Embed Size (px)
DESCRIPTION
Hipania Romana: Erromatarren Hispaniako eragina. Santillana liburutik egokitua eta euskeratua.
Citation preview
HISPANIA ROMANA
IES ARRASATE BHILINGUAE LATINAE DEPARTAMENTUM
ramon osinaga
HISPANIA ROMANA 2
INDEXI. IntroitoII. Hispania ante Romanos III. Romani in HispaniaIV. Hispaniae RomanitatioV. Hispani praeclari in Roma.VI. Romani in Vasconum terris VII. Bibliographia
HISPANIA ROMANA 3
I. IntroitoErromatarrak K.a. III. Mendeko bukaeranHispania konkistatzen hasi ziren, Bigarren Gerrate Punikoa zela medio (K.a. 219-202). K.o. V. Mendeko erdirarte egon ziren.“Hispania Romana”, “Erromatar aroa” “Romanizazioko aroa” aro honi deitzen diogu.
HISPANIA ROMANA 4
Hasieran “bi probintzitan” banaturik zegoen, Augustoren aurretik “hirutan” eta Behe Inperioan “bost” probintzi ziren.Erromako historiaren parte bat Hispanian garatzen da eta gainera hispaniarrek erromatar historian parte aktiboki hartu zuten. Hasieran menperatu bezala, gero hiritar bezala eta este batzuk kultura edo politika eragile bezala: Seneka, Martzial, Trajano, Adrinao, Teodosio...
HISPANIA ROMANA 5
Erromatarren “menperatu guztiekiko” kanpoko politika bera zela kontuan izanda, oso interesgarri iruditzen zaigu puntu garrantzitsuenak aurkeztea.Zazpi mende nahikotxo dira aztarna batzuk lagatzeko; nolakoak diren, onak, txarrak... oso subjetiboa iruditzen zaigunez, autore gehienek aipatzen dutenak aipatuko ditugu:
HISPANIA ROMANA 6
HISPANIAIII K.a.
HISPANIA ROMANA 7
Erromatar aztarnakEtxebizitzak: unifamiliarrak (domus), egun “adosados”, pisutakoak (insulae), landakoak (villa)...Bideak: egungo errepide askok erromatarren “viae” jarraitzen dituzte...“Mapa económico” delakoa zonaldeka: mehatzak, zerealak, olibondoak, ardokoak,...
HISPANIA ROMANA 8
Hizkuntz ofizialak, Euskara kenduta.Gehienengo erligioa eta bere eragina: kristautasuna...Familiako egitura...
HISPANIA ROMANA 9
Domus
HISPANIA ROMANA 10
Villae
HISPANIA ROMANA 11
Hispaniae Viae
HISPANIA ROMANA 12
Tabula Aeconomica
HISPANIA ROMANA 13
II. Hispania ante RomanosHasi baino lehenago, Hispania bere inguruan kokatu behar dugu, hau da, Mediterraneoan.Mediterraneoan bi zati oso garbi agertzen ziren, beraien artean oso desberdidurik eta beraien artean ea-ea inkomunikaturik.
HISPANIA ROMANA 14
Ekialdeko parteaGreziar munduari lotuta Alejandro Magnori esker (K.a 335-323). Hizkuntza eta kulturan baturik, baina politikoki sakabanaturik: Egipto, Asia Txikia, Mazedonia....Kulturalki “helenismoa” pil-pilean zegoen.
HISPANIA ROMANA 15
Mendebaldeko parteaUnitaterik ez zeukan ez eta ere kultural garapenik. Bi potentzien tartean zegoen: Erromatarrak: Italia osoan zabaldurikKartagiarrak: Mediterraneoan zabaltzenIberiko Penintsula, Frantzia eta Afrikako iparreldean herri oso ezberdinek okupatzen zituzten.
HISPANIA ROMANA 16
Bertako herriak K.a. III. M.
HISPANIA ROMANA 17
Komunikazioa / Inkomunikazioa
K.a. 1000 urtean Mediterraneo ekialdeko herri batzuk mendebaldeko partean bere koloniak eratu zituzten bi helburu nagusikin:Produktuen elkartrukatzeaΜετροπολιetako biztanleen gehiegikeria berkokatzea.
HISPANIA ROMANA 18
Coloniae in HispaniaFeniziarrak: Afrikako iparraldea, Malaga, Cadiz, Balear irlak.Greziarrak: Italiako hegoaldea, Sicilia (Magna Graecia), Marsella, Rosas, Ampurias eta Denia.Hauek bertako biztanle eta erakundeetan eragina kultural handia izan zuten.K.a.III mendetik aurrera erromatar eta kartagiarren eskutan jausi ziren.
HISPANIA ROMANA 19
Feniziarren aztarnak
HISPANIA ROMANA 20
Feniziarrak Ibizan
HISPANIA ROMANA 21
Greziar,Feniziar, Kartagiar...aztarnak
HISPANIA ROMANA 22
Greziar aztarnak
HISPANIA ROMANA 23
Hispaniae antiqui pupuli
Nahiz eta literario eta epigrafiko iturrietan herri asko agertu, bi multzotan bana daitezke:
HISPANIA ROMANA 24
HISPANIA ROMANA 25
Mediterranear jatorriko herriakEkialdian: Iberoak
K.a. IV gorenen garapena izan zuten.Greziar eta Feniziar eragina daukate.Aberastasun iturriak: mekazaritza eta meatzaritza.Ezaugarriak: hiriak oso jerarkizatuak (sozial klaseak), monarkiak, idazkera mota ezberdinak garatu zituzten, arte arloan maila oso ona lortu zuten
HISPANIA ROMANA 26
Mediterranear jatorriko herriakHegoaldean: Oretanoak...Iberiarren gertukoak baina ezberdinak.Politiko eta sozial sistemak oso antzekoak zituzten. Kartagiarrak heldu baino lehen K.a. V., lurraldea banaturik egon zen “Tartesos”
HISPANIA ROMANA 27
Indoeuropear jatorriko herriak:Erdia eta Mendebaldea
K.a. 1000-500 Indoeuropeoak satzen dira, batez ere “Zeltiarrak” Mesetan, Extremaduran eta Atlatiar zonaldean jartzen dira: Ziltiberoak, Bakkeoak, Karpetanoak eta Lusitanoak.Ezaugarriak: tribalak, hiri pobreak, propietate komunak, familietako nagusien kontseiluak, idazkera propiorik gabe...
HISPANIA ROMANA 28
Indoeuropear jatorriko herriak:Iparraldea
Lurraldea gutxi ezaguna eta urruna: Vascones, Cantabri, Asturii eta Galaiqui.Jatorria ezezaguna, indoeuropeoarra?.Hizkuntzen aztarna gutxi, gurea kenduta.Politika eta sozial egitura antzekoa izango zen.
HISPANIA ROMANA 29
Leku erraz babesgarretan bizi ziren “castra”. Etxebizitzak borobilak izaten ziren. Ekonomia oso funtzezkoa: basafruituak, arrantza, ehiza eta abelzaintza gutxi garatua.Aldemeneko herrikoentzako mehatxu ziren. Idazkera propiorik ez zuten izan.
HISPANIA ROMANA 30
III. Romani in HispaniaK.a. III. Mendeko bukaeran sartu ziren, kartagiar eta erromatarren artean egindako “Ebroko Ituna” izan zela medio. Honen bitartez eragin zonaldeak banatu ziren: Kartagiarrentzat Ebroizango zen muga. Anibalek Sagunto hartzen du (219). Erromak Anibal zalatzen du eta urte bat beranduago Ampuriasen desenbarkatzen du.
HISPANIA ROMANA 31
Erromatarren egonaldia Hispanian horrela hasi zen , 200 urte iraun ondoren, K.a. 19 Augustok Kantabroak eta Astureak gainditu ostean bukatu zen.
HISPANIA ROMANA 32
Romani in Hispania: Pars IErromatar Kartagoaren aurka Hispanian:
Bigarren Gerrate Punikoa.Erromatarrek, Cneus Scipio eta Publiusanaiek, Asdrubalen aurka borrokatzen dute.Ebro zeharkatu eta Andaluziara sartzen dira. Kartagiarrek Erromatarrak gainditzen dituzte Castulum-en (Linares), 212 urtean.
HISPANIA ROMANA 33
211 urtean Publius Cornelius Scipio, aurrekoaren semea, dator eta Cartago Nova hartzen du.209 urtean P.C. Scipiok kartagiar ejerzitoa garaitzen du Ilipa-n (Alcala del Río) eta Cadizen 206 urtean.Honek, kartagiarren bukaera Hispanian eta Erromatarren jarraipena suposatzen du.
HISPANIA ROMANA 34
HISPANIA ROMANA 35
HISPANIA ROMANA 36
Romani in Hispania: Pars IINumanziaren suntsiketa K.a. 133
Hispania banaturik gelditzen da: Hispania Citerior (gertuena) eta Hispania Ulterior (urrunena). Limes, muga Cartago Nova zen. Erromatarrak biak “baketzen” saiatzen dira. Barrura sartzen dira, baina asko kostata.
HISPANIA ROMANA 37
139 urtean, Viriato lusitaniarra akabatzen dute, eta Zeltiberiarren matxinadari aurre egin behar diote. Beraien hiriburua Numan-cia 20 urte asediatu ondoren, lortzen dute 133 urtean.Limes, muga, Duero ibaia. Errepublika osoan hemen mantendu zen.
HISPANIA ROMANA 38
HISPANIA ROMANA 39
Romani in Hispania: Pars IIIUsque ad Rei Publicae finem K.a. 45123-121: Balear Irlak hartzen dituzte, hala-nolako bakea sortzen da. Baina Citerior-ean lusitanoek eta zeltiberoek matxinadak egiten zituzten eta Ulterior-ean “erromanizazio gogorra” egin zuten: baliabideen suntsiketa, kolonien biderketak, galtzadak, latina, lagunei faboreak....
HISPANIA ROMANA 40
Principales
Hispaniae
civitates
HISPANIA ROMANA 41
Romani in Hispania: Pars IVKantabriar-Asturiar gerrateak K.a. 29-19
Res Publica bukatuta Oktabiok Hispania osoa menperatu nahi du, arraoiak:Propaganda: indomitoak menperatzeaAdministazioa: harrapaketekin bukatzeaEkonomia: mehatzen aberastasuna lortzeaHamar urtetan borrokatu zen oso-oso gogor, mari terraque.
HISPANIA ROMANA 42
HISPANIA ROMANA 43
IV. Hispaniae RomanitatioErromak konkistaturiko herrialdeek eta lurraldeek erromatar hizkuntza, kultura eta antolaketa ezberdinen, politika, administrazioa, ekonomikoa eta sozial antolaketa hain zuzen ere, jasan duten asimilazio prozesua Erromakuntzaulertzen da.
HISPANIA ROMANA 44
Honetarako gobernariek, Sizilian, Italian, Hispanian eta gero beste probintzietan frogatutako mekanismoak martxan ipintzen zituzten.
Arlo eta eragile desberdinak topa ditzakegu puntu honetan.
HISPANIA ROMANA 45
Arloak:Politiko eta administratibo antolaketaGizarteaHizkuntzaKulturaErlijioa
HISPANIA ROMANA 46
Politiko eta administratibo antolaketa
Hasieratik konkistaturiko lurraldei gobernatzeko, esplotatzeko eta integratzeko egoera administratiboa eman nahi zieten: “provincia”.K.a. 197 Citerior eta Ulterior eratu zituzten.K.a. 27 Ulterior zatitu zuten: Beticaeta Lusitania et CiteriorTarraconense izatera pasatu zen.
HISPANIA ROMANA 47
III. Mendeko hasieran Caracallak Gallaecia eratu zuen eta bukaeran Dioklezianok Cartaginensea eratu zuen.Momentu honetan Hispaniaae provinciae eta Mauritania “Diocesis Hispaniarum” bilakatu ziren. Provincia bakoitzean “gobernator” bat zegoen potere guztiekin, Senatuak izendaturik kontsulohien edo pretoreohien artean.
HISPANIA ROMANA 48
Inperioan probintziako gobernua Enperadoreen menpe zegoen eta gobernadoreak “legati” izaten ziren.Probintziak zatitu zituzten “conventus” -etan.Magistratu ezberdinek gobernadoreari laguntzen zioten: “cuestores, procuratores et publicani”.Erroma eredu zeukaten: “duunviri, ediles, comitia, decuriones” (=mini senatus)...
HISPANIA ROMANA 49
Provinciae Diocletianii temporibus
HISPANIA ROMANA 50
GizarteaProbintzietara banaketa soziala eraman zuten ere. Libreak eta esklabuak, Hispanian esklabu asko egin zituzten, mehatzetan eta nekazaritzanerabiltzen zituztelarik.Libreen artean bi mota zeuden: cives(hiritartasuna zeukatenak) eta peregrini (menpekoak).
HISPANIA ROMANA 51
Gero, hiritartasuna sari bezala erabiltzen hasi ziren ejerzitoan lehenengo eta gero munizipioko magistraturetan. Azkenean 212 urtean Caracallak biztanle guztiei eman zien.Hiritar batzuk, batez ere Betikan, Eques, Senator, Consul izatera heldu ziren.Inperioan hispaniar batzuk oso garrantzitsuak izan ziren: Seneca, Trajano, Adriano...
HISPANIA ROMANA 52
Hiritarrak ez zirenenei, gehienak 212 urtera arte, aurretik zeuzkaten egiturak mantendu zizkieten: tribu sistema, leinuak, klaseak aberastasunen arabera...
HISPANIA ROMANA 53
HizkuntzaInperiora arte Latina ez zen generalizatu. Bertako hizkuntza edo latinaren erabilpena asko aldatzen zen, lurraldearen arabera.Latina “de voce” ikasten zuten.“Scholae” ez zuten eraginik ez zeudelako.
HISPANIA ROMANA 54
KulturaLurraldeka desberdintasun asko zeuden. Inperioko lehen mendean literato asko sortu ziren: Seneka, Lukano,(Betikan); Martzial, Kintiliano (Ebro aldean), eta Inperioko azkenetan Prudentzio olerkari kristaua.Hiriko eta arkitektoniko kultura zabaldu zuten penintsula osotik.
HISPANIA ROMANA 55
Hau oso nabaria da hirietako planuetan, monumentuetan eta eraikuntza publikoetan, oraindik Merida, Sagunto, Tarragona, Italica, Segobia, Lugo... Hirietan erromatarren aztarnak topa ditzakegu.Eskultura, mosaiko eta pinturan, erromatarrek oso erabiliak, batez ere dekorazioan aztarna asko gelditzen dira penintsula osoan ikus daitezke “villa”etan museoetan eta indusketetan.
HISPANIA ROMANA 56
Bilbilis Augusta
HISPANIA ROMANA 57
Segoviako akueduktoa
HISPANIA ROMANA 58
Medinacelliko arkua
HISPANIA ROMANA 59
Domus
HISPANIA ROMANA 60
Tarraconis amphitheatrum
HISPANIA ROMANA 61
ErlijioaBertakoen gurtzak, erligioak, jainkoak eta debinitateak errespetatu zituzten, baina poliki poliki erromatar Jainkoak sartzen dira, batez ere jainko garrantzitsuenak: Jupiter, Juno, Minerva, Venus, Diana, Marte, Herkules...
HISPANIA ROMANA 62
Soldatuek ekialdeko gurtzak eta jaikoak sartu zituzten ere.Ofizialki Erroma Jainkosa eta Enperadorearen gurtza, arrazoi politikoengatik, oso garrantzituak ziren.Kristautasuna oso goiz sartu zen. Sartzeko bideak soldatuen gurtza izan zen, gero itxuraz Afrikatik indar handia jasan zen.Persekusioak ere egon ziren.Teodosio kristautasuna ofiziala ezarri zuena Hispaniarra zen.
HISPANIA ROMANA 63
EragileakHiru eragile oso-oso garrantzitsuak aipa ditzakegu:
“Urbanizazioa”-ren bizkortzeaEjerzitoaKomunikazioen sarea
HISPANIA ROMANA 64
Urbanizazioaren bizkortzea“Urbs”-ean bizi zirenez “urbanoak” ziren, hau da “hirikoak”. Eredu hau Inperio guztira eraman nahi zuten. Kanpoan “koloniak” eratzen zituztenean hiriak egiten zituzten.Hispanian lehenegoa Italica izan zen gero beste batuzuk egon ziren: Emerita Augusta, Caesar Augusta, Barcino, Tarraco...
HISPANIA ROMANA 65
Bertako hiriak ere indartu zituzten, “municipium” “status” emanez, batzutan hiritartasun eskubidea biztanlei emanez. Politika honen helburua biztanleak hirira erakartzea eta era honetan “zibilizatzea” zen.Politika honetatik sortu ziren: Lerida, Huesca, Sagunto, Tortosa, Calatayud, Calahorra....
HISPANIA ROMANA 66
Hirietan biztanleak “integratzen ziren”: hizkuntza, kultoak... bereganatzen zituzten. Zerbitzu publikoak erabiltzen zituzten: ikuskizunak, termak, eskolak, asanbladak, politikan parte hartzen zuten –batzuk-...Honen garrantziaren froga: hiri konzentrazioa zegoen herrialdetan Erromanizazioa gero eta sakonagoa izan zen, Andaluzian eta Mediterraneoko itsasertzean batez ere.
HISPANIA ROMANA 67
Barcino (Barcelona)
HISPANIA ROMANA 68
EjerzitoaEragingarrien faktorea izan zen. Poterea eta kontrola suposatzen zituen. Hasieran legionarioak ziren gendearekin kontaktuan zeudenak eta “zibilizazioa” ekartzen zuten.Beraien “castra” erakargarriak ziren. Bikote mistoak asko zeuden eta familia berriak inguruan ezartzen ziren, Leon, horrela eratu zen.
HISPANIA ROMANA 69
Oso garrantzitsua izan zen ere “emeriti” deitutakoen figura, beteranoak ziren eta kolonietan lur zati bat ematen zieten. Italica eta Merida horrela eratu ziren.Oso oso garrantzitsua ere, hispanoak erreklutatzea ejerzitorako “auxilia”. Behar zituztenean konkistetan erabiltzen zituzten, baina gerrak bukatutakoan bueltatzen ziren beraien herrietara.
HISPANIA ROMANA 70
HISPANIA ROMANA 71
Komunikazioen sareaErromatarrek sare oso konpletua lortu zuten, Inperio osotik zehar, honek “viae”, “pontes” eta tunelak suposatzen zuen.Arrazoiak argi zeuden: errezago heltzea, materiala errezago ateratzea, errezago kontrolatzea...Hispaniako galtzada nagusiak, egungo bideekin koinziditzen direnak:
HISPANIA ROMANA 72
VIA AUGUSTA: Kadiz – Gallia...VIA ARGENTEA: Astorga – Sebilla...VIA Tarragona – Astorga...VIA Merida – Toledo - Zaragona...Gero, “conventus” zirelakoen artean bigarren mailako “ viae” zeudenAztarnak España osoan topa ditzakeguZubiak ere oso garrantzitsuak ziren: Merida, Cordoba, Salamanca, Alkcantara...
HISPANIA ROMANA 73
Viae
HISPANIA ROMANA 74
Aliae Viae in Hispania
HISPANIA ROMANA 75
Hispanii praeclari in RomaI. MENDEA
Julio Higinio: Augustoren liburutegi zainaMarco Porcio Caton: Ovidioren maixuaMarco Anneo Seneca: Lege gizon, CordubaLucio Anneo Srneca: Letra gizon, CordubaMarco Valerio Marcial: Epigramista, BilbilisMarco Fabio Quintiliano: Erretoriko, CalagurrisLucio Julio Moderato Columela : Tekniko, Gadir
HISPANIA ROMANA 76
Hispanii praeclari in RomaII. MENDEA
Traianus Imperator 98 – 117Hadrianus Imperator 117- 138Marcus Aurelius Imperator 161- 180 (Oriundus)
HISPANIA ROMANA 77
Hispanii praeclari in RomaIV. MENDEA
Cayo Velio Juvenco: Virgilio kristauaOsio: Kordobako ApezpikuTeodosio HandiaPrudentiusAureliusHonoriusClaudianus Iturria: Atlas Nacional de España I.4.11 /I.4.6
HISPANIA ROMANA 78
Romani in Vasconum terris IErromatarrak Euskal Herrira iritsi zirenean euskaldunen herrialdearen berri idatzia eman zuten. Garaiko berriemaile izan ziren, besteak beste: Plutarko, Ptolomeo, Plinio Zaharra...
HISPANIA ROMANA 79
Romani in Vasconum terris IIGaronatik hegoaldera Novenpopulaniakoherrietan bizi ziren akitaniarrak; Enkartazioetan autrigoiak zeuden; Nerbioi eta Deba ibaien artean karistiarrak; ia Gipuzkoa osoan eta Arabako zati batean barduliarrak; eta Nafarroa, Lapurdi eta inguruetan baskoiak. Autrigoi, karistiar eta barduliarrek Trebiñon (Triginiumen) egin zuten muga eta oraingo Errioxako lurretan beroiak kokatu ziren, ekialderago, berriz, susetaniar eta iazetaniarrak.
HISPANIA ROMANA 80
Romani in Vasconum terris III Erromatarrek bi alderdi bereiztu zituzten baskoien lurraldean: Saltus vasconum(mendialdea) eta Ager vasconum(erribera). Hala eta guztiz ere, ez da ahaztu behar erromatarren garaian euskararen lurraldea gaur egungoa baino askoz ere zabalagoa zela. Euskarari buruzko ikerlarien artean aipatzekoa da Koldo Mitxelenak egindako lana. Bistakoa da, hala ere, euskararen eremua atzeraka egin duela historian zehar.
HISPANIA ROMANA 81
Romani in Vasconum terris IVErromatar harbide nagusietako batzuk Euskal Herria zeharkatzen zuten: Bata, Bordeletik Astorgarakoa (Leon), Garruze, Donazaharre, Orreaga eta Iruñean barrena; eta handik besteak, Arabako lautadako Iruñara eta Errioxan barrena eta, Tarracora Mediterraneoan.
HISPANIA ROMANA 82
Romani in Vasconum terris VBidean zihoala eta negua pasatzeko aitzakian, Ponpeius Magnus-ek K.a. 75 -74an, Pompaelo sortu zuen Iruñea izeneko herri baskoi baten ondoan.
HISPANIA ROMANA 83
Romani in Vasconum terris VIGipuzkoa eta Bizkaian erromatarren aztarna arkeologiko ugari aurkitu dira; Irungo Santa Elena ermitako nekropolia eta erdi mailako hiri eta portuaren aztarnak dira garrantzitsuenak. Erromatarren eragina Ipar Euskal Herrian ere zabaldu zen, Lapurdi eta Zuberoan batez ere; Baigorri, Baiona, Donazaharre, Garruze, Hazparne, Hendaia, Itsasu, Sara eta Zalgize-Donesteben daude aztarnak.
HISPANIA ROMANA 84
Romani in Vasconum terris VIIEuskal Herriko lurralde askotan erromatarren kultura eta teknikak hedatu ziren; beren villa-tan nekazaritza garatzeaz gain, galtzada, ubide, artelan, txanpon eta abar egiteko teknikak zabaldu zituzte n. Gainera, meatzaritzari, nekazaritzari eta merkataritzari bultzada handia eman zieten.
HISPANIA ROMANA 85
Romani in Vasconum terris VIII
Garai hartan, Oiarsounako portuak ekonomia-harreman estuagoak zituen Bordele eta Akitaniarekin Hispaniarekin baino; Saltus aldeko mendialdetatik, Baigorri eta Banka-ko meatzetatik, kobrea eta burdina ateratzen baitzuten eta, horiekin batera, basoetako egur ustiaketa ere garrantzia handia baitzuen.
HISPANIA ROMANA 86
Romani in Vasconum terris IXErromako inperioa suntsitu eta Bordeletik Astorgarako erromatar bideetan barrena bisigodoak sartu ziren Euskal Herrian (405). Hiru mendetan, behin eta berriro saiatu ziren bisigodoak baskoiak menderatzen
HISPANIA ROMANA 87
Viae inter Vascones
HISPANIA ROMANA 88
Ekintzak• Taldean landu Erromanizazioa Euskal
Herrian Literario iturriak Historia Mapa Historikoa Aztarnen inbentarioa: Hirikoak,
Eraikuntza Publikoak, Villae, Besteak...
HISPANIA ROMANA 89
2. Prestatu eta egin txango bat inguruko arkeologiko zentru batetara: Iruña (Gazteiaz) ; Iruña (Panplona).
3. ....
HISPANIA ROMANA 90
BibliographiaCarlos Garcia Gual et alii “Latin I Humanidades y Ciencias Sociales” Santillana. Bachillerato. 1996 MadridElhuyarAtlas Nacional de EspañaGooglemailto:[email protected]
