ojca, gdzie wszystkie obyczaje zachodnie byy uwaane za prawo i wzr dla szlachetniejszych wojownikw - z tych przeto powodw nie znalaza w chci Zbyszka nic takiego, co by obrazi mogo j lub Danusi. Owszem, uradowaa si, e mia sercu dwrka poczyna zwraca ku sobie rycerskie serca i oczy. Wic z rozbawion twarz zwrcia si do dziewczyny: - Danuka, Danuka! chceszli mie swego rycerza? A przetowosa Danusia podskoczya naprzd trzy razy do gry w swoich czerwonych trzewiczkach, a nastpnie, chwyciwszy ksin za szyj, pocza woa z tak radoci, jakby jej obiecywano jak zabaw, w ktr si tylko starszym bawi wolno: - Chc! chc! chc!... Ksinie ze miechu a zy napyny do oczu, a z ni mia si cay dwr; wreszcie jednak pani, uwolniwszy si z rk Danusinych, rzeka do Zbyszka: - Aj! lubuj! lubuj! c zasi jej poprzysiesz? Lecz Zbyszko, ktry wrd miechu zachowa niezachwian powag, ozwa si rwnie powanie, nie wstajc z klczek: - lubuj jej, ie stanwszy w Krakowie, powiesz paw na gospodzie, a na niej kart, ktr mi uczony w pimie kleryk foremnie napisze: jako panna Danuta Jurandwna najurodziwsza jest i najcnotliwsza midzy pannami, ktre we wszystkich krlestwach bydl. A kto by temu si przeciwi, z tym bd si potyka pty, pki sam nie zgin albo on nie zginie -chybaby w niewol radziej poszed. - Dobrze! Wida rycerski obyczaj znasz. A co wicej? - A potem - uznawszy od pana Mikoaja z Dugolasu, jako ma panny Jurandwny za przyczyn Niemca z pawim grzebieniem na hemie ostatni dech pucia, lubuj kilka takich pawich czubw ze bw niemieckich zedrze i pod nogi mojej pani pooy. Na to spowaniaa ksina i spytaa: - Nie dla miechu lubujesz? A Zbyszko odrzek: - Tak mi dopom Bg i wity Krzy; ktren lub w kociele przed ksidzem powtrz. - Chwalebna jest z lutym nieprzyjacielem naszego plemienia walczy, ale mi ci al, bo mody i atwo zgin moesz. Wtem przysun si Mako z Bogdaca, ktry dotychczas, jako czowiek dawniejszych czasw, ramionami tylko wzrusza - teraz jednak uzna za stosowne przemwi: - Co do tego - nie frasujcie si, miociwa pani. mier w bitwie kademu si moe przygodzi, a szlachcicowi, stary-li czy mody, to nawet chwalebna jest. Ale nie cudna temu chopcu wojna, bo chociae mu rokw nie dostaje, nieraz ju trafiao mu si potyka z konia i piecht, kopi i toporem, dugim albo krtkim mieczem, z paw albo bez. Nowotny to jest17

obyczaj, e rycerz dziewce, ktr rad widzi, lubuje, ale e Zbyszko swojej pawie czuby obieca, tego mu nie przygarn. Wiska ju Niemcw, niech jeszcze powiska, a e od tego wiskania par bw pknie - to mu jeno sawa z tego uronie. - To, widz, nie z byle otrokiem sprawa - rzeka ksina. A potem do Danusi: - Siadaje na moim miejscu jako pierwsza dzisiaj osoba; jeno si nie miej, bo nie idzie. Danusia siada na miejscu pani; chciaa przy tym uda powag, ale modre jej oczka miay si do klczcego Zbyszka i nie moga si powstrzyma od przebierania z radoci nkami - Daj mu rkawiczki - rzeka ksina. Danusia wycigna rkawiczki i podaa Zbyszkowi, ktry przyj je ze czci wielk i przycisnwszy do ust, rzek: - Przypn je do hemu, a kto po nie signie - gorze mu! Po czym ucaowa rce Danusi, a po rkach nogi, i wsta. Ale wwczas opucia go dotychczasowa powaga, a napenia mu serce wielka rado, e odtd za dojrzaego ma wobec caego tego dworu bdzie uchodzi, wic potrzsajc Danusine rkawiczki, pocz woa na wp wesoo, na wp zapalczywie: - Bywajcie, psubraty z pawimi czubami! bywajcie! Lecz w tej chwili wszed do gospody ten sam zakonnik, ktry ju by poprzednio, a wraz z nim dwch innych, starszych. Sudzy klasztorni nieli za nimi kosze z wikliny, a w nich agiewki z winem i rne zebrane naprdce przysmaki. Dwaj owi poczli wita ksin i znw wymawia jej, e nie zajechaa do opactwa, a ona tumaczya im powtrnie, e wyspawszy si w dzie, wraz z caym dworem podruje noc dla chodu, wic wypoczynku jej nie trzeba - i e nie chcc budzi ni znakomitego opata, ni zacnych zakonnikw, wolaa zatrzyma si dla wyprostowania ng w gospodzie. Po wielu grzecznych sowach stano wreszcie na tym. e po jutrzni i mszy porannej ksina z dworem przyjmie niadanie i wypoczynek w klasztorze. Uprzejmi zakonnicy zaprosili te wraz z Mazurami ziemian krakowskich i Maka z Bogdaca. ktry i tak mia zamiar uda si do opactwa, aby dostatek zdobyty na wojnie albo darem od hojnego Witolda otrzymany, a przeznaczon na wykupno z zastawu Bogdaca, w klasztorze zoy. Ale mody Zbyszko nie sysza zaprosin, skoczy bowiem do wozw swoich i stryjowskich. stojcych pod stra suby, by si odzia i w przystojniejszej odziey ksinie i Danusi si przedstawi. Wziwszy wic z wozu uby, kaza je nie do izby czeladnej i tam pocz si przebiera. Utrefiwszy naprzd popiesznie wosy, wsun je w ptlik jedwabny, bursztynowymi paciorkami wizany, z przodu za majcy pereki prawdziwe. Nastpnie wdzia jak z biaego jedwabiu, naszyt w zote gryfy, u dou za szlakiem ozdobn; z wierzchu opasa si pasem pozocistym, podwjnym, przy ktrym wisia may kord w srebro i ko soniow oprawny. Wszystko to byo nowe, byszczce i wcale krwi nie poplamione, chocia upem na modym rycerzu fryzyjskim, sucym u Krzyakw, wzite. Nacign nastpnie Zbyszko przeliczne spodnie, w ktrych jedna nogawica bya w podune pasy zielone i czerwone, druga w fioletowe i te, obie za koczyy si u gry pstr szachownic. Za czym, wdziawszy jeszcze purpurowe z dugimi nosami trzewiki - pikny i wywieony uda si do izby oglnej.18

Jako, gdy stan we drzwiach, widok jego mocne na wszystkich sprawi wraenie. Ksina, widzc teraz, jak urodziwy rycerz lubowa miej Danusi, uradowaa si jeszcze bardziej. Danusia za skoczya w pierwszej chwili ku niemu jak sama. Lecz czy to pikno modzieca, czy gosy podziwu dworzan wstrzymay j, nim dobiega, tak e zatrzymawszy si na krok przed nim, spucia nagle oczka i spltszy donie, pocza wykrca paluszki, zaponiona i zmieszana. Lecz za ni przybliyli si inni: sama pani, dworzanie i dwrki, i rybaci. i zakonnicy, wszyscy bowiem chcieli mu si lepiej przypatrze. Panny mazowieckie patrzyy na niego jak w tcz, aujc teraz kada, ze nie j wybra - starsze podziwiay kosztowno ubioru, tak e naok utworzyo si koo ciekawych; Zbyszko za sta w rodku z chepliwym umiechem na swej modzieczej twarzy i okrca si nieco na miejscu, aby lepiej mogli mu si przyjrze. - Kt to jest? - zapyta jeden z zakonnikw. - To jest rycerzyk, bratanek tego oto lachcica - odrzeka ksina, ukazujc na Maka -jen dopiero co Danusi lubowa. A zakonnicy nie okazali te zdziwienia, albowiem takie lubowanie nie obowizywao do niczego. lubowano czstokro niewiastom zamnym, a w rodach znamienitych, wrd ktrych zachodni obyczaj by znany, kada prawie miaa swego rycerza. Jeli za rycerz lubowa pannie, to nie stawa si przez to jej narzeczonym: owszem, najczciej ona braa innego ma, a on, o ile posiada cnot staoci, nie przestawa jej by wprawdzie wiernym, ale eni si z inn. Troch wicej dziwi zakonnikw mody wiek Danusi, wszelako i to nie bardzo, gdy w owym czasie szesnastoletni wyrostkowie bywali kasztelanami. Sama wielka krlowa Jadwiga w chwili przybycia z Wgier liczya lat pitnacie, a trzynastoletnie dziewczta szy za m. Zreszt, patrzano w tej chwili wicej na Zbyszka ni na Danusi i suchano sw Maka, ktry, dumny z bratanka, opowiada, w jaki sposb modzik przyszed do szat tak zacnych. - Rok i dziewi niedziel temu - mwi - bylimy proszeni w gocin przez rycerzy saksoskich. A by te u nich take w gocinie pewien rycerz z dalekiego narodu Fryzw, ktrzy hen a nad morzem mieszkaj, a mia z sob syna trzy roki od Zbyszka starszego. Raz na uczcie w syn pocz Zbyszkowi nie-przystojnie przymawia, ie ni wsw, ni brody nie ma. Zbyszko, jako jest wartki, nie sucha tego mile, ale zaraz, chwyciwszy go za gb, wszystkie wosy mu z niej wydar - o co pniej potykalimy si na mier lub na niewol. - Jak to - potykalicie si? - spyta pan z Dugolasu. - Bo si ojciec za synem uj, a ja za Zbyszkiem: wic potykalimy si samoczwart wobec goci na udeptanej ziemi. Taka za stana umowa, e kto zwyciy, ten i wozy, i konie, i sugi zwycionego zabierze. I Bg zdarzy. Porznlimy owych Fryzw, cho z niemaym trudem, bo im ni mstwa, ni mocy nie brako, a up wzilimy znamienity: byo wozw cztery, w kadym po parze podjezdkw - i cztery ogiery ogromne, i sug dziewiciu - i zbroic dwie wybornych, jakich mao by u nas znalaz. Hemymy po prawdzie w boju poupali, ale

19

Pan Jezus w czym innym nas pocieszy, bo szat kosztownych bya caa skrzynia przednio kowana - i te, w ktre si Zbyszko teraz przybra, take w niej byy. Na to dwaj ziemianie z Krakowskiego i wszyscy Mazurowie poczli spoglda z wikszym szacunkiem na stryja i na synowca, za pan z Dugolasu, zwany Obuchem, rzek: - Tocie, widz, chopy nieocigliwe i srogie. - Wierzym teraz, e w modzik czuby pawie dostanie! A Mako mia si, przy czym w surowej jego twarzy byo istotnie co drapienego. Lecz tymczasem suba klasztorna powydobywaa z wiklinowych koszw wino i przysmaki, a z czeladnej dziewki suebne poczy wynosi misy pene dymicej jajecznicy, a okolone kiebasami, od ktrych rozszed si po caej izbie mocny a smakowity zapach wieprzowego tuszczu. Na ten widok wezbraa we wszystkich ochota do jedzenia - i ruszono ku stoom. Nikt jednak nie zajmowa miejsca przed ksin, ona za, siadszy w porodku, kazaa Zbyszkowi i Danusi usi naprzeciw przy sobie, a potem rzeka do Zbyszka: - Suszna, abycie jedli z jednej misy z Danusi, ale nie przystpuj jej ng pod aw ani te trcaj j kolany, jak czyni inni rycerze, bo zbyt moda. Na to on odrzek: - Nie uczyni ja tego, miociwa pani. chyba za dwa albo za trzy roki, gdy mi Pan Jezus pozwoli lub speni i gdy ta Jagdka dorzeje: a co do ng przystpowania, chobym i chcia - nie mog, bo one w powietrzu wisz. - Prawda - odpowiedziaa ksina - ale mio wiedzie, e przystojne masz obyczaje. Po czym zapado milczenie, gdy wszyscy je poczli. Zbyszko odkrawa co njtustsze kawaki kiebasy i podawa je Danusi albo jej wprost do ust je wkada, ona za rada, e jej tak strojny rycerz suy, jada z wypchanymi policzkami, mrugajc oczkami i umiechajc si to do niego, to do ksinej. Po wyprztniciu mis sudzy klasztorni poczli nalewa wino sodkie i pachnce - mom obficie, paniom po trochu, lecz rycersko Zbyszkowa okazaa si szczeglnie wwczas, gdy wniesiono pene garncwki przysanych z klasztoru orzechw. Byy tam laskowe i rzadkie podwczas, bo z daleka sprowadzane, woskie, na ktre te rzucili si biesiadnicy z wielk ochot, tak e po chwili w caej izbie sycha byo tylko trzask skorup kruszonych w szczkach. Lecz na prno by kto mniema, e Zbyszko myla tylko o sobie, albowiem wola on pokazywa i ksinie, i Danusi swoj rycersk si i wstrzemiliwo ni apczywoci na rzadkie przysmaki poniy si w ich oczach. Jako, nabierajc co chwila pen gar orzechw, czy to laskowych, czy woskich, nie wkada ich midzy zby, jak czynili inni, ale zaciska swe elazne palce, kruszy je, a potem podawa Danusi wybrane spord skorup ziarna. Wymyli nawet dla niej i zabaw, albowiem po wybraniu ziarn zblia do ust pi i20

wydmuchiwa nagle swym potnym tchem skorupy a pod puap. Danusia miaa si tak, e a ksina z obawy, e si dziewczyna udawi, musiaa mu nakaza, by tej zabawy zaniecha, widzc jednak uradowanie dziewczyny, spytaa: - A co, Danuka? dobrze mie swego rycerza? - Oj! dobrze! - odpowiedziaa dziewczyna. A potem, wycignwszy swj rowy paluszek, dotkna nim biaej jedwabnej jaki Zbyszkowej i cofajc go natychmiast, zapytaa: - A jutro te bdzie mj? -1 jutro, i w niedziel, i a do mierci - odpar Zbyszko. Wieczerza przecigna si, gdy po orzechach podano sodkie placki pene rodzynkw. Niektrym z dworzan chciao si tacowa; inni chcieli sucha piewania rybatw lub Danusi; ale Danusi pod koniec poczy si oczka klei, a gwka chwia w obie strony; raz i drugi spojrzaa jeszcze na ksin, potem na Zbyszka, raz jeszcze przetara pistkami powieki - i zaraz potem, oparszy si z wielk ufnoci o rami rycerzyka - usna. - pi? - zapytaa ksina. - Ot, masz swoj "dam". - Milsza mi ona we nie nieli inna w tacu - odrzek Zbyszko, siedzc prosto i nieruchomie, by dziewczyny nie zbudzi. Ale jej nie zbudzio nawet granie i piewy rybatw. Inni te przytupywali muzyce, inni brzkali do wtru misami, lecz im gwar by wikszy, tym ona spaa lepiej, z otwartymi jak rybka ustami. Zbudzia si dopiero, gdy na odgos piania kurw i dzwonw kocielnych wszyscy ruszyli si z aw, woajc: -Na jutrzni! na jutrzni! - Pjdziem piechot, na chwa Bogu - rzeka ksina. I wziwszy za rk rozbudzon Danusi, wysza pierwsza z gospody, a za ni wysypa si cay dwr. Noc ju zbielaa. Na wschodzie nieba wida byo leciuchn jasno, zielon u gry, row od spodu, a pod ni jakby wsk, zot wsteczk, ktra rozszerzaa si w oczach. Od zachodniej strony ksiyc zdawa si cofa przed t jasnoci. Czyni si brzask coraz rowszy, janiejszy. wiat budzi si mokry od obfitej rosy, radosny i wypoczty. - Bg da pogod, ale upa bdzie okrutny - mwili dworzanie ksicy. - Nie szkodzi - uspokaja ich pan z Dugolasu - wypimy si w opactwie, a do Krakowa przyjedziem pod wieczr. - Pewnikiem znw na uczt. - Co dzie tam teraz uczty, a po poogu i po gonitwach nastpi jeszcze wiksze.21

- Obaczym, jako si pokae rycerz Danusin. - Ej, dbowe to jakie chopy!... Syszelicie, co prawili o onej bitwie samoczwart? - Moe do naszego dworu przystan, bo si jako midzy sob naradzaj. A oni rzeczywicie si naradzali, gdy starszy. Mako, nie by zbyt rad z tego, co zaszo, idc wic na kocu orszaku i przystajc umylnie, by swobodniej pogada, mwi: - Po prawdzie, nic ci po tym. Ja si tam jako do krla docisn, choby z tym oto dworem i moe co dostaniem. Okrutnie by mnie si chciao jakowego zameczku alibo grdka... No, oba-czym. Bogdaniec swoj drog z zastawu wykupim, bo co ojce dzieryli, to i nam dziery. Ale skd chopw? Co opat osadzi, to i na powrt wemie - a ziemia bez chopw tyle, co nic. Tedy miarkuj, co ci rzek: ty sobie lubuj, nie lubuj, komu chcesz, a z panem z Melsztyna id do ksicia Witolda na Tatary. Jeli wypraw przed poogiem krlowej otrbi, tedy na zlegnicie ani na gonitwy rycerskie nie czekaj, jeno id, bo tam moe by korzy. Knia Witold wiesz, jako jest hojny - a ciebie ju zna. Sprawisz si, to obficie nagrodzi. A nade wszystko, zdarzy-li Bg - niewolnika moesz nabra bez miary. Tatarw jak mrowia na wiecie. W razie zwycistwa przypadnie i kopa na jednego. Tu Mako, ktry by chciwy na ziemi i robocizn, pocz marzy: - Boga mi! Przygna tak z pidziesit chopa i osadzi na Bogdacu! Przetrzebioby si puszczy szmat. Urolibymy oba. A ty wiedz, e nigdzie tylu nie nabierzesz, ilu tam mona nabra! Lecz Zbyszko pocz gow krci. - O wa! koniuchw natrocz, koskim padem yjcych, roli niezwyczajnych! Co po nich w Bogdacu?... A przy tym ja trzy niemieckie grzebienie lubowaem. Gdziee je znajd midzy Tatary? - lubowae, bo gupi, ale takie to tam i luby. - A moja rycerska cze? jake? - A jak byo z Rynga? - Ryngaa ksicia otrua - i pustelnik mnie rozwiza. - To ci w Tycu opat rozwie. Lepszy opat od pustelnika, jen to wicej zbjem nili zakonnikiem patrzy. - A nie chc. Mako zatrzyma si i zapyta z widocznym gniewem: - No, to jakoe bdzie? - Jedcie sobie sami do Witolda, boja nie pojad.22

-Ty knechcie! A kto si krlowi pokoni?... i nie al ci to moich koci? - Na wasze koci drzewo si zwali, jeszcze ich nie poamie. a choby mi te byo was al nie chc do Witolda. - Coe bdziesz robi? Sokolnikiem czyli te rybatem przy dworze mazowieckim zostaniesz? - Albo to sokolnik co zego? Skoro wolicie mrucze ni mnie sucha, to mruczcie. - Gdzie pojedziesz? Za nic ci Bogdaniec? Pazurami bdziesz w nim ora? bez chopw? -Nieprawda! Chwackocie wymdrowali z Tatarami. Zabaczylicie, co prawili Rusini, e Tatarw tyle najdziesz, ile ich pobitych na polu ley, a niewolnika nikt nie uapi, bo Tatara we stepie nie zgoni. Na czyme go bd goni? Na onych cikich ogierach, ktremy na Niemcach wzili? Widzicie no! A co za up wezm? Parszywe kouchy i nic wicej. O, to dopiero bogaczem do Bogdaca zjad! to dopiero mnie komesem nazowi! Mako umilk, albowiem w sowach Zbyszkowych wiele byo susznoci, i dopiero po chwili rzek: - Aleby ci knia Witold nagrodzi. - Ba, wiecie: jednemu da on za duo, drugiemu nic. - To gadaj, gdzie pojedziesz. - Do Juranda ze Spychowa. Mako przekrci ze zoci pas na skrzanym kaftanie i rzek: - Bodaje olsn! - Posuchajcie - odpowiedzia spokojnie Zbyszko. - Gadaem z Mikoajem z Dugolasu i ten prawi, e Jurand pomsty na Niemcach za on szuka. Pjd, pomog mu. Po pierwsze, samicie rzekli, e niecudnie mi ju z Niemcami si potyka, bo i ich, i sposoby na nich znamy. Po drugie, prdzej ja tam nad granic one pawie czuby dostan, a po trzecie, to wiecie, e pawi grzebie nie lada knecht na bie nosi, wiec jeli Pan Jezus przysporzy grzebieni, to przysporzy i upu. W kocu: niewolnik tamtejszy to nie Tatar. Takiego w boru osadzi - nie al si Boe. - Ce ty. chopie, rozum straci? przecie nie ma teraz wojny i Bg wie, kiedy bdzie! - O moicie wy! Zawary niedwiedzie pokj z bartnikami i barci nie psowaj ni miodu nie jedz! Ha! ha! A czy to nowina wam, e cho wielkie wojska nie wojuj i cho krl z mistrzem pod pergaminem pieczcie poo, na granicy zawsze mat okrutny? Zajm-li sobie bydo, trzody, to si za jeden krowi eb po kilka wsiw pali i zamki oblegaj. A porywanie chopw i dziewek? a kupcw na gocicach? Wspomnijcie czasy dawniejsze, o ktrych samicie mi rozpowiadali. le to byo onemu Naczowi, ktry czterdziestu rycerzy do23

Krzyakw jadcych chwyci, w podziemiu osadzi i poty nie puci, pki mu penego wo grzywien mistrz nie przysa? Jurand ze Spychowa te nic innego nie czyni i nad granic zawsze gotowa robota. Przez chwil szli w milczeniu, tymczasem rozwidnio si zupenie i jasne promienie soca rozwieciy skay, na ktrych pobudowane byo opactwo. - Bg wszdzie moe poszczci - rzek wreszcie udobruchanym gosem Mako - pro, eby ci bogosawi. - Pewno, e wszystko Jego aska! - I myl o Bogdacu, bo w tym mnie nie przekonasz, e ty dla Bogdaca, nie dla tego kaczego kapaka do Juranda ze Spychowa chcesz jecha. - Nie powiadajcie tak, bo si rozgniewam. Rad j widz i tego si nie zapieram; inne te to ni dla Ryngay lubowanie. Spotkalicie urodziwsz? - Co mi ta jej uroda! Wolej we j, jak doronie, jeli monego komesa crka. A Zbyszkowi rozjania si twarz modym, dobrym umiechem. - Moe i to by. Ni innej pani, ni innej ony! Jak wam koci sparciej, bdziecie wy jeszcze wnuki po mnie i po niej piastowali. Na to umiechn si z kolei Mako i odrzek cakiem ju udobruchany: - Grady! Grady! a nieche ich bdzie jako gradu. Na staro rado, a po mierci zbawienie. To nam, Jezu, daj!

Rozdzia IIIKsina Danuta, Mako i Zbyszko bywali ju poprzednio w Tycu, ale w orszaku byli dworzanie, ktrzy widzieli go po raz pierwszy - i ci podnoszc oczy, patrzyli ze zdumieniem na wspaniae opactwo, na zbate mury biegnce wzdu ska nad urwiskami, na gmachy stojce to na zboczach gry, to wewntrz blankw, spitrzone, wyniose i janiejce zotem od wschodzcego soca. Z tych okazaych murw i gmachw, z domw, z budowli przeznaczonych na rozliczne uytki, z ogrodw lecych u stp gry i ze starannie uprawnych pl, ktre wzrok z wysoka ogarnia, mona byo na pierwszy rzut oka pozna bogactwo odwieczne, nieprzebrane, do ktrego nie przywykli i ktrym zdumiewa si musieli ludzie z ubogiego Mazowsza. Istniay wprawdzie staroytne a mone opactwa benedyktyskie i w innych czciach kraju, jak na przykad w Lubuszu nad Odr, w Pocku, w Wielkopolsce w Mogilnie i w innych miejscach, adne wszelako nie mogo porwna si z tynieckim, ktrego posiadoci przewyszay niejedno ksistwo udzielne, a dochody mogy budzi zazdro nawet wczesnych krlw.

24

Midzy dworzany rs wic podziw, a niektrzy oczom prawie nie chcieli wierzy. Tymczasem ksina, chcc sobie drog skrci i zaciekawi panny przyboczne, pocza prosi jednego z zakonnikw, by opowiedzia starodawn a straszn powie o Walgierzu Wdaym, ktr opowiadano jej ju, chocia niezbyt dokadnie, w Krakowie. Usyszawszy to, panny zbiy si ciasnym stadkiem koo pani i szy z wolna pod gr, we wczesnych promieniach soca do idcych kwiatw podobne. - Niech o Walgierzu prawi brat Hidulf, ktremu on si pewnej nocy ukaza - rzek jeden z zakonnikw, spogldajc na drugiego, czowieka sdziwych ju lat, ktry w pochylonej nieco postawie szed obok Mikoaja z Dugolasu. - Zali widzielicie go wasnymi oczyma, pobony ojcze? -spytaa ksina. - Widziaem - odpowiedzia pospnie zakonnik - albowiem zdarzaj si takowe terminy, w ktrych z woli Boej wolno mu jest opuszcza piekielne podziemia i ukazywa si wiatu. - Kiedy to bywa? Zakonnik spojrza na dwch innych i zamilk, albowiem istniao podanie, e duch Walgierza pojawia si wwczas, gdy w zakonie psuj si obyczaje i gdy zakonnicy wicej, ni wypada, o wiatowych dostatkach i uciechach myl. Tego wanie aden nie chcia gono wyzna, e jednak mwiono take, i widmo przepowiada rwnie wojn lub inne nieszczcia, przeto brat Hidulf po chwili milczenia rzek: - Ukazanie si jego nie wry nic dobrego. - Nie chciaabym te go widzie - rzeka, egnajc si, ksina - ale czemu to on jest w piekle, skoro, jako syszaam, tylko za cik wasn krzywd si pomci? - Choby te i cae ycie by cnotliwy - odpar surowo zakonnik - byby i tak potpion, albowiem y za pogaskich czasw i chrztem witym nie zosta z pierworodnego grzechu obmyty. Po tych sowach brwi ksinej cigny si bolenie, przyszo jej bowiem na myl, e jej wielki ojciec, ktrego miowaa ca dusz, zmar take w bdach pogaskich - i mia gorze przez ca wieczno. - Suchamy - rzeka po chwili milczenia. A brat Hidulf pocz opowiada: - By za czasw pogaskich grabia mony, ktrego dla wielkiej urody zwano Walgierzem Wdaym. Cay ten kraj, jako okiem sign, nalea do niego, a na wyprawy prcz pieszego ludu wodzi po stu kopijnikw. wszyscy bowiem wodycy, na zachd a po Opole, a na wschd po Sandomierz, wasalami jego byli. Trzd jego nie mg nikt zliczy, a w Tycu mia wie ca nasypan pienidzmi, jako teraz maj w Malborgu Krzyacy.25

- Wiem, maj! - przerwaa ksina Danuta. - I by jako wielkolud - cign dalej zakonnik - i dby z korzeniami wyrywa, a w piknoci, w graniu na lutni i w piewaniu nikt w caym wiecie sprosta mu nie mg. A raz, gdy by na dworze krla francuskiego, rozmiowaa si w nim krlewna Helgunda, ktr ojciec na chwa Bogu do zakonu chcia odda, i ucieka z nim do Tyca, gdzie w sprosnoci oboje yli, gdy aden ksidz lubu chrzecijaskiego da im nie chcia. By za w Wilicy Wisaw Pikny z rodu krla Popiela. Jen podczas niebymoci Walgierza Wdaego grabstwo tynieckie pustoszy. Tego pokona Walgierz i do Tyca do niewoli przywid, nie baczc, ze ktra niewiasta ujrzaa Wisawa, gotowa bya zaraz ojca, matki i ma odstpi, byle swe dze nasyci. Tak stao si i z Helgunda. Zaraz ona takowe wizy na Walgierza wymylia, e on wielkolud, cho dby wyrywa, przerwa ich nie mg - i Wisawowi go oddaa, ktry do Wilicy go powiz. Lecz Rynga, siostra Wisawa, usyszawszy w podziemiu piewanie Walgierzowe, wnet rozmiowana, uwolnia go z podziemia - a w Wisawa i Helgund mieczem posiekszy, ciaa ich krukom zostawi, a sam z Ryng do Tyca powrci. - Zali niesusznie uczyni? - spytaa ksina. A brat Hidulf rzek: -Gdyby by chrzest przyj i Tyniec benedyktynom odda. moe by mu Bg grzechy odpuci, ale ze tego nie uczyni, przeto go ziemia poara. - A to benedyktyni byli ju w tym Krlestwie? - Benedyktynw w tym Krlestwie nie byo, albowiem sami tu wwczas yli poganie. - To jake mg chrzest przyj albo Tyniec odda? - Nie mg - i wanie dlatego skazan jest do pieka na mki wiekuiste - odrzek z powag zakonnik. - Pewnie! susznie mwi! - ozwao si kilka gosw. Lecz tymczasem zbliyli si do gwnej bramy klasztornej, w ktrej czeka na ksin opat na czele licznego orszaku zakonnikw i szlachty. Ludzi wieckich: "ekonomw", "adwokatw", "prokuratorw" i rozmaitych urzdnikw zakonnych, zawsze bywao w klasztorze sporo. Wielu te ziemian, monych nawet rycerzy, trzymao nieprzeliczone ziemie klasztorne do wyjtkowym w Polsce prawem lennym - i ci, jako, "wasale", radzi przebywali na dworze "suzerena", gdzie przy wielkim otarzu atwo byo o darowizny, ulgi i wszelkiego rodzaju dobrodziejstwa, zalene nieraz od drobnej usugi, od zrcznego sowa lub od chwili dobrego humoru potnego opata. Przygotowujce si uroczystoci w stolicy cigny te wielu takich wasalw z odlegych stron, ci za, ktrym trudno byo z powodu natoku znale gospod w Krakowie, miecili si w Tycu. Z tych powodw abbas centum villarum mg powita ksin w liczniejszym jeszcze ni zwyczajnie orszaku. By to czowiek wysokiego wzrostu, z twarz such, rozumn, z gow wygolon na wierzchu, niej za, nad uszami, otoczon wiecem siwiejcych wosw. Na czole mia blizn po ranie, widocznie za modych rycerskich czasw otrzymanej, oczy przenikliwe, wyniole spod czarnych brwi patrzce. Ubrany by w habit jak inni mnisi, ale na wierzchu mia czarny26

paszcz podbity purpur, na szyi za zoty acuch, na ktrego kocu zwiesza si rwnie zoty, drogimi kamieniami sadzony krzy - godo opackiej godnoci. Caa jego postawa zdradzaa czowieka dumnego, przywykego do rozkazywania i ufnego w siebie. Wita jednak ksin uprzejmie, a nawet unienie, pamita bowiem, e m jej pochodzi z tego samego rodu ksit mazowieckich, z ktrego pochodzili krlowie Wadysaw i Kazimierz, a po kdzieli i obecnie panujca krlowa, wadczyni jednego z najwikszych pastw w wiecie. Przestpi wic prg bramy, skoni nisko gow, a nastpnie, przeegnawszy Ann Danut i cay dwr ma zot puszk, ktr trzyma w palcach prawej rki, rzek: - Witaj, miociwa pani, w ubogich progach zakonnych. Niechaj wity Benedykt z Nursji, wity Maurus, wity Bonifacy i wity Benedykt z Aniane, a take i Jan z Tolomei patronowie nasi w wiatoci wiekuistej yjcy, obdarz ci zdrowiem, szczciem i niechaj bogosawi ci po siedem razy dziennie, przez wszystek czas ywota twego! - Chybaby gusi byli, gdyby nie mieli wysucha sw tak wielkiego opata - rzeka uprzejmie ksina - tym bardziej e my tu na msz przybyli, podczas ktrej ich opiece si oddamy. To rzekszy, wycigna ku niemu rk, ktr on, przyklknwszy dwornie na jedno kolano, ucaowa po rycersku, a nastpnie przeszli razem bram. Ze msz czekano ju widocznie, gdy w tej chwili ozway si dzwony i dzwonki, trbacze zadli przy drzwiach kocielnych na cze ksiny w donone trby, inni uderzyli w ogromne koty, wykute z miedzi czerwonej i obcignite skr, dajc huczny rozgos. Na ksin, ktra nie urodzia si w kraju chrzecijaskim, kady koci silne dotychczas czyni wraenie, w za. tyniecki, sprawia tym wiksze, e pod wzgldem wspaniaoci mao innych mogo si z nim porwna. Mrok napenia gbi wityni, tylko przy wielkim otarzu drgay pasemka wiate rozmaitych, pomieszane z blaskiem wiec rozjaniajcych zocenia i rzeby. Zakonnik przybrany w ornat wyszed ze msz, skoni si ksinie - i rozpocz ofiar. Wnet wzniosy si dymy wonne a obfite, ktre przesoniwszy ksidza i otarz, szy w spokojnych kbach ku grze, powikszajc tajemnicz uroczysto kocioa. Anna Danuta pochylia w ty gow i rozoywszy rce na wysokoci twarzy, pocza si modli arliwie. Lecz gdy ozway si rzadkie jeszcze wwczas po kocioach organy i poczy to potrzsa ca naw grzmotem wspaniaym, to wypenia j anielskimi gosami, to zasypywa jakoby pieni sowicz, wwczas oczy ksiny wzniosy si do gry, na twarzy jej obok pobonoci i lku odmalowaa si rozkosz bez granic - i patrzcemu na ni zdawa si mogo, e to jakowa Bogosawiona, ktra w cudownym widzeniu oglda niebo otwarte. Tak to modlia si urodzona w pogastwie crka Kiejstuta, ktra cho w yciu codziennym rwnie jak i wszyscy ludzie tych czasw po przyjacielsku i poufale wspominaa imi Boe, jednake w domu Pana z dziecinn bojani i pokor wznosia oczy ku tajemniczej i niezmierzonej potdze. A tak samo pobonie, cho z mniejszym lkiem, modli si cay dwr. Zbyszko klcza przed stallami wrd Mazurw, bo tylko dwrki weszy z ksin za stalle, i poleca si27

opiece boskiej. Chwilami spoglda na Danusi, ktra siedziaa z przymknitymi oczyma koo ksiny - i myla, e warto byo wprawdzie zosta rycerzem takiej dzieweczki, ale e te nie lada rzecz jej obieca. Wic teraz, gdy piwo i wino, ktre w gospodzie wypi, wywietrzao mu z gowy, zatroska si niemao, jakim sposobem j wypeni. Wojny nie byo. Wrd nadgranicznego mtu atwo byo wprawdzie natkn si na jakiego zbrojnego Niemca i albo jemu koci pokoata, albo samemu gow naoy. Tak to on i mwi Makowi. "Jeno myla - nie byle Niemiec nosi pawi lub strusi czub na hemie". Z goci krzyackich chyba jacy grafowie, a z samych Krzyakw chyba komtur - i to nie kady. Jeli wojny nie bdzie, to lata mog upyn, nim on swoje trzy grzebienie dostanie, bo i to jeszcze przyszo mu do gowy, e nie bdc dotd pasowany, moe tylko niepasowanych na pojedynk w bj wyzywa. Spodziewa si wprawdzie, e pas rycerski otrzyma z rk krlewskich w czasie gonitw, ktre zapowiadano na chrzciny, bo na to dawno zarobi, ale potem co? Pojedzie do Juranda ze Spychowa, bdzie mu pomaga, natucze knechtw, ile si da - i na tym koniec. Knechci krzyaccy to nie rycerze z pawimi pirami na gowach. Wic w tym utrapieniu i niepewnoci, widzc, e bez szczeglnej aski Boej niewiele wskra potrafi, pocz si modli: Daj, Jezu, wojn z Krzyaki i z Niemcami, ktrzy s nieprzyjacimi Krlestwa tego i wszystkich narodw w naszej mowie Imi Twoje wite wyznawajcych. l nam bogosaw, a ich zetrzyj, ktrzy radziej starocie piekielnemu nieli Tobie suc, przeciwko nam zawzito w sercu nosz, najbardziej o to gniewni, e krl nasz z krlow Litw ochrzciwszy, wzbraniaj im mieczem chrzecijaskich sug Twoich cina. Za ktren gniew ich ukarz. A ja, grzeszny Zbyszko, kajam si przed Tob i od pici ran Twoich wspomoenia bagam, aby mi trzech znacznych Niemcw z pawimi czuby na hemach jako najprdzej zesa i w miosierdziu swoim pobi mi ich do mierci pozwoli. Ale to z takowej przyczyny, iem ja one czuby pannie Danucie, Juranda crce a Twojej suce, obieca i na moj rycersk cze poprzysig. Co zasi wicej przy pobitych si znajdzie, z tego ja dziesicin wiernie kocioowi Twemu witemu oddam, aby i Ty, sodki Jezu, poytek i chwa ze mnie odnis i aby pozna, em Ci szczerym sercem, nie po prnicy obiecowa. A jako to jest prawda, tak mi dopom, amen!" Lecz w miar jak si modli, topniao w nim coraz bardziej z pobonoci serce - i now obietnic przyrzuci: e po wykupieniu z zastawu Bogdaca odda take na koci wszystek wosk, ktry pszczoy przez cay rok w barciach zrobi. Spodziewa si, e stryj Mako temu si nie sprzeciwi, a Pan Jezus szczeglniej bdzie rad z wosku na wiece - i chcc go prdzej dosta, prdzej mu te pomoe. Ta myl wydaa mu si tak suszn, i rado napenia mu cakiem dusz: by teraz prawie pewien, e zostanie wysuchany i e wojna niebawem nastpi, a choby nie nastpia, to i tak on swego dokae. Poczu w rkach, w nogach moc tak wielk, e w tej chwili byby sam jeden na ca chorgiew uderzy. Pomyla nawet, e przyczyniwszy obietnic Bogu, mona by i Danusi ze dwch Niemcw przyrzuci!28

Zapalczywo modziecza popychaa go do tego, lecz tym razem roztropno wzia gr, albowiem ba si, by zbytnim daniem cierpliwoci boskiej si nie uprzykrzy. Jednake ufno jego wzrosa jeszcze, gdy po mszy i po dugim wypoczynku, na ktry uda si cay dwr, wysucha rozmowy, ktr opat prowadzi przy niadaniu z Ann Danut. wczesne ony ksit i krlw, zarwno przez pobono, jak i wskutek wspaniaych darw, ktrych nie szczdzili im mistrzowie Zakonu, wielk okazyway przyja Krzyakom. Nawet witobliwa Jadwiga powstrzymywaa, pki jej ycia stao, wzniesion nad nimi rk swego wadnego maonka. Jedna tylko Anna Danuta, doznawszy od nich okrutnych krzywd rodzinnych, nienawidzia ich z caej duszy. Tote, gdy opat zapyta j o Mazowsze i jego sprawy, pocza gorzko skary si na Zakon: "Jako si ma dzia w ksistwie majcym takich ssiadw? Niby jest pokj; mijaj si poselstwa i listy, a mimo tego nie mona by pewnym dnia i godziny. Kto wieczorem na pograniczu ukada si spa, nigdy nie wie, czyli nie rozbudzi si w ptach albo z ostrzem miecza na gardzieli, albo z poncym puapem nad gow. Nie ubezpiecz od zdrady przysigi, pieczcie i pergaminy. Nie inaczej przecie zdarzyo si pod Zotoryj, gdy w czasach najgbszego pokoju porwano ksicia w niewol. Prawili Krzyacy, e zamek w gronym dla nich sta si moe. Ale zamki naprawia si dla obrony, nie dla napadu - i ktry ksi nie ma prawa we wasnej ziemi ich stawia albo przebudowywa? Nieprzejedna Zakonu ni saby, ni mocny, bo sabym gardz, mocnego za do upadku przywie usiuj. Kto im dobrze uczyni, temu si zem wypac. Jeste na wiecie zakon, ktry by w innych krlestwach takie dobrodziejstwa otrzyma, jakie oni od polskich ksit otrzymali - a jake si wypacili? Oto nienawici, oto grabie ziem, oto wojn i zdrad. I prno wyrzeka, prno samej Stolicy Apostolskiej si na nich skary, gdy oni w zatwardziaoci i pysze yjc, nawet papiea rzymskiego nie suchaj. Przysali niby teraz poselstwo na pog krlowej i na spodziewane chrzciny, ale tylko dlatego, e chc od siebie gniew potnego krla za to, co uczynili na Litwie, odwrci. W sercach zawsze jednak myl o zagadzie Krlestwa i caego plemienia polskiego" Opat sucha uwanie i potakiwa gow, a potem rzek: - Wiem, i przyjecha do Krakowa na czele poselstwa komtur Lichtenstein, brat w Zakonie, dla znakomitego rodu, mstwa i rozumu wielce szanowany. Moe go tu niebawem, miociwa pani, ujrzycie, albowiem przysa mi wczoraj wiadomo, e chcc si przy naszych relikwiach pomodli, zjedzie do Tyca w odwiedziny. Usyszawszy to, ksina pocza nowe ale rozwodzi: - Prawi ludzie - i bogdaj susznie, e wkrtce musi wielka wojna nastpi, w ktrej po jednej stronie bdzie Krlestwo Polskie i wszystkie narody mwice podobn do polskiej mow, a z drugiej wszyscy Niemcowie i zakon. Jest podobno o tej wojnie proroctwo jakowej witej... - Brygidy - przerwa uczony opat - osiem rokw temu zostaa ona w poczet witych zaliczona. Pobony Piotr z Alwastra i Maciej z Linkoping spisali jej objawienia, w ktrych wielka wojna istotnie jest przepowiedziana.29

Zbyszko a zadra z radoci na te sowa i nie mogc wytrzyma, zapyta: - A prdko ma by? Lecz opat, zajty ksin, nie dosysza, a moe uda, e nie dosysza pytania. Ksina za mwia dalej: - Ciesz si i u nas modzi rycerze na on wojn, ale starsi i rozwaniejsi tak mwi: "Nie Niemcw - mwi - si boim, cho wielka jest ich potga i pycha, nie ich kopii i mieczw, ale - prawi -relikwii krzyackich si boim, bo przeciw tym na nic wszelka moc ludzka". Tu Anna Danuta spojrzaa z przestrachem na opata i dodaa cichszym gosem: - Podobno prawdziwe drzewo Krzya witego maj: jake z nimi wojowa? - Przysa im je krl francuski - odrzek opat. Nastaa chwila milczenia - po czym zabra gos Mikoaj z Dugolasu, zwany Obuchem, czowiek byway i dowiadczony. - Byem w niewoli u Krzyakw - rzek - i widywaem procesje, na ktrych ow wielk wito noszono. Ale oprcz tego jest w klasztorze w Oliwie sia innych najprzedniejszych relikwii, bez ktrych nie byby Zakon do takiej potgi doszed. Na to powycigali benedyktyni gowy ku mwicemu i z wielkim zaciekawieniem poczli pyta: - Powiadajcie, co jest? - Jest krajka z szaty Najwitszej Panny - odrzek dziedzic z Dugolasu - jest trzonowy zb Marii Magdaleny i gowienki z krza ognistego, w ktrym si sam Bg Ojciec Mojeszowi pokaza, jest rka witego Liberiusza, a co koci innych witych, tych bym na palcach u rk i ng nie zliczy... - Jakoe z nimi wojowa? - powtrzya z westchnieniem ksina. A opat zmarszczy swe wyniose czoo i zastanowiwszy si przez chwil, tak odrzek: - Ciko z nimi wojowa choby i dlatego, e s zakonnikami i krzy na paszczach nosz; ale jeli przebrali miar w grzechach, tedy i tym relikwiom moe mieszkanie midzy nimi obrzydn, a naonczas nie tylko one mocy im nie dodadz, ale im j odejm, dlatego eby midzy poboniejsze rce si dosta. Niech Bg oszczdzi krwi chrzecijaskiej, ale jeli wielka wojna nastpi, s te i w naszym Krlestwie relikwie, ktre za nas bd wojowa. Gos zasi w objawieniu witej Brygidy mwi: "Postanowiem ich pszczoami poytecznoci i utwierdziem na brzegu ziem chrzecijaskich. Ale oto powstali przeciwko mnie. Bo nie dbaj o dusze i nie lituj si cia tego ludu, ktry z bdu nawrci si ku wierze katolickiej i ku mnie. I uczynili z niego niewolnikw, i nie ucz go przykaza Boych, i odejmujc mu Sakramenta wite na wiksze jeszcze mki piekielne go skazuj, ni gdyby by w pogastwie pozosta. A wojny tocz ku30

rozpostarciu swej chciwoci. Dlatego przyjdzie czas, ie wyamane bd ich zby i bdzie im ucita rka prawa, a prawa noga im ochromieje, aby uznali grzechy swoje". - Tak Bg daj! zawoa Zbyszko. Inni rycerze i zakonnicy nabrali take wielkiej otuchy, syszc sowa proroctwa, opat za zwrci si do ksiny i rzek: - Dlatego miejcie ufno w Bogu, miociwa pani, albowiem prdzej to ich dni ni wasze s policzone, a tymczasem przyjmijcie wdzicznym sercem t oto puszk, w ktrej palec od nogi witego Ptolomeusza, jednego z naszych patronw, si znajduje. Ksina wycigna drce ze szczcia donie - i klknwszy, przyja puszk, ktr zaraz pocza do ust przyciska. Rado pani podzielali dworzanie i dworki, nikt bowiem nie wtpi, e z takiego podarku spynie bogosawiestwo i pomylno na wszystkich, a moe i na cae ksistwo. Zbyszko czu si take szczliwym, gdy zdao mu si, e wojna powinna zaraz po uroczystociach krakowskich nastpi.

Rozdzia IVByo ju dobrze z poudnia, gdy ksina wraz z orszakiem wyruszya z gocinnego Tyca do Krakowa. Czstokro wczeni rycerze, wjedajc do wikszych miast lub do zamkw w odwiedziny do znakomitych osb, przywdziewali na si peny rynsztunek bojowy. By wprawdzie zwyczaj zdejmowa go zaraz po przebyciu bram, do czego w zamkach wzywa sam gospodarz uwiconymi sowy: "Zdejmcie zbroj, szlachetny panie, albowiem przybylicie do przyjaci" - niemniej jednak wjazd "wojenny" uwaa si za okazalszy i podnosi znaczenie rycerza. Gwoli tej to okazaoci tak Mako, jak i Zbyszko przybrali si w wyborne pancerze i w naramienniki zdobyte na rycerzach fryzyjskich -jasne, byszczce i po brzegach wpuszczon nici zot ozdobne. Mikoaj z Dugolasu, ktry duo wiata i wielu rycerzy w yciu widzia, a by rzeczy wojennych znawc niemaym, pozna zaraz, i s to zbroje kowane przez mediolaskich, najsynniejszych w wiecie patnerzy, takie, na jakie najbogatsi tylko rycerze wspomc si mog i z ktrych kada za dobr majtno starczy. Wnioskowa z tego, e owi Fryzowie musieli by znakomitymi ludmi w swoim narodzie, i z tym wikszym szacunkiem pocz spoglda na Maka i Zbyszka. Lecz hemy ich, lubo take niepolednie, nie byy tak bogate, natomiast olbrzymie ogiery, piknie pokryte, wzbudziy midzy dworzanami podziw i zazdro. I Mako, i Zbyszko, siedzc na niezmiernie wysokich kulbakach, spogldali z gry na cay dwr. Kady z nich dziery w rku dug kopi, kady mia miecz przy boku i topr u sioda. Tarcze oddali wprawdzie dla wygody na wozy, ale i bez nich obaj wygldali tak, jakby cignli na bitw, nie do miasta. Obaj te jechali w pobliu kolaski, w ktrej na tylnym siedzeniu siedziaa ksina z Danusi, na przodku za stateczna dworka Ofka, wdowa po Krystynie z Jarzbkowa, i stary Mikoaj z Dugolasu. Danusia spogldaa z wielkim zajciem na elaznych rycerzy, ksina za, dobywajc od czasu do czasu z zanadrza puszk z relikwiami witego Ptolomeusza, podnosia j do ust.

31

- Ciekawam okrutnie, jak koci w rodku wygldaj - rzeka wreszcie - ale sama nie otworz, aby witego nie urazi. Niech otworzy biskup w Krakowie. Na co ostrony Mikoaj z Dugolasu odrzek: - Ej, lepiej tego z rk nie popuszcza, zbyt to akoma rzecz. - Moe i susznie mwicie - rzeka po chwili zastanowienia ksina, po czym dodaa: - Dawno mi nikt nie sprawi takiej uciechy jak w zacny opat, i tym podarkiem, i tym, e strach mj przed krzyackimi relikwiami uspokoi. - Mdrze mwili i sprawiedliwie - ozwa si Mako z Bogdaca. - Mieli oni i pod Wilnem rozmaite relikwie, a to tym bardziej e chcieli goci przekona, i z poganami wojna. No i co? Obaczyli nasi, e byle w garcie splun, a od ucha toporem machn, to i hem puszcza, i eb puszcza. wici pomagaj - grzech by mwi inaczej - ale jeno sprawiedliwym, ktrzy wedle susznoci w imi Boe do bitwy id. Tak te i myl, miociwa pani, e przyjdzie-li do wielkiej wojny, to chociaby wszystkie Niemcy pomagay Krzyakom, zbijem ich na powa, bo wikszy jest nasz nard i Pan Jezus wiksz moc spuci nam w koci. A co do relikwii - albo to u nas w klasztorze witokrzyskim nie ma drzewa Krzya witego? - Prawda, jak mi jest Bg miy - rzeka ksina. - Ale u nas ono w klasztorze zostanie, a oni swoje ze sob w potrzebie wo. - Wszystko jedno! Dla mocy Boej nie ma dalekoci. - Prawdae to? powiadajcie, jak jest? - pytaa ksina, zwracajc si do mdrego Mikoaja z Dugolasu, a on odrzek: - Temu i kady biskup przywiadczy. Do Rzymu te daleko, a papie wiatem rzdzi - coe dopiero Bg! Sowa te uspokoiy do reszty ksin, wic zwrcia rozmow na Tyniec i jego wspaniaoci. Dziwia Mazurw w ogle nie tylko zamono opactwa, ale i zamono, a take pikno caego kraju, przez ktry teraz przejedali. Naok byy wsie gste, dostatnie, przy nich sady pene drzew owocowych, gaje lipowe, bocianie gniazda na lipach, a niej ule ze somianymi nakrywkami. Wzdu gocica z jednej i drugiej strony cigny si any zb wszelkich. Wiatr chwilami pochyla zielonawe jeszcze morze kosw, wrd ktrego gsto jak gwiazdy na niebie migotay gowy modrych chabrw i jasnoczerwonych makw. Daleko, za anami czernia gdzieniegdzie br, gdzieniegdzie weseliy oczy dbrowy i olszyce, skpane w blasku sonecznym, gdzieniegdzie wilgotne ki, pene traw i czajek krcych nad mokradami, i znw wzgrza obsiade przez chaty, znw any; widocznie ziemi t zamieszkiwa lud rojny i pracowity, rozmiowany w roli - i dokd wzrok sign, kraj wydawa si nie tylko mlekiem i miodem pyncy, ale spokojny i szczliwy. - Kazimierzowe to krlewskie gospodarstwo - rzeka ksina - ale te y tu i nie umiera.

32

- I Pan Jezus si do takiej ziemi mieje - odrzek Mikoaj z Dugolasu - i bogosawiestwo Boe jest nad ni; ale jako ma by inaczej, kiedy tu, gdy zaczn bi dzwony, to nie masz takowego kta, do ktrego by odgos nie doszed! Wiadomo przecie, e ze duchy, znie tego nie mogc, musz a na granic wgiersk do guchych borw ucieka. - To mi i dziwno - ozwaa si pani Ofka, wdowa po Krystynie z Jarzbkowa - e Walgierz Wday, o ktrym zakonnicy prawili, moe si w Tycu pokazowa, gdzie siedem razy na dzie dzwony bij. Uwaga ta zakopotaa na chwil Mikoaja, ktry te dopiero no pewnym namyle odrzek: - Naprzd, wyroki boskie s niezbadane, a po wtre, to sobie zauwacie, e on osobne pozwolestwo za kadym razem otrzymuje. - A nich ta bdzie, jak chce, alem rada, e w klasztorze nie nocujemy. Umarabym chyba ze strachu, gdyby mi si taki piekielny wielkolud pokaza. - Hej! nie wiadomo, bo mwi, e okrutnie wday. - Choby by i najurodziwszy, nie chc ja pocaowania od takiego, ktremu siark z gby bucha. - A skd wiecie, e zaraz chciaby was caowa? Na te sowa ksina, a za ni pan Mikoaj i obaj rycerze z Bogdaca poczli si mia. miaa si, nie rozumiejc dlaczego, za przykadem innych, i Danusia - za Ofka z Jarzbkowa zwrcia zagniewan twarz do Mikoaja z Dugolasu i rzeka: - Wolaabym jego ni was. - Ej, nie wywoujcie wilka z lasu - odpowiedzia wesoo Mazur - bo jdzon czsto i po gocicu midzy Krakowem a Tycem si wczy, a szczeglnie pod wieczr; nu was usyszy i nu si wam w postaci wielkoluda ukae! - Na psa urok! - odrzeka Ofka. Lecz w tej chwili Mako z Bogdaca, ktry, siedzc na wyniosym ogierze, dalej mg widzie ni ci, ktrzy siedzieli w kolasce, cign lejce i rzek: - O, jak mi Bg miy, a to co? - Co takiego? - Wielkolud jakowy zza wzgrza przed nami wyjeda. - A sowo stao si ciaem! - zawoaa ksina. - Nie powiadajcie byle czego! Lecz Zbyszko unis si na strzemionach i rzek:

33

- Jako ywo - wielkolud, Walgierz, nikt inny! Na to wonica osadzi ze strachu konie i nie wypuszczajc z rk lejc, pocz si egna, albowiem i on dojrza ju z koza na przeciwlegym wzgrzu olbrzymi posta jedca. Ksina podniosa si - i zaraz usiada z twarz zmienion przez trwog. Danusia pochowaa gow w fady sukni ksinej. Dworzanie, dwrki i rybaci, ktrzy jechali konno za kolas, usyszawszy zowrogie imi, poczli skupia si koo niej. Mowie niby miali si jeszcze, ale w oczach mieli niepokj; panny poblady, jeno Mikoaj z Dugolasu, ktry z niejednego pieca chleb jada - zachowa pogodne oblicze i chcc uspokoi ksin, rzek: - Nie bjcie si, miociwa pani. To soce jeszcze nie zaszo, a choby bya i noc, wity Ptolomeusz da rady Walgierzowi. Tymczasem nieznany jedziec, wjechawszy na podugowaty grzbiet wzgrza, zatrzyma konia i stan nieruchomie. W promieniach zachodzcego soca wida go byo doskonale - i istotnie posta jego zdawaa si przechodzi ogromem zwyke ludzkie rozmiary. Przestrze midzy nim a orszakiem ksiny nie wynosia wicej nad trzysta krokw. - Czego on stoi? - rzek jeden z rybatw - Bo i my stoim - odpowiedzia Mako. - Spoglda ku nam, jakby sobie kogo chcia wybra - zauway drugi rybat - ebym wiedzia, e czowiek, a nie ze, tobym ku niemu podjecha i lutni go przez eb zwali. Kobiety przestraszyy si ju cakiem i poczy si gono modli. Zbyszko za, chcc si popisa odwag wobec ksinej i Danusi, rzek: - A ja i tak pojad. Co mi ta Walgierz! Na to Danusia pocza woa na wp z paczem: "Zbyszku! Zbyszku!", lecz on ruszy koniem i jecha coraz prdzej, ufny, e choby i prawdziwego Walgierza znalaz, to na wskr go kopi przebodzie. A Mako, ktry mia wzrok bystry, rzek: - Wydaje si wielkoludem, bo na wzgrzu stoi. Chopisko jakie due, ale czek zwyczajny - nic innego. O wa! pojad i ja, eby do zwady midzy nim a Zbyszkiem nie dopuci. Zbyszko tymczasem, jadc rysi, rozmyla, czy od razu kopi nastawi, czy te wpierw z bliska obaczy, jak wyglda w stojcy na wzgrzu czowiek. Postanowi jednak wpierw zobaczy i zaraz przekona si, e bya to myl lepsza, albowiem w miar jak si zblia, nieznajomy pocz traci w jego oczach swoje nadzwyczajne rozmiary. M by ogromny i siedzia na olbrzymim koniu, rolejszym jeszcze od Zbyszkowego ogiera -ale miary ludzkiej nie przechodzi. By nadto bez zbroi, w czapce aksamitnej na gowie, majcej ksztat dzwona, i w biaej pciennej osaniajcej od kurzu opoczy, spod ktrej wygldaa zielona szata. Stojc na wzgrzu, gow mia wzniesion i modli si. Widocznie te zatrzyma konia dlatego, by skoczy wieczorne pacierze.

34

"Ej, co mi za Walgierz!" - pomyla mody chopak. Dojecha ju tak blisko, e mgby by dosign kopi nieznajomego; w za, widzc przed sob wspaniale uzbrojonego rycerza, umiechn si do niego yczliwie i rzek: - Pochwalony Jezus Chrystus! - Na wieki wiekw. - Zali to nie dwr ksinej mazowieckiej tam w dole? -Tak jest. - To z Tyca jedziecie? Lecz na to nie byo ju odpowiedzi, albowiem Zbyszko zdumia si tak, e nawet nie usysza zapytania. Przez chwil sta jak skamieniay, oczom wasnym nie wierzc, gdy oto na wier stai za nieznanym mem ujrza kilkunastu konnych onierzy, na czele ktrych, ale znacznie naprzd, jecha rycerz przybrany cay w wiecc zbroj, w biay sukienny paszcz z czarnym krzyem i w stalowy hem z przepysznym pawim czubem w grzebieniu. - Krzyak! - szepn Zbyszko. I na ten widok pomyla, e modlitwy jego zostay wysuchane, e Bg w miosierdziu swoim zsya mu takiego Niemca, o jakiego w Tycu prosi, e trzeba z aski boskiej korzysta, wic nie wahajc si ani chwili - zanim to wszystko przemkno mu przez gow, zanim mia czas ochon ze zdumienia, pochyli si w kulbace, zoy glewi w p koskiego ucha i wydawszy rodowy okrzyk: "Grady! Grady!" - ruszy co ko wyskoczy na Krzyaka. A tamten zdumia si take, gdy wstrzyma konia i nie pochylajc kopii sterczcej w gr od strzemienia, patrzy przed siebie jakby niepewny, czy w niego godz. - Pochyl kopi! - wrzeszcza Zbyszko, wbijajc elazne koce strzemion w boki koskie. - Grady! Grady! Przestrze dzielca ich pocza si zmniejsza. Krzyak, widzc, e napad wymierzony jest naprawd ku niemu, cign konia, nadstawi bro i ju, ju kopia Zbyszkowa miaa si roztrzaska o jego piersi, gdy naraz jaka potna do przyamaa j Zbyszkowi przy samym rku jak zesch trzcin, potem ta sama do cigna cugle jego konia z tak straszliw si, a rumak zary si wszystkimi czterema nogami w ziemi i stan jak wkopany. - Szalony czecze, co czynisz? - ozwa si gboki, grony gos - w posa godzisz, krla zniewaasz! Zbyszko spojrza i pozna tego samego olbrzymiego ma, ktry poczytan za Walgierza przestraszy przed chwil dworskie niewiasty ksiny. - Puszczaj na Niemca! Co za jeden? - zawoa, chwytajc za rkoje topora.35

- Precz z toporem! - na miy Bg! precz z toporem - mwi - bo z konia zwal! - zawoa groniej jeszcze nieznajomy. -Obrazie majestat krla i pod sd pjdziesz. Po czym zwrci si ku ludziom, ktrzy jechali za Krzyakiem, i krzykn: - Bywaj! Ale tymczasem nadjecha Mako z twarz niespokojn i zowrog. Rozumia i on jasno, e Zbyszko postpi jak szalony i e z tej sprawy zgubne dla niego mog wynikn skutki, ale jednak gotw by do bitki. Cay orszak nieznanego rycerza i Krzyaka wynosi zaledwie pitnastu ludzi, uzbrojonych po czci w dzidy, po czci w kusze - dwch wic cakiem pokrytych rycerzy mogo si z nimi potyka nie bez nadziei zwycistwa. Myla te Mako, e jeeliby w nastpstwie mia im zagrozi sd, to moe i lepiej unikn go, przejechawszy przez tych ludzi, a potem pochowa si gdzie, pki burza nie przeminie. Wic twarz skurczya mu si zaraz jak paszcza wilka gotowego ksa i wsparszy konia midzy Zbyszka a nieznajomego ma, pocz pyta, imajc si jednoczenie miecza: - Cocie za jedni? Skd wasze prawo? - Prawo moje std - odpar nieznajomy - e krl mi nad przezpieczestwem okolicy czuwa rozkaza, a zowi mnie Powaa z Taczewa. Na te sowa Mako i Zbyszko spojrzeli na rycerza, a nastpnie pochowali na wp ju wycignit bro do pochew i pospuszczali gowy. Nie strach ich oblecia, ale pochylili czoa przed gonym i dobrze sobie znanym nazwiskiem, albowiem Powaa z Taczewa, szlachcic znakomitego rodu i pan mony, posiadajcy liczne ziemie wedle Radomia, by zarazem jednym z najsawniejszych rycerzy w Krlestwie. Rybaci opiewali go w pieniach jako wzr honoru i mstwa, sawic jego imi na rwni z imieniem Zawiszy z Garbowa i Farureja, i Skarbka z Gry, i Dobka z Olenicy, i Jaka Naszana, i Mikoaja z Moskorzowa, i Zyndrama z Maszkowic. W tej chwili przedstawia on przy tym poniekd osob krlewsk, wic porwa si na niego znaczyo tyle, ile odda gow pod topr kata. Mako te, ochonwszy, ozwa si penym poszanowania gosem: - Cze i pokon wam, panie, waszej sawie i mstwu. - Pokon i wam, panie - odpowiedzia Powaa - cho wolabym nie w tak cikiej przygodzie uczyni z wami znajomo. - Czemu to? - spyta Mako. A Powaa zwrci si do Zbyszka: - Ce ty, modzieniaszku, najlepszego uczyni? Na publicznym gocicu, pod bokiem krlewskim porwae si na