หบธรรม อ�ำเภอลจงหวดล�ำพน

สมประสงค สจนทร

หบธรรม อ�ำเภอลจงหวดล�ำพน

สมประสงค สจนทร

3

ศลปกรรมทเกดขนบนหบธรรม ลวนแลวแตเกดจากความเชอใน

พทธศาสนาอยางชดเจนโดยสรางจากความเชอ ความศรทธาในขนบธรรมเนยม

ประเพณเกดส�านกทสรางงานเพอเปนพทธบชา และตระหนกในคณคาของทาง

ประวตศาสตร ดวยการด�าเนนชวตทางสงคม และวฒนธรรมดานตางๆ โดย

เฉพาะทางดานงานชางการตกแตงศลปกรรมประดบตกแตงลวดลายลวนแลวแต

ผกพนกบความเชอกบพทธศาสนา จงท�าใหกอเกดการสรางงานทางวฒนธรรม

อนเปนการสบทอดพทธศาสนา

2

จงหวดล�าพนหรออาณาจกรหรภญชยในอดตนนเปนอาณาจกรทมความ

รงเรองทางวฒนธรรมมานานกวา 1,400 ป จงท�าใหจงหวดล�าพนม

แหลงทองเทยวทางวฒนธรรมทนาสนใจอยหลายแหงทนกทองเทยวนยมไป

เทยวชมและศกษาหาความร นอกจากนยงพบวาอ�าเภอล เปนอ�าเภอหนงใน

จงหวดล�าพนซงมเนอทเกอบครงหนงของจงหวด อกทงอ �าเภอลขนชอวาเปน

เมองทมประวตศาสตรความเปนมาเกาแก โดยไดกอตงเมองมาตงแตสมยกรง

สโขทยกอนป พ.ศ.1800 ถงปจจบน คนในชมชนของ อ�าเภอลจงหวด

ล�าพน รอยละ 90 เปนชาวเขาเผากระเหรยงทนบถอพทธศาสนาอยาง

เครงครด โดยจะเหนไดจากการทคนในชมชน มความเลอมใสในพระพทธ

ศาสนา และมวดเปนศนยรวมจตใจของคนในชมชนเปนจ�านวนมาก นอกจาก

นคนในชมชนยงไดน�าเอาหลกธรรมทถกจารกไวเปนลายลกษณอกษร เรยกวา

พระคมภร พระคมภรมความส�าคญทางพทธศาสนา เนองจากมการจดหรอ

บนทกพระธรรมลงบนใบลานหรอกระดาษสา จงจ�าเปนตองมการเกบรกษา

พระคมภรไวเปนอยางด โดยจะเกบไวในหบหรอตเรยกวาหบธรรม เพอเกบ

ใหพนจากสตวตางๆทจะมากดกนพระธรรมค�าสอน

การสรางหบธรรมนอกจากมวตถประสงคเพอเกบพระธรรมแลว ยง

บงบอกถงวถชวต และวฒนธรรมลานนาในยคนนๆอกดวย รวมไปถง

ภมปญญาของบรรพชนลานนา

หบธรรม อ�ำเภอล จงหวดล�ำพน

5

สวนกลางหรอสวนทเปนตวหบมลกษณะเปนรปทรงสเหลยมคางหม

ทองไมหรอฝาโดยรอบทงสดานเปนไมกระดานตอกนโดยอาศยเสาสตนเปน

โครงยดตดกนอาศยการเขาไมโดยใชเดอยยดการเขาไมเปนฝาสดาน โดยการ

ใชเดอยในการยดตดเสานจะท�าใหเกดการงดขบกนของเดอยฝาไมทงสดานจะม

แรงผลกดนกระท�าซงกนและกนรกษาโครงสรางใหคงรปไวอยางมนคงบรเวณ

ปากหบจะท�าใหเปนสลกตวผมลกษณะการซอนปากหบ ทมลกษณะเลกเทากบ

ตวหบเพอสวมกนกบบรเวณสวนทเปนฝา

สวนกลำงของหบธรรม

4

สวนฝา สวนทใชปดหบมลกษณะคลายฝาบาตรพระเพยงมรปสเหลยม

โดยจะสรางใหพอดกน เวลาสวมปดฝาสวนทเปนฝานบรเวณดานบนฝาจะใช

ไมกระดานตอเขาเดอยยดกบดานขางทงสดานประกอบกนเปนรปทรง ฝาดาน

บนสดจะเปนแผนไมกระดานตดกนจนเปนแผนเรยบเปนเนอเดยวกน

สวนฐานเปนสวนทรบน�าหนกมากทสด มขนาดกวางทสด จะมการ

ซอนชนตางๆจากขนาดเลกไปหาใหญใชวธการเขาไมโดยอาศยการเขาเดอยยดส

มมเขาดวยกน นอกจากนยงพบวามจ�านวนไมนอยทมการตอขาเปนรปลกษณะ

คลายเทาสงห เพอเพมความแขงแรงในสวนของฐานอกดวยเนองจากสวนฐาน

นเปนสวนส�าคญในการรบน�าหนกมาก จงจ�าเปนทใชไมทมขนาดหนาและม

น�าหนกจงจะเหมาะสมและเกดความแนนหนาแขงแรงสวนดานขางจะผายออก

ตรงไปเพอใหสวมสนทกนกบสวนทเปนสวนตว

สวนฝำของหบธรรม

สวนฐำนของหบธรรม

7

ลวดลำยบนหบธรรม ลวดลายทใชในการตกแตงหบธรรม เปนสงทมความส�าคญมาก เปน

คณลกษณะทเดนทสด จะตกแตงลวดลายและเทคนคตางๆ เพอความสวยงาน

และมความหมายตางๆ ตามลกษณะของลาย สวนลกษณะลายทพบในอ�าเภอล

จะม ลายเครอเถาว เครอเถาวเทพพนม ลายจารกค�าอทศ ลายเลาเรอง ลาย

โปรงเพมบาง ลายกรอบโกงเปนตน

ลายเทพนมเปนเอกลกษณทไดมาจากความเชอของคนไทย อนหมาย

ถงเทพารกษ ซงมหนาทอภบาลรกษาสถานทหรอปชนยวตถนนๆ

ลำยเครอเถำ

6

กำรประดบตกแตงของหบธรรม หบธรรม คอทบรรจพระคมภรฉบบใบลานเปนงานประณตศลปจดวา

เปนมรดกทางวฒนธรรมทล�าคาของชางในสมยโบราณ

เนองจากหบธรรมมโครงสรางทเปนแผนไมกระดานประกอบกนเปน

กลองลกษณะสเหลยมแผนไมกระดานโดยรอบน ทเปนพนผวรองรบงาน

ประดบตกแตงลวดลายไดเปนอยางดชางในสมยโบราณจงมกสรางลวดลายขน

มาประดบ เพอมใหดแลวเปนเพยงกลองไมสเหลยมธรรมดาโดยอาสยเทคนค

และวธการทคอนขางจะประณตบรรจง เนองจากเปนงานทสรางขนเพอเปนพธ

บชาลวลายประดบตกแตงนจงเปนองคประกอบทส�าคญของหบธรรม สงให

เหนถงคณคาความงดงามของศลปะลานนาไดอยางชดเจน

ในสมยโบรานนยมทจะใหมการสรางลวดลายตางๆขนมาเพอใช

ประดบตกแตงสถาปตยกรรมประตมากรรมจตรกรรมและงานประณตศลป

ลวดลายตางๆเหลานมไดเจาะจงใชเฉพาะในงานประเภทหนงแตจะมการ

ถายเทรปแบบใหกนและกนในงานศลปะกรรมตางแขนงกนลวดลายประดบ

ของหบธรรมลานนากไดรบอทธพลจากลวดลายประดบของงานศลปะกรรม

ประเภทอนดวยเชนกนทเหนไดชดคอจากงานจตรกรรมและสถาปตยกรรมจด

ประสงคของชางกเพอใหเกดคณคาความงามยกระดบใหเปนของใชทมคา

ส�าหรบพระพทธศาสนานอกจากนยงเปนสอใหเกดจนตนาการภาพสราง

อารมณของบคคลทไดพบเหนใหเขาถงสจธรรมของพระศาสนาเปนพนฐาน

เบองตน

9

ลายโปรงเพมบางจะเปนเทคนคการเวนลายไวจดกลาง และเพงบางทง

สมมของหบ จะไมเนนลวดลายมากนก

ลวดลายกรอบโกงเปนลกษณะโกงควโคงตามกรอบ

ลำยโปรงเพมบำง

ลำยโกง

8

การน�าลายเครอเถามาใชอาจหมายถงการถวายดอกไมเพอเปนพทธบชาลาย

พรรณพฤกษา ไดแก ลายประเภทตนไม ใบไม และดอกไม นานาชนด

เปนองคประกอบส�าคญ

ลำยเครอเถำ

11

การตกแตงดวยลวดลายตวอกษร คอการเขยนค�าจารก เพอใหเกดเปน

ลวดลายของการเขยนตามตวอกษรลายมอ เชน ตวเขยนภาษาลานนา และตว

เขยนภาษาไทย เปนตน จากการศกษาพบวาจ�านวนหบธรรมทมลายจารกค�า

อทศอยจ �านวน 2 ใบจะเหนวาพบการใชเทคนคนจ�านวนนอย

ลำยจำรกค�ำอทศ

10

การตกแตงดวยลวดลายลกษณะภาพเลาเรองนยมรองลงมาจากลวดลาย

ลายเครอเถาว ภาพเลาเรองทพบจะเปนเรองพทธศาสนา ชาดกและพทธ

ประวต โดยจะเปนการตกแตงดวยลวดลายบางตอนสนๆ เปนเรองราวทแสดง

ถงบญบารมของบคคลส�าคญในศาสนาพทธ จากการศกษาพบวาจ�านวนหบ

ธรรมทมลายเลาเรองอยจ �านวน 2 ใบ คอ ภาพชาดกทพบบนหบธรรมเปน

เรองพระมาลยและ ปญจวคคยทง 5

ลำยเลำเรอง

13

การใชเทคนคทาชาดปดทองเปนการลงพนดวยการลงรกกอน โดย

หนาทของรกนนเปนตวปองกนแมลงทจะเขามาท�าลายพระธรรมดานในทบรรจ

อยและทาชาดทบลงไปบนพนรกเพอใหไดสแดงทวทงหบ แลวกประดบดวย

ลายปดทอง

กำรทำชำดปดทอง

12

การใชเทคนคการลงรกปดทอง เปนเทคนคทมมานานแลวของลาน

นาเนองดวยการนยมใชทองในการตกแตงและประดบพทธสถานเพอแสดงถง

ความเคารพบชาและเปนสงทส�าคญในการใหความส�าคญตอพทธศาสนา จน

มาถงการใชเปนเทคนคในการตกแตงหบธรรม ซงเปนสงทมความส�าคญใน

การเกบรกษาพระธรรมทใชในทางศาสนา จงถอวาเปนการใหความส�าคญกบ

ศาสนาเปนอยางมาก โดยการลงรกปดทองนเปนเทคนคทใชการทาดวยยางรก

ซงจะใหสด�าจะเปนตวทท�าหนาทเปนพนและตามดวยการปดทองค�าเปลวเปน

ลวดลายตางๆ ท�าใหเกดเปนลวดลายของทองบนพนรกสด�า โดยหนาทของรก

นนเปนตวปองกนแมลงทจะเขามาท�าลายพระธรรมดานในทบรรจอย

กำรลงรกปดทอง

หบธรรมกบวธกำรสรำงสรรลวดลำย

15

เทคนคกำรลงรกเขยนตวอกษรเปนกำรลงพนดวยกำรลงรกบนหบ

ธรรม ธรรมกอนตำมดวยกำรเขยนบนทกลำยลกษณอกษรบนหบธรรม ซง

ลวดลำยอกษรทปรำกฏนนเปนตวอกษรของลำนนำ บงบอกถงชอผสรำงวนท

ปทสรำง ถวำยใหแกวดกำรจำรกชอไวตรงหบนน ตรงกบควำมเชอในเรอง

ของกำรสรำงหบธรรมในลำนนำ ซงมแนวควำมเชอทวำ คอหบธรรมเปนของ

ศกดสทธ เปนของสงทมไวเกบพระคมภรใบลำนค�ำสงสอนของพระพทธเจำ

หำกใครไดมสวนสรำงถวำยหบพระธรรมใหแกวด เชอกนวำจะไดกศลอยำง

แรงกลำนนเอง

กำรลงรกเขยนตวอกษร

14

งำนชำงประดบกระจกกด ควำมนยมตองำนประดบกระจกกด เนอง

มำแตสำระซงผคนแตกอน เหนควำม ส�ำคญในคณลกษณะของกระจก ท

เปนทงส และมควำมมนแวววำว กบยงเปนวสดทมคณสมบตเปลงประกำย

ออกได คลำยกบอญมณ เมอไดรบแสงสวำงสองมำกระทบผวกระจกนน

กระจกสจงไดรบกำรน�ำมำประดบลงในบำงสง ทพงประดบดวยอญมณจรง

หรอ ประดบเปนอยำงของเทยมแทนจะใชอญมณ นอกจำกนยงเปนวสดทม

คณภำพแขง คงทนถำวรตอแดด ฝน เปนเครองชวยปองกน มใหวตถทกระจก

ปดทบเสอมสลำยงำยซงในลำนนำนนเทคนคกำรประดบกระจกไดนยมใชแกว

องวะหรอกระจกจนทในปจจบนเปนสงทหำยำก ซงกระจกชนดนสำมำรถตด

กำรประดบกระจก

17

ในสมยโบราณเทคโนโลยยงไมเจรญกาวหนามากสทใชในงานประดบ

ตกแตงจงวนเวยนอยในวงจรเพยงไมกสโดยน�ามาจากวสดธรรมชาตรอบๆ ตว

ทมอยเชนจากยางไม ใบใม รากไมดนเขมา แรธาต ปรากฎเปนส แดง ด�า

เหลอง ขาว น�าเงน ทเปนพเศษคอสทองทไดมาจากแผนทองค�าเปลวชวยเพม

ความงามและสวางลายแลดกลมกลนกน และยงรกษาเนอของไมปองกนการ

กดกรอนของแมลงตางๆ แทบทกสกลชางมกจะใชสเพยงเทานนส�าหรบ

ตกแตงหบธรรม แตส�าหรบสน�าเงนและขาวเปนสทหายากจงไมนยมใชกน

สสนของหบธรรม

16

ชาดเปนสแดงชนดหนง ใชท �าเปนสส�าหรบเขยน หรอ ระบาย การ

ทาชาดนนจะทาทบลงบนพนรกท�าขนดวยความประสงคใหสแดงทใชทาลง

หรอถมลงในสวนทเปนลองระหวางลวดลาย หรอชองไฟระหวางสงทท�าขน

ในลกษณะงานปนปน งานไมหรอหนแกะสลก ดเดนเหนกระจะขนจากพนท

เปนลองลกต�า หรอ พนทรองรบอยเบองหลงนนนนเองการใชสชาด หรอ

สแดงชาดทาลง หรอถมลงในลองน เปนไปตามขนบนยมและประเพณนยม

วา “สแดง” เปนสทมความหมายถงความสวาง ความสกใส

กำรลงรกทำชำด

1918

หบธรรมเปนสงทใชเกบรกษาพระธรรมค�าภร เปนสงทสบทอดความ

ศรทธาของยคสมย และยงแสดงถงการตดตของคนในสมยกอนความรของคน

ทองถนงานชางทสงตอจากรนสรนผานยคสมยตางๆ จนเกดเปนศลปกรรมรป

แบบเฉพาะตวขน ชงหบธรรมในอ�าเภอล จงหวดล�าพน จงมความเปน

เอกลกษณเฉพาะทและเปนตวบงบอกถงประวตศาสตรของทองถน ควนคาแก

การใหการอนรกษใหคงแกคนรนหลงไดเหนซงความสวยงามผานงานชางศลป

ของคนรนกอนในพนทตวเอง และศลปกรรมทงดงามจะคงคไปกบ

ประวตศาสตรอนยาวนานตอไป

กำรเกบรกษำ

หบธรรมอ�าเภอลจงหวดล�าพน

ภาพและเนอเรอง(พ.ศ.2558)โดยสมประสงสจนทร

สงวนลขสทธตามพะราชบญญต

จดพมพครงแรกเดอนตลาคมพ.ศ.2558

จดพมพโดยภาควชาศลปะไทยคณะวจตรศลปมหาวทยาลยเชยงใหม

ออกแบบและจดรปเลมโดยสมประสงคสจทร

โดยใชฟอนทAngsanaNew

หนงสอเลมมเปนผลงานทางวชาการจดทดท�าขนเพอสงเสรมและตอยอดศกยภาพการศกษา

ภายในภาควชาศลปะไทยคณะวจตรศลปมหาวทยาลยเชยงใหม

การสรางหบธรรมนอกจากมวสถประสงคเพอเกบพระธรรมแลว

ยงบงบอกถงวถชวตและวฒนธรรมลานนาในยคนนนนอกดวย