67

BD ARALIK 2014

Yazan: Dr. fiAH‹N MUSAO⁄LUAzerbaycan Yazarlar Birli¤i Üyesi

lusal görev yapmak için gönderildi¤i ve birbuçuk y›l kald›¤›Bakü’de, Haydar Aliyev ad›na Harp Okulu ve Harp Akademisikuruluflunda görev alan Balyoz Davas› san›¤› emekli Kurmay

Albay Suat Ayt›n’a, Azerbaycan halk›n›n teflekkürlerini ve özlemduygular›n› iletti¤i “Hardasan Suat Ayt›n?” bafll›kl› yaz›s›yla BütünDünya okurlar›n›n kendisini de tan›ma olana¤› buldu¤u AzerbaycanYazarlar Birli¤i üyesi Doktor fiahin Musao¤lu, yine Bütün Dünyaarac›l›¤›yla, Türk halk›na bu kez, “Azerbaycan’›n gururu, dünyacaünlü bir sanatç›y› ve bir vatansever”i tan›t›yor.

Azerbaycan’›nünlü bestecisi

Üzeyir BeyHac›beyli

Herkes ona"Bey" derdi

U

Herkes ona"Bey" derdi

68

Bahçeden gelen sesi duyan Han k›z›ç›kt›¤›nda tüm arkadafllar› kaçm›fl, oise kaçamam›fl, hareketsiz kalm›flt›.Bafl›ndaki papa¤›n alt›na gizledi¤ielmalar, Han k›z›n›n karfl›s›nda selamvermek için bafl›n› öne e¤di¤inde yeredökülmüfllerdi. Natavan han›m bunugörünce sordu:

"Sen kimsin? Ve burada ne yap›-yorsun?"

"Ben sizin hayran›n›z›m ve buradaelma topluyorum."

"Beni tan›d›n m›?""Evet. Siz Han k›z› Natavan

Han›m’s›n›z, hemi de flairesiniz."Ve hemen onun fliirlerini ezberden

söylemeye bafllad›. Tabii ki bu, Nata-van han›m›n hofluna gitmifl ve onuba¤›fllam›flt›.

898 y›l›nda 13 yafl›nda iken, öykü-ler yazmaya bafllam›fl ve bunlar›resimledikten sonra “Kitab›-

mezheke" (Gülmece kitab›) ad› alt›ndatoplam›fl, kitap olarak yay›mlam›flt›.Döneminde 15 kurufla sat›lan bu kitap,büyük ilgi toplam›flt›.

Buraya kadar yazmad›¤›m ad›n›flimdi aç›klayaca¤›m bu kifli, yaflam›m

erkes ona “bey” derdi,“beyim” derdi…Gerçekten de çevresinde

sevilen ve say›lan bir insand›. Henüz13 yafl›na bile gelmemifldi, ama ak›ll›ve efendi tav›rlar›yla, kendini daha oyafllar›nda herkese sevdirebilmiflti.1897 y›l›nda çevresindeki kiflilertaraf›ndan “Bey” olarak kabullenildi-¤inde, henüz 12 yafl›ndayd›.

Arap, Fars, Rus dili ve edebiyat›n›mükemmel ö¤renmesinin yan›s›ramüzik alan›nda da dikkat çekecek ka-dar ilerleyen genç yetenek, o yafl›ndanota bilgisine sahip olmufl, özellikletar, keman çalmaya bafllam›flt›. 1897y›l›nda “Mecnun Leyla’n›n mezar›bafl›nda” adl› bir tiyatro yap›t›nda,a¤abeyi ile birlikte sahneye ç›kt›¤›nda,ünlü bir besteci olarak giderek ilerle-yece¤i önündeki yolun ilk ad›m›n›atm›flt›.

Ama o bütün bunlardan habersiz,kendi çocukluk yaflam›n›, çocukçayaflamay› sürdürüyordu.

Bir gün çoçuk arkadafllar›yla bir-likte Han k›z› flaire -Hurflud BanuNatavan'›n ikametgâh›n›n bahçesinegirmifl, elma çalarken yakalanm›flt›.

BD ARALIK 2014

Sanatsal yüceli¤i ülkesi yan›s›ra, ülkesinin s›n›rlar› d›fl›nda daüstün bir hayranl›k, sayg›nl›k ve takdirle karfl›lanan Azerbaycan’›nünlü bestecisi Üzeyir Bey Hac›beyli’yi “ikinci vata-n›” Türkiye’de tan›t›rken Dr. fiahin Musao¤lu, Türkhalk›n›n dilinden düflürmeyecek denli çok sevdi¤i vesözlerini Azerbaycan’›n unutulmaz kahramanlar›n-dan Ahmet Cevat’›n yazd›¤› “Ç›rp›n›rd›n Kara De-niz, bak›p Türk’ün bayra¤›na” adl› yap›t›n bestesininbu büyük besteciye ait oldu¤u bilgisini de kulaklar›-m›za f›s›ld›yor.

HDr. fiahin Musao¤lu

1

69

boyunca benim kahraman›m olmufltur.Türkiye'de ad›n› kimse bilmese de,inan›yorum ki, tek bir flark›s›yla onuherkes mutlulukla an›msayacak veanacakt›r.

O, milletine afl›k olan bir vatanse-ver, toplumuna hizmet eden bir beyin,milletine sahip ç›kan bir sanatç›d›r.Onu tan›mak her Türk o¤lunungörevidir!

O, ço¤umuzun anonim bildi¤i,ama halk›n "diller ezberi" (dilleredestan) olarak sevdi¤i ve coflkuylasöyledi¤i “Ç›rp›n›rd›n Kara Deniz”flark›s›n›n bestecisi...

O, Yirminci Yüz-y›l Azeri müzi¤ininbüyük klasi¤i, Türk‹slam dünyas›nda vebütün Do¤u alemindeilk operan›n müellifi... O, eski milli, son-raki Sovyet ve flimdikiça¤dafl AzerbaycanCumhuriyeti'nin millimarfllar›n›n tek müziksahibi...

Sovyet SosyalistCumhuriyetleri Birli-¤i'nin (SSCB) halksanatç›s› (1938)

Lenin Madalyas› Ödülü sahibi(1938)

Azerbaycan ‹limlerAkademisi'nin ö¤retim üyesi (1935)

1941'de Köro¤lu Operas› yap›t›ve 1946'da Arfl›n Mal Alan müziklikomedisi yap›t›ndaki üstün baflar›lar›nedeniyle SSCB'nin iki "Devletödülü" sahibi... Profesör (1940)

1941 ve 1948 y›llar›nda StalinÖdülü sahibi

1928-1929 ve 1939-1948 y›llar›aras›nda Azerbaycan Devlet Konser-vatuar› Rektörü...

Besteci, bilim adam›, yazar, çe-virmen, orkestra flefi, kültür tarihçisi…

Bir sözle (özetle) halk›n›n, milleti-nin ›fl›¤›, insanl›k evlad›, dünya vatan-dafl›…Üzeyir Bey Hac›beyli'dir.

B‹R HAYATIN KISA TAR‹H‹ 1885: 18 eylül günü Dilber

Karaba¤’›n fiufla kazas›n›n A¤cabediköyünde evin dördüncü çocu¤u olarak

BD ARALIK 2014

Üzeyir Bey Hac›beyli bir koroyu yönetiyor

O, milletine afl›kolan bir vatanse-ver, toplumunahizmet eden birbeyin, milletinesahip ç›kan bir

sanatç›d›r.

70

dünyaya göz açt›. Babas› EbdülhüseynBey, as›lzade olmas›na karfl›n birdevlet memuruydu. Annesi fiirinHan›m Aliverdibeyova da Beylerhanedan›na mensuptu.

1892: ‹lk dini tahsilini fiufla'damedresede ald›. Arap, Fars dilleriniö¤rendi.

1896: ‹lk müzik e¤itimini vesanatç› ruhuna göre ise halk müzi¤ininbilicisi olan day›s› Aliverdibeyovaborçlu.

1897-1899: Tahsilini fiufla Rus-Türk okulunda sürdürdü.

1899-1904 y›llar›nda Gürcüsta-n'›n Gori ö¤retmen lisesinde okurken, keman ve teori dersleri de ald›.

1904- K›sa bir süre Hadrutköyünde ve daha sonra,

1905- Bakü'de ö¤retmenlikyapt›.

1905-1907 y›llar›nda bir taraf-

tan çocuklar için çeviriler yaparakders kitaplar› haz›rlad›, bir taraftan daRusça-Türkce ve Türkce-Rusça söz-lük kitaplar› yay›mlad›. Gazete vedergilerde çal›flt›, makaleleri, mizahiyaz›lar› ve karikatürleriyle dikkatçekti.

12 Ocak 1908 tarihinde Bakü'deünlü yard›msever ve ülkenin ilk mil-yoneri Hac› Zeynalabdin Ta¤›yev'intiyatrosunda, sözleri üstad flairimizM. Fizuli'ye, bestesi ise kendine aitolan ilk müzik yap›t›n›, Leyla veMecnun operas›n› sahneledi. Busanatç›, çok genç olmas›na karfl›nbüyük ün kazanm›fl olan olan Türkas›ll› besteci ve yazar Üzeyir Bey

Hac›beyli idi.

enüz 22 yafl›nda iken ad›n›dev besteciler aras›nakatmay› baflaran Üzeyir

Bey’in bu operas›, Do¤u'da ve Türk-‹slam dünyas›ndaki ilk opera olaraktan›mlanm›flt›r. Ayn› zamanda ilk“milli opera” olarak da kabul edilenbu yap›t, Bat› operas› format›nda“fiabeh” ad› verilen "halk-müzikoyunlar›" ruhunda kaleme al›nm›flt›r.

Bu, Fuzuli lirik anlat›m›n zenginDo¤u kaynaklar›ndan güç alarakÜzeyir dünyas› ile ça¤dafl Bat›'n›nmajor-minor sentezi üslubunda dünyamüzi¤ine verilen bir arma¤and›r.

Daha sonra...1909-1911 y›l›nda müzik e¤itimini

önce Moskova'da daha sonra St.Petersburg Konservatuar›'nda sürdür-dü.

Onun Rusya'daki müzik e¤itimikonservatuvar›n duvarlar› d›fl›na da

BD ARALIK 2014

Üzeyir Bey Hac›beyli

H

taflt›. Klasik Avrupa ve Rus besteci-lerinden baflka, Mozart´›n, Wagner´inBeethoven'in, Richard Strauss´un,Çaykovski´nin, fiestakoviç´in, Gli-yer´in, fiaropin´in, Grennikov´unyap›tlar›ndan çok etkilendi. Solfejdeünlü müzisyenlerden N. M. Laduhinin, armonide N. N. Sakolovski'nin ö¤ren-cisi oldu, de¤iflik ustalardan piyanove org dersleri alarak yo¤un bir çal›fl-ma dönemine girdi.

u da çok geçmeden, öz mey-vesini verdi. Hele St. Peters-burg’ da iken yazmaya baflla-

d›¤› Arfl›n Mal Alan komedisi (25Ekim 1911) ona çok büyük ün getirdi.Bu operet, 70 dile çevrildi, 50 denfazla ülkede sahneye konuldu.

Arfl›n Mal Alan, New-York, fiika-go, Boston, Filadel-fiya, Paris, Londra,Berlin, Ankara, Tah-ran, Kahire, Varflova,Sofya, Pekin gibi bafl-kentlerde sahneyekonulmufl ve alk›fllarlakarfl›lanm›flt›r.

Bugün Viyana'n›nbüyük caddelerininbirinde yükselen Üze-yir Bey'in büstü, onunbaflar›lar›na yap›lanalk›fllar›n bir simgesiniteli¤indedir.

Arfl›n Mal Alankomedisi sinemaya ilkkez 1916 y›l›nda Q.Belyakov taraf›ndan"sessiz sinema" olarakaktar›lm›fl, daha sonra

befl kez filme al›nm›fl ve ‹ngilizce,Almanca, Frans›zca, Çince, Farsca,Gürcüce, ‹talyanca ve ‹spanyolca'yaçevrilerek dünyan›n birçok ülkesindesanatseverlere ulaflm›flt›r.

1915, fieyh Senan, Rüstem ileZöhrab, fiah Abbas ve Hurflud Banu,Kerem ile Asl›, Kar› ile Koca, O Ol-mas›n Bu Olsun- Mefledi ‹bad, Arfl›nMal Alan, Harun ve Leyla, operalar›ve müzikli komedilerini besteledi. 1915'de Üzeyir Hac›beyli, bes-teci olan kardefli Zülfükar Hac›beylive gazeteci Ceyhun Hac›beyli ilebirlikte Hac›beyli Kardefllerin MüzikCemiyeti’ni kurdu.

1918-1920 y›llar›nda, Büyüktarihi flahsiyet Mehmet Emin Resulza-de taraf›ndan temeli konulan Azer-baycan Demokratik Cumhuriyeti

71

BD ARALIK 2014

Arfl›n Mal Alan adl› komediden sahneler

B

döneminde Üzeyir Bey, Azerbaycangazetesinde çal›flmaya bafllad› ve budönemde yazd›¤› vatanseverlik, milli-yetçilik duygular›n› coflturan yaz›la-r›yla milli hislerin, milli iradenin vevatan sevgisinin afl›lanmas›nda halküzerinde büyük etkileri oldu. Ömrüancak iki y›l sürdürülebilen Azerbay-can Demokratik Cumhuriyet'i, Sov-yetler taraf›ndan "gasp edilmesine"karfl›n Üzeyir Bey millete hizmetinisürdürmekten geri kalmad›.

1920'de Halk Maarif Komiser-li¤i yan›nda Güzel Sanatlar ‹flleri‹daresi’nde müzik bölümü baflkan›oldu,

1921'de Bakü´de AzerbaycanDevlet Türk Müzik Okulu'nu kurdu,1928-1929 ve daha sonra ise 1938-1948 y›llar›nda Azerbaycan DevletKonservatuar›'n›n rektörü oldu.

1938'de SSCB Halk Sanatç›s›unvan›yla ödüllendirilen "Hac›beyli"ad›, halk›n "ezbere bildi¤i" yap›t›Köro¤lu ad›yla özdeflleflmifltir.

Onun 1937'de bitirdi¤i bu opera,Azerbaycan epik operas›n›n flaheseri

olarak kabul edilmektedir. Köro¤lu karakteri halk›n içinden

ç›km›fl ve bu hayat› yaflam›fl bir kahra-man› simgelemektedir. Onun birelinde k›l›ç varsa, öteki elinde iseçald›¤› saz› vard›r. O hem bir kahra-mand›r, hem bir afl›kt›r.

serde dövüfl ve lirik sevgi sah-neleri, klasik opera biçimindekiaryalarla, "kütlevi" koro sahne-

leri, birbirleriyle ba¤lant›l›d›r.Eserin senfonik dili de kendine

özgü bir özellik tafl›maktad›r. Millihalk sazlar› tar, balaban, zurna, bat›müzik ayg›tlar› keman, klarnet,kaboyla birlikte seslendirilmifltir.

Sovyetler döneminde gerçekleriaç›kdan, ayd›n flekilde söylemenin veyazman›n olanaks›z oldu¤unu anlayanbüyük besteci, müzi¤in kod alt› dilineüstünlük vermifl, sözle söylemedik-lerini Köro¤lu’nun azameti ile cofltu-rucu müzi¤inde ifade etmifltir.

Asl›nda Leyla ve Mecnun millimüzi¤imizin köküyse, Köro¤lu bua¤ac›n gövdesi, kollar› ve dallar›d›r.

72

Üzeyir Bey Hac›beyli’ninheykeli

E

BD ARALIK 2014

Bu opera yap›t›yla Hac›beyli, ikin-ci kez devlet ödülüne layik görülmüfl,bu olay nedeniyle Sovyetler Birli¤i'nin o dönemdeki baflkan› Jozef Stalin,Üzeyir Bey onuruna Azerbaycanheyetine saray›nda özel bir ziyafetvermifltir. Ziyafette Stalin, ÜzeyirBey'i 1905-1907 y›llar›nda Bakü'denözel olarak tan›d›¤›n› ve o y›llardanbuyana kendisini hiçbir zaman unut-mad›¤›n› söylemifl, onun Köro¤lu veArfl›n Mal alan operas›ndan övgüylesöz ettikten sonra sanatç›n›n AskerinAryas› yap›t›n› ezbere okumufltur.

u noktay› da özellikle belirtmekisterim:Üzeyir Bey Hac›beyli, herzaman yüksek düzeyde olan

kiflili¤ini ve sanat›n› milli s›n›rlar›nda ötesine tafl›yarak, dünya çap›ndaüstün bir düzeye ulaflt›rm›flt›r.

Devrinin tüm usta müzisiyenleriR. Qlier, D. fiestakoviç, S. Prokofyev,D. Kabolevski, Y. fiaropin, M. Kobal,‹. Muradeli onu, "Do¤u'nun en büyükbestecisi" olarak kabullenmifl, ona herzaman, lay›k oldu¤u üstün bir sayg›ve hayranl›k göstermifllerdir.

Bir yanda Ça¤dafl Azerbaycanmüzi¤inin kurucusu usta besteci,kudretli söz adam›, yazar ve di¤eryanda, parçalanm›fl vatan›n› ve bölün-müfl halk›n› kültürel ba¤larla birleflti-ren eflsiz devlet adam›, dev birvatansever...

Zengin ve karmaflayla geçen mü-kemmel bir ömür, ac›-tatl› günler,yo¤un çal›flmalar, bu de¤erli besteciyigiderek yormaya bafllad›.

Ama o yine de var gücüylü yeni

besteler, yeni yap›tlar üretmeyi sürdü-rüyordu.

Son operas› olan Firuze üzerindeçal›fl›rken kalbi ilk uyar›s›n› yapt›. Üstüste geçirdi¤i krizler sonras›nda 23Kas›m 1948 akflam› Bakü´de ömrünün63'üncü y›l›nda gözlerini ebedi olarakdünyaya yumdu. Son sözleri, ünlüAzerbaycan halk yazar› SamedVurgun'a yineledi¤i, bir klasik flairinflu dizesi olmufltu:

Köçmek gerek bu dari- fenadan(fani dünyadan) yavafl yavafl…

On binlerce kiflinin kat›ld›¤› büyükbir matem töreniyle halk›n›n omuzla-r›nda son yolculu¤una ç›kar›lan bubüyük besteci, Bakü´nün Fahri H›ya-ban (onur yolu) adl› ulusal onurmezarl›¤›nda, sonsuzluk uykusunayat›r›lm›flt›r.

Yaflam›nda çok üstün makamlarve bu makamlar›n sahipleri taraf›n-dan üst düzeyde birçok ödülle onur-land›r›lan Üzeyir Bey Hac›beyli,yaflam› sonras›nda ödüllerin en büyü-¤üne ve en onurlusuna sahip olmufltur.

zerbaycan halk›, sanatç›n›ndo¤um günü olan "18 Eylül"gününü “Müzi¤in günü”

olarak kabul ederek, insanl›¤›n vekültürün oldu¤u denli, ulusunun dabu büyük hizmetkar›n› her y›l›n 18Eylül'ünde bir kez daha anmakta ve…

‹çlerinden yükselen bu büyüksanatç›y›, ödüllerin en yüce ve enonurlu olan "Halk›n sevgisi ve sayg›s›"ödülüyle her y›l bir kez daha, onurlan-d›r›rken, bir yandan da onun an›s›n›bugün de yaflat›yor olman›n gururunuduyumsamaktad›r. •

fi

A

73