Het

Yarah Winkelaar

PROJECT

Inhoudsopgave

1. Inleiding en werkwijze

2. Kunstenaars en kunstwerken Antti Laitinen Andy Goldworthy Olafur Eliasson SemāBekirovic

3.Educatie:NATUURlijkKUNST! Visie Inleiding Werkvorm in stappen Fasering Theoretischeonderbouwing Bijlagen

4.Bibliografie

Inleiding en werkwijzeDitprojectstaatvoormijcentraalalseenperiodewaarin ikvooralhebgezochtnaarwatgoedvoormij is.Omeenzogoedmogelijkenvolledigproduct tekunnenmakenben ikvanmeningdat dit vooral uit jezelf moet komen en je niet aan de slag moet gaan met onderwerpen die niet dichtbijjeliggen.Voormijstaathethelejaardenatuurcentraal.Ikhebverschillendestandpuntenaangekaartentijdensditprojectbenikopzoekgegaannaarwatdenatuurvoormijbetekentenhoe ik me eraan kan verhouden.

Allereerst raakte ik erg geïnspireerd door Olafur Eliasson en zijn expertise in het laten ervaren vanzijntoeschouwers.Ikwashierzovanonderdeindruk,datikdatookinmijneigenbeeldendewerkwildegaandoen.Ikwistnognietprecieshoe,maarhetmoesteensoortbelevingworden.Metditideebenikeenpaarwekenbeziggeweestenhetdraaidesteedsmeeromeenbepaaldegedachtedieikmeewildegevenaanmijnpubliek.Degedachtedatweallemaalmoetenlerenomsomswatmeerteonthaasten,deprikkelsdieweelkedagbinnenkrijgenlostekunnenlatenenwatvooreenhelendekrachtdenatuuronskangeven.Eenboodschapwaarvaniknietdeenigebendie dit graag wil meegeven.

Gedurendehetproceskwamikerachterdatikeenstapteverging.Hoekonikooiteenperfecteervaringsruimtecreëerenals ikzelfnognieteensgenoegbezigwasmetmijnboodschap.Hetis een gedachte die pas sinds kort inmijn hoofd kroop en eigenlijk moest ik daar veel meeronderzoeknaardoen.HettijmoestikkerenenhebikmeopengesteldvoordekunstenaarAnttiLaitinen.Alvanafhetbeginvanditprojecthadikzijnnaaminmijndummystaan,maarkondeconnectie niet vinden. De boodschappen van Olafur Eliasson trokken mij veel meer aan.UiteindelijkkoniktocheenlinkleggentussenAnttienmij.Iknoemhembijz’nvoornaamomdatikbijnahetgevoelhebdatikhemken.Heelvreemdomdatervrijweinigoverhemtevindenis,maarhijlijktzonormaaltezijngebleven,zonuchter.HetwerkvanAnttiLaitinendraaitomdehandelingdiehijondergaatinenmetdenatuur.Hetdraaitomhemenzohebikmijnwerkookommijlatendraaien.Dathadikheelergnodighadenhetzorgdeervoordatikgenoegkrachthadomdoortezetten.Wanteerlijkgezegd,indestaatwaarinikditprojectbegon,hadikmijnserieuzetwijfelsofik het allemaal nog wel zag zitten.

Het iseenzoektochtgewordennaarmijzelfenwatdenatuurdaarinvoor rol kanspelen.Voormijheeltherapeutisch,maarvoormijntoeschouwerwordthetmeereenblikovereenjongevrouwdiebezig is,met iets,opeenpleken,er is. Ikhoopdathet totnadenkenzet,maareenkortecontemplatietijdenshetbezichtigenvanmijnfilmsisalgenoeg.Zolangjemaarnietbezigbentmet andere prikkels om je heen.

Mijn werk bestaat uit drie films met een duur van gemiddeld een uur. Drie verschillendeplekkenwaarinikprobeertehandelenentezijn.Hetismisschieneenlangezit,maardiezitbelooftveelonverwachteenkortdurendecadeautjesvanmij,waarinikintegenspraakbenmethoemooiikdenatuurvind.Defilmswordennaastelkaargepresenteerd,meteencompilatievangeluidendiemijintensgelukkighebbengemaakt.Waaromikditzopresenteerisomdathetveelbeterwerktdandefilmslosvanelkaaraftespelen.Hetgeeftdekijkerdemogelijkheidomaftewisselenvanbeeld,omvakerachterelkaarvandiecadeautjesteontvangenenomdathetopdezemanierduidelijkwordtdathetomdeplekgaatennietzozeeromdehandeling.Ikhandelomdeplekbetertelerenkennen.Nietandersom.Zouhetomheteindresultaatgaanvanmijngemaaktewerken,danhadikdriehelegrotefoto’sgepresenteerdmetheteindresultaat.Dathebiknietgedaan,diebestaannuookwaarschijnlijknieteensmeer.Datmaaktniksuit,hetzorgtervoordatiktelkensweeropnieuwdie plek moet veroveren. Moeite moet doen.

In mijn educatieve onderdeel van dit project heb ik zo veel mogelijk het ‘therapeutische’proberen te vermijden. Mijn ontwerp hiervan is een kennismaking met wat de natuur je

kan bieden en hoeveel meer je ermee kan doen dan de meesten denken. Als ik aanscholen en natuur denk, dan komt direct schoolkamp inme op. Als ik aan schoolkamp denk,dan denk ik aan natuur maar ook vooral aan sportdagen en andere spel-activiteiten. Ik vindhet zonde dat hier zoweinig variatie in zit. Er zijn toch genoeg kinderen en jongeren die ookgraag op een creatieve manier bezig zijn in zo’n week? Met mijn ontwerp laat ik zien dat jein groepsverband ook beeldend bezig kan zijn. Dit keer in de natuur, omdat ik denk dat zo’nplek ons soms goed doet. De werkwijze van Andy Goldsworthy laat zien hoe interessant het kan zijn om in de natuur te werken en ik denk dat jongeren dit heel leuk vinden om te doen..

Antti Laitinen Antti Laitinen (1975) is een Finse hedendaagse kunstenaar. Hij is opgegroeid in de natuur en datziejeteruginzijnwerk.Nadathijwasafgestudeerdbesloothijdathijzijnkunstniet ineengrotestudiowildemaken,tenzijhetechtnietanderskan.Denatuuriszijnstudio,waarhijalzijnmaterialen kan vinden. Antti Laitinen is erg ‘down to earth’ en houdt zich niet bezig met watanderen van hem en zijn werk vinden. Dat is mogelijk omdat hij vrijwel altijd alleen werkt. Hij houdtervanomdetouwtjeszelfinhandentehebben.Hijmaaktendocumenteertzijnkunstzelf.

OorspronkelijkisAnttifotograaf.Datziejeveelteruginzijnkunst,omdatvaakdedocumentatiehetenigeiswateroverblijft.Uiteindelijkbesloothijommeeropeenperformance-achtigemaniertegaanwerken.Dieperformancevoerthijnietlifeuit,datvindhijnaareigenzeggennietfijn.Danheefthijhetgevoeldetotalecontrolenietmeertehebben.Hetisietstussenhemenz’ncameraalleen.

DezedocumentatieszijnnoodzakelijkvolgensElizabethNeilson,directeurvanZabludowicz.‘Zijnideeënzijnvrijsimpelvanaardenhetzietermakkelijkuitvoerbaaruit.Daaromisdiedocumentatiezobelangrijk.Ofhetookechtbijhetkunstwerkhoort,datisdevraag.Hetisvooralnoodzakelijkomhetaande toeschouwer te latenzien.Zijwillenzienhoeveelwerkhijerinheeftgestoken.’

De controle die hij graag heeft is bijzonder omdat hij vooral werkt in landschappen waar jemaarweinig kuncontroleren.Hijmoet zichookvaakaandenatuuraanpassen.Datgaathemwaarschijnlijk makkelijk af omdat hij hier is opgegroeid. De materialen die Anttigebruikt zijn voor hem meer dan alleen materiaal. Wat het dan meer is, dat weet hij nietprecies. Je zou zeggen dat het ook over het landschap gaat, maar dat is niet altijd zo.

Zijnwerkwijzeisheelschematischenbijnavolgensvasteregels.Ergaateenheletijdaanvoorafwaarhijalleenmaaraanhetnadenkenisoverzijnvolgendewerk.Pasmaandenlaterbeginthijeraanenwijkthijnooitechtvanz’nideeaf.

‘Het ismoeilijk om over Antti z’n werk te praten’, zegt Harri Laakso, co-curator van het Finsepaviljoen van de Biënnale in Venetië in 2013, ‘dit komt omdat alles heel duidelijk wordtuitgelegd.Erzitgeendieperelaaginverborgen,behalvehetgeenwathijzelfwiltonderzoeken.Alstoeschouwerzoujeerwelmeerbetekenisaankunnengeven.Hetgaatomdeactiesendezeteherhalen.Hetisheelrechtvoorz’nraap.’

EenaantalkunstwerkenvanAnttiLaitinendoenmedenkenaanhetwerkwaariknumeebezigben.Misschienhebikmeaanhetbeginwelonbewustlateninspireren.

It’smyisland‘Ibuildanislandformyself’

It’s my island (2007) is eenwerk dat in het bad begon. Toen hij in Berlijn woonde en in badgingzitten,zaghijdatzijnknieënkleineeilandjesvormden.Hijbedachtzichhoekleineilandenkunnenzijnenhoefijnhetzouzijnomeeneigeneilandtemaken.

In de zomer ging hij altijd terug naar Finland. Daar begon hij met het maken van zijn eigeneiland.Hierishijdriemaandenmeebeziggeweest.Deenehelftvandetijdwashijbezigmethetbouwenervanendeanderehelftwashijbezigmethetherbouwenomdatdezeezijneilandvaakhadafgebroken.

Hijbegonmethetvullenvanzandzakkenensleeptedezenaareenvasteplek.Eerstzagjenoghelemaal niks van het eiland dat hij aan het bouwen was. Het zullen een paar honderdzakken zijn geweest die hij heeft gebruikt. Je hebt geen palmbomen in Finland dusplaatste hij een kleine dennenboom, een teken dat hij zag als het toe-eigenen van zijneiland. Vaak hielden vogels een pitstop op zijn eiland om te rusten. Toen het herfst werd,daaldedetemperatuurenkonhijernietaltijdmeerzijn.Hijdachtdathetprojectoverzouzijn.

Een jaar later bedacht hij zich om eenparadijselijk eiland te maken, een van zanden met palmbomen erop. Het eiland kun jeverplaatsen, het blijft namelijk drijven. Hierheeft Laitinen meerdere performances meegedaan.

BareNecessities‘I was in the forest four days without food, drinking water and clothes. I documented myexperience.’

Met Bare Necessities(2002),probeertLaitinenhetromantiekegevoelvan‘terugnaardenatuur’te ontdekken door vier dagen lang in een nationaal park in Finland te overleven zonder eten,waterofkleding.Hetconcept—vluchtenuitdemaatschappijdoorindearmenvandenatuurtespringen—iseenmotiefdatuitdeFinseidentiteitkomt.DeeersteFinseromanvanAleksisKivi‘Dezevenbroeders’ iseenverhaalwaarinzevenmanhetbos ingaanom tevluchtenvoordeveleeisenvandebeschaving.HetwerkvanLaitineniseendocumentatievaneenlevensstijl.Eenexperiment,waarin hij op ontdekkingstocht gaat naar deze levensstijl. In de video zienwedekunstenaarallerleihandelingenverrichtenzoalsvuurmaken,voedselvindenenhetmakenvaneenslaapplaats.

Laitinen:‘I wanted to see if it was really possible to leave everything behind and go back to nature - to be truly independent and naked for four days. This made it a very real kind of performance and became more about trying to find food. I ate whatever insects and plants I could find and after the first day I started to feel quite sick. I guess some of the butterflies, ants or flies were a bit poisonous, but I couldn’t catch fish because I only had a sharp stick and my technique wasn’t perfect.’

Barkboat‘ImadeaboatfrombarkIcollectedfromtheforestfloor.IsailedacrosstheBalticseawiththevessel’

De Bark Boat (2010)kwamtotstandtoenhijeenstudioopeeneilandhadwaarveeldodebomenlagen.Hij kwamophet ideeomdat er in Finland vaak kleinebootjeswordengesnedenuit destukken schors die van de dode bomen afkomen. Wanneer je zo’n bootje in de zee tewater laat, is de gedachte erachter dat deze naar de andere kant van de zee drijft.Laitinen kreeg het idee om een grote versie van een bark boat te maken zodat hij er zelf op kon varen.Hetkosttehem4a5maandenomalhetschorsaanelkaartelijmenindevormvaneenboot. Uiteindelijkmaakte hij er een soort zeilboot van zodat het ook bestuurbaar zouworden.

HijpakteeenlandkaartenkoosdekortsteovertochtnaardeanderekantvandeBaltischeZee.Hetduurdeongeveer20uurvoordathijEstlandbereikte.Hijhadnooitgedachtdathetüberhauptzoulukken.Hetwasnietgevaarlijk,wanteenanderebootvolgdehemomdetochtvastteleggenen ook voor het geval dat de bark boatzouzinken.Hijhadnooitgedachtdathethemzoulukken.

Self-portrait on the swamp

Self-portrait on the swamp(2002)iseenkunstwerkwaarnietveelovertevindenis.Hetlegtvooraldekortemaarduidelijke ideeënvastdieAnttiLaitinenheeft.Ook laathetdehumorziendiehijvaker inzijnwerkgebruikt.Eenbezoekaanhetmoeras isalvrijextreemenonnadenkendomtedoen,omdathet jezomeesleurtdebodem in.Misschienwelnaareenwereldwaarwijniksvanaf weten. Dat hij daar een zelfportret van weet te maken door de zelfontspanner in zijn hand te houden,aanhetdraad,zorgterweervoordatdiemogelijkeeuwigeverdwijningwordtvastgelegd.

De reden waarom Antti Laitinen mij geïnspireerd heeft is omdat hij op een eerlijke manier kunst maakt. Er is geen poespas, probeert dingen niet mooier te maken dan dat ze zijn, hij gaatjuist op onderzoek uit naar vraagstukken die bij hem naar boven komen. Het is heel simpeleigenlijk.Maarsimpelopeengoedemanier,waardoorhetweleenstatementgeeft.Dat is ietswaarikzelfooknaaropzoekbengegaaninditprojectenmisschienookwelinmijneerderewerk.

In eerste instantie vond ik het wel heel erg simpel en zocht ik mijn inspiratie bij OlafurEliasson, een kunstenaar dat prachtige thema’s aankaart en ook op een heeltechnische wijze te werk gaat en een groot team van professionals achter zich heeft staan.Geweldigengrootsdoetmijzijnwerkaandenken. Ietsdateigenlijkhelemaalnietbijmijpast.

Gedurendemijneigenzoektochtnaardenatuurenhoe ikmedaarmeekanverbindenzag iktochsteedsmeergelijkenissentussenmijenAnttiLaitinen.Ikhebmisschiennietzulkebizarreengedurfde ideeën zoals hij ze heeft, maar ik pleit wel voor eerlijkheid en iets dat vooralook goed voor mij is. Niet perse voor anderen. En dat doet Antti ook. Veel van zijn kunstis vergankelijk en bestaat er alleen nog maar in een documentatie. Hij doet het echt voorzichzelf en documenteert het voor anderen, daar ben ik ook mee bezig in mijn films.

Van oorsprong is hij fotograaf en ik ook. Film is een medium dat daar sterk op lijkt en waar ik ook altijd met veel plezier mee heb gewerkt. Ik denk dat dat in onsgeprogrammeerdzit.Datwehet fijnstwerkenmetdat ‘platte’beeldenopzoekgaannaardecombinatie tussen iets dat ruimtelijk is. Een performance bijvoorbeeld. Zoals Antti zichzelfalshoofdrolspeler inzijnwerkzet,natuurlijkomdathijdekunstenaar is,doe ikdatookzoveelmogelijk. Dat heb ik blijkbaar ook altijd gedaan in fotografie en film, als ik terugkijk naarmijneerdere werk. Ik heb mezelf nooit echt gezien als performancer omdat ik niet ‘een stukje wilopvoeren’.Ikwiljuistdatlatenziendatietsechtis.Dathebikgeleerdvanhem,datperformanceook echt kan zijn.

Andy GoldsworthyAndy Goldsworthy (1956) is een Engelse Land art kunstenaar.Hij benadrukt in het landschapde interactie tussen mens en omgeving en maakt gebruik van materiaal dat hij in de natuurtegenkomt: van keiharde stenen, tot wegsmeltende ijspegels en intens gekleurde bladeren.Zijnwerkisvluchtig,tijdelijkenkwetsbaar.Deenigemanierwaarophetaltijdbewaardblijftisviazijnfotografie.Zijnwerkwijzebegonal toenhijopdekunstacademiezat,waarhijbewijsmoestleverenaanzijndocentenmetwathijaanhetmakenwas.Zobegonfotografieeenbelangrijkerolte spelen in zijn werk.

Zijn natuurkunst maakt hij op veel verschillende plekken, van de glooiendelandschappen in Colorado tot in de Schotse hooglanden. Hij beschildert bomen met zwartemodderinSchotland,schiktkleurrijkeklaprozeninSpanjeenmaaktpatronenvanrijpinEngeland.

InzijndocumentaireRiver and tides vertelt hij dat hij altijd op zoek is geweest naar plekken in de natuur.Hijheefthetnodigomopsommigemomentenalleentezijnenomdeplekwaarhijzichbevindteigentemaken.Vanmensenraakthijuitgeputendenatuurlaadthemweerop.Hijweetnooitwathijzalmaken,eenplanisereigenlijknooit.Hijlaatzichinspirerendoordeplekzelf,dematerialendiehijbinnenbereikheeftengaatdanaandeslag.

CirkelsengatenzijneenterugkerendthemabijAndyGoldsworthy.Deduisternisdieerontstaatvindthijhetmooistezwartdateris.Hetheeftietsmysterieus,eendoorgangnaareenandereplekwaar er alleen maar donker is.

Branches, stacked, to form an opening, into the tree, at its trunk, from where it grew, snow a few days later, for Julia. Over dit kunstwerk (links boven) vertelt Goldsworthy dat hij het had gemaakt op de dagnadatzijnschoonzusoverleed.Hethadzo’nenormeimpactophemgemaaktdatdenatuuringaan,hetenigejuistewaswathijkondoen.Hijmaakteeengatwaarindieduisternisweertezienis.Hijbeschrijfthetalseensoortopeningnaareenanderedimensiewaarallesstopt.

Soms gebruikt hij ook de geschiedenis van de plek in zijn werk. Hij vertelt bijvoorbeeld overgraslandschappendieontstaanzijndoorkuddesschapendieerloswerdengelaten.Hierdoorzijnernooitmeerbomenopditlandschapgegroeid.Goldsworthyvertaaltditdooreenmuurvansteentebouwenenhieropeenstrookwolteplaatsen.Ondanksdatditsoortverhalenerzijn,maakthijzijn werk vooral intuïtief.

ErbestaataltijdeenkansdathetmisluktenookditsoorttegenslagenzijntezieninRiver and tides. Defrustratieisduidelijktezien,maarookdirectdeacceptatiewaarinhijweetdatditkongebeuren.Ikzelfkanmenietvoorstellenhoegrootzijndrijfveermoetzijnomtochtelkensweeropnieuwtebeginnen.

Early morning calm, knotweed stalks, pushed into lake bottom, made complete by there own reflections

Een ander grote inspiratiebron is water en de rivier in al zijn vormen. Waar hij het heelinteressant vindt als een rivier de zee ontmoet, vind hij de stroom van de rivier ook enormfascinerend. Op dat moment is de stroom niet alleen water, maar staat het ook voor destroomvanhet leven.Destroommensen,bomen,dieren, noemmaarop.Zo krijgtdie stroomeen vorm en daar speelt hij heel veel mee. Zoals te zien in de twee bovenste kunstwerken.

Maar ookmetwater in de vorm van ijswerkt hij veelmee, zoals je hierboven kan zien.Dit isde titel uit het boek Wood: The coldest I have ever known in Britain, able to work and freeze icicles as never before, started early, worked all day, recontructed icicles, around a tree, finished late afternoon, catching the sunlight. Hij gebruikt vaak zijn blote handen,terwijl deze enorm bevriezen, omdat hij anders het sensitieve gevoel niet heeft methandschoenen aan. Zo’n spiraal maakt hij van ijspegels die allemaal in stukken gaan.Stukje bij stukjemaakt hij de spiraal passend, schavendmet zijn tanden totdat het precies inelkaar zit. Sneeuw gebruikt hij als ‘lijm’, waardoor de stukken ijs weer aan elkaar vriezen.In de documentaire zie je hem ook een werk van ijs maken waar hij het gevoel had op temoeten schieten omdat de zon bijna onderging. Doordat de zon steeds lager stond, leek hetalsof het ijs licht gaf. Een prachtig element waar hij van te voren nooit over had nagedacht.

Leaves on leaves, pressed flat with spit, held to ground with stalks and thorns, windy

AndyGoldsworthyisineersteinstantienieteenkunstenaarwaarikmijnbeeldendwerkophebgeïnspireerd. Sterker nog, ik hadmijn beeldend werk al gemaakt, voordat ik onderzoek naarhemgingdoen.Welheefthijmeheelerggeïnspireerdvoormijneducatieveproduct.Ikvindhetnamelijkheelinteressanthoehijmetdenatuuromgaatenhoehijzichintuïtieflaatinspirerendoordeplekenmaterialen.Denoodzaakdathijheeftom indenatuur tezijn is ietsdat ikookhebonderzocht.Daarindurfiktezeggendatikdathetzelfdeheb,alleennietinzo’nextremematealsGoldsworthy.ZijndocumentaireRiver en tides vind ik een mooie visie geven over wat de natuur onsallemaalkanbieden,zonderdathet ‘zweverig’of ‘therapeutisch’wordt.Hetgaatmeeromdehandeling,vorm-enkleuronderzoekendevergankelijkheid.Deontzettend ingewikkeldeenuitdagende manier van werken is naar mijn idee heel inspirerend voor de doelgroep waarvoor ik mijnontwerphebgemaakt.

Deze kunstenaar heeft ervoor gezorgddat ikmijn ontwerp voor educatie naar eenbeeldendeopdracht heb kunnen maken. Hiervoor zocht ik mijn inspiratie over ‘eco kunst’ meer in depermacultuur,maarikdenkdatditzo’nuitgesprokenmaniervanwerkenis,datheteenuitdagingwordtomveelscholenaantespreken.Ikwilallesbehalvebetweterigoverkomen,overhoewijmetdenatuurommoetengaanenhoeweonslevenmoetenleven.Hetenigewatikwil,islatenzienwaterindenatuurallemaalmogelijkisendaarisAndyGoldsworthyincombinatiemetAnttiLaitineneenheeltoegankelijkvoorbeeldvoor.

Olafur EliassonOlafur Eliasson (1967) geboren in Kopenhagen en opgegroeid in IJsland en Denemarken, iseen kunstenaar diewordt gedrevendoor zijn belangen in perceptie, beweging, ervaringen engevoelens uit zichzelf. Hij streeft ernaar om kunst relevant temaken voor de samenleving alsgeheel.Voorhemiskunsteencruciaalmiddelomhetdenkenindewereldteveranderenindoen.

Hij werkt in Kopenhagen en Berlijn, waar zijn werk tot stand komt in samenwerking meteen groot aantal medewerkers: ambachtslieden, architecten en kunsthistorici. De ideeënkomen vanhem,maar zijnwerken zijn somsonmogelijk omalleen tot stand te latenbrengen.

Olafur Eliasson is niet gespecialiseerd in één discipline, hij maakt beeldhouwwerken,installaties,films,schilderijenenalleswathiertussenvalt.Zijnwerkwordtwereldwijdgetoondennietalleeninmusea,maarookdaarbuiten.Hijhoudtzichvoornamelijkbezigmetderelatietussentechniekennatuurkundigefenomenen,zoalslichtenwater,bewegingenreflectieenprobeertdezeelementeninzijnconceptenteverwerken.Metzijninstallatiescreëerthijdeillusievannatuurlijkeverschijnselen in bebouwde omgevingen. Hiermee zet hij de bezoeker aan het denken overdebetekenisenperceptievandevisueleomgevingenwilvragenoproepenals‘Watismijnrolin deze omgeving?’, ‘Wat voor invloed heb ik op de omgeving?’ en ‘Hoe kan ik de omgevingbeïnvloeden?’VolgensOlafurEliasson is veranderingmogelijkdoorconstant vragen te stellen.

Riverbed

Olafur Eliasson stelt grote vragen aan zichzelf en zijn toeschouwers. Kan de mens natuurscheppen? Is er een punt waar kunstwerken kunnen functioneren zonder hun maker? Enkunnenkunstenaarsdaadwerkelijkbijdragenaaneenwerelddiemooier,beterisdandiewaarinwe leven?Omdievragen tebeantwoordengaathijsteedsverder.Riverbed (2014) ishiereenvoorbeeld vanwaarin hij de relatie tussen de natuur en kunst ging omkeren.Dit projectwerdtentoongesteldinhetLouisianaMuseuminHumlebaek,Denemarken.

Hij heeft een compleet IJslands landschap in de tentoonstellingsruimte van wel zevenmuseumzalen groot weten te halen. Van een brede stroom lavasteen tot een kleinriviertje,datzomaarinhetnietsonderdegrondverdwijnt.Naastdathetlijktdatjejeineenwaarlandschapbevindt,zijnhetdewittemurendieverradendatjeeigenlijkoverkunstloopt.Hetisnietdebedoelingdathijereenbetekenisaangeeft.BijOlafurdraaithetjuistomdeinzichtendiedetoeschouwerkrijgt.Bewegingspeelteenbelangrijkerolhierin.‘Ifyoudon’tmove,nothingchanges.’

Dezeuitspraakraaktemijenormenhierdoorkreegikinzichtinmijneigenwerk.Inmijnfilmsziejeniksandersdanikzelfwaarinikvertrouwdprobeerterakenopeenplekdoorerintebewegen.Nietalleenhierinmerkikdatbewegingbelangrijkis,maarhetisookeensoortlevensadvies,datwanneerjestilstaat,jeeigenlijknietleeft.Ookvindikheterginteressantinhoehijmetdenatuuromgaat. Het is heel anders danAntti Laitinen enAndyGoldsworthy, veel technischer,minderintuïtief, maar wel met respect. Hij krijgt het voor elkaar om heel veel mensen in een keer tebereikenenzijnkunstis9vande10keervooreeuwig.BijOlafurEliassondraaithetnietomdehandelingopeenbepaaldeplek,maaromheteindresultaatenhoedetoeschouwerzichhierinbevindt.ZoalsbijLaitinen,Goldsworthyenmijzelfdetoeschouwerkanzienwatdeervaringvandekunstenaaris,zorgtEliassonervoordatdetoeschouwerhetzelfkanervaren.Hetiseenheelandere insteek.

IceWatch

Olafur Eliasson houdt zich ook bezig met actiekunst. Een voorbeeld van actiekunst is hetprojectIce Watch (2014/2015).Eenpubliekeactieomdeklimaatveranderingonderdeaandachttebrengen. Tijdens de klimaatconferentie in Parijs in 2015, bracht Eliasson los-drijvende,reusachtigeijsblokkenuiteenfjordbijGroenlandnaarhetPlaceduPanthéon.Terwijlwereldleidersafsprakenmaaktenomeenstabielerklimaatvoordetoekomstigegeneratiestebewaken,smolt80tonijsophetpleinvoorhetPanthéonwegenliethijhetpubliekdeklimaatveranderingoponzeplaneet ervaren. Ice Watchiseenvoorbeeldvanpubliekekunstdieaandachtvraagtvoorgroteuitdagingenwaardewereldvoorstaatenmensenkanaansporentotactie.NietalleeninParijsheefthijdezegroteijsblokkenneergelegd,ookinKopenhagen,in2014,brachthijde Ice watch naar het stadhuisplein.

Hoewelikquavormgeenlinkkanleggenmetmijnwerk,ishetgevoelwatikhierbijhebheelsterk.Het afgelopen jaar is voormij een jaar geweest waarin ik een ontzettendementale groei hebmoeten doorstaan. Dat was soms heel prettig, want het zorgde ervoor dat ik over bepaaldeonderwerpen iets te zeggen had,maar heel vaak zorgde het ervoor dat ik constant tegen demuren aanliep. De vraag wat voormij van belang is in het leven, is een vraag waar volgensmij iedereen mee te maken krijgt op een bepaald moment. Ik zit nu midden in dat moment.Klimaatverandering,hetzorgenvoordeaarde,beseffenwatvooreenschoonheidenkrachtdeaardeonsgeeft,onsbestaanendeverwoestendevingerafdrukdiedemenshierachterlaatisietswaarikvaakaanmoetdenken.Ikvoelmenietig,bijnanetzonietigalsdewandelaarinCasparDavidFriedrich’sschilderij.Ikhebhetgevoeldatikalskleinmeisjeweinigkanbetekenenvoordewereld,maarhetgaatmezoaanhethartalsikziedatwenietgoedvooronsthuiszorgen.Zoergzelfs,datikmesomsafvraagofhetwelgoedzouzijn,alsikooitmijnkinderenmetdezepuinhoopopzadel.Ikzouhetnietinmijnmachthebbenomzo’ngrootpubliekeenboodschapduidelijktekunnen maken en Olafur Eliasson kan dat wel. Dat heeft hij gedaan met Ice watch en ik vind het zo bijzonderdatdatkan.

SemāBekirovicSemā Bekirovic (1977) is een Amsterdamse kunstenaar die zich laat inspireren door dewetenschapendenatuur.Zelaatzichsomszoinspirerendatze ‘samen’metbepaaldedierenhaar kunstmaakt. Zo heeft zemeerkoeten nesten laten bouwenmet persoonlijke spullen vanhaarzelf,bijenlaatzesculpturenafmakenenslakkenlaatzehaartekeninguitwissen.Zeisvooralgeïnteresseerd in natuurlijke processen. Processen zoals hoe wij als mens in de wereldfunctioneren.Inhaarwerkdraaitheternietomofeenkunstwerkmisluktofniet.Hetgaatmeeromhetprocesendecontrolediezeuiteindelijknietmeerheeftophetwerk.Zelaatdekunstzichzelfmakendoornatuurscheikundigeprocessen.Zeziethetalshetware,dathaarkunsteeneigenwilheeft,zoalswijalsmensdenkentehebben,hoeweldaarookovervalttetwistenvolgensSemā.Datzemetdenatuurwerktwiltvoorhaarnietzeggendatzedeboodschapheeftommetmeerrespectnaardenatuurtekijken.BijBekirovicdraaithetjuistomdenietigheidvandemens,deeigenvergankelijkheid.Erisgeenverschiltussendenatuurenwijalsmens.Wijzijndenatuurendierenhebbenookcultuur.

‘Die intuïtieve scheidingslijn tussen ons en hun, dat is een scheidingslijn die wij in onze hoofd alleen maar neerzetten omdat we het misschien niet echt aankunnen dat we gewoon natuur zijn.’

Semā’swerk staat ook symbool voor vergankelijkheid, haarwerk is iets dat tijdens hetmakencontinuverandertofnahetexposerenkapotgaat.

‘Waar het echt over gaat, voor staat, dat is natuurlijk sterfelijkheid en het bewustzijn van je eigen eindigheid. Ik denk dat dat een onoverkomelijk thema voor iedereen is natuurlijk. Je leeft alleen maar met de gratie dat je dood gaat. Het heeft ook een grote schoonheid vind ik. Tijdelijkheid vind ik een soort van prachtig ding en geweldig, zolang het maar niet over mij gaat.’

Zevindhetprettigalseenwerkjeaantrektendathetsimpellijkt.Wanneerjeerdanbeternaarkijkt,komjeerachterdathetookietsmetjoualstoeschouwertemakenheeft.Datdetoeschouwereringetrokkenwordtendathetkunstwerkdanvoorgaatindegedachtenvandepersoondieermeeaandehaalgaat.Waarnemen,verliezenenordenen.

Event horizon (2010) is een video van 4minutenwaarin je een landschap ziet. Plotswordt jeaandachtgetrokkendooreenzwartestipmiddeninhetbeeld,dieheellangzaamdichterbijlijkttekomen.Ineersteinstantieziethetergephotoshoptuit,maaruiteindelijkverschijnenerbenenonderdestip,waardoorjedoorhebtdathetwerkelijk iets ‘echts’ isdat jetegemoetloopt.Uiteindelijkwordenhetlandschapendekijkeropgesloktinhetzwartegat.

Voormijstaatditkunstwerksymboolvoordeeindigheiddiedemenstegemoetgaat.Inhetcitaatoverdegratievandedood,zieikditerhelemaalinterug.Hettijdelijkeendeonzekerheidvanonsleveniseenonderwerpwaarikmegedurendeditprojectmeebezighebgehoudenenvooralhebgeprobeerdtenegeren.Hetmaaktmenamelijkheelergbang.Toenikvoorheteerstdezevideozag,hadikindeeerstesecondenhetgevoeldatditzomaareenfilmvanmijkonzijn.Uiteindelijktoendiezwartestipsteedsgroterwerd,werdhetmeduidelijkdatdethematiektochandersis.Hetisdusweleenthemadatbijmijpast,wantikbenergbezigmetmijneigentijdelijkheidenookvoornamelijk met de voorstelling van hoe het zwarte duister zou voelen wanneer ik dood zou zijn. Hetisalleeneenonderwerpdatikopafstandmoethoudenterbeschermingvoormezelf.Waaromikdantochditkunstwerkhebgekozenominmijnpublicatieteplaatsenisomdatdietijdelijkheidinmijneigenwerkookterugkomt.Welmeteenandergevoel,namelijkeenvertrouwendatikcreëeropdeplekendieernunietmeeris.Tijdelijkdus.SemāBekiroviclaatziendatjenatuurookopeenanderemanierkanbenaderenendatvindikerginteressant.Aangezienikopzoekbennaarhoedenatuurzichtotmijverhoudtenandersom,ishaarmaniervanbenaderenietswateeneventuelevolgendestapzoukunnenzijn.Misschienlaatzijmewelziendatikdantochdieangstmagenkanomarmen.

NATUURlijk

KUNST!

VisieCultuur en kunsteducatie is heel belangrijk omdat het je leert om verschillendemogelijkhedeneninzichtentekrijgenovertalvanonderwerpen.Waaromikditbelangrijkvind?Hetzorgtervoordatjegemakkelijkerkeuzeskuntmaken,jeeigenwegkuntbepaleninhetlevenenopcreatievemanierenproblemenopkuntlossen.

De belangrijkste vraag voor mij is: hoe kan ik meegeven dat er bij elke vraag wel honderdverschillende antwoorden mogelijk zijn? Verbeelding is hiervan de sleutel. Mijn onderzoeknaar hoe ik het beste verbeelding kan stimuleren, wat het nu eigenlijk precies inhoudt enwaaromhet goed voor ons is, heeftmijn ogengeopendwaaromcultuureducatiebelangrijk is.

Al vanaf ons zevende levensjaar stoppen wij onze fantasie weg omdat het vanaf dan nodig is om de wereldopeenconcretemaniertebegrijpen.Wemoetenallesinhokjeskunnenplaatsenomgoedtekunnenfunctioneren.Hierdoorbeperkenweonszelfomvanuitdieverschillendemogelijkhedentekunnenkijken.Omditdusopnieuwaantewakkerenkunnenwekunstencultuurgebruiken.

VolgensprofessorBarendvanHeusden(2012)isverbeeldingeenheelgespecialiseerdecognitievefunctie,eensterkeemotioneleervaringenbijzonderevormvanwerken.Willenweditstimulerendanmoetenweookdenieuwsgierigheidprikkelen.‘Wantwieveelopmerkt,heeftmeerbagage(engeheugen).Dandoenzichookmeerinteressantedwarsverbandenvoor,enhebjemeermateriaalwaaruitjekuntputten’aldusprofessorvanHeusden.

Met dit ontwerp is het mijn doel om die nieuwsgierigheid te prikkelen, ommee te geven datniet alles maar één doel heeft, dat wanneer je je verbeelding activeert, je tot hele creatieveoplossingen kunt komen.We leven in een samenlevingdie steedscomplexer endynamischerwordt. Een samenleving die van je vraagt ombepaalde standpunten in te nemen en je eigenmeningtevormen.Eensamenlevingdievooralveelaandachtvraagt,waardoorwesomsdoordebomenhetbosnietmeerkunnenzien.Kunstkaneenmiddelzijnwaarinjetotjezelfkankomenenkanbepalenwatvoorjoubelangrijkis.

InleidingErvarenomeenplekindenatuurzogoedtelerenkennen,dathetjethuiswordt.Ontdekkenwatvoorbijzonderevormen,lijnenenkleurenerallemaaltevindenzijn.Metmaterialendiedenatuurjegeeftgaandeleerlingeningroepsverbandeenkunstwerkmaken.EriszoveelmogelijkenmetdeinspiratiediezehebbenopgedaanvandekunstenaarsAndyGoldsworthyenAnttiLaitinen,kanhetnietandersdangeweldigworden.Aanheteindevandedagvolgenjulliemetz’nallen,deleerlingen,docentenenbegeleiderseenroutelangsallekunstwerkenenervaarjedeoneindigemogelijkhedendiedenatuurtebiedenheeft.

Wie?Scholierenindebrugklas(11t/m13jaar).

Wat?Eendagprogrammaindenatuuropschoolkampofvoorineenspecialeweek.

Waar?Natuurgebieden:bossen,heide,strand,duinen,etc.

Leerdoelen?-Deleerlingkrijgtmeerinzichtenoverdeverschillendemogelijkhedenvanéénbepaaldaspect(in dit geval de natuur en materiaal).

- De leerling leert door het gebruik van elementaire vaardigheden de zeggingskracht van verschillende kunstzinnige disciplines te onderzoeken en toe te passen om eigengevoelensuittedrukken,ervaringenvastteleggen,verbeeldingvormtegevenencommunicatietebewerkstelligen.

-Deleerlingleertdoormiddelvansamentewerkeneenproductneertezetten.

-De leerling leerteigenkunstzinnigwerk,alleenofalsdeelnemer ineengroep,aanderden te presenteren

- De leerling leertmondeling of schriftelijk te reflecteren op eigenwerk enwerk van anderen, waaronder kunstenaars.

Voorbereiding?Besteedde laatste twee lessen voordat hetprojectbegintmet het kijken vande voorgesteldedocumentaires/documentatiesendepowerpoint.Voereenopengesprekoverdenatuurenwatdemeningenhierbijzijn.

Bronnen?RiverandTidesoverAnyGoldsworthy(documentaire)

It’smyislandvanAnttiLaitinen(documentatie)https://www.youtube.com/watch?v=LWepdJMTl7s

AnttiLaitinen(documentatie)https://www.youtube.com/watch?v=Nvs5SVFGbtM

NATUURlijkKUNST!Werkvorm in stappen

Deleerlingenhebbentervoorbereidingeengesprekoverdenatuurzelf.

Stel vragen zoals:- Wat vind je van de natuur?- Hoe moeten we omgaan met de natuur?- Wat kun je allemaal vinden in de natuur?- Waar heb je natuur?- Kunst en natuur? Kan dat?

DaarnalaatjededocumentaireRiverandTidesoverkunstenaarAndyGoldsworthyeneenaantaldocumentatiesvankunstenaarAnttiLaitinenzien.Enalslaatstebehandeljedepowerpointoverde kunstwerken van de kunstenaars en de vormen ervan.

Op de dag zelf:Jebegintmeteenkorteuitlegen introductieoverdeopdracht.Aandehandvandefilmsdiedeleerlingeneerderhebbengezien,legjeuitdathetdebedoelingisdatdeleerlingenookeenkunstwerk gaanmaken in de natuur. Het is belangrijk dat er alleenmet natuurlijkematerialenwordt gewerkt en dat de leerlingen op zoek gaan naar interessante vormen die ze zouden kunnen verbeelden.

Zekunnenopzoekgaannaarvormenintotaleoverzichten

of juist naar details gaan kijken.

Maakalvast groepen van ongeveer 5 leerlingenper groep. Zij krijgen allemaal eendummyofschriftjewaarinzeideeëneninspiratiekunnenopschrijvenenvormenkunnentekenenvoordatzeechtbeginnenmethetmakenvanhetkunstwerk.

Geefelkegroepeenchecklistmetdestappendiezemoetenondernemenomhetkunstwerkzogoed mogelijk te kunnen maken. Deze kunnen ze in hun dummy stoppen.

Checklist:- Ga op zoek naar een plek. Kies er één en blijf bij deze keuze. - Kijk om je heen en onderzoek alle materialen die je zou kunnen gebruiken. - Kijk om je heen en ga op zoek naar vormen die je interessant vindt.- Overleg met elkaar en beantwoord de volgende vragen: met welke materialen gaan jullie werken? Wat voor vorm gaan jullie maken? Op welke plek gaan jullie dit doen?- Zorg dat je globaal je idee weet, maar zorg er ook voor dat je het een en ander aan het toeval kan overlaten. Net zoals de kunstenaars, gaan jullie op je gevoel te werk. ‘Laat het gebeuren’. - Bespreek tussentijds met elkaar hoe het gaat en probeer problemen samen op te lossen.- Zijn er serieuze problemen, ga met z’n tweeën op zoek naar de docent of begeleiders. De rest blijft bij de werkplek.

Metz’nallengaan jullienaardeplekwaardekunstwerkenwordengemaakt.Dedocentenenbegeleiderssprekeneengebiedafwaardeleerlingentewerkmogengaanenmakenhierduidelijkafsprakenovermetdeleerlingen.Hetisaanhenvrijwelkeplekzeuitkiezen,zolangzemaarinhetafgesprokengebiedblijven.

Herinner de leerlingen aan de checklist en dat ze niet te gehaast hoeven te werken. Zehebbenereenheledagdetijdvoor.Spreekafdatdeleerlingentotaandepauzeiniedergevaleenplanhebbenbedacht en hetmateriaalbij elkaarhebbenverzameldomhet kunstwerk temaken.Nadepauze iserdehelemiddagommethetkunstwerk tebeginnenenaf temaken.Nadepauzegaandegroepenweernaarhungekozenplek.Zorgervoordatelkegroepvóórennadepauzeeendocentofbegeleiderheeftgesprokenomzezogoedmogelijkopwegtehelpenenomzelfeenideetekrijgenhoedegroepenbezigzijn.

Geefeenhalfuurvantevorenaandathetbijnatijdisendatzedelaatstehandaanhetkunstwerkmoeten leggen. Spreek af dat ze daarna weer naar de gezamenlijke plek toe gaan.

Wanneeriedereenbijelkaarisvolgtereenevaluatie/reflectieoverdeopdracht. Stel vragen zoals:- Is het gelukt?- Zijn jullie tevreden?- Zijn er dingen waar je tegenaan liep?- Hoe vond je het om alleen met natuurlijke materialen te werken?- Hoe was het om met meerderen aan 1 kunstwerk te werken?

Wanneerhetgesprekisafgelopen,gaanjulliemetz’nallenlangsdekunstwerkenenpresenteertelkegroepwatzehebbengedaan.

Zorgervoordatdekunstwerkengoedwordenvastgelegd,aangezienhettijdelijkewerkenzijn.

Fasering(Detijdenzijnaanpasbaarnaarwens,laatdetijdvoorhet‘maken’hetzelfde)

09:30-10:00 Introductieenuitlegopdracht

10:00-10:15 Naardelocatieenmaakduidelijkeafsprakenovertijden,verbodenplekken, etc.

10:15-12:00 Degroepengaanaandeslagophungekozenplek.Dedocentenen begeleiderslopenrondenhelpenwaarnodig.

12:00-12:30 Pauze

12:30-16:00 Degroepenwerkenaanhetkunstwerkopdegekozenplek.Dedocentenen begeleiderslopenrondenhelpenwaarnodig.Geefeenhalfuurvantevoren aandatdetijdbijnaomis.

16:00-16:30 Evaluatie/reflectie.Bespreekmetelkaardeervaringen.

16:30-17:30 Loopderoutelangsallekunstwerkenenzorgdatallesgoedisvastgelegd.

TheoretischeverantwoordingHoewel de werkvorm op een intuïtieve manier tot stand is gekomen, zijn er een aantalfactorengeweestwaarikrekeningmeehebgehoudentijdenshetontwerpenervan.Dedoelgroepzitnamelijkineenbijzonderefasevanhunlevenendaarbijhoreneenaantalkernpuntenwaarvanikhetbelangrijkvindomdezeerintewerken.

Opditmomentzijnjongerenbezigmet‘zingevingskeuzes’.Zemoetenkiezenuitalternatieven,hetgevoelhebbendathetookechtietsvanhenzelfisenachterhunkeuzenkunnenstaan.Dielaatstevoorwaardenzijnbelangrijk,omdaterdanpassprakekanzijnvaneenrichtsnoerendatisnodig,omdathetnietbijeeneenmaligekeuzeblijft.Eerderekeuzesbeperkenlaterekeuzemogelijkhedenenwienietkanstaanachtereeneerdergekozenideaal,krijgtwellichtspijtalshijofzijzichpaslaterdebeperkingenrealiseert(Kohnstamm,2009,p.124).Omdatzijhierzomeebezigzijn,isdewerkvormzovrijvanaard.Hetisdusheelbelangrijkomzelfdoordachtekeuzestemakenenomdeverantwoordelijkwatteverlichtenkunnenzeditmetdegroepsamendoen.

De leertheorie die het meest overeenkomt met de werkvorm is het Constructivisme. Het sociaalconstructivismeiseenmoderne leertheoriedieervanuitgaatdatmensenzelfbetekenisverlenenaanhunomgevingendatsocialeprocessenhierbijeenprominenterolspelen.Kenniswordtdooriedermensopeeneigenwijzegeconstrueerd,waarbijmensterkwordtbeïnvloeddoordereacties en opvattingen in de sociale omgeving. ‘Leren als een sociaal proces’ vormt hetuitgangspunt(StichtingStiBCO,2016).

Doordatdeopdrachtingroepenwordtuitgevoerd,wordendeleerlingendoorelkaaruitgedaagdomhunuitgangspuntenenopvattingenonderde loeptenemen.OokhetboekHet puberbrein binnenstebuiten maakt duidelijk dat een peergroup erg belangrijk is in deze fase van hunlevenenzijhetmeestvanelkaar leren.Dedocentendebegeleidershebbendaaromookeenbegeleidende rol. De docent geeft aan het begin wel een instructie,maar de opdracht is vrijgenoegvoordeleerlingenomeeneigenvisieeromheentebedenken.

In het constructivisme is dit ook een essentieel punt waar het om draait. In het boek Van leertheorie naar onderwijspraktijk(2012)staatnamelijkhetvolgende:“Inhetconstructivismedraaitheteromdatdeleerlingwordtgezienalseenactief,zelfstandigenzelfverantwoordelijkpersooneneropdezemaniereeneffectieveverwerkingvan informatieontstaatdoordatde leerlingzelfietsmetdeinformatiemoetdoen.Ineenconstructivistischeonderwijsvisiezaldeleraardaaromin het onderwijsleerprocesmeer optreden als inhoudelijk begeleider en als coach of tutor vanleer-endenkprocessendanalsinstructeurenoverdragervankennis”(p.145).Deredenwaaromdedocentdezerolheeftgekregen isomdat ikvanmeningbendat ‘beeldend’ tewerkgaannooitovergedragenkanwordendooreendocent.Theoriewordtgeleerddooroverdracht,maarzelfstechnieken onder de knie krijgen komt alleen tot standwanneer de leerling ‘doet’. Het is eenuitdaging op zich dat de kunstwerken in groepen worden gemaakt. Het vergt een open encompenserende houding van de leerlingen. Hierin is de rol als begeleider en mediator veelfunctioneler.

BIJLAGEN

BibliografieArtReview. (z.j.). The Venice Questionnaire #22: Antti Laitinen.Geraadpleegdvanhttps://artre-view.com/previews/22_venice_antti_laitinen/

Bekirovic,S.(z.j.).Event Horizon.Geraadpleegdvanhttp://www.semabekirovic.nl/373/

Bekirovic,S.(z.j.).About.Geraadpleegdvanhttp://www.semabekirovic.nl/about/

Daily motion. (z.j.). Rivers and Tides partie 1 [Video].Geraadpleegdvanhttp://www.dailymotion.com/video/x15e83f_rivers-and-tides-partie-1_creation

Daily motion. (z.j.). Rivers and Tides partie 2 [Video].Geraadpleegdvanhttp://www.dailymotion.com/video/x15ee51_rivers-and-tides-partie-2_creation

Eliasson,O.,&Köper,K.(2016).Unspoken spaces.Londen,Engeland:Thames&Hudson.

Friedman,T.,&Goldsworthy,A.(1996).Wood.NewYork,Amerika:Abrams.

Goldsworthy,A.(1990).Andy Goldsworthy.Londen,Engeland:Viking.

Goldsworthy,A.(1994).Stone.Londen,Engeland:Viking.

HartogJager,H.den.(2014,11september).Rivierbedding in de museumzalen. Geraadpleegd vanhttps://www.nrc.nl/nieuws/2014/09/11/rivierbedding-in-de-museumzalen-1417200-a203977

Hendrix,N.(2012,15juni).Kunstpodium T; Leerling/Meester expo#12:Sema Bekirovic. Geraad-pleegdvanhttp://www.lost-painters.nl/kunstpodium-t-leerlingmeester-expo12sema-bekirovic/

ICA.(2013,17juli).[Culture Now: Antti Laitinen] [Video].Geraadpleegdvanhttps://www.youtube.com/watch?v=oz3VEq_L98k

Interview with Antti Laitinen.(2014,16januari).Geraadpleegdvanhttps://blog.photography.dk/2014/01/16/interview-antti-laitinen/

Kohnstamm,R.(2009).Kleine ontwikkelingspsychologie, de puberjaren.Houten,Nederland:BohnStaeuVanLoghum.

Kokko,I.(z.j.).Antti Laitinen.Geraadpleegdvanhttp://www.thebricklanegallery.com/Biogra-phies%20and%20CVs/Antti_Laitinen_biography.htm

Laitinen,A.(z.j.).Antti Laintinen.Geraadpleegdvanhttp://www.anttilaitinen.com

MacGilp,A.(z.j.).Antti Laitinen at the Finnish Pavilion, Venice Biennale.Geraadpleegdvanhttp://artvehicle.com/events/323

Nelis,H.&Sark,van,Y.(2014).Puberbrein: Binnenstebuiten.Utrecht,Nederland:KosmosUit-gevers

NorthernPhotographicCentre.(z.j.).Antti Laitinen: Three Knots.Geraadpleegdvanhttp://www.photonorth.fi/en/exhibitions/show/antti-laitinen-three-knots

StichtingStiBCO.(z.j.).Sociaal Constructivisme.Geraadpleegdop11november2016,vanhttps://www.stibco.nl/index.php/mogelijkheden/sociaal-constructivisme

Suchin,P.(z.j.).Antti Laitinen.Geraadpleegdvanhttp://www.nettiehorn.com/AnttiLaitinen_Texts.htm

Veen,T.vander,&Wal,J.vander.(2012).Van leertheorie naar onderwijspraktijk (5e ed.). Gron-ingen/Houten,Nederland:Noordhoff.

Ward,O.(2011,27april).Antti Laitinen: the art of endurance.Geraadpleegdvanhttps://www.timeout.com/london/art/antti-laitinen-the-art-of-endurance Wikipedia.(2017,24april).Andy Goldsworthy.Geraadpleegdop20mei,2017,vanhttps://en.wikipedia.org/wiki/Andy_Goldsworthy