Upload
others
View
3
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Universiteit Gent
2011-2012
HET GENTSE OEUVRE VAN
DECORATIESCHILDER ANTOINE PLATEAU
(DOORNIK 1759 - BRUSSEL 1815)
DEEL I
Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen,
voor het verkrijgen van de graad van Master,
door Luka Dochy (00803656)
Promotor: prof. dr. Anna Bergmans
1
2
Voorwoord
Zonder de grote hulp en toewijding van velen was deze masterscriptie nooit tot stand
kunnen komen. Graag zou ik langs deze weg een dankwoord willen richten aan alle men-
sen die elk op hun eigen manier bijdroegen aan het welslagen van dit project.
Graag wil ik mijn promotor, prof. dr. Anna Bergmans, bedanken voor het toevertrouwen
van een casus uit haar eigen onderzoek, voor de professionele ondersteuning, voor het
schenken van advies en voor het vele lees- en verbeterwerk.
Dankjewel aan mijn ouders voor het warme kader die ze me gedurende de hele opleiding
schonken, voor de ruimte die ze me lieten om deze thesis tot een goed einde te brengen,
voor alle steun en al het vertrouwen. Een grote dankjewel ook aan alle vrienden en familie.
Dankjewel aan de familie De Loose. Bedankt om me te laten putten uit jullie academische
ervaring, voor het schenken van de juiste inzichten en het aanscherpen van de kritische in-
gesteldheid. Een oprechte dankjewel aan Lowie. Mijn dankwoorden aan jou zijn oneindig.
Een welgemeende dankjewel aan de mensen van het Stadsarchief Gent, het Rijksarchief
Gent en de Handschriftenzaal om onophoudelijk archiefmateriaal aan te brengen, aan Ta-
nia Eeckman en Vera Bracke van de Gentse Groendienst voor het gastvrij openstellen van
het landhuis Blancquaert, aan Jean-Pierre De Jonghe voor het verbinden van onze gelijk-
lopende onderzoeken, aan Guido Everaert van de Dienst monumentenzorg en architectuur
voor het beantwoorden van mijn vragen.
3
Lijst van afkortingen
AG: Atlas Goetghebuer in het SAG.
Ed.: redactie.
Ibid.: ibidem: verwijzing naar dezelfde auteur en titel van de voorafgaande voetnoot.
RAG: Rijksarchief Gent.
SAG: Stadsarchief Gent.
sic: fouten in de schrijfwijze worden bewust aangehaald.
cfr. infra: zie onder.
cfr. supra: zie boven.
KIK: Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium.
n.d.: nec dato: zonder datum.
n.p.: nec pagina: zonder paginavermelding.
SCMS: archief van de Stedelijke Commissie voor monumenten en stadsgezichten in het
SAG.
s.l.: sine loco: zonder plaats van uitgave.
VIOE: Vlaams Instituut voor het Onroerend Ergoed.
Inhoudsopgave
I Inleiding 10
1 Motivatie 11
2 Vraagstelling 13
3 Status quaestionis 15
4 Methodologie 20
4.1 Literatuuronderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.2 Archiefonderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4.3 Onderzoek in situ, stilistisch en iconografisch onderzoek . . . . . . . . . . . 23
5 Historische achtergrond (1740-1815) 24
5.1 Politiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
5.1.1 Eeuw van de revolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
5.1.2 De Zuidelijke Nederlanden onder Oostenrijk . . . . . . . . . . . . . 24
5.1.3 De Zuidelijke Nederlanden onder Frankrijk . . . . . . . . . . . . . . 26
5.2 Sociaaleconomisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
5.2.1 De Industriele Revolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
5.2.2 Toenemende armoede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
5.3 Ambacht, (kunst)nijverheid en vrije kunsten . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
5.3.1 Mechanisering ten koste van ambacht en nijverheid . . . . . . . . . 29
5.3.2 De wet Le Chapelier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
5.3.3 Vrije kunsten en kunstnijverheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
6 Structuur 32
4
INHOUDSOPGAVE 5
II Antoine Plateau. Leven en werk 33
7 Inleiding 34
8 Leven en werk 36
8.1 Biografische nota’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
8.2 Levensloop, opleiding en werk. Bekende gegevens . . . . . . . . . . . . . . 37
8.2.1 Doornik (1759-1778) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
8.2.2 Opleiding. Doornik, Antwerpen en Parijs (1779-1785) . . . . . . . . 37
8.2.3 Brussel (1786-1815) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
9 Aanvullende biografische studie 42
9.1 Stadsarchief Gent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
9.2 Rijksarchief Gent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
9.3 Fonds de Vliegende bladen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
10 Besluit 45
III Antoine Plateau in Gent 47
11 Inleiding 48
12 Gent ten tijde van Antoine Plateau (1740-1815) 50
12.1 Politiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
12.1.1 Gent onder Oostenrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
12.1.2 Gent onder Frankrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
12.2 Sociaaleconomisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
12.2.1 De opkomst van de kapitalistische industrie . . . . . . . . . . . . . 53
12.2.2 Toenemende polarisatie tussen armen en rijken . . . . . . . . . . . . 54
12.3 Ambacht, (kunst)nijverheid en vrije kunsten . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
12.3.1 Ambacht en nijverheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
12.3.2 Vrije kunsten en kunstnijverheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.4 Architectuur en interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
INHOUDSOPGAVE 6
12.4.1 Stadsontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.4.2 Architectuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
12.4.3 Interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
13 De woning Pisson 68
13.1 Antoine Plateau en de woning Pisson. Bekende gegevens . . . . . . . . . . 68
13.1.1 De woning van architect, meester-timmerman en aannemer Jean-
Baptiste Pisson (1763-1818) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
13.1.2 Historiek van het huis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
13.1.3 Architectuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
13.1.4 Interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
13.2 Aanvullend onderzoek naar de woning Pisson . . . . . . . . . . . . . . . . 73
14 De Piers-schouwburg 75
14.1 De Piers-schouwburg. Gekende gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
14.1.1 De Sint-Sebastiaansschouwburg in handen van de vennootschap Piers
en co . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
14.1.2 Historiek van de Sint-Sebastiaansschouwburg . . . . . . . . . . . . . 75
14.1.3 Architectuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
14.1.4 Interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
14.2 Aanvullend onderzoek naar de Piers-schouwburg . . . . . . . . . . . . . . . 78
15 Een nieuwe Gentse toeschrijving? 81
16 Besluit 83
IV Deel IV Landhuis Blancquaert-Van Tieghem. Een nieuwe
toeschrijving? 85
17 Inleiding 86
18 Kadastrale gegevens 87
INHOUDSOPGAVE 7
19 Historiek 88
19.1 Lusthuizen aan het Visserijkanaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
19.2 Bouw van het huis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
19.3 Latere eigenaars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
20 Evolutie van architectuur en interieur 93
20.1 Architectuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
20.1.1 Oorspronkelijke staat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
20.1.2 Louis Lambert Piers de Raveschoot (1821-1858) . . . . . . . . . . . 95
20.1.3 Theophile Verbeeck (1859-1863) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
20.1.4 Leopold De Groote (1883-1884) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
20.1.5 Stad Gent (1947-nu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
20.2 Interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
20.2.1 Oorspronkelijke staat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
20.2.2 Louis Lambert Piers de Raveschoot (1821-1858) . . . . . . . . . . . 100
20.2.3 Theophile Verbeeck (1859-1863) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
20.2.4 Roger De Groote (?-1947) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
20.2.5 Stad Gent (1947-nu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
21 Huidige staat 104
21.1 Beschermd als monument . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
21.2 Architectuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
21.2.1 Huidige gebouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
21.2.2 Restauratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
21.3 Interieur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
21.3.1 Huidige inrichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
21.3.2 Restauratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
22 Toewijzing aan Antoine Plateau 108
22.1 Archiefonderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
22.1.1 Stadsarchief Gent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
22.1.2 Rijksarchief Gent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
INHOUDSOPGAVE 8
22.1.3 Fonds de Vliegende bladen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
22.1.4 Resultaat van het onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
22.2 Stilistisch onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
22.2.1 Empirestijl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
22.2.2 Schildertechniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
22.2.3 Resultaat van het onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
22.3 Iconografisch onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
22.3.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
22.3.2 Resultaat van het onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
22.4 Toeschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
22.4.1 Argumenten pro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
22.4.2 Argumenten contra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
22.4.3 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
23 Besluit 124
V Besluit 127
VI Bibliografie 129
24 Werken 130
24.1 Gepubliceerd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
24.1.1 Boeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
24.1.2 Tijdschriften en kranten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
24.2 Ongepubliceerd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
24.3 Websites . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
25 Archieven 138
25.1 Stadsarchief Gent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
25.1.1 Oud archief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
25.1.2 Modern archief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
25.1.3 Ongenummerde reeksen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
INHOUDSOPGAVE 9
25.1.4 Beeldmateriaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
25.2 Rijksarchief Gent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
25.3 Fonds de Vliegende bladen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
25.4 KBR, Handschriftenzaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
25.5 Andere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Deel I
Inleiding
10
Hoofdstuk 1
Motivatie
Via mijn promotor prof. dr. Anna Bergmans kwam ik voor het eerst in contact met
de briljante, doch te weinig bekende decoratieschilder Antoine Plateau (Doornik 1759 -
Brussel 1815). Zowel het leven als het oeuvre van deze man bleven tot voor kort bestofte
materie in het onderzoeksveld van de kunstwetenschappen. Pas in 2001 bleek uit de licen-
tiaatsverhandeling De Doornikse kunstenaarsfamilie Plateau en Payen1 van An Stofferis
dat de archieven meer van zijn leven en werk vrijgaven dan hetgeen ons via de biografische
nota van Eugene Justin Soil de Moriame2 uit 1903 was overgeleverd. In 2010 publiceerde
Bergmans samen met Stofferis het biografisch artikel Un des meilleurs peintres de fleurs
de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik 1759 Brussel 1815)3 waarin via
intens archiefonderzoek en onderzoek in situ voor het eerst een heel nieuw licht werd ge-
worpen op het leven en werk van Antoine Plateau.
Vanuit haar vernieuwende onderzoek naar de geschilderde decors van Antoine Plateau, dat
in 2010 voor het eerst werd gepubliceerd in het artikel Sous son pinceau les appartements
1An Stofferis, ”De Doornikse kunstenaarsfamilie Plateau en Payen,”(KUL Faculteit letteren. Depar-
tement geschiedenis van de Nieuwste tijd, 2001).2E. J. Soil, ”Plateau (Antoine)”, in Biographie Nationale, ed. L’Academie royale des sciences des
lettres et des beaux arts de Belgique (Brussel: Bruylant-Christophe en Cie, 1903), 767-768.3Anna Bergmans en An Stofferis, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: biografie van
Antoine Plateau (Doornik 1759-Brussel 1815)”, in Een belvedere aan de Schelde: paviljoen de Notelaer
in Hingene (1792-1797), ed. Joke Buijs en Anna Bergmans, Relicta Monografieen 5 (Brussel: Vlaams
Instituut voor het Onroerend Erfgoed, 2010).
11
HOOFDSTUK 1. MOTIVATIE 12
se metamorphosaient en Elysees: vijf interieurdecoraties van Antoine Plateau nader be-
licht,4 schonk prof. dr. Bergmans mij de kans om haar nog niet onderzochte hypothese
als masterthesis uit te werken.
De hypothese betrof het toeschrijven van een nooit eerder met zijn naam verbonden
interieurdecoratie, namelijk de geschilderde decoraties van het huis huisnummer 32 aan
de Gentse Ferdinand Lousbergskaai, vandaag bekend als Villa De Groote en momenteel
de residentie van de Gentse groendienst. Mijn studie zou eruit bestaan deze hypothese al
dan niet bij te treden via intens archiefwerk en iconografisch onderzoek. Omdat bleek dat
de Gentse archieven tot nu toe slechts voor een aan hem toegeschreven decoratie aan een
onderzoek waren onderworpen, werd besloten om deze masterthesis, vertrekkend vanuit
de hypothese, uit te breiden tot een bredere studie naar het oeuvre van Antoine Plateau
in Gent.
4Anna Bergmans, ”Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees: vijf interieur-
decoraties van Antoine Plateau nader belicht”, in Een belvedere aan de Schelde: paviljoen de Notelaer
in Hingene (1792-1797), ed. Anna Bergmans en Joke Buijs, Relicta Monografieen 5 (Brussel: Vlaams
Instituut voor het Onroerend Erfgoed, 2010).
Hoofdstuk 2
Vraagstelling
Bij aanvang van dit onderzoek werden twee hoofdvragen gesteld. Ten eerste: kunnen
de Gentse decoraties die aan Antoine Plateau toegeschreven worden, uitgediept en uit-
gebreid worden? Ten tweede: kunnen de empiredecoraties in de Villa De Groote, in de
literatuur ook het landhuis Blancquaert-Van Tieghem genoemd, aan de Gentse Ferdinand
Lousbergskaai een nieuwe toeschrijving aan deze kunstenaar vormen?
De eerste hoofdvraag werd bij de aanvang van het onderzoek onderverdeeld in een aantal
sub vragen. Wat is er reeds gepubliceerd over het leven en werk van deze decoratiekun-
stenaar en welke informatie over Antoine Plateau is tot nog toe niet gedestilleerd uit de
documenten van het Stadsarchief Gent, het Rijksarchief Gent, het fonds de Vliegende
bladen en de bevoegde stadsdiensten? Wat is er reeds gepubliceerd omtrent de decoraties
van Plateau in de afgebroken woning Pisson gelegen in de Drabstraat en de decoraties
in de zaal en de foyer van de eveneens afgebroken Piers-schouwburg? Met welke kennis
uit de documenten van het Stadsarchief Gent, het Rijksarchief Gent en het fonds van de
Vliegende bladen kan dit aangevuld worden? Tenslotte: kunnen er via het archiefonder-
zoek samenwerkingen tussen Plateau en zijn vriend architect Jean-Baptiste Pisson naar
boven komen waar men nog geen weet van had?
De tweede hoofdvraag werd eveneens in een aantal vragen opgedeeld. Wat is er tot nu
toe geweten over het gebouw aan de Lousbergskaai? Wat is er reeds over gepubliceerd?
Zijn er documenten verspreid over de Gentse groendienst, de dienst Monumentenzorg,
13
HOOFDSTUK 2. VRAAGSTELLING 14
de dienst Onderhoud gebouwen en de dienst Onroerend erfgoed Oost-Vlaanderen waarin
Antoine Plateau vermeld wordt? Welke onontgonnen documenten zijn er nog te vinden
in het SAG, RAG en het fonds de Vliegende bladen die Plateau linken aan dit gebouw?
Kunnen de decoraties in het landhuis bij het ontbreken aan archiefstukken met behulp
van een uiterst grondige iconografische studie aan Plateau toegeschreven worden?
Hoofdstuk 3
Status quaestionis
Tot voor kort was het onderzoek omtrent Antoine Plateau aangewezen op biografische
nota’s die weliswaar een aanvulling vormden op elkaar, maar nooit een volledig beeld
schetsten van zijn leven en werk. Deze nota’s waren een onuitgegeven manuscript van
Jean-Baptiste Picard (1827), een citaat van Jacques Goetghebuer (1827),1 vermeldingen
in de biografische woordenboeken van Johannes Immerzeel (1842-1843),2 C.H. Balkema
(1844)3 en Adolphe Siret (1848)4 en een biografische nota van J.E. Soil (1903) die later in
de Biographie Nationale werd opgenomen.5 In 2001 komt daar verandering in door een
nieuwe biografische studie over Antoine Plateau en zijn familie door historica An Stofferis.
Dat onderzoek, getiteld De Doornikse kunstenaarsfamilie Plateau en Payen6 (2001), was
een nooit gepubliceerde licentiaatsverhandeling, maar gaf een bijzondere aanzet om via
grondig bronnenonderzoek en onderzoek in situ verder te graven naar het leven en werk
van deze bijzondere decoratieschilder. In 2010 werd dit onderzoek door Anna Bergmans
1J.B. Picard, Essai historique et critique sur l’ecole Flamande consideree dans les arts du dessin.
(s.l.,1827).2P.J. Goetghebuer, Choix des monuments, edifices et maisons les plus remarquables du royaume des
Pays-Bas. (Gent, 1827).3C.H. Balkema, Biographie des peintres Flamands et Hollandais, qui ont existe depuis Jean et Hubert
Van Eyck jusqu’a nos jours pour servir de guide aux peintres et aux amateurs de tableaux. (Gent: H.
Hoste, 1844).4A. Siret, Dictionnaire historique des peintres de toutes les ecoles depuis les temps les plus recules
jusqu’ a nos jours. (Brussel: Perichon, 1848).5Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik
1759-Brussel 1815)”, 337.6Stofferis, ”De Doornikse kunstenaarsfamilie Plateau en Payen.”
15
HOOFDSTUK 3. STATUS QUAESTIONIS 16
en An Stofferis gepubliceerd in het biografisch artikel Un des meilleurs peintres de fleurs
de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik 1759 Brussel 1815).7 Deze publi-
catie wierp voor het eerst sinds het verschijnen van de biografische nota’s een heel nieuw
licht op het leven en werk van Antoine Plateau. Voor een studie naar alle geschilderde
decors die aan Antoine Plateau konden gelinkt worden, bleef het eveneens wachten tot
2010. In het artikel Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees:
vijf interieurdecoraties van Antoine Plateau nader belicht8 van Anna Bergmans werden de
aan hem toegeschreven geschilderde decors voor het eerst op systematische wijze stilistisch
en iconografisch benaderd. Dit zeer vernieuwende onderzoek is nog niet afgerond. Het
werd uitgevoerd naar aanleiding van het multidisciplinair onderzoek naar het paviljoen
De Notelaer in Hingene en nodigt uit tot verder onderzoek naar de Brusselse decoratie-
schilder Plateau. Er dienen zich immers nieuwe casussen en invalshoeken aan.
In Gent kon Anna Bergmans tot nog toe de naam van Plateau verbinden met twee gebou-
wen: de woning Pisson en de stadsschouwburg Sint-Sebastiaan. De decoratie in het salon
van het woonhuis van de Gentse architect Jean-Baptiste Pisson (1763-1818) werd voor
het eerst aan Antoine Plateau toegeschreven door J.B. Picard in zijn manuscript Essai
historique et critique sur l’ecole flamande consideree dans les arts du dessin (1827).9 On-
derzoek naar dit huis door Frieda Van Tyghem leverde een bewaarde foto van het salon op
en een uiterst nauwkeurige boedelbeschrijving van de gewezen inrichting. Zij publiceerde
deze foto met haar studie in het artikel De verdwenen woning van architect Jean-Baptiste
Pisson (1763-1818) in de Drabstraat te Gent (2004), maar de auteur van de schilderingen
was haar niet bekend.10 Het salon werd een tweede keer behandeld in Bergmans publicatie
7Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik
1759-Brussel 1815).”8Bergmans, ”Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees: vijf interieurdeco-
raties van Antoine Plateau nader belicht.”9KBR, Handschriften, II 225, f. 418. J.B. Picard, Essai historique et critique sur l’ecole Flamande
consideree dans les arts du dessin, I, 1827, f. 418, naar Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs
de son temps: biografie van Antoine Plateau (Doornik 1759-Brussel 1815).”10Frieda Van Tyghem, ”De geschiedenis van een huis en zijn inboedel. De verdwenen woning van
architect Jean-Baptiste Pisson (1763-1818) in de Drabstraat te Gent”, Gentse Bijdragen tot de Interi-
eurgeschiedenis 33 (2004), 98.
HOOFDSTUK 3. STATUS QUAESTIONIS 17
Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik
1759 Brussel 1815). (2010). Hier werd voor het eerst de decoratie van het salon op de
foto verbonden met de naam van Antoine Plateau. In het recent gepubliceerde artikel
Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (2011)11
van Frieda Van Tyghem werd opnieuw een passage aan het salon gewijd. Het onderzoek
naar het salon van Pisson werd door Van Tyghem op een uiterst grondige archiefstudie
gestoeld. Zij deed jarenlang onderzoek naar het leven en werk van architect Jean-Baptiste
Pisson. De voorliggende masterproef zou dus enkel via een andere onderzoeksmethode,
namelijk via archivalisch onderzoek naar Antoine Plateau zelf in plaats van naar de wo-
ning of naar architect Pisson, nieuw materiaal kunnen aanbrengen.
Dat Antoine Plateau samen met de Brusselse schilder Jacques-Joseph Spaak (1742-1825)
in de Piers-schouwburg verantwoordelijk zou zijn geweest voor de decoratie van de nieuwe
foyer, het nieuwe buffet en de nieuwe decors, werd nergens in de biografische nota’s ver-
meld. Dit feit werd voor het eerst, zonder bibliografische verwijzing weliswaar, gepubli-
ceerd door Pierre Lootens en Johan Decavele in het hoofdstuk Het ontstaan van de Opera
te Gent (1993),12 opgenomen in het boek De Opera van Gent (1993).13 Anna Bergmans
voorzag deze bewering van een kritische noot in haar artikel Un des meilleurs peintres
de fleurs de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik 1759 Brussel 1815).
(2010), vanwege de ontbrekende bibliografische referentie. Bijkomend onderzoek is hier
met andere woorden noodzakelijk.
Het landhuis Blancquaert Van Tieghem dat in deze masterproef aan bod komt, zou dus
het derde Gentse werk van Antoine Plateau kunnen zijn. De vroegste, onrechtstreekse
referentie naar het landhuis Blancquaert-Van Tieghem als ”nu nog voorby vier papier-
fabrieken gaende, ziet men ter linkerhand over ’t water verscheidene groenselhoven en
eenige lusthuizen (...)” werd aangetroffen in Steyaerts Volledige beschrijving van Gent,
11Frieda Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer
(prov. Oost-Vl)”, Relicta 8 (2011), 270.12Pierre Lootens, Johan Decavele, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, in De opera van Gent (Tielt:
Lannoo, 1993), 15-28.13De Gentse Opera: geschiedenis, interieurs en restauratie, (Gent: CESHIB, 1993), 24.
HOOFDSTUK 3. STATUS QUAESTIONIS 18
of geschiedkundige beschouwing van deze stad en hare bewooners (1857).14 De tweede
oudste referentie die aangetroffen werd, dateert van een ruime eeuw later. In 1975 werd
het huis in Stadsontwikkeling en architectuur 15 door Baillieul, Milis-Proost, Laleman en
Van Tyghem beschreven als een prachtig voorbeeld van hoe bij sommige villa’s of lust-
huizen in empirestijl de gevel een halfcirkelvormige uitbouw kan hebben die overeenstemt
met een kleine rotondezaal in de woning zelf. Noch een architect noch een bouwdatum
werden in deze publicatie aan het huis toegeschreven. Het huis, gekend als Villa De
Groote, was gedurende de periode van deze publicatie nog steeds ingericht als politie-
commissariaat van de 7de wijk. In Bouwen door de eeuwen heen (1979)16 werd het huis
benoemd als het buitenhuis van N. Blancart (sic) en beschouwd als het eerste empirehuis
in Gent.17 Bouwdatum (1793) en architect (Pisson) werden deze keer wel vermeld. Het
huis geraakte in de latere, aangepaste vorm gekend als Villa De Groote, genoemd naar de
laatste prive-eigenaar. Vanaf 1949 werd het huis ingericht als politiebureau en werd de
tuin opengesteld als het Astridpark. Het landgoed ontstond door samenvoeging met het
eigendom van Louis Lambert Piers de Raveschoot. In Bouwen door de eeuwen heen werd
gewag gemaakt van het bewaarde empire-interieur, de cirkelvormige aanleg van de erker,
de rondboogdeuren en vensters, de beschilderde penanten in laat-classicistische stijl, de
grisailleband, de koepel met architectonische trompe-l’oeil beschildering, de fraaie inge-
legde parketvloer, een marmeren schouw in de kamer naast het salon met verwerking van
porselein in cartouches en beschilderde deuren. Godelieve De Leye besprak het huis ver-
volgens in haar licentiaatsverhandeling Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve
elementen van de empirestijl. De toepassing van deze stijl in het Gentse interieur (1983).18
14J.J. Steyaert, Volledige beschryving van Gent, of Geschiedkundige beschouwing van deze stad en
hare bewooners: de merkwaerdige gebouwen, gestichten en maetschappyen, de beroemde Gentenaren, enz.
(Gent: Van Doosselaere, 1857), 313.15Beatrix Baillieul, Greta Milis-Proost, Marie Christine Laleman, e.a.Stadsontwikkeling en architectuur.
(Gent: Stad Gent, 1975), 98.16Bouwen Door De Eeuwen Heen: Inventaris Van Het Cultuurbezit in Belgie Architectuur. 4nb: Stad
Gent, Noord-Oost, (Gent: Snoeck-Ducaju, 1976), 274-75.17Ibid., LIX.18Godelieve De Leye, ”Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de empirestijl.
De toepassing van deze stijl in het Gentse interieur”, (Gent: UGent Faculteit Letteren en wijsbegeerte
Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, 1983), 261-67.
HOOFDSTUK 3. STATUS QUAESTIONIS 19
Hier werd de focus gelegd op het empire-interieur en de bespreking van de verschillende
decoraties. Dit is de enige bron waarin een gedetailleerde foto van het reeds lang met
linoleum bedekte parket van het salon werd opgenomen. In Gids voor oud Gent (1984)19
bestempelde Guido Deseijn het huis als het oudste buitenhuis van de Visserij, als een sier-
lijk empiregebouwtje in het openbare Koningin Astridpark dat bekend stond als Villa De
Groote. De oudste delen van het gebouw dateerde hij uit het einde van de 18de eeuw en
schreef hij toe aan architect Pisson. Eigenaar zou de koopman Blancart (sic) geweest zijn.
Deseyn sprak van een uniek interieur. Het huis refereerde volgens hem naar de Bagatelle
van Belanger. In Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst in de 18de-eeuw
(1984)20 werd het interieur van het landhuis bestempeld als merkwaardig omdat de em-
pirestijl zich enerzijds baseerde op de gout a la grecque en anderzijds op de Egyptische
kunst. In Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht (1985)21
werd het landgoed beschouwd als een voorbeeld van een lusthuis in klassieke stijl. Het
werd aan Pisson toegeschreven en als bouwjaar werd het jaar 1793 opgegeven. In de licen-
tiaatsverhandeling van Maıte Sabo De empirestijl in het Gentse woonhuis. Een zoektocht
naar de algemene karakteristieken van de Gentse empire-interieurs (2009)22 werden de
bewaarde empiredecoraties van het huis uitgelicht. Ten slotte werd de woning vermeld in
de recente publicatie De Buren van de Abdij. 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk
(2011).23 Het huis werd hier bestudeerd in de ruimere context van de lusthuizen en tui-
nenhistoriek aan het Visserijkanaal. Samenvattend kan gesteld worden dat de decoraties
nergens in de publicaties aan een naam verbonden werden. Om het landgoed in verband
te kunnen brengen met Antoine Plateau is het onderzoek daarom aangewezen op intensief
archiefonderzoek, onderzoek in situ, stilistische en iconografische studie.
19Guido Deseyn, Gids voor oud Gent (Antwerpen: Standaard, 1984), 105-06.20Johan Decavele en Andre Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in
de 18de eeuw (Gent: Stad Gent. Dienst voor culturele zaken, 1984), 132.21Marc Dubois et al., Gent en architectuur : trots, schande en herwaardering in een overzicht (Brugge:
Van de Wiele, 1985), 89.22Maıte Sabo, ”De empirestijl in het Gentse woonhuis. Een zoektocht naar de algemene karakteristieken
van de Gentse empire-interieurs”, (UGent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek-
en Theaterwetenschappen, 2009), 67-71.23Fabien Andooren, Ann Vantournhout, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machari-
uswijk (Gent: Buren van de abdij, 2011), 42-4.
Hoofdstuk 4
Methodologie
4.1 Literatuuronderzoek
Het archiefonderzoek werd voorafgegaan door een grondige literatuurstudie. Eerst en
vooral werd het boek Een belvedere aan de Schelde. Paviljoen De Notelaer in Hingene
(1792-1797) (2010)1 geraadpleegd omdat hierin de twee belangrijkste artikels omtrent An-
toine Plateau zijn opgenomen. Aan de hand van die artikels werd het literatuuronderzoek
op een doordachte wijze afgebakend. Daarna werden de plausibele bibliothecaire zoekma-
chines op thematische wijze doorgelicht. Onder meer meercat en aleph van de Universiteit
Gent, cageweb en de databanken van het VIOE en van het Koninklijk Instituut voor het
Kunstpatrimonium (KIK) werden geraadpleegd. De onderzochte thema’s waren: Antoine
Plateau, Jean-Baptiste Pisson, geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden en van Gent,
kunst, architectuur, interieur en kunstambachten aan het einde van de 18de eeuw en het
begin van de 19de eeuw in Europa en in Gent, de woning Pisson in de Drabstraat, de
Piers-schouwburg van Bernard de Wilde op de Kouter en het landgoed Blancquaert-Van
Tieghem aan de Ferdinand Lousbergskaai. Indien in de bibliografie van de geraadpleegde
bronnen relevante referenties werden aangetroffen, werden deze eveneens geconsulteerd.
1Joke Buijs en Anna Bergmans (red.), Een belvedere aan de Schelde. Pavilioen De Notelaer in Hingene
(1792 - 1797), Relicta Monografieen 5 (Brussel: Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed, 2010).
20
HOOFDSTUK 4. METHODOLOGIE 21
4.2 Archiefonderzoek
Om het Gentse oeuvre van Antoine Plateau enerzijds in de diepte te kunnen uitwer-
ken en anderzijds aan te kunnen vullen met een nieuwe toeschrijving, was dit onderzoek
aangewezen op een intensief archiefonderzoek. Voor het correct uitvoeren van het archief-
onderzoek werd eerst en vooral gezocht naar methodologische handboeken voor onderzoek
in de Gentse archieven. Op zoek naar nieuwe documentatie rond deze in de vergetelheid
geraakte, maar briljante decoratieschilder en zijn relatie tot het landhuis Blancquaert-Van
Tieghem, baande het onderzoek zich gestaag een weg door enkele van de grootste archie-
ven die Gent rijk is. Hieronder wordt een algemeen methodologisch overzicht gegeven van
het archiefonderzoek. Een gedetailleerde bespreking van de specifieke reeksen, mappen en
documenten die geraadpleegd zijn geweest, zijn per deel ondergebracht zodanig dat het
onderzoek in de toekomst doelgericht opnieuw kan opgepikt worden.
Het Gentse Stadsarchief (SAG) leverde het meeste nieuw archivalisch materiaal over het
landhuis Blancquaert-Van Tieghem. Hoewel er in geen enkele van de geraadpleegde reek-
sen echte bewijsstukken gevonden werden die een toeschrijving van de voortreffelijke de-
coraties aan Antoine Plateau konden hard maken, bleek het archief toch enkele goed
bewaarde geheimen rond het landgoed vrij te geven. Eerst en vooral werden alle do-
cumenten die betrekking konden hebben op het Gentse werk van Antoine Plateau, het
landgoed Blancquaert-Van Tieghem, de woning Pisson en de schouwburg opgevraagd.
Daarnaast werd het archief onderzocht op aanwezige familiedocumenten van de drie eer-
ste eigenaars van het landgoed: Judocus Josephus Blancquaert-Van Tieghem, Louis Piers
de Raveschoot en Theophile Verbeeck. Vervolgens werden zeer algemene reeksen geraad-
pleegd die mogelijks informatie konden bieden zoals akten en contracten, documenten van
de Gentse ambachtsgilden, bouwaanvragen, gebuurten en straten, staten van goederen,
kunstenaarsnotas, enzovoort. Ook het tijdschrift Wegwijzer van Gent, een interessante,
jaarlijks uitgegeven almanak die bewaard wordt sinds 1770, werd geraadpleegd. Op zoek
naar beeldmateriaal werden de Atlas Goetghebuer, het fotoarchief van de Stedelijke com-
missie voor monumenten en stadsgezichten (SCMS) en de post- en prentbriefkaartenver-
zameling nagevorst.
HOOFDSTUK 4. METHODOLOGIE 22
Naast het Stadsarchief werd ook het Gentse Rijksarchief (RAG) nageplozen op zoek naar
bewijsstukken voor een toeschrijving van de decoraties aan Plateau. Er werd tevens ge-
zocht naar notarile documenten met betrekking tot de woning Pisson. Dit archief, rijk
aan familiepapieren en notarile akten, leek een gedoodverfde kans voor het vinden van de
nodige documenten. In dit archief werd dan ook ijverig gezocht naar de familiedocumen-
ten van de eerste drie eigenaars: Blancquaert-Van Tieghem, Louis Piers de Raveschoot
en Theophile Verbeeck.
Vervolgens werd het onderzoek verlegd naar de Collectie Vliegende Bladen van de Univer-
siteit Gent. Deze collectie werd aan het einde van de 19de eeuw door Ferdinand vander
Haeghen aangelegd nadat hij een algemene oproep had gelanceerd in kranten en tijd-
schriften om geschreven of gedrukte documenten niet weg te gooien. Hij bracht op die
manier zowat een miljoen documenten samen in een fonds dat nu raadpleegbaar is als de
Vliegende Bladen of Ephemera of les Feuilles Volantes. Er werd gezocht op alle mogelijke
trefwoorden die gunstig konden zijn voor het onderzoek: Plateau, Blancquaert-Van Tieg-
hem, Piers de Raveschoot, Verbeeck, Pecherie, Visserij, Lousbergsboulevard, enzovoort.
Dit fonds werd ook via een alternatieve methode of denkpiste geraadpleegd. Als goede
vriend van de Gentse architect Jean-Baptiste Pisson die een belangrijke rol speelde in de
Gentse Societe des Arts, later Societe des Beaux-Arts en nog wat later Societe des Beaux
Arts et de Litterature, leek het niet ondenkbaar dat Plateau ergens in de archieven van
deze kunstenaarsverenigingen kon opgenomen zijn geweest. Alle documentatie in verband
met deze Societe werd opgevraagd.
Ten slotte werd naar archiefstukken gezocht bij het Agentschap Onroerend Erfgoed, Oost-
Vlaanderen. Zij beschikten voor het landgoed Blancquaert-Van Tieghem echter niet over
documentatie in verband met de interieurdecoraties. Er werd wel medegedeeld dat het
gebouw als monument beschermd is en gelegen is in een beschermd stadsgezicht.
HOOFDSTUK 4. METHODOLOGIE 23
4.3 Onderzoek in situ, stilistisch en iconografisch on-
derzoek
Het gebouw aan de Lousbergskaai werd enkele keren bezocht. Dit gebeurde zowel voor
het raadplegen van de daar aanwezige archiefdocumenten, als voor het bestuderen van de
decoraties en het verzamelen van fotografisch materiaal. Ter plaatse werd eveneens een
klein interview afgenomen met Mevrouw Vera Bracke, directeur van de Groendienst, over
de huidige toestand van het gebouw. Verder werden daar de contactgegevens opgevraagd
van mensen bij de dienst Monumentenzorg en de dienst Onderhoud gebouwen die reeds
met het gebouw in contact waren gekomen.
Voor het uitvoeren van het stilistisch en iconografisch onderzoek werd het ter plaatse
verworven fotografisch materiaal getoetst aan algemene stijlhandboeken en specifieke pu-
blicaties over de afzonderlijke componenten van een interieurdecoratie. De stilistische
en iconografische beschrijvingen die daaruit voortkwamen, werden uiteindelijk getoetst
aan de studie over Plateau die Bergmans publiceerde in het boek Een belvedere aan de
Schelde: paviljoen de Notelaer in Hingene (1792-1797) (2010). Op die manier konden de
geschilderde decors van het landhuis Blancquaert-Van Tieghem al dan niet aan Plateau
worden toegeschreven.
Hoofdstuk 5
Historische achtergrond (1740-1815)
5.1 Politiek
5.1.1 Eeuw van de revolutie
Antoine Plateau (1751-1815) leefde in een zeer bewogen periode van de Europese politiek.
Hij stond zowel ten dienste van de Habsburgse als van de Franse overheersing over de
Zuidelijke Nederlanden. Hij stierf net voor het aanbreken van de Hollandse overheersing
in 1815. De internationale politiek werd tijdens zijn leven overspoeld met ontzagwekkende
hervormingen. Frankrijk vormde de bakermat voor dit nieuwe, revolutionaire gedachte-
goed. De Franse Revolutie (1789) bewerkstelligde een opmars van deze politieke tendensen
naar de rest van Europa, alle verwoede pogingen tot herstel van de oude orde ten spijt.1
Monarchieen die op absolutisme berustten, werden stelselmatig in de kiem gesmoord en
omgevormd naar burgerlijke staten die doorgaans republikeins waren. De transformaties
waren tot diep in het dagdagelijkse leven voelbaar.2
5.1.2 De Zuidelijke Nederlanden onder Oostenrijk
De Zuidelijke Nederlanden, ten tijde van de Oostenrijkse overheersing de Oostenrijkse
Nederlanden genoemd, werden niet gespaard van politieke steekspellen. Vooreerst was er
1William Vaughan, Arts of the 19th century, vol. 1: 1780-1850 (New York: Harry N. Abrams, Inc.,
1998), 255.2Ibid., 25.
24
HOOFDSTUK 5. HISTORISCHE ACHTERGROND (1740-1815) 25
de erfenis die keizerin Maria Theresia van Oostenrijk aan haar zoon Jozef II had nagelaten
na 40 jaar heerschappij over de Oostenrijkse Nederlanden (1740-1780). Het Habsburgse
rijk stond op losse schroeven. Het rijk was niet opgewassen tegen het machtige Pruisen.3
Burgerlijke aristocratieen, grondadel en kerkelijke instellingen beheersten de Staten in
verregaande mate in ruil voor rust en grote financiele bijstand, vooral ten tijde van oorlog.
Na het aftreden van Maria Theresia van Oostenrijk kwam de verlichte despoot Jozef II in
1780 aan de macht. Hij predikte de invoer van ingrijpende, revolutionaire hervormingen
op vlak van bestuur en rechtspraak.4 Deze maatregelen vielen niet in goede aarde bij
de regionale machthebbers. Jozef II wilde komaf maken met de wildgroei aan lucratieve
ambten en machtsposities. De vele protestacties tot herstel van de oude orde kleurden
het leven van alledag. Jozef II verloor zijn greep op de Zuidelijke Nederlanden en zag
zich genoodzaakt om toegevingen te doen. Onderhuids bleef hij echter pogingen onderne-
men om de hervormingen op institutioneel niveau ingang te doen vinden. De Brabantse
Omwenteling (1789-1790) bleef niet langer uit. Op 24 oktober bracht Jan Andries vander
Mersch een leger van patriotten op de been. Niet veel later werd Jozef II definitief als
verslagen beschouwd.
In januari werd de Republiek van de Verenigde Nederlandse Staten of La Republique des
Etats Belgiques in het leven geroepen. De oprichting van deze Republiek bracht echter
geen soelaas. De spanningen namen zienderogen toe. Het bestuur bleef gedecentraliseerd,
de oude privileges werden gerestaureerd en de meest actieve revolutionairen, waaronder
de democratisch gezinde Jan Frans Vonck en in zijn kielzog enkele van Plateaus opdracht-
gevers zoals de prins Arenberg, de graaf Van Ursel en de bankier Walckiers, werden de
wind uit de zeilen genomen. Zij richtten op hun beurt de Societe Patriotique op die zich
lijnrecht tegenover de statisten van Hendrik van der Noot positioneerden.5 Pruisen er-
kende de Republiek, maar eiste het behoud van de oude orde. De Staten verwierpen de
voorstellen van Leopold II, opvolger van Jozef II, inzake recht, grondwetten, belastingen
3L. Dhondt, ”Politiek en institutioneel onvermogen (1780-1794) in de Zuidelijke Nederlanden”, in
Algemene geschiedenis der Nederlanden (Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1981), 139.4Ibid., 141-435Ibid., 144-49.
HOOFDSTUK 5. HISTORISCHE ACHTERGROND (1740-1815) 26
en kerkelijke onafhankelijkheid. De Republiek kon slechts op weinig internationale steun
rekenen. Financiele bekommernissen zorgden voor interne perikelen. De ongehoorzaam-
heid van de patriotten aan het ultimatum dat Leopold II stelde inzake het herstel van de
Theresiaanse orde en een terugbetaling van de schuldenberg, stortte de Republiek uitein-
delijk in de verdoemenis.
Deze eerste Oostenrijkse restauratie (1790-1792) bracht Leopold II echter in een lastig
parket. Hij werd door Engeland, de Republiek en Pruisen gedwongen om de Theresiaanse
orde te herstellen en zijn eigen eisen overboord te werpen. Ondertussen poogde hij heime-
lijk zijn leger klaar te maken voor een interne staatsgreep omdat de Franse revolutionairen
ieder moment de aandacht op de Nederlanden konden richtten. Om de ex-rebellen niet te
agiteren, paaide hij hen. En dat tot groot ongenoegen van de aanhangers van de Oosten-
rijkse dynastie. De situatie taande even met de troonsbestijging van Frans II. Hij stelde
zich tegenover alle partijen inschikkelijk op. Ondertussen werd het radicaaldemocratische
Comite des Belges-Liegeois Unis opgericht dat meer dan ooit de Franse Revolutie in eigen
land bezong.
5.1.3 De Zuidelijke Nederlanden onder Frankrijk
Het Comite des Belges-Liegeois Unis wenste vurig een annexatie van de Nederlanden
door de Franse Republiek. Maar opnieuw stak de oude orde stokken in de wielen door de
onrustige situatie om te buigen naar een propagandamiddel voor de oprichting van een
conservatieve republiek. De Franse Republiek liet dit niet gebeuren en plaatste de Ne-
derlanden op 15 december 1792 per decreet onder zijn protectoraat. Alle oude privileges
werden afgeschaft.6
Doch weerhield dit de Oostenrijkers er niet van om het land opnieuw te heroveren na
de nederlaag van de Franse jakobijnen te Neerwinden. De tweede Oostenrijkse restauratie
(1793-1794) werd bewerkstelligd. De keizer voerde dit keer geen hervormingen door om de
oude aristocratieen van hun macht te beroven. Integendeel, samen sloegen ze de handen in
elkaar om de revolutie af te weren. Er werd door de Staten een nationaal leger geclaimd,
6Ibid., 152-55.
HOOFDSTUK 5. HISTORISCHE ACHTERGROND (1740-1815) 27
de afgeschafte kloosters moesten worden heropgericht en de schuldenberg van 1790 diende
te worden afgelost. Het getreuzel waarmee dat laatste ingewilligd werd, leidde opnieuw
tot een afbetalingsultimatum vanwege de keizer. Ook deze keer werd het ultimatum niet
meteen au serieux genomen. Daaropvolgend ontruimde de keizer de Oostenrijke Neder-
landen na de slag van Fleurus (26 juni 1794).7
De Franse Revolutie (1789) bewerkstelligde een landelijke leegloop van burgerlijke aristo-
cratieen, grondadel en kerkelijke instellingen uit de Zuidelijke Nederlanden.8 De burgerij
en haar democratische idealen haalden de overhand en maakten een eind aan het ancien
regime. Die burgerlijke dominantie werd met het aantreden van Napoleon Bonaparte in
1805 echter opnieuw aan het wankelen gebracht.9 Gedurende het Directoire (1795-1799)
werd in de Zuidelijke Nederlanden komaf gemaakt met de laatste restanten van het feodale
tijdperk. Het Franse strafrecht en fiscaal recht werden op hun beurt resoluut doorgevoerd.
De verstandverhouding tussen Fransen en Belgen evolueerde al gauw de verkeerde kant
op en resulteerde in een instorting van de industrie, van de economische bedrijvigheid,
van het maatschappelijk leven en het onderwijs. Daarbij werd een verstevigde controle
doorgevoerd op alle activiteiten op politiek en intellectueel vlak. Vooral de godsdienst-
beleving kreeg het zeer hard te verduren. De ene maatregel volgde de andere op. De
aanzwellende onderdrukking resulteerde uiteindelijk in de Boerenkrijg en de Kluppelkrieg
(1798).10 De bevolking kon zich gedurende het Consulaat (1799-1804) en het Keizerrijk
(1804-1815) enigszins losmaken van de onrust en onzekerheid, hoewel de geleden schade
niet te onderschatten viel. Vooral het eigen waardensysteem, de economie en de gods-
dienstbeleving waren zwaar aangetast. Het nieuwe Franse systeem onder Napoleon bracht
zowel voor het openbare als het priveleven diepgaande veranderingen met zich mee. Er
vonden tal van wijzigingen plaats op zowel bestuurlijk als op administratief niveau.11 De
militaire successen van Napoleon eisten echter hun tol. Zware belastingen kleurden het
leven van alledag en de menselijke offers namen zienderogen toe. De continentale blokkade
7R. Devleeshouwer, ”De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794-1814”, in Algemene
Geschiedenis der Nederlanden (Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1981), 187.8Dhondt, ”Politiek en institutioneel onvermogen (1780-1794) in de Zuidelijke Nederlanden”, 156.9Devleeshouwer, ”De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794-1814,”187.
10Ibid.,194-98.11Ibid., 200-01.
HOOFDSTUK 5. HISTORISCHE ACHTERGROND (1740-1815) 28
zorgde dan weer voor een industriele recessie. De weerzin van de plaatselijke bevolking
ten aanzien van de Fransen nam opnieuw toe en de kerkelijke instituten wonnen weer
aan aanhang. Gedurende de winter van 1813-1814 werden de Belgische departementen
uiteindelijk na twintig jaar van de Franse overheersing bevrijd.12
5.2 Sociaaleconomisch
5.2.1 De Industriele Revolutie
Op het eind van de 18de eeuw bevond de maatschappij zich op het snijvlak tussen land-
bouwgemeenschap en industriele samenleving. In Engeland brak de vooravond aan van
de Industriele Revolutie. Het duurde niet lang vooraleer deze modernisering naar het
Europese continent overwaaide en traag maar gestaag de Europese economie ging trans-
formeren. De Industriele Revolutie is zeer bepalend geweest voor zowel de 19de-eeuwse
Europese economie als voor de heersende sociale verhoudingen.
5.2.2 Toenemende armoede
In de tweede helft van de 18de eeuw nam de armoede bij de gewone bevolking toe. De
economische onmacht van toen besloeg het ontbreken van de nodige agrarische kennis
en techniek om de aangroeiende bevolking te voeden en tewerk te stellen. Zelfs toen de
grootgrondbezitters, de aristocratie, grondadel en clerus, de duimen moesten leggen voor
de opkomende machtige burgerij, kwam er geen soelaas. De verpaupering nam toe en de
mensen kregen het steeds moeilijker om de eindjes aan elkaar te knopen. Op het eind van
de 18de eeuw veranderde de situatie door de opkomst van de Industriele Revolutie. De
burgerij werd vervoegd door een opkomende klasse van handelaren die aan politieke macht
inwon. De armere klasse op haar beurt genoot meer werkgelegenheid door de opkomst
van de fabrieken. Het mes sneed echter aan twee kanten. De toenemende mechanisering
resulteerde tegelijk in de drastische afname van arbeid en inkomens van veel ambachtslui
en thuiswerkenden.13
12Ibid., 205-06.13J. Hannes, P. Van den Eeckhout,, ”Sociale verhoudingen en structuren in de Zuidelijke Nederlanden”,
in Algemene geschiedenis der Nederlanden (Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1981), 435.
HOOFDSTUK 5. HISTORISCHE ACHTERGROND (1740-1815) 29
5.3 Ambacht, (kunst)nijverheid en vrije kunsten
5.3.1 Mechanisering ten koste van ambacht en nijverheid
De Zuidelijke Nederlanden van 1790-1844 worden vaak als de Tweede industriele Natie ter
wereld beschouwd. In het kielzog van Engeland ontpopte het land zich als economische
grootmacht. Dat gebeurde in de revolutionaire, liberale sfeer waarin de Franse Revolutie
het land had ondergedompeld. De Industriele Revolutie handhaafde zich via de snelle
expansie van bedrijven in combinatie met ver gevorderde technologie, hoge productiviteit
en efficientie. De Industriele Revolutie bracht een gemechaniseerde industrie met zich mee
die een stijging van de totale en per capita productie bewerkstelligde. Deze mechanisering
manifesteerde zich logischerwijs ten koste van het ambacht- en nijverheidswezen.
5.3.2 De wet Le Chapelier
De ondernemende burgerij wou een intensieve marktverruiming teweeg brengen en poogde
alle factoren af te schaffen die de economische expansie konden verhinderen. Daarom werd
de hand gelegd op het ambachten- en gildensysteem. In naam van vrijheid en gelijkheid
verbood de wet Le Chapelier van 1791 elke gilde of professionele vereniging. Later, in
1803 werden een coalitieverbod en een arbeidsboekje ingevoerd. De ambachten en gilden
konden een economische expansie niet langer verhinderen.14
5.3.3 Vrije kunsten en kunstnijverheid
De vrije kunsten en de kunstnijverheid werden in 1777 door Lodewijk XVI met de op-
richting van de Academie de la peinture et de la sculpture officieel gescheiden. De vrije
kunsten werden vanaf dan beschouwd als het artistieke dat ontstaat door geestesarbeid,
door het scheppend genie. De kunstnijverheid daarentegen, ook wel toegepaste kunst of
ambachtskunst genoemd, werd beschouwd als datgene dat betrekking heeft op zowel pro-
fane als religieuze artistieke gebruiksvoorwerpen met een zuiver ambachtelijke werking als
14K. Veraghtert, ”Ambacht en nijverheid in de Zuidelijke Nederlanden 1790-1844”, in Algemene ge-
schiedenis der Nederlanden(Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1981), 254-55.
HOOFDSTUK 5. HISTORISCHE ACHTERGROND (1740-1815) 30
oorsprong.15 Het strikte onderscheid is echter niet zo eenvoudig te maken. In de praktijk
wordt de term ingevuld met de productievormen die gecreeerd werden met het oog op een
esthetisch effect.16 De wanddecoraties van Antoine Plateau bevinden zich op dat snijvlak
tussen schilderkunst en kunstnijverheid.
De invloed van de revolutionaire omwentelingen op de vrije kunsten was indringend.
Vooreerst was er de verhoogde status van de kunstenaar. De aangesterkte burgerij zorgde
ervoor dat kunstenaars tot de professionele klassen gingen behoren, terwijl ambachtslui
meer als vakmensen werden beschouwd. De academies gingen door de statusverhoging van
de kunstenaar een aanzienlijke rol spelen. Ze voorzagen in kunsteducatie, schonken via
vast georganiseerde tentoonstellingen belangrijke opportuniteiten aan debuterende kun-
stenaars en fungeerden als een belangrijke factor in het bereiken van succes. Verder werd
ook het mecenaat omgevormd. De kapitaalkrachtige burgerij werd vanaf nu een gewich-
tige speler op de kunstmarkt. Zij kochten via tentoonstellingen, handelaren of de loterij
massaal kunstwerken aan. Er werden door hen geen vooraf bepaalde historieschilderkunst
besteld zoals dat bij de rijke aristocratie het geval was. De burgerij gaf de voorkeur aan
kleine landschaps- of genretaferelen of kleine werken die geınspireerd waren op populaire
literatuur. Wat gedurende deze periode eveneens floreerde, was de kunstkritiek. Het be-
oordelen van kunst ontstond in de klassieke oudheid, maar groeide pas in het 18de-eeuwse
Frankrijk uit tot een volwaardige discipline. De oorzaken hiervoor lagen bij de reguliere
tentoonstellingen die georganiseerd werden door levende artiesten, bij de pers, maar voor-
namelijk bij het onzeker worden van het publiek over de eigen smaak.17 Gedurende de
late 18de eeuw ontstonden niet enkel nieuwe stijlen zoals het formalistische neoclassicisme
en de zelfbewuste romantiek. Het publiek mat zich ook een nieuwe houding aan tegenover
stijl. Stijl werd verheven tot de hoofdeigenschap van een werk, niet vanwege de werkwijze
waarop het werk gemaakt was, maar omdat het als expressievorm de persoonlijkheid van
de artiest tentoonstelde en uniek maakte.18
15Anna Bergmans, ”Syllabus Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid”, (UGent Faculteit
Letteren en wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, 2010), n.p.16Vaughan, Arts of the 19th century, 1: 1780-1850, 355.17Ibid., 27-30.18Ibid., 30.
HOOFDSTUK 5. HISTORISCHE ACHTERGROND (1740-1815) 31
Ook de kunstnijverheid incasseerde met de opkomst van de Industriele Revolutie enkele
rake klappen. Op het eind van de 18de eeuw was de situatie nog niet zo dramatisch als
tegen het midden van de 19de eeuw. Hoewel de meeste ambachten het zwaar te verduren
kregen door de opkomende industrialisatie, geraakten de decoratieve kunsten eerder traag
in verval. Men poogde de effecten van de decoratieve kunsten aan het begin van de 19de
eeuw nog te verbergen, eerder dan volledig te vervangen door industriele producten. Het
mecenaat onderging ook hier drastische wijzigingen. In de 18de eeuw was een vakman voor
zijn succes nog afhankelijk van zijn al dan niet koninklijke beschermheer. Aan het begin
van de 19de eeuw was dat niet meer het geval. De ambachtsman en zijn atelier werden
geleidelijk aan vervangen door de fabriek en zijn massaproductie. Ook bij de decoratieve
kunsten mat men zich een nieuwe houding aan tegenover stijl. Stijl werd onderhevig aan
modegrillen, werd meer en meer losgekoppeld van de productiemogelijkheden en moest
beantwoorden aan de toenemende vraag naar gemak en comfort. De opkomende industria-
lisatie affecteerde de opleidingen tot vakman. Er werden geen praktijkgerichte, intensieve
opleidingen meer gegeven. Er kwamen onafhankelijke instituties op die de opleidingen
voor hun rekening namen. In Frankrijk werden die opleidingen via de oprichting van de
ecoles polytechniques na de Revolutie een staatsverantwoordelijkheid. Omdat Frankrijk
voorzag in die opleidingen, bleef het land in de vroege 19de eeuw voor de decoratieve
kunsten een prominente rol spelen en ontplooide het zich als Europees rolmodel.19
19Ibid., 355-6.
Hoofdstuk 6
Structuur
De scriptie is opgedeeld in vijf afzonderlijke delen die elk, met uitzondering van de in-
leiding en het besluit, worden voorzien van een inleiding en een besluit. Na dit eerste,
inleidende deel volgt een tweede, biografisch deel waarin hetgeen reeds over het leven en
werk van Antoine Plateau geweten is op samenvattende wijze uiteengezet wordt en ge-
toetst wordt aan eigen archivalisch onderzoek. In het derde deel wordt het licht geworpen
op Antoine Plateau in Gent. Om te beginnen wordt de stad Gent ten tijde van Plateau
besproken. Hierbij komt de focus niet enkel op het politieke en sociaaleconomische niveau
te liggen. Er wordt ook kort stilgestaan bij het ambachtensysteem, de kunstnijverheid,
de vrije kunsten, de architectuur en het interieur. Vervolgens wordt de kennis die reeds
gekend is over de woning Pisson gekoppeld aan eigen archivalisch onderzoek. Daarna
gebeurt hetzelfde voor de Piers-schouwburg. Daaropvolgend wordt een hoofdstuk gewijd
aan het staven van de hypothese waarop de nieuwe toeschrijving gestoeld is. In het vierde
deel wordt de hypothese uitgewerkt. Eerst wordt de historiek van het huis belicht, met
name de ontstaanscontext en de evolutie op vlak van architectuur en interieur. Aanslui-
tend wordt de huidige staat van het huis besproken met betrekking tot de architectuur
en het interieur. Vervolgens wordt aan de hand van archivalische, stilistische en iconogra-
fische studie bepaald of de decoraties aan Plateau kunnen toegeschreven worden. In het
algemene besluit wordt bekeken in hoeverre de vraagstelling die ten grondslag lag aan dit
onderzoek beantwoord is kunnen worden. Afbeeldingen kunnen in Deel II geraadpleegd
worden.
32
Deel II
Antoine Plateau. Leven en werk
33
Hoofdstuk 7
Inleiding
Het leven en werk van Antoine Plateau zijn heel lang onontgonnen gebied gebleven. Pas
recent is het academisch onderzoek naar deze voortreffelijke decoratieschilder geopend.
Een eerste biografische studie, Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps. Biogra-
fie van Antoine Plateau (Doornik 1759 Brussel 1815),1 werd in 2010 gepubliceerd door
Bergmans en Stofferis in het boek Een belvedere aan de Schelde: paviljoen de Notelaer
in Hingene (1792-1797). Hieronder wordt op beknopte wijze vermeld wat het onderzoek
van Bergmans tot nu toe over de kunstenaar heeft onthuld. Voor een uitgediepte biogra-
fie van Plateau kan dit onderzoek geraadpleegd worden. Een uitgebreide bespreking van
Plateaus schildertechniek en stijl komt aan bod in deel IV (cfr. infra). Het is belangrijk
te weten dat er slechts een nog bestaande toeschrijving aan Plateau kan worden gestaafd
door archivalisch bewijsmateriaal, namelijk de decoratie van De Notelaer in Hingene.
De politieke en sociale verschuivingen die zich tijdens het leven van Plateau voltrok-
ken, zijn van erg diepgaande aard geweest. Hoewel er weinig geweten is over de impact op
Plateau zelf, zullen ze onvermijdelijk een grote invloed uitgeoefend hebben.2 Hij leefde en
werkte op het snijvlak van twee belangrijke perioden in de geschiedenis van de Zuidelijke
Nederlanden. Plateau werkte zowel in opdracht van de Oostenrijkse landvoogden ge-
1Buijs en Bergmans (ed.), Een belvedere aan de Schelde: pavilioen De Notelaer in Hingene (1792 -
1797).2Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps : biografie van Antoine Plateau (Doornik
1759-Brussel 1815)”, 343.
34
HOOFDSTUK 7. INLEIDING 35
werkt als in dienst van de Franse revolutionairen. Plateau zag de positie van mecenassen,
kunstenaars en hun werken op heel wat manieren wijzigen gedurende zijn leven.3
3Vaughan, Arts of the 19th century, 1: 1780-1850, 26-7.
Hoofdstuk 8
Leven en werk
8.1 Biografische nota’s
De vroegste bronnen over Plateau stammen uit 1827. Het betreft een onuitgegeven ma-
nuscript van Jean-Baptiste Picard, lid van de Societe des Beaux-Arts de Bruxelles, en
een citaat van Pierre-Jacques Goetghebuer. Picard vermeldt Plateau als een uitmuntend
bloemenschilder. Hij verwijst naar het Chinese kabinet in Laken1 en naar de afgebro-
ken woningen Meeus en Pisson, respectievelijk in Laken en Gent gebouwd.2 Goetghebuer
noemt Plateau peintre des fleurs et decorations en vermeldt dat hij geboren werd in Door-
nik op 19 januari 1759 en overleed op 19 april 1815. Goetghebuer vernoemt het afgebroken
Hotel d’Ursel op de Houtmarkt te Brussel, de Zonnetempel, de woning Walckiers in La-
ken, het Chateau Marche-Les-Dames en De Notelaer in Hingene.3 In het midden van de
19de eeuw werd Plateau in drie biografische woordenboeken opgenomen. Johannes Im-
merzeel vermeldt zijn geboorte- en sterftedatum, het Hotel d’Ursel, de Zonnetempel en de
woning Walckiers.4 C.H. Balkema geeft de levensdata aan, de Zonnetempel en de woning
Walckiers.5 Adolphe Siret heeft het in zijn Dictionnaire historique et raisonne over een
1Dat is waarschijnlijk de nog bestaande Zonnetempel in het huidige Koninklijke Park van Laken.2Picard, ”Essai historique et critique sur l’ecole Flamande consideree dans les Arts du Dessin.”3Goetghebuer, ”Choix des monuments, edifices et maisons les plus remarquables du royaume des
Pays-Bas.”4Immerzeel, ”De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, gra-
veurs en bouwmeesters, van het begin der vijftiende eeuw tot heden.”5Balkema, ”Biographie des peintres Flamands et Hollandais, qui ont existe depuis Jean et Hubert Van
Eyck jusqu’a nos jours pour servir de guide aux peintres et aux amateurs de tableaux.”
36
HOOFDSTUK 8. LEVEN EN WERK 37
gewaardeerde bloemen- en decoratieschilder.6 De biografische nota door Eugene-Justin
Soil de Moriame uit 1903, opgenomen in de Biographie Nationale,7 werpt een uitgebrei-
der licht op zijn leven en werk. Hij heeft zich gebaseerd op Balkema, Siret en het nu
verwoeste Doornikse Fonds Desmasieres. Via Soil is bekend dat Plateau in 1779 naar de
Antwerpse academie gestuurd werd en er enkele onderscheidingen haalde. Later zou hij
naar Parijs vertrokken zijn om er lessen te volgen bij bloemen- en vruchtenschilder Ge-
rard van Spaendonck en er tot de beste leerlingen behoord hebben. Soil lauwert Plateaus
werk en beschouwt het als decoratieschilderkunst. Verder maakt hij gewag van de woning
Walckiers in Laken, van het Chateau in Marche-Les-Dames, van het Hotel van de markies
d’Ennetieres in Doornik en van tal van andere Belgische Hotels.8
8.2 Levensloop, opleiding en werk. Bekende gege-
vens
8.2.1 Doornik (1759-1778)
Antoine Plateau werd geboren op 19 januari 1759 te Doornik in een artistieke familie.
Zijn vader, Jean-Baptiste-Francois Plateau, was edelsmeedkunstenaar, twee broers waren
graveurs, een andere broer was tekenaar bij de Manufacture de Tapis de Tournai en zijn
jongste broer was schilder. Doornik viel sinds het verdrag van Utrecht in 1713 onder
de heerschappij van de Oostenrijkse Nederlanden. De stad stimuleerde de florerende
kunstnijverheid.
8.2.2 Opleiding. Doornik, Antwerpen en Parijs (1779-1785)
In Doornik volgde Plateau een schildersopleiding aan de in 1756 opgerichte Academie
imperiale des Beaux-arts. In 1779 vertrok hij naar Antwerpen om er aan de Academie
voor Schone Kunsten te gaan studeren die op dat moment onder de hoge bescherming van
6Siret, ”Dictionnaire historique des peintres de toutes les ecoles depuis les temps les plus recules
jusqu’a nos jours.”7Soil, ”Plateau (Antoine).”8Bergmans en Stofferis, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: biografie van Antoine
Plateau (Doornik 1759-Brussel 1815)”, 337.
HOOFDSTUK 8. LEVEN EN WERK 38
de Oostenrijkse landvoogden stond. Hij behoorde er tot de lovenswaardige leerlingen. In
1785 vertrok hij naar Parijs voor een opleiding bij de Nederlandse bloemenschilder Gerard
van Spaendonck die door Lodewijk XVI aangesteld was als peintre en mignature.
8.2.3 Brussel (1786-1815)
In 1786 vestigde Plateau zich in het artistieke en culturele Brussel, de hoofdstad van de
Oostenrijkse Nederlanden. Hij trad er in het huwelijk met de Doornikse Albertine Belin.
Zij stierf op dertigjarige leeftijd.
Hij trad meteen in dienst van de Oostenrijkse gouverneurs-generaal. Het is dan ook in
opdracht van hen dat hij zijn vroegst bekende werk concipieerde. Hertogin Maria Chris-
tina van Oostenrijk en hertog Albert van Saksen-Teschen lieten tussen 1781 en 1784 hun
buitengoed Schoonenberg, sinds 1831 bekend als het Koninklijk kasteel van Laken, con-
strueren. Op het domein lieten ze de Zonnetempel optrekken en decoreren door Plateau.
(001) De decoraties bevinden zich momenteel in de Weense Albertina. (002) Er wordt
aangenomen dat het Chinese kabinet, zoals vermeld in de biografische nota’s, refereert
aan deze Zonnetempel.9
In 1787 werkte Plateau eveneens in Laken, deze keer op het landgoed van burggraaf
en bankier Edouard de Walckiers, (003) tijdens het Oostenrijks bewind aangesteld als
algemeen ontvanger van financien. Het landgoed staat vandaag bekend als het Kasteel
Belvedere. Gedurende dezelfde periode beschilderde hij de nabij gelegen woning van
Francois J. Meeus, eveneens bankier. (004) Het goed werd aan koning Willem I verkocht
als zomerverblijf voor zijn zoon prins Frederik. Het werd later afgebroken.
Er wordt aangenomen dat hij in 1790 de nieuwe vleugel van de vorstelijke residentie
van stadhouder Willem V, vader van Willem I, in het Binnenhof in Den Haag zou gede-
coreerd hebben. (005)
9Ibid., 338-43.
HOOFDSTUK 8. LEVEN EN WERK 39
Hij werd in 1793 lid van de Brusselse schilderscorporatie die niet veel later door de wet
Le Chapelier werd ontbonden. In 1801 huwde hij Marie-Catherine Thirion. Zij baarde
vijf kinderen: Joseph-Antoine, Nathalie, Auguste, Hypolite en Josephine.
In 1797 versierde hij het salon van De Notelaer. (006) In het hertogelijk kasteel van
Hingene, is een schouwdecoratie in een appartement op de eerste verdieping aan hem
toegeschreven. (007) Hij heeft meerdere werken uitgevoerd voor de hertogelijke familie
d’Ursel. De rekeningen kunnen zowel betrekking hebben op de Notelaer als op het kasteel
van Hingene of het Brusselse Hotel d’Ursel.
Hierna decoreerde hij de nieuwe foyer en buffet van de Gentse schouwburg. Deze schouw-
burg was door de vennootschap Piers en co aangekocht nadat de Sint-Sebastiaansgilde het
gebouw na de afschaffing van de gilden in 1798 als nationaal goed te koop hadden gesteld.
Hij deed dit samen met Jacques-Joseph Spaak, een Brusselse decoratieschilder die tevens
voor de Brusselse Muntschouwberg werkte. Er wordt verondersteld dat zij beiden ook
verantwoordelijk waren voor de nieuwe decors van de schouwburg.
In 1803 liet Auguste Payen aan de rechteroever van de Maas het kasteel Jaumenne in
Marche-Les-Dames bouwen. (008) Volgens Goetghebuer zou Plateau de grande salle de
compagnie gedecoreerd hebben. Het gebouw werd na Wereloorlog I afgebroken. Er ble-
ven enkele grisailleschilderingen over die momenteel in het Arenbergarchief te Edingen
bewaard worden.10
In 1803 decoreerde Plateau het Hotel de la Prefecture te Brussel voor de ontvangst van
Napoleon Bonaparte. Hij beschilderde de kamer waarin de keizer zou ontvangen worden.
Verder decoreerde hij tevens de trapzaal, de eetzaal, de bibliotheek en de badkamer. Er
heerst onduidelijkheid over de al dan niet bewaarde staat van de decoraties. Ofwel zijn
ze niet bewaard ofwel zijn ze niet zichtbaar. Het gebouw maakt momenteel deel uit van
het Koninklijk Paleis in Brussel.
10Ibid., 342-50.
HOOFDSTUK 8. LEVEN EN WERK 40
Gedurende 1807-1810 werkte Plateau in dienst van hertog Louis Engelbert van Aren-
berg, Franse graaf vanaf 1808. Omdat het Brusselse paleis van de Arenbergs aan de
Wolstraat beschadigd geraakte gedurende de Franse bezetting en annexatie, werden en-
kele vertrekken heringericht. Dat gebeurde rond 1806. Uit een factuur daterend uit 1808
bleek dat de algehele decoratie van het eetvertrek aan Plateau was toevertrouwd.
De woning van de Gentse architect Pisson, gelegen aan de Drabstraat, in Gent werd
vermoedelijk tussen 1808-1809 gebouwd. Plateau decoreerde het salon van deze woning.
De decoraties van het salon zijn ons bekend vanwege een foto uit 1906. Het huis werd
begin 20ste eeuw afgebroken.
Plateau maakte deel uit van de Brusselse kunstenaarsvereniging Societe de peinture, sculp-
ture et architecture de Bruxelles. In 1803 werd het schilderijenmuseum officieel voor het
publiek opengesteld. Daar werd door de vereniging voor het eerst een tentoonstelling van
moderne werken georganiseerd onder leiding van Guillaume Bosschaert. Plateau schil-
derde in 1811 samen met Bosschaert een trap in perspectief onder een schilderij van
Philippe de Champaigne. Deze decoratie kaderde in de keuze van de conservator om de
werken tentoon te stellen in een geensceneerde setting.
In de zomer van 1812 werd Plateau opnieuw tewerkgesteld door Louis Engelbert van
Arenberg. Dit keer stond hij in voor enkele decoratiewerken op het domein te Edingen.
Ook dit kasteel had zwaar geleden onder de Franse verovering en annexatie. Het werd
in 1806, volledig in verval geraakt, met de grond gelijk gemaakt. De vier 18de-eeuwse
paviljoenen die in het park waren opgetrokken, werden gerestaureerd opdat zij voortaan
tot verblijfplaats konden dienen. Plateau decoreerde er samen met enkele medewerkers
het salon, de eetkamer en de biljartzaal.
Volgens Eugene Soil zou Plateau in 1813 een studiereis gemaakt hebben naar Frank-
rijk en vervolgens naar Duitsland. Hij zou Straatsburg, Lyon en Keulen bezocht hebben.11
11Ibid., 350-53.
HOOFDSTUK 8. LEVEN EN WERK 41
In 1815 werden twee bloemenschilderijen van Plateau tentoongesteld op het salon van
Brussel door de Societe de Bruxelles pour l’encouragement des Beaux-Arts. Een dergelijk
exemplaar wordt momenteel bewaard in het Musee des Beaux-Arts in Doornik. (009) In
hetzelfde jaar, namelijk op 19 april, stierf Plateau te Brussel op weg naar het buitengoed
van Peers. Hij zou bevangen geweest zijn door de hitte. Hij liet drie minderjarige kinderen
na, waaronder Joseph Plateau, de beroemde Gentse natuur- en wiskundige.12
12Ibid., 353-54.
Hoofdstuk 9
Aanvullende biografische studie
9.1 Stadsarchief Gent
In het SAG werden zowel het oud archief geraadpleegd als het modern archief omdat An-
toine Plateau net op de overgangsperiode tussen de twee archieven leefde en werkte. Eerst
en vooral werd de reeks Schilders en beeldhouwers1 geraadpleegd op de naam Plateau.
Deze reeks situeert zich tussen 1338 en 1793 en bevat stukken over de ambachtsgilde die
vooral schilders en beeldhouwers onder zijn vleugels nam. Ook enkele ambachtslieden uit
de kunstnijverheid waren in deze gilde opgenomen.2 De reeks bevat namenlijsten van
schilders, beeldsnijders, glasmakers en andere kunstambachten. Antoine Plateau werd
niet in deze namenlijsten aangetroffen. Hoewel de kans klein was dat Antoine Plateau
als decoratieschilder zou voorkomen in de categorie huisschilders,3 werd deze reeks des-
alniettemin geraadpleegd. Deze reeks bevat resolutieboeken, rekeningen, bewijsstukken,
inschrijvingsboeken en processtukken gesitueerd tussen 1734 en 1795 van de huisschilders
die als een afzonderlijke nering werden beschouwd.4 Plateau werd hier niet aangetroffen.
De reeks Familiepapieren5 werd tevergeefs doorgenomen op de naam Plateau. Vervolgens
werd de reeks Buitenpoorters6 geraadpleegd op Plateau. Buitenpoorters moesten zich bij
1SAG, reeks 183.2Johan Decavele, and Johan Vannieuwenhuyse, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief
(Gent: Stadsbestuur, 1983), 119.3SAG, reeks 183 bis.4Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 120.5SAG, ongenummerde reeks.6SAG, reeks 122.
42
HOOFDSTUK 9. AANVULLENDE BIOGRAFISCHE STUDIE 43
hun aankomst in de stad laten registeren en een som van 4 groten betalen. Omdat de
poortersboeken aangevuld werden tot het jaar 1796,7 bestond de kans dat Plateau in de
registers was opgenomen. Dit was echter niet het geval. Daarna werden de Nota’s kun-
stenaars8 nagekeken. In de sectie Kluyskens werden twee notities over Antoine Plateau
aangetroffen. Na een poos werd duidelijk dat deze noties verwijzingen waren naar Pages
d’Historie Locale Gantoise9 van Prosper Claeys en Gent van den Oudsten Tijd tot Heden
van Frans De Potter.10 Uit deze bronnen werd het volgende gedestilleerd: ”Schuttershof
S. Sebastiaan op 25.4.1798 voor de som van 2 300 000 livres (in ? van weinig waarde)
verkocht aan de vereeniging van burgers welke de toneelzaal opnieuw deed schilderen door
Platteau en Spaak.” Deze bronnen bevestigen met andere woorden wat Lootens en Deca-
vele in Het Ontstaan Van De Opera Te Gent11 aannemen, maar niet hard maken. Verder
werden de Nota’s Van Werveke12 nagekeken op Plateau. Deze reeks bevat door Alfons
Van Werveke (1860-1932)13 bijeengebrachte aantekeningen uit archiefbronnen en originele
archiefstukken. Deze zoekactie bracht geen resultaat. Ook de Nota’s Vander Haeghen14
brachten geen gegevens.
9.2 Rijksarchief Gent
In het RAG werden de familiepapieren en notariele akten geraadpleegd op de naam Pla-
teau. De documenten die op deze naam werden opgevraagd, verwezen echter naar een
andere familie Plateau. Gezien Antoine Plateau niet van Gent afkomstig was en daar
hoogstwaarschijnlijk nooit gewoond heeft, was dit een eerder vanzelfsprekende uitkomst.
7Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 120.8SAG, ongenummerde reeks.9Prosper Claeys, Pages d’Histoire Locale Gantoise, vol. 1 (Gent: J. Vuylsteke, 1885), 183.
10Frans De Potter, Gent, van den oudsten tijd tot heden: geschiedkundige beschrijving der stad, 8 vols.,
vol. 7, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen (Handzame: Familia et patria,
1969), 321.11Lootens, ”Het ontstaan van de Opera te Gent.”, 24.12SAG, ongenummerde reeks.13Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief.14SAG, ongenummerde reeks.
HOOFDSTUK 9. AANVULLENDE BIOGRAFISCHE STUDIE 44
9.3 Fonds de Vliegende bladen
Ten slotte werd ook het fonds de Vliegende bladen nagevorst op de naam Plateau. Er
werd een map aangetroffen met als titel Plateau, A.F.J. Deze map bevatte enkele notities
die niet verwezen naar Antoine Plateau, maar naar zijn zoon, de natuurkundige Joseph
Plateau.
Hoofdstuk 10
Besluit
Het leven en werk van Antoine Plateau konden tot voor kort slechts gedistilleerd worden
uit enkele beperkte, 19de-eeuwse en begin 20ste-eeuwse biografische nota’s. Deze nota’s
brachten gelijkaardige zaken aan over zijn levensverhaal en oeuvre, maar vormden nooit
een samenhangend geheel. Daar werd in 2010 door Bergmans verandering in gebracht.
Zij publiceerde in dat jaar zowel een vernieuwende studie op het leven van Plateau als
op enkele, aan hem toegeschreven, nog steeds bestaande geschilderde decoraties.1 Uit het
nieuwe onderzoek kwam het eerste samenhangende levensverhaal van de kunstenaar naar
voor, waarbij de aandacht naar zowel zijn persoonlijk leven uitging als naar zijn artistieke
creaties. De biografische nota’s werden na een periode van een eeuw eindelijk vermengd
met nieuw archivalisch materiaal.
Antoine Plateau werd op 19 januari 1759 in Doornik geboren. De Zuidelijke Nederlanden
stonden gedurende zijn leven zowel onder heerschappij van de Oostenrijkse dynastie als
van de Franse revolutionairen. Hij stierf op 19 april 1815, aan de vooravond van het
Hollands bewind.
Hij groeide op in een artistiek gezin in Doornik, een stad waar de kunstnijverheid op
dat moment enorm floreerde. Hij genoot zijn eerste opleiding aan de Doornikse Academie
1Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps. Biografie van Antoine Plateau (Doornik
1759-Brussel 1815)”Bergmans, ”Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees: vijf
interieurdecoraties van Antoine Plateau nader belicht.”
45
HOOFDSTUK 10. BESLUIT 46
imperiale des Beaux-arts. In 1779 vertrok hij naar de Academie voor Schone Kunsten in
Antwerpen waar hij al gauw tot de top van zijn klas ging behoren. In 1785 reisde hij naar
Parijs voor een opleiding bij de Nederlandse bloemenschilder Gerard van Spaendonck,
door Lodewijk XVI aangesteld als peintre en mignature. In het jaar 1786 keerde hij terug
naar de Zuidelijke Nederlanden en vestigde zich als decoratieschilder in Brussel, de toen-
malige artistieke en culturele hoofdstad van de Oostenrijkse Nederlanden.
Dat hij behoorde tot de allerhoogste klasse van decoratieschilders, blijkt uit de vorste-
lijke opdrachten die hij in verschillende steden aangeboden kreeg. Zijn opdrachtgevers
behoorden tot de allerhoogste stand van de Nederlanden. Er wordt aangenomen dat
hij opdrachten uitvoerde voor o.a. de Oostenrijkse gouverneurs-generaal, burggraaf en
bankier Edouard de Walckiers, bankier Francois J. Meeus, koning Willem I, stadhouder
Willem V, de hertogelijke familie d’Ursel en de Franse graaf hertog Louis Engelbert van
Arenberg. Hij stond tevens in voor de decoratie van de ontvangstzaal van Napoleon Bo-
naparte in het Brussele Hotel de la Prefecture.
Bergmans maakt in haar publicatie gewag van twee decoraties die Plateau in Gent ten
uitvoer bracht. Hij decoreerde het salon van het in 1808-1809 gebouwde huis van de
Gentse vooraanstaande architect Jean-Baptiste Pisson. Hij zou daarnaast samen met de
Brusselse decoratieschilder Jacques-Joseph Spaak actief zijn geweest bij de decoraties van
de nieuwe foyer en buffet van de Sint-Sebastiaansschouwburg op de Kouter die op dat
moment in handen was van de vennootschap Piers en co. Deze laatste decoratie werd
door Pierre Lootens aangebracht in zijn publicatie over de opera van Gent, maar archiva-
lisch bewijs voor deze bewering ontbrak tot op heden. Bijkomend archiefonderzoek naar
de Gentse periode van Antoine Plateau in het SAG bracht de nodige bevestiging. In de
reeks Nota’s kunstenaars, sectie Kluyskens, verwezen twee auteurs, Prosper Claeys en
Frans De Potter, naar deze decoratie. Volgens beide auteurs werd de toneelzaal van het
Schuttershof S. Sebastiaan, aangekocht op 25 april 1798 door de vereeniging van burgers
voor de som van 2300000 livres, opnieuw geschilderd door Platteau (sic) en Spaak.
Deel III
Antoine Plateau in Gent
47
Hoofdstuk 11
Inleiding
Na in het voorbije, algemene deel vooreerst een schetsmatige blik te hebben geworpen
op de persoon en het werk van Antoine Plateau volgt nu het specifieke onderzoek. In
dit derde deel wordt de focus gelegd op de decoraties die de kunstenaar in Gent heeft
gerealiseerd. De klemtoon in dit deel is tweeledig. Er wordt enerzijds toegespitst op de
uitdieping van het werk van Antoine Plateau in Gent. Anderzijds worden redenen aange-
haald voor een vermoedelijk nieuwe decoratieve toeschrijving aan deze kunstenaar.
Omdat in deze masterproef een zo groot mogelijke volledigheid en grondigheid wordt
nagestreefd, wordt eerst aandacht geschonken aan de, met de internationale context pa-
rallel lopende, Gentse (kunst)historische perikelen die plaatsvonden tussen 1740 en 1815.
Vervolgens wordt een blik geworpen op de toenmalige stadsontwikkeling, architectuur en
het interieur. Er is gekozen om de Gentse architectuur en het interieur te bespreken
vanaf de opkomst van Lodewijk XIV stijl (1700-1740) in de stad omdat alle Franse stijlen
die later in Gent opkwamen pas kunnen begrepen worden in relatie tot de voorgaande.
Omdat de Lodewijk XIV stijl hier niet van toepassing is, wordt deze slechts terloops
vermeld. De rococostijl wordt wel uitgebreider behandeld omdat de Piers-schouwburg
door Bernard de Wilde in de rococostijl ontworpen was. Daarna worden de twee ge-
bouwen besproken waarin Plateau decoraties heeft aangebracht: de thans afgebroken
woning Pisson in de Drabstraat en de reeds verbouwde Piers-schouwburg, zoals de Sint-
Sebastiaansschouwburg van architect Bernard de Wilde op de Kouter toen heette. Bij
de woning Pisson wordt vooreerst aandacht besteed aan het leven en werk van eigenaar
48
HOOFDSTUK 11. INLEIDING 49
architect Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Vervolgens worden de historiek, de architec-
tuur en het interieur van het huis besproken, zoals bestudeerd door prof. Van Tyghem.
Voor een meer diepgaande bespreking van het huis wordt graag naar dit artikel door-
verwezen. In het volgende hoofdstuk wordt hetzelfde procede herhaald, maar dan voor
de Piers-schouwburg. Ten slotte wordt de argumentatie uiteengezet waarmee de tweede
doelstelling van dit onderzoek gestaafd wordt: het toeschrijven van een derde, nog nooit
met hem in verband gebrachte, decoratie in Gent. Deel IV van deze thesis wordt integraal
gewijd aan deze mogelijke toeschrijving.
Hoofdstuk 12
Gent ten tijde van Antoine Plateau
(1740-1815)
12.1 Politiek
12.1.1 Gent onder Oostenrijk
Gent kreunde onder het geharrewar van de internationale politiek gedurende de tweede
helft van de 18de eeuw en het begin van de 19de eeuw. Onder het gezag van de Oos-
tenrijkers, meer bepaald onder het leiderschap van Maria Theresia van Oostenrijk, moest
Gent zich tevreden stellen met een op status en privileges berustende politiek waarbij een
centrale regering instond voor de aanstelling van de voornaamste gezagsdragers.
In 1787 deed Jozef II met zijn hervormingsbeleid ook de Gentse gemoederen verhitten. Er
kwam een bestuurlijke gelijkschakeling van de provincies en de macht van de Staten werd
gefnuikt. Het protest zwol aan. Onrust en instabiliteit kleurden het leven van alledag.
Enerzijds poogde de magistraat om de onrust te stabiliseren door de vier Gentse hoofd-
gilden als vrijwilligerskorps te laten instaan voor de openbare orde. Anderzijds zocht hij
voor zijn protestacties bijstand bij de Collatie of Brede Raad die samengesteld was met
vertegenwoordigers uit de zeven Gentse parochies.
50
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 51
Het patriottenleger onder leiding van Vander Meersch kwam op 13 november 1789 aan te
Gent. De Oostenrijkers beschoten de stad, maar trokken zich drie dagen later alweer te-
rug. In januari werd de Republiek van de Verenigde Nederlandse Staten of La Republique
des Etats Belgiques in het leven geroepen. (cfr. supra) Ondanks de groeiende spanningen
tussen de vonkisten en de statisten, groeide Gent vanwege de Collatie uit als een van de
meest democratisch gezinde en meest resisterende steden. Toch legde Gent zonder aarze-
len de duimen toen Leopold II aandrong op een wapenstilstand. De eerste Oostenrijkse
restauratie werd ook in Gent bewerkstelligd. Keizer Frans II, die de macht overnam van
Leopold II, moest zich zien staande te houden in de oorlog tegen Frankrijk.
12.1.2 Gent onder Frankrijk
Gent werd van 12 december 1792 tot 29 maart 1793 door Frankrijk ingenomen. De Fran-
sen profileerden zich aanvankelijk als bondgenoten, maar strikten Gent gaandeweg in een
net van belastingen en een ondergaande economie ingevolge de in waarde verminderde
assignaten. De geprivilegieerde standen kregen veel tegenwind te verduren. De progres-
sieve Gentse gezagsdragers, waarvan de meesten macht hadden verworven door de politiek
instabiele situatie in hun voordeel om te buigen, weigerden op hun beurt eigen inzichten
belangeloos opzij te zetten in het voordeel van Frankrijk.
De oorlog tussen Frankrijk en Oostenrijk werd ondertussen opnieuw beslecht in het voor-
deel van Oostenrijk. De tweede Oostenrijkse restauratie (1793-1794) vond ingang en de
oude orde werd opnieuw hersteld. De Oostenrijkers verlieten het land echter voorgoed na
de slag bij Fleurus (26 juni 1794).
Het land werd op 1 oktober 1795 definitief geannexeerd bij Frankrijk. Dat zorgde voor
een definitieve afschaffing van alles wat nog geworteld was in het ancien regime. De feo-
dale rechten en privileges van de adel en geestelijkheid en het ambachtensysteem werden
afgeschaft. Er kwam een institutionele en administratieve hervorming en een nieuwe wet-
geving. Dit gebeurde echter niet zonder slag of stoot.1 Hoewel er op economisch vlak
1Johan Decavele et al., Gent : apologie van een rebelse stad geschiedenis, kunst, cultuur (Antwerpen:
Mercatorfonds, 1989), 151-52.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 52
in Gent een gunstige, liberale periode aanbrak die bijzondere impulsen schonk aan de
industriele innovaties, was er door de indringende radicalisering wrevel te voelen op ieder
ander vlak. Enkel Frans- en revolutiegezinden waren bereid om de rol van schepen of
gezagsdrager op zich te nemen.
Tijdens het Directoire (1795-1799) kwamen de pijnpunten pas echt bloot te liggen toen
het Directoire de Belgische departementen volgens de normen van de constitutie van het
jaar III begon te organiseren. Deze departementen werden geleid door aangestelde com-
missarissen. In Gent werd deze functie ingevuld door notariszoon Gregoire Du Bosch.
In 1796 werd de Cercle Constitutionel Societe de bienfaisance, des sciences et des Arts
opgericht om de Frans- en revolutiegezinde radicalen te verenigen. Omdat er te veel revo-
lutionaire ultra’s aanwezig waren, werd de kring afgeschaft. Ondertussen moest Du Bosch
zien af te rekenen met allerhande problemen zoals de oorlog en de clerus die volhardde in
zijn ontrouw aan de Republiek. Ondertussen werden tijdens de eerste verkiezingen (1797)
tegen de zin van Du Bosch vier hervormingsgezinde politieke notabelen verkozen: Charles
J. De Graeve, Charles van Hulthem, Maximilien de Craigny en Jacques F. de Braban-
dere. Du Bosch moest het Franse regime vanuit een geısoleerde positie in Gent zien in te
bouwen. Tijdens de verkiezingen van 1799 verloor hij zelfs zijn steun uit Parijs. Hij werd
op 5 augustus 1799 vervangen door de advocaat Bernard van Wambeke die aansloot bij
de club van vier die verkozen geraakte in 1797.
Op 9 november 1799 werd met de staatsgreep door Napoleon Bonaparte het Franse
Consulaat (1799-1804) ingezet. Hoewel er spanning heerste tussen de Gentenaren en de
Fransen op het politieke domein, werd de Franse geest op andere niveaus in de stad wel
geıntegreerd. Dat was bijvoorbeeld zo op artistiek en wetenschappelijk vlak. Guillaume
Charles Faipoult werd op 9 maart 1800 als prefect aangesteld van het Scheldedepartement
waartoe Gent behoorde. Het werd door Napoleon als een der belangrijkste departementen
beschouwd. Op 10 juli 1800 werd Lieven Bauwens, de industrieel bij uitstek, tot burge-
meester benoemd.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 53
Vanaf juli 1813 transformeerde Gent echter in een echte verzetshaard. Er ontketende
zich op dat moment een zwaar geschil tussen kerk en politiek dat in de hand gewerkt was
door de vervanging van de Bourbongezinde bisschop Maurice de Broglie. Het ging zelfs
zo ver dat alle seminaristen op 18 augustus 1813 uit de stad werden gedeporteerd. Op
26 mei 1814 kwam de Broglie terug naar Gent waar hij glansrijk werd ontvangen. Hij
bekleedde er een politieke spilpositie in de onzekere periode die vooraf ging aan de Franse
uittocht van 15 januari 1814.2
12.2 Sociaaleconomisch
12.2.1 De opkomst van de kapitalistische industrie
Gent profileerde zich na 1750 als het economisch centrum in Vlaanderen en speelde een
echte voortrekkersrol bij de doorbraak van de industriele omwenteling. De stad fungeerde
aanvankelijk als een belangrijk centrum voor groothandel en als een aanzienlijke lijnwaad-
markt met afzetmarkten in Spanje en de Spaanse kolonies. Het industrialisatieproces liet
er niet lang op zich wachten. De Gentse industrie situeerde zich aanvankelijk op zowel het
gebied van suiker als van textiel. Nadat onder Napoleon een nieuw proces voor suikerver-
garing opgekomen was, werd de suikerindustrie stopgezet en werden alle ogen gericht op de
textielindustrie. Op het eind van de 18de eeuw smokkelde Lieven Bauwens de mule jenny
vanuit Engeland naar Gent en werd de mechanisering van de katoenindustrie een feit.3
De katoenindustrie deed de stad floreren en het inwonersaantal steeg opnieuw naar 52000
inwoners. Het verbod van februari 1806 op de invoer van Indisch geweven katoen en de
Napoleontische continentale blokkade zorgden ervoor dat de Gentse industrialisatie zich
nog sneller kon ontplooien. Het mechaniseringsproces van het weven van katoen verliep
iets trager omdat Gent pas later weet kreeg van het bestaan van de Engelse mechanische
weefgetouwen. Ook de Gentse lijnwaadmarkt bleef tot 1807 aansterken. Het verval ervan
kon door de industrialisatie echter niet lang meer uitblijven.4
2Ibid., 155-58.3Ibid., 143-44.4Ibid., 157-58.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 54
12.2.2 Toenemende polarisatie tussen armen en rijken
In Gent deed zich een tweeledige dynamiek voor op sociaal vlak. Vooreerst was er de
steeds rijker wordende, hoogste bevolkingsklasse die het Franse savoir vivre trouw na-
volgde en de Franse taal verhief tot een waar statussymbool. De Verlichting vervulde
de geesten met ideeen van de almachtige rede en de vrije discussie. In 1770 werd in het
licht hiervan de Koninklijke Akademie der Teeken, Schilder- en Bouw-Konsten opgericht.5
Tijdens de periode 1800-1814 groeiden de oude en nieuwe elite steeds meer naar elkaar
toe.6
De lagere bevolkingsklassen daarentegen kregen het hard te verduren. De aanzwellende
armoede in Gent was sinds de jaren 70 niet meer gestopt. Hoewel werklozen vroeger aan
lijfstraffen werden onderworpen of verbannen werden, werd er in 1772 aan de Coupure
een alternatief op poten gezet: het Provinciaal Correctiehuis of Rasphuis waar werklo-
zen te werk werden gesteld. Ondertussen groeide de bevolking steeds verder aan. De
pachtprijzen rezen door de verhoogde vraag naar grond en woningen de hoogte in.7 De
arbeidersklasse verzamelde zich enerzijds in een subproletariaat en anderzijds in ambachts-
groepen waar de werkeloosheid hoog was. De Gentse binnenstad werd overspoeld door
de eerste fase van ongepland proletarisch wonen. De mensen woonden er in de grootste
ellende en de meest erbarmelijke omstandigheden.8
12.3 Ambacht, (kunst)nijverheid en vrije kunsten
12.3.1 Ambacht en nijverheid
De Gentse traditionele ambachten gingen teloor vanwege de opkomende kapitalistische
nijverheid gedurende de tweede helft van de 18de eeuw. Gent fungeerde reeds van in de
Middeleeuwen als belangrijke textielstad en ontpopte zich nu ook op industrieel niveau
tot belangrijk textielcentrum. De drastisch verlaagde vraag naar traditionele ambach-
5Ibid., 147-51.6Ibid., 158.7Ibid., 145-7.8Ibid., 158.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 55
ten zorgde voor een grote werkeloosheid en in het verlengde hiervan voor een groeiende
klassenkloof.9
12.3.2 Vrije kunsten en kunstnijverheid
De Gentse kunst en haar streven naar betekenisvolle en vorm begeleidende schoonheid op
het kerkelijke, burgerlijke, openbare en huiselijke vlak bleef tot het einde van de 18de eeuw
onveranderd.10 Vanaf het begin van de 19de eeuw organiseerde de Gentse kunstscene zich
naar het Franse model. De in 1775 opgerichte Franse Academie werd beschouwd als de ab-
solute autoriteit. Er werden salons opgericht en in 1798 opende het Musee du Departement
de l’Escaut, het huidige Museum voor Schone Kunsten, zijn deuren. De Gentse kunste-
naars schoolden zich in de stijl van de Franse revolutie: het Franse neoclassicisme. Er
werden naast deze grand style, gekenmerkt door een verheven thematiek, harmonie en
natuurgetrouwheid, ook kleinere genres gepraktiseerd.11 De Gentse kunstnijverheid op
zijn beurt werd beschouwd als minder kwalitatieve kunst.12
12.4 Architectuur en interieur
12.4.1 Stadsontwikkeling
De Gentse binnenstad onderging gedurende de periode 1740-1815 vanwege de aanstor-
mende industriele omwenteling heel wat wijzigingen. Onder de Oostenrijkse voogdij werd
de stad onderworpen aan enkele ingrijpende veranderingen. Zo liet de nieuwe handelaars-
klasse in groten getale herenhuizen optrekken in de Gentse binnenstad.13 Het verkeer
werd grondig onder handen genomen. Er werden grote steenwegen aangelegd die Gent
9Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 7.10Decavele et al., Gent: apologie van een rebelse stad geschiedenis, kunst, cultuur, 264.11Ibid., 268.12Ibid., 311.13Frieda Dambre-Van Tyghem, ”Historische inleiding”, in Bouwen door de eeuwen heen : inventaris
van het cultuurbezit in Belgie architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck
en Ministerie van Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg (Gent: Snoeck-
Ducaju, 1976), XXI.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 56
tot op vandaag verbinden met andere grote steden in Belgie.14 Op het einde van 1753
werd Gent via de uitbouw van belangrijke waterwegen opengesteld voor de rest van de
wereld. Dat de stad grote ambities vooropstelde, blijkt uit de referentie die de Gentse wa-
terloop maakt naar het Venetiaanse Canal Grande. (010) Het S-vormige verloop vormt
immers het spiegelbeeld van het Canal Grande. Voor de uitbouw van draaiende brug-
gen, losplaatsen en kaaien werden veel gebouwen gesloopt. De gevels van de huizen die
bleven staan, werden opgesmukt met eigentijdse architectuur die gestalte gaven aan het
groeiende zelfvertrouwen en de wereldlijke ambities.15 Langs deze waterwegen werden de
eerste Gentse industriele ondernemingen gebouwd. Gelijktijdig hiermee ontstond langs
de bekende landelijke wandelingen een burgerwijk. De industrie breidde ondertussen uit
naar de smalle strook grond tussen de Visserij en de Nederschelde. De Noordelijke Visserij
werd vanwege het concurrerende havengebied omgevormd tot burgerwijk terwijl de Zui-
delijke Visserij door de industrie werd ingepalmd. Onder Jozef II werden enkele Gentse
kerkelijke instituties opgedoekt en werd de ontmanteling van de stadsomwalling en de
sloop van een groot aantal stadspoorten ingezet.16 Nieuwe wijken konden op die manier
de Gentse binnenstad vervoegen.17
Onder de Franse overheersing werden de gronden van de adel en de clerus hardhandig
ingenomen. Kloosters en kerken werden verkocht en op de nieuw verworven gronden
werden burgerlijke gebouwen opgetrokken.18 De rijzende Gentse industrie bracht een be-
volkingstoename met zich mee en zodoende een toenemende nood aan nieuwe bouwgrond.
De onbebouwde gebieden werden in de eerste helft van de 19de eeuw stuk voor stuk inge-
14Chris Bogaert, Kathleen Lanclus, Mieke Verbeeck, and Adriaan Linters, ”Historische en stadsgeo-
grafische evolutie van Gent”, in Bouwen door de eeuwen heen : inventaris van het cultuurbezit in Belgie
architectuur. 4nb: Stad Gent, noord-oost, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck en Ministerie van
nationale opvoeding en Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg (Gent:
Snoeck-Ducaju, 1976), XXIV.15Ibid., 386-87.16Bogaert, ”Historische en stadsgeografische evolutie van Gent”, XXIV-XXVI.17Dubois et al., Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht, 103.18Frieda Dambre-Van Tyghem, ”Historische inleiding”, in Bouwen door de eeuwen heen: inventaris
van het cultuurbezit in Belgie. Architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haever-
beeck en Ministerie van nationale opvoeding en Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en
landschapszorg (Gent: Snoeck-Ducaju, 1976), XXI.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 57
palmd. Vanwege het gebrek aan controle werden tot 1850 op prive-initiatief waardeloze
gronden ingenomen en straten aangelegd.19 Omdat de industrie zich in de eerste helft van
de 19de eeuw nog steeds in de binnenstad vestigde, werd op een woekerachtige manier
met de ruimte omgesprongen.20 Onder Napoleon werd Gent verder ontmanteld. In 1809
werden nieuwe stadspoorten opgericht die samen met de octrooihuisjes instonden voor de
inning van de stadsrechten. Deze werden na het vervallen van het octrooirecht in 1860
afgeschaft.21
12.4.2 Architectuur
18de eeuw
De Gentse bouwkunst kende in de 18de eeuw een enorme bloeiperiode.22 Hoewel de Franse
smaak gedurende de hele eeuw zeer opvallend nagevolgd werd, verloochenden de Gente-
naren hun Vlaamse wortels niet helemaal. De Gentse architecten verweefden het Franse,
klassieke idioom met hun eigen lokale, barokke stijl waardoor een originele architecturale
synthese werd bekomen. Naar het eeuweinde toe moest de lokale tendens toch zwichten
voor de Franse esprit.23 In de 18de eeuw werden op die manier drie stijlperiodes in de
Gentse architectuur toegepast: de Lodewijk XIV stijl, zoals de tweede fase van de barok
genoemd wordt, het rococo en het classicisme. Hoewel het in de 18de eeuw niet meer de
mode was om als kunstenaar in de anonimiteit te verzinken, zijn bitterweinig namen van
18de-eeuwse architecten tot ons gekomen. De grote uitzonderingen op de regel zijn de
vertegenwoordigers van het Frans-Gentse rococo: Bernard de Wilde (1691-1772) en David
’t Kindt (1699-1770).24
19Chris Bogaert, Kathleen Lanclus, Mieke Verbeeck, and Adriaan Linters, ”Overzicht van de evolutie
van de architectuur in de kuip”, in Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in Belgie
architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck en Ministerie van Nederlandse
cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg (Gent: Snoeck-Ducaju, 1976), XXVI.20Dubois et al., Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht, 91.21Bogaert, ”Historische en stadsgeografische evolutie van Gent”, XXVI.22Beatrix Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur (Gent: Stad Gent, 1975), 86.23Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 8.24Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur, 86-87.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 58
De Franse smaak veroverde het hele 18de-eeuwse Europa via artikels in de Encyclopedie,
via theoretische geschriften van o.m. Courtonne, Tiercelet,25 Blondel, via de oprichting
van academies naar Frans model en via de florerende handel in gravures en bouwtrak-
taten.26 Het Franse stijlidioom werd in Vlaanderen het diepgaandst toegepast in Gent.
Die Franse invloed beperkte zich niet tot het opleggen van een stijlkeuze, maar schreef
een totale leefcultuur voor. Zowel de indeling als de versiering van een gebouw werden
in de distribution opgelegd. In de 18de-eeuwse architectuur moest naar Franse normen
een convenance bekomen worden waarbij de necessite of functionaliteit, de commodite
of de combinatie van comfort en privacy en de bienseance of de etiquette en alles wat
zorgt voor karakter, perfect moesten worden uitgebalanceerd. Pierre Patte benoemde dit
geheel van voorschriften als de art de se loger commodement et pour soi en kende overal
in Europa een hoge waardering. Het principe van de distribution bereikte het summum
onder Lodewijk XV en werd door Patte als een van de belangrijkste verworvenheden van
de architectuur gezien. Afgezien van een verstarring onder het neoclassicisme, fungeerde
de distribution tot diep in de 19de eeuw als een amalgaam van regels waarmee een stijl-
volle woning kon bekomen worden.27
De Franse stijl manifesteerde zich gedurende de 18de eeuw in Gent niet altijd op de-
zelfde wijze. De eerste invloed kwam er in het begin van de eeuw met de bezetting van de
stad door Lodewijk XIV. Gedurende deze geagiteerde periode kende de architectuur geen
grote bloei. Dat wijzigde tijdens de Oostenrijkse heerschappij en de komst van landvoogd
Karel van Lorreinen in 1744. Enkele gunstige omstandigheden gaven hiertoe aanleiding:
het vredevolle bewind na het aftreden van Lodewijk XV en zijn legers uit de stad na
1748, de economische opleving, de dalende voedselprijzen, de stijgende bevolkingsgraad,
de scherpere nood aan grond en de stijgende grond- en pachtprijzen.28 De adel en de
nieuwe handelaarsklasse, bestaande uit rijke groothandelaars en industrielen, zagen het
25Jean F. Van Cleven, ”Le gout francais’, een nieuwe leefcultuur”, in 18de-Eeuwse Architectuur in
Belgie, ed. Johan Wambacq en Inge Roosens (Tielt: Uitgeverij Lannoo nv, 1998), 17.26Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 8.27Van Cleven, ”Le gout francais’, een nieuwe leefcultuur”, 17.28Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 7-8.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 59
onroerend goed als interessante investering en zorgden voor de ontwikkeling van zowel
architectuur als van andere kunstvormen. De nieuwe handelaarsklasse zag in het bouwen
van hotels en in het stimuleren van de kunsten immers een uitgelezen kans om zo dicht
mogelijk te kunnen aanleunen bij de adellijke levenswijze. In Gent ontstond vervolgens
een bouwwoede die grote ogen trok in het buitenland en door de Russische keizerin Kat-
harina II al gauw bestempeld werd als batissomanie.29 Onder Jozef II veranderde het
positieve klimaat in het afschaffen van kerkelijke instellingen en het inpalmen van hun
gebouwen voor andere doeleinden. Ondertussen volgden de bezetting van de stad door de
Fransen en de twee Oostenrijkse restauraties. Er brak een nefaste tijd aan voor de archi-
tectuur. Vooral de religieuze instellingen moesten het ontgelden: zij werden verdreven,
hun panden werden gedeseculariseerd, verkocht als nationaal goed of afgebroken. Na de
machtsovername door Napoleon kende de architectuur een heropleving in de empirestijl
die zich vooral aan het begin van de 19de eeuw manifesteerde.30
Gedurende ca. 1700-1740 werd te Gent in de Lodewijk XIV stijl of classicerende ba-
rok gebouwd. Dit gebeurde echter niet in de zuivere vorm. De Gentse Lodewijk XIV stijl
manifesteerde zich als een lokale variant die de voorbereiding van de barok naar rococo
markeerde. Er werd nog steeds gebruik gemaakt van de algemene barokke vormentaal en
motieven, maar dit gebeurde op een getemperde wijze.31 De stijl werd aangewend om de
rijkdom van de burgers uit te dragen, niet om vorstelijke macht te etaleren.32
Van ca. 1740 tot ca. 176533 deed de Lodewijk XV stijl of rococo, voornamelijk een
decoratiestijl, zijn intrede in Gent en beleefde een korte, maar hevige bloei. De Gentse
rococo floreerde vooral aan het eind van de jaren veertig, een periode van voorspoed en
welvaart. De rococo was een geliefde stijl bij de modale burger, kleinhandelaar of suc-
29Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 8.30Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur, 68.31Ibid., 87.32Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 53.33Bogaert, ”Overzicht van de evolutie van de architectuur in de kuip”, XXXIII.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 60
cesvolle vakman,34 maar werd in de religieuze architectuur niet toegepast.35 De eerste
fase waarmee de stijl zich in het Gentse stadsbeeld vestigde, wordt de Gentse Regence
genoemd. De rococo wordt beschouwd als de origineelste bouwfase van het 18de-eeuwse
Gent. Het strakke, classiciserende ideaal werd ingeruild voor een levendige, zwierige stijl
met soepele vormen die dichter bij de plaatselijke smaak aanleunde dan de voorbije Lo-
dewijk XIV stijl.36 De Franse raison werd heel even verdrongen door de fantaisie. De
ornamentiek haalde de overhand op de schikking en opbouw. De structuren werden ont-
leend, terwijl de uitwerking en toevoegingen authentiek Vlaams waren. Zoals reeds eerder
vermeld is het Gentse rococo vooral het werk van twee zeer vooraanstaande architecten:
David ’t Kindt en Bernard de Wilde.37
Na 1760 verliest de Gentse bouwkunst zijn lokale kleur ten voordele van het strengere
Franse, klassieke stijlidioom. Van ca. 1770 tot 1795 werd in Gent gebouwd in de Lode-
wijk XVI stijl of het internationaal classicisme. Deze periode wordt in de architectuur
beschouwd als het summum van de Franse overheersing. Hoewel de Franse stijl op dat
moment een grote impact uitoefende op geheel West-Europa, werd in Gent toch een ei-
gen opvatting en uitwerking, weliswaar naar Frans voorbeeld, voor ogen gehouden. Er
werden in Gent evenzeer grote en ruime gebouwen gebouwd naar strengere geometri-
sche vormen, maar de klassieke uitbouw en decoratie werden eerder getemperd en nooit
volledig naar Frans model uitgevoerd.38 Er heerste een voorliefde voor symmetrisch inge-
deelde, horizontaal met kroonlijsten afgedekte,39 bepleisterde en beschilderde lijstgevels.
De decoratie was van architectonische aard en de siermotieven werden ingeperkt werd tot
34Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 75.35Kathleen Lanclus, Adriaan Linters ”Bondig overzicht van de architectuur te Gent”, in Bouwen door
de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in Belgie architectuur. 4nb: Stad Gent, noord-oost, ed.
Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck en Ministerie van nationale opvoeding en Nederlandse cultuur.
Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg (1976), LII.36Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 75.37Ibid., 8-9.38Dubois et al., Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht, 87.39Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 98.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 61
louter blad-, bloem- en strikmotieven die zeer verfijnd waren van vorm.40 Vanuit een ver-
nieuwde aandacht voor de klassieke oudheid werden ook klassieke zuilenorden, frontons,
voluten en bossagewerk aangewend.41 Deze klassieke elementen waren het resultaat van
eigen interpretaties, niet van loutere imitatie. De voorkeur voor het uitwerken van grotere
ensembles werd ook in Gent tot uiting gebracht.42 De stijl evolueerde naar een vereen-
voudigd standaardtype van wit bepleisterde lijstgevel die tot in de 20ste eeuw toegepast
zou blijven.43
19de eeuw
De 19de-eeuwse architectuur in Gent centreerde zich op het snijvlak van twee, zeer nauw
met elkaar verbonden architecturale tendensen. Vooreerst was er de evoluerende indu-
strie en zijn aanvoer van nieuwe materialen, technieken en gebouwtypes. Daarnaast was
er de romantische denkwereld van de burgerij die voor de bouw van zijn huizen naar ver-
schillende historische stijlen teruggreep. Maar doorheen deze stijldiversiteit maakte de
architectuur een eigen ontwikkeling mee. De 19de-eeuwse architectuur werd bijvoorbeeld
sterk bepaald door stadsarchitecten die de voornaamste opdrachten uitvoerden, advies
schonken en indirect invloed uitoefenden op ander architecten. Belangrijke Gentse stads-
architecten waren J.B. Pisson (ca. 1763-1840), aanvankelijk vertegenwoordiger van het
Gentse streng classicisme en later van de Gentse empirestijl (cfr. infra), en J.B. van de
Cappelle (1772-1833). Hun oeuvre weerspiegelde de ontwikkeling van de Gentse architec-
tuurscene.44
Antoine Plateau maakte slechts de eerste stijlperiode mee van de 19de eeuw: de empirestijl
(ca. 1800-1840). De empirestijl genoot onder de cultuur stimulerende Napoleon (1795-
1814) een hoogtepunt en was de laatste eenheidsstijl voor de opkomst van de 19de-eeuwse
neostijlen.45 Het empire was vooral in trek bij de bouw van burgerhuizen. Architect J.B.
Pisson heeft deze stijl in Gent gentroduceerd met het lusthuis dat hij aan de Ferdinand
40Dubois et al., Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht, 87.41Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur, 97.42Dubois et al., Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht, 89.43Bogaert, ”Overzicht van de evolutie van de architectuur in de kuip”, XXXIV.44Dubois et al., Gent en architectuur: trots, schande en herwaardering in een overzicht, 93.45Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur, 109.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 62
Lousbergskaai bouwde, tevens het huis dat in deel IV van deze masterproef wordt behan-
deld. Het gebouw werd later weliswaar verbouwd in neoclassicistische zin. (cfr. infra)46
De empirestijl kenmerkte zich in Gent door een eigen ornamentiek en een fijne uitwer-
king.47 De empire-architectuur manifesteerde zich met o.a. bepleisterde gevels48 die qua
vorm aansloten bij de grondvorm van de classicistische woningen uit het laatste kwart van
de 18de eeuw, afzonderlijk uitgewerkte middenpartijen, bossage of horizontale banden en
lijsten,49 bel-etages met rondboogvensters die gewoonlijk voorzien werden van boogomlijs-
tingen steunend op imposten, uitgerust met smeedijzeren balkonleuningen50 die getooid
werden met verschillende geometrische motieven. De decoraties waren geınspireerd op de
antieke vormentaal van de Griekse, Egyptische en Assyrische kunst51 en bestonden uit
o.a. friezen, medaillons met buste, palmettenfriezen met sfinxen en griffioenen en zwa-
nen,52 panelen in relief van stucwerk of gietijzer. Naast de grote burgerhuizen werden
ook kleine woonhuizen voorzien van empire getinte gevels. Bij het verbreden of rechten
van straten werden soms doorlopende empire gevelwanden opgetrokken. De empirestijl
in zijn zuiverste vorm was niet in de architectuur, maar in het interieur- en meubelkunst
terug te vinden. (cfr. infra) De klassieke invalshoek bleef ook bij de volgende belangrijke
19de-eeuwse stijlrichting, het neoclassicisme, nagevolgd. Later in de 19de eeuw zou het
neoclassicisme een zeer gewichtige rol gaan spelen bij de ingrijpende veranderingen die
het Gentse stadsbeeld zou ondergaan.53
12.4.3 Interieur
18de eeuw
De interieurs van de burgerlijke woonsten in Gent werden parallel met de gehandhaafde
architecturale stijlen opgesmukt. Het bestuderen van deze interieurs is echter niet zo van-
46Lanclus, ”Bondig overzicht van de architectuur te Gent”, LIX.47Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur, 112.48Lanclus, ”Bondig overzicht van de architectuur te Gent”, LIX.49Bogaert, ”Overzicht van de evolutie van de architectuur in de kuip”, XXXIV.50Lanclus, ”Bondig overzicht van de architectuur te Gent”, LIX.51Bogaert, ”Overzicht van de evolutie van de architectuur in de kuip”, XXXIV.52Lanclus, ”Bondig overzicht van de architectuur te Gent”, LIX.53Bogaert, ”Overzicht van de evolutie van de architectuur in de kuip”, XXXIV-XXXV.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 63
zelfsprekend. Vooreerst centreerde de focus van het architectuuronderzoek zich lange tijd
enkel op de facade architectuur en niet op het interieur. Daarnaast is en blijft een interi-
eurdecoratie een priveaangelegenheid die zeer gevoelig blijkt voor wisselende modegrillen.
Het tekort aan gegevens wat betreft de 18de-eeuwse interieurs vormt een bijkomend pro-
bleem in het schetsen van een algemeen beeld over de Gentse interieurs van toen. Vooral
voor de inrichting en planindeling is er een gebrek aan documentatie.
De Franse smaak centreerde zich niet enkel op de architecturale laag. Ook het interi-
eur werd doordrongen van de opeenvolging aan Franse stijlidiomen. En net als bij de
architectuur kunnen we hier niet spreken van een loutere imitatie, maar van een vermen-
ging van de Franse esprit met de Gentse, lokale smaak.
De plattegronden werden over het algemeen overheerst door een rechthoekige vorm. Dat
was het geval voor zowel de smalle huizen als voor de statige herenwoningen. De plan-
indeling op haar beurt werd, in tegenstelling tot het Franse ideaal, niet altijd volgens
rationeel gedachte assen opgevat. Tijdens de rococoperiode werd de planindeling gedo-
mineerd door een asymmetrische compositie die de binnenkant van de woning een diffuus
karakter verleende.54
De Lodewijk XIV stijl verleende zich zowel in de architectuur als in de interieurkunst
als een medium om vorstelijke macht te etaleren, om te overweldigen. De stijl manifes-
teerde zich binnenkamers door middel van enorme vertrekken die opgesmukt werden met,
in zeer kostbare materialen vervaardigde, pompeuze ornamenten. Er zijn weinig aanwij-
zingen voor de toepassing van de stijl in de 18de-eeuwse Gentse interieurs. Vooreerst was
de Lodewijk XIV stijl vanwege zijn vorstelijke karakter weinig geschikt voor het burgerlijk
interieur. Bovendien moest de Lodewijk XIV stijl zien op te boksen tegen de sterk nale-
vende, lokale barokstijl. Tenslotte werd de Lodewijk XIV op het moment dat deze zich
begon te manifesteren, reeds vervangen door de rococostijl die in Gent een groot succes
54Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 117-18.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 64
zal kennen.55
Via de Regence, een overgangsstijl die zowel kenmerken van Louis XIV als van Louis
XV in zich droeg, werd de overgang ingezet naar een minder imposante en plechtstatige
stijl. Er werd geopteerd voor kleinere afmetingen, soepele vormen en fantasie-elementen.56
De meeste gangbare vormen bleven gehandhaafd en ook de zin voor symmetrie bleef on-
veranderd. Er werden nieuwe motieven geıntroduceerd zoals draken, fabeldieren, schelpen
en palmetten.57 De eigenlijke Lodewijk XV stijl, de rococo, bevrijde het plechtstatige in-
terieur. Vanaf nu overheerste een afkeer voor rechte lijnen en symmetrie en een voorliefde
voor lichtheid en fantasie. De fantasievolle en speelse ornamentiek werd doordrongen van
uitwaaierende rocaille elementen, bloemenguirlandes, oosterse invloeden en elementen uit
de natuur. De stijl deed in 1740 zijn intrede in de stad, het moment waarop hij in Frank-
rijk al minder uitbundig werd en de rocaille vervangen werd door antieke elementen.58
De rococo, geen paleisstijl maar de stijl van de betere klasse, werd in Gent voorzien van
een lokale toets.59 Planindelingen werden vanaf nu asymmetrisch opgevat.60 De Gentse
rococo verschilde op sommige vlakken van de Franse. De Gentse rocailles bijvoorbeeld wa-
ren vaak zeer groot opgevat. De soepele, vloeiende lijnen van de Franse rococo ontbraken
in de Gentse variant. Het houtwerk van trappen werd voorzien van weelderige schelpen
en cartouches en zodanig geconcipieerd dat de trappen bijna doorgingen als volwaardige
beeldhouwwerken.61
19de eeuw
Rond 1750-55 deed de gout a la Grecque zijn intrede in de Franse vormentaal en ge-
raakte de rocaillestijl in verval. Deze hernieuwde belangstelling voor de klassieke oudheid
55Ibid., 131.56Anna Bergmans, ”Syllabus Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid”, (UGent Faculteit
Letteren en wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, 2010), n.p.57Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 131.58Bergmans, ”Syllabus Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid”, n.p.59Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 131.60Ibid., 118.61Ibid., 152.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 65
vond zijn oorzaak in de nieuwe ontdekkingen die onder meer gedaan werden in Pompei
in 1748. Talrijke publicaties zorgden voor de ommezwaai van rocaillestijl naar classicisti-
sche stijl. Cochin bijvoorbeeld verwierp de rocaillestijl in zijn traktaat Supplication aux
Orfevres, Ciseleurs, Sculpteurs en bois pour les appartements et autres (1754) en riep op
tot een terugkeer naar de klassieke oudheid.62 Deze verschuiving vormde een weerspiege-
ling van de veranderende levenswaarden. De leegheid van de rococo werd ingeruild voor
een ernstige ingesteldheid.63 Een overgangsperiode, transition genoemd, markeerde de
subtiele overgang van rocaille ornamentiek naar de op de klassieke oudheid gefundeerde
en heel geraffineerde Lodewijk XVI stijl. De materialen en technieken bleven onveranderd
in tegenstelling tot de ornamentiek die een terugkeer claimde naar de rechte lijnen en
motieven uit de klassieke oudheid, in samenhang met bloemen, boeketten, linten en strik-
ken. Verder werd beroep gedaan op het gebruik van draperieen, lichte kleuren en ronde
vormen. Ornamentontwerpers waren Richard de Lalonde, Gilles Paul Cauvet, Henri Sa-
lembier en Jean Demostene Dugourc. De stijl werd opnieuw naar heel Europa uitgedragen.
Dat gebeurde via o.a. de modelboeken van Jean-Francois de Neufforge en Jean-Charles
Delafosse.64 In Gent begon het verzet tegen de rococo pas rond ca. 1779. De klassieke
vormentaal werd zowel in de herenhuizen als in de sobere woningen toegepast. De grond-
plannen werden opnieuw symmetrisch opgesteld met het oog op een heldere en sobere
structuur. Rechthoekige, ovale of octogonale vestibules en trapzalen konden meer dan
een verdieping bestrijken. De wanden van deze vertrekken werden voorzien van gecanne-
leerde pilasters met composietkapitelen. De rijk gesculpteerde trappen werden vervangen
door soberdere exemplaren. De salons werden opgesmukt met klare vormen zoals recht-
hoekige lambriseringen en door posten onderbroken panelen. De wanden werden bekleed
met geschilderde landelijke of exotische scenes. Griekse elementen werden in aangepaste
vorm het interieur binnengebracht: slingers op sierlijke friezen en panelen in halfrelief,
medaillons, cameen, griffioenen, rozetten, tand- en eierlijsten.65 Het archeologisch inzicht
62Bergmans, ”Syllabus Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid”, n.p.63Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 132.64Bergmans, ”Syllabus Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid”, n.p.65Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 132.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 66
dat zich ontwikkelde gedurende de vorige stijlperiode vond zijn uitweg in de aan Napole-
ons veldtochten refererende, strengere empirestijl. Deze stijl kende een grote verspreiding,
mede door de verankering van Napoleons familie in verschillende veroverde Europese ge-
bieden. Huizen die in de empirestijl werden opgetrokken, kenmerkten zich door enkele
nieuwe elementen in de planindeling zoals bijvoorbeeld de badkamer, eetkamer, en exo-
tische vertrekken. Elementen uit de klassieke oudheid werden vanaf 1798 gecombineerd
met Egyptische aspecten zoals obelisken en sfinxen. Het onderscheid tussen het Directoire
(1785-1799), Consulaat (1799-1804) en het Empire (1804-1815) valt moeilijk te maken.
Antieke elementen zoals palmetten, zwanen, ruiten en velum vormden de dominante inspi-
ratie. Specifiek keizerlijke motieven waren o.a. laurierkransen, adelaars, leeuwenkoppen,
ringen, toortsen, zwaarden, gevleugelde putti, guirlandes, antieke en mythologische figu-
ren, leeuwenklauwen- en poten, palmetten, lieren, en de hoorn der overvloed. Als massief
hout werden notenhout en beukenhout aangewend. Als fineerhout werd aanvankelijk be-
roep gedaan op exotisch hout zoals mahonie en acajou. Vanaf 1806 werd iep, es, plataan
en taxus gebruikt. Voor het inlegwerk werd ebbenhout, been en koper gebezigd. Nieuwe
materialen zoals staal en brons deden hun intrede. Het aangewende textiel, o.a. zijde
van Lyon, velours van Utrecht en toile de Jouy, werden voorzien van nieuwe kleuren. De
vrij zware en weinig revolutionaire meubels vormden een voortzetting van de meubeltypes
onder Lodewijk XVI en werden voorzien van typische, decoratieve details zoals de Phry-
gische muts, lans en de gekruiste bundels van de Romeinse lictoren, stoelen met allerlei
verschillende poten zoals bijvoorbeeld sabelpoten, een bovenaan naar binnen krullende
rugleuning, symmetrie, rechte lijnen, armleuningen rustend op sfinxen en een specifieke
stofbekleding. Meubels waren o.a. de commode, schrijftafel, bonheur-du-jour, psyche, toi-
lettafel en coiffeuse. Belangwekkende ontwerpers waren de in 1793 uit Rome terugkerende
Charles Percier en Pierre-Francois-Leonard Fontaine die met hun Recueil des decorations
intererieurs uit 1801 een belangrijk en wijdverspreid theoretisch traktaat leverden over de
empirestijl. De kunstnijverheid kende gedurende de Revolutie een belangrijke herleving.
Er werden tentoonstellingen opgesteld waarbij kunstnijverheidsproducten, meubelkunst,
bronsgieterij en edelsmeedkunst getaleerd werden.66 In Gent wordt de empirestijl rond
66Bergmans, ”Syllabus Geschiedenis van het interieur en de kunstnijverheid”, n.p.
HOOFDSTUK 12. GENT TEN TIJDE VAN ANTOINE PLATEAU (1740-1815) 67
1795 geıntroduceerd met als eerste voorbeeld het landhuis Blancquaert-Van Tieghem.67
Opnieuw werd de Franse stijl door de Gentenaren op een eigen, creatieve manier bena-
derd. De planindeling kenmerkte zich door een streven naar juiste proporties, balans en
symmetrie. Vertrekken kenmerkten zich door een streng nagevolgde stijleenheid. Alle
interieuraspecten werden in het licht hiervan geconcipieerd. Sierelementen waren o.a.
griffioenen, sfinxen, adelaars en ruiten. Motieven werden vaak herhaaldelijk toegepast om
de stijleenheid van de woonst te waarborgen. Wanden werden aangekleed met zowel ge-
schilderde, textiele als papieren bekledingen waarop vaak empire ornamenten zoals putti,
adelaars, muziekinstrumenten en geometrische figuren werden afgebeeld. Wanden, deu-
ren, ramen en schouwpartijen werden steeds op elkaar afgestemd. Plafonds werden eerder
sober en streng symmetrisch uitgewerkt, op enkele imponerende koepelschilderingen na
zoals in het salon van het landhuis Blancquaert-Van Tieghem. Voor de plafonddecoratie
werden allerlei ornamenten zoals rozetten en allerhande randversieringen zoals tand-, eier-
en parellijsten aangewend. Trappenhuizen werden luisterrijk opgesmukt.68
67Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 132.68Sabo, ”De empirestijl in het Gentse woonhuis. Een zoektocht naar de algemene karakteristieken van
de Gentse empire-interieurs”, 132-68.
Hoofdstuk 13
De woning Pisson
13.1 Antoine Plateau en de woning Pisson. Bekende
gegevens
13.1.1 De woning van architect, meester-timmerman en aanne-
mer Jean-Baptiste Pisson (1763-1818)
De Gentse architect Jean-Baptiste Pisson (1763-1818) werd vanwege familiale problemen
pas op 20-jarige leeftijd lid van de leerjongens van het ambacht van timmerlieden en
schrijnwerkers. Hij werd in dienst genomen in de Burgstraat bij meester-timmerman Pie-
ter Burggraeve. Hij kon zich vermoedelijk in 1779 via zijn beschermheer, ridder Dons
van Lovendegem, inschrijven aan de Gentse academie voor teken- en schilderkunst en
architectuur en zou er acht jaar blijven in plaats van zes. Hij leerde er architecturale
tekeningen nabootsen. Dat gebeurde vooral naar het voorbeeld van het negenhonderd
gravures tellende Recueil elementaire d’architecture (1757-1780) van J.F. De Neufforge,
belangrijk promotor van de gout a la grecque. Theoretisch werd Pisson geschoold op de
architectuurtheorie van J.F. Blondel die de Grieken beschouwde als de grondleggers van
de architectuur. Pisson zou vanwege de gezondheidsproblemen van zijn leerkracht Pieter
van Reysschoot vooral gevormd zijn door Jean Augustin d’Huyvetter, toenmalig adjunct
en tevens getalenteerd tekenaar. In 1784 legde hij het architectuurexamen af waarbij hij
68
HOOFDSTUK 13. DE WONING PISSON 69
de tweede plaats behaalde. In 1786 haalde hij de eerste plaats.1 Volgens getuigenissen
zou Pisson samen met Piers een reis naar Parijs hebben ondernomen.2 Twee bronnen
vermelden 1800 als het vermoedelijke tijdsstip voor deze reis.3
Via zijn connecties vergaarde Pisson bij de Gentse notabelen veel invloed en befaamd-
heid. De prive-opdrachten die hij in opdracht van deze klasse aangereikt kreeg, zorgden
ervoor dat Pisson, als typische selfmade man uit deze periode, een fortuin kon opbouwen.4
Tot 1806 realiseerde hij voornamelijk bouw- en renovatieprojecten van herenhuizen, kas-
telen en landhuizen. Hij ontwikkelde zich als een bedreven ontwerper van landhuizen en
pittoreske tuinen waarin vaak decorerende tempeltjes werden ondergebracht. Zijn platte-
gronden getuigen van een experimentele omgang met polygonale, cirkelvormige of ovale
ruimtes. De opmaak van het interieur liet Pisson over aan de kunde van professionele
schilders en stucwerkers zoals o.a. Antoine Plateau. Pisson was tevens betrokken bij
de aankoop van nationale goederen zoals bijvoorbeeld de St.-Pietersabdij om deze van
een nieuwe functie te voorzien. Hij fungeerde van 1802 tot 1809 als stadsarchitect van
Gent en was in die hoedanigheid verantwoordelijk voor de classiciserende aanpassingen
van het stadhuis, het ontwerp van triomfbogen, stadspoorten, bruggen, kaaien, pompen
en aquaducten. Pisson stond vanaf 1804 als aannemer eveneens in voor het onderhoud
en de aanleg van de belangrijkste wegen van het Scheldedepartement en voor allerhande
polder- en zeewerken.
Pisson fungeerde zowel als promotor van de Lodewijk XVI stijl als van de empirestijl
in Gent. Deze evolutie kenmerkte zich door zowel een versoberde aanpak als door de
inbreng van Egyptische en exotische elementen. Op architectuurhistorisch gebied heeft
hij geen vernieuwende rol gespeeld. Toonaangevender was hij in het assimileren van ver-
schillende stijlen en invloeden en in het binnenbrengen van de fijn uitgewerkte empirestijl
1Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 252. -56.2Ibid., 297.3Van Cleven, ”Le gout francais’, een nieuwe leefcultuur”, 171 en Dubois et al., Gent en architectuur:
trots, schande en herwaardering in een overzicht, 93.4Van Cleven, ”Le Gout Francais’, Een Nieuwe Leefcultuur”, 17-23.
HOOFDSTUK 13. DE WONING PISSON 70
in de Gentse architectuur die door Jean-Baptiste van de Capelle verder ontwikkeld en
verspreid werd.5
13.1.2 Historiek van het huis
Pisson verhuisde, na zijn huwelijk op 9 september 1787 met Jeanne-Francoise van Melle,
van de Tinnenpotstraat naar de Drabstraat. Deze straat vormde een as tussen de Koornlei
aan de Oude Leiehaven en de Poel. Aan de Poel, meer bepaald aan de Houtlei, bevond zich
de Torrepoort, een van de vier oudste stadspoorten die deel uitmaakte van de vestingen
rondom de Sint-Michielsparochie.6 Hij was er aanvankelijk woonachtig in een 17de-eeuws
huis dat hij in 1789 had gekocht van Guillaume van Loo.7 Vanaf 1795 woonde hij op
de hoek van de Drabstraat en de Penssteeg, nu de Gruuthuusestraat. Op die hoek had
hij een eigendom kunnen verwerven van jonkheer Andreas-Augustinus du Bois heer van
Schoondorp, Heylermeersch, enzovoort. Het huis was samengesteld uit meerdere panden
die in de loop der tijd op een complexe wijze zijn samengebracht.8 Pisson ging voor de
aankoop van het huis, waarvoor de som van 30000 fr. moest neergeteld worden, enkele
leningen aan.9 Na de dood van Pisson en zijn echtgenote kwam het eigendom in handen
van hun neef, Jean-Henry Van Loo, Pissons vriendin Marie-Rose Dunepveu en de kinderen
van zijn zus Catherine, Luc-Jean en Marie-Sophie Declercq. In mei 1819 werd het huis
verkocht voor de aankoopsom van 21598 florijnen aan Jeanne Enbrie, weduwe van Adrien
Claus. Later kwam het huis via erfenis in het bezit van haar zoon, bankier Jean-Baptiste
Claus. Daarna werd het pand overgedragen naar Jean-Francois De Volder, burggraaf
Edmond-Joseph de Bare de Comogene en zijn nakomelingen en vervolgens naar L. De
Keghel-Van Drom en de familie Meert. Het huis werd in 1920 afgebroken voor de bouw
van vier burgerhuizen die in 1991 op hun beurt werden gesloopt voor de bouw van een
hotel.
5Baillieul et al., Stadsontwikkeling en architectuur, 109.6Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in Belgie architectuur. 4na: Stad Gent,
(Gent: Snoeck-Ducaju, 1976), 78.7Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 257.8Ibid., 267-68.9”De geschiedenis van een huis en zijn inboedel. De verdwenen woning van architect Jean-Baptiste
Pisson (1763-1818) in de Drabstraat te Gent”, 87-9.
HOOFDSTUK 13. DE WONING PISSON 71
13.1.3 Architectuur
Het huis is in de loop der tijd enkele keren door Pisson zelf aangepast. Dat wordt be-
vestigd in de notarisakten die opgesteld werden naar aanleiding van de verkoop van het
huis na zijn dood in 1818. De eerste werken vonden plaats in 1795, het jaar waarin het
huis werd aangekocht. Deze aanpassingen situeerden zich aan de kant van de Pensstraat,
nu de Gruuthuusestraat, en hadden betrekking op de poort in de blinde muur en op het
achterhuis dat voorzien werd van een nieuwe gevel bestaande uit drie traveeen in plaats
van twee. Later kwam ook de kant aan de Drabstraat in aanmerking voor verbouwing.
Dat gebeurde vermoedelijk in 1804. In 1818, het jaar waarin Pisson stierf, diende hij nog
een bouwaanvraag in voor veranderingswerken aan zijn eigendommen. Het achterhuis
in de Penssteeg wou hij bekleden met een eerder nieuwe gevel die samengesteld was uit
drie traveeen en twee bouwlagen. Verder wou hij de rondbogige afwerking op pilasters
toepassen op drie traveeen in plaats van twee.
Hoewel er tot nu toe geen afbeelding van de gevel tot ons gekomen is, weten we uit
enkele getuigenissen dat het om een fraai goed ging. Norbert Cornelissen beschreef het
huis als un veritable bijou, Bagatelle au milieu d’une ville...que par un tour de force ou
plutot d’adresse il a placee, comme on le dirait avec un peu de malice, au milieu meme
de la rue. De naam Bagatelle verwijst naar het Parijse landhuis Bagatelle dat zowel in-
vloed heeft uitgeoefend op de bouw van het kasteel van Moregem, als van het landgoed
Blancquaert-Van Tieghem. J. Steyaert sprak van een fraey gebouw, dat den Gendschen
bouwkundigen J.B. Pisson stichtte en bewoonde en er in 1818 is gestorven.10
13.1.4 Interieur
Over de interieurinrichting van de woning Pisson is veel geweten vanwege de tot op heden
bewaarde boedelbeschrijving die na zijn dood in 1818 werd opgesteld. De inventaris was
in het Frans opgesteld en beschreef het huis van zolder naar kelder naar bijgebouwen.11
10”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov. Oost-Vl)”,
269.11”De geschiedenis van een huis en zijn inboedel. De verdwenen woning van architect Jean-Baptiste
Pisson (1763-1818) in de Drabstraat te Gent”, 90.
HOOFDSTUK 13. DE WONING PISSON 72
De inboedel werd door de huisnotaris Charles De Vinck geraamd op het totale bedrag van
9735,34 florijnen. Het huis bestond uit een zolder, meidenkamer, zitkamer, 4 slaapkamers,
bibliotheek, naai- en kleedkamer, badkamer, eetkamer, klein salon, spreek- of wachtkamer,
antichambre, groot salon, keuken, kabinet, vestibule, bierkelder, wijnkelder, kamer van de
huisknecht, stalling, koetshuis, binnenplaats.12 Het huis was comfortabel ingericht zoals
het een rijke burgerwoning van toen betaamde. De verschillende ruimtes waren uitgerust
met een omvangrijk en kostbaar meubilair, waaronder een muzikale psyche. Het huis was
opgesmukt met een uitgebreid arsenaal aan kunstwerken en sculpturen.13
Belangrijk is het salon waarvan de decoratie aan Antoine Plateau wordt toegeschreven.
Uit de boedelbeschrijving blijkt dat in het grote salon, met drie vensters aan de Drabstraat
liggend en palend aan de antichambre, drie zetels en acht stoelen in beschilderd hout, een
tafel en een consoletafel in acajou waren geplaatst. De textielbekleding beperkte zich tot
een tapijt op de vloer en zes gordijnen aan de ramen die vervaardigd waren uit mousse-
line. Verder was het salon opgesmukt met un piedestal en marbre et le buste defunt en
platre, een plaasteren repliek van een oorspronkelijk marmeren buste die door zijn goede
vriend G.L. Godecharle was vervaardigd en die volgens de laatste wilsbeschikking aan
de Societe royale des beaux arts werd geschonken. In het salon stond een tweede niet
nader omschreven plaasteren beeld op een sokkel. Het serviesgoed, bestaand uit een wit
theeservies met vergulde boord in Parijs porselein en honderdzeventig borden in Door-
niks porselein samen met enkele soep-, bouillon- en slakommen, was er voor een groot
deel ondergebracht. Ook hun verzameling kristallen wijn-, likeur- en champagneglazen en
karaffen met stopsels bevond zich in het salon.14
Van dit door Antoine Plateau gedecoreerde salon is er een foto uit 1906 tot ons gekomen.
De foto werd getrokken door de bekende Gentse fotograaf Edmond Sacre in opdracht van
Alfons Van Werveke. (011) Uit de kroonlijst bovenaan het vertrek is op te maken dat het
salon polygonaal was opgevat. De foto toont de wand met de empireschouw die gelegen
was in een dieper gelegen nis. De schoorsteenmantel rustte op twee Egyptisch aandoende
12Ibid., 90-97.13Ibid., 269.14Ibid., 96-97.
HOOFDSTUK 13. DE WONING PISSON 73
kariatiden. Boven de schouw was een grote spiegel aangebracht die bekroond werd door
een rondbogig schilderij waarop een putto was afgebeeld te midden van een bloemen-
decor. Naast de spiegel waren vier ranke zuilen aangebracht waarop hoofdjes stonden
afgebeeld. De zuilen waren overspannen door verhoogde rondboogjes en tussen de zui-
len waren neerhangende bloemslingers aangebracht. Ook de nis, gevormd door een boog
die rustte op twee overhoeks geplaatste pilasters, en het muurgedeelte boven de schouw
waren geheel versierd met arabesk aandoende planten- en bloemenslingers die vanuit een
op de grond geplaatste vaas voortsproten. In beide hoeken van het muurgedeelte boven
de schouw waren volgens Van Tyghem arenden en volgens Bergmans zwanen geschilderd
die een guirlande in hun snavel vasthielden. Op de foto zien we in de weerspiegeling van
de spiegel aan de linkerkant de fotograaf en aan de andere kant een schilderij van een
voorvaderlijk echtpaar, vermoedelijk de familie De Bare de Comogene, in een omlijsting
die overspannen was door een driehoekig fronton. Het plafond was gedecoreerd met een,
in een cirkel gevatte, figuratieve schildering die verbonden was met de hoeken van het
salon.15
13.2 Aanvullend onderzoek naar de woning Pisson
Uit de publicatie Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en
aannemer (prov. Oost-Vl.)16 die halverwege mijn onderzoek voor deze masterproef werd
gepubliceerd, bleek aanvullend onderzoek naar de woning Pisson haast een overbodige
zaak. In het SAG, het RAG en het het fonds de Vliegende bladen werd door prof. dr.
em. Van Tyghem reeds intensief gezocht naar documentatie over Jean-Bapiste Pisson en
zijn woning in de Drabstraat. Zij raadpleegde in verband met de woning Pisson in het
SAG de reeks Registers van oude huisgelden,17 de reeks Processen-verbaal van het College
15Ibid., 97. en Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: biografie van Antoine
Plateau (Doornik 1759-Brussel 1815)”, 348.16Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 252-56.17SAG, reeks 153/1.
HOOFDSTUK 13. DE WONING PISSON 74
en Gemeenteraad,18 de reeks Oude bouwaanvragen,19 de reeks Moderne bouwaanvragen,20
de reeks Staten van Goed,21 de Nota’s Vanderhaeghen,22 de Atlas Goetgehebuer23 en het
archief van de Stedelijke commissie voor monumenten en stadsgezichten (SCMS).24 Bijko-
mend onderzoek kon enkel nog gebeuren in de Nota’s Straten25 en in de reeks Gebuurten.26
In het RAG raadpleegde zij reeds het Modern Notariaat op notaris J.F. Hacquart, depot
De Wilde, nr. 8, 5 december 1795, op notaris R. Vergult, nr. 1590, 24 december 1795, op
notaris Ch. De Clercq, depot Neve I, nr. 81, 19 mei 1819 en op notaris Ch. A De Vinck,
depot Neve I, nr. 190, 1 maart 1819. Alle documenten op naam van Jean-Bapiste Pisson
of de Drabstraat in het fonds de Vliegende bladen werden eveneens op intensieve wijze
door haar bestudeerd.
18SAG, reeks C11/2.19SAG, reeks 535.20SAG, reeks G12.21SAG, reeks 330.22SAG, ongenummerde reeks.23SAG, AG.24SAG, SCMS.25SAG, ongenummerde reeks.26SAG, ongenummerde reeks.
Hoofdstuk 14
De Piers-schouwburg
14.1 De Piers-schouwburg. Gekende gegevens
14.1.1 De Sint-Sebastiaansschouwburg in handen van de ven-
nootschap Piers en co
De Sint-Sebastiaansschouwburg was op het moment dat Plateau er werkzaam was als
decoratieschilder in handen van de vennootschap Piers. De vennootschap verwierf de Sint-
Sebastiaansschouwburg in 1798 omdat de Sebastiaansgilde de schouwburg te koop had
moeten stellen vanwege de afschaffing van de gilden door de Franse wet Le Chapelier. (cfr.
supra) Op 25 april 1798 werd de schouwburg voor 2,3 miljoen livres, later omgerekend naar
76666 fr., door de vennootschap Piers en co aangekocht. In deze vennootschap, waarvan
de naam Piers verwees naar de advocaat Emmanuel Piers de Welle, zetelden eenenvijftig
aandeelhouders, waarvan velen tot de nieuwe Gentse notabelen behoorden zoals Lieven
Bauwens, Norbert van Aken, Franois Ottevaere, Thomas Daneels en Joseph van Alstein.
(012) De Sint-Sebastiaansschouwburg werd omgedoopt tot de Piers-schouwburg.1
14.1.2 Historiek van de Sint-Sebastiaansschouwburg
De eerste officiele toneelzaal van Gent, de Comedianten Caemere genoemd, bevond zich
in de aloude Collatiezolder van het stadhuis. In 1674 werd de zaal in beslag genomen als
1Lootens, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 24.
75
HOOFDSTUK 14. DE PIERS-SCHOUWBURG 76
depot voor de wapenvoorraad van de burgerwacht. De toneelzaal verhuisde vervolgens
naar de toneelzaal van de Sint-Sebastiaansgilde in het 16de-eeuwse gildehuis op de Kouter.
Op 26 mei 1688 werd het terrein van de Sebastiaansgilde, gelegen tussen de Ketelvest en
de Vrije-Schipperskapel, aangekocht door de stad en omgevormd tot een overdekte paar-
denmanege, genaamd de Pickereye. De manege werd later terug opgebouwd en veranderd
in een comediaplaetse ende tot het doen van andere vertoonynghen. Op 16 december 1715
werd het complex door een brand te gronde gericht. In januari 1717 werd mits toestem-
ming van de stad door Julien de Caminge, leider van een groep Italiaanse comedianten,
zangers en koordansers, een houten schouwburg gebouwd. Op 18 juli 1736 werd bij octrooi
bepaald dat de Sint-Sebastiaansgilde de alleenheerschappij verwierf over alle vormen van
spektakel in Gent. In 1736 werd het terrein door de stad dan ook terug verkocht aan de
Sint-Sebastiaansgilde. Door de gilde werd op de Kouter een nieuw gildehuis en theater
gebouwd. Hiervoor werd beroep gedaan op de Gentse rococo-architect Bernard de Wilde2
die in zijn architecturale ontwerpen een interessante synthese wist te bekomen van zowel
de Franse als de lokale smaak.3 Vanwege het toenemende succes konden uitbreidings-
werken niet langer uitblijven. In 1774 werden de galeries door architect Pierre de Somer
omgebouwd tot derde-rang loges en werden er galeries voor de vierde rang gebouwd.4 In
1821, tijdens het Hollandse bewind, werd het gebouw opnieuw aangekocht door de stad,
dit keer voor de aankoopsom van 45807 gulden. Toenmalig stadsarchitect Pierre-Jean de
Broe (1761-1852) maakte, waarschijnlijk in samenspraak met Louis Roelandt, een bestek
op voor fundamentele restauratiewerken. De werken werden voor 7000 gulden aan Maxi-
milien De Schepper toegewezen.5 De schouwburg werd uiteindelijk door het stadsbestuur,
ongeveer honderd jaar na de inhuldiging op 12 maart 1737, afgebroken ter vervanging van
een nieuw theater.6
2Ibid., 18-9.3Marie Fredericq-Lilar, ”Bernard de Wilde et les caracteres de l’architecture gantoise du XVIIIe siecle”,
Etudes sur le XVIIIe siecle II (1975), 16-18.4Lootens, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 22.5Ibid., 25.6Ibid., 27.
HOOFDSTUK 14. DE PIERS-SCHOUWBURG 77
14.1.3 Architectuur
Plateau werkte gedurende de periode 1798-1800 in de schouwburg. Hij bracht zijn decora-
ties aan in de door Bernard de Wilde ontworpen schouwburg die op dat moment in handen
was van de vennootschap Piers. De Wilde ontwierp zowel het gildehuis als de opera van
de Sint-Sebastiaansgilde. Het gildehuis werd in 1798, net als de opera, als nationaal goed
verkocht. Het gebouw werd aangekocht door postmeester Busso die er het Hotel Saint-
Sebastien in onderbracht. Het gebouw werd in 1813 omgebouwd tot een 19de-eeuwse
constructie die ondertussen eveneens verdween.7 In het SAG bevindt zich een tekening
van de voor- en achtergevel van het afgebroken gildehuis op de Kouter. (013) De gevel
was gracieus ontworpen, afgedekt met een mansardedak en opgemaakt uit negen traveeen
die in drie partijen werden onderverdeeld. Het centrale deel dat een verdieping hoger was
gemaakt, was opgedeeld in een bel-etage en een zolderverdieping en was bekroond door
een groot, driehoekig fronton dat versierd was door een asymmetrische rocaille. De twee
zijkanten, elk eveneens bestaand uit drie traveeen waren van het centrale voorgedeelte
losgemaakt door een tussenliggende travee en bekroond door rijk geornamenteerde oculi.
Boven de deur was een rondboog geplaatst. De bel-etage was opgesmukt met ionische ka-
pitelen, terwijl de zolderpartij opgemaakt was met trigliefen. De getoogde vensters waren
omgeven door platte banden. De kelderverdieping was aangekleed met imitatiebanden.
Het horizontale aspect was duidelijk geaccentueerd en het ornament was ontworpen con-
form de nieuwe smaken. De beeltenis van de riviergodinnen en het grote standbeeld van
Sint-Sebastiaan als Romeins veldheer schonken het gebouw een barokke, lokale toets. De
ravissante, smeedijzeren balustrade kan als voorloper beschouwd worden van de balus-
trade van het hotel Fallican, eveneens door Bernard de Wilde ontworpen en aanschouwd
als het hoogtepunt van de Gentse rococo.8
7Decavele and Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te Gent in de 18de
eeuw, 79.8Marie Fredericq-Lilar, L’Hotel Falligan. Chef-d’oeuvre du Rococo Gantois (Brussel: Universite de
Bruxelles, 1977), 69 en Decavele en Capiteyn, Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouwkunst te
Gent in de 18de eeuw, 79.
HOOFDSTUK 14. DE PIERS-SCHOUWBURG 78
14.1.4 Interieur
Het interieur van de Sint-Sebastiaansschouwburg werd in de loop ter tijden door enkele
interieurspecialisten onder handen genomen. Toen het gebouw na de verkoop van de
Sint-Sebastiaansgilde aan de stad Gent in 1688, omgebouwd werd tot manege werden de
interieurdecoraties door de Gentse schilder Norbert Sauvage junior, zoon van de bekende
beeldhouwer onder handen genomen. Toen het terrein op de Kouter in 1736 terug in
handen was van de Sint-Sebastiaansgilde, werd bij de bouw van de nieuwe schouwburg
door Bernard de Wilde voor de interieurdecoraties beroep gedaan op Jean-Baptiste van
Volxsom (1679-1737), die bij Carlo Maratti in Rome had gestudeerd en zich vervolmaakt
had in Parijs, en zijn zoon Maximiliaan van Volxsom. Zij decoreerden er het plafond
met een grote allegorie op de door de goden beschermde wetenschappen en kunsten. De
opera- en toneeldecors werden door de Brusselse schilder Bastia Vecchia gedecoreerd.9
Toen de galeries in 1774 uitgebreid werden door architect Pierre de Somer, werden de
nieuwe decors en decoraties geschilderd door de Italiaanse schilder Antonio Candelli (1721-
1795) en de bekende Gentse schilder Pieter Norbert van Reysschoot (1738-1795).10 Toen
de schouwburg aangekocht werd door de vennootschap Piers werd in de periode 1798-
1800 een restauratie op touw gezet van de volledige zaal en werden een nieuwe foyer en
een buffet (grand cafe) gebouwd die op hun beurt gedecoreerd werden door de Brusselse
decoratieschilders Jacques-Joseph Spaak (17421825), die als schilder onder meer actief was
voor de Muntschouwburg,11 en Antoine Plateau. Nadat de schouwburg in 1821 opnieuw
werd aangekocht door de stad, werden de restauratiewerken toevertrouwd aan de schilder
Antoon Pieter Steyaert (1788-1863).12
14.2 Aanvullend onderzoek naar de Piers-schouwburg
Het archief van de Gentse opera bevindt zich in het SAG. Dit archief werd geraadpleegd
aan de hand van de archiefstudie die door Lootens en Decavele achteraan in De Opera van
9Lootens, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 19.10Ibid., 22.11Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: biografie van Antoine Plateau (Doornik
1759-Brussel 1815)”, 348.12Lootens, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 25.
HOOFDSTUK 14. DE PIERS-SCHOUWBURG 79
Gent (2003)13 beschreven staat. Daarin staat vermeld dat de belangrijkste archiefbronnen
zich in het modern archief bevinden in de reeks Stadsgebouwen14 en de reeks Schouwbur-
gen.15 Deze archieven waren in 2003, de periode waarin Lootens en Decavele het boek De
Opera van Gent schreven, nog niet geklasseerd of geınventariseerd.16 Pierre Lootens werd
na de publicatie van het boek verantwoordelijk voor de inventarisatie. Hij bracht beide
reeksen samen in de nieuwe reeks Archief Gentse opera. Lootens overleed vooraleer hij de
inventaris kon beeindigen. Op die manier zijn heel wat tekeningen, schetsen, enzovoort
verloren geraakt omdat alleen hij weet had van de nieuwe locatie. De reeks Schouwbur-
gen bevat nu enkel eind 18de-eeuwse, 19de-eeuwse en 20ste-eeuwse briefwisselingen over
contracten, financien, prospectussen enzovoort. De nummers over de schouwburg zijn
uit de reeks Stadsgebouwen gehaald en ingevoegd in de reeks Archief Gentse opera. Dit
proces is echter nooit beeindigd waardoor veel documenten vandaag de dag niet meer
raadpleegbaar zijn. In de reeks Schouwburgen werd een map aangetroffen die dateert
van de periode waarin Antoine Plateau er werkzaam was. In deze map is de briefwisse-
ling betreffende het gebruik van de Gentse schouwburgen door derden tijdens de periode
1797-1850 opgenomen en zij bevat geen relevante informatie voor dit onderzoek. In de
reeks Archief Gentse opera werden algemene jaarrekeningen, inventarissen van meubels,
decoraties en kostuums, restauratiedossiers van de grote operazaal en decors, onkosten-
notas, enzovoort geraadpleegd.17 Map AGO430, waarin de algemene jaarrekening van de
Gentse opera uit 1797-1798 is opgenomen, herbergt heel wat nuttige informatie. Daaruit
blijkt nogmaals dat zowel Spaak als Plateau werkzaam waren bij de decoratie van de
zaal. Maar wat nieuw is, is dat ook Pisson en de zoon van Spaak betrokken waren bij de
interieurinrichting van de zaal. In Etat General de la Recette et de la Depense faite par la
Direction du grand spectacle de Gand staan Plateau, Pisson, Spaak en zoon meermaals
opgenomen. Plateau werd als peintre aangesteld en werd voor zijn werk in de zaal een
keer 692 livres uitbetaald, een andere keer 673 livres. Spaak werd als decorateur voor de
maanden floreal en prairial, naar de Franse republikeinse kalender, aangesteld en werd
13Lootens en Decavele, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 24.14SAG, reeks F.15SAG, reeks V.16Lootens en Decavele, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 224.17SAG, reeks Archief Gentse opera, AGO 430/739/740/741/742/743/744/755.
HOOFDSTUK 14. DE PIERS-SCHOUWBURG 80
daar telkens 333 livres voor uitbetaald. Pisson stond eveneens in voor het interieur van
de zaal. Hij bestelde o.a. de stoelen en fauteuils. Daarvoor werd hij 156 livres uitbetaald.
Hij werd ook verantwoordelijk gesteld voor de reparatie van het salon en voor allerhande
werken in de zaal. Daarvoor kreeg hij een keer 201 livres toebedeeld en een andere keer
456 livres. De zoon van Spaak werd als hulpje van de decorateur aangesteld en kreeg
daarvoor 72 livres. (014) In de almanak Wegwijzer van Gent uit 1798 staat in de ru-
briek Vermaekelykheyd nogmaals bevestigd dat Platteau (sic) en Sparck (sic) werkzaam
waren in de schouwburg: en de Saele doen herschilderen, gelyk ook alle de Decoratien,
door de vermaarde Schilders Platteau en Sparck.18(015) In het boek van Lootens staat een
prent afgebeeld van een ontwerp met China-inkt en aquarel voor een versiering van de
spektakelzaal van de Sint-Sebastiaansschouwburg voor een redoute in 1816. (016) Omdat
de decoratie opgevat is in Directoire of vroeg-Empire, wordt de tekening gedateerd rond
1797-1798, het jaar waarin Plateau werkzaam was in de schouwburg. Het ontwerp bevat
elementen die naar het oeuvre van Plateau verwijzen. Daarom werd de prent in het SAG
opgezocht, maar niet teruggevonden omdat de archivarissen niet weten waar Lootens de
prenten heeft ondergebracht. De prent toont de decoratie van de derde-rang loges. Boven
deze loges zijn gevleugelde, vrouwenhoofden met naakte bustes afgebeeld waar twee kron-
kelende slangen uit voortkomen. De vrouwenbustes worden verbonden door guirlandes.
Vanuit deze vrouwenbustes valt een gedrapeerd, lichtblauw doek in trompe-loeil. Onder-
aan het doek zijn zwarte acanthusachtige motieven aangebracht. De balkons zijn telkens
voorzien van witte ornamenten die op de afbeelding in het boek moeilijk af te lezen vallen.
De pilaren zijn onder de balkons voorzien van gesculpteerde consoles. Op de eerste-rang
loges zouden volgens Lootens putti en vrouwenfiguren aangebracht zijn die een portret
dragen.19
18Wegwijzer van Gent, 1798.19Lootens en Decavele, ”Het ontstaan van de Opera te Gent”, 224.
Hoofdstuk 15
Een nieuwe Gentse toeschrijving?
De hypothese dat de geschilderde decors van het landhuis Blancquaert-Van Tieghem een
nieuwe toeschrijving aan Antoine Plateau kunnen vormen, groeide bij Anna Bergmans
nadat ze geconfronteerd werd met de uitzonderlijk goed bewaarde empiredecoraties van
het landgoed Blancquaert-Van Tieghem. Het vermoeden stoelde zich op vier argumenten.
Eerst en vooral blijkt het arabeskendecor van het landgoed heel sterk te refereren aan
de bekende decoraties van Plateau. De decoraties spreken van eenzelfde artistieke kwali-
teit en tonen een gelijkaardige combinatie van motieven zoals bloemen, vruchten, dieren
en stillevens. De decors geven blijk van een antieke inspiratie die sterk refereert aan de
overige werken van Plateau.1
Daarnaast is er de sterke band tussen Antoine Plateau en de Gentse architect Jean-
Baptiste Pisson. Bij elk van de Gentse decoraties die Plateau uitvoerde, was Pisson
betrokken. Eerst en vooral decoreerde Plateau het salon van zijn eigen woning. Ver-
volgens was hij betrokken bij de aanstelling van Plateau als decoratieschilder van de
Piers-schouwburg. Pisson maakte immers deel uit van de vennootschap Piers en co die
de Sebastiaansschouwburg aankocht en de opdracht gaf voor de decoraties van de ge-
restaureerde zaal en foyer. Dat Piers later een deel van het domein Schoonenberg in
Laken kocht, inclusief de Zonnetempel die eerder door Plateau gedecoreerd was, kan een
1Bergmans, ”Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees: vijf interieurdeco-
raties van Antoine Plateau nader belicht”, 359-66.
81
HOOFDSTUK 15. EEN NIEUWE GENTSE TOESCHRIJVING? 82
aanwijzing vormen van de appreciatie die hij koesterde voor de schilder.2 Ook bij het
landgoed Blancquaert-Van Tieghem was Pisson als architect betrokken. Zowel Cornelis-
sen als Goetghebuer wijzen hem aan als de architect van het huis.3
Vervolgens is er de onmiskenbare link tussen het landgoed Blancquaert-Van Tieghem
met het paviljoen de Notelaer in Hingene. Het paviljoen werd tussen 1792 en 1797 in
opdracht van Wolfgang-Guillaume hertog dUrsel gebouwd naar de plannen van Charles
de Wailly. Plateau decoreerde er het salon in het jaar 1797. Er heersen vermoedens dat
Pisson zich voor het ontwerp van het landgoed Blancquaert-Van Tieghem baseerde op dit
paviljoen.4 Het blijkt uit wat voorafgaat aannemelijk dat Pisson ook voor de decoratie-
schilderingen van het landgoed beroep wou doen op Plateau.
Ten slotte is de decoratie van het landgoed Blancquaert-Van Tieghem logisch in het
levensverhaal van Plateau in te passen. De grond van het landgoed werd in het jaar
1796 aangekocht door Judocus Josephus Blancquaert en Marie-Isabelle Van Tieghem. De
bouwwerkzaamheden zullen waarschijnlijk kort daarna van start gegaan zijn. Op dat mo-
ment was Plateau te werk gesteld in Gent. Pisson kocht zijn huis in 1795.5 De decoratie
van dit huis door Plateau moet kort na deze datum plaatsgevonden hebben. In 1798 was
Plateau ook op een andere plek in Gent aangesteld, namelijk in de Piers-schouwburg.6
2Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl),”297-8.3Norbert Cornelissen, ”Notices biographiques inedites. Jean-Baptiste-Pisson, ancien architecte a
Gand”, Annales belgiques des sciences, arts et litterature 3 (1819), 59 en Goetghebuer, Choix des monu-
ments, edifices et maisons les plus remarquables du royaume des Pays-Bas, cit. fol. 88 naar Van Tyghem,
”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov. Oost-Vl)”, 240.4Guido Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 6.5Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 269.6Bergmans en Stofferis, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: biografie van Antoine
Plateau (Doornik 1759-Brussel 1815)”, 348.
Hoofdstuk 16
Besluit
De eerste Gentse decoratie van Plateau werd gerealiseerd in het salon van de woning van
architect Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Het huis was samengesteld uit meerdere pan-
den die in de loop der tijd op een complexe wijze zijn samengebracht. Het huis werd in
de loop der tijd enkele keren door Pisson zelf aangepast. Over de interieurinrichting van
de woning Pisson is veel geweten vanwege de tot op heden bewaarde boedelbeschrijving
die na zijn dood in 1818 werd opgesteld. Belangrijk is het salon waarvan de decoratie aan
Antoine Plateau wordt toegeschreven. Van dit door Antoine Plateau gedecoreerde salon
is er een foto uit 1906 tot ons gekomen. Omdat de Gentse archieven voor het onderzoek
naar Jean-Baptiste Pisson door Van Tyghem reeds op zeer grondige wijze zijn doorgelicht,
kon deze masterproef geen nieuwe feiten omtrent de woning Pisson voorleggen.
Een tweede decoratie in Gent op naam van Plateau is de decoratie van de zaal en
de decors van de door de Gentse rococoarchitect Bernard de Wilde ontworpen Sint-
Sebastiaansschouwburg in 1798. Toen de schouwburg aangekocht werd door de ven-
nootschap Piers werd in de periode 1798-1800 werd een restauratie op touw gezet van de
volledige zaal en werden een nieuwe foyer en een buffet (grand cafe) gebouwd. De zaal,
de foyer en het buffet werden gedecoreerd door de Brusselse decoratieschilders Jacques-
Joseph Spaak (17421825), die als schilder onder meer actief was voor de Muntschouwburg
in Brussel, en Antoine Plateau. Het archiefonderzoek naar de schouwburg bracht nieuwe
feiten aan het licht. Uit de algemene jaarrekening van de Gentse opera uit 1797-1798 blijkt
dat zowel Spaak als Plateau werkzaam waren bij de decoratie van de zaal. Nieuw deze
83
HOOFDSTUK 16. BESLUIT 84
keer is dat ook Pisson en de zoon van Spaak betrokken waren bij de interieurinrichting van
de zaal. In de jaarrekeningen staat tevens opgenomen hoeveel livres de heren voor deze
decoraties mochten in ontvangst nemen. In de almanak Wegwijzer van Gent uit 1798
staat in de rubriek Vermaekelykheyd nogmaals bevestigd dat Platteau (sic) en Sparck
(sic) werkzaam waren in de schouwburg. In de publicatie van Lootens is een afbeelding
opgenomen van een decoratie uit 1797-1798 die mogelijks door Plateau werd ontworpen.
Deze afbeelding was in het archief echter niet terug te vinden.
Het vermoeden voor een nieuwe toeschrijving aan zijn oeuvre, de decoraties van het salon
van het landhuis Blancquaert-Van Tieghem, stoelt op vier argumenten. Eerst en vooral
blijkt het arabeskendecor van het landgoed heel sterk te refereren aan de bekende deco-
raties van Plateau. De decoraties spreken van eenzelfde artistieke kwaliteit en tonen een
gelijkaardige combinatie van motieven. De decors geven blijk van een antieke inspiratie
die sterk refereert aan de overige werken van Plateau. Daarnaast is er de sterke band tus-
sen Antoine Plateau en de Gentse architect Jean-Baptiste Pisson. Bij elk van de Gentse
decoraties die Plateau uitvoerde, was Pisson betrokken. Vervolgens is er de onmisken-
bare link tussen het landgoed Blancquaert-Van Tieghem met het paviljoen de Notelaer
in Hingene. Er heersen vermoedens dat Pisson zich voor het ontwerp van het landgoed
Blancquaert-Van Tieghem baseerde op dit paviljoen. Het blijkt plausibel dat Pisson ook
voor de decoratieschilderingen van het landgoed beroep wou doen op Plateau. Ten slotte
is de decoratie van het landgoed Blancquaert-Van Tieghem logisch in het levensverhaal
van Plateau in te passen. In dezelfde periode was hij zowel in de woning Piers tewerk
gesteld als in de Piers-schouwburg.
Deel IV
Deel IV Landhuis Blancquaert-Van
Tieghem. Een nieuwe toeschrijving?
85
Hoofdstuk 17
Inleiding
In dit vierde deel wordt onderzocht of de interieurdecoraties van het landhuis Blancquaert-
Van Tieghem een nieuwe toeschrijving aan Antoine Plateau kunnen vormen. Maar voor
de verhandeling daartoe komt, worden eerst het huis en zijn historiek ingeleid. Om te
beginnen wordt een blik geworpen op de ontstaanscontext van het gebouw, de opeenvol-
ging van eigenaars en de evolutie die de architectuur en het interieur in de loop der tijd
doormaakten. Vervolgens wordt de huidige staat van het huis, en in het bijzonder dat van
de architectuur en het interieur, toegelicht. Hierna wordt overgegaan tot de kern van de
zaak, de toewijzing van de decoraties aan Antoine Plateau. Dit gebeurt op basis van het
archiefonderzoek en op grond van de stilistische en iconografische studie. De resultaten
van de onderzoeken worden vervolgens samen gevoegd in een reflecterend deel waarin de
pro’s en contra’s tegenover elkaar worden afgewogen. Belangrijk om op te merken is dat
aan de toeschrijving geen materiaal technisch onderzoek te pas is gekomen.
86
Hoofdstuk 18
Kadastrale gegevens
Het huis staat vandaag in het Gentse kadaster ingeschreven als 3683A. Het omliggende
Astridpark staat kadastraal gekend als 3681X. Op het kadasterplan van 1834, sectie D,
deel 28 is het huis in zijn oorspronkelijke staat aangeduid. De buurt blijkt qua bebou-
wing nog heel onaangeroerd. Op het kadasterplan van Gevaert en Van Impe van 1876
is de situatie grotendeels ongewijzigd gebleven, hoewel de omringende bebouwing reeds
is toegenomen.1 Dat gebeurde onder de vernieuwende impuls van 1864 waarbij de Vis-
serij omgebouwd werd tot de Lousbergskaai, genoemd naar het Lousbergsgesticht wat
verderop in de straat. Koetsen, wagens en karren konden de Visserij nu gemakkelijk be-
reiken. Vanaf dat moment begonnen heren- en burgerhuizen in allerlei neostijlen tussen de
alleenstaande buitenverblijven te verrijzen.2 Op het hedendaagse kadasterplan is een uit-
gebreide versie van het huis te zien. Verder is de tuin in oppervlakte toegenomen en zijn
de oorspronkelijke bijgebouwen verdwenen. De omringende percelen zijn volgebouwd.3
(017)
1Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 2.2Andooren, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk, 49.3Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 2.
87
Hoofdstuk 19
Historiek
19.1 Lusthuizen aan het Visserijkanaal
De opdracht die Judocus Josephus Blancquaert gaf voor de bouw van het huis moet
gesitueerd worden in de Franse traditie van het bouwen van hoven van plaisance, die
ook wel speelhoven worden genoemd. Toen in 1752 de Visserij werd gegraven, die op
een korte afstand parallel loopt met de Nederschelde, ontsprong een moeilijk te bereiken
smal schiereiland van ongeveer drie kilometer lang. Het rustig gelegen eiland werd vanaf
het laatste kwart van de 18de eeuw gebruikt voor kleinschalige industrie, maar ging zich
gedurende de volgende eeuw uitbreiden. Deze plek stond bekend als het Rommelwater
vanwege de water opspattende watermolens die hier door het lage waterpeil konden gen-
stalleerd worden. (018) Het gebied rond het huidige Astridpark dat paalde aan de Visserij
lag echter nog meer afgelegen van het drukke stadsleven. Het werd aan de noordelijke
zijde afgeschermd door de zuidelijke vestingmuur en gracht van het Spanjaardenkasteel,
aan de westelijke kant door de dubbele watergordel zonder de huidige bruggen en ten
oosten door de 16de-eeuwse stadswallen.1 Op die linkeroever waren er in 1753 slechts
vier woningen gebouwd. Wat verderop stonden nog twee huizen. Deze woningen waren
gebouwd op diepe en groene percelen. Gedurende de Franse overheersing (1795-1814) was
deze landelijke plek erg in trek bij de rijke burgerij om er die Franse hoven van plaisance
of lusthuizen te bouwen als zomer- of zondagsverblijf. Hoewel zij in de stad lagen, konden
deze landelijk gelegen huizen voorzien worden van een uitgestrekte tuin. Tot 1860 waren
1Andooren, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk, 42.
88
HOOFDSTUK 19. HISTORIEK 89
het bescheiden buitenhuizen die niet geschikt waren voor een langdurig verblijf. Zij waren
ommuurd of voorzien van een omringende haag en vaak uitgerust met een hoveniershuis,
een paardenstalling of een schuur.2 Het huis van Judocus Josephus Blancquaert wordt
beschouwd als het oudste buitenhuis of lusthuis dat aan deze Visserij gebouwd werd.3
19.2 Bouw van het huis
Opdrachtgevers voor de bouw van het huis waren Judocus Josephus Blancquaert en Isa-
bella Maria Francisca, afkomstig uit de buurt van Sint-Jacobs en gehuwd in het jaar 1789.4
Uit de bouwaanvragen van het SAG blijkt dat Blancquaert, die van beroep een zeep- en
zoutzieder was, reeds aanvragen indiende voor het bouwen van een zout- en zeepbedrijf
aan de Steendam in 1793 en voor een huis in de Savaanstraat.5 De grond waarop het
landgoed werd gebouwd, kochten zij op 18 mei 1796 van Joanne-Marie der Kinderen,
weduwe van Jean-Baptiste Malfeson. Blancquaert en Van Tieghem bewoonden op dat
moment een huis in de Burgstraat.6
Het stuk grond dat zij kochten aan de Visserij, nu gekend als de Ferdinand Lousbergskaai,
grensde aan de eigendom van Ignace Tack, een van de rijkste ex-brouwers van Gent. Wat
verderop, aan het begin van dezelfde waterkant, had diezelfde Ignace Tack een buitenhuis
met tuintje. Parallel met de zuidelijke vestingmuur en -gracht van het Spanjaardenkasteel
lag een perceel dat eveneens in zijn bezit was. Tussen deze strook grond en het perceel van
Blancquaert lag de twee hectare grote tuin van rentenier Debaere met vijver en tuinhuis.
Naast het perceel van Tack dat grensde aan de grond van Blancquaert, bevond zich de
grote tuin van de erven Cardon die waarschijnlijk voorzien was van een oranjerie.7
2Ibid., 43-46.3Deseyn, Gids voor oud Gent, 105.4SAG, GSA1/2011/42.5SAG, reeks 535.6Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 270.7Andooren, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk, 45.
HOOFDSTUK 19. HISTORIEK 90
De bouwopdracht werd toevertrouwd aan architect Jean-Baptiste Pisson (cfr. supra). Dat
wordt bevestigd door Norbert Cornelissen in zijn Notices biographiques inedites. Jean-
Baptiste-Pisson, ancien architecte a Gand (1819),8 door P.J. Goetghebuer in zijn Choix
des monuments, edifices et maisons les plus remarquables du royaume des Pays-Bas9
(1827) en door een inscriptie op een tekening van het huis door P. Poeman in de Atlas
Goetghebuer: Pavillon de M. Blancart a Gand L’an 93 Par Pisson. P. Poelman del.10
In de literatuur worden doorgaans de jaren 1793 of 1794 als bouwdatum opgegeven. Ook
de inscriptie op de tekening van P. Poelman uit het SAG wijst het jaar 1793 als bouwjaar
aan. Toch moet het huis na de aankoop van de grond in 1796 gesitueerd worden zoals
blijkt uit het archivalisch onderzoek van Van Tyghem.11
Mogelijks zocht Pisson voor het ontwerp van het landgoed inspiratie bij de Bagatelle
van de Franse architect en decorateur Franois-Joseph Belanger (1744-1818). (019) Zowel
Guido Deseijn12 als Guido Everaert vermelden de Bagatelle als mogelijke inspiratiebron.
Hoewel er enkele verschillen tussen beide gebouwen op te merken zijn, valt een gelijkenis
op. Guido Everaert vermeldt als tweede mogelijke inspiratiebron het in 1770-1771 voor de
hertog van Wurttemberg gebouwde paviljoen op het domein van het Schloss Solitude bij
Stuttgart. (020) Het gebouw is kleiner en daarom beter vergelijkbaar met het landgoed
Blancquaert-Van Tieghem. Zoals eerder vermeld kan ook het paviljoen De Notelaer in
Hingene een inspiratiebron geweest zijn. Het paviljoen De Notelaer werd tussen 1792 en
1797 in opdracht van Wolfgang-Guillaume hertog d’Ursel gebouwd naar de plannen van
Charles de Wailly. Plateau decoreerde er het salon in het jaar 1797.13
8Cornelissen, Norbert. ”Notices biographiques inedites. Jean-Baptiste-Pisson, ancien architecte a
Gand.”Annales belgiques des sciences, arts et litterature 3 (1819), 59 naar Van Tyghem, ”Jean-Baptiste
Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov. Oost-Vl)”, 240.9Goetghebuer. Choix des monuments, edifices et maisons les plus remarquables du royaume des Pays-
Bas, cit.fol. 88 naar Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en
aannemer (prov. Oost-Vl)”, 24010SAG, Atlas Goetghebuer, D 62 F 144, 1793 (lade 137).11Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 270.12Deseyn, Gids voor oud Gent, 105-06.13Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 4-6.
HOOFDSTUK 19. HISTORIEK 91
19.3 Latere eigenaars
Uit archivalisch onderzoek door Van Tyghem in het RAG bleek dat Blancquaert het huis
en de tuin in 1821 verkocht voor 9025 gulden aan de ongehuwde Louis Lambert Piers
de Raveschoot (?-1858), afkomstig uit een steenrijke en politiek actieve familie.14 In
de notarisakte wordt melding gemaakt van een speelgoet met hoveniers huys, groenhuys,
stallinge, groenselhof en engelsche hof, alle rondom in mueren.15 Vanaf 1824 woonde Piers
de Ravenschoot samen met zijn meid en dienstknecht die tegelijk zijn hovenier was, in
het buitenhuis. In 1825 kocht hij een kilometerlange strook grond aan de linkeroever van
de Visserij om er zijn pachters hun moestuin te laten uitbouwen.16 Bij het overlijden van
Louis Lambert Piers de Ravenschoot in 1858 werd een boedelbeschrijving van het huis
opgesteld volgens het geijkte systeem. Alles werd van boven naar onder op minutieuze
wijze naar waarde geschat en in de boedelbeschrijving opgenomen.17 In 1859 werd het
buitengoed door de erfgenamen Piers verkocht aan Theophile Verbeeck, de zoon van
Francois Egide Verbeeck, chirurgijn, anatoom en hoogleraar aan de Faculteit Geneeskunde
van de in 1817 opgerichte Gentse Universiteit. Hij zou er driemaal als rector aantreden.18
In 1863 werden het huis en de tuin aangekocht door Verbeeck-De Rudder die het toevoegde
aan de percelen 3672 en 3679. Hij verkocht zijn eigendommen in 1883 aan Leopold De
Groote. Bij zijn overlijden in 1884 gingen het huis en de tuin over naar Jules De Groote-
Buyse.19 In 1947 kocht de stad Gent het huis en het aanliggende park aan van Roger De
Groote. In een brief uit 1948, die de gouverneur schreef naar aanleiding van de aankoop
van het huis door de stad, wordt de aankoopsom vermeld: Mijne Heren, ik heb de eer U
hierbij voor beschikking te laten geworden afschrift van het Regentsbesluit van 8 juli 1948,
houdende goedkeuring van de gemeenteraadsbeslissing van 22 september 1947, waarbij de
stad Gent de aankoop beslist van het eigendom ’De Groote’, gelegen Lousbergskaai, voor
14Andooren, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk, 46.15RAG, Modern Notariaat, notaris Ch. De Clercq, depot Neve I, nr. 116, nr. 35, 30, naar Van Tyghem,
”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov. Oost-Vl)”, 271.16Andooren, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk, 47-48.17Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 272.18Andooren, De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in de Machariuswijk, 47.19Informatie afkomstig van Jean-Pierre De Jonghe.
HOOFDSTUK 19. HISTORIEK 92
de globale som van Fr. 2900000.20 Vanaf toen werd het huis als politiecommissariaat van
de 7e wijk ingericht en werd de tuin als openbaar Astridpark opengesteld. (021) Tijdens
de jaren ’70 werd de woning omgebouwd tot centrum van de Gentse groendienst. Dat is
tot op de dag van vandaag ongewijzigd gebleven.
20SAG/PAT/2010/1611.
Hoofdstuk 20
Evolutie van architectuur en
interieur
20.1 Architectuur
20.1.1 Oorspronkelijke staat
Van het huis is geen enkele bouwaanvraag terug te vinden. De oorspronkelijke bouwtoe-
stand en de 19de-eeuwse aanpassingen zijn enkel via de aquarellen en tekeningen uit de
Atlas Goetghebuer uit het SAG op te maken.1 De tekeningen die een beeld schetsen van
de oorspronkelijke bouwtoestand zijn volgens Van Tyghem van een anonieme tekenaar en
van E. Poelman.2
Guido Everaert meent dat de anonieme tekenaar wellicht De Noter moet zijn geweest.
Dat komt omdat er zich in het archief van de voormalige Stedelijke commissie voor mo-
numenten en stadsgezichten3 een gravure bevindt van het huis die onderaan voorzien is
van de insigne P.F. De Noter, verwijzend naar de uit Walem afkomstige Pieter Frans De
Noter (1779-1843).4(022) De twee tekeningen van het huis die zich in de Atlas Goetghe-
1Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 1.2Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 270.3SAG, SCMS.4Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 6.
93
HOOFDSTUK 20. EVOLUTIE VAN ARCHITECTUUR EN INTERIEUR 94
buer5 bevinden, zijn in zo’n mate gelijkend op de gravure dat het erg aannemelijk lijkt
dat De Noter de beide tekeningen vervaardigde als voorbereiding op de gravure. (023)
Op de twee tekeningen staat het jaar 1809 vermeld. Dat is niet het geval op de gravure.
Op de beide tekeningen en op de gravure worden een aantal huizen afgebeeld, waaronder
een bekend cabaret, met in de verte het huis Blancquaert-Van Tieghem dat verscholen is
achter enkele populieren. De koepel van het salon is duidelijk zichtbaar. Op deze koepel
is een balkon aangebracht dat afgewerkt is met een balustrade. Naast de koepel is een
zijgevel zichtbaar. De benedenverdieping is hoger uitgebouwd dan de bovenverdieping.
De vleugel is voorzien van een tentdak. De strepen op de gevels doen volgens Everaert
vermoeden dat het huis afgewerkt was met belijnd pleisterwerk. Voor het huis stond een
houten hek. Tussen het hek en het huis was wat groen aanwezig. Op de gravure zijn meer
details aangebracht zoals bootjes, mensen, dieren en meer begroeiing. Voor het houten
hek is op de gravure een stuk muur geplaatst.6
De andere tekenaar die het landhuis in zijn oorspronkelijk staat schetste, wordt door
Van Tyghem aangehaald als E. Poelman,7 maar verwijst naar P. Poelman, of Pieter-
Frans Poelman (1801-1826), een naar Gent uitgeweken Antwerpse schilder die in de leer
was geweest bij H. Van der Vin (1790-1871). Volgens Everaert zou De Noter Pieter-Frans
Poelman gestimuleerd hebben in zijn artistieke ontplooiing, voornamelijk als schilder van
stadsgezichten. Het is echter onduidelijk of hij Poelman daadwerkelijk heeft aangezet om
een tekening van zijn gravure te maken.8 De tekening van Poelman9 is een sterk gero-
mantiseerde en veel minder realistische versie dan die van De Noter. (024) Het huis staat
afgebeeld op de oevers van het Rommelwater en wordt omringd door een stukje onge-
repte natuur. Er is geen bebouwing naast het huis aanwezig. De tekening geeft wel de
oorspronkelijke bouwcampagne van het huis weer dat bestond uit een benedenverdieping
en een twee verdiepingen hoog reikend, rond salon. Het salon springt een halve cirkel uit
de gevel en wordt bekroond door een koepel die afgeboord is met een balustrade. Onder
5SAG, AG, lade 137.6Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 6-7.7Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 270.8Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 6.9SAG, AG, lade 137.
HOOFDSTUK 20. EVOLUTIE VAN ARCHITECTUUR EN INTERIEUR 95
de koepel is een geornamenteerde band aangebracht. De drie vensters van het salon zijn
rondbogig opgevat. De lager uitgewerkte zijvleugels zijn aan de bovenkant afgewerkt met
een attiek waarvan de balustrades centraal opengewerkt zijn. Beneden zijn de zijvleugels
voorzien van rechthoekige vensters afgewerkt met driehoekige frontons.10
20.1.2 Louis Lambert Piers de Raveschoot (1821-1858)
Volgens Van Tyghem was Louis Lambert Piers de Ravenschoot verantwoordelijk voor de
eerste wijziging van de oorspronkelijke staat. Hierbij zou het huis met een verdieping
verhoogd zijn. Van Tyghem beroept zich daarvoor op de inboedel van 1858 waaruit zou
blijken dat de twee zijvleugels verhoogd werden om ruimte te voorzien voor twee slaap-
kamers met twee kleine kabinetten. 11Guido Everaert weerlegt deze stelling. Dat doet hij
aan de hand van de tekening en de gravure van De Noter. Daaruit blijkt heel duidelijk dat
het gebouw reeds voorzien was van een bovenverdieping. Ook in de boedelstaat van 1858
bemerkt hij geen melding van de uitbreiding. Everaert duidt Theophile Verbeeck aan
als opdrachtgever voor de uitbreiding. De verbouwing zou dan in 1863 plaats gevonden
hebben. (cfr. infra)
Uit de boedelbeschrijving, die in 1858 werd opgesteld naar aanleiding van het overlijden
van Louis Lambert Piers de Raveschoot, blijkt dat de gelijkvloerse verdieping bestond uit
een vestibule, een trappenhuis, een rond salon met daarnaast aan de ene kant een tweede
salon en aan de andere kant een boudoir. Deze zijvleugels waren voorzien van drie ramen
die zowel op de straatkant uitkeken als op de tuinkant. Boven in de zijvleugels waren twee
slaapkamers met twee kleine kabinetten ondergebracht. Boven de vestibule lag een gang.
In het souterrain was een laag rond salon aanwezig met kabinetten, een gang, een keuken
en een provisie- en wijnkelder.12
10Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32,”3.11Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 271.-272.12Boedelbeschrijving en Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai
32”, 4.
HOOFDSTUK 20. EVOLUTIE VAN ARCHITECTUUR EN INTERIEUR 96
20.1.3 Theophile Verbeeck (1859-1863)
In 1862 verkreeg Verbeeck de toestemming om het vandaag nog bestaande hek op de
nieuwe rooilijn voor het huis op te trekken. Tot dat moment reikte de tuin bijna tot aan
het water. Enkel een trekweg lag tussenin.13
In 1863 liet Verbeeck de achterkant van het huis aan de tuinzijde vergroten. Uit ka-
dastraal onderzoek door Van Tyghem bleek dat het bebouwde oppervlak van 1 a 27 ca
werd vergroot tot 2 a 20 ca. Everaert vermeldt dat de uitbreiding van het huis nog niet
was aangeduid op de kadasterkaart van Gevaert en Van Impe uit 1876 om de eenvoudige
reden dat deze plannen geregeld achter waren op de werkelijke toestand. De minimale
uitsprong die de achtergevel op het plan maakt, kan volgens Everaert te wijten zijn aan
een betere aanduiding van de oorspronkelijke staat dan voordien het geval was.
De nieuwe achterbouw van het huis kreeg een neoklassieke gevel. Deze gevel was opge-
deeld in twee verdiepingen en telde vijf traveeen. Drie van de vijf traveeen waren voorzien
voor het middendeel, dat verder door platte pilasters en twee zijvleugels werd benadrukt.
Oude foto’s van het huis tonen dat de achtergevel afgeboord was met een aantal vazen
die mogelijk uit gietijzer waren vervaardigd. De nieuwe inkom bestond uit drie dubbele
glasdeuren. De gevelvlakken waren opgedeeld door gietijzeren kolommen. Deze openingen
zijn vandaag voor het merendeel dicht gemaakt. De rechthoekige balkonvensters op de
verdieping waren voorzien van een geprofileerde omlijsting met een saterkop als sluitstuk.
De balustrades waren vervaardigd uit smeed- en gietijzer. De tweede verdieping, die enkel
boven het middendeel lag, was waarschijnlijk voor het personeel ontworpen vanwege de
lage hoogte van de verdieping en de aanwezigheid van drie kleine ramen.14 Volgens Van
Tyghem was de nieuwe achterbouw opgemaakt uit een grote hal met een open peristylium
van vier zuilen.15 Everaert beschouwt de nog steeds aanwezige halfronde nissen in de hal
als gevelnissen van de oorspronkelijke achtergevel. Op die manier zou het landgoed meer
13Deseyn, Gids voor oud Gent, 107.14Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 8.15Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 272.
HOOFDSTUK 20. EVOLUTIE VAN ARCHITECTUUR EN INTERIEUR 97
dan ooit naar de Bagatelle van Belanger verwezen hebben.16 Volgens Van Tyghem lag
aan de linkerkant een rechthoekige ruimte die vermoedelijk dienst deed als de vroegere
eetkamer en aan de rechterkant een ovalen salon.17 Everaert vermeldt dat de twee uit-
gebreide zijvleugels ingericht waren als tuinkamers.18 Boven de grote hal was de ruimte
ingericht als salon of biljartzaal met daaraan een terras. Aan de linker- en rechterkant
van deze bovenverdieping waren slaapkamers ingericht.19
Volgens Everaert zijn toen ook de zijvleugels aan de voorgevel aangepast om ze te voorzien
van dezelfde hoogte als het salon. Bij deze verhoging werden de omlijste vensters van de
eerste verdieping omgebouwd tot een balkon met ijzeren balustrade waarvan de balkon-
plaat op twee kraagstenen ruste die in de omlijsting van het onderste vensters verwerkt
werden.20
20.1.4 Leopold De Groote (1883-1884)
Nadat het huis van 1863 tot 1882 in handen was geweest van Verbeeck-De Rudder, kwam
het huis in 1883 voor korte tijd in het bezit van Leopold De Groote. Hij was verantwoor-
delijk voor het nieuwe hekwerk ter vervanging van de oude muur. Het nieuwe hekwerk
bestond uit twee poorten met bepleisterde stijlen, een smeedijzeren hekwerk van ongeveer
dertig meter lang en twee bepleisterde muren. In 1884 werden de muren opnieuw bepleis-
terd, voorzien van pilasters met bossagewerk en van verdiepte panelen boven een plint.
De muren werden afgedekt met platen uit blauwe hardsteen.
20.1.5 Stad Gent (1947-nu)
Toen het huis vanaf 1949 als politiebureau werd ingericht, ging dat gepaard met heel wat
verbouwingen. (025) Guido Everaert vermeldt het dichten van twee van de drie vensters
16Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 8.17Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 272.18Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 8.19Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 272.20Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 8.
HOOFDSTUK 20. EVOLUTIE VAN ARCHITECTUUR EN INTERIEUR 98
van de eerste verdieping aan de noordelijke zijgevel, het wegnemen van de buitenluiken op
het gelijkvloers, het ontruimen van de koepelbalustrade en de vazen van de achtergevel en
het opruimen van de hekkens. Aan de achterzijde werden de vensters van de tuinkamers
waarschijnlijk toen deels blind gemaakt. Toen het gebouw tijdens de jaren ’70 als groen-
dienst werd geınstalleerd, werden opnieuw enkele kleine interne en externe aanpassingen
doorgevoerd.21
20.2 Interieur
20.2.1 Oorspronkelijke staat
Het salon werd gebouwd op een cirkelvormig grondplan met een diameter van zes meter
en zestig centimeter en strekte zich in de hoogte uit over twee verdiepingen. Het salon
tekende zich heel duidelijk af in de voorgevel.22 Er waren drie raamopeningen voorzien en
vijf deuren vervaardigd uit glas, spiegel of een beschilderd paneel. De rechthoekige ramen
en deuren waren volgens dezelfde afmetingen geconstrueerd en bekroond met een rond-
boog. Door de drie grote vensters had men zicht op de Visserij en de Scheldemeersen.
Deze natuurlijke taferelen werden vervolgens in de spiegels van het salon gereflecteerd
zodanig dat een natuurlijk spel van licht en ruimte gecreeerd werd. De empirebeschilde-
ring van het salon vond plaats op het eind van de 18de eeuw. De schilderingen zijn nog
nooit eerder aan een decoratieschilder toegewezen. Op de penanten en de deurpanelen
waren vooral antikiserende elementen afgebeeld zoals figuren uit de antieke mythologie of
geschiedenis, vogels, putti en vazen. De in grisaille geschilderde fries boven de penanten
toonde een grotesk mythologisch tafereel. De decoratieschilder voerde de decoratie van
de koepel volledig uit in architectonische trompe-l’oeil.
De vloer van het salon werd bekleed met een marquetterieparket waarin de achthoe-
kige opdeling van het salon duidelijk werd overgenomen. Dit parket wordt als het tweede
21Ibid., 11.22De Leye, ”Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de empirestijl. De
toepassing van deze stijl in het Gentse interieur”, 261.
HOOFDSTUK 20. EVOLUTIE VAN ARCHITECTUUR EN INTERIEUR 99
oudste 18de-eeuwse marquetterieparket van ons land beschouwd.23 Volgens Godelieve De
Leye, die het parket nog kon bestuderen voor het met balatum werd bekleed, bestond
de tekening uit enkele concentrische cirkels en een straalsgewijze indeling van de vlakken.
(026) In de centrale cirkel, afgeboord met een meanderende band, was een stervormige in-
deling aangebracht. De boven- en onderliggende sterren waren voorzien van acht punten.
Tussen de centrale cirkel en de buitenste cirkel kende de oppervlakte een straalsgewijze
indeling in zestien afwisselend smalle en brede segmenten. De smalle delen waren ver-
sierd met een tot empirevaas uitgroeiende grotesk. Ook de brede delen waren met dit
motief opgesmukt, hoewel de grotesken hier zowel tot vaas als tot lier evolueerden. Deze
balustervormige vazen waren voorzien van twee handvaten. Ze rustten op een sokkel met
handvaten waartussen een parelsnoer aangebracht werd. Aan de basis van de constructie
lag een waaiervorm.24
De empireschouw op de benedenverdieping werd vervaardigd uit een grijsblauwe marmer.
Als materiaal voor de naar beneden smaller wordende, kleine zuilen van de schoorsteen-
wangen viel de keuze op witte marmer. De bovenaan ringvormige zuilen waren aan de
onderkant bolvormig uitgewerkt met daaronder een vierkantig stuk grijsblauwe marmer.
De sobere schoorsteenlatei werd opgesmukt met aan de buitenkant twee gouden vrouwen-
hoofden met een rozettenkrans en aan de binnenkant twee palmetten met een rozet in
het midden. Het centrale ornament is heden verdwenen. Op de donkerkleurige haard-
plaat met gouden rand waren links en rechts versierde, goudkleurige pilasters voorzien met
aan de bovenkant kapitelen van palmbladeren, rozetten en palmetten en aan de onderkant
bladwerk. Aan de bovenkant werd een moulure aangebracht met daarboven aan de linker-
en rechterzijde twee gouden vrouwenbustes. Tussen deze bustes bevond zich een driele-
dige gouden guirlande met daartussen drie mensenhoofden of rozetten. De twee centrale
kacheldeuren waren in ajour uitgewerkt en versierd met goudkleurig rankwerk, palmet-
ten en medaillons. Links en rechts bracht men fantasieen aan met een brandende fakkel.25
23Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 13.24De Leye, ”Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de empirestijl. De
toepassing van deze stijl in het Gentse interieur”, 172.25Ibid., 265-66 en Sabo, ”De empirestijl in het Gentse woonhuis. Een zoektocht naar de algemene
karakteristieken van de Gentse empire-interieurs”, 70.
HOOFDSTUK 20. EVOLUTIE VAN ARCHITECTUUR EN INTERIEUR 100
De schouwmantel op de verdieping werd vervaardigd uit een witte geaderde marmer en op-
gebouwd uit vijf in- en uitspringende segmenten. De twee schoorsteenwangen kennen een
typisch empirische vorm. De twee zijwangen van de versierde, groenkleurige haardplaat
waren elk gedecoreerd met goudkleurige, gedrapeerde vrouwelijke figuren, met boven het
hoofd een kruik. Boven deze figuren bracht men aan de linker- en rechterkant een goud-
kleurig, gehelmd mannenhoofd aan. Tussen deze mannenhoofden stonden twee gouden
leeuwen met vleugels en een geornamenteerde staart met krullen in spiegelbeeld afgebeeld.
Hiertussen werd een gedecoreerde lier aangebracht. De in ajour uitgewerkte kacheldeuren
waren versierd met verschillende motieven zoals bladmotieven. Boven en onder de deu-
ren voorzag men in ajour uitgewerkte decoraties met rozetten, bladermotieven, schelpen,
enzovoort.26
20.2.2 Louis Lambert Piers de Raveschoot (1821-1858)
Over de interieurinrichting ten tijde van Piers de Raveschoot is heel wat geweten. Dat
is niet enkel te wijten aan de boedelbeschrijving van 1858 die opgemaakt werd naar aan-
leiding van zijn overlijden.27 Ook uit de bewaarde documenten van 1859 omtrent de
verdeling van zijn nalatenschap en de raming van zijn goederen valt veel af te leiden. Er
werden ook enkele krantenknipsels bewaard waarin zijn huis, tuin en inboedel te koop
stonden aangeboden.28 (027)
Het huis werd in de krant aangeprezen als une agreable maison de campagne, consis-
tant en maison d’habitation et pavillon d’ete, superieurement decores, serre et orangerie,
maison de jardinier, jardin anglais et jardin potager entoures de murs et plantes de beaux
arbres fruitiers; d’une contenance de 96 ares 25 centiares. Dernierement habitee par le
proprietaire, feu M. L. Piers de Raveschoot. Le dit bien est avantageusement situe, le
26De Leye, ”Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de empirestijl. De
toepassing van deze stijl in het Gentse interieur”, 266-67 en Sabo, ”De empirestijl in het Gentse woonhuis.
Een zoektocht naar de algemene karakteristieken van de Gentse empire-interieurs”, 70-71.27RAG, Modern Notariaat, Notaris Lammens, depot Neve III, nr. 10: Inventaire succession Mr. Piers
de Raveschoot.28RAG/Familie Piers de Raveschoot/Louis Lambert Piers/154.
HOOFDSTUK 20. EVOLUTIE VAN ARCHITECTUUR EN INTERIEUR 101
long de la promenade la Pecherie, a quelques pas du nouveau pont qui relie ce quartier de
la ville a la place d’Artevelde.29
Er stonden tal van meubelen in het huis opgesteld die beschreven werden als mooie meu-
belen en die o.a. vervaardigd waren uit acajou- en palissanderhout. De verzameling meu-
belen bestond uit des lits a ressorts, litsopha, armoires, bureaux a cylindre, secretaires,
commodes a toilette, bibliotheques, etageres, tables diverses, consoles, gueridons et chai-
ses en laquee, chaises et fauteuils et canapes rembourres et en bois dore, confortables,
divans, ecrans, belles et grandes glaces, lustres, flambeaux candelabres en cristal et en
bronze, girandoles, pendules dorees en bronze et en marbre, tapis de Tournay, scribans
antique en boule, necessaires, boite a carillon, rideaux en tulle et en damas, beau linge
de table et de lit, literies, porcelaines et cristaux, services de table et a cafe en porcelaine
decoree, 1 service a cafe, figures et groupes, assiettes et tasses, un grand nombre d’objets
de fantaisie pour etageres en cristal, porcelaine, bronze et email, objets plaques anglais,
vide-poches en cristal de Boheme, gravures, bons tableaux, statuettes en biscuit, groupe
en bronze (la chasse a l’ours) sculpte par Verboukhoven, cage de perroquet, grilles bancs
et porte-manteaux en fer, cheminees et accessoires, etuve et batterie de cuisine, voliere,
bain, echelles, flacons, bois, etc.
Planten die na de dood van Piers te koop werden aangeboden onder het toeziend oog
van D. Massyn en Lecler waren plusieurs beaux orangers, lauriers, myrtes, oleandres, et
autres plantes de serre, bustes, vases, bancs, tabourets de jardin, deux consoles en marbre,
echelles, bois, paves, tuiles, banc de menuisier, bouteilles vides, etc.30
20.2.3 Theophile Verbeeck (1859-1863)
Over de inrichting ten tijde van Theophile Verbeeck is niets terug te vinden. Dat hij
het huis echter ten zeerste kon apprecieren, blijkt uit een brief van Verbeeck uit 1859 aan
Messieurs le Bourgmestre et echevins de la ville de Gand: ”Toutefois je crois pouvoir vous
soumettre les reflexions suivantes: la propriete que j’habite est unique en son genre et par
29RAG/Familie Piers de Raveschoot/Louis Lambert Piers/154.30RAG/Familie Piers de Raveschoot/Louis Lambert Piers/154.
HOOFDSTUK 20. EVOLUTIE VAN ARCHITECTUUR EN INTERIEUR 102
sa position exceptionnelle, son cachet particulier, la beaute de ses batiments la richesse
et le bourgeois de son ornementation. Je doute fort que l’on facile trouver en ville une
campagne aussi tendue et aussi agreable et hors ville (...) dans un rayon de cinq lieues
une habitation aussi elegante, aussi riche et aussi coquette.”31
20.2.4 Roger De Groote (?-1947)
Over de inrichting van het huis door Roger De Groote is flink wat geweten. Eerst en vooral
zijn er de foto’s die de voormalige Commissie voor monumenten en stadsgezichten in de
jaren ’40 van de vorige eeuw van de zware, pompeuze inrichting met empiremeubelen heeft
genomen. (028) Daarnaast is er ook de correspondentie tussen de stad Gent en Roger De
Groote aan het eind van de jaren ’40 waaruit informatie over het meubilair valt af te leiden.
De volgende meubelen waren bij de aankoop van het huis in de prijs inbegrepen: alle
gordijnen en rolgordijnen van het hoofdgebouw, de empire-meubelen en de kroonluchter
van de rotonde, het salongarnituur, twee kasten in boulestijl, een kleine tafel en een
spiegel in de zitkamer links, al de haarden die in het huis stonden, twee kamerbrede
tapijten uit salon en eetkamer en alle beelden uit de tuin. Uit een brief van ingenieur
J. Van der Haeghen aan De Heer De Clippel uit 1949 worden volgende zaken vermeld:
”tapijten, kroonluchter, meubelen zijn reeds weggenomen, draperies, rolstorsen, bedhemels
met toebehoorden zijn in bewaring genomen, van de vuurhaarden waren er negen stuks, de
spiegels werden niet aangeraakt, met uitzondering van een, welke met het passend console-
tafeltje, werd opgenomen, een viertal uitneembare ramen met gekleurd glas, alsmede de
vensterluiken, wachten op hun bestemming.32
20.2.5 Stad Gent (1947-nu)
De ombouw van Villa De Groote naar politiecommissariaat werd zeer minutieus opgeno-
men in een beschrijvende meetstaat door de toenmalige stedenbouwdienst van het Stads-
bestuur van Gent.33 Aan het ronde salon werd niet geraakt. Enkel de parketvloer werd
opgekuist en opgeboend. De andere kamers zijn allemaal onderworpen geweest aan een
31SAG/reeks G/932.32SAG/PAT/2010/1611.33SAG/PAT/2010/1611.
HOOFDSTUK 20. EVOLUTIE VAN ARCHITECTUUR EN INTERIEUR 103
fameuze herinrichting. Zowel de buiten- als binnenmuren zijn geverfd. De muur en het
plafond waren mogelijks in twee verschillende tinten geschilderd. Op enkele muren en
plafonds werd waterverf aangebracht. Andere binnenmuren en plafonds schilderde men
in olieverf. Hier en daar kon het plafond een herstelling gebruiken. Het oud papier werd
van de muren en het plafond verwijderd en vervangen door nieuw behang en lijsten die
naar oud model waren vervaardigd. Alle hout- en gietijzerwerk werd hersteld en opnieuw
beschilderd. Sommige ramen waren onzichtbaar gemaakt tot op anderhalve meter hoogte.
Men brak tal van zaken uit zoals de ijzeren roosters met omlijsting boven de verwarmin-
gen en twee kolommen aan de ingang van het ronde salon. Ook de faiencebezetting in de
kelder werd deels afgebroken. De eerste verdieping was ingericht als appartement van de
hoofdcommissaris. De kamers op de benedenverdieping waren omgebouwd tot kantoren
en in de kelder was een cel geınstalleerd. (029) De verschillende kantoren kregen een
inrichting met metalen meubelen van het merk Apeco, Acior en Roneo Steel Equipment.
Op de vloeren plaatse men balatum uit de catalogus van Maurice Varewijck uit Gent. Er
werden lessenaren, klasseermeubelen, typmachines, zetels en stoelen besteld. De wacht-
zaal voor het publiek, uit de bouwplannen blijkt dat het ronde salon te zijn, was voorzien
van een drietal gepolierde zitbanken in eiken kleur met volle houten zitting, afkomstig
van de firma Grande maison d’ameublement Hubert Verbeke Gent. Vandaag de dag heeft
het huis als groendienst elke woonfunctie verloren. Het landhuis doet sinds de jaren ’70
integraal dienst als kantoorgebouw. Het ronde salon is een vergaderzaal geworden.
Hoofdstuk 21
Huidige staat
21.1 Beschermd als monument
Het huis is door Onroerend Erfgoed sinds 26 maart 1990 beschermd als monument vanwege
de historische en artistieke waarde.1 Het huis met inbegrip van de tuin met bijgebouwen
is beschermd als stadsgezicht sinds 26 maart 1990 omwille van de historische waarde.2
21.2 Architectuur
21.2.1 Huidige gebouw
In Bouwen Door De Eeuwen Heen: Inventaris Van Het Cultuurbezit in Belgie. Archi-
tectuur. 4nb: Stad Gent (1976) wordt het huidige gebouw algemeen beschreven als een
alleenstaand herenhuis in empirestijl met een rechthoekig grondplan en een halfcirkel-
vormige uitbouw aan de straatkant. (030) Het huis wordt bovenaan bekroond met een
koepel waarvan de zinken losanges en roevendaken volgens Everaert tijdens de grote ver-
bouwing vervangen zijn geweest door natuurleien. Het huis is vooraan voorzien van een
ijzeren hekken met arduinen hekpijlers met bolbekroning. De tuin is opengesteld als
Astridpark en sinds 1960 opgesmukt met een bronzen beeltenis van koningin Astrid door
1Dossiernummer: DO000810, objectnummer: OO001095.2Dossiernummer: DO000810, objectnummer: OO001108.
104
HOOFDSTUK 21. HUIDIGE STAAT 105
J. De Decker. Naast het huis bevindt zich een eind 19de-eeuws, achthoekig tuinpaviljoen.3
De gevel ter hoogte van het gelijkvloers is bekleed met belijnd pleisterwerk en ter hoogte
van de kelder met een arduinen onderbouw die met bossagewerk is versierd. In de ge-
accentueerde, halfronde uitsprong zijn drie rondbogige vensters aangebracht die opgelijst
zijn met een geprofileerd sluitstuk. Boven deze vensters zijn drie oculi aangebracht waarin
bustes zijn geplaatst. De toegevoegde rolluiken worden door Everaert gesitueerd in de
tweede helft van de 19de eeuw. De brede kordonlijst versterkt het horizontale karakter
van de gevel.
De rechthoekige zijpartijen zijn opgeluisterd met dezelfde gestreepte gevelbepleistering
als de halfcirkelvormige uitbouw. Boven de vensters links en rechts aan de voorzijde zijn
op hermen steunende balkons aangebracht waarvan het smeedijzerwerk vervaardigd is in
neorocaillestijl. In het midden van de zijvleugels, die opgemaakt zijn uit drie traveeen, be-
vindt zich een blind venster. De balkons zijn ook hier voorzien van sierlijke, smeedijzeren
balustrades. De kraagstenen die de balkonplaten ondersteunen zijn als vrouwenhoofden
gemodelleerd en verwerkt in het onderste venster.
De neoclassicistische, brede achtergevel is opgebouwd uit twee bouwlagen en bestaat uit
vijf traveeen. De middenpartij heeft drie traveeen en wordt benadrukt door de platte
pilasters. De inkomdeur is voorzien van drie, dubbele glasdeuren. De linker- en rechter-
kamer zijn uitgerust met panoramische vensters waarvan de gevelvlakken met gietijzeren
kolommen worden ingedeeld. De rechthoekige balkonvensters van de eerste verdieping
zijn voorzien van een geprofileerde omlijsting met een saterkopje als sluitstuk. Opnieuw
hebben de balkons een smeedijzeren leuning. De tweede verdieping is laag uitgebouwd en
uitgerust met drie kleine vensters.4
3Bouwen Door De Eeuwen Heen: Inventaris Van Het Cultuurbezit in Belgie Architectuur. 4nb: Stad
Gent, Noord-Oost, 274-75 en Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai
32”, 12.4Bouwen Door De Eeuwen Heen: Inventaris Van Het Cultuurbezit in Belgi Architectuur. 4nb: Stad
Gent, Noord-Oost, 274-75 en Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai
32”, 12.
HOOFDSTUK 21. HUIDIGE STAAT 106
21.2.2 Restauratie
Het gebouw werd gedurende de jaren 2004-2005 aan de buitenkant gerestaureerd. Het
hekwerk werd behandeld tegen roest en voorzien van een nieuwe fundering zodanig dat
de verzakking van het hek een halt kon toegeroepen worden. Tussen de hekstijlen werden
nieuwe poortvleugels geplaatst die naar oorspronkelijke model waren ontworpen. Het
geheel werd naar 19de-eeuwse normen geverfd. Het ijzerwerk kreeg een donkergroene
kleur terwijl de sierelementen in een gouden kleur werden gezet. De poortstijlen werden,
opnieuw naar het nog bestaande model, opgemetst en geschilderd.5
21.3 Interieur
21.3.1 Huidige inrichting
De binneninrichting van het huis vormt vandaag de dag een amalgaam van verschillende
18de-eeuwse, 19de-eeuwse en 20ste-eeuwse stijlelementen. Het huis wordt gewaardeerd en
beschermd voor zijn belangrijke historische waarde. Van Tyghem wijst erop dat het ge-
bouw de inrichting als stadsdienst goed overleefde.6 Ook nu nog zijn heel wat historische
interieurelementen in het huis aan te treffen zoals het ronde salon met zijn monumentale
koepelbeschildering, enkele empire en eind 19de-eeuwse schouwen, plafondornamenten,
marquetterieparketten en deuren met een fraaie 19de-eeuwse afwerking. De vloer in een
van de kamers naast het salon is versierd met een prachtig parket waarin zwartkleurige
decoratieve elementen verwerkt zijn zoals een krullige lijn en enkele fijne sterren. (031)
Op de deuren van deze ruimte zijn 19de-eeuwse schilderingen aan te treffen. Het zijn
ranke deuren die lichtgelig geschilderd zijn en aan de buitenkant versierd worden door
goudkleurige, langwerpige ornamenten met bloem- en bladmotieven. (032) Het paneel in
het midden is opgedeeld in een groter en een kleiner paneel en is afgelijnd met een kader
waarop een goudkleurige stippelband is aangebracht. Het grote paneel zelf is beschilderd
5Everaert, ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai 32”, 12 en bestek
B.B. NR. 07725/01/00/00, gebouw: Ferdinand Lousbergskaai 32, 9000 Gent. Opdracht: herplaatsen
bestaande poort, leveren en plaatsen nieuwe poorten en schilderen hekwerk.6Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 273.
HOOFDSTUK 21. HUIDIGE STAAT 107
met een langwerpig motief dat opgemaakt is uit bladeren, kleurrijke bloemen en fruit-
stukken zoals een appel, peer en pruim. In het midden is een kleurrijke vogel afgebeeld
in een abstracte vorm waarvan de achtergrond hemelsblauw is geschilderd. De hoeken
van het paneel zijn versierd met hoekornamenten bestaande uit cirkels en bloemen. Het
kleine paneel is eveneens omcirkeld door een kader waarop een goudkleurige stippellijn is
aangebracht. Het paneel zelf is in het midden beschilderd met een zeer kleurrijke vogel
met uitgestrekte vleugels op een plant met op de achterkant opnieuw een hemelsblauwe
kleur. Ook hier is de vogel opgenomen in een abstracte vorm. In de hoeken van dit klein
paneel zijn tevens hoekornamenten geplaatst met bloemen en cirkels. In de kelder zijn te-
geltableaus in Delfts tegelwerk aanwezig uit het einde van de19de eeuw. (033) Er worden
dierendecors, bloemendecors en allegorieen op de vier seizoenen afgebeeld. De wand is
hier en daar bekleed met tegelvelden waarop cirkelvormige landschappen met vier hoek-
motieven worden weergegeven.7 In de kelder is tevens een betegelde, antiek geınspireerde
fries aan te treffen, een marmeren vloer met stermotief8 en een erg zeldzame vloer van
witte marmertegels die op de hoeken afgewerkt is met rode bollen. (034) Deze rode bollen
kunnen vervaardigd zijn uit Olandsteen, afkomstig van een eiland voor de Zweedse kust.
De steen werd vaak gebruikt in de 17de eeuw, maar was in de 18de en 19de eeuw een erg
zeldzaam toegepast materiaal. Voor vloertegels werd doorgaans een rode variant van de
steen gebruikt.9 Het marquetterieparket wordt bedekt met een reeds zwaar gehavende,
grijze linoleum.
21.3.2 Restauratie
De schilderingen van het salon zijn door een restauratie van ongeveer twintig jaar geleden
overschilderd.10 De kwaliteit van het schilderwerk oogt verre van origineel. (035) Om een
oordeel te vellen over de authenticiteit is een materiaal technisch onderzoek nodig. Het
toeschrijvingsproces wordt hierdoor ernstig bemoeilijkt.
7Jan Pluis, De Nederlandse tegel: decors en benamingen (Leiden: Primavera 1998).8Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 273-74.9Hendrik Jan Tolboom, ”Natuurstenen vloeren”, in Over de vloer: met voeten getreden erfgoed, ed.
Eloy Koldeweij (Zwolle: Waanders, 2008), 69.10Van deze restauratie werd geen bestek verkregen.
Hoofdstuk 22
Toewijzing aan Antoine Plateau
22.1 Archiefonderzoek
22.1.1 Stadsarchief Gent
In het SAG werden zowel het oud archief geraadpleegd als het modern archief omdat het
huis aan de Lousbergskaai net op de overgangsperiode tussen de twee archieven werd ge-
bouwd. Het oud archief werd geraadpleegd via het boek Gids voor het oud archief (1983)1
en het modern archief via Historie op perkament. Op zoek naar het verleden in het Gentse
stadsarchief (1988).2
De inventarissen van de schepenen van de keure en de inventarissen van de schepenen
van gedele3 belichamen allerhande inventarissen van o.a. octrooien, sententies, rekwes-
ten, staten van goederen, akten en contracten, maar werden niet geraadpleegd omdat ze
te ver in de geschiedenis teruggaan.4 De reeks Acten en contracten5 bevat minuten en
afschriften van wettelijke passeringen en kon wel geraadpleegd worden.6 In de Minutes
d’actes et contrats entre particuliers passes devant les Echevins de la Keure werd gezocht
1Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief.2R. De Herdt, J. Vannieuwenhuyse, Historie op perkament, op zoek naar het verleden in het Gentse
stadsarchief (Gent: Dienst voor Culturele Zaken, Stadsarchief, 1988).3SAG, reeks 97.4Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 66.5SAG, reeks 302.6Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 156.
108
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 109
op de periode 1790-1795. Als startdatum werd 1790 gekozen om wat speling te voorzien en
als einddatum 1795 omdat de reeks slechts tot dat jaar loopt. De reeks Acten en contrac-
ten van vrij huis, vrij erve,7 gesitueerd tussen 1529 en 1796, bevat wettelijke passeringen
met betrekking op de goederen: vrij huis vrij erve. De reeks Acten en contracten8 werd
geraadpleegd omdat die reeks enerzijds registers en acten bevat die passeerden voor de
schepen van gedele en anderzijds besluiten op rekwesten aan het college tussen 1599 en
1788.9 De tweede reeks Acten en contracten wordt gesitueerd tussen 1557 en 1795 en
bevat minuten en afschriften van wettelijke passeringen en rekwesten allerhande.10 De
reeks Academie voor Schone Kunsten11 wordt gesitueerd tussen 1755 en 1797 en bevat
rekeningen, bewijsstukken, resoluties allerhande.12 Deze reeks werd niet geraadpleegd om-
dat Antoine Plateau hier hoogstwaarschijnlijk geen lid van geweest is. Plateau was een
Brusselaar die slechts enkele keren in Gent werkte. Moest hij toch verbonden zijn geweest
met een Gentse vereniging, zou dat eerder de Societe des arts uit 1808 geweest zijn, de
vereniging van architect Pisson, die in 1809 de Societe des Beaux-arts genoemd werd, wat
later de Societe des Beaux-Arts et de Litterature en in 1816 de Koninklijke Maatschappij
der Schoone Kunsten en Letterkunde te Gent.13 De reeks Oude bouwaanvragen14 situ-
eert zich tussen 1581 en 1795 en bevat verzoekschriften aan de schepenen van de keure
om verbouwingen of nieuwbouw te mogen ondernemen.15 Veelal zijn bij de rekwesten de
bouwplannen en/of het gevelontwerp gevoegd. De oude bouwaanvragen werden nagevorst
op de Visserij. Daarnaast werden alle bouwaanvragen van Blancquaert-Van Tieghem op-
gevraagd: de bouwaanvraag uit 1791 voor de Steendam en de bouwaanvraag uit 1793 voor
de Savaanstraat. De sectie Gebuurten16 werd geraadpleegd op de Visserij. De gebuurte
7SAG, reeks 303 en 304.8SAG, reeks 333.9Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 158.
10Ibid., 158-59.11SAG, reeks 200.12Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 140.13Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl).”14SAG, reeksen 400 en 535.15Decavele, Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: Oud archief, 183.16SAG, reeks 128.
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 110
was de kleinste officiele organisatievorm in Gent.17 Vervolgens werden de Nota’s straten18
geconsulteerd op de Visserij of Visscherij. Zeer handig voor het interieuronderzoek leken
de reeksen Inventarissen van de schepenen van de keure en gedele19 en de Staten van
goederen,20 maar deze situeren zich te ver terug in de geschiedenis voor dit onderzoek.
Ook de Pramingen21en Betoogregisters22 konden in die zin niet geraadpleegd worden.
De reeks Familiepapieren23 werd doorgenomen op de namen Plateau, Blancquaert, Piers
de Raveschoot en Verbeeck. De Nota’s Van Werveke24 en Nota’s Vander Haeghen25 wer-
den nagekeken op alle mogelijke trefwoorden die naar het huis Blancquaert konden leiden.
In het modern archief werden eerst de Processen-verbaal en besluiten van het Schepencol-
lege en de Gemeenteraad26 (1794-1980) nagekeken. De reeksen der Openbare en private
werken en goederenbezit27 werden vervolgens geraadpleegd. Het subnummer G12 bevat
de bouwaanvragen van particuliere woningen. In de reeks Werken aan stadsgebouwen28
werden de dossiers Technische Dienst Hof van Ryhove: nr. 184: Lousbergkaai meubele-
ring cirkelvormig salon: ’69-’82 doorgenomen. Zo ook de mappen van de technische dienst
van Ryhove: plannenarchief overzicht: map 35b: politiecommissariaat 7de wijk, het do-
cument Lousbergkaai 1949: VI/30/31 en het document Lousbergkaai 1949: VI/30/134.
De reeks Openbare en private werken29 werd geraadpleegd op peinture et numerotage
des maisons - registre des declarations faites en 1818: G201 en Peinture des maisons
(correspondance): G202. Ook G/1196, verkoopakte van een stuk grond langsheen de
Visserij aan de stad door Verbeeck Theophile, eigenaar, voor notaris Norbert Eggermont
Grosse, werd nagekeken. Verder werd de reeks Moderne bouwaanvragen30 geraadpleegd.
17De Herdt, Historie op perkament, op zoek naar het verleden in het Gentse stadsarchief, 80.18SAG, ongenummerde reeks.19SAG, reeks 97.20SAG, reeks 330.21SAG, reeks 335.22SAG, reeks 373.23SAG, ongenummerde reeks.24SAG, ongenummerde reeks.25SAG, ongenummerde reeks.26SAG, reeks C en III.27SAG, reeksen F en VI, G en VII.28SAG, reeksen F en VI.29SAG, reeks G.30SAG, reeks G12.
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 111
Alle latere bouwaanvragen van Blancquaert of Piers de Raveschoot werden opgevraagd:
Blancquaert-Van Tieghem J., 1801, Bas Escaut (quai du), afbraak en gedeeltelijke her-
opbouw van een muur, Blancquaert-Van Tieghem J., 1841, Cour (impasse de la), bouw
van een verdieping, Blancquaert-Van Tieghem J., 1842, Cour (impasse de la), heropbouw
van een klein gebouwtje, Piers de Raveschoot, 1848, Pecherie, bouw van een gemetselde
pilaster en van een scheidingsmuur, Piers de Raveschoot, 1850, Pecherie, bouw van een
omheiningsmuur met pilasters en restauratie van de trap naar het water die zich voor zijn
huis bevindt. Ten slotte werd de reeks Kadaster31 geraadpleegd. Hierin is de registratie
van het onroerend goederenbezit uit de 19de-eeuw opgenomen. Het bevat overzichtslijsten
van het onroerend goederenbezit, met kaarten en plannen uit 1809 en 1875.32
22.1.2 Rijksarchief Gent
In het Rijksarchief van Gent werd in het Modern Notariaat de documentatie opgevraagd
die Van Tyghem had geraadpleegd over het huis naar aanleiding van haar onderzoek naar
architect Pisson. Het betrof depot Neve I, nr. 116, nr. 35 van 18 mei 1796 en depot Neve
I, nr. 116, nr. 35, 30 van notaris Ch. De Clercq. In het rijksarchief van Gent werden
familiearchieven aangetroffen van de families Blancquaert en Piers de Raveschoot.
22.1.3 Fonds de Vliegende bladen
In het fonds de Vliegende bladen waren enkel de mappen Pecherie, Plateau A.F.J en
familie Blancquaert consulteerbaar voor dit onderzoek.
22.1.4 Resultaat van het onderzoek
Het archivalisch onderzoek in het SAG en in het RAG leverde zowel nieuwe archief- als
nieuwe documentatiebestanden op over de opvolging der eigenaars, de verkoopgeschie-
denis van het gebouw, de inplanting, de samenvoeging met het Koningin Astridpark,
allerhande verbouwingen, het exterieur en het interieur die in het vorige hoofdstuk be-
handeld werden. Over Plateau en zijn betrokkenheid bij de decoraties van het huis werden
31SAG, reeks DD.32De Herdt, Historie op perkament, op zoek naar het verleden in het Gentse stadsarchief, 70.
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 112
geen archiefstukken aangetroffen. In het fonds de Vliegende bladen werd niets bruikbaars
teruggevonden.
22.2 Stilistisch onderzoek
22.2.1 Empirestijl
Het salon is gedecoreerd in de laat 18de-eeuwse empirestijl die reeds eerder in deze ver-
handeling uitvoerig besproken werd. (cfr. supra) In het paviljoen De Notelaer in Hingene
zijn de decors nog volledig in de gout a la Grecque geschilderd. Deze neoclassicistische
vormentaal maakte zich vooral kenbaar door de arabeskenmode en de afbeelding van na-
tuurlijke bloemen. De arabesken, in de renaissance grotesken genoemd, kenmerken zich
door ingenieuze, fantasievolle composities van allerlei motieven en hybride figuren. Deze
arabesken zijn geınspireerd op de decoraties van in het in 1480 herontdekte Domus Aurea,
de hierop gebaseerde Loggie in het Vaticaan van Rafael en Giovanni da Udine en op de
fresco’s die net voordien ontdekt waren in Pompeji en Herculaneum. De arabesken, vooral
de Vaticaanse, kenden in de 18-de eeuw een grootschalige verspreiding via allerlei gravures
waarvan de editie van Giovanni Volpato (1735-1803) de beroemdste is. Op het eind van de
18de-eeuw beperkten de arabesken zich niet meer tot enkel lambriseringen, maar vonden
ze hun weg naar de plafonddecoraties en werden ze uitgebreid met wolkenluchten, vogels
en putti.33 Het decor van het salon van het landgoed Blancquaert-Van Tieghem vormt
een evolutie van de gout a la grecque naar de empirerichting. Deze stijl kenmerkt zich
door de gestileerde palmetten, lieren, zwanen, de arenden, sfinxen, enzovoort. Natuurlijke
bloemen zijn bij de empirestijl volstrekt afwezig. Ook de overdadige toepassing van de
goud- of bronskleur is typisch voor het empire.
22.2.2 Schildertechniek
De schildertechniek waarmee de decoraties in het salon zijn aangebracht, is zeer vlak en
egaal. De decoraties zijn erg afgelijnd en de kleuren zijn zeer diep en levendig getoonzet.
33Bergmans, ”Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees: vijf interieurdeco-
raties van Antoine Plateau nader belicht”, 360.
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 113
De illusionistische trompe-l’oeil koepelschildering is zeer geslaagd.
22.2.3 Resultaat van het onderzoek
Ook Antoine Plateau inspireerde zich voor zijn decoratiekunst op de arabeskenmode. Hij
zocht voor motieven, composities en algemene uitstraling evenzeer naar inspiratie bij de
gravures van de decoraties van de Domus Aurea, de Vaticaanse loggie en de fresco’s van
Pompeji en Herculaneum. Hij liet de antieke oudheid en de natuur in zijn ornamenten
op een lichte en evenwichtige manier samenkomen.34 Zijn decoraties omvatten antieke
elementen die op een renaissanceachtige wijze tot uitvoer zijn gebracht. Op het gebied
van stijl valt het salon zeker in de stijl van Plateau in te schrijven, hoewel er een evolutie
waar te nemen is ten opzichte van de vroegere decors.
Plateau bracht zijn decoraties weliswaar op een heel andere manier aan. Hij deed dat
op een fijne en losse, bijna vluchtige manier. Vloeiende lijnen bekwam hij door penseel-
streken op een trefzekere wijze aan te brengen. Diepte creeerde hij door de plaatsing van
weloverwogen, kleurige toetsen. Hij bracht zijn decoraties in een levendig kleurenpalet
aan. Bergmans beschrijft hem als een meester in de kunst van de illusie.35
De empirestijl waarin het salon gedecoreerd werd, kan in het oeuvre van Plateau inge-
schreven worden. De schildertechnische manier waarop de decoraties werden aangebracht,
spreekt een toeschrijving aan Plateau echter volledig tegen. Dat komt omdat de decoraties
tijdens een restauratie van twintig jaar geleden volledig overgeschilderd zijn geweest. De
vluchtige, losse penseelstreken van Plateau zijn nergens in het salon aan te treffen. De
decoraties zijn in hun huidige vorm erg afgelijnd en zeer effen. Enkel het illusionistische
aspect van de schildertechniek, namelijk de trompe-l’oeil koepelschildering en de schadu-
wen rond de decoraties, kunnen met Plateau verbonden worden. Door de overschildering
kunnen we zowel op gebied van schildertechniek als van kleur zeker geen toeschrijving
staven.
34Ibid., 366.35Ibid. 402.
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 114
22.3 Iconografisch onderzoek
22.3.1 Beschrijving
Algemeen
De decoraties die bestudeerd worden als een mogelijk werk van Antoine Plateau zijn aan-
gebracht in een rond salon dat door de ritmische plaatsing van de verschillende penanten
in combinatie met de deuren en ramen achthoekig aandoet. De decoraties reiken door de
hoogte van het salon met koepel tot twee verdiepingen hoog. Het salon heeft een dubbele,
glazen toegangsdeur die aan de binnenkant lichtrozig geschilderd is. Het glas is per deur in
vier vierkanten onderverdeeld. Boven de deur- en de raampartijen is telkens een rondboog
aangebracht. Bij de deuren zijn deze opgevulde rondbogen 19de-eeuwse toevoegingen ter
verlaging van de deuropeningen, terwijl de rondbogen bij de ramen deel uitmaken van het
glaswerk. Alle houtwerk naast de penanten is in lichtroze geschilderd. De ruimte tussen
de zwikken van de rondbogen boven de deuren en ramen is geschilderd in een grijzige,
oranjeachtige marmerimitatie. De blauwkleurige, in marmerimitatie aangebrachte band
rond de rechthoekige penanten loopt door over de rondbogen. Boven deze rondbogen is
de band versierd met een oranjekleurig spiraalmotief. Om de onderstaande iconografische
beschrijving goed te kunnen volgen, is een figuur van het salon opgemaakt die de deco-
raties in het salon ruimtelijk situeert. (036) De decoraties worden van onder naar boven
bestudeerd.
Penant type 1
Penant type 1 is een overkoepelende term voor alle penanten die exacte kopieen vor-
men van de penant die op de figuur van het salon aangeduid staat als penant 1. (037)
Onder dit type vallen penant 1, penant 4, penant 5 en penant 8. Onderaan hebben
de penanten een plint van marmerimitatie. De centrale taferelen hebben een kader in
blauwe marmerimitatie. De kaders zijn aan de buitenzijde afgewerkt met een goudkleu-
rige, bolle rand. Diezelfde rand is aan de binnenkant met een lijn van beurtelings ronde
en langwerpige gouden toetsen omlijnd. In de hoeken van de rechthoekige penant zijn ro-
zetten aangebracht in een met vier palmetten afgewerkte cirkelvorm. In de blauwe kaders
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 115
zijn mythologische figuren aangebracht in medaillons die omsloten worden door een lang-
werpig goudkleurig arabeskenmotief met palmetten en opvallende schaduwwerking. De
mythologische figuren zijn in een goudkleurig medaillon aangebracht op een zacht rode
achtergrond. De mythologische figuren zijn in grisaille uitgewerkt en voorzien van een
naam in gouden hoofdletters. (038) Binnen het blauwe rechthoekige kader wordt centraal
een langwerpige, sobere arabesk voorgesteld op een witte grond. De arabesk vertrekt
onderaan uit een ornament van acanthusbladeren. Daarop staat een putto die vanop de
schouder tot aan het middel gedrapeerd is in een langwerpige stof en boven het hoofd
een Egyptisch geınspireerde amforavaas draagt met zwanen als handvaten. De zwanen
dragen een parelslinger in de bek. De amfora is aan de bovenkant versierd met een fries
van spiralen. De smalle vaas loopt uit op een smalle hals. Zij staat op een dun, maar wijd
uitlopend voetstuk. Uit deze vaas komt fijn en elegant bladwerk tevoorschijn. Bovenaan
is een fruitschaal afgebeeld met vruchtentrossen die door twee naar elkaar kijkende vogels
opgegeten worden. Bovenaan de penant is een bruine adelaar met uitgespreide vleugels
aangebracht die met zijn klauwen op een bol rust. In de bek is een metalen houder op te
merken. Waarschijnlijk werden hier olie- of andere lampen aan bevestigd.
De antieke figuren zijn met hun Franse namen aangeduid: op penant 1 bovenaan Cal-
purnie, aan de rechterzijde Ceres, Alexandre, Tersphicore, onderaan Bacchus en aan de
linkerkant Pluton, Esculape en Venus. Aan de onderkant van deze penant is een klein
fragment van het parket te zien waarin donkerkleurige stermotieven zijn aangebracht in
een lichtere houtsoort. Op penant 4 zijn bovenaan Ulysse aangebracht, aan de rechterzijde
Pan, Minos, Statra, onderaan Homere en aan de linkerkant Melphomene, Euphrosine en
Romulus. Op penant 5 staat Homere bovenaan, aan de rechterkant volgen Domitien,
Abigail en Calliope, onderaan staat Regulus en aan de linkerzijde Euterpe, Battus en
Ariadne. Figuren afgebeeld op penant 8 zijn bovenaan Midas, rechts Tarnus, Neptune,
Orphee, onderaan Apollon en aan de linkerkant Thesee, Arachne en Hercule.
Penant type 2
De penanten van het type 2 zijn alle penanten die dezelfde figuratie hebben als de penant
die op de figuur aangeduid staat als penant 2. (039) Dat zijn penant 2, 3, 6 en 7. De vaas
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 116
is bij deze penanten antiek in plaats van Egyptisch geınspireerd. De basis is eveneens
smal en eindigt op een brede voet, maar het middenstuk is wat breder. Deze vaas heeft
handvaten die reiken van hals naar buik en is versierd met een slinger van fijne blaadjes.
Bovenaan is een vogelsoort aangebracht die verschilt van de penanten van het type 1.
Bij penant 2 staat van boven Abigail afgebeeld, aan de rechterkant L’apoline, Calpur-
nie en Vulcane, onderaan Minerve en aan de linkerkant van boven naar onder Deucalton,
Enee en Octave. Penant 6 is aan de bovenkant versierd met Telemaque, aan de rechter-
zijde met Mercure, Thalie, Clio, onderaan met Mars, en links met Hildgarde, Ciceron en
Phidias. Bij penant 3 staat bovenaan Cezar, gevolgd door Platon, Diane en Dido aan de
rechterkant, Jupiter onderaan en links Atree, Junon en Parmenion. Penant 7 ten slotte is
opgebouwd uit Ajas aan de bovenzijde, Saturne, Jo en Seylla aan de rechterzijde, Progne
onderaan en Socrates, Narcisse en Curion aan de linkerkant.
Dubbele spiegeldeur
Deze deuren zijn opgebouwd uit een roosachtig kozijn dat net als de inkomdeur in vier
vierkanten is onderverdeeld. In de rondboog is het vlak onderverdeeld in een rozig, vleer-
muisachtig motief waartussen een lichtblauwe hemel met kleine wolken wordt voorgesteld.
Het boogveld is afgelijnd met een evoluerende spiraalband. De klink van de deuren be-
staat uit een krulvormig metaal met een eikelvormige deurknop. Ook aan deze dubbele
spiegeldeuren zijn delen van het parket te zien. (040)
Dubbele deur met beschilderde panelen
De panelen zijn zalmkleurig geverfd. (041) Ze zijn in het midden verfraaid met een
goudkleurig, langwerpig arabeskmotief dat geassembleerd is met blad- en bloemmotieven,
palmetten en dennenappels. In het midden is een ellips aangebracht met een gouden,
geornamenteerde rand. Aan de linker- en rechterzijde is deze ellips afgewerkt met palmet-
ten. De ellips is met een felblauwe kleur ingekleurd. In het midden worden vrouwelijke
allegorieen afgebeeld van de vier seizoenen. Onderaan de vrouw die de aarde symboliseert,
is een stuk aarde voorgesteld met wat groen en enkele bloemen. Zij draagt de oogst in
haar handen: links enkele vruchten en rechts graanstengels. De lucht wordt voorgesteld
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 117
door een vrouw op een wolk. Haar wapperende sluier refereert aan de wind. De vrouw die
het vuur symboliseert staat op een brandend vuur en houdt een brandende fakkel in de
rechterhand. Water tenslotte wordt vertegenwoordigd door een vrouw die voortschrijdt
op een stukje golven waarin een vis komt bovendrijven. Zij draagt een drietand in de
rechterhand en haar kapsel is met schelpen getooid. De bronzen klinken van de deuren
zijn vormgegeven als weelderig geornamenteerde putti.
Fries
De fries is volledig versierd met mythologische figuren die in een laagstaand water evo-
lueren. (042) De blauwe achterkant is geschilderd in een geaderde marmerimitatie. De
figuren worden, vertrekkend van boven penant 1, van links naar rechts beschreven. Een
eerste scene toont enkele putti. De ene draagt een fruitmand en wordt daarbij geholpen
door een tweede. Een derde putto komt aangewandeld en blaast op een langwerpig blaas-
instrument. Hun benen eindigen in schubmotieven. Een tweede scene toont een centaur
met zijn gekende attributen. Hij draagt een zak met pijlen op de schouder en een boog
in de hand. Hij heeft aan de bovenkant een menselijk torso en onderaan het onderlijf
van een paard. Dan volgt een centaur met het onderlijf van een slang waarvan de staart
eindigt in een bladerentros. Hij lijkt een soort van harpoen over zijn schouders te torsen.
Daarnaast worden twee figuren voorgesteld. Zij dragen een gedrapeerde doek die vanaf
de schouders langs het midden naar beneden valt en blazen op twee tot cirkels geplooide
slangen die als een soort muziekinstrument omhoog worden gehouden. Daarna wordt een
vrouwelijke figuur op een paard getoond. Haar onderbenen zijn gedrapeerd met een doek.
Het paard heeft een paardentorso terwijl het achterlijf een slangachtige structuur met
schubben vertoont. De vrouw houdt een staf in de hand die eindigt in een naar buiten
gebogen tweetand. Na deze vrouw komt een putto aangewandeld met een schubachtige
onderkant die speelt op een langwerpig blaasinstrument. Deze putto wordt gevolgd door
een fantasierijke vis met een grote kop en een klein, schubachtig lijf. Aansluitend volgt een
gedaante die blaast op een cirkelvormig geplooide slang. Hij staat met zijn bovenlichaam
een kwartslag gedraaid en wordt op de rug afgebeeld. Om het hoofd draagt hij een kroon
van stengels. Hij wordt gevolgd door een satyr met bokkenpoten die een fruitmand op
zijn schouders torst. Ten slotte wordt een groter tafereel afgebeeld dat bestaat uit drie
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 118
delen. Twee katachtige monsters met een krans van bladeren op het hoofd trekken een eg
voort. Hun achterlijf eindigt in een slangvorm met een driepuntige staart. Tussen deze
monsters en de eg zit een putto met vleugels op een tussenschot. Hij draagt drie bloemen
in de hand. Op het eerste deel van de eg, boven de voorste wielen, zit een putto met
vleugels die achterom kijkt naar het achterste deel van de eg. Hij houdt een met groteske
koppen versierde krater in de hand. In de eg ligt een mannelijke gedaante die door twee
gevleugelde putti te drinken krijgt uit een grote, versierde kruik. Onderaan de fries is een
band met meandermotief aangebracht.
Tussenstuk tussen fries en koepel
Het tussenstuk tussen de fries en de koepel bestaat uit een gestucte band in geelkleurige en
geaderde marmerimitatie. (043) In het midden is een band aangebracht waarop guirlandes
met vruchtentrossen worden afgebeeld die opgehangen zijn aan de hoorns van geitachtige
kopjes met een lange sik.
Koepel
De koepel van het salon is opgedeeld in grotere en kleinere segmenten en is volledig in
trompe- l’oeil techniek geschilderd. De grote lichtgele segmenten zijn afwisselend ge-
decoreerd met een versierd, in marmerimitatie uitgewerkt rondboograam met sluitsteen
waardoor een luchtpartij te zien is. Daarboven staat een rankwerkmotief afgebeeld met
gekruiste langwerpige blaasinstrumenten, een lier of vruchtentrossen. Tussen die raam-
partijen zijn de segmenten versierd met een sober arabeskendecor waarbij onderaan twee
identieke, van elkaar wegkijkende sfinxen afgebeeld worden. Het arabeskendecor is sa-
mengesteld uit rankwerk in combinatie met bladmotieven, putti, vruchtentrossen, parel-
en bladguirlandes, bloemen, lisdodde en lieren. De kleinere segmenten zijn geschilderd in
een donkerbruine marmerimitatie en zijn heel geslaagd in het trompe-l’oeil effect. Hierin
zijn afwisselend ronde en stervormige rozetten afgebeeld. De oculus is versierd met een
wolkenpartij en is met dezelfde donkerbruine marmerimitatie afgewerkt. Het geheel oogt
erg afgelijnd.
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 119
Uit een foto die de toenmalige Commissie voor monumenten en stadsgezichten in de jaren
’40 van de 20ste eeuw nam, blijkt duidelijk dat de huidige staat een heel opgeruimde versie
van het origineel inhoudt. De wolkpartijen bijvoorbeeld zijn volledig overschilderd. Uit
de oude foto blijkt dat het centrale deel van de oculus beschadigd was. Zeer opvallend
is dat de decoraties bij de gerestaureerde versie lichter van kleur zijn. Alle randen zijn
geaccentueerd door middel van fijne, zwarte lijnen.
22.3.2 Resultaat van het onderzoek
(044)
Algemeen
De decoraties van de zwikken, namelijk de arenden die met hun klauwen op een bol rusten,
doen opvallend denken aan het salon van de eigen woning van architect Pisson. Daar zijn
op gelijkaardige plaatsen, in de hoeken boven de rondboog van de erker, soortgelijke dieren
aangebracht.
Penanten
De vaas van penant 1 met aan de onderkant een bladmotief komt in die vorm zeker voor in
het werk van Plateau. Zwanen met lange halzen komen eveneens in zijn oeuvre voor. Dat
is ook het geval met de vogels die reikhalzend uitkijken naar vruchtentrossen. Een plint
in marmerimitatie met daarboven bronskleurige figuren die een plaat op de schouders
torsen met daarop een vaas waaruit rankwerk ontspringt, komt zeker in het oeuvre van
Plateau voor. De krulmotieven met dat specifieke bladwerk zijn zeer opvallend in zijn
werk in te passen. Dat is ook het geval met de figuratie en de grisailletechniek van de
antieke figuren in de geornamenteerde cirkelvormen met rode opvulling. De rozetten en
de palmettenversiering zijn ook zeer gelijkend met die van Plateau.
Fries
Een omringende fries met mythologische figuren onder een koepel is een gegeven dat door
Plateau zeker wordt toegepast. De mythologische figuren waaronder putti, centaurs en
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 120
saters komen allemaal in zijn werk voor. Putti met een langwerpig blaasinstrument zijn
in het werk van Plateau aan te treffen. Zo ook de antieke, bruinkleurige saters zoals
bijvoorbeeld in de spiegellijst van de woning d’Ennetieres in Doornik. De veelvuldig
toegepaste slangen in de fries zijn hem niet vreemd. De wijze van draperen gelijkt op die
van Plateau.
Tussenstuk tussen fries en koepel
Plateau maakt bij zijn decors heel regelmatig gebruik van gelijkaardige guirlandemotieven:
groteske hoofden met baarden zijn aanwezig in zijn werk.
Koepel
De keuze en de vormgeving van de ornamenten appelleert, los van de zeer ernstige in-
breuk op het origineel, aan Plateau. De koepeldecoratie verwijst op enkele punten naar
de koepel van het paviljoen De Notelaer. De grote segmenten van het landhuis zijn bij-
voorbeeld net als bij de koepel van het paviljoen voorzien van een gelijkaardig, weliswaar
soberder arabeskendecor met onderaan twee liggende sfinxen. Vooral de bolvormige, naar
onder krullende plantenmotieven zijn heel gelijkaardig. Ook de manier waarop die mo-
tieven van bladeren zijn voorzien, is heel gelijkend. Het amalgaam van bladeren, putti,
muziekinstrumenten en bloemen komt overeen. De ronde en stervormige, rozetvormige
tussensegmenten van het Gentse landhuis verwijzen heel duidelijk naar de uitspringende,
witte band met consoles onderaan de koepel van het paviljoen. De oculus met wolkenpartij
verwijst naar de koepel in het salon van de woning Walckiers.
22.4 Toeschrijving
22.4.1 Argumenten pro
De stijl waarin de decors zijn geconcipieerd pleiten voor een toeschrijving aan Plateau.
Ook de illusionistische weergave, de trompe-loeil en de schaduwwerking verwijzen naar de
kunstenaar.
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 121
De opbouw van de decoraties in het Gentse salon verwijst zeker naar Plateau. Zowel
bij de woning Walckiers als bij De Notelaer is ook een geschilderd velum aan te treffen.
Het parket van het salon in het landhuis is momenteel bedekt, maar uit het onderzoek van
De Leye kan opgemaakt worden dat de achtdelige structuur van het marquetterieparket
via de penanten naar de koepel doorloopt waardoor het salon zich als een algehele, archi-
tectonische compositie ontplooit.36 Dit is erg vergelijkbaar met de opbouw van het salon
van het paviljoen De Notelaer. Er heersen hoe dan ook vermoedens dat Pisson zich voor
het ontwerp van het landgoed Blancquaert-Van Tieghem op dit paviljoen baseerde. Het
blijft aannemelijk dat Pisson ook voor de decoratieschilderingen beroep deed op Plateau.
Er zijn veel iconografische elementen aanwezig die verwijzen naar het werk van Plateau.
De arabesken op de penanten en de deuren, de mythologische taferelen op de fries en de
arabesken op de koepel zijn overladen met de bloemenguirlandes, vazen, parelsnoeren,
mythische taferelen, rankwerk, putti, sfinxen, vogels, blauw ingekleurde geornamenteerde
ellipsen met grisaillefiguren binnenin, palmetten, rozetten, instrumenten, rankwerk, de
vier seizoenen, figuren uit de klassieke mythologie, enzovoort.
Toen het landgoed gebouwd werd bekleedde Plateau als decoratieschilder de allerhoogste
positie. Architect Jean-Baptiste Pisson stond op het vlak van de Gentse architectuur op
een gelijkaardig niveau. De kans is zeer aannemelijk dat Pisson voor de decoraties beroep
deed op Plateau. De band tussen de twee was immers heel sterk. Beide heren behoorden
tot hetzelfde netwerk. Pisson was bij elk van de Gentse decoraties die Plateau uitvoerde,
betrokken. Eerst en vooral decoreerde Plateau het salon van de eigen woning van de ar-
chitect. Vervolgens was hij betrokken bij de aanstelling van Plateau als decoratieschilder
van de Piers-schouwburg. Pisson maakte immers deel uit van de vennootschap Piers en
co die de Sebastiaansschouwburg aankocht en de opdracht gaf voor de decoraties van de
gerestaureerde zaal en foyer.37
36De Leye, ”Ch. Percier en P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de empirestijl. De
toepassing van deze stijl in het Gentse interieur”, 261-67.37Van Tyghem, ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman en aannemer (prov.
Oost-Vl)”, 297.
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 122
De decoratie van het Gentse landgoed is heel logisch in het levensverhaal van Plateau
in te passen. De grond werd in het jaar 1796 aangekocht door Judocus Josephus Blan-
cquaert en Marie-Isabelle Van Tieghem. De bouwwerkzaamheden zullen waarschijnlijk
kort daarna van start gegaan zijn. Op dat moment was Plateau te werk gesteld in Gent.
Pisson kocht zijn huis in 1795.38 De decoratie van dit huis door Plateau moet kort na
deze datum plaatsgevonden hebben. In 1798 was Plateau ook op een andere plek in Gent
aangesteld, namelijk in de Piers-schouwburg.39
22.4.2 Argumenten contra
Het archiefonderzoek in het SAG, RAG en het fonds de Vliegende bladen kunnen een
toeschrijving van de decoraties aan Plateau niet staven. Dit is echter niet abnormaal.
Sommige van de decoraties die aan hem worden toegeschreven, worden wegens gebrek
aan archivalisch bewijsmateriaal enkel op stilistisch en iconografisch onderzoek gestoeld.
Slechts een nog bestaand decor wordt gedocumenteerd door archivalische bronnen, name-
lijk de Notelaer.
De thans zichtbare schildertechniek en kleurenkeuze kunnen wegens de erg ingrijpende
restauratie van twintig jaar geleden, geen argumentatie vormen voor een toeschrijving
aan Plateau.
In de iconografie ontbreken toch enkele belangrijke zaken die normaliter in het werk van
Plateau voorkomen. Er worden nergens strikken afgebeeld. De weergegeven dieren beper-
ken zich slechts tot enkel soorten zoals vogels, slangen, zwanen en arenden. Er zijn geen
eekhoorns, uilen, vlinders of andere dieren te zien. Toch kan dit geen contra argument
vormen omdat de weergave van strikken en dieren verlaten wordt in de empirestijl. Er
worden weinig tot geen losstaande hoofden afgebeeld. De arabesken van de koepel zijn
niet voorzien van de door Plateau erg veel toegepaste, fel ingekleurde vlakken met figuren
in grisailletechniek. Sommige decoraties zijn op een andere wijze uitgevoerd. De motieven
38Ibid., 269.39Bergmans, ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: biografie van Antoine Plateau (Doornik
1759-Brussel 1815)”, 348.
HOOFDSTUK 22. TOEWIJZING AAN ANTOINE PLATEAU 123
zijn in Gent veel soberder opgevat dan de motieven van Plateau. Ook de sfinxen zijn heel
verschillend van uitvoering. De lieren zijn op de koepel van het landhuis voorzien van een
voetstuk terwijl dat niet zo is bij de koepel van het paviljoen. De decoratie van het salon
is zeer sober opgevat, in tegenstelling tot zijn reguliere werk dat zich kenmerkt door een
enorme hoeveelheid van ragfijn bladwerk, bloemen en strikken.
22.4.3 Conclusie
Een toeschrijving aan Plateau lijkt eerder wel dan niet aannemelijk. De stijl, die een
evolutie vormt van de gout a la grecque naar de empirestijl, de illusionistische weergave,
de arabeske motieven, de opvallende gelijkenissen tussen het salon van het landhuis en
het salon van de Notelaer wijzen enigszins in die richting, maar overtuigen niet op een
onwrikbare manier. Wat echter de doorslag geeft is de prominente, band tussen Pisson
en Plateau en de zeer plausibele, logische inschrijving in zijn levensverhaal.
Deze uiterst voorzichtige poging tot toeschrijving kan enkel nog via materiaal technisch
onderzoek uitgewerkt worden. Dit soort van studie is hier, vanwege de overschildering, hoe
dan ook nodig. De decoraties kunnen in hun huidige staat immers niet aan de kunstenaar
toegeschreven worden.
Hoofdstuk 23
Besluit
De opdracht die Judocus Josephus Blancquaert gaf voor de bouw van het huis moet ge-
situeerd worden in de Franse traditie van het bouwen van hoven van plaisance, ook wel
speelhoven genoemd. Opdrachtgevers voor de bouw van het huis waren Judocus Josephus
Blancquaert en Isabella Maria Francisca. De grond waarop het landgoed werd gebouwd,
kochten zij op 18 mei 1796 van Joanne-Marie der Kinderen, weduwe van Jean-Baptiste
Malfeson. De bouwopdracht werd toevertrouwd aan architect Jean-Baptiste Pisson. Dat
wordt in drie verschillende bronnen bevestigd. In de literatuur worden doorgaans de ja-
ren 1793 of 1794 als bouwdatum opgegeven. Toch moet het huis na de aankoop van de
grond in 1796 gesitueerd worden. In 1821 werd het huis voor 9025 gulden verkocht aan
de ongehuwde Louis Lambert Piers de Raveschoot (?-1858). In 1859 werd het buitengoed
door de erfgenamen Piers verkocht aan Theophile Verbeeck. In 1863 werden het huis en
de tuin aangekocht door Verbeeck-De Rudder die het toevoegde aan de percelen 3672 en
3679. Hij verkocht zijn eigendommen in 1883 aan Leopold De Groote. In 1947 kocht de
stad Gent het huis en het aanliggende park aan van Roger De Groote. Vanaf toen werd
het huis als politiecommissariaat van de 7e wijk ingericht en werd de tuin als openbaar
Astridpark opengesteld. Tijdens de jaren ’70 werd de woning omgebouwd tot centrum
van de Gentse groendienst. Dat is tot op de dag van vandaag ongewijzigd gebleven.
Van het huis is geen enkele bouwaanvraag terug te vinden. De oorspronkelijke bouw-
toestand en de 19de-eeuwse aanpassingen zijn enkel via de aquarellen en tekeningen uit
de Atlas Goetghebuer in het SAG en de gravure in het archief van SCMS in het SAG
124
HOOFDSTUK 23. BESLUIT 125
op te maken. De tekeningen en gravure worden toegeschreven aan De Noter en aan P.
Poelman. Van de tekening van de Noter is een gravure gemaakt. De eerste verbouwing
zou volgens Van Tyghem onder Louis Lambert Piers plaats gevonden hebben. Guido
Everaert duidt Theophile Verbeeck aan als opdrachtgever voor deze uitbreiding. De boe-
delbeschrijving, in 1858 opgesteld naar aanleiding van het overlijden van Louis Lambert
Piers de Raveschoot, schetst een duidelijk beeld van de toenmalige inrichting. In 1862
verkreeg Verbeeck de toestemming om het vandaag nog bestaande hek op de nieuwe rooi-
lijn voor het huis op te trekken. In 1863 liet Verbeeck de achterkant van het huis aan
de tuinzijde vergroten. De nieuwe achterbouw van het huis kreeg een neoklassieke gevel.
Nadat het huis van 1863 tot 1882 in handen was geweest van Verbeeck-De Rudder, kwam
het in 1883 voor korte tijd in het bezit van Leopold De Groote. Hij was verantwoordelijk
voor het nieuwe hekwerk ter vervanging van de oude muur. Toen het huis vanaf 1949
als politiebureau werd ingericht, ging dat gepaard met heel wat verbouwingen. Voor de
huisvesting van de groendienst tijdens de jaren ’70, werden opnieuw enkele kleine interne
en externe aanpassingen doorgevoerd.
Van het oorspronkelijke interieur zijn drie elementen bewaard: het salon, een empire-
schouw op het gelijkvloers en een empireschouw op het eerste verdiep. Over de interi-
eurinrichting ten tijde van Piers de Raveschoot is heel wat geweten. Over de inrichting
ten tijde van Theophile Verbeeck is niets terug te vinden. Over de inrichting van het
huis door Roger De Groote is flink wat geweten. Eerst en vooral zijn er de foto’s die de
voormalige Commissie voor monumenten en stadsgezichten in de jaren ’40 van de vorige
eeuw van de zware, pompeuze inrichting met empiremeubelen heeft genomen. Daarnaast
is er ook de correspondentie tussen de stad Gent en Roger De Groote aan het eind van de
jaren ’40. De ombouw van Villa De Groote naar politiecommissariaat werd zeer minutieus
opgenomen in een beschrijvende meetstaat door de toenmalige stedenbouwdienst van het
Stadsbestuur van Gent. Vandaag de dag heeft het huis als groendienst elke woonfunctie
verloren. Het landhuis doet sinds de jaren ’70 integraal dienst als kantoorgebouw. Het
ronde salon is een vergaderzaal geworden.
HOOFDSTUK 23. BESLUIT 126
Het huidige gebouw werd gedurende de jaren 2004-2005 aan de buitenkant gerestaureerd.
De binneninrichting van het huis vormt vandaag de dag een amalgaam van verschillende
18de-eeuwse, 19de-eeuwse en 20ste-eeuwse stijlelementen. Het huis wordt vandaag ge-
waardeerd en beschermd voor zijn belangrijke historische waarde. De schilderingen van
het salon zijn door een restauratie van ongeveer twintig jaar geleden overschilderd.
De stijl waarin de decors zijn geconcipieerd pleiten voor een toeschrijving aan Plateau.
De opbouw van de decoraties in het Gentse salon verwijst zeker naar Plateau. Zowel in
de woning Walckiers als het paviljoen De Notelaer is een gelijkaardig geschilderd velum
aan te treffen. De achtdelige structuur van het marquetterieparket loopt via de penanten
naar de koepel door waardoor het salon zich als een algehele, architectonische compositie
ontplooit. Dit is erg vergelijkbaar met de opbouw van het salon van het paviljoen De
Notelaer. Het blijft aannemelijk dat Pisson ook voor de decoratieschilderingen beroep
deed op Plateau. Beide heren behoorden tot hetzelfde netwerk. Pisson was tevens bij elke
decoratie van Plateau in Gent betrokken. Er zijn veel iconografische elementen aanwezig
die verwijzen naar het werk van Plateau.
Toch blijven er twijfels. Het archiefonderzoek in het SAG, RAG en het fonds de Vliegende
bladen kunnen een toeschrijving van de decoraties aan Plateau niet staven. De thans
zichtbare schildertechniek en kleurenkeuze kunnen wegens de erg ingrijpende restauratie
van twintig jaar geleden, geen argumentatie vormen voor een toeschrijving aan Plateau.
In de iconografie ontbreken toch enkele belangrijke zaken die normaliter in het werk van
Plateau voorkomen. De motieven zijn in Gent veel soberder opgevat dan de tot nog toe
gekende motieven van Plateau. Maar dit kan ook aan de stilistische evolutie te wijten zijn.
Een toeschrijving aan Plateau lijkt eerder wel dan niet aannemelijk. De empirestijl,
de illusionistische weergave, de arabeske motieven, de opvallende gelijkenissen tussen het
salon van het landhuis en het salon van de Notelaer wijzen enigszins in die richting, maar
overtuigen niet helemaal. Wat echter de doorslag geeft, is de band tussen Pisson en Pla-
teau en de logische inschrijving in zijn levensverhaal. De decoraties kunnen in hun huidige
staat niet aan Plateau toegeschreven worden.
Deel V
Besluit
127
128
De Gentse decoraties die door Bergmans aan Antoine Plateau toegeschreven werden,
konden uitgediept en uitgebreid worden. Bijkomend archiefonderzoek naar de Gentse
periode van Antoine Plateau in het SAG bewees dat de decoraties die Plateau in de
schouwburg uitgevoerd zou hebben een gerechtvaardigde toeschrijving waren. In de reeks
Nota’s kunstenaars, sectie Kluyskens, verwezen twee auteurs, Prosper Claeys en Frans De
Potter, naar deze decoratie. Volgens beide auteurs werd de toneelzaal van het Schuttershof
S. Sebastiaan, aangekocht op 25 april 1798 door de vereeniging van burgers voor de som
van 2300000 livres, opnieuw geschilderd door Platteau (sic) en Spaak. Omdat de Gentse
archieven voor het onderzoek naar Jean-Baptiste Pisson door Van Tyghem reeds op zeer
grondige wijze werden doorgelicht, kon deze masterproef geen nieuwe feiten omtrent de
woning Pisson aanbrengen. Het onderzoek in het archief van de Gentse opera bracht wel
nieuwe zaken aan het licht. Uit de algemene jaarrekening van de Gentse opera uit 1797-
1798 bleek dat zowel Spaak als Plateau werkzaam waren bij de decoratie van de zaal en
de foyer. Ook Pisson en de zoon van Spaak waren betrokken bij deze interieurinrichting.
In de jaarrekeningen werd tevens opgenomen hoeveel livres de heren voor deze decoraties
in ontvangst mochten nemen. In de almanak Wegwijzer van Gent uit 1798 staat in de
rubriek Vermaekelykheyd nogmaals bevestigd dat Platteau (sic) en Sparck (sic) werkzaam
waren in de schouwburg. In de publicatie van Lootens is een afbeelding opgenomen van
een decoratie uit 1797-1798 die mogelijks door Plateau werd ontworpen. Deze afbeelding
werd in het archief echter niet terug gevonden. Ten slotte werd een nieuwe, nog onbe-
kende samenwerking tussen Plateau en Pisson achterhaald. Zij stonden samen in voor de
restauratie en de nieuwe decoraties van de foyer en de zaal van de Piers-Schouwburg.
De empiredecoraties in het salon van het landhuis kunnen mogelijk aan Plateau wor-
den toegeschreven. Hoewel het archivalisch onderzoek geen uitsluitsel brengt, wijzen het
stilistisch en iconografisch onderzoek eerder in de richting van een toeschrijving.
Tot besluit wordt de hoop uitgedrukt dat deze masterproef een impuls mag zijn om
de decoraties van het landhuis aan een materiaal technisch onderzoek te onderwerpen
opdat de decoraties al dan niet aan hun rechtmatige decoratieschilder kunnen toegewezen
worden.
Deel VI
Bibliografie
129
Hoofdstuk 24
Werken
24.1 Gepubliceerd
24.1.1 Boeken
Andooren, Fabien, Ann Vantournhout. De buren van de abdij: 800 jaar arm en rijk in
de Machariuswijk. Gent: Buren van de abdij, 2011.
Baillieul, Beatrix, Greta Milis-Proost, Marie Christine Laleman, e.a. Stadsontwikkeling
en Architectuur. Gent: Stad Gent, 1975.
Balkema, C.H. Biographie des peintres Flamands et Hollandais, qui ont existe depuis
Jean et Hubert Van Eyck jusqu’a nos jours pour servir de guide aux peintres et aux ama-
teurs de tableaux. Gent: H. Hoste, 1844.
Bergmans, Anna. ”Sous son pinceau les appartements se metamorphosaient en Elysees:
vijf interieurdecoraties van Antoine Plateau nader belicht.”In Een belvedere aan de Schelde:
paviljoen De Notelaer in Hingene (1792-1797), ed. Anna Bergmans en Joke Buijs. Relicta
Monografieen 5, 357-403. Brussel: Vlaams instituut voor het Onroerend Erfgoed, 2010.
130
HOOFDSTUK 24. WERKEN 131
Bergmans, Anna en An Stofferis. ”Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps: bio-
grafie van Antoine Plateau (Doornik 1759-Brussel 1815).”In Een belvedere aan de Schelde:
paviljoen De Notelaer in Hingene (1792-1797), ed. Anna Bergmans en Joke Buijs. Relicta
Monografieen 5, 337-57. Brussel: Vlaams instituut voor het Onroerend Erfgoed, 2010.
Bogaert, Chris, Kathleen Lanclus, Mieke Verbeeck, e.a. ”Historische en stadsgeografi-
sche evolutie van Gent.”In Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit
in Belgie Architectuur. 4nb: Stad Gent, Noord-Oost, ed. Suzanne Van Aerschot-Van
Haeverbeeck en Ministerie van nationale opvoeding en Nederlandse cultuur. Rijksdienst
voor monumenten- en landschapszorg. XV-XXXVIII. Gent: Snoeck-Ducaju, 1976.
Bogaert, Chris, Kathleen Lanclus, Mieke Verbeeck, e.a. ”Overzicht van de evolutie van de
architectuur in de kuip.”In Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit
in Belgie Architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck en
Ministerie van Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg.
XXIII-XLIII. Gent: Snoeck-Ducaju, 1976.
Bogaert, Chris, Kathleen Lanclus, Mieke Verbeeck, e.a. ”Overzicht van de evolutie van de
architectuur in de kuip.”In Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit
in Belgie Architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck en
Ministerie van Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg.
XXVII-XLIII. Gent: Snoeck-Ducaju, 1979.
Boone, Marc en Gita Deneckere. Gent: stad van alle tijden. Antwerpen: Mercator-
fonds, 2010.
Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in Belgie Architectuur.
4na: Stad Gent. Gent: Snoeck-Ducaju, 1976.
Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in Belgie Architectuur.
4nb: Stad Gent, Noord-Oost. Gent: Snoeck-Ducaju, 1976.
HOOFDSTUK 24. WERKEN 132
Bruyne, Pieter de en Johan Vandenhoute. Architektuur te Gent: analyses. Gent: Stads-
bestuur Gent, 1978. Tentoonstellingscatalogus: tentoonstelling Gent, Museum voor Sier-
kunst, 24.3 - 7.5.1978.
Buijs, Joke en Anna Bergmans. Een belvedere aan de Schelde: pavilioen De Notelaer
in Hingene (1792 - 1797). Relicta Monografieen 5. Brussel: Vlaams instituut voor on-
roerend erfgoed, 2010.
Charles, Leen, Guido Everaert, Marie Christine Laleman, e.a. Erf, huis en mens: huizen-
onderzoek in Gent. Gent: Stichting Mens en Kultuur, 2001.
Charles, Leen, Rene Karel Debruyne, Johan Decavele, e.a. Huizenonderzoek in Gent.
Een handleiding. Gent: Stadsdrukkerij, 1994.
Claeys, Prosper. Pages d’histoire locale gantoise. Vol. 1, Gent: J. Vuylsteke, 1885.
Dambre-Van Tyghem, Frieda. ”Historische Inleiding.”In Bouwen door de eeuwen heen:
Inventaris van het cultuurbezit in Belgie. Architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne
Van Aerschot-Van Haeverbeeck en Ministerie van nationale opvoeding en Nederlandse
cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en landschapszorg. XIII-XXII. Gent: Snoeck-
Ducaju, 1976.
Dambre-Van Tyghem, Frieda. ”Historische Inleiding.”In Bouwen door de eeuwen heen:
inventaris van het cultuurbezit in Belgie Architectuur. 4na: Stad Gent, ed. Suzanne
Van Aerschot-Van Haeverbeeck en Ministerie van Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor
monumenten- en landschapszorg. XIII-XXII. Gent: Snoeck-Ducaju, 1976.
De Gentse Opera: Geschiedenis, interieurs en restauratie. Gent: CESHIB, 1993.
De Herdt, R. en J. Vannieuwenhuyse. Historie op perkament, opzoek naar het verle-
den in het Gentse Stadsarchief. Gent: Dienst voor Culturele Zaken, Stadsarchief, 1988.
HOOFDSTUK 24. WERKEN 133
Decavele, Johan en Johan Vannieuwenhuyse. Stadsarchief van Gent. Archiefgids. 1: oud
archief. Gent: Stadsbestuur, 1983.
Decavele, Johan, Herman Balthazar, Marc Boone, e.a. Gent: apologie van een rebelse
stad. Geschiedenis, kunst, cultuur. Antwerpen: Mercatorfonds, 1989.
Decavele, Johan en Andre Capiteyn. Franse franje naar Gentse maat: de burgerbouw-
kunst te Gent in de 18de eeuw. Gent: Stad Gent. Dienst voor culturele zaken, 1984.
De Potter, Frans. Gent, van den oudsten tijd tot heden: geschiedkundige beschrijving
der stad. Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen. 8 vols. Gent:
Handzame: Familia et patria, 1969.
Deseyn, Guido. De geschiedenis van het amusementsleven te Gent. Gent: VIAT, 1983.
Deseyn, Guido. Gids voor oud Gent. Antwerpen: Standaard, 1984.
Devleeshouwer, R. ”De Zuidelijke Nederlanden tijdens het Franse bewind 1794-1814.”In
Algemene geschiedenis der Nederlanden. 187-207. Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1981.
Dhondt, L. ”Politiek en institutioneel onvermogen (1780-1794) in de Zuidelijke Nederlan-
den.”In Algemene geschiedenis der Nederlanden. 139-59. Haarlem: Fibula-Van Dishoeck,
1981.
Dhondt, Luc, Jean-Christophe Hubert, Christophe Vachaudez, e.a. 18de-eeuwse archi-
tectuur in Belgie: Laatbarok, Rococo, Neoclassicisme. Architectuur in Belgie. Vol. 6,
Tielt: Lannoo, 1998.
Dubois, Marc, Norbert Poulain, Guido Deseyn, e.a. Gent en architectuur: trots, schande
en herwaardering in een overzicht. Brugge: Van de Wiele, 1985.
HOOFDSTUK 24. WERKEN 134
Fredericq-Lilar, Marie. L’hotel Falligan. Chef-d’oeuvre du Rococo Gantois. Brussel:
Universite de Bruxelles, 1977.
Goetghebuer P.J. Choix des monuments, edifices et maisons les plus remarquables du
royaume des Pays-Bas. Gent, 1827.
Immerzeel, J. Jr. De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders,
beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters, van het begin der vijftiende eeuw tot heden. Am-
sterdam: J.C. van Kesteren, 1842-1843.
Lanclus, Kathleen en Adriaan Linters. ”Bondig overzicht van de architectuur te Gent.”In
Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in Belgie Architectuur. 4nb:
Stad Gent, Noord-Oost, ed. Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck en Ministerie van
nationale opvoeding en Nederlandse cultuur. Rijksdienst voor monumenten- en land-
schapszorg. XXXIX-LXVIII, 1976.
Lootens, Pierre en Johan Decavele. ”Het ontstaan van de opera te Gent.”In De opera van
Gent. 15-27. Tielt: Lannoo, 1993.
Machiels, Jerome en Albert Derolez. Gent, duizend jaar kunst en cultuur. Gent: Stads-
bestuur, 1975.
Nationaal Biografisch Woordenboek. ed. Brussel: paleis der academien. Vol. 15, Wette-
ren: Universia Press, 1996.
Palmer, Robert Roswell, Joel G. Colton en Lloyd S. Kramer. A history of the modern
world. Boston: McGraw-Hill, 2007.
Pluis, Jan, e.a. De Nederlandse tegel: decors en benamingen. Leiden: Primavera, 1998.
Roberts-Jones, Philippe en Eliane De Wilde. Le dictionnaire des peintres belges du XIVe
HOOFDSTUK 24. WERKEN 135
siecle a nos jours: depuis les premiers maıtres des anciens Pays-Bas Meridionaux et de la
Principaute de Liege jusqu’aux artistes contemporains. Vol. 2, Brussel: La Renaissance
du Livre, 1995.
Siret, A. Dictionnaire historique des peintres de toutes les ecoles depuis les temps les
plus recules jusqu’ a nos jours. Brussel: Perichon, 1848.
Soil, J.E. ”Plateau (Antoine).”In Biographie Nationale, ed. L’Academie royale des scien-
ces des lettres et des beaux arts de Belgique. 767-68. Brussel: Bruylant-Christophe en
Cie, 1903.
Steyaert, J.J. Volledige beschryving van Gent, of geschiedkundige beschouwing van deze
stad en hare bewooners: de merkwaerdige gebouwen, gestichten en maetschappyen, de be-
roemde Gentenaren, enz. Gent: Van Doosselaere, 1857.
Tolboom, Hendrik Jan. ”Natuurstenen vloeren.”In Over de vloer: met voeten getreden
erfgoed, ed. Eloy Koldeweij, 162-185. Zwolle: Waanders, 2008.
Van Cleven, Jean F. ”Le Gout Francais’, Een Nieuwe Leefcultuur.”In 18de-eeuwse ar-
chitectuur in Belgie, ed. Johan Wambacq en Inge Roosens. 17-23. Tielt: Uitgeverij
Lannoo nv, 1998.
Van den Eeckhout P. en J. Hannes. ”Sociale verhoudingen en structuren in de Zuidelijke
Nederlanden.”In Algemene geschiedenis der Nederlanden. 435-75. Haarlem: Fibula-Van
Dishoeck, 1981.
Vandecavele, J. Poorters en buitenpoorters van Gent 1477-1492 1542-1796 Gent: Stads-
archief Gent, 1986.
Vandenbreeden, Jos, Jacques Evrard, Christine Bastin, e.a. De 19de eeuw in Belgie: ar-
chitectuur en interieurs, ed. Christine Bastin en Jacques Evrard. Tielt: Lannoo, 1994.
HOOFDSTUK 24. WERKEN 136
Vaughan, William. Arts of the 19th century. Vol. 1: 1780-1850, New York: Harry
N. Abrams, Inc., 1998.
Veraghtert, K. ”Ambacht en nijverheid in de zuidelijke Nederlanden 1790-1844.”In Al-
gemene geschiedenis der Nederlanden. 253-88. Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1981.
24.1.2 Tijdschriften en kranten
Cornelissen, Norbert. ”Notices biographiques inedites. Jean-Baptiste-Pisson, Ancien ar-
chitecte a Gand.”Annales belgiques des sciences, arts et litterature 3 (1819), 189-203.
Gazette van Gend. S.l.: s.n.
Van Tyghem, Frieda. ”De geschiedenis van een huis en zijn inboedel. De verdwenen
woning van architect Jean-Baptiste Pisson (1763-1818) in de Drabstraat te Gent.”Gentse
bijdragen tot de Interieurgeschiedenis 33 (2004), 85-120.
Van Tyghem, Frieda. ”Jean-Baptiste Pisson (1763-1818). Architect, meester-timmerman
en aannemer (prov. Oost-Vl).”Relicta 8 (2011), 251-376.
Wegwijzer van Gent, S.l.: 1798.
24.2 Ongepubliceerd
Bourgeois, Inez. ”Sfeer of pracht en praal: Een kwantitatieve benadering van decora-
tieve voorwerpen en binnenhuisversiering in achttiende-Eeuwse Gentse interieurs.”Gent:
UGent Faculteit Letteren en wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterweten-
schappen,1986.
De Leye, Godelieve. ”Ch. Percier En P.F.L. Fontaine en de decoratieve elementen van de
Empirestijl. De toepassing van deze stijl in het Gentse interieur.”Gent: UGent Faculteit
Letteren en wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, 1983.
HOOFDSTUK 24. WERKEN 137
Everaert, Guido. ”Van pavillion de M. Blancart tot Villa De Grootte. Lousbergskaai
32.”Gent: Dienst Monumentenzorg en Architectuur, 2004.
Pisters, Josephine, ”Eenvoud en luxe binnenshuis: studie van Gentse interieurs uit de
18e eeuw.”Gent: UGent Faculteit Letteren en wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek- en
Theaterwetenschappen, 1983.
Sabo, Maıte. ”De empirestijl in het Gentse woonhuis. Een zoektocht naar de algemene ka-
rakteristieken van de Gentse Empire-interieurs.”Ugent Faculteit Letteren en wijsbegeerte
Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, 2009.
Stofferis, An. ”De Doornikse kunstenaarsfamilie Plateau en Payen.”KUL Faculteit Let-
teren Departement Geschiedenis van de Nieuwste tijd, 2001.
24.3 Websites
Inventaris Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. ”Herenhuis in empirestijl.”
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/19497
Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium. ”De online fototheek.”
http://beeldbank.vioe.be/nl/index.php
UGent, Universiteitsbibliotheek. ”Vliegende Bladen of Ephemera.”
http://lib.ugent.be/sc-ephemera.shtml.
Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. ”Databank beschermd erfgoed.”
http://onroerenderfgoed.ruimte-erfgoed.be/Default.aspx?tabid=14603language=nl-NL
Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. ”VIOE beeldbank.”
http://beeldbank.vioe.be/nl/index.php
Hoofdstuk 25
Archieven
25.1 Stadsarchief Gent
25.1.1 Oud archief
SAG, reeks 97, Inventarissen van de schepenen van de keure en de inventarissen van de
schepenen van gedele.
SAG, reeks 128, Gebuurten.
SAG, reeks 200, Academie voor Schone Kunsten.
SAG, reeks 302, Akten en contracten.
SAG, reeks 303 en 304, Acten en contracten van vrij huis, vrij erve.
SAG, reeks 330, Staten van goederen.
SAG, reeks 333, Akten en contracten.
SAG, reeks 335, Pramingen.
SAG, reeks 373, betoogregisters.
SAG, reeksen 400 en 535, Oude bouwaanvragen.
25.1.2 Modern archief
SAG, reeksen C en III, Processen-verbaal en besluiten van het schepencollege en de ge-
meenteraad.
SAG, reeksen F en VI, G en VII, Openbare en private werken en goederenbezit.
138
HOOFDSTUK 25. ARCHIEVEN 139
SAG, reeksen F en VI, Werken aan stadsgebouwen.
SAG, reeks G, Openbare en private werken.
SAG, reeks G12, Moderne bouwaanvragen.
SAG, reeks DD, Kadaster.
25.1.3 Ongenummerde reeksen
SAG , Archief departement facility management - dienst gebouwen.
SAG, Gebuurten.
SAG, Nota’s Kluyskens.
SAG, Nota’s Kunstenaars.
SAG, Nota’s Straten.
SAG, Nota’s Vander Haeghen.
SAG, Nota’s Van Werveke.
25.1.4 Beeldmateriaal
SAG, Atlas Goetghebuer.
SAG, Post- en prentbriefkaartenverzameling.
SAG, Stedelijke commissie voor monumenten en stadsgezichten.
25.2 Rijksarchief Gent
RAG, Familie Piers de Raveschoot, Louis Lambert Piers, 154.
RAG, Modern notariaat, notaris Ch. A De Vinck, depot Neve I, nr. 190, 1 maart 1819.
RAG, Modern notariaat, notaris Ch. De Clercq, depot Neve I, nr. 81, 19 mei 1819.
RAG, Modern notariaat, notaris Ch. De Clercq, depot Neve I, nr. 116, nr. 35, 30.
RAG, Modern notariaat, notaris J.F. Hacquart, depot De Wilde, nr. 8, 5 december 1795.
RAG, Modern notariaat, notaris Lammens, depot Neve III, nr. 10: Inventaire succession
Mr. Piers de Raveschoot.
RAG, Modern notariaat, notaris R. Vergult, nr. 1590, 24 december 1795.
HOOFDSTUK 25. ARCHIEVEN 140
25.3 Fonds de Vliegende bladen
Academie Royale de Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique. Classe des
beaux-arts
Academie Royale des Sciences et Belles Lettres de Bruxelles. Academie royale des sciences,
des lettres et des beaux-arts de Belgique. Circulaires.
Association artistique.
Association des artistes gantois.
Association litteraire et artistique internationale.
Association syndicale des artistes-musiciens du Theatre Royal de Gand.
Beaux Arts, Academie Royale des Beaux Arts de Gand.
Beaux-Arts, Commission des Academies de Belgique.
Blancquaert, famille.
Blancquaert - Van Imschoot (A.).
Pecherie.
Plateau.
Plateau, A.F.J.
Rues, Drap, rue au, 1718-1818.
25.4 KBR, Handschriftenzaal
KBR Handschriften, II 225, f. 418, Picard, J.B. Essai historique et critique sur l’ecole
flamande consideree dans les arts du dessin. 1827.
25.5 Andere
Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Ministerieel besluit houdende bescher-
ming van monumenten, stads-en dorpsgezichten, dossiernummer DO000810, objectnum-
mer OO001095.
HOOFDSTUK 25. ARCHIEVEN 141
Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. Ministerieel besluit houdende bescher-
ming van monumenten, stads-en dorpsgezichten, dossiernummer DO000810, objectnum-
mer OO001108.
Gent. Departement Facility Management - Dienst Gebouwen, restauratiedossier B.B.
NR. 07725/01/00/00, gebouw: Ferdinand Lousbergskaai 32, 9000 Gent. Opdracht: her-
plaatsen bestaande poort, leveren en plaatsen nieuwe poorten en schilderen hekwerk.