Het pad van kwaliteit—Naar een ambitieus leerklimaat

Het p

ad van kw

aliteit — N

aar een amb

itieus leerklimaat

VO

-raad

1

2

InhoudInleiding 4

1 Feedback als hart van de school 6 Het Rhedens Rozendaal

2 De belofte van collegiale visitatie 10 Echnaton

3 Voortdurend onderweg naar morgen 14 Vossius Gymnasium

4 Veel hoofden boven het maaiveld 18 Stedelijk College Eindhoven

5 Loopbaanleren in de vwo-pluslijn 22 Dendron College

6 Alle kansklassers een portfolio 26 Koningin Wilhelmina College

7 Betere onderwijsresultaten met genredidactiek 30 !mpulse

8 Signalement van de vwo’er 34 Calvijn College

9 Goed draaiend team is een must 38 Cambreur College

10 Allereerst: gepersonaliseerd leren 42 Da Vinci College

11 Wat wil ik leren? 46 Stedelijke Scholengemeenschap Nijmegen

12 Rijk van eilanden 50 Prins Maurits

13 Dat is gaaf, daar wil ik bijhoren! 54 Thomas a Kempis College

14 De kracht van de sectie 58 Het Amsterdams Lyceum

15 Profiterenvanonzeschataaninformatie 62 ’t Atrium

16 Zelf ontdekken wat de leerling motiveert 66 RSG Lingecollege

17 Focus op de focus van de leerling 70 Montessori College Twente

18 Waar leraren leren 74 Kaj Munk College

Tien veelgehoorde geluiden 78

Leerzameinstrumenten 80

3

Inleiding“Als je het pad van kwaliteit volgt, kunnen er, schijnbaar vanuit het niets, prachtige inzichten, gedachten en oplossingen ontstaan.”— Robert M Pirsig1

Veelscholenzullendezeuitspraakonderschrijven.Zijwerkenonafgebroken aan de kwaliteitsverbetering van hun onderwijs en komen daardoor tot prachtige inzichten, gedachtenen oplossingen, ofwel tot effectiever onderwijs en betereonderwijsresultaten. Maar vooral de tussenzin schijnbaarvanuithetniets isveelzeggend.Wanthoewel leerlingenhetvaak als vanzelfsprekend ervaren, het goede onderwijs datzijkrijgenkomtzeerzekerniet‘vanuithetniets’.Hetpadvankwaliteit is immers niet gebaand.Het kronkelt, is oneffen,somssteilenerzijnobstakelsdiegaandewegmoetenwordenoverwonnen.Hetkostinspanningensomsmoeiteomhetpadvankwaliteittevolgen.

Uit de 18 schoolportretten in dit boek blijkt dat dat scholen niet afschriktomditpadtevolgen.Metgedrevenheidspannenzijzichervoorinomdekwaliteitvanhetonderwijsteverbeteren,steevast met het doel de leerling tot optimale leerprestaties te brengen. Dat vergt durf, visie, doorzettingsvermogen,maar ook flexibiliteit. Omdat de maatschappij verandert,omdat de leerling verandert, veranderen immers ook de kwaliteitseisendie scholenaanhunonderwijs stellen.Voortoekomstbestendig onderwijs moeten scholen anticiperen en veranderingsgezindzijn.

Ambitieus leerklimaatDe in dit boek geportretteerde scholen hebben meegedaan aandepilot‘Ambitieusleerklimaat’vandeVO-raad.Dezepilot isvoortgekomenuithetsectorakkoord ‘Klaarvoordetoekomst’ (2014), waarin staat dat er ‘een door de sectorgeïnitieerdprogrammakomtdatzichrichtophetversterkenvandeintrinsiekeleer-enverbetercultuuropdeschool’.Eenprogramma, met andere woorden, dat scholen stimuleert en ondersteunt bij de ontwikkeling en versterking van een ambitieusleerklimaat.

Datiskortgezegdeenklimaatwaarinwerkenaankwaliteits-verbeteringgemeengoedis.Ofzoalsdepilothetdefinieert:‘eenklimaatwaarinschoolleiders,bestuurdersendocentencontinu samen nadenken over hoe zij de kwaliteit van hetonderwijskunnenverbeterenenbereidzijnomzichverderteontwikkelenenmetvernieuwingenaandeslagtegaan’.Descholen die meedoen aan de pilot investeren in de ontwikke-ling van een ambitieus leerklimaat, met ondersteuning van deVO-raad,maarvooralookdoortelerenvanelkaar.

Leren van elkaarOmdatlaatste-lerenvanelkaar-tefaciliteren,kunnendescholen deelnemen aan een leernetwerk en/of aan collegiale visitaties. In het leernetwerk komen scholen bij elkaar omervaringenuittewisselenenvragenmetelkaartebespreken.Scholen die kiezen voor collegiale visitatie bezoekenelkaarennemeneenkijkje indekeukenvandeander.Descholen volgen vooraf een scholing waar de deelnemers visitatievaardigheden leren, hun ontwikkelvraag formuleren en de visitaties voorbereiden. Bij de visitaties maken descholen gebruik van de zogenaamde Schoolfie, een door de VO-raadontwikkeldzelfevaluatie-instrument.

1 RobertMPirsig(1928)iseenAmerikaansefilosoofenschrijver.In1974werdhijwereldberoemdmetzijnboekZenendeKunstvanhetMotoronderhoud.

4

Met de Schoolfie kunnen scholeneen inhoudelijk zelfportretmaken. Deze zelfanalyse maakt duidelijk wat de sterkekanten zijn van de school en welke schoolontwikkelingengewenst of nodig zijn om tot een ambitieus leerklimaat tekomen.Hetlaatstehoofdstukvanditboekgaatnaderinopdeze drie instrumenten: het leernetwerk, de Schoolfie en de collegialevisitatie.

Met een knipoog naar de naam van het zelfevaluatie-instrument, is aan de geportretteerde scholen gevraagd omvoorditboekeenandersoortige‘schoolfie’ te maken, een selfie van de school, een foto die een beeld geeft van hetkaraktervandeschoolof laatzienwieeraanhetwoordisin het schoolportret. Dat dit zeer gevarieerde illustratiesheeft opgeleverd is passend, omdat ook de ontwikkelingen op descholenveelvariatie latenzien.Nietalle scholenvolgenhetzelfdepadvankwaliteit.Datmaaktdittoteenleerzaamboek.Wantalsdescholenhetergensovereenszijn,dan ishetweldatzijkunnenenwillenlerenvanelkaar:hoedoenandere scholen dit?

Zes thema’sUitgangspunt van de pilot ‘Ambitieus leerklimaat’ is datscholen zelf bepalen waar zij aan werken en op welkemanier zij dat doen. De pilot is daarom ontwikkeld doorvertegenwoordigersvanscholen.Zijsteldenzesbredethema’svastdietekenendzijnvooreenambitieusleerklimaat:• Eengedeeldekoersenambitie• Actief leiderschap• Systematischgebruikvaninformatie• Lerende professionals• Samen leren en ontwikkelen• Ambitieus leerklimaat in de klas

Deschoolportretteninditboeklatenziendatdezethema’sde lading van een ambitieus leerklimaat goed dekken.Wezien ze terug in de activiteiten die scholen doen om dekwaliteitvanhunonderwijsteverbeteren:zozijnerscholendie inzetten op de ontwikkeling van een feedbackcultuurof op collegiale visitatie (lerende professionals), scholen die aandacht besteden aan taalonderwijs in de vakken, aan gepersonaliseerd onderwijs, aan de motivatie van leerlingen in de les (ambitieus leerklimaat in de klas) of aan het verzamelen en analyseren van gegevens. Wat scholenondernemen om hun kwaliteit te verbeteren, loopt sterk uiteen, maar is altijd wel onder te brengen bij een van de thema’sdietekenendzijnvooreenambitieusleerklimaat.

Maar ook zienwe in de schoolportretten overeenkomsten,dezelfde inzichten en aandachtspunten en vergelijkbareervaringen.Oppagina 78 staan de veelgehoorde geluidenop een rij. Het zijn lessen die we kunnen trekken uit deervaringen van deze scholen, lessen waar anderen vankunnenprofiteren.Ook levertdeze ‘grootstegemenedeler’mogelijk herkenning en erkenning op, de bevestiging dat uw school op de goede weg is en het besef dat het pad van kwaliteitgeeneenzamewegis.

Stap 2Vanwegedesuccesvolleopbrengsten, isdepilot ‘Ambitieusleerklimaat’ opgenomen in programma ‘Stap 2, voor eenprofessionele schoolorganisatie’ van de VO-raad. Ditprogramma richt zich op de verbetering van de leer- enverbetercultuur op scholen en verbindt schoolontwikkeling metpersoneelsontwikkeling.Scholendieookwillenwerkenaan kwaliteitsverbetering, kunnen zich opgeven voorprogramma ‘Stap2’viastap2@vo-raad.nl.

5

6

1Feedback als hart van de schoolToen Clemy Oomens een jaar geleden startte als di-recteur van de locatie Rozendaal van Het Rhedens (havo, atheneum, gymnasium), trof zij een traditi-oneel werkende school aan met matige onderwijs-resultaten. In haar woorden: “Ik zag een school die haar ziel kwijt was.” Zij bracht organisatorische za-ken op orde, maar investeerde met name in een cul-tuurverandering die de ziel weer terug in de school moest brengen. Clemy Oomens en afdelingsleider Manon Molkenboer (havo bovenbouw) vertellen over dit veranderingsproces.

Klaslokalen met dichte deuren, traditionele lessen, weinigbezielingentrotsenmatigeonderwijsresultaten.DatwasdesituatiedieOomensaantrof toenzijeen jaargeledenwerdaangesteldalsdirecteur.Hetwashaarduidelijk:hieriswerkaandewinkelenzebeslootdaardirectmeetebeginnen.

In de zonOomens begonmet luisteren.Naar docenten, naar onder-wijsondersteunend personeel, maar vooral ook naar leerlin-gen. “Ik ontdekte datmedewerkers en leerlingenniet trotszijnophunschoolendatleerlingenzichnietgehoordvoelen.Deschoolwashaarzielkwijtgeraakt.Hetwaszaakommetelkaareenveranderingsprocesingangtezettenwaarmeedezielweerindeschoolwordtteruggebracht.”

Oomensheeftzichdaarbijlateninspirerendoorhetgedach-

tengoedvanThijsHoman,omdatdezeveranderingsfilosofiegoedaansluitbijhaarpersoonlijkeleiderschapsstijl.Oomens:“Voortbouwenopwatgoedis,oudzeeropruimen,conflictenaanpakken,zorgenvoorverbinding,dejuisteconditiescre-erenen,heelbelangrijk:geduldhebben.Datzijneenaantalbelangrijke uitgangspunten vanHoman die ik omarm. Inmijn eigenwoorden: zetmensen inde zon.Geef aandachtaan hun kwaliteiten en geef hen vertrouwen, stuur niet alles vanuitde lijn.Maarhetallerbelangrijkste isdatweonsbijelkestapmoetenafvragenwatdeleerlingeraanheeft.Wanthet uiteindelijke doel is dat de leerlingen tevreden zijn enoptimaalpresteren.Zijmoetenzicheigenaarvanhuneigenlerengaanvoelen.”

Daaromwarenerookleerlingenaanwezigbijdestudiedag,waarOomensdeuitkomstenvanhaarinformatierondeaanhetteampresenteerde.Debevindingenwerdenbesprokenengeanalyseerd en erwerden vier ontwikkelthema’s gekozen,die iedereen onderschrijft:Verbreding en verdieping,Ont-plooiing,InspiratieenFlexibelenparallelleren.

ParapluOomenshielddevaarterin:devierontwikkelpuntenwerdenuitgewerkt in verschillendeprojecten,bijvoorbeeld ‘leerlin-genbetrokkenheid’, ‘studium generale/plusdocument’, ‘in-spiratiebijeenkomsten’, ‘excellentie in de bovenbouw’, ‘wis-kundeD’en‘hetprofielwerkstuk’.Alledocentenkiezenvooreenprojectwaarmeezeaffiniteithebben.Inprincipekostditwerkdedocentengeenvrijetijd,wantalledocentenvandezeschool hebben, onafhankelijk van de omvang van hun aan-stelling,honderduurperjaarvooralgemeneschooltaken.Dedinsdagmiddagishiervoorsteevastgereserveerd.Deproject-groepenzijngestartmethetschrijvenvaneenprojectplan,waarvervolgenspilotsuitvoortkomen.Eenregiegroepzorgtvoorafstemmingensamenhang.

Het Rhedens Rozendaal 7

Diesamenhangiseriniedergevalaldooreengezamenlijkeambitie die als een paraplu boven alle activiteiten en projec-ten hangt: ‘Feedback als hart van de school’. “Wij vindenfeedbackontzettendbelangrijk,”zegtOomens,“omdatmen-senéndeschoolzichdaardoorontwikkelen.Daaromgaanwij de komende jaren veel investeren in feedback.Omdatfeedback geven en ontvangen iets is dat je moet leren, heb-benwehiervoorexterneondersteuningingeschakeld.Ikziealkleinevorderingen.Heelbasaalisbijvoorbeelddatwenietmeeroverelkaarmaarmetelkaarpraten.Datzieikalveelmeer gebeuren. Verder is de geschiedenissectie begonnenmetvisitaties.Feedback inde schoolbrengen iseenprocesdatjestapvoorstapmoetdoorlopen.”

Autonome docentenOomens vertelt dat zij is gezegendmet een sterk en ambi-tieusmanagementteam en benadrukt het belang daarvan.AfdelingsleiderManonMolkenboeriséénvanhen.Hoeer-vaart zijdeontwikkelingen?“Alshet goedgaat,heb jealsafdelingsleider vooral een begeleidende rol, want wij willen datdecollega’szelfinvullinggevenaandeprojectenenzelfmetideeënkomen.Indiezinsluitdezewerkwijzegoedaanbijdebehoefteaanautonomie,diebijdocentenerggrootis.Onzedocentenkrijgendieautonomie,wantwehebbenveelvertrouweninhundeskundigheid.”

Omdatdeontwikkelthema’svanuitdeschoolzijnaangedra-gen,wordendezebreedgedragen.Maardemanierwaaropzewordeningevuld,dewegomdeambitieswaartemaken,ligtnietvast.Molkenboer:“We juichenhet toeals iemandmeteenideekomtvooreennieuwproject.Maarhetmoetwelpassen binnen de kaders en de gekozen ontwikkelthema’s.Daarom is het belangrijk dat je als leidinggevende de koers heelgoedvoorogenhebt.Dankunjedirectkuntbeoordelenofeenideeofinitiatiefwelofnietpast.”

De autonomie van de docenten wordt dus begrensd door de kaders. Jemoet heel duidelijk zijn over de niet-onderhan-delbare ruimte, de kaders waarbinnen de collega’s moeten opereren, vinden Oomens en Molkenboer. “Naast prak-tische zaken, zoals financiën en tijd, worden de kaders bepaalddoordegekozenkoers.Weleggenechterzoweinigmogelijk van bovenaf op, want dat roept altijd weerstand op.”

Gewoon werkOverweerstand gesproken.Natuurlijk zijn er ook collega’sdiewatminderenthousiastzijnoverdeontwikkelingen.Alsdat de voortgang belemmert, bespreekt Molkenboer dit in de regiegroep.“Wekijkenofersprakeisvanoudzeerenofwedatkunnenoplossen.Uitgangspuntisdatiedereenmeedoet,omdat het gewoon hoort bij het werk. Die vernieuwingengaanhoedanookverder.”

“En als de vernieuwing stagneert,” besluit Oomens, “dankunjedatinonzevisienooitindeschoenenschuivenvan‘dedocenten’.Datvindiktemakkelijk.Jemoetalsmanagementaltijdbijjezelfbeginnen.Wewetenimmersuitonderzoekdatschoolleiders en teamleiders een enorme invloed hebben op ditsoortprocessen.”

Meer informatieClemyOomens / oomensc@hetrhedens.nlManonMolkenboer / molkenboerm@hetrhedens.nl

8

• Betrek leerlingen bij de ontwikkelingen

en kijk altijd wat zij ermee winnen.

• Ga uit van wat goed is en bouw daar op voort.

• Neem afscheid van wat je niet meer wilt

en wees daar heel expliciet over.

• Zet mensen in de zon en maak verbinding.

• Neem de tijd en heb geduld.

• Zoek de balans tussen sturen en loslaten.

• Check of iedereen dezelfde beelden

voor ogen heeft. Wissel deze uit.

Het Rhedens Rozendaal

Tips

9

10

2 De belofte van collegiale visitatieCollegiale visitaties uitvoeren om te komen tot pro-fessionele, opbrengstgerichte teams. Dat is waar scholengemeenschap Echnaton in Almere zich op richt. In zulke teams zetten leraren zich samen in voor onderwijsverbetering, vertelt Bert van Bunningen, consulent op Echnaton. Bij de invoering van colle-giale visitatie profiteert de school van de ervaringen die rectoren van de Almeerse Scholen Groep hier-mee hebben opgedaan.

Omdat onderwijsverbetering hoog op de agenda staat bijde Almeerse Scholen Groep (ASG) – 42 basisscholen en 8 vo-scholen – visiteren de directies van de vo-scholen elkaar met regelmaat, vertelt Bert van Bunningen, die de school-leidingadviseertenkwaliteitszorginzijntakenpakketheeft.“De rectoren van de acht scholen gaan bij elkaar op be-zoek en bekijkenhet onderwijs aande hand van eendoordeschoolgekozenthemaendezogenoemdeASG-waarden.Datzijnachtkernwaarden,dieweopelkeASG-school te-rugwillenzien.Devisiterenderectorenvoerengesprekken,lezendocumentatie,bezoeken lessenenmakeneenverslagvanhunbevindingen.Dekritischeblikvancollega’suithetwerkveld levert mooie verbeterplannen op, waardoor we het onderwijscontinuverbeteren.”

Kleinere teamsEchnatonrichtzichditschooljaaropdekernwaarde‘depro-fessioneleleeromgeving’.Indatkaderwerktdeschoolaandeontwikkeling van professionele teams, waarin onderwijskun-dig leiderschap, eigenaarschap van je eigen ontwikkeling, vakmanschap, samenwerken en samen leren belangrij-ke thema’s zijn. Van Bunningen: “Het werken aan dezethema’smaakt het verschil. De schoolleiding geeft lerarenprofessionele ruimte, waardoor zij weermet elkaar pratenoveronderwijs,samenkeuzesmakenenersamenvoorzor-gendatdekwaliteitvanhetonderwijsverbetert.”

Dit wordt bevorderd doordat de organisatie niet meer is opgedeeld in grote afdelingen, maar nu uit kleinere teams bestaat. Indeafdelingen,diebestondenuitveertig totvijf-tig mensen, hadden leraren aanmerkelijk minder inbreng en was het lastig om goede gesprekken te voeren over onderwijs enleerlingen,verteltVanBunningen.“Nudeteamskleinerzijn,vindenmensenelkaargemakkelijker.Zevoelenzichsa-menverantwoordelijkvoorhetonderwijsaaneenspecifiekegroepleerlingen.”Ookheeftdeschooldevakgroepennieuwleveningeblazen.Eristijdvrijgemaaktzodatleraren,naasthet teamoverleg, gelegenheid hebben om in de vakgroepen actief samen te werken aan de verbetering van het onderwijs inhuneigenvak.

Dat dit de juiste keuzes zijn,werd dit schooljaar bevestigddoor een attendering van de onderwijsinspectie, vertelt Van Bunningen.“Datwasvooronseenextrasignaaldatweopdegoedewegzijn,datwededoorlopendeleerlijnindevakgroe-pen onder de loep moeten nemen en dat we leerlingen beter inbeeldmoetenkrijgendoorinkleinereteamstewerken.DenoodzaakomteverbeterenwordtbinnenEchnatonserieusopgepakt.”

Echnaton 11

Gedeeld eigenaarschapDecollegialevisitatiesvanderectorenbevallenzogoed,datde ASG ook visitaties tussen teams en teamleiders gaat orga-niseren.BinnenEchnatonzalditschooljaareersteenproefworden gedraaid, waarbij de visiterende teams leren van de ASG-bredeervaringen.Uiteindelijkishetdebedoelingdatde teams en teamleiders van alle vo-scholen van ASG elkaar gaanvisiteren.

De thema’s voor de proefvisitaties komen uit de inspectie-brief,maarwordenookdoordeteamszelfaangedragen,ver-teltVanBunningen.Datteamszelfbepalenwaardevisitatiezichopricht,sluitaanbijdeontwikkelingvandeprofessio-nele cultuur,dieEchnatonnastreeft: eenprofessionele cul-tuur waarin eigenaarschap een belangrijke rol speelt, waarin iedereen de verantwoordelijkheid heeft om een bijdrage te leveren aan de onderwijskwaliteit. “Dat gedeeld eigenaar-schapuit zichonder andere in een teamplandathet teamzelf opstelt. Inhet verledenwerdendezeplannengemaaktdoordeafdelingsleider,maarditjaarzijnalleteamshierbijbetrokken.”

Defocusligtopopbrengsten.Decrucialevraagis:presterenleerlingenoptimaal,gezienhetniveauwaarmeezedeschoolbinnenkwamen? Van Bunningen: “We willen hier meergripopkrijgen,plannenmakenendezevervolgensborgen.Teamshebbendewensomleerlingenbetertemonitoren.”

Wij-gevoelVanBunningenverwachtdatdecollegialevisitaties zullenbijdragen aan de ontwikkeling van professionele, opbrengst-gerichteteams.“Doorbijelkaarindekeukentekijken,zullenteams nader tot elkaar komen en meer begrip hebben voor elkaar.Hetwij-gevoelwordthierdoorversterkt.Hetdoel isduidelijk:beteronderwijswaariniedereenvanelkaarleert.

Endatspreektaan.Demensenindeschoolsprekendezelfdetaal, begrijpen elkaars situatie en nemen gemakkelijker iets vanelkaaraan.”

Als leraren bij elkaar in de klas kijken, is veiligheid een be-langrijk aandachtspunt,merktVanBunningen op: “Het isbelangrijk dat mensen feedback van een collega kunnen ont-vangen,datzeopenwillenzijn.Daaromishetnodigdatweiedereenmeenemenindittraject,datwedraagvlakcreëren.Want het belangrijkste is dat de mensen op de werkvloer hier-overenthousiastzijnenhetalseensucceservaren.”

Vuurtje warmhoudenVanBunningenisindittraject‘demanvandedata’,zoalshij zelf zegt: “Ikondersteun teamsmet relevante cijfers eninformatie, zoalsdoubleerpercentages en leerlingprestaties.Hetisbelangrijkdatdeteamseengoedbeeldhebbenvandebeginsituatie,zodatzewetenvanuitwelkebasiszewerken.”OokfungeertVanBunningenals‘aanjager’:“Onzelerarentonendebestewilvandewereld,dewerksfeerisenormgoed.Maarzewordenopgesloktdoorhundagelijksewerk.Ikwilditvuurtjewarmhouden,ervoorzorgendatditprojectnietwordtondergesneeuwddoordewaanvandedag.”

Meer informatieBertvanBunningen / b.vanbunningen@echnaton.nl

12

• Creëer ruimte, zodat leraren met elkaar kunnen

praten over leerlingen en onderwijs.

Kies hiervoor een manier die bij de school past.

• Organiseer collegiale visitaties tussen teams

om deze ontwikkeling te stimuleren.

• Raadpleeg andere scholen die ervaring hebben met

collegiale visitatie. Vind het wiel niet opnieuw uit.

• Creëer draagvlak voor collegiale visitatie en zorg

dat de betrokkenen zich er veilig bij voelen, onder

meer door een goede overlegstructuur te creëren.

Echnaton

Tips

13

14

3Voortdurend onderweg naar morgenHet Amsterdamse Vossius Gymnasium heeft een naam hoog te houden. Op de lauweren rusten is dan ook uit den boze en de kwaliteit van het onderwijs wordt nauwlettend bewaakt. Conrector onderbouw en docent Frans Sita Remesar is de waakhond par excellence: zij is verantwoordelijk voor onderwijs-ontwikkeling op school. “Ik ben voortdurend bezig met ‘straks’.”

HethoofdstedelijkeVossiusGymnasiumteltanno2015zo’n70docentenen830leerlingen:eenmiddelgroteschooldus.SitaRemesariserzevenjaarconrectoronderbouw.Onder-wijsontwikkelingligthaarbijzondernauwaanhethart:“Datheb ik naar me toe getrokken omdat ik erin geloof dat je je voortdurend moet afvragen: wat doe ik nu, ben ik daar tevre-den over, wat wordt er van me gevraagd, wat heeft de leerling nodig?Wezittenineendynamischeomgeving.Deleerlingendienuindeeersteklaszitten,gaanoverruimvijf jaarvanschool,maarwewetenniethoedewerelderdanuitziet.Datmaaktdatjevoortdurendalertmoetzijnopnieuwedingen.”

Als vanzelfsprekend participeert Remesar dan ook in aller-lei netwerken van mensen met een vergelijkbare visie, waar-onder in ‘School aan zet’, VO-managementcoach van deVO-Academie en sinds kort in het leernetwerk van pilot AmbitieusLeerklimaat.“Ditprojectpastperfectinonsbeleid.”

Lesson StudyVoor Remesar ligt het accent van onderwijsontwikkeling op deprofessionaliseringvandedocent.Omdieprofessionali-sering vlot te trekken of gaande te houden, heeft zeLesson Study op de school geïntroduceerd, een aanpak afkomstig uit Japan.“Themavanhetproject isdifferentiatie:hoedoe jedat?Hoegoedjelessenookzijn,jemoeteraltijdkritischnaarblijvenkijken.KomenMaya,diemoeitemetdestofheeft,enFlip,diezicherdoodbijverveelt,allebeiwelaanhuntrek-ken? Dat probleem ga je samen met collega’s van diverse vak-sectiesaanpakken.Stelikwil,alsdocentFrans,depassé simple uitleggen.Danbereidenwesamendelesvoor:hebjehieralaangedacht,zou jedatnieteenszokunnendoen?Vervol-gensgeefikdielesenkijkendezelfdecollega’stoe.Dangaanwedelesnabespreken.Zijgevenfeedback,eneendagofeenpaardagenlatergeefikdiezelfdelesnógeenkeer,weergevi-siteerddoordezelfdecollega’s.Ditgaatverderdanintervisie,dieimmerslouterbeperktblijfttotuitwisseling.Ditgaatveeldieper, we gaan terug tot de basis, de lesvoorbereiding en het makenvandeles.”

Nieuwe invalshoeken Docent Duits Martina Drieling schuift aan, vers uit de pre-sentatie‘HeelDuitslandbakt’vaneenvandeklassendiezijlesgeeft.DrielingmaaktedeeluitvandepilotvanLesson Stu-dy inhetvorige schooljaar.Daaruit vloeideeenpresentatievoortaanhetheleteam,ennuzijnertienmensendieerechtmee aan de slag gaan, begeleid door experts van deVrijeUniversiteitvanAmsterdam.

Hetisdebedoelingdathetstokjevolgendschooljaarwordtovergedragenaanweeranderedocenten,zodathet school-breedgaatleven.Drielinggeloofterheiligindatgaatgebeu-ren:“Jeleertenormvandeleerstijlvanjecollega’s,jekrijgtheelnieuweinvalshoekenaangereiktwaar jezelfnooitaan

Vossius Gymnasium 15

zouhebbengedacht.Ookishetzobijzonderdatjecollega’seenheelandervakgebiedhebben,datwerktergverfrissend.Vanwiekunjebeterlerendanvanjeeigencollega’s?”

Lesson Study is een tijdrovend en arbeidsintensief project: voorbereiding, lessen geven, lessen van anderen bijwonen, lessen nabespreken. En niet te vergeten: lessen filmen. Al-lemaal extrauren, die bovenophet reguliere takenpakketkomen. Remesar: “Daarom krijgen docenten er een extravergoeding voor, die we bekostigen uit de subsidie die de Ge-meenteAmsterdamaanelkedeelnemerverstrekt.”

Snelle duimpjesLesson Study is niet de enige pijl die Remesar op haar boog heeft staan. Ook de ontwikkeling van het digitale lerenkrijgthaarvoortdurendeaandacht.Daarbijwerktzeveelengraagsamenmetanderescholeneninstellingen.DeVossiusElektronischeLeeromgeving,kortwegVELO, isweliswaargemeengoed op school, maar functioneert maar al te vaak stroef.Remesar: “Vandaar dat we op bezoek gaan bij hetCorlaer,waardeELOwelgoed loopt,omtekijkenwat jemet ICT kunt, hoe we de digitale vaardigheden van docenten én leerlingenkunnenverbeteren.Wantdie laatstenmogendan snellere duimpjes hebben en beter kunnen schakelen, wij zijnenblijvendeopvoedersalshetbijvoorbeeldgaatomhetaanlerenvanzoekstrategieën.Hoekunjehetjuistemateri-aalbijhetjuistevakzoeken?Hoekomjeopgezaghebbendesites terecht? Die vaardigheden blijken leerlingen vaak niet tebeheersenendaarwillenwijdusveranderinginbrengen.”

Eenanderstokpaardjevandeconrectorishetonderkennenvanhoogbegaafdheid.Omvervolgensuitdeleerlingtekun-nenhalenwaterinzit.Remesar:“Wetenwewelgenoegomhoogbegaafdeleerlingengoedtebedienen?Nogaltijdvallenookdatsoortleerlingenuit:wezijneencategoraalgymnasium

en als je het niet redt,moet je van school af.Nu screenenwe de leerlingen met een test, die aangeeft wat we kunnen doen om ze te ondersteunen.We krijgen daarbij adviezenvanhetCBO,hetCentrumvoorBegaafdheidsOnderzoekinNijmegenenvanNovilo,eenbureaudatgespecialiseerdisindebegeleidingvanhoogbegaafdeleerlingen.”

SprookjeGenoegdynamiekdus,daarophetVossius.EnSitaRemesarhoudtdievaartergraagin:“Weformulerenmetelkaardeuitgangspunten van ons ontwikkelingsbeleid. Alle neuzendezelfdekantopisnietrealistisch,datiseensprookje.Maarje kunt wel met elkaar een beslissing nemen waaraan je je vervolgenscommitteert.Endatdoenwehiergoed.”

Meer informatieSitaRemesar / remesar@vossius.nl

16

• Wees je ervan bewust dat je je altijd moet

blijven ontwikkelen, als mens en als docent.

• Stimuleer en faciliteer die ontwikkeling.

• Zorg dat het blijft, dat het niet vervluchtigt.

• Laat docenten van elkaar leren,

dwars door de secties heen.

Vossius Gymnasium

Tips

17

18

4 Veel hoofden boven het maaiveldPear learning en werken aan een ambitieus leerkli-maat in de klas. Die ontwikkelingen staan centraal op de locatie Oude Bossche Baan van het Stedelijk College Eindhoven. Goede feedback geven krijgt veel aandacht, vertelt plaatsvervangend opleidings-directeur Arjen Daelmans. “Als je wilt leren van el-kaar, is feedback essentieel.”

Hogeplafonds,bredetrappenenprachtigepraktijkruimtessieren het spiksplinternieuwe schoolgebouw waar de 950 leerlingen van het vmbo en de eerste opvang anderstaligen vanhetStedelijkCollegeEindhovensindseenjaaronderwijsvolgen.Watopvaltzijndeveleramenendoorkijkjes.“Jekuntletterlijkbijelkaarnaarbinnenkijken”,zegtDaelmans.“Datwas voor sommigen wel even wennen, maar het past bij wat wewillen:lerenvanelkaar.”

De school, met een multiculturele leerlingenpopulatie, wordt geleiddoor een tweekoppigedirectiemet ambitieuzeplan-nen.Daelmans:“Deschoolkomtuiteenlastigesituatie.Wehebbendeafgelopenperiodehardgewerktomvaneenzwak-keschoolweereenschooltewordeninhetbasisarrangement.Dat is gelukt en daar zijnwe blijmee.We gaan de goedestappendiewehebbengezetborgen,maarwatwevooralwil-len,isdoorontwikkelenenonzekwaliteitblijvenverbeteren.”

DrietrapsraketTwee ontwikkelingen staan centraal: pear learning en werken aaneenambitieusleerklimaatindeklas.Voorpeerlearning,waarbij het draait om het leren van elkaar, heeft de school een ‘drietrapsraket’ opgezet van collegiale consultaties, interneauditsenexterneaudits.Daelmans:“Onzedocentencoachesinitiëren collegiale consultaties, die gaan over ontwikkelpun-tendiedocentenvanuitdecoachinghebbengeformuleerd.De visiterende en de gevisiteerde docenten bespreken de be-vindingenmetelkaarenmetdedocentencoach.Jemághetinbrengen indegesprekscyclus,bij je teamleider,maardathoeft niet.Docentenmoetenniet het gevoel krijgendat zeeropafgerekendworden.”

De interne audits hebben een ander karakter, legt Daelmans uit.“Dezeauditswordenjaarlijksuitgevoerddoorverschil-lende coördinatoren, bijvoorbeeld door de coördinator van onderwijsontwikkelingofLOB.Deauditisgerichtopdein-dicatorenvandeinspectie.Deauditorengaandeklassenin,zoalsde inspectiedatookdoet,endebevindingenwordengedeeldmetdeteamleiders.”

De derde trap van de raket - externe audits - krijgt vormbinnenhetORION-netwerkwaarvanhetStedelijkCollegeEindhovendeeluitmaakt.Jaarlijksvoerendedertienscholenvanditnetwerkauditsbijelkaaruit.

FeedbackcultuurAls je van elkaar wilt leren, is goede feedback essentieel, vindt Daelmans.Maarwat is goede feedback?Daar heeftDael-mansuitgesproken ideeënover. “Feedbackmoet feedforward zijn.Datwilzeggendatde feedback isgerichtoppositievedoelen.Defeedbackdiewijelkaar– inalle lagen–geven,isnogteveelgerichtopnegatiefgeformuleerdedoelen.Datwillenweombuigen.Wezijnervanovertuigddat feedback

Stedelijk College Eindhoven 19

die feedforward is, uitnodigt tot constructieve reacties en dus totontwikkeling.”

Ook isde feedbacknog tevaak statisch,meentDaelmans.“De statischemindset moet een groeimindsetworden.Datwilzeggen dat je uitgaat van de overtuiging dat iedereen be-paaldgedragkanontwikkelenineenbepaaldecontext.Datleidt totprogressiegerichte feedback.Zulke feedback focustop gedrag en bevat dus geen complimenten of kritiek op de persoon.”

Ten slotte vindt Daelmans dat vragende feedback beter werkt danstellendefeedback.“Alsjestellendefeedbackkrijgt,dansteljejezelfmeteendevraag:benikhethiermeeeens?Erlektdanenergiewegenjehoortdeboodschapnietmeer,zekernietalsjehetgevoelhebtdatdeanderjouwilovertuigen.Hetwerkt vaak beter om vragende feedback te geven: je stelt de anderpositieve,uitnodigendeendoelgerichtevragen.”

ExcellerenZo’n feedbackcultuur ontwikkelen doe je niet van de ene op anderedag,weetDaelmans.“Webewegenal,datismooiomtezien.Maarhetvraagttijd,reflectieenscholing.Feedbackis onderwerp van intervisiebijeenkomsten, die onzedocen-tencoaches organiseren, en van interne scholingsbijeenkom-stendiecollega’sverzorgen.Ooktijdensdecollegialeconsul-tatiesenindegesprekscyclus iseraandachtvoor.Enwaarnodigzoekenweexternebegeleiding.”

Daelmansvindthetessentieelomzelfhetgoedevoorbeeldtegeven en een sfeer van veiligheid en vertrouwen te scheppen: “Wantdanzijnmensenbereidomtegevenenteontvangen.”

Dezepositievemaniervanlerendraagtbijaaneenambiti-eus leerklimaat, het tweede onderwerp dat centraal staat in

de school. “Wewillenhetmaximaleuitmensenhalen, uithetpersoneelenuitdeleerlingen”,zegtDaelmans.“Daaromrichtenweonsopwaarmensengoedinzijn,zodatzekunnenexcelleren.Wijwillendatveelmensenhunhoofdbovenhetmaaivelduitsteken.”

Verder is kenmerkend voor een ambitieus leerklimaat dat do-centeninstaatzijnomindeklastedifferentiërenendatleer-lingengoedwordenbegeleid inhun leerproces.Daelmans:“Van oorsprong is onze school goed in zorg.We focussenons nu meer op de begeleiding van leerlingen naar het ver-volgonderwijs, dat leerlingen daar op de goede plek terecht-komen.Indatkaderdoenweinleerjaar3bijvoorbeeldeenproject waarin leerlingen geen mentor meer hebben, maar eenLOB-coach.Ookrichtenweonsmeeropdebehoefteneneisenvanhetmboenvanondernemers:watvragenzijvanonzeleerlingen?”

Almetal isde schoolvolop inontwikkeling.“Endatblijftookzo”,zegtDaelmansmetenthousiasme.“Wezijnechtbe-zigmetdedingendieertoedoen.Hierdraaithetominhetonderwijs.”

Meer informatieArjenDaelmans / adaelmans@stedelijkcollege.nl

20

• Ga uit van het motto: ‘De toekomst kun

je veranderen, het verleden niet.’

• Begin klein, doe niet alles, maar

doe wat je doet goed.

• Focus op het gewenste gedrag.

• Heb vertrouwen in het vakmanschap

van mensen en straal dat uit.

• Creëer een veilige omgeving.

• Houd voor ogen: het draait om de leerling,

die moet op de goede plek terechtkomen.

Stedelijk College Eindhoven

Tips

21

22

5Loopbaanleren in de vwo-pluslijnOp het Dendron College, een brede scholengemeen-schap in het Limburgse Horst, gaat het op veel fron-ten heel goed. Maar de school wil nóg beter worden, vertellen Dorien Stals, directieadviseur en docen-tontwikkelaar en Annette Cox, teamleider van de havo-/vwo-brugklassen. “Het gevaar van goede sco-res is dat je inslaapt. We willen het ambitieniveau van docenten en leerlingen opkrikken.” Dat gebeurt onder meer in de vwo-pluslijn.

Nógbeterworden,dat iswathetDendronCollegewil.Deschool doet het al goed: de leerlingen presteren prima, het slagingspercentageishoogendeinspectieistevreden.“EnvorigjaarwerdenweineensgebelddoorRTL,”lachtStals,“omdatonzeleerlingenalsbestevanNederlandhaddenge-scoordopderekentoets.”AchteroverleunenwilStalsechterallerminst:“Wewillendatonzedocentenondernemendzijn,meerinitiatieftonen.”

Lunchen op niveauDezeambitiekrijgtondermeergestalteindeverdereontwik-kelingvandevwo-pluslijnindeklassen1,2en3.Depluslijnbevatdriecomponenten:pluslessen,CambridgeEngels,enallerlei projecten waaraan leerlingen kunnen deelnemen.Cox:“Indebrugklasdoenleerlingenhethelejaarééndag-deelperweekmeeaaneenproject.Zozijnerbijvoorbeeldhet‘Landart-kunstproject’enhetproject‘Promootjestad’,waarin leerlingende omgeving van een stad onderzoeken.

Eenprojectheeft steevastdriecomponenten: theorie,doenenbeleven.Enaltijdgaanleerlingenopzoeknaarhetant-woordopeenonderzoeksvraag.”

Ook is er voor de vwo-plusklassen vanaf de brugklas eenLOB-leerlijn. Vanaf het derde leerjaar is dit een intensiefprogramma(‘Opniveauinderegio’),waarbijhetDendronCollege samenwerktmet externepartijen.Leerlingen kun-nenzichinschrijvenvoorexcursiesnaarbedrijveneninstel-lingenenlopenindividuelestages.Zomakenze,vóórdatzeeenprofielkiezen,kennismetdiversefunctiesvanhoogop-geleiden.

Na de profielkeuze is er de ‘Tour de Brains’, waarin leer-lingenbedrijveneninstellingenbezoekendieaansluitenbijhunprofiel.Stals:“Tijdensde‘TourdeBrains’gaanweinhet Parkhotel bijvoorbeeld ‘lunchen op niveau’.Ook orga-niseren leerlingen aan het einde van het derde leerjaar een netwerkborrelvooriedereendiemeedeedaan‘Opniveauinderegio’.”

StalsenCoxzijnenthousiastoverditloopbaanleren,omdatleerlingenerveelvanleren.“Hetgaatsomsombasaledin-gen,”zegtCox,“zoalseenhandgevenalsjeergensbinnen-komtofjenetjesgedragentijdenseenlunch.”

Naar BangladeshInleerjaar4verdiepthetloopbaanlerenzichonderdenaam‘Opniveauindewereld’.Elkeplusleerlingmaakteenindivi-dueel plan voor het starten van een eigen onderneming, een stageineigenlandófeenstageinofreisnaarhetbuitenland(‘OpniveauGO!’) inhet leerjaardaarna.Stals: “Er isbij-voorbeeld een leerling drie weken naar Schotland geweest en opditmomentzitereenleerlinginBangladesh.”MaarookisStalstrotsopdejongeondernemersinhaarschool.“Zogaat

Dendron College 23

eenleerlingeeneigenpatisserieopzetten.Deouderswarenaanvankelijk terughoudend, maar de leerling is enorm gedre-ven.Datgaatfantastisch.”

Ouderbetrokkenheid speelt een grote rol bij het loopbaan-leren.Stals:“Wemakenhierbijveelgebruikvanouders.Zijwerkenbijallerleibedrijven.Zekeralseenleerlingeeneigenonderneming start of een buitenlandse reis gaat maken, is goed contact met de ouders belangrijk. Zo’n buitenlandsereismoetendeouderszelffinancieren.”

Verborgen camera’sTijdens de pilot ‘Ambitieus leerklimaat’ nam een visitatie-commissie van andere scholen de vwo-pluslijn in de klassen 1,2en3onderdeloep.Cox:“Wewildenantwoordkrijgenopdevragen:hoepluszijnonzevwo-plusklasseneigenlijk?Isdezeleerlijnwelzoanders?Enhoeziejedat?”

Over de projecten is de visitatiecommissie lovend, verteltStals,maarindelessenisdepluslijnnogteweinigzichtbaar.“Leraren differentiëren nog teweinig.Zij geven klassikaalenfrontaallesendeleerlingenzitteninbusopstelling.Ditisoverigens soms wel te verklaren: doordat leerlingen door de deelname aan de projecten lessen missen, is klassikale ken-nisoverdrachtsomsgewoonnodig.”

De visitatie maakt duidelijk dat er werk aan de winkel is, menenStalsenCox.“Wegaanmetdedocenteningesprekoverdeuitkomstenvandevisitatieenwezullenonderzoekenwelkescholingenhandvattenzenodighebbenomdifferen-tiatievaardighedenteontwikkelen.”Omdocentendaarbijteondersteunen, wordt er een lokaal ingericht voor video-inter-actiebegeleiding (VIB). Stals: “Zo’nVIB-lokaal biedt legiomogelijkheden.We gaan goede lessen van docenten opne-men, die als voorbeeld kunnen dienen, maar we willen het

lokaal ook gebruiken voor de coaching van beginnende do-centen.VerderkunnenwebijvoorbeeldineenPOP-gesprekaandocentenvragen:laatjebestemomenteenszien.”

“Maarookishetmogelijkomdeopnamesalleenvoorjezelftegebruiken”,benadruktCox:“Jehoeftdeopnamesnietperseaaniemandtelatenzien.”StalsenCoxverwachtenkort-omveel vanhetVIB-lokaal: “De camera’s zijn verborgen,datzorgtvooreennatuurlijkesetting.”

Inventief blijvenStals vindt het waardevol dat de pluslijn door collega’s van anderescholenisbekeken:“Ditiseenplezierigemaniervanleren.Zo’nvisitatiecommissieheeftgeenverborgenagendaengeeftauthentiekeinformatie.Datvoeltveilig.Jekuntlerenvan anderen, je hoeft het wiel niet opnieuw uit te vinden.Maar je moet wel inventief blijven, want je kunt het onderwijs van een andere school meestal niet één-op-één naar je eigen situatievertalen.”

Meer informatieDorienStals / d.stals@dendron.nlAnnetteCox / a.cox@dendron.nl

24

• Zoek bij de ontwikkeling van een pluslijn

aansluiting bij een internationaal netwerk,

zoals RCE Rhine-Meuse/United Nations

University The OPEDUCA Project.

• Zoek contact met bedrijven en instellingen in de

regio en maak gebruik van bestaande contacten.

• Betrek ouders bij de projecten in de

pluslijn. Maak er gebruik van dat zij bij

uiteenlopende bedrijven werken.

• Besteed aandacht aan differentiatievaardigheden

van docenten en ondersteun hen

bij de ontwikkeling daarvan.

• Laat de pluslijn bekijken door collega’s van andere

scholen. Dat levert waardevolle inzichten op.

Dendron College

Tips

25

26

6 Alle kansklassers een portfolioIn zogenaamde ‘kansklassen’ kunnen leerlingen van het Koningin Wilhelmina College (KWC) in Culemborg vakken volgen op een hoger niveau. Hierdoor stromen meer leerlingen door naar een hogere onderwijssoort. Leerlingen leggen hun leerervaringen vast in digitale portfolio’s. Dat daar-voor in praktische zin een hoop moet worden geor-ganiseerd, is nog de eenvoudigste kant van de zaak, vindt rector Joke Hengefeld. De cultuurverandering blijkt de grootste uitdaging.

Kansrijk onderwijs, dat het beste in leerlingennaar bovenhaalt.DatiswathetKWCvoorogenstaat,ondermeermetde invoering van kansklassen, waar leerstof op twee niveaus wordt aangeboden.Rector JokeHengefeld legt uit hoehetwerkt:“Opbasisvanhetschooladviesplaatsenweeerstejaarsleerlingenindeonderwijssoortdiebijhenpast.Naongeveereenkwartvanhetschooljaarkrijgenzedekansomvakkenopeenhogerniveau tevolgen.Devakdocentengevenaanwelke leerlingen dat aankunnen. Deze kansperiode duurttweejaar.Alsnatweejaarblijktdateenleerlingallevakkenop het hogere niveau volgt, kan hij doorstromen naar een hogeronderwijsniveau.Leerlingendieenkelevakkenopeenhogerniveauvolgen, kunnen indezevakkenopeenhogerniveaueindexamendoen.”

DifferentiërenDerectorisenthousiastoverdezeflexibelewerkwijze:“We

hebbengemerktdathet leerlingenstimuleert.Endatzorgtvaakvooreengoedewerksfeer.Uitonzeanalyseblijktook,dat de opstroom in de kansklassen groter is dan in gewone klassen.”

Omdathetbelangrijkisdatdocentenkunnendifferentiëren,wordthieraanopverschillendemanierenaandachtbesteed.Zij worden geschoold of aan elkaar gekoppeld om samen te leren.Collega’smetervaringvertelleneroverinvergaderin-genvanandereteams.“Datiseengrootprofessionaliserings- traject”,zegtHengefeld.“Wewillenduurzameverankeringbinnendegeheleschool.Datprocesisaltijdinbewegingennooit klaar, alleen al vanwege het feit dat er telkens nieuwe mensendeschoolinkomen.”

Tastbaar resultaatWarenerophetKWCdeafgelopenjarenaleenaantalkans-klassen,ditschooljaarzittenvoorheteerstálleeersteklassersin eenkansklas. “Een ingroeitraject,”noemtHengefeldditproces,datgepaardgaatmetdenodigeuitdagingen.Zoishetvan groot belang dat de leerlijn van leerlingen op een goede manierwordtvastgelegd.“Leerlingenmoetenhunleererva-ringenenhetfeitdatzeeenvakopeenhogerniveaudoen,kunnenvastleggen,”zegtHengefeld.Werkenmetporfolio’sisdaarvoordeoplossing.VoorhetKWCzekergeennieuwfenomeen,want inonderdelenvande school zijndaarmeealpositieveervaringenopgedaan.Hengefeld:“WezijneenElos-schoolenwehebbeneenEntreprenasium,waarinleer-lingenondernemersvaardighedenontwikkelen.Binnendezetweeprofielenwerkenwealmetdigitaleportfolio’s.Ookaanhet plusdocument,waarmeewehebbengeëxperimenteerd,ligteenportfoliotengrondslag.”

Hengefeldisovertuigdvandemeerwaardevanhetportfolio:“Wevolgendeprestatiesvanleerlingeninhetleerlingvolg-

Koningin Wilhelmina College 27

systeem,maardaarinisnietzichtbaarwatleerlingenbuitende normale lessen doen, bijvoorbeeld in keuze-uren. Port-folio’szijnindividueledocumenten,diegoedlatenzienwatleerlingenkunnen.Huninspanningenwordenzichtbaarendatgeeftheneenimpuls.Wemerkendatleerlingentrotszijnophunportfolio.Eriseentastbaarresultaat.Datiseenheelpositiefelementinhetleerproces.”

In het ideale geval gebruiken docenten het porfolio ook om leerlingen te latenreflecterenophet leerproces.Enooknáschool heeft het portfoliowaarde. “Het portfolio blijft vanleerlingen en komt in the cloud te staan.Leerlingen kunnenhet bijvoorbeeld meenemen naar een intakegesprek van een vervolgstudie.”

Tweede natuurOmdathetdebedoelingisdatleerlingenhunportfoliogedu-rende hun gehele schoolloopbaan blijven bijhouden, komt er bijdeimplementatievanhetportfolioheelwatkijken.Hetdi-gitalesysteemmoetwordeningericht,licentiesmoetenwor-den aangevraagd en er moet tijd en budget worden vrijge-maaktvoorcoördinatoren.Ookdedigitaletoegankelijkheidis een aandachtspunt: leerlingen moeten altijd de beschik-kinghebbenovereendevice.“Maarditallesisdepraktischekant,dieisnoghetgemakkelijkst”,meentHengefeld.

Want de bijbehorende cultuurverandering in de school blijkt degrootsteuitdaging.Zoalsgezegdiseropeenaantalplek-ken in de school al flink geëxperimenteerdmet portfolio’s,maarnognietoveral.“Dieverbredingmoeterwelkomen,”zegtHengefeld “en daarommoeten allemedewerkers zicheraancommitteren.Hetmoeteentweedenatuurvandocen-tenwordendatzeleerlingenergedurendehetleerprocesopwijzendatzehunleerervaringeninhunportfoliozetten.”

Van elkaar lerenOmvananderescholenteleren,neemthetKWCdeelaaneen leernetwerk van de pilot ‘Ambitieus leerklimaat’. Ookhierhooptdeschoolinzichtenenhandvattentekrijgenvoorde implementatievanhetportfolio. “Ineenvandebijeen-komsten hebben we gesproken over hoe je kunt sturen in je cultuur.Ookhetbelangvanvisieontwikkelingkwamaandeorde.Datanderenmetjemeedenken,levertabsoluutietsop.Veelscholenlopentegendezelfdedingenaan,maarbeden-kenandereoplossingen.”

Datdatleerzaamis,weetHengefeldondermeerdoordatzijal twaalf jaar deelneemt aan een intervisiegroep met drie an-derescholen.“Daarhebikveelaan.Wekennenelkaarssitu-atie.Alsjeeentijdmetelkaaroptrekt,ontstaateropenheidenvoeltiedereenzichvrijomplannenenvalkuilentedelen.”

Meer informatieJokeHengefeld-vanKoningsbruggen /hkj@kwc-culemborg.nl

28

• Aan de slag met kansleren en portfolio’s? Formuleer

eerst een duidelijke, onderwijskundige visie die

gedragen wordt door alle medewerkers.

• Bedenk: het portfolio is een middel. Het gaat

allereerst om wat in de klas gebeurt: docenten

moeten vaardig zijn om leerlingen op verschillende

niveaus te laten leren.

• Neem de tijd om alle mensen mee te nemen in de

schoolontwikkeling, maar doe er ook niet te lang

over.

• Leer van andere scholen.

Koningin Wilhelmina College

Tips

29

30

7 Betere onderwijs-resultaten met genredidactiekOptimale onderwijsresultaten behalen door in alle lessen aandacht te besteden aan taal. Dat is de am-bitie van !mpulse Kollum, een kleine school (130-150 leerlingen, vmbo-t, havo, vwo) van OSG Piter Jelles. Nu taalgericht vakonderwijs voor leerlingen en do-centen inmiddels gemeengoed is, volgt de volgende stap: invoering van de zogenaamde ‘genredidactiek’. Locatiedirecteur Bea Kroeze en taalcoördinator Martha van der Zwaag vertellen wat genredidactiek inhoudt, waarom het belangrijk is en wat er komt kijken bij de implementatie.

De invoering van genredidactiek is één van de twaalf initi-atieven die het team van !mpulse dit schooljaar neemt om hetonderwijsverderteverbeteren.Metnadrukophetwoordverder, want als gevolg van de invoering van opbrengstgericht werken stegen de leerlingenresultaten de afgelopen jaren al aanzienlijk. “We hebben een enorme kwaliteitsslag ge-maakt,” vertelt locatiedirecteurKroeze, “enwe zijn ervanovertuigddatwenógmeeruitonzeleerlingenkunnenhalen.Dat doen we onder meer door de invoering van de genredi-dactiek.Datiseenlogischevolgendestapinonstaalbeleid,dat de afgelopen drie jaar vooral was gericht op taalgericht vakonderwijs.Nualledocentenenleerlingenzichervanbe-wustzijndattaalertoedoetinállevakken,gaanweeenstapverderdoordegenredidactiekbreedintevoeren.”

Betoog, verklaring of beschouwing?Genredidactiek is erop gericht dat leerlingen de kennis die zijhebbenverworvengoed lerenoverbrengen.“Dat iszeeressentieel,”zegtVanderZwaag,“wanteenleerlingdienietin staat isomdekennisdiehij inzijnhoofdheeftgoedopte schrijven of mondeling over te brengen, behaalt geen op-timaal toets-ofexamenresultaat. Inalle toetsenspeelt taalimmerseenbelangrijkerolendeeindexamenswordensteedstaliger.Metdegenredidactiekreikenweleerlingenstructu-renaandiehenhelpenomhunkennisgoedovertebrengen.Omdatdedocenthierbijeensturenderolvervult,isdezever-nieuwinggerichtopzoweldocentenalsleerlingen.”

De genredidactiek, overgewaaid uit Australië, maakt onder-scheid in negen structuren of genres die we kunnen gebruiken om kennis – mondeling of schriftelijk - over te brengen: de vertelling, het verhaal, het verslag, de beschrijving, de proce-dure,deverklaring,debeschouwing,hetbetoogenrespons.“Elk genre heeft een ander doel”, vertelt Van der Zwaag.“Meteenbetoogbijvoorbeeldprobeerjeiemandoverteha-len of te overtuigen, terwijl je een beschouwing gebruikt om eenonderwerpvanverschillendekantentebelichten.Hetisafhankelijk van het vak en van het doel van de opdracht wel-kegenreshetmeestpassendzijn.Bijwiskundezullenleerlin-gen bijvoorbeeld vaak gebruikmaken van een verklaring of een procedure, bij geschiedenis van een beschouwing en bij maatschappijleervaneenbetoog.”

Het isdebedoelingdatdocentenbijelkeopdrachtof toetsaangevenwelkgenredeleerlingenkunnengebruiken.Alszedatgoeddoen, zullende leerlingenhunkennisbeterover-brengen en zullen de toetsresultaten verbeteren, weetVander Zwaag. “Het succes van deze aanpak is dan ook zeer docentafhankelijk.”

!mpulse 31

Niet starDaarom is het in de eerste plaats van belang dat docenten zichdezewerkwijzeeigenmakenenlerenhoezijdegenredi-dactiekinhuneigenvakkunnentoepassen.VanderZwaagorganiseertdaartoeteambijeenkomsten,scholing,lesbezoe-kenenondersteuning.“Docenten lerenopdrachtenopeenanderemaniertegeven,maarookanderstebeoordelen.Alseen docent geschiedenis een leerling vraagt om een betoog te houden, dan moet hij vervolgens ook kijken of de leerling dat werkelijk heeft gedaan: is dit wel een betoog? De docent beoordeelt dus niet alleen de kennis, maar ook de manier waaropdeleerlingdekennisoverbrengt.Tegelijkertijdmoethij dit niet star toepassen, want dan beperk je de schrijfvrij-heidendecreativiteitvanleerlingenendatiszekernietdebedoeling.Ookishetbelangrijkdatdocentendetoetsresulta-tenaandehandvandezesystematiekgaananalyseren:iseentegenvallende score het gevolg van een gebrek aan kennis? Ofisereentaalprobleem?”

Natuurlijkmoetenookdeleerlingenzichdegenreseigenma-ken.Alszedeopdrachtkrijgenomeenbeschouwendetekstteschrijven,moetenzijprecieswetenwatervanhenwordtverwacht.DatlerenzijindelessenvanVanderZwaag,dieookdocentNederlands is.“Ikbegindaaralmee indeon-derbouw.Welke genres ik leerlingen aanleer, verschilt per niveau, want in het vmbo worden minder genres gebruikt daninhetvwo.Hetistrouwensgrappigomteervarendatleerlingen zich dit gemakkelijker eigenmaken dan docen-ten.”

BewustwordingHet isnog tevroegomvast te stellen inhoeverrede toets-enexamenscoresverbeterenmetdezeaanpak,maarKroe-zeenVanderZwaaghebbendestelligeovertuigingdatditde komende jaren gaat gebeuren, onder meer op basis van

deervaringeninAustralië.Daarverbeterdennietalleendeleerprestaties,ookbleekdattaalzwakkeleerlingenveelbaathebben bij de genredidactiek: doordat er bij alle vakken aan-dacht isvoortaalvaardigheid,haddendezeleerlingenvaakgeenextrataalondersteuningmeernodig.

“Omdatallestebereiken,moetenwediteerstgoedinheton-derwijsinbedden.Daarisveeltijdenaandachtvoornodig”,zegtKroeze.“Eenmooieopbrengstisalweldatalledocen-tenzichnubewustzijnvanhetbelangvandezemethodeeninziendat zijhiermeede leerresultatenvanhun leerlingenpositief kunnen beïnvloeden. In het begin was er wel watkoudwatervrees,maarinmiddelszietiedereenhoebelangrijkditis.Datdraagvlakisonmisbaar.Eenanderevoorwaardeis dat er een goede sfeer is in het team en dat docenten bereid zijnomteleren,ookvanelkaar.”

Meer informatieBeaKroeze / bkroeze@pj.nlMarthavanderZwaag / mvdzwaag@pj.nl

32

!mpulse

Tips

• Schaf het volgende boek aan:

Genres in schoolvakken. Taalgerichte didactiek

in het voortgezet onderwijs. B. Van der

Leeuw en T. Meestringa (2014, Coutinho).

• Zorg ervoor dat er binnen de school

expertise en sturing aanwezig is; schakel

zo nodig externe expertise in.

• Investeer in visieontwikkeling en onderbouw

dit met onderzoek. Benadruk steeds dat dit

de opbrengsten van de lessen vergroot.

• Geef docenten faciliteiten en vrijheid om te

experimenteren en zich deze werkwijze eigen te

maken. Houd er rekening mee dat dit tijd kost.

• Werk in (behapbare) stappen.

33

34

8 Signalement van de vwo’erOp het oog ging alles goed op het Calvijn College in Goes. De resultaten van de school staken immers gunstig af bij het landelijk gemiddelde. Maar Bas Pors, teamleider vwo 4/5/6 en docent biologie, ver-trouwde het toch niet helemaal. Hij dook in de sta-tistieken en kreeg gelijk: de vwo-afdeling was heel geleidelijk in verval aan het raken. De hoogste tijd voor ingrijpend – en soms pijnlijk – onderzoek.

Toen Bas Pors een paar jaar geleden eens goed de balans opmaakte, en alle staafgrafieken met rapportcijfers, eind- examenresultaten en doorstroomcijfers van de voorgaandevijf jaaropeenrijtjezette, schrokhij.Devwo-afdelingvanzijnschoolboerdeachteruit.Deglijvluchtwasheelgeleidelijk,maarovervijfjaargemetentochweldegelijkalarmerend.

Hoewel de resultaten nog altijd boven het landelijk gemid-deldelagen,vondPorsdatermoestwordeningegrepen.Hetdevies:beterinspelenopvwo-leerlingen.“Erheersteeenzes-jescultuur op het vwo, veel leerlingen waren niet vooruit te branden.Devwo-werkgroepwaarikmettweeanderecolle-ga’sinzit,ismetdieleerlingeningesprekgegaan.Degrootstegemenedeleruitdiegesprekkenwasdatleerlingenzichnietuitgedaagdvoelden.‘Wehalenhettochwel’,wasdeteneur.Onzeconclusiewasdanookdatwetecoulantwarengeweestendedingenteveelophunbeloophaddengelaten.”

Pavlov-reactieExtra pijnlijkwas dat juist hoogbegaafde leerlingen er be-kaaidvanafwarengekomen:diewarenzichgaandewegtij-densdelessensteedsmeergaanvervelen.“Datsoortdingenzijnnietfijnom tehoren.Wezijnechtmetdebillenblootgegaan.”

Eenpresentatievanhetprobleemaanhetheleteamlietnietsnelopzichwachten.“Toenwededocentenmetdecijfersconfronteerden, was hun reactie toch vooral: dat kan niet aanonsliggen,wijgevenimmersgoedles?”MaargelukkigbleekdateentypischePavlov-reflextezijn.Inmiddelsziendemeestedocentendeernstvandesituatieinenstekenzijookdehandineigenboezem.Pors:“Wehebbenonstoenafge-vraagd: wat is nou eigenlijk een vwo’er? Welke kenmerken heeft hij? Wat vindt hij belangrijk? Wat vindt hij een goede docent, en wat een goede leeromgeving? De beschikbare lite-ratuurhieroveriszeersummier,maarwehebbendiebestu-deerd: rapportagesvandeVO-raad, studiesvande lande-lijkepedagogischecentra,enzomeer.Maarwehebbenookgesprekkengevoerdmetdeleerlingenenzedezeenanderevragenvoorgelegd.”

Top 3Uitdatalleskwameenprofielnaarbovenmetteveelfacettenomhieroptesommen.DesgevraagdvatPorsdetop3kortsamen.“Allereerstwildevwo-leerlingopzijneigeninteresseenvaardighedenaangesprokenworden.Hijwildifferentia-tie, ietswatoponzeschoolnogveel teweiniggebeurt.Alstweedespringtdezelfstandigheidvandevwo’erinhetoog,althansdewensomzelfstandigtemogenzijn.Hijkanmeerzelfstandigheidenverantwoordelijkheidaandanwijhemnutoevertrouwen, als we hem maar genoeg uitdagen en eige-naar van zijn eigen leerproces laten zijn.En als derde be-langrijkste kenmerk: de vwo’er wil niet alleen maar frontaal

Calvijn College 35

leskrijgen,maarookinanderesettings.Frontaalmagwel,maardanmoetheteenlogischekeuzezijn.”

De kenmerken kwamen voor Pors niet uit de lucht vallen.“Maarwatmewelverraste,wasdatheelduidelijknaarvorenkwam dat een vwo’er iemand is die ook heel graag praktisch bezig is.Dathaddenweniet verwacht.Minderverrassendwas dan weer het gegeven dat de vwo-leerling het liefst aan-gesprokenwilwordenopzijnzonevannaasteontwikkeling.Nieuwestofmoetniettevervanzijnbedliggen.Ookkwamnaar voren dat vwo’ers, veel meer dan bijvoorbeeld havisten, devraagstellennaarhetwaarom.”

Déjà vuInmiddels wordt er een stappenplan opgesteld. Prominentelement daarin: gebruikmaken van de diversiteit, de ken-nisendekrachtdieinhetdocentencorpsaanwezigis.Pors:”Maarwezoekenonsheilnietuitsluitendbijonszelfenel-kaar,wehalenookdeskundigheidvanbuiten.Onderzijnlei-ding willen we collegiale consultatie en intervisie handen en voetengeven,elkaaronzegoodpracticespresenteren, trai-ningengeven.Datallesisnogzovers,datwenognietwetenwaterpreciesgaatgebeuren.”

Voor een van die good practices hoeft Pors de deur van de school niet uit: zo’n vijf, zes jaar geleden deed zich name-lijk een vergelijkbare situatie voor op de havo-afdeling van de school.Pors:“Toenkondenwebijhet inkaartbrengenvan de problematiek terugvallen op het landelijke rapport De Havisten.Quatraject ishetvergelijkbaar,maarqua inhoudniet.Jekunthavistenenvwo’ersnietoveréénkamscheren.Maaropsommigefrontenkunnenweervanleren.Eristoenbijvoorbeeldmeerdifferentiatie ingevoerddoorvakontwik-kelgroepen,diesamenlesmateriaalhebbengemaakt.Zoietskannuook.”

Brug te verMetdedifferentiatievanhetvwo-onderwijswilhetCalvijnCollegenuzosnelmogelijkeenbeginmaken.Onderwijsver-regaandpersonaliserenisvoorlopignogeenbrugtever.Stre-ven naar maatwerk is al moeilijk genoeg, de groep mag niet verbrokkelenonderhetindividualiseringsproces,vindtPors.Hijdenktdatomturnenvanhetteam–“Inclusiefmezelf,inmijnlessen”–hetgrootstestruikelblokzalzijnopwegnaarhetnieuwevwodathemvoorogenstaat.

Veelzalafhangenvandesecties,wantdaarmoethet tochvooral gebeuren. Pors: “Maar we zullen ook extern terade moeten gaan, ons verbinden met andere scholen; het ontbreekt tot op heden helaas aan goede samenwerking in hetZeeuwse.”Vandaar dat hij ervoor ijvert om, vanuitzijn functie als voorzitter van het landelijke vwo-platform,eenregionaalvwo-netwerkop tezetten.Hij isdaaromblijmethetplatformdatdeVO-raadhemmetdepilotAmbi-tieusLeerklimaatbiedt:“Daarkunnenwemetzevenvwo- scholenof–afdelingennualproefdraaien.”Hetisduidelijk:aanidealengeengebrek.MaarerzalnogheelwatwaterdoordeOosterscheldeéndeWesterscheldemoetenstromenvoor-datdieallemaalwerkelijkheidzullenworden.

Meer informatieBasPors / Pors@calvijncollege.nl

36

• Breng het verschil tussen het ideaal

en de werkelijkheid in kaart.

• Werk dan langzaam naar het ideaal toe.

• Dwing niet, maar overtuig.

• Ga vooral ook bij de leerlingen te rade.

Calvijn College

Tips

37

38

9Goed draaiend team is een mustOnderwijs verbeteren als teamleden nog niet op el-kaar zijn ingespeeld? Dat is niet effectief, vindt Bram Thielen, teamleider vwo (leerjaar 2 tot 6) en coördi-nator van de tweetalige afdeling van het Cambreur College in Dongen. Omdat er in de school kort gele-den nieuwe teams zijn gevormd, is teamontwikke-ling een belangrijk aandachtspunt.

De operatie begon twee jaar geleden: de structuur van de afdelingen werd ingrijpend gewijzigd. De traditionele ho-rizontale teams maakten plaats voor verticale teams perschoolsoort, zodat ermeer doorgaande lijnen kunnen ont-staan.Deteamvormingisnoginvollegang.Opditmomentzijnerverticaleafdelingenvanafhettweedeleerjaar(vmbo,mavo, havo en vwo),maar het zogenaamde Juniorcollege,waar alle eersteklassers in een apart gebouw zijn onderge-bracht, wordt nu nog gerund door een horizontaal team.“VanafvolgendschooljaarishetJuniorcollegeernietmeer,”vertelt Thielen. “Dan werken wemet verticale teams vanleerjaar1totenmet6.Ookverhuistdemavo-afdelingvol-gendjaarnaareenapartschoolgebouw,zodathavoenvwosameninééngebouwzitten.”

BroodnodigHet zijn ingrijpende, maar broodnodige veranderingen,vindt Thielen: “De horizontale teamsamenstelling had totgevolg dat teams het onderwijs verschillend vormgaven en datwasnietbevorderlijk voordedoorgaande lijnen. Inde

onderbouw bijvoorbeeld werken we met de huiswerkmodule vanMagister.Leerlingenloggeninomtebekijkenwelkhuis-werkzemoetendoen.Maarindebovenbouwvindendocen-tendatleerlingenerzelfverantwoordelijkvoorzijndatzehethuiswerknoteren.Datverschilvanaanpakzorgtervoordatdeoverstapvanleerjaar3naarleerjaar4grootis.”

“We vinden het belangrijk dat docenten samen nadenkenover het héle traject van de leerling, vanaf het eerste tot het laatsteleerjaar.Datgebeurtnualsteedsvaker.Datbetekentoverigens niet dat het huiswerk in de onderbouw niet meer in Magisterwordtgezet.Wel leidthetertoedatdocentenmetelkaarpratenoverdewijzewaarop ze leerlingenhetbesteplanningsvaardighedenkunnenaanleren.Zomakenwehetonderwijsgezamenlijkbeter.”

Mini-profielwerkstukjeThielenzietdatteamleidersendocentenaldenodigestap-penzetten:“Zokijkenonderbouw-enbovenbouwdocentensamennaarheteindexamenmateriaalengebruikenwege-zamenlijkOBIT,eensystematiekomtoetsenteontwikkelen.Enomdedoorlopendelijntebevorderen,iserinleerjaar3eenextratoetsweekingeplandenmakendederdejaarsleer-lingen ook al een mini-profielwerkstukje. Kortom: er zijnallerlei goede initiatieven enwe horen in onze klankbord-groepvergaderingendatdieookeffecthebben.Leerlingenenouders vinden het verschil tussen leerjaar 3 en 4 bijvoorbeeld almindergroot.”

De volgende stap is dat de doorlopende leerlijnen niet meer uit losse initiatieven bestaan, maar dat het gehele team hier samenaanwerkt.“Onsuitgangspuntisdaaromdatdocentenzoveelmogelijkinéénteamlesgeven.Danlerendocentendeleerlingen goed kennen en kun je afspraken goed borgen in hetteam.”

Cambreur College 39

SpiegelOmdat veel docenten en teamleiders nog moeten wennenaan de nieuwe teamsamenstelling, was de teamontwikkeling van de nieuwe vwo-afdeling het onderwerp van de collegiale visitatiedieinhetkadervandepilot‘Ambitieusleerklimaat’isuitgevoerd.“Wewildengraagvananderenfeedbackkrij-gen op hoe we ons onderwijs en onze teams vormgeven”,verteltThielen.Deschoolhadvoordevisitatiedevolgendeontwikkelvraag geformuleerd: op welke manier kunnen de menseninhetnieuwevwo-teamelkaarsexpertisebenuttenenversterken,zodathetonderwijsaandeleerlingenvanhogekwaliteit is en er sprake is van doorgaande lijnen in het on-derwijs?Thielen: “Dit is voorons eenactuele vraag,wantals het team niet goed functioneert, dan kun je niet verder werkenaaninhoudelijkeonderwerpen,zoalsdifferentiatieindeklas.”

Devisitatiewaswaardevol,vindtThielen:“Hetiseenmeer-waardedatdevisitatorenwerkenopanderescholen.Zeheb-bengeenbelangen,zijnonafhankelijkenonbevooroordeeld.Ookalwarensommigebevindingenalbekend,het isgoedomeenspiegelvoorgehoudentekrijgen.”

TerughoudendUit de visitatie kwam onder andere naar voren dat het van belang is dat het team praat over het teamfunctioneren: hoe willen we als team functioneren? Wat is ieders rol? Thielen: “Datiseenaandachtspuntvoordedirectieenvoordeteam-leiding.Wemoetentijdnemenvoordatgesprek,voordatweonsbuigenoverinhoudelijkeonderwerpen.”

Ookzagdevisitatiecommissiedatdocentenwat terughou-dend zijn en niet altijd doorpakken, een constatering dieThielengraagoppakt:“Wewillendatdeteamsmeereigenverantwoordelijkheidnemen,datzezelfmetthema’skomen

diezeverderwillenontwikkelen.Wanthetwerktnietalservanbuitenafdingenwordenopgelegd.”

Thielen is er trots op dat de visitatoren vaststelden dat de leerlingentevredenzijnoverdeschool.“Leerlingenzijnblijmetdesfeerendeactiviteiten,zedoengoedmeeenzijnoverhetalgemeentevredenoverdocenten.Datisontzettendleukomtehoren,wantdoordatjezobezigbentmetprocessenenprocedures,stajedaarsomsnietmeerbijstil.”

Niet stilstaanDe uitkomsten van de visitatie zijn voor de vwo-afdelinghetstartpuntvandeverdereontwikkeling.“Weverzamelenop allerlei manieren informatie waarmee we ons onderwijs betermaken.Deze visitatie is een vandemanieren. Indevolgende teamvergadering is het visitatierapport dan ook on-derwerpvangesprek.”

Devisitatiebrengteenbewustwordingsprocesopgang,zegtThielen.Stilstaanwilhijiniedergevalniet:“Wedoenhetalsschoolgoed,maarwewillennogbeterworden.Daaromblij-ven we kritisch kijken naar ons functioneren en denken we continunaoverdevraag:hoeontwikkelenweonsverder?”

Meer informatieBramThielen / bthielen@cambreurcollege.nl

40

• Neem de tijd voor teamvorming. Praat

met elkaar over de vraag: hoe willen we als

team functioneren? Wat is ieders rol?

• Zorg ervoor dat de doorgaande leerlijnen niet uit

losse initiatieven bestaan. Borg ze in de teams.

• Laat het proces van teamontwikkeling eens

bekijken door andere scholen. Visiteer

zelf ook eens een andere school.

• Maak gebruik van de kennis en expertise die

in de school aanwezig is, die is enorm.

• Laat zien waar je trots op bent, wat je goed doet.

Cambreur College

Tips

41

42

10 Allereerst: gepersonaliseerd lerenOp het Da Vinci College in Leiden zou men graag nog meer in de geest van de naamgever willen les-geven. Niet dat iedere leerling een homo universa-lis kan worden, maar op gepersonaliseerd leren zouden leerlingen toch wel minstens recht mogen hebben. Rector Annick Dezitter en opleidingscoör-dinator Myra Warmer maken zich daar sterk voor. Onder het motto: verbeter het onderwijs, begin bij de teams.

HetDaVinci CollegeKagerstraat (mavo, havo, vwo, 100docenten,1.050leerlingen)isonderdeelvandescholengroepLeonardodaVinci,dieuitdriescholenbestaat.DevestigingwaarMyraWarmerNederlandsgeeftprofileertzichals‘Cul-tuurprofielschool en Technasium’. Behalve docent isWar-mer ook opleidingscoördinator voor de hele scholengroep.“Ikhoudmebezigmetprogramma’somstartendecollega’stebegeleidenendehuidigecollega’sdiezichverderprofessio-naliserenteondersteunen.”DaarbijwordtzebijgestaandoorderectorvanhetDaVinciCollege,AnnickDezitter.Dezit-teris–omhaareigenwoordentegebruiken–“eengewezenwiskundejufvanPoperinge-Ieper”,dieinmiddels28jaaraanhet Da Vinci is verbonden, waarvan de laatste negen jaar als ambitieuzerector:“Ikhebplannen.”

Vier pijlersInzekereenkrachtigepenseelstrekenschildertDezitterhetideaalplaatjevanhaarschool.“Allereerst:gepersonaliseerdleren.Datzienwijalszeerrealistischennietalseenhype.Hetonderwijskan,magenmoetanders.Ennatuurlijkmagdatonderwijszichdaarbijvandigitalemiddelenbedienen,graagzelfs.”VandaardatdeiPad/tabletsindsditschooljaarinallenieuwebrugklassenisingevoerd.“Hetisnadrukkelijkeenmiddel, engeendoel.Wezijnvoordecombinatievanhet gebruik van de hedendaagse technologie én de klassieke boeken en schriftjes: blended learning.”

Eentweedespeerpuntiscoaching.Dezitter:“Ikzievreselijkhard werkende docenten die leerlingen allerlei gedifferen- tieerdewerkvormenaanbieden,maarikzienietdatdieleer-lingendaardoormeergemotiveerdworden.Wemoetenveelmeeringesprekgaanmetdieleerlingen.Vandaardatweditjaar begonnen zijnmet twee coaches op één brugklas.Devroegerementorenwordenhier speciaalvooropgeleid.Decoaches praten driemaal per week met de leerlingen over hun leerdoelen.”Warmer:“Ook indevormvanCOL-gesprek-ken:gesprekkentussenCoach,OuderenLeerling.”

Dat is meteen een bruggetje naar de derde pijler: ouderpar-ticipatie.Mindervrijblijvenddanhetwatobligate‘ouderbe-trokkenheid’.Endevierdeenlaatstepijlerisdebindendefac-tor:dedocent.“Diemoetlekkerinz’nvelzitten.Nietalleenals individu, maar juist in de samenwerking met anderen op school.”

BijvangstOver die onderlinge samenwerking gesproken: sinds driejaar werkt de school met vijf onderwijsteams, gevormd per schoolgeleding: mavo, havo (onder- en bovenbouw) en vwo (onder- en bovenbouw). Warmer: “In die teams moet het

Da Vinci College 43

gebeuren, daar moet de beweging van mentor naar coach en van coördinatornaar teamleider gestalte krijgen.Maarvanuit de teamleden komt nog geregeld de vraag: wat is het nut van dit alles? Waarom teams? Collega’s vinden dat het pratenoveronderwijsontwikkeling te langduurt, zewillensnelresultaatboeken,hetmorgenaldoen.”

Om de teams beter bij de les te houden en te motiveren,wordtergewerktmethetzogeheten ‘onderzoeksteam’;ooitin de schoot geworpen als bijvangst van de deelname aan de ‘ExpeditieDurven,Delen,Doen!’vandeVO-raad,zesjaar geleden.Het SCOKohnstamm Instituut en het ILOwerden toen aan de school gekoppeld om wetenschappelijk onderzoektedoennaardekwaliteitendeeffectiviteitvanhetonderwijs.Nadriejaarwasdeexpeditieafgelopen,maardeschoolwas–indewoordenvanDezitter–“zoaanheton-derzoeksteamverslaafdgeraakt”,datzeersindsdienzelfgeldvooruittrekt.Hetonderzoeksteambleefdus:viermansterk,onder leiding van een docent die onlangs is gepromoveerd op onderzoekdoenopscholen.Denieuwefocusligtop‘Kennisdelenenkennisbenutten’,endatiswathetonderzoeksteammet elk vande vijf onderwijsteams gaat onderzoeken.Eennulmetingeneen scanzijn inmiddelsuitgevoerd,deeersteresultatendruppelenbinnen.

DinsdagmiddagDeplannenvanDezittervergennogalwatoverlegtijd.Omervoor te zorgen dat daar niet op beknibbeldwordt, is dedinsdagmiddag voor iedereen vrijgeroosterd om te verga-deren.Daarkrijgendevlechtwerkentussensectiesenteamsgestalte,wordendestippenopdehorizongezetendegees-tenrijpgemaakt.Maarookbuitenformeleoverlegstructurenwordterveelgepraat,zekerookdoorderector:“Informeeloverleg, even een praatje op de gang, is minstens even be-langrijk.”

Ookopanderemanierenwordtdevingeraandepolsgehou-den:zoiserjaarlijkseendoorloopweek,eigenlijkeendoor-loopveertiendaagse: de schoolleiding (twee directeuren en vijfteamleiders)bezoektdanintweewekentijdallesectiesenkomtbijalledocentenindeles:hoedoenzehet,hoezettenzetechnologieindeklasin,hoedifferentiërenzij?

Weinig weerstandOmdat de nulmeting door het onderzoeksteam nog maarnet is uitgevoerd, kunnen Warmer en Dezitter nog nietsconcreetszeggenoverderesultatenvandenieuweaanpak.Dezitter:“Welkunnenwealzeggendatdecollega’shetal-lemaalheelpositiefoppakken.Natuurlijkhebbensommigeneen kritische houding, dat is alleen maar goed, maar er is weinigweerstandtegenhetbeleid.”

Datbeleidvoorziet,zoalsgezegd,ookindebegeleidingvanstartende docenten gedurende de eerste drie jaar van hun carrière.HiervoordoethetDaVincieenberoepophetzo-geheten ‘inductietraject’ vandeUniversiteitLeiden.Enbijdat alles houdt het niet op: “Wegaanookheel regelmatigin allerlei samenstellingenmet elkaar uit eten.Dat is heelbelangrijkvooreengoedesfeeropschool.”

Meer informatieAnnickDezitter / adez@davinci-leiden.nlMyraWarmer / mwar@davinci-leiden.nl

44

• Deel je kennis met elkaar, en benut die ook.

• Luister naar wat de leerling wil.

• Zet de deur open, durf mensen van buiten toe te

laten: uitgevers, onderzoekers, ondernemers, ouders.

• Ga met elkaar uit eten en vier je succes!

Da Vinci College

Tips

45

46

11Wat wil ik leren?Stedelijke Scholengemeenschap Nijmegen, een Jena-planschool voor vmbo-t, havo en vwo, voert een kleinschalig experiment uit, waarin leerlingen hun eigen leervragen formuleren. De school wil hiermee meer tegemoet komen aan de individuele leerbe-hoeften van de leerlingen, ofwel het onderwijs meer personaliseren. “Dit is echt een innovatie waarmee je het eigenaarschap van leerlingen kunt vergroten”, vindt conrector onderbouw Erik Peperkamp.

Onderwijspersonaliseren?VoordezeJenaplanschool isdatzeker geen geheel nieuwe koers. Het curriculum biedt deleerlingen al heel wat mogelijkheden om hun eigen talen-tenteontwikkelen.Zokunnen leerlingen indeonderbouwvakkenvolgenopverschillendeniveaus.Leerlingenmeteenvmbo-t,havo-envwo-advieszittensamenineengroepenvolgenpervakonderwijsopniveau.Zijstromendoornaarhet niveau dat bij hen past in de bovenbouw en volgen daar heteindexamenprogramma.

Wat is een leervraag?Daarnaastbiedtdeschoolcursussenaanvoorextraonder-steuningofjuistvoorextrauitdaging.Ditlaatstevindenleer-lingen inverschillendemasterclasses,zoals ‘Wereldoriënta-tie’, ‘CambridgeEngels’, ‘Frans’, ‘Bètatechniek’, ‘Sport’ en‘Cultuur’.Dezelessenzijnopgenomeninhetroosterenookhierzittenleerlingenvanalleniveausbijelkaarindegroep.“Dat extra aanbod staat als een huis,” zegt Peperkamp,“maaromdatwenogbeterwillen aansluitenbij de indivi-duele leerbehoeften van leerlingen, gaan we ons onderwijs

verderpersonaliseren.Dit schooljaarzijnwe in tweebrug-klassengestartmet eenexperiment,waarin leerlingenhuneigenleervragenformuleren.”

Maar kúnnen leerlingen dat, hun eigen leervragen formu-leren? Dat is iets dat je moet leren, vertelt Peperkamp, en daarom heeft elke klas twee mentoren die leerlingen daarbij begeleidenenkrijgendezeklassenhierovereerstklassikaalles:watzijnpersoonlijkeleerbehoeften?Watiseenleervraag?Enhoeformuleerjeeengoedeleervraag?

“Daarnavoerendementorenmetelke leerlingdrie indivi-duele gesprekken om hun persoonlijke leervragen boven tafel te krijgen. De vragen kunnen betrekking hebben opeen vakgebied, een maatschappelijke ontwikkeling of op sociaal-emotioneel vlak. Maar het kan ook gaan om eenvaardigheid of om een specifiek onderwerp dat niet in devakkenaandeordekomt.Dementorenzijnnetbegonnenmetdeeerstegesprekken,duswezijnheelbenieuwdwatvoorleervragendaaruitgaankomen.”

Waar kan ik dit leren?Omdatnietelkeleerlingmeteenweetwathijwilleren,isereen instrument ontwikkeld dat leerlingen ondersteunt bij het bedenkenvanhunleervragen.“Richtinggevendiswatonzeschoolmet de leerlingenwil bereiken”, vertelt Peperkamp.“Wewillenhenopleidentotjonge,zelfbewustevolwassenenmeteendiploma,vakkennisenvaardigheden.Dithebbenweuitgewerkt in vaardigheden, kennisdomeinen en persoonlijke ontwikkelingsgebieden. Leerlingen die hetmoeilijk vindenom een leervraag te bedenken, kunnen hiermee op ideeën wordengebracht.”

Als de leerling zijn leervraag heeft vastgesteld, wordt ver-volgens bekeken hoe hij daar aan gaat werken. Waar en

Stedelijke Scholengemeenschap Nijmegen 47

hoe kun jij dit het beste leren? Leerlingen kunnen dat doen binnen masterclasses, ondersteuningscursussen of binnen bepaalde vakken. “Binnen het extra cursusaanbod zal datnietzomoeilijkzijn”,vermoedtPeperkamp.“Daarkunnenleerlingen gemakkelijk hun weg vinden om hun leervraag te beantwoorden.Maarvoorvakdocentenishetnieuwdatzijleerlingenhiervoorindelesgelegenheidmoetengeven.Wemoetenervarenhoedatzalgaan,maardebereidheidonderdedocentenisgroot.AlsJenaplandocentenzijnzijalgewendommeervanuitdeleerlingtedenkendanvanuitdeleerstof.Hetkanoverigensookdateenleerlingietswil lerendatdeschoolnietaanbiedt.Indatgevalgaanwesamenmetdeleer-lingendeoudersopzoeknaarmogelijkheden,zonodiginsamenwerkingmetpartnersbuitendeschool.”

Het wiel uitvindenOpditmoment isde factor ‘tijd’degrootste zorg.Deviermentoren moeten de komende maand niet alleen met alle leerlingendrieindividuelegesprekkenvoeren,zijmoetendeleertrajecten vervolgens ook monitoren en coachen. Wan-neermoetendementorenditdoen?“Datiseenpuntvanaan-dacht,wantditvergteenextrainvesteringvanzo’ntwintiguurperklas”,zegtPeperkamp.“Enwemoetenwakenvooreen taakverzwaring van mentoren, want die hebben hunhandenalvol.”

Dit jaar experimenteren de betreffendementorenmet ver-schillendeoplossingenvoorhettijdsprobleem.Zevoerendegesprekken bijvoorbeeld terwijl de rest van de klas aan het werkis,zedoenhetbuitenschooltijdofzeplannenhiervooreenextrauurin.“Alswedewerkwijzevolgendjaargaanver-bredennaardeanderebrugklassen, kiezenwewaarschijn-lijkvooréénvorm”,zegtPeperkamp.“Wekijken trouwensookhoeanderescholenditoplossen.Webezochtenbijvoor-beeld een andere Jenaplanschool, Metameer in Boxmeer,

diehiermeealverder is.Zijhebbenervoorgekozenomdetienminutenavondenafteschaffenendegesprekkenmetou-dersteintegrereninde‘leervraaggesprekken’.Ookdiemo-gelijkheidgaanwijoverwegen.”

Deschooliszicherdusvanbewustdatzehetwielniethe-lemaalzelfhoeftuittevinden.Naasthetbezoekaandege-noemdeJenaplanschool,heeftmenzichlateninspirerendoorAgora in Roermond, een school die het onderwijs vergaand heeftgepersonaliseerd.EnookleertdeschoolveelvanhaardeelnameaanhetPlatformEigentijdOnderwijs(PLEION).Peperkamp:“Hethelptontzettendomtepratenmetanderescholen die hun onderwijswillen personaliseren. Jewisseltoplossingenuitenjeleertvanelkaar.”

De school zal het experiment zorgvuldig evalueren.Het isde bedoeling dewerkwijze volgend jaar te verbreden naaralle brugklassen en in de jaren daarna stapsgewijs naar alle leerjaren.Wantdat isdedroom:datalle leerlingenzoveelmogelijkeigenaarzijnvanhunleren.

Meer informatieErikPeperkamp / erik.peperkamp@ssgn.nl

48

• Begin met de visie: stel samen vast wat je verstaat

onder gepersonaliseerd onderwijs en maak het

concreet. Kies een insteek die past bij jouw school.

• Realiseer je dat het een forse investering is.

Onderzoek hoe je de tijd vrijmaakt en voorkom een

te grote taakbelasting van mentoren.

• Begin kleinschalig, als experiment.

• Zorg ervoor dat de mentoren goed zijn toegerust; zij

moeten beschikken over coachvaardigheden.

• Investeer in draagvlak onder docenten. Dit vereist

een leerlinggerichte houding en flexibiliteit.

Stedelijke Scholengemeenschap Nijmegen

Tips

49

50

12Rijk van eilandenDe christelijke scholengemeenschap Prins Mau-rits staat midden op het eiland Goeree Overflak-kee. Voor sommigen is ‘eiland’ synoniem met ‘isolement’; de Latijnse vertaling ‘insula’ spreekt voor hen boekdelen. Conrector havo/vwo en kwali-teitszorg/internationalisering André Knulst hebben van die associaties geen last. Hun verrijkingsmodel heeft expres de vorm van een eilandenrijk gekregen. Onderwijsstuurlui aan de vaste wal kunnen er veel van leren.

Omuitteleggenwaarzijnschoolnustaatenwaarzenaaropweg is,paktAndréKnulst er een folderbijmetde titel‘XPLORE’,waarindeXdevormheeftvaneenanker:chris-telijke symboliek.Eenmaaluitgevouwen laatdie foldereencentraal eiland zien, met in een cirkel daaromheen zevenkleinere eilandjes. Op het hoofdeiland staat de vwo-afde-lingvandePrinsMaurits.Erziteenschiereilandaanvast,waaropondermeereengrotemicroscoopstaat.Desatelliet- eilandjeshebbennamenals‘Natuur&Technologie’,‘Maat-schappij’ en ‘Talen’. Ergens in hetwater staat geschreven:‘Waargajijheen?DePMdaagtjeuit!’Hetgeheel isgete-kendindestijlvaneenspannendstripverhaal.

HonoursNee,hetisnatuurlijkgeentoevaldathetonderwijsmodelvandezeschoolophetZuid-HollandseeilandGoereeOverflak-keedevormvaneenarchipelheeftgekregen,lachtKnulst.“Maarhetgeeftookonsverrijkingsprogrammaheeltreffendweer.VooriedereeniserhetbasiscurriculumvanhetGrote

Eiland,waarinonderzoeksvaardighedenvanafdeeersteklaseen vaste plaats hebben gekregen: het schiereiland. Maarleerlingendiedatwillen,kunnenkiezenvoorextramodules.Nunogopzevenverschillendeterreinen,maardatkunnener meer worden als leerlingen daar behoefte aan blijken te hebben.Heteilandenrijkbreidtzichzogestaaguit.”

Dat rijk ontstond in 2007 met de vorming van het Maat-schappij-eiland.Eenoud-leerlingdie inUtrecht studeerde,attendeerdeKnulstophetHonours-programmavandeUni-versiteitUtrecht (UU).DeUUwas geen onbekende in dezuidwesthoekvanNederland:in2004wasdezeuniversiteitbetrokkenbijdestichtingvandeRooseveltAcademyinMid-delburg,devoorlopervandeUniversityCollegesdiewenuoveralinhetlandzien.Knulst:“Deachterliggendegedachtevan hetHonours-programma sprak ons bijzonder aan: deaandachtverleggenvan‘waarheeftdestudentmoeitemee?’naar‘waarishijgoedinenwaarinwilhijnogbeterworden?’Zoiets zouden wij ook voor onze leergierige leerlingen opschoolmoetendoen,dachtenwetoen.”

Onder het wateroppervlakDe gedachte sloeg aan, en hoe! Al snel ontstonden er ande-re eilanden: Internationalisering,Talen,Kunst&Cultuur,Sport.Knulst:“Wehaddenalveel losseactiviteitenophetgebied van kunst en cultuur en sport. Door die samen tevoegentoteengeheel,zijnookdaarverrijkingseilandenuitontstaan.”HetjongsteeilandisdatvanNatuur&Techno-logie,maaronderhetwateroppervlakzietKnulstookaldecontourenvaneenFilosofie-eilandopdoemen.

De verrijkingslessen vinden voor een deel buiten de regulie-re schooltijden plaats, maar daar blijken de deelnemers geen moeitemee tehebben. Integendeel: vaak kiezen leerlingenmeerdanéénmodule.Watdeeilandenmetelkaargemeen

Prins Maurits 51

hebben,isdatergeenenkeleverplichtingiszetebetreden,niet voor leerlingen en niet voor docenten. Van het totalecorpsvanbijna150docentendoenerzo’n25vrijwilligmee.Daarbijmoetwelwordenbedachtdatzelangnietalle150ophetvwolesgeven,waaraanheteilandenrijkindezefasevande schoolontwikkeling voorlopig is voorbehouden. Die 25‘verrijkers’vormenwatKnulstbetreftongeveerdekritischemassadiejenodighebtvoorditmodel:“Meteenhandjevolenthousiastelingenhoudjeditnietvol.”

ProefkonijnenDe Universiteit Utrecht gaf ook de stoot tot de invoering van denu verplichte onderzoeksmodule opdePrinsMaurits –deeerdergenoemdemicroscoopophetschiereiland.Knulst:“Twee onderzoekers vandeUU,HeleenWientjes en JorisVeenhoven,dedenonderzoeknaardetoepassingvanonder-zoeksvaardigheden op scholen voor voortgezet onderwijs.Samen hebben we een handleiding voor docenten ontwik-keld.Daarvoorisonzeschoolvan2012tot2014hunproef-tuingeweestenonzedocentenhunproefkonijnen.”Onder-zoeksvaardighedenmakennudeeluitvande lessen inalleregulierevakken,maarookindeextramodules.

Tot nog toe klinkt het verhaal van Prins Maurits als een sprookje.Knulst isdeeersteomdiemythe teontzenuwen:“Leerlingen kunnenhier veel kiezen,maar zemoeten ooklerenomtereflecterenophuneigenleerproces.Deafsluitingvaneenmoduleisnunogtevrijblijvend.Hetblijftbeperkttoteenexitgesprekensomsdeuitreikingvaneencertificaat,zoalsbijCambridgeEngelshetgevalis.Maarhetzijnnogteveellosseflodders,ermoetmeerstructuurenlijninkomen.”

Om een verdiepingsslag aan het model te geven, zoekenKnulst en zijn collega’s Theunis van den Berge en WimHuijser (teamleiders in respectievelijk de onderbouw ende

bovenbouw van het vwo) naar inspiratie in hun netwerken, zoalsdievandeVO-raad.Knulst:“DepilotAmbitieusLeer-klimaat geeft ons de kans om ons licht bij andere scholen op testeken.Hoerustjededocentoptimaaltoe?Hoegeefjealsdocent goede feedback die de ontwikkeling van de leerling steunt,ietswathetrodepennetjeoverstijgt?”

PortfolioEeneersteslagwilKnulstslaanmethet‘verrijken’vanhetplusdocumentdatvanelkeleerlingwordtopgesteld.Hijpaktereenvoorbeeldvaneenandereschoolbij:“Dieheefteenopsplitsing gemaakt in drie delen. Deel A is een feitelijkeweergave van alle activiteiten en deelB brengt de externecertificeringinbeeld.Totzovernietsnieuws.DeelCishetportfolioendatislastiger.Eenportfoliovereistleerlingenendocentendieerechthetbelangvaninzien.”

Deintroductievanhetportfolioisduseeneerstewens.Maarer zijn meer aandachtspunten: het aanbod van verrijkingwordtnunogaleenzijdigbepaalddoorwatdedocentinhuisheeft,ennogteweinigdoordeleerling.Bovendienheefthetmodeldeneigingomzichongelimiteerduittebreiden.“Wemoetenoppassenvoorwildgroei.”

Meer informatieAndréKnulst / a.knulst@csgpm.nlWimHuijser / w.huijser@csgpm.nlTheunisvandenBerge / th.vandenberge@csgpm.nl

52

• Zorg voor verrijking.

• Kijk waar je ruimte en je kwaliteit zit:

heel veel heb je al in huis.

• Bouw het model langzaam op en

veranker alles wat je extra doet.

Prins Maurits

Tips

53

54

13Dat is gaaf, daar wil ik bij horen!Het Thomas a Kempis College in Arnhem heeft het ‘plusdenken’ omarmd: leerlingen die meer willen, kunnen een extra programma volgen. Naast het Gymnasium plus, dat al langer bestaat, biedt de school nu voor het derde jaar de programma’s ‘Tho-mas Universalis’ (bovenbouw vwo) en ‘Onderne-mend leren’ (bovenbouw havo) aan. Willem van den Kieboom en Yvonne Balk, afdelingsleiders boven-bouw gymnasium/atheneum en bovenbouw havo, vertellen over deze twee programma’s.

Deoersoeptheorienabootsenineenexperiment,eenbedrijfopzetten,eenschoolkrantmakendiewordtuitgeroepentotbeste schoolkrant van Nederland, samen met hogeschoolVHLonderzoekenhoesterkeeneierdoosmoetzijn,voordeheleschooltwee‘dagenvandevrijheid’organiseren,colle-gesvolgenaandeuniversiteitofmeedoenaandeolympiadevoorprofielwerkstukken.Deactiviteitendieleerlingenindeplusprogramma’sdoenzijnzeergevarieerd.

“Datmoet ook,” steltVan denKieboom, “omdat het doelis dat leerlingen hun eigen talenten optimaal ontwikkelen.Endie talenten verschillennatuurlijk.Wewillenmet dezeprogramma’s tegemoet komen aan de verschillen tussen leer-lingen.Daarnaastwillenwedemotivatie enhet plezier inleren vergroten en de aansluiting met het vervolgonderwijs verbeteren. De programma’s zijn niet alleen bedoeld voorde uitblinkers, want wij willen alle leerlingen activeren om

hun talenten te ontwikkelen, ook leerlingen die gemiddeld presteren.Leerlingenbepalenzelfofzijaaneenprogrammawillenmeedoen.”

Verschillend karakterDe genoemde doelstellingen gelden zowel voor Onderne-mend Leren als voor Thomas Universalis, maar omdat het type leerlingen in havo en vwo verschilt, hebben de pro-gramma’seenverschillendkarakter.StaatinOndernemendleren het leren door doen centraal, Thomas Universalis is meergerichtopkennisenwetenschap.DaarnaastheeftOn-dernemendlereneenaanbod(waarbinnenleerlingenkeuzeskunnen maken), terwijl Thomas Universalis vraaggericht werkt:leerlingenbepalenzelfwatzijgaandoen.

VerderisOndernemendlereningebedinhetonderwijs-leer-stofuithetregulierecurriculumis‘verplaatst’naarOnder-nemend leren - terwijl vwo-leerlingen tijd vrijmaken voor Thomas Universalis door - in overleg - reguliere lessen te schrappenvanvakkendiezijkunnenmissen.“Roostertech-nischisdeconstructievanOndernemendlereningewikkel-der”,verteltBalk.“Datisechteenpuzzel,maarwekomenerelkekeerweeruit.”

Zelf keuzes makenOndernemendlerenbestaatuitdrieonderdelen:eenecono-mischprogramma (1dag indeweek), een exactprogram-maeneencultureelprogramma,beideeenhalvedag.Balk:“WehebbenverschillendebestaandeactiviteitenbijOnder-nemend leren ondergebracht.Wij zijn eenHavistenCom-petentschool en daar sluit Ondernemend leren zeer goedbijaan.Binnendeprogramma’s,dieelkdoordriedocentenwordenaangestuurd,hebbenleerlingenverschillendekeuze-mogelijkheden.”

Thomas a Kempis College 55

Het programma vanThomasUniversalis beslaat een hal-ve dag per week en omvat de leergebieden economie, bèta- wetenschapendeschoolkrant.“Deleerlingkiesteenleerge-bied,bepaaltzelfwathijwilgaandoenofonderzoekenenwelkeregulierelessenhijdaarvoorlaatvallen,”verteltVandenKieboom. “De leerlingmaakt eenplan, bespreekt datmeteenvandedriedocentendiezijnverbondenaanTho-masUniversalisengaataandeslag.Wijfaciliterendatmetbegeleidingenkennis.Detijdcreëertdeleerlingzelf.Zoma-ken leerlingenzichvaardighedeneigendiezij straks inhetvervolgonderwijsnodighebben.”

Opditmoment doet ongeveer eenderde vandehavoleer-lingen en zo’n 17% van de vwo-leerlingen mee. Van denKieboom:“Daarmeehebbenweonsdoelbehaald,wantonseerstestrevenwas10%a15%vandeleerlingentebereiken.Volgendjaarwillenwedat50%vandeleerlingenmeedoeten dan gaan we kijken of we het aantal uren kunnen uitbrei-den.OokwerkenweaandeinrichtingvaneenapartefysiekeruimtevoorOndernemendlerenenThomasUniversalis.Wezijnervanovertuigddathetleerlingenstimuleertalszeeeneigenruimtehebben;ook leerlingendienognietmeedoen.Zijdenken:datisgaaf,daarwilikbijhoren.”

Vertrouwen gevenDe school is klein begonnenmet de programma’s.Nu, nabijna drie jaar, is het tijd voor uitbreiding, want de resultaten zijnveelbelovend.Hoehetdeleerlingenvergaatinhetver-volgonderwijs ispasovereenaantal jarentezien,maardeeerstelichtingvanOndernemendleren(economie)presteer-deophetexamenbovengemiddeldbijdevakkeneconomieenNederlands.Verdergevenleerlingenindeevaluatiesaandathunmotivatiesterkerisgewordenendatzeinverschil-lendeopzichtenzijngegroeid.

“Webouwenvoortopeenstevigebasisenwetendooronzeervaringenwelkeaspectenbelangrijkzijn”,zegtBalk.“Aller-eerstmoetjenatuurlijkfinanciëlemiddelenreserveren,maarde kosten vallen ergmee doordat hiervoor niet veel extraformatie nodig is.Wel is de rol van de betreffende docen-tenvangrootbelang.Zijdragendeprogramma’senmoetenhiervoortijd,ruimteenvertrouwenkrijgen.Maarookishetbelangrijk dat je andere docenten meeneemt in de ontwik-keling.Hetisessentieeldatdocentenvertrouwenhebbeninleerlingen,henlosdurvenlaten.”

Verder is samenwerking met hbo-instellingen en universi-teiteneenvoorwaardevoorsucces,aldusBalk.“Datisnieteenvoudig, ondermeer omdat het zulke grote organisatieszijn,maarwekrijgensteedsmeercontacten.Weschakelentrouwens ook andere externen in, bijvoorbeeld uit het be-drijfsleven.Veelmensen,bijvoorbeeldoudersenrelatiesvancollega’s,zijnbereidomvooreenboekenbonietsmetleerlin-gentekomendoen.”

Plusdocument“Wewillenonderzoekenhoeweleerlingennogmeervrijheidkunnen gevenomhun eigenonderwijs in te richten,” zegtVandenKieboom,“maardaarkomtveelbijkijken.Iniedergeval gaan we dit schooljaar werken met een plusdocument, zodat leerlingen inhet vervolgonderwijs kunnen laten zienwatzeallemaalhebbengedaan.”

Meer informatieWillemvandenKieboom /w.vandenkieboom@artentheemcollege.nlYvonneBalk / y.balk@arentheemcollege.nl

56

• Begin klein en bouw de programma’s gaandeweg uit.

• Geef vertrouwen aan leerlingen en docenten.

• Sluit aan bij wat je al doet en bij activiteiten

van hogescholen en universiteiten.

• Informeer alle docenten; zorg dat

het iets is van de hele school.

• Stel de talenten van leerlingen centraal en

zorg dat ze keuzes kunnen maken.

• Zorg dat de programma’s flexibel zijn:

timmer het niet dicht in een ‘curriculum’.

Thomas a Kempis College

Tips

57

58

14De kracht van de sectieHet Amsterdams Lyceum doet het goed: hoge sla-gingspercentages, weinig uitval, veel instroom. De vermoedelijk enige categorale vwo-school van het land schrijft haar succes vooral toe aan de kracht van de vaksecties. Die regelen namelijk hun eigen kwaliteitszorg. En er is een serieuze start gemaakt met intervisie: een tweede succesfactor. Conrector Tom van Veen legt uit waarom.

TomvanVeen,conrectoropHetAmsterdamsLyceum,heeftdebovenbouwendekwaliteitszorginzijnportefeuille.Hijislidvaneenvierkoppigedirectie.Hetiskennelijkgoedtoevenopdezeschool:alledriedeconrectorenhebbenhunzilverenjubileumalachterderugenderectorstaatzelfsaldertigjaaraanhetroer.Ookdecircanegentigdocentenzijnvoorhetmerendeelblijvertjes.Onderde1.100leerlingenisdeuitvallaag, zijn de resultaten goed, het slagingspercentage hoog,de instroom constant en de Inspectie tevreden: aan kwaliteit kennelijkgeengebrek.Wat ishetgeheimachterdit succes-verhaal?

Professionele ruimte“Omtebeginnenhebbenwijveelvrijheid,”steltVanVeen.“Onzeschooliseen‘eenpitter’,deschoolleidingbepaalthetbeleid, natuurlijk onder nauwkeurig toezicht van deRaadvanToezicht.Maar wij kunnen alles zelf invullen, en datgeeftmogelijkheden.”Daar komtbij dat de school een ca-tegoralevwo-schoolis,hoogstwaarschijnlijkdeenigeinzijn

soort inNederland.VanVeen: “Een bevoorrechte positie.Eenandervoordeelisdatdeschoolgeenspecifiekedenomi-natieheeft,zij is ‘algemeenbijzonder’.Onze levensovertui-ging is dat iedereen van alle levensovertuigingen welkom is, zolangjemaarrespectvolmetelkaaromgaat.”

In deze vrije schoolcultuur ligt volgensVanVeen de basisvan het succes besloten: “Het meest typerend voor onzeschool is dat we de docenten veel vertrouwen en professionele ruimtegeven.Datisessentieelomzeintestaattestellenzichte ontwikkelen. Sinds een jaar of vijf ligt de kwaliteitszorgvoor het onderwijs dan ook primair bij de docenten, en wel bijdesecties.Diemoetenelkjaarderesultatenvoorhetvakinkwestieanalyseren,kijkenwatdeverbeterpuntenenwatdeambitieszijn.Zestellenvastwatvoorspecialeprojectenzewillenuitvoeren,diezevervolgensookzelfmonitoren.Eénkeer per jaar heeft elke sectie een gesprek met de schoollei-ding,waarinzeevaluerenenvooruitblikken.Alssectiesietsvoorleggenaande schoolleiding,dandoenzijdatomzichteverantwoorden;nietomdatzeterverantwoordingwordengeroepen.”

Geen klas uit de pasToenHetAmsterdamsLyceumzo’nvijfjaargeledenmetditmodelvangedelegeerdekwaliteitszorgbegon,wasdescepsisgroot:hoekandeschoolleidingzoietsbelangrijksoverlatenaananderen?VanVeen:“Maarikdenk:zijzijndedeskundi-gen,ikhebhelemaalgeenverstandvanhunvak.”Overvak-kengesproken:alleledenvandeschoolleidinggevenzelfookles, inVanVeensgevalEngels.“Datmaaktdatdeafstandtussen schoolleiders en docentenminder groot is.Wij zijnookeenvandeweinigescholendienogzeskeerperjaareenalgemene docentenvergadering houden, waar alle onderwijs-zakenplenairwordenbesproken.Deopkomstisgroot,zo’n75procent.Datallescreëertdraagvlak.”

Het Amsterdams Lyceum 59

OmdathetzogoedgaatmetHetAmsterdamsLyceum,ligthet gevaar van de Wet van de Remmende Voorsprong op deloer.Tevredenheidmagnietomslaaninzelfgenoegzaam-heid.VanVeen is zichdaarvan terdegebewust: “Hetmagnooit vrijblijvendworden.We stellenweldegelijk eisen aande resultaten: de verschillen in cijfers tussen klassen mogen bijvoorbeeld niet groter zijn dan een halve punt. Een klasmagnietuitdepaslopen,daniserechtietsaandehand.”

OnderwijsheidVertrouwen, veiligheid, openheid. Het zijn begrippen diehoog in het vaandel van de school staan, en Van Veen neemt deze dan ook geregeld in demond.Dat de school dit jaarheeftgekozenvooreen intervisieprojecthoeftdanooknie-mand te verbazen. Van Veen: “We hebben daarvoor ge-bruikgemaakt van een lerarenbeurs van de Gemeente Am-sterdam.Debelangstellingvanonzedocentenvoordiebeurswasenorm:25aanmeldingen.Bijanderescholenwarenhetermisschien1of2.”

Eenvandeaanvragenwaseengroepsaanvraagvan13colle-ga’s.Zijgaanoverenweerbijelkaaroplesbezoekenwillenvanelkaarleren.“Eengemêleerdgezelschap,dwarsdoordesectiesheen,”aldusVanVeen.Zelfheefthijzich,lidvandesectieEngels,daarnietvooropgegeven:“Datzounietjuistzijn,wanterspelenhoedanookaltijdgezagsverhoudingen.Enhetisstrijdigmethetstrevenommensenéchtderuimtetegeven.”

Een oeroude ‘onderwijsheid’ wil dat je wat je van leerlin-gen vraagt, zelf ookmoet doen.VanVeen: “De schoollei-ding moet het goede voorbeeld geven, dus ben ik met een collega ingestapt in Lead and Learn, een intervisieproject van de VO-academie voor schoolleiders. Daarnaast doen wemee met het leernetwerk van de pilot ‘Ambitieus Leerkli-

maat’:brainstormen,vergezichtenformulerenennadenkenover ‘toekomstbestendig onderwijs’ in een gezelschap vaneen tiental collega-schoolleiders uit Noord-Holland. Con-creteresultaten levertdatnietop,maardathoeftookniet.EigenlijkdoetdeVO-raadhierprecieshetzelfdealswatwijopschoolmetdesectiesdoen:zijlatenhetlosenwijmoetenhetinvullen.”

Hype of niet? HetgaatdusgoedophetAmsterdams.“Maar,”waarschuwtVan Veen, “het ingewikkelde is dat je niet weet of je welalert genoeg bent op wat er verandert en waar je op moet anticiperen.Neemde21st Century Skills: voor een deel is dat eenhype,jeweetalleennietwelkdeel.Maarmisschienmoetje zorgen dat dieworsteling er altijd blijft. Jemoet niet tehijgerigreagerenopnieuweimpulsen.Eerstevenrustigaf-wachten,maarzekerooknietteveelachteroverleunen.”

Meer informatieTomvanVeen / tvanveen@amsterdams.com

60

• Ga uit van de kracht van de docent.

• Bied de docent veiligheid, geef hem

vertrouwen en professionele ruimte.

• Maak de vaksecties verantwoordelijk

voor hun eigen kwaliteitsbeleid.

• Doe aan intervisie: tussen docenten en

tussen schoolleiders, binnen de school

en tussen scholen onderling.

Het Amsterdams Lyceum

Tips

61

62

15 Profiteren van onze schat aan informatieMaken we optimaal gebruik van de informatie waarover onze school beschikt? Nee, dat doen we nog niet, constateerde Vincent Kanis, conrector van ’t Atrium in Amersfoort (mavo, havo, vwo). Hij maakte een plan voor een pilot, waarin data-analyse wordt ingezet om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren. Groeien als lerende organisatie; dat is het uiteindelijke doel van deze exercitie, waarvoor de school zich nu aan het warmlopen is.

Hoewel er geen urgentie is – ’t Atrium doet het gelukkiggoed – constateerde Kanis, onder meer verantwoordelijkvoorkwaliteitszorg,dat zijn school kansen laat liggen.Cij-fers,toetsuitslagen,doorstroominformatie,verzuimgegevensencijfersoverdetevredenheidvanleerlingenenouders;zewordenallemaalergensgeregistreerd.Maardezedataana-lyseren en inzetten voor kwaliteitsverbetering gebeurt nogonvoldoendeenniet systematisch.DatzetteKanisaanhetdenken:hoekunnenwemeerprofiterenvandezeschataaninformatie,zodatwenogbeterworden?

Lerende organisatieDe vraag is ingegeven door de overtuiging dat de organisatie, docenten, leerlingen en ouders er veel aan kunnen hebben als de school de informatiewaarover zij beschikt beter benut.“Datpastgoedbijonzeambitieomeenlerendeorganisatie

te zijn.Wij willen continu, volgens de PDCA-systematiek,werkenaankwaliteitsverbetering.Alsjeindiekwaliteitscy-clusgerichtdataverzameltenanalyseert,weetjebeterwaarje aan moet werken, maar weet je ook waarover je tevreden kuntzijn,watjemoetkoesteren.”

Dataverzamelen enanalyserenkost tijd.Daaromheeftdeschool allereerst eenmedewerker kwaliteitszorg aangestelddiedeze taakopzichzalnemen.“Dit is eendocentdiealeerderheeftaangegevendathijambitiesheeftopditgebied.Hijdeedineenvorigebaanervaringopmetdata-analyseenhijzetdieexpertisegraaginoponzeschool.”

De medewerker kwaliteitszorg zal gebruikmaken van hetprogramma MMP (Magister Management Platform), een managementinformatiesysteemdatisgekoppeldaandecij-feradministratievanMagister.“Hiermeekunjeallerleiana-lysesmaken”,verteltKanis.“Erzittenvoorgeprogrammeer-deanalysesenrisicoprofielen in,die jeeenvoudigzelfkuntaanpassenaanjeeigensituatieofonderzoeksvraag.”

Waaróm wil je dit?Kanisneemt,samenmetdemedewerkerkwaliteitszorg,deelaan het leernetwerk van de pilot ‘Ambitieus leerklimaat’,waar zij de plannen voor dezepilot hebben ingebracht alsontwikkelvraag.Wantdatisdevolgendestap:kijkenenluis-terennaaranderescholen.Welkedataverzamelenzij?Watdoenzijdaarmee?Enopwelkemanierprofiteerthunonder-wijs hiervan?

“In het leernetwerkwerd ondermeer stevig doorgevraagdoponzemotieven”,verteltKanis.“Waaromwillenjulliedit?Watbeoogjeermee?Hetwerdonsduidelijkdatjeheelgoedmoet weten welke data je wilt verzamelen en analyseren,maarvooralook:waarómjedatwilt.Alsjedatweet,kunje

‘t Atrium 63

gerichtinformatiegaanverzamelen.Westeldenvastdathethogeredoelvandezepilotis,datweeenlerendeorganisatiewillenzijn.”

Ookbinnendeschoolzalhetwaaromvanditalleseerstheelgoed moeten worden besproken, vertelt Kanis. “Iedereenmoetgoedwetenwaaromwedatagaanverzamelenenana-lyseren.Wantalsdatnietduidelijk is,kandat indeschoolonrustteweegbrengen.Mensenzoudenhetbijvoorbeeldkun-nenzienalscontrole-ofsturingsinstrumentvanhetmanage-ment.Endatiszeerzekernietdeintentie.Wijbeschouwendata-analysejuistalseeninstrumentdatteamsensectieszelfkunnen gebruiken om samen na te denken over en vorm te gevenaanonderwijsverbetering.”

MeetlatDaarom is het ook belangrijk, vindt Kanis, dat docentenmeepratenoverdekadersvoorhetverzamelenenanalyserenvandedata.“Diekadersmoeteneerstwordenvastgesteld,want als je gegevens op hun waarde wilt schatten, wilt beoor-delen,moetenerdaarvoorkaderszijn.Jemoetmetanderewoordenkunnenvaststellenwatjevandeverzameldegege-vensvindt.Vindenwezegoed,acceptabel,ofzijnzeonderdemaat?”

Kanisgeeft eenpaarvoorbeelden:“Vindenwehetokéalshet cijfergemiddelde tussen leerjaar 3 en 4 anderhalve punt verschilt?Enwatvindenweervanals leerlingenbijdeenedocentgemiddeldeen6halenendeleerlingenvanzijnsec-tiegenoot een 7? Welk percentage onvoldoendes vinden we acceptabel? Maar bijvoorbeeld ook: wat verstaan wij onder ‘tevredenheid’ van leerlingen en van ouders? Of wat vin-denwij acceptabele verzuimcijfers van leerlingen? En vanhetpersoneel?Om iets tevindenvanzulkezaken,moet jekaders,eenmeetlathebben.Zondermeetlatzeggendedata

nietzoveel.”Ookkunnendegegevenswordengebruiktomtecheckenofbepaaldeconstateringenterechtzijn.Kanis:“Opbasis van teleurstellende onderwijsresultaten constateert men bijvoorbeelddatveelleerlingeneenverkeerdprofielhebbengekozen.Maardanlaatnadereanalysevandegegevensziendattweetoetsenerglaagzijnuitgevallen.Deslechteresulta-tenzeggendusmogelijkmeeroverdie toetsendanoverdeprofielkeuze.Data-analysekandusookhelpenomtetoetsenofjevermoedenskloppen.”

CultuurveranderingKanis vindt het een voorwaarde dat er binnen de schoolovereenstemming is over de kaders.Dat staat de komendetijd dan ook op de rol. “We gaan eerst luisteren naar dedocenten,wantomdathet teamheteensmoetzijnoverdekaders, gaan we die in samenspraak met het personeel vast-stellen.Infeitezullenwegezamenlijkantwoordgevenopdevraag: wat verstaan wij onder kwalitatief goed onderwijs? Welke eisen stellen wij? Als je dat concretiseert, kun je gericht dataverzamelenenanalyseren.Opbasisvandieanalysegajevervolgenskijkenofenwelkeinterventiesnodigzijn.”

DepilotstaatnogindekinderschoenenenKanisiszicher-vanbewustdatditallestijdzalkosten.“Dezewerkwijzevergteenbepaalde cultuur,waarinhet vanzelfsprekend is dat jegegevensanalyseertenvooráldatjedaarvervolgensietsmeedoet.Zo’ncultuurisernietvandeeneopdeanderedag,diemoet zichontwikkelen,datmoetgroeien.Dezepilot ishetallereerstebeginvandieontwikkeling.”

Meer informatieVincentKanis / v.kanis@t-atrium.nl

64

• Formuleer wat het doel is van de dataverzameling,

omschrijf dit zo concreet mogelijk en

communiceer dat binnen de school.

• Ga bij andere scholen te rade: hoe

doen zij het? Leer van elkaar.

• Stel in samenspraak met de docenten de

kaders van de data-analyse vast.

• Schaf een goed managementinformatiesysteem

aan en geef een (hierin deskundige) medewerker

faciliteiten om dit systeem te beheren.

‘t Atrium

Tips

65

66

16Zelf ontdekken wat de leerling motiveertHoe zorg je ervoor dat leerlingen in de les gemoti-veerd zijn om te leren? Op die vraag zoekt de vwo-af-deling van RSG Lingecollege in Tiel antwoorden. “We kunnen hierover theorieën vinden in boeken,” zegt Minke Knol, afdelingsleider van vwo 2 en 3, “maar het is veel waardevoller als docenten zélf ont-dekken op welke momenten leerlingen actief wor-den.” Hoe ze dat zien? Onder meer door video-opna-mes van hun eigen lessen te bekijken en elkaar in de klas te observeren.

Vorig jaar werd duidelijk dat het in de bovenbouw van het vwonietzogoedging,verteltMinkeKnol.“Deinspectiezagdocenten hard werken, terwijl de leerlingen achterover leun-den.Deleerlingenwarennietgemotiveerd.Ermoestdusietsveranderen.”Devraaghoe teveranderenbleekechter eeningewikkelde. “Veel docenten waren handelingsverlegen.Wewildenhetwelanders,maarwewistenniethóé,”verteltKnol.“EenbezoekaanDeNieuwsteSchoolinTilburgwasenorminspirerend.Wezagendatalle leerlingenactiefaanhetwerkwarenenechtwíldenleren.Zewerktenaandehandvan een leervraag enwisten precieswat zemoesten doen.Dattriggerdeons.”

CameraNaar aanleiding van het schoolbezoek in Tilburg maak-teKnol eenplan. “Webeslotendat dedocenten van tweeklassen-gymnasium-2entechnasium-2-tijdengelegenheidkrijgenomteontdekkenhoezeleerlingenkunnenmotiveren,zodat leerlingenactievermeedoen inde les enmeer leren.Het uiteindelijke doel is dat de eindexamenresultaten om-hooggaan.”

De docenten van de twee klassen ontwikkelden allereerst nieuwelessen,waarvoorKnolrichtlijnenheeftgeformuleerd.“Leerlingenmoeten in de les bijvoorbeeldmeer keuzevrij-heid krijgen en we willenmeer inspelen op de actualiteit.Elkedocentgeefthierzijneigendraaiaan,waardoorerver-schillendelessenzijnontstaan.Datisnieterg.Hetgaateromdatwesamenontdekken.”

Onderhetoogvaneencamera,hebbendedocentendenieu-we lessen vervolgens gegeven. De docent die de les geeft,bekijkt en bespreekt de opnames na afloop van de lesmeteencollega-docent.“Doordatdocentenaandehandvandebeeldensameninventariserenwanneerleerlingenactiefzijn,ontdekkenzezélfwatheteffectisvanhunhandelen.Ookdemening van de leerlingen wordt meegenomen, want na de les wordentweeleerlingengeïnterviewd.”

Omdateffectievefeedbackinzo’nleerprocesheelbelangrijkis,wilKnol de komende tijd extra aandacht besteden aanhetgevenvanfeedback.DaarvoorzetdeschooldeDigitaleObservatietool(DOT)in,eenlesobservatie-appvanheton-derwijsbureauEloo.DOT is eenhulpmiddel om lessen opeengestructureerdemanier tebekijkenenomeeneffectieffeedbackgesprekmetdedocent te voeren. “Inde toekomstwillen we dat docenten achter in de klas, met behulp van DOT,lessenvancollega’sbekijken.”

RSG Lingecollege 67

Zó werken wijKnolbeschouwtditeersteschooljaaralseenontdekkingsreis.Het isdebedoelingdatdedocentenaanheteindevanhetschooljaareengezamenlijkevisiehebbenontwikkeldopwatwerkt in de les en dat duidelijk is welke interventies de moti-vatievanleerlingenverhogen.“Wewillenvierspeerpuntenvaststellen waarmee docenten volgend schooljaar in alle vwo 2klassengaanwerken.Uiteindelijkwillenwedatdezepun-tenrichtinggevendzijnvoorallelesseninalleleerjarenvanhetvwo;datduidelijkis:zówerkenweinhetvwo.”

De docenten hebben – naar aanleiding van het filmen endeobservaties–alvoorzichtigeconclusiesgetrokken.Knol:“We hebben bijvoorbeeld gemerkt dat leerlingen actief le-renwanneerzekeuzeshebben,wanneerer eendenkvraagis, wanneer de uitleg niet te lang is en wanneer de opdracht praktisch is.Oefeningennakijkenuithetboek, eendocentachter de computer en lange instructies lijken niet bevorder-lijkvoordemotivatievanleerlingen.”

Best spannendOmtekomentotgoede,motiverendelessenwaarinleerlin-genactief leren, isveeltijdnodig.“Daaromhebbendedo-centen ook ontwikkeltijd gekregen”, vertelt Knol. “Anderslukthetniet.Hetsuccesstaatofvaltmetdietijd.”BovendienisKnol zich ervanbewustdat innoveren in eenbestaandeschool, met vaste kaders en bestaande organisatiestructuren, lastigis.“Jelooptaantegenroosters,lessentabellen,toetswe-ken.Hetiseenheleklusomdeopnamesendelesobservatiesteorganiseren.”

Naast tijd en flexibiliteit, is er bovendien een leider nodig,die de mensen stimuleert, prikkelt en faciliteert én moeten er natuurlijkdocentenzijndiemeewillendoen.Knol:“Hetisbelangrijk dat ik als afdelingsleider mijn mensen ken, dat ik

weetwaarzegoedinzijnenwatbijzepast.Dedocentendieopditmomentmeedoen,willengraag.Zevoelen zichookveiligbijelkaar.Hetisnatuurlijkbestspannendalserinjeleswordtgefilmdenereencollegameekijkt.Danzijnopenheidenveiligheidcrucialerandvoorwaarden.”

Het nieuwe leren?De school betrekt ook ouders bij dit project, verteltKnol.“Wehebbenregelmatigcontactmetoudersenenkeleoudersgaanooklessenobserveren.Diebetrokkenheidisbelangrijk.Erwasbijvoorbeeldwatrumoerontstaan,doordatdocentendenieuwelesopzet‘hetnieuwelerenindeklas’haddenge-noemd.Daarkregenwereactiesop.Leerlingenmopperden:‘Daarbeginnenwenietaan!’en‘Datkunnenwenoghele-maalniet’.Enookbijoudersontstondonrust,diewehebbenmoetenwegnemen.”Glimlachend:“Achterafgezienwashetniet zohandig om te sprekenover ‘het nieuwe leren in deklas’.”

Ondanksdegenoemdeuitdagingen,vindtKnolhetenormwaardevol om docenten aan elkaar te koppelen en leerlin-genenouderstevragennaarwatzijvindenvandeles:“Ikgelooféchtdatcollectieflerenwerkt.Natuurlijkkunnenwedetheorieovergoedlesgevenuitdeboekenhalen.Datmoetook.Maardocentenkomenpasechtinbewegingalszezelfindelespraktijkervarenwatwelennietwerkt.Jemoetvanonderafveranderen.Enalsjekleinegemeenschappenindeschool vormt, die samen leren en samenwerken, worden ont-wikkelingenveelmeergedragen.Hetisbelangrijkomsamenaf te spreken om het stapje voor stapje te doen en dat die stapjeswordengedragen.Alleendankunjeduurzaamver-anderen”.

Meer informatieMinkeKnol / knl@rsglingecollege.nl

68

• Zorg dat docenten ruimte krijgen om nieuwe

lessen te ontwikkelen. Geef hen ontwikkeltijd.

• Doe het samen. Leer van elkaar, van collega-

docenten, maar ook van leerlingen en ouders.

• Benoem: we doen het stapje voor stapje.

• Durf bestaande kaders en

organisatiestructuren los te laten.

RSG Lingecollege

Tips

69

70

17Focus op de focus van de leerlingDe visitatiecommissie die het Montessori College Twente bezocht, richtte haar pijlers op de lesprak-tijk in het vwo. Hoe is het gesteld met de focus, het eigenaarschap en de taakgerichtheid van de leer-ling? Maar ook: wat vinden docenten en leerlingen hiervan? Afdelingsleider Marieke Klein Gunnewiek en Ingrid Deterink, voorzitter van de wiskundesec-tie, bereidden de visitatie voor en vertellen over de uitkomsten. “Wij zien deze visitatie als een nulme-ting.”

Ofhetnuleerlingenzijn,docenten,oudersofdeonderwijs-inspectie, zij ervaren het leefklimaat van het MontessoriCollegeTwente steevast alsbuitengewoongoed.Maarhoewaarderen leerlingen en docenten het leerklimaat?“Hetleer-klimaat op onze school is zeker niet onvoldoende,” verteltMariekeKleinGunnewiek“maaralswedatophetniveauvanons leefklimaatweten tekrijgen,danzijnweecht eentopschool.Omdekwaliteitvanonzeschoolverderteverbe-teren,moetenweonsdusvooralrichtenophetleerklimaat.”

Geen oordeelDe school besloot de visitatie te gebruiken om het leerklimaat indevwo-klassenonderdeloeptenemen.Zijvroegdevisita-tiecommissie om de volgende aspecten te bekijken: op welke manier stellen docenten leerlingen in staat om te focussen

opdeleerstof?Wieisdeeigenaar,inhoeverrezijndelessendocent-ofleerlinggestuurd?Hoeishetgesteldmetdetaakge-richtheidvandeleerlingenindeverschillendeleerjaren?Enten slotte: welke wensen hebben docenten en leerlingen als het gaat om het leerklimaat?

“Aanvankelijkwildenweonsalleenrichtenopdefocus,deconcentratie van de leerling, maar het werd ons al gauw duidelijk dat dat samenhangt met eigenaarschap en taakge-richtheid”,verteltIngridDeterink.“Omdevraagwataftebakenen,hebbenwegekozenvoorhetvwo.Dezegroepzitzesjaaropschoolenmaaktzodoendehetlangstgroeidoor.Natuurlijkhopenwedeteontwikkelenaanpakooktegebrui-kenvoordelesseninhavoenmavo.”

Omdat de school nog nooit op dezemanier naar het leer- klimaatheeftgekeken,warenKleinGunnewiekenDeterinknadrukkelijknietuitopeenoordeelof‘rapportcijfer’vandevisitatiecommissie.Zewildenvooral eenbeeld krijgenvandestandvanzaken:hoeverlopendelessenalshetgaatomdegenoemdeaspecten?“Wijvroegendevisitatiecommissieomeennulmeting”,verteltKleinGunnewiek.“Hetwasdebedoelingdatdecommissie,zonderoordeel,inkaartbrengtwat er in de lessen gebeurt en wat leerlingen en docenten daarvanvinden.Opbasisvandebevindingengaanwijver-volgenshetgesprekhieroveraanindeschool.”

“Wat betreft eigenaarschap bijvoorbeeld,” vult Deterinkaan,“bestaathetbeelddatonsonderwijs indeonderbouwmeerdocentgestuurdisdanindebovenbouw.Isdatookwer-kelijk zo? Enwat vinden leerlingen en docenten daarvan?Willenzedatzohoudenofwillenzehetanders?”

Montessori College Twente 71

Balans vindenHoeweldeschooldeschriftelijkerapportagevandevisitatienog niet heeft ontvangen, heeft de mondelinge terugkoppe-lingaanheteindvandevisitatiedagaleenaantalzakendui-delijkgemaakt.“Allereerstbevestigdedevisitatiecommissiedat deze vragen op ditmoment voor onze school relevantzijn”, vertelt KleinGunnewiek. “Men herkende het goedeleefklimaat,maarzagookdatdeeffectievelestijdbeterkanworden benut. Dat is een belangrijke constatering, omdatwedaarmeebevestigingkrijgenvooronzekeuzeomaanhetleerklimaattewerken.Watweookeenbelangrijkeconclusievindenisdatdecollega’sinziendathierwinstistebehalenendatzijbereidzijnomhieraantewerken.”Maardatwasteverwachten,vindtDeterink:“Werkenaanhetleerklimaatdient zowel het belang van de leerling als van de docent. Iedereenwildatdeleerlinghetbesteuitzichzelfhaalt.”

Alshetgaatomeigenaarschap,zagendevisitatorendatdo-centenindelesvoortdurendzoekennaareenbalanstussensturen en vrijheid geven. Zeer herkenbaar voor Montes- sori-ingewijdenzoalsKleinGunnewiekenDeterink.“Om-dat wij veel waarde hechten aan de intrinsieke motivatie, hebben leerlingen in hetMontessori-onderwijs veel keuze-mogelijkheden, bijvoorbeeld in opdrachten, stijlen en werk-vormen”, verteltKleinGunnewiek. “Er zijn leerlingen diemeersturingnodighebben,maardatmaginonzevisienooittenkostegaanvankeuzevrijheid.Diemoeteraltijdzijn.Hetis de uitdaging om daarin een balans te vinden en het is goed datdevisitatorendathebbenopgemerkt.Wezullenhierze-keraandachtaanbesteden.”

Goed puntDe visitatiecommissie gaf een aantal voorbeelden van be-trekkelijk kleine ingrepen, waarmee docenten het leerkli-maat in de les kunnen verbeteren, bijvoorbeeld door tijdens

delesmeerreflectieenfeedbackintebouwen.“Ikdenkze-kerdatdocentendaarmeeraandachtaankunnenbesteden,”zegtKleinGunnewiek,“maarhetisvooronsbelangrijkdatdeleerlingreflectiezelfalszinvolervaart.”

Ookdeafsluitingvandelesisvolgensdevisitatiecommissienietaltijdeveneffectief.“Goedpunt”,vindtDeterink.“Voordocentenishetheelduidelijkwatzijleerlingenindelesleren,maardat isvoor leerlingennietaltijdexpliciet.Lessenzijneffectieveralsleerlingenzichbewustzijnvanwatzeineenleshebbengedaanengeleerd.Leerlingengavenzelfookaandatzijdatprettigvinden.”“Datwassowiesoeenboodschapvandeleerlingen,”vultKleinGunnewiekaan,“datzebehoeftehebbenaanduidelijkheid.”

In ons DNAAlsdeschriftelijkerapportagevandevisitatiebinnenis,zul-len de uitkomsten allereerst in het kernteam vwo en vervol-gensbinnendeschoolwordenbesproken.KleinGunnewiek:“We stellen eerstmet elkaar vastwaarwe naartoewillen,waarhetleerklimaataanmoetvoldoen.Alsdatduidelijkis,gaanwedaaraanwerken,netzolangtotdathetinonsDNAzit.Datmoettrouwensgeeneeuwigheidduren.Opbasisvanervaring weten we dat je dit soort ontwikkelingen breed moet communiceren, dat je moet werken aan betrokkenheid, maar ookdathetbelangrijkisdatjehettempoerinhoudt.”

Meer informatieMariekeKleinGunnewiek /m.kleingunnewiek@osghengelo.nlIngridDeterink / i.deterink@osghengelo.nl

72

• Organiseer visitaties met andere scholen en

formuleer een afgebakende ontwikkelvraag.

• Vraag de visitatiecommissie niet om een

oordeel, maar vraag haar de huidige

situatie in kaart te brengen.

• Verbeter het leerklimaat onder meer

door docenten van elkaar te laten leren.

Betrek leerlingen ook bij dit proces.

• Besteed veel aandacht aan betrokkenheid

van het team, maar houd het tempo er in.

Montessori College Twente

Tips

73

74

18 Waar leraren lerenHet Kaj Munk College College in Hoofddorp telt 1.800 leerlingen en zo’n 150 docenten. Die zijn alle-maal verschillend en moeten zich allemaal op hun eigen manier kunnen ontwikkelen. Om zoiets geen holle frase te laten zijn, legt de school de lat hoog, maar zonder dat het resultaat heilig is. Teamleider Klaas Loeve en docent Tessa Wijshake leggen uit hoe je dat voor elkaar krijgt.

Zes jaar geleden begon Tessa Wijshake haar loopbaan als do-centFrans.Netalsbijnaiedereengafzeklassikaalles,ennetalsbijnaiedereenbekroophaarsnelhetgevoeldatdezeone size fits all-aanpaknietdeharewas.Zebeslootdaarietsaantedoen:“Hetmoetanderskunnen.Wezijnalmeerdanhon-derdjaarbezigomerbijkinderenvanbovenafvanallesintegieten.Maarwevragenonsteweinigafofdatiswatzenodighebben.”StukjebijbeetjegafWijshakedeleerlingeninhaarlessenmeerruimteomkeuzestemaken.“Datiseng,jedenktinhetbegindatjedaardoordecontroleverliest.”Maarhetleerklimaatinhaarklasknapteerzienderogendoorop.

Tongue twistersInmiddels is Wijshake een paar jaar verder en reiken ook haar ambitiesverder.Behalvedocent,iszenuookstagebegeleiderencoachvanstartendecollega’senzevolgteenopleidingtot‘leiderindeschool’.Haareigencoachenbegeleiderindattraject ishaarcollegaKlaasLoeve, teamleiderbovenbouwvwo. Loeve is van origine gymnastiekleraar en studeerde

daarnaast onderwijskunde.Zijn agogische talenten leiddenertoe dat hij niet alleen trainer werd van diverse topsporters, maarooktrainervantrainers.OphetKajMunkCollegezethij die kwaliteiten in voor de nieuwe missie van de school: ‘Onderwijsandersorganiseren.’Loevelegtsimpeluitwatwedaarondermoetenverstaan:“Allesdoenwathetlerenvanlerenbevordert.”Dedocentspeeltindatstrevendehoofdrol:“Waarlerarenleren,lerenleerlingenbeter.”

PSV versus AjaxWijshakeenLoevebaserenzichmedeopdeideeënvandeonderwijsfilosoofGertBiesta,zelfooitbegonnenalsnatuur-kundedocentennuondermeerhoogleraarEducationaandeBrunelUniversityinLonden.Wijshake:“BijBiestadraaithetonderwijs omdrie dingen: kwalificatie, socialisatie enper-soonlijkevorming.Diedriemoeteninbalanszijn,maar inhetNederlandseonderwijsligthetaccenteenzijdigopkwa-lificatie.DaaromsturenwijophetKajMunkCollege juiststerkopdieanderetweefactoren.”

Loeve:“AlsjeeenleerlinggoedFranswiltleren,danwerkenmethodesals stampenvaakaverechts.Wijgaan ingesprekmet die leerling: waarom wil je Frans leren, wat is je strate-gie,hoekun je jebeter lerenconcentreren?”Wijshake:“Ikbenervanovertuigddat iedereenaltijdwil leren.Diebasisheeftelkeleerling.Hetisonzetaakomhemnieuwsgierigtehouden en aan te sluiten bij zijn leerbehoeften.”De resul-tatenkunnendanniet langopzichlatenwachten.Omdatte illustreren haalt Loeve een voorbeeld aan dat met name voetballiefhebberszullenherkennen:“PSVwildejarenlangkostewatkostkampioenworden.Ajaxwasveelminderopre-sultaat gericht: trainer Frank de Boer hamerde daarentegen welopdespelopvattingdiehijvoorogenhad.Hetresultaat:Ajaxwerdvierjaarachtereenkampioen.”

Kaj Munk College 75

Uurtje-factuurtjeLoeve en Wijshake maken sinds het begin van het schooljaar 2105-2016 deel uit van een projectgroep die de kar van de on-derwijsvernieuwingopschoolmoetgaantrekken.Wijshakeleidt die groep, ook in het kader van haar opleiding tot leider indeschool.Degroepbestaatuitzesdocentendieallemaalindezelfdevwo-5klaslesgeven.Wijshake:“Wijbestuderenvakliteratuur,verzamelenbestpractices,doenideeënopenzijn continumetelkaar ingesprek.Eens inde tweewekenkomen we bij elkaar en kijken we wat we kunnen uitproberen indeklas.”

Daarnadeeltde‘denktank’allesmethetteam,voorlopignogalleeninhetvwo.Deprojectgroepmoetoverigensnogwelwathindernissenoverwinnen.Hetisbijvoorbeeldeenhelsetoer om iedereen op een bepaald tijdstip vrij te roosteren.Ookweetmennognietwathetbestemediumisomtecom-municeren:DropboxenWhatsappgaanhetvermoedelijkaf-leggentegendechatfunctieinMagister.Last but not least vergt hetextrawerkookveelextratijd.Wijshake:“Gelukkigzijnwenietvanuurtje-factuurtje.”

Eenvandeideeëndieinmiddelsingangheeftgevondenopschool, is de differentiatievorm die driewiskundedocententoepassen.Loeve:“Diegevenalledrieophetzelfdemomentles,indrielokalen.Deleerlingenvandiedrieklassenkunnenkiezenbijwiezedeleswillenvolgen.Deenedocentlegtdestof uit, de ander begeleidt het maken van opdrachten en bij dederdedocentkunnenleerlingeninstiltestuderen.”Wijs-hake: “Zo kunnen de docenten doenwaar ze goed in zijnenhebbende leerlingendekeuze. Iedereenstaatzo inzijnkracht.”

VeldboeketEnzozijnermeervormenvananders lerenvandegrondgekomen.MetdeVrijeUniversiteitvanAmsterdamisereenuitwisseling: vakdidactici van het onderwijscentrum van de VU geven les in vwo-4 en de leerlingen volgen een middagje collegeopdeuniversiteit.Loeve: “Danben jemeteenmetsocialisatiebezig.”

Een andere nieuwigheid is het didactisch coachen binnenhetteamdoortweedaartoeopgeleidecollega’s.Maar,bena-drukkenLoeveenWijshake:“Nietsmoet.Wijzeggenniet:zomoet jehetdoen.Ookdocentenmoetenkeuzeshebben.Niemandishetzelfde,duswegaanuitvandeverschillen,bijzowelleerlingenalsdocenten.Hetdoelisvooriedereenhet-zelfde,dewegernaartoeisvooriedereenanders.Dewegenkunnenuiteengaan,uiteindelijkkomenzeweersamen.”

Divergeren en convergeren, in onderwijsjargon. Daarbijmoet wel worden gewaakt voor al te uitbundig uitwaaieren allekantenop.Wijshake:“Jekuntnatuurlijknietállesuitpro-beren,dankrijg jewildgroei.Wewillenhieropschooleenmooiboeketmaken,maarniettestrakvastgebonden.”Geenbiedermeiertjedus.“Eerdereenveldboeket.”

Meer informatieTessaWijshake / t.wijshake@kajmunk.nlKlaasLoeve / k.loeve@kajmunk.nl

76

• Ga uit van het vertrouwen van mensen.

• Dwing niet, maar bied ondersteuning.

• Laat iedereen, leerling en docent, in zijn

kracht en zorg dat hij die kracht vindt.

• Vertrouw erop dat zo’n aanpak resultaat oplevert.

Kaj Munk College

Tips

77

Tien veelgehoorde geluidenEen gevarieerd palet aan activiteiten en interventies passeerde op de voorgaande pagina’s de revue. Elke school werkt op eigen wijze aan haar onderwijskwa-liteit, aansluitend bij de situatie van de eigen school, bij de eigen visie, ambities en mogelijkheden. Maar ook zijn er overeenkomsten en gedeelde inzichten en aandachtspunten. Dit hoofdstuk zet tien veelge-hoorde geluiden op een rij. Welke lessen leveren de schoolportretten op?

1. Nóg beter wordenVoorsommigescholenisereenzekereurgentieomtewer-ken aan kwaliteitsverbetering, maar veel scholen doen het algoed.Geenredenomachterover te leunen,vindendezescholen.Ookscholenmetgoedeonderwijsresultatenkiezenervoor om te blijven investeren in de kwaliteitsverbetering vanhunonderwijs.Descholenzijnambitieus.Zijwillennógbeterworden.

“Het gevaar van goede scores is dat je inslaapt.” — Dorien Stals, Dendron College

2. Onderwijs personaliserenDe visie van gepersonaliseerd onderwijs wordt breed gedra-gen.Opallerleimanierenproberenscholentegemoetteko-men aan de verschillende leerbehoeftenvanleerlingen.Elkeleerling moet zijn talenten optimaal kunnen ontwikkelen.Daartoelatenscholenleerlingenzelfleervragenformuleren,

zebiedenplusprogramma’saanofgevenleerlingendemoge-lijkheidomvakkenopeenhogerniveautevolgen.

“De mentoren voeren met elke leerling drie individuele gesprekken om hun persoonlijke leervragen boven tafel te krijgen.” — ErikPeperkamp,StedelijkeScholengemeenschapNijmegen

3. Coach- en differentiatievaardighedenDe rol van de docent is in verandering: hij fungeert meer als coachvanzijnleerlingenengeeftminderfrontaal,klassikaalonderwijs.Daarombestedenscholeninhunprofessionalise-ringsbeleid aandacht aancoachvaardighedenendifferentia-tievaardigheden.

“We besteden op allerlei manieren aandacht aan differentiatievaardigheden van docenten. Dat is een groot professionaliseringstraject.” — JokeHengefeld, KoninginWilhelminaCollege

4. Docenten tijd gevenDe waan van de dag kan ontwikkelingen vertragen of stagne-ren.Veelscholengevendocentendaaromtijdvoorschoolont-wikkeling, bijvoorbeeld door hiervoor een vast dagdeel in de weekinhetroosteroptenemen.Werkenaandeonderwijskwa-liteithoortgewoonbijhetwerkvandocenten,isderedenering.

“De dinsdagmiddag is voor iedereen vrijgeroosterd om te vergaderen.” — AnnickDezitter,DaVinciCollege

5. Docenten professionele ruimte gevenDocentenzijnprofessionalsmeteensterkebehoefteaanauto-nomie.Het is belangrijk dat zij professionele ruimte krijgen,zelfinvloedhebbenopdeschoolontwikkeling.Zoprofiteertdeschooloptimaalvandeexpertisediezeinhuisheeft.

78

“Onze docenten hebben veel inbreng en autonomie, want we hebben veel vertrouwen in hun deskundigheid.”— ManonMolkenboer,HetRhedensRozendaal

6. TeamvormingSterke teams, die veel verantwoordelijkheid hebben, bevor-deren de professionele ruimte, het eigenaarschap en de be-trokkenheid van docenten.Er zijn scholen die kiezen voorverticale teams en scholen die kleine, zelfsturende teamsinvoeren.Aandachtvoor teamvorming isbelangrijkomdathet gesprek over onderwijs dan intensiever wordt gevoerd en docentenzicheigenaarvoelenvandeschoolontwikkeling,zoisdeervaring.Investereninteamvormingbevordertdekwa-liteitvanhetonderwijs.

“Nu de teams kleiner zijn, vinden mensen elkaar gemakkelijker. Ze voelen zich samen verantwoordelijk voor het onderwijs aan een specifieke groep leerlingen.”— BertvanBunningen,Echnaton

7. Kleine stapjesNiet teveel tegelijk doen, klein beginnen, eerst experimen-teren,detijdnemen.Omwelkeontwikkelinghetookgaat,‘doehetinkleinestapjes’iseenveelgehoorddevies.

“Geef docenten faciliteiten en vrijheid om te experimenteren en zich de werkwijze eigen te maken. Houd er rekening mee dat dit tijd kost. Werk in (behapbare) stappen.” — BeaKroeze,!mpulse

8. Leerlingen betrekkenOf het nu gaat om teamvorming, professionalisering, hetgebruik van gegevens of om interventies in de klas, alle ont-wikkelingenzijnuiteindelijkgerichtopdeleerling.Diemoeterbetervanworden.Veelscholengevenleerlingendaarom

eenstem:zestellen vragen aan leerlingen, nodigen leerlingen uit voor studiedagen, luisteren goed naar hen en betrekken leerlingenbijdeschoolontwikkeling.

“We hebben in dit proces geen stap gezet zonder leerlingen erbij te betrekken.” — ClemyOomens, HetRhedensRozendaal

9. Feedback, intervisie, collegiale consultatieSteeds minder is het klaslokaal het besloten domein van de individuele docent, zo blijkt uit de schoolportretten.Wantalshetgaatomprofessionaliseringvandocenten,zettenveelscholen in op ‘leren van elkaar’. Docenten observeren el-kaarslessen,zitteninintervisiegroepen,filmenelkaartijdensdelesenlerenhoezeelkaargoedefeedbackkunnengeven.

“Lesson Study gaat verder dan intervisie. Dit gaat veel dieper. Docenten maken samen een les, bekijken hoe een collega deze les geeft en bespreken de les samen na.”— SitaRemesar,VossiusGymnasium

10. Het wiel niet opnieuw uitvindenScholen die meededen aan de collegiale visitaties of de leer-netwerkenvandepilot‘Ambitieusleerklimaat’hebbenerva-rendatzeveelkunnenlerenvananderescholen.Ookgaanscholenopbezoekbijcollega-scholendieverderzijnmetdeontwikkelingwaarmeezijzelfbezigzijn.Jehoefthetwielnietzelfuittevinden,zoisdeervaring,almoetjehetmeestalwelwataanpassenaandeeigensituatie.

“Een bezoek aan De Nieuwste School in Tilburg was enorm inspirerend. Dat triggerde ons.”— MinkeKnol,RSGLingecollege

79

Leerzame instrumentenIn de pilot ‘Ambitieus leerklimaat’ worden drie in-strumenten ingezet die scholen ondersteunen op het pad van kwaliteit: het leernetwerk, de collegiale visitatie en het zelfevaluatie-instrument Schoolfie. Wat is de kracht van deze instrumenten?

Het leernetwerk: halen en brengenHetkwamindeschoolportrettenmeerderemalennaarvo-ren: leer van elkaar, kijk hoe andere scholen het doen, ga het wielnietopnieuwuitvinden.Eenaantalscholenheeftineenleernetwerkvandepilot‘Ambitieusleerklimaat’ervarendatuitwisselingmet andere scholen vruchtbaar is.Zebrengenhierhunontwikkelvragenin,krijgenhieropfeedback,zeho-ren hoe andere deelnemers bepaalde problemen oplossen en lanceren op hun beurt ideeën waar andere scholen iets aan hebben.Zolerendedeelnemersvanhetnetwerkvanelkaar.Dedeelnemershalenenbrengen.

In2015zijnernegenleernetwerkengevormdvanschoollei-ders enbestuurders uit eenbepaalde regio.Denetwerken,die uit vijf tot tien scholen bestaan, worden in aanvang bege-leiddoorervarenprocesbegeleiders.Zijreikenwerkwijzenentools aan en brengen thema’s in die bijdragen aan een ambi-tieusleerklimaat.Dezebegeleidingistijdelijk.Uitgangspuntis dat de leernetwerken na een aantal bijeenkomsten voldoen-dezijntoegerustomzelfstandigverdertegaan.

Schoolfie: zelfevaluatieHoeambitieusisonsleerklimaat?Waarisonzeschoolsterkin?Enwatmoetenwij(verder)ontwikkelen?DeSchoolfie helpt

scholenantwoorden te vindenopdeze vragen.Metdit di-gitale zelfevaluatie-instrumentmaaktde school een inhou-delijkzelfportret.Opbasisvandeuitkomstenformuleertdeschoolambitiesenontwikkelpuntenwaarmeezehetleerkli-maat(verder)kanverbeteren.

Met de Schoolfie brengt u in kaart hoe uw school ervoor staat ophetgebiedvandezesthema’sdietekenendzijnvooreenambitieus leerklimaat: • Eengedeeldekoersenambitie• Actief leiderschap• Systematischgebruikvaninformatie• Lerende professionals• Samen leren en ontwikkelen• Ambitieus leerklimaat in de klas

Scholenbepalen zelfmetwelk doel, opwelk niveau en opwelke manier ze de Schoolfie gebruiken. Zo kunt u het in-strument inzettenalsnulmeting, gerichtopalle thema’s ofgerichtopeenspecifiekthema.Ukuntdezelfevaluatieuit-voeren op schoolniveau, afdelingsniveau of teamniveau en u kunt de Schoolfie als ontwikkelinstrument of als meetinstru-mentgebruiken.

Wilt u de Schoolfie gebruiken als ontwikkelinstrument, dan vult een aantal vertegenwoordigers van twee of drie verschil-lende groepen (bijvoorbeeld schoolleiders, teamleiders, do-centen of leerlingen) de Schoolfiein.Hetinstrumentverwerktdegegevens (‘Schoolanalyse’) enpresenteertdeuitkomstenhiervan in een ‘spinnenweb’,datdeovereenkomstenendeverschillen tussen de groepen zichtbaar maakt. Als u deSchoolfie als meetinstrument wilt gebruiken, dan vult één groep de Schoolfiein.Bijdezeversiewordenderesultatendi-rectineenspinnenwebgepresenteerd.

80

Scholenvoerendezelfevaluatieuitalsopmaatvooreencolle-gialevisitatie.HiermeeiservaringopgedaanbijdevisitatiesdieindepilotAmbitieusleerklimaatzijnuitgevoerd.

Collegiale visitatie: de frisse blik van de buitenstaanderZelfonderzoek is zinvol,maar het is ook leerzaam om an-deren naar uw school te laten kijken. De buitenstaanderzietsomsdingendieuzelfniet(meer)ziet,hijkijktmeteenfrissebliknaaruwschoolpraktijk.Collegialevisitatie ishetderde instrumentdatdepilot ‘Ambitieus leerklimaat’ inzetomscholenteondersteunenbijhunschoolontwikkeling.DeSchoolfiewordthierbijgebruiktalsobservatie-instrument.Vooraf krijgen de deelnemende scholen een training van een dag.Zijlerenvisitatievaardigheden,formulerenhunontwik-kelvragenenbereidensamendevisitatiesvoor.

Devisitatiecommissiebezoektdeschoolgedurendeeendag,praatmetdocentenenleerlingenenvoertlesobservatiesuit.Devisitatorendoenditzeergericht.Deontwikkelvraagvandegevisiteerdeschoolisimmersrichtinggevend.Doordatdescholenzelfontwikkelvragenformuleren,sluitendevisitatiesnaadloosaanbijdeontwikkelingopdebetreffendeschool.Aan het einde van de visitatiedag koppelt de visitatiecommis-sie de eerste bevindingenmondeling terug.Later krijgt deschooleenuitgebreideschriftelijkerapportage.

Meedoen?Wiltuookdeelnemenaaneenleernetwerk,eenzelfevaluatieuitvoeren of een collegiale visitatie organiseren? Dan kunt u zichaanmeldenvoorhetprogramma ‘Stap2’vandeVO-raad,waarindepilot‘Ambitieusleerklimaat’isopgenomen.Ditprogrammarichtzichopdeverbeteringvandeleer-enverbetercultuur op scholen en verbindt schoolontwikkeling metpersoneelsontwikkeling.

81

Colofon

Tekst TekstbureauEliseSchoutenmetmedewerking

vanJacquesPoellenEllekevandenBurg

Redactie vanuit VO-raad CélineBlom,JonahOpsteen,

SterreGrootswagersenJulietteVermaas

Vormgeving BUREAUBAS • Druk Drukproef

Productie RosenmullersCommunicatie&Organisatie

Maart 2016

Het p

ad van kw

aliteit — N

aar een amb

itieus leerklimaat

VO

-raad

Dit boek portretteert achttien vo-scholen die deelna-menaandepilot‘Naareenambitieusleerklimaat’vandeVO-raad.Descholenlatenzienhoezijwerkenaande kwaliteitsverbetering van hun onderwijs. Ze doendat op heel verschillende manieren, maar hun activitei-teneninterventieshebbenallemaalhetzelfdedoel:datelkeleerlingzichoptimaalontwikkelt.Daarvooriseenambitieus leerklimaat nodig.Wat dat is? De ambitiesen de activiteiten van de geportretteerde scholen geven daareengoedbeeldvan.

ALK2015-S22016