Upload
ngothuy
View
216
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Het Dagboek van de Mensheid –
hoe de Hebreeuwse
bijbel ontstond
Carel P. van Schaik Department of Anthropology
Socio-ecologie ecologie & ‘life history’ à sociale system
Ecologische Niche
Sociaal Systeem
Psychologie
socio-ecologie
Socio-ecologie: basisprincipes
van
Scha
ik 2
016
Ecologische Niche
Sociaal Systeem
Psychologie
functie-mechanisme link
Socio-ecologie <-> Psychologie
Socioecologie ßà Psychologie Een voorbeeld: Laponder vs Gibbon
§ Vrouwtjes zoeken erlkaar op
§ Vluchten naar de grond
§ Vrouwtjes intolerant tegenover elkaar
§ Vermijden de grond
Functie en mechanisme
GEDRAG
ul#mate oorzaken
Tinbergen 1963
e.g. egalitair gedrag
Wanneer? Waaruit?
Selectie voor een functie is altijd selectie van een mechanisme
development proximate oorzaken
Hoe? (ontwikkeling)
Hoe? (hier & nu)
Waarom? (functie?)
We waren jager-verzamelaars over 2M jaar geleidelijk geëvolueerd
bronnen: cultuelel antropologie/ ethnographie, archeologie, genomics
J.-V. werken intensief samen: opgelegd door het nomadisch leven
Mensapen zijn onafhankelijk, Jager-verzamelaars werden onderling afhankelijk
Onze Universele Menselijke Natuur een deel-lijstje
1. Sociale voorkeuren, vaak normatief gekleurd § medelijden en voorkeur voor eerlijk delen § voorkeur voor conformiteit § voorkeur voor sociale gelijkheid, aDeur van despoten § sterk verlangen naar sociale geborgenheid § geobsedeerd met reputatie § gerechtigheidsgevoel, zucht naar fairness § warm gevoel bij gecoördineerde samenwerking § uitgesproken bias voor eigen groep in sociale regels
2. Onze menselijke manier van denken: cognitive biases § alle causaliteit is sociaal à zoeken acteur achter de handeling
(hyperactive agency detection device)
(cultureel variabele) geloofsinhoud
Ecologische Niche
Sociaal Systeem
Psychologie
Geloofs-‐Systeem
Socio-ecologie van geloof jager-verzamelaar ‘religie’
§ Geloofs-‐systeem: cultureel opgebouwd op grond van aangeboren voorkeuren
Comte 1842; Wright 2009; Bellah 2009; Bering 2011
§ Basis: universeel geloof in voorouders & bovennatuurlijke wezens à animistisch
§ Functie: proto-‐wetenschappelijke verklaring vh universum; vermijden van rampspoed; groepscohesie
In den beginne…..
was de menselijke natuur
§ Jagen-‐verzamelen vereist een geëvolueerd psychologische fundament: § een aantal sterke socio-‐positieve preferenties, vaak normatief gekleurd
§ een specifieke wijze van denken (“cognitive biases”, waarbij gebeurtenissen= handelingen)
veel alfa-‐wetenschappers staan zeer sceptisch tegenover deze reconstructie: “een mening, of zelfs politieke agenda”
Is er een menselijke natuur? Ja! ‘consiliente’ aanwijzingen 1. Ethnografie van jager-‐verzamelaars
– inclusief de allereerste geschreven bronnen
2. Gezichtsuitdrukkingen – ‘cooperative eye’s, blozen, glimlach, lach
3. Kinderontwikkeling – (ook) egalitaire preferenties, medelijden, egoïsten bestraffen
4. Gedrag van moderne mensen – bijdragen aan ‘dictator games’, ‘ public goods games’, onderbewuste
effecten van toeschouwers
5. Archeologie – tekenen van ongelijkheid pas na ontstaan van nederzettingen
6. Genetica – scherpe afname van relatieve ‘effective population size’ van mannen
na ontstaan van landbouw
En toen kwam de landbouw…. voedsel produceren i.p.v. vergaren
Mattison et al. 2016
P 1ka BP
10ka BP
100ka BP
1Ma BP
10Ma BP
Effecten van voedselproductie in stappen
1. Nomadisme à Sedentisme (à Zwerflandbouw) Ø meer parasitaire ziektes
Ø gevoeliger voor droogtes, overstromingen
Ø knaagdieren (+ziektes) in voorraden
2. Zwerflandbouwà Intensieve landbouw met lastdieren en ploegen Ø veel nieuwe ziektes, vooral van dieren
Ø ongelijkheid, patriarchaat, met alle consequenties
3. Stammenà Staten en Steden Ø ziektes verbreiden zich beter door handel en contact
Ø sterke toename in ongelijkheid
Ø anonimiteit (reputatie-‐effecten weg, meer misdaad)
Ø sterke toename in oorlogsgeweld
Clark 2006; Crawford 2007; Flannery & Marcus 2013; van Schaik & Michel 2016
Overvzicht van netto veranderingen levensonderhoud en sociale organizatie
mobile foraging
sedentary foraging
horticul-‐ture
horticulture (advanced)
agriculture (plows)
macro-‐bands
chiefdoms early states
tribes later states
1.8 Mya 13 kya 10 kya 6 kya 5 kya
Nolan & Lenski 2009
Dit gebeurde zeer snel maar regionaal grote verschillen
05,000 VC10,000 VC15,000 VC
100
50
% w
erel
dbev
olki
ng
jager-‐verzamelaars
Nolan & Lenski 2009
Ø alle veranderingen gebaseerd op culturele vernieuwingen!
Bollongino et al. 2013
ca 6-‐5 kya
eerste bijbel-‐boeken
Patriarchaat - Problemen
verdedigbaar privé eigendom (land, dieren, vastgoed)
defensieve & offensieve mannen-‐alliantie
patriarchaat (patrilinealiteit, patrilocaliteit)
primogenituur polygynie
concurrentie onder zonen conflicten vaders-‐zonen
concurrentie onder vrouwen
sociale ongelijkheid (klassenmaatschappij)
veel arme mannen
geweld
Effecten van intensieve landbouw hogere reproductieve ongelijkheid
Karmin et al. 2015
Y chromosome diversity (male contribution)
mt-DNA diversity (female contribution)
Mechanismen: 1) meer polygynie 2) overnames
geloofsinhoud
Ecologische Niche
Sociaal Systeem
Psychologie
Geloofs-‐Systeem
0
20
40
60
80
100
% a
ctiv
e su
prem
e cr
eato
r
Lenski 1970; Moor 2009
De socio-ecologie van geloof ”religies hebben ook een ecologische niche”
Hoe religie veranderde reacties op nieuwe omstandigheden
Roes & Raymond 2003; Peoples & Marlowe 2012;see also Atran & Henrich 2010; Wade 2015
speciale priesters, grote tempels, grote offers
De bijbel als reactie op die veranderingen
Genesis vertelt over het verleden oorspronkelijke toestand: Jagen & Verzamelen
Gen. Tekst interpretatie
2:15 “Zo nam de HEERE God den mens, en zette hem in den hof van Eden, om dien te bouwen, en dien te bewaren”
Wij waren jager-‐verzamelaars (ihb. de mannen)
2:25 “En zij waren beiden naakt, Adam en zijn vrouw; en zij schaamden zich niet”
In warme gebieden, bedekken JV alleen hun genitaliën
Genesis documenteert de overgang landbouw als straf
Gen. Tekst interpretatie
3:18, 3:19
“en gij zult het kruid des velds eten ” & “In het zweet uws aanschijns zult gij brood eten”
1) Vooral mannen zagen opgeven van jacht als straf;
2) boeren werken langere uren dan JV
3:23 “Zo verzond hem de HEERE God uit den hof van Eden, om den aardbodem te bouwen, waaruit hij genomen was”
1) moesten Jagen-‐Verzamelen opgeven;
2) landbouw is straf!
Genesis documenteert de overgang de vrouw extra bestraft
Gen. Tekst interpretatie
3:13 “En de HEERE God zeide tot de vrouw: Wat is dit, dat gij gedaan hebt? ”
Zwerflandbouw als verzamelen-‐ wrs. door vrouwen uitgevonden (mannen bleven nog jagen)
3:16 “Tot de vrouw zeide Hij: Ik zal zeer vermenigvuldigen uw smart, namelijk uwer dracht; met smart zult gij kinderen baren; en tot uw man zal uw begeerte zijn, en hij zal over u heerschappij hebben”
1) boerinnen hebben problemen bij geboorte
2) geboortecijfer > 2 x hoger 3) paarbindingen worden
exclusief 4) man is de baas
Consequenties vd landbouw individuele kwaliteit vs populatie
§ oorzaken? – minder actiefà geboortecijfer ì
– ziektes, ondervoedingà sterftecijfer ì
pop. groei (%/yr)a: 0.0015 0.1
G S G S
Gro
ei (%
/yr)
J.-V.
boeren
a: H. Meller, unpubl.
levenskwaliteitî § kleiner § kortere levensduur
Bocquet-Apell 2011; Cohen & Crane-Kramer 2007
Het Oude Testament geanalyseerd Genesis post-paradijs
§ Verdrijving uit het paradijs – gezien als straf voor onze zonden (ß uitvinding van privébezit) – straf: voedsel zelf produceren
§ Andere rampen volgden: – broers die broers ombrengen (ß concurrentie in rijke families om erfenis) – vernietigende overstromingen (ß kwetsbaar voor milieurampen) – zondige steden (ß in steden veel ziektes, bedrog, geweld) – de problemen van de partiarchen (ß conflicten in polygyne families)
Ø De bijbel begint met een samenvatting van alle dramatische veranderingen na ontstaan van de landbouw! – die veranderingen werden als straf gevoeld, in toekomst te vermijden – er waren geen kant & klare oplossingen è dagboek!
De logica van Moses’ Monotheisme het culturele beschermingssysteem
catastrofale gebeurtenis (milieu, sociaal)
Laat ons dit analyseren: diagnose
Inhoud van Gods normen gevonden
Catastrofe is straf
We hebben God’s normen overtreden
Geboden geformuleerd
§ Geen geboden nodig voor menselijke natuur § hou van je jonge kinderen § slaap met je eega § volg de gouden regel in familie
Ø geboden weerspiegelen vermoedelijk een mismatch tussen menselijke natuur en de nieuwe culturele regels
1. Gij zult geen andere goden voor Mijn aangezicht hebben.
2. Gij zult u geen gesneden beeld, noch enige gelijkenis maken, van hetgeen boven in den hemel is…
3. Gij zult den Naam des Heeren uws Gods niet ijdellijk gebruiken.
4. Gedenkt den sabbatdag, dat gij dien heiligt…
5. Eert uw vader en uw moeder… 6. Gij zult niet doodslaan. 7. Gij zult niet echtbreken. 8. Gij zult niet stelen. 9. Gij zult geen valse getuigenis
spreken tegen uw naaste. 10. Gij zult niet begeren uws
naasten huis; gij zult niet begeren uws naasten vrouw…..
De Tien Geboden
No Bron van conflict met menselijke natuur
1-‐4 internaliseer monotheisme, ook al past het niet bij ons natuurlijke animisme: essentieel voor autoriteit van alle 613 geboden
5 accepteer de strenge familieregels van het partiarchaat, inclusief unfaire primogenituur
6 onderdruk wraakgevoelens; ouderenraad (later: staat) handhaaft recht
7, 10
respecteer de nieuwe seksuele moraal: trouw in paarband en ondergeschiktheid vd vrouw
8, 10
onderdruk verlangen on te nemen wat niet in iemand’s handen is
9 anonimiteit maakt liegen affectiever (en brengt grotere voordelen)
1. Gij zult geen andere goden voor Mijn aangezicht hebben.
2. Gij zult u geen gesneden beeld, noch enige gelijkenis maken, van hetgeen boven in den hemel is…
3. Gij zult den Naam des Heeren uws Gods niet ijdellijk gebruiken.
4. Gedenkt den sabbatdag, dat gij dien heiligt…
5. Eert uw vader en uw moeder… 6. Gij zult niet doodslaan. 7. Gij zult niet echtbreken. 8. Gij zult niet stelen. 9. Gij zult geen valse getuigenis
spreken tegen uw naaste. 10. Gij zult niet begeren uws
naasten huis; gij zult niet begeren uws naasten vrouw…..
De Tien Geboden
Het Oude Testament geanalyseerd Rest vd Torah (Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium)
A. Vestigen vh monotheisme B. Formuleren vh culturele catastrofenbeschermingssystem:
Ø Bescherming tegen ziektes en rampen
Ø Verzachting van het patriarchaat Ø Tot de orde roepen van manchtigen/ koningen
(uniek)
Ø Terugkeer tot de waarden der Jager-‐Verzamelaars
“Design features” van God Resistentie tegen weerlegging
Kenmerk Functie Collectieve bestraffing
iedereen heeft er belang bij om op anderen te letten: straf van zondaars als zelcescherming
Wonderen versterkt geloof in almachtige God
Maak twijfel levens-‐gevaarlijk
maakt dat mensen het vermijden om te twijfelen
Ingewikkelde rituelen
maakt het mogelijk elke tegenslag te zien als gebrek aan respect t.o.v. God
Goed opgeleide priesters
garandeert uniforme goddelijke boodschap à geen risico van tegenstrijdige interpretaties van Gods wil
Monotheisme botst met menselijke natuur à strikte regels nodig!
NB: vermoedelijk niet bewust ontworpen ß stabiel evenwicht
Menselijke Natuur en Geloofsinhoud voorspellingen over stabiliteit
§ “Psychological constraints orient human minds when they learn, teach, remember, choose, endorse or transform all sorts of culturally transmitted information. As a result, cultural forms that fit those constraints tend to stabilize.”1
1: Morin 2002, after Atran et al.
Compatibility with human nature
Stab
ility
over
tim
e
Verenigbaarheid m. menselijke natuur stabiliteit van geloofsinhoud
Torah Mensellijke Natuur Latere correctie (Latere delen vd Hebreeuwse bijbel, NT/ Christendom)
Eén enkele God menselijke natuur is animistisch
Jezus, Maria, demonen, engelen, Duivel, duizenden heiligen
God niet aseelden Veel te abstract Aseelden van God, Jesus toegestaan
God is mannelijk ervoor veel godinnen Maria
God beloont goede mensen niet altijd
gezien als unfair God beloont na de dood
Zieken isoleren medelijden met zieken Zieken verzorgen is God’s werk
Geen wonderen meer
CREDs blijven nodig om contra-‐intuitieve inhouden te bevestigen
Jesus, heiligen en standbeelden doen veel wonderen
God straft (moreel correct)
goede mensen straffen niet
Duivel is kwaadaardig; God stelt gelovigen slechts op de proef
Conclusies
1. De menselijke natuur heeft zich gevormd als aanpassing aan het leven als jager-‐verzamelaar
2. “Religie” was lang een proto-‐wetenschappelijk verklaringsmodel van de wereld: het veronderstelde handelingen van (vele) bovennatuurlijke acteurs
3. Veranderingen in middelen van bestaan à veranderingen in sociale organisatie à changes in geloofs-‐systeem
4. Waar monotheisme ontstond, werden rampen, ziekten, lijden en sociaal onrecht verklaarbaar (Gods straf)
5. Het vroege Jodendom fungeerde als cultureel beschermings-‐systeem, met als doel oorspronkelijke J-‐V toestand terug te brengen
6. Latere veranderingen in het monotheistische geloofs-‐systeem kunnen gezien worden als pogingen de mismatch met de menselijke natuur te reduceren.