HISTORI E LETRSIS SHQIPTAREnga ROBERT ELSIE

Prkthyer nga origjinali anglisht History of Albanian Literature (1995) nga Abdurrahim Myftiu, Tiran (1997)

PRMBAJTJA Parathnie e botimit shqip Parathnie e botimit anglisht

1. 2.2.1 2.2

Shqiptart dhe gjuha e tyre Historia e hershme e shqiptarveNga Iliria deri te Bizanti Prmendjet m t hershme pr shqiptart

3.3.1 3.2

Lindja e letrsis s shkruar n ShqipriTraditat humaniste t Rilindjes evropiane Fillimet e shkrimit shqip

4.4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7

Fillimet e letrsis n Shqipri. Shekujt XVI e XVIIGjon Buzuku dhe libri i par shqip (1555) Lek Matrnga dhe Doktrina e Krishter (1592) Veprat e Pjetr Budit (1618-1621) Frang Bardhi dhe fjalori i tij latinisht-shqip (1635) Pjetr Bogdani dhe Cuneus prophetarum (1685) Veprat dytsore t shekullit t shtatmbdhjet Prfundime

5.5.1 5.2 5.3 5.4 5.5

Shklqimi i Orientit. Letrsia myslimane e shekullit XVIII dhe fillimit t shekullit XIXKushtet historike dhe kulturore Shkrimtart me prejardhje shqiptare q shkruan turqisht. Letrsia e bejtexhinjve Shkrimtar minor t periudhs Prfundime

6.6.1 6.2 6.3 6.4

Trashgimia e Bizantit. Shkrimet n traditn ortodokse n shekullin XVIII dhe n fillimin e shekullit XIXPrarje n identitetin kulturor Shqipja me alfabet grek e me alfabete t tjera Fjalor dhe gramatika Prfundime

7.7.1 7.2 7.3

Sotto il sereno cielo italiano (Nn qiellin e kthjellt italian). Letrsia arbreshe n shekujt XVIII e XIXEmigrimi shqiptar n Itali Letrsia arbreshe n shekullin e tetmbdhjet Gjurm t fundit t shkrimeve katolike n Shqiprin e shekullit t tetmbdhjet

7.4 7.5 7.6 7.7

Jeronim De Rada dhe letrsia arbreshe e shekullit t nntmbdhjet Poet romantik: Franesk Santori, Gavril Dara i Riu dhe Zef Serembe Shkrimtar t tjer arbresh t shekullit t nntmbdhjet Ndihmesa e shkrimtarve dhe studiuesve arbresh q shkruan italisht

8.8.1 8.2

Letrsia myslimane dhe bektashiane 1850-1950Arti bektashian Rnia e tradits myslimane

9.9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7 9.8 9.9 9.10

Periudha e Rilindjes. Letrsia e zgjimit kombtar shqiptarFillimet e ndrgjegjes kombtare (1830-1850) Letrsia katolike shkodrane e mesit t shekullit t nntmbdhjet Vllezrit Frashri dhe letrsia e romantizmit kombtar t Rilindjes Letrsia toske e Jugut t Shqipris nn ndikimin kulturor grek Shkrimtart geg verior t Shkodrs Prpjekjet pr shkolln Zbulimi i letrsis gojore Lindja e gazetaris shqiptare Figura minore t letrsis s Rilindjes Prfundime

10.10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8 10.9

Rrymat e letrsis shqiptare nga fillimi i shekullit XX deri m 1944Vshtrim i prgjithshm historik i periudhs s pavarsis Poet t periudhs kalimtare: Andon Zako ajupi, Ndre Mjeda dhe Asdreni. Faik bej Konica, Fan Noli dhe t tjer me banim n Amerik Gjergj Fishta, zri i kombit Migjeni dhe Lasgush Poradeci, lajmtart e bashkkohsis Poet t tjer shqiptar t kohs para marrjes s pushtetit nga komunistt Ernest Koliqi, Mitrush Kuteli dhe proza e periudhs s pavarsis Zhvillimi i dramaturgjis shqiptare deri m 1944 Zeniti kulturor i mesit t viteve tridhjet

11.11.1 11.2 11.3 11.4 11.5 11.6

Letrsia nn regjimin e Enver Hoxhs (1944-1985) dhe dalja nga izolimiKushtet politike dhe historike Vrshimi i realizmit socialist. Letrsia shqiptare e paslufts deri m 1961 Ismail Kadare, vullneti pr t ecur prpara Prozator t tjer nga 1961 deri m sot Poezia e sotme n Shqipri Dramaturgjia n Shqipri nga viti 1944 deri m sot

12.12.1 12.2 12.3 12.4

Letrsia shqiptare n KosovVendi i shqiptarve n Kosov, Maqedoni dhe Mal t Zi Lindja e prozs shqiptare n Kosov Poezia n Fushn e Mllenjave Zhvillimi i dramaturgjis shqiptare n Kosov

13.

Gjaku yn i shprishur. Letrsia shqiptare e shekullit XX n Itali e diaspor

13.1 13.2 13.3

Etapa e pjekuris pr letrsin dhe studimet arbreshe Letrsia e sotme arbreshe Shkrimtart shqiptar n diaspor

14. 15.

Kronologji e letrsis shqiptare Bibliografi

Parathnie e botimit shqipOrigjinali n gjuhn angleze i ksaj Historie t Letrsis Shqiptare u shkrua gjat nj periudhe prej pes vjetsh, nga 1988 deri m 1993, dhe u botua n Shtetet e Bashkuara t Ameriks me pak vones m 1995. Vitet e grumbullimit e t studimit t materialit dhe prgatitja e ktij libri prkuan me vitet e kthess dramatike pr popullin shqiptar. Nata e gjat e diktaturs dhe terrorit komunist n Shqipri m n fund mbaroi, duke e ln vendin t rrnuar, kurse njerzit n dshprim e kaos. Populli i Kosovs nga ana e tij, i cili, krahasuar me vet Shqiprin, kishte gzuar njfar demokracie dhe lirie individuale gjat viteve shtatdhjet dhe tetdhjet, e pa vendin e vet t prpir nga valt e histeris nacionaliste e t pushtuar ushtarakisht, sikundr t kishte rn pr e nj oreksi t panginjur prej ujku. Asgj nuk ka mbetur ashtu si ishte. Kjo Histori e Letrsis Shqiptare sht nj prpjekje pr t trajtuar zhvillimin historik t letrsis n gjuhn shqipe nga fillimet deri rreth vitit 1990. Libri u shkrua duke pasur parasysh lexuesin e huaj, me synimin q t'i paraqitej bots s jashtme nj kultur n thelb e panjohur, ndonse kultur evropiane. Pr kt arsye, krkesat pr nj prkthim shqip t ksaj vepre i pritm n fillim me njfar ngurrimi. Normalisht, nuk i takon nj 'vzhguesi t huaj' t shkruaj nj histori t letrsis shqiptare pr vet shqiptart, kur studiuesit vends sigurisht kan nj njohje m t mir e m t thell t kulturs s tyre. Por, megjithat, pranuam t prkthehet n gjuhn shqipe kryesisht pr shkak t mungess s vazhdueshme t fardo historie tjetr letrare gjithprfshirse e ideologjikisht asnjanse. Nuk mund t pritet tani pr tani q studiuesit shqiptar, t izoluar si qen, t varfr si jan dhe pa mjete moderne n dispozicion (biblioteka t pajisura mir, qendra studimore, kompjuter e internet), si do t jen edhe pr nj far kohe, t mundin menjher t prmirsojn gjendjen. Prdorimi edhe m tej i teksteve standarde t s kaluars me nj vshtrim t njanshm e konformist, e n thelb t shtrembruara e t censuruara nga ekstremist politik, vetm se do t pengoj prparimin kulturor e intelektual t shqiptarve. Besojm se lexuesi shqiptar do t na fal ndonj karakteristik a gjurm 't huaj' q mund t gjej n kt punim, p.sh. nj prirje t leht pr t anuar nga burimet e jashtme e jo nga ato n gjuhn shqipe, digresione dhe shpjegime q mund t jen t teprta pr t, dhe ndonj rast mungese etike ndaj gjrash q n Ballkan mbahen t shenjta. N krahasim me variantin n gjuhn angleze, jan br ndryshime dhe prmirsime t vogla, kurse disa pjes t origjinalit jan ln jasht. Bibliografia sht prditsuar disi, por nuk sht br ndonj orvatje serioze pr t prfshir n tekstin e librit zhvillime m t reja t letrsis shqiptare, domethn ato rreth vitit 1990 e kndej. Pr sa i prket letrsis s sotme dhe autorve bashkkohor t prmendur n krert e fundit t ktij libri, vlen t theksohet se ata jan vetm disa prej shkrimtarve t shumt q kan dal n Shqipri, n Kosov dhe n vise t tjera shqipfolse dhe q mund t kishim paraqitur. Nuk ka ardhur ende koha pr nj radhitje prfundimtare sipas parimesh krejtsisht estetike. Si e kam theksuar prpara, sht lexuesi vet q do t jap gjykimin prfundimtar pr t gjitha veprat. Kshtu, do t krkoja prej tij q t'i lexoj krert e ksaj vepre si nj prezantim t mundshm dhe jo si nj botim zyrtar. Kjo krkes nga ana ime vlen n fakt pr gjith librin. Nj histori letrsie nuk sht dhe nuk mund t jet unike, si t thuash e shkruar nj her dhe e dhn prgjithmon. Mendoj, se aty ka hapsir pr prezantime nga m t ndryshmet, me t cilat kuptohen mendime e trajtime t saj. Autori dshiron t falnderoj edhe nj her shum miq e koleg pr ndihmn dhe inkurajimin e tyre. Ndr ta n radh t par jan: Abdurrahim Myftiu pr punn aq t mundimshme t prkthimit t nj vepre kaq t gjat e t imt n nj shqipe t rrjedhshme e t

sakt; Maks Gjinaj, bibliograf i cilsuar n Bibliotekn Kombtare, q ma ka lehtsuar shum punn pr njohjen dhe konsultimin e veprave e t studimeve pr letrsin shqiptare; dhe Emil Lafe n Akademin e Shkencave pr redaktimin e kujdesshm letrar si edhe pr nj varg saktsimesh e sugjerimesh t vlefshme. Nj falnderim i veant i drejtohet Shoqats Gjermane pr Bashkpunimin Teknik (Deutsche Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit), agjensi e qeveris gjermane, pr mbshtetjen bujare financiare q bri t mundur botimin shqip t ksaj vepre. Robert Elsie Pranver 1997

Parathnie e botimit anglishtPrej kohsh sht ndier nevoja e ngutshme pr nj vshtrim t plot t letrsis shqiptare, pr t ciln brenda vendit nuk ka ende nj prfytyrim t qart, kurse jasht tij ajo ka mbetur n thelb e panjohur. N t vrtet as edhe nj letrsi kombtare tjetr n Evrop nuk i ka shptuar vmendjes s publikut t bots perndimore aq shum sa letrsia shqiptare. N kt aspekt, ky punim rreket t mbush kt munges duke dhn nj vshtrim historik trsor t krijimtaris s shkruar n gjuhn shqipe q nga fillimet e deri n ditt tona. Letrsia shqiptare ka pasqyruar fatin e popullit shqiptar npr shekuj, fatin e nj vendi t vogl n nj rajon t Evrops, i cili pr arsye politike, historike, ekonomike dhe gjeografike ka mbetur m i pazhvilluari n kt kontinent. Popujt m fatlum t Evrops kan mundur t'i gzohen shklqimit t kulturave dhe trashgimis s tyre kombtare, t pasuruara e t kulluara nga shekujt, ndrsa historia e Shqipris ka qen dika m shum se luft pr t mbijetuar. Kjo e vrtet sht m e dukshme se kurr tani q shekulli i njzet po i afrohet fundit. Pas fillimesh t vona e t vshtira, letrsia shqiptare, si nj kaub e njom, zuri rrnj n dheun shkmbor t atdheut t saj, por rrnj q do t priteshin e kputeshin her pas here. Letrsia e hershme e shekujve t gjashtmbdhjet dhe shtatmbdhjet, fidan i Kundrreforms, u fshi menjher nga pushtimi turk i Ballkanit. Letrsia shqiptare myslimane e shekujve t tetmbdhjet dhe nntmbdhjet, e shkruar me alfabetin arab dhe e frymzuar nga Orienti, nuk mund t mbahej m n kmb gjat luftrave t shqiptarve pr pavarsi kundr Perandoris Osmane dhe u braktis n t mir t modeleve m perndimore. Letrsia e periudhs s par t shekullit t njzet nuk u la t merrte frym pas ardhjes n fuqi t komunizmit n vitin 1944, me qllim q t'i hapej rrug krijimit t nj letrsie t re proletare. Kursi i acaruar i marrdhnieve politike shqiptaro-jugosllave pas Lufts s Dyt Botrore ua bri q n fillim t qart shqiptarve n Kosov e Maqedoni, se pr kulturn e tyre t shkruar, ata nuk mund t mbshteteshin te Tirana. Pr kt arsye letrsia e tyre e kohve t reja ka nj histori dhe zhvillim t vetin por sht njherazi pjes prbrse e jetike e krejt letrsis shqiptare. Letrsia italo-shqiptare ose arbreshe, fryt i gjenis krijuese t paraardhsve t refugjatve shqiptar q lan atdheun dhe u hodhn n Italin e Jugut n shekullin e pesmbdhjet pas vdekjes s Sknderbeut dhe shuarjes s qndress s armatosur kundr turqve, lindi e u zhvillua n mnyr vrtet t pavarur nga paraardhsja e saj n trojet ballkanike. N t dy rastet, shqiptarve iu desh t rimbillnin farn e kulturs s shkruar. Prsri letrsia shqiptare nisi t lulzoj mbi lastart e traditave t veta letrare. Mund t flitet vrtet pr disa letrsi shqiptare. Por, me gjith rrjedhn e turbullt t historis shqiptare e ballkanase, shqiptart si bashksi gjuhsore mbetn nj, kurse letrsia e tyre, shprehja kulturore e ksaj bashksie, lypset vshtruar si nj trsi, sado heterogjene n dukje. Deri tani jan shkruar nj numr historish t ndryshme nga njra-tjetra pr letrsin shqiptare, por n nj mnyr a n nj tjetr ato kan dal t paknaqshme, qoft si t paplota, qoft duke u br tejet t vjetruara e qoft duke qen t politizuara q n ngjizje. Pr ata q e lexojn shqipen, Historia e letrsis shqiptare, Tiran 1983, botuar nga Instituti i Gjuhsis dhe Letrsis i Akademis s Shkencave t Shqipris n Tiran, prbn nj fillim. Ky sht nj variant i ripunuar e i zgjeruar i punimit n dy vllime t Universitetit t Tirans Historia e letrsis shqipe, Tiran 1959, 1960. T dyja kto vepra mbulojn letrat shqiptare nga shekulli i gjashtmbdhjet deri n fund t viteve '30 t shekullit ton, por ato vuajn, ashtu si vuajn n t vrtet t gjith librat e tjer t botuar n Tiran gjat gjysms s shekullit t diktaturs komuniste, nga paragjykime t forta politike e nacionaliste. Prirja pr t ndar gjith veprat dhe shkrimtart shqiptar, qoft edhe ata t shekujve t mparshm, n kategori absolute - kategoria e mir (prparimtare, d.m.th. e majt, atdhetare) dhe kategoria e keqe (reaksionare, d.m.th. e

djatht, tradhtare), ishte me pasoja fatale. Kategori t tilla pak hyjn n pun n vshtrime t prodhimit letrar dhe n vlersime t ndikimit q vepra letrare t veanta kan pasur n kulturn shqiptare. Ndr monografi t tjera, ajo n tre vllime e Rexhep Qoses Historia e letrsis shqipe: Romantizmi, Prishtin 1984, 1984, 1986, jep nj pasqyr t mir t periudhs s shekullit t nntmbdhjet t romantizmit kombtar n letrsin shqiptare. Pr letrat bashkkohore n Shqipri deri n mesin e viteve shtatdhjet, mund t konsultojm Historia e letrsis shqiptare t realizmit socialist, Tiran 1978, me kryeredaktor Koo Bihikun, e cila sht shkruar, si edhe mund t pritej, me nj paragjykim politik t skajshm. N anglishte, lexuesi mund t shfletoj punimin ton Dictionary of Albanian literature, Nju Jork & Uestport 1986 (Fjalor i letrsis shqiptare), i cili jep t dhna kryesore biografike dhe bibliografike pr mbi pesqind shkrimtar shqiptar dhe tema q kan t bjn me letrsin. Punimi i Stuart Mannit Albanian literature. An outline of prose, poetry and drama, Londr 1955 (Letrsia shqiptare. Vshtrim mbi prozn, poezin dhe dramn) prmban informacion t bollshm e t drejtprdrejt pr shkrimtart shqiptar, por prfshirja n t sht e kufizuar dhe mbyllet me Luftn e Dyt Botrore. I shtypur n koh m t vona sht varianti i shkurtuar n anglishte i punimit t Namik Ressulit Albanian literature, Boston 1987 (Letrsia shqiptare). Por kjo hyrje prej 42 faqesh n shkrimet shqipe q nga fillimet e deri m 1943, duke u ndalur m fort n traditn katolike t Shkodrs, sht prkthyer aq keq, sa q mund t kuptohet vetm me nj njohje t mir t italishtes. Ve ktyre, n anglisht (si dhe n frngjishte, italishte dhe rusishte) gjendet edhe prkthimi i br n Tiran i punimit t kritikut Koo Bihiku History of Albanian literature, Tiran 1980, i cili prqndrohet n letrsin e realizmit socialist deri m 1977, i par n nj kndvshtrim partiak t ekzaltuar. Punimi jep nj material jashtzakonisht t ndryshm duke ln jasht me vetdije shum autor t mdhenj t viteve njzet e tridhjet t ndaluar pr t hyr n Parnasin shqiptar si dhe gjith letrsin e Kosovs. Ndonse nuk sht rreptsisht nj histori letrsie si e till, punimi i Arshi Pips Albanian literature: social perspectives, Mynih 1978 (Letrsia shqiptare: perspektiva sociale), prmban t dhna t dobishme pr periudha t ndryshme. Letrsia e sotme nga Shqipria, pa Kosovn, mbulohet gjithashtu nga punimi prej 175 faqesh i Pips Contemporary Albanian literature, Nju Jork 1991 (Letrsia bashkkohore shqiptare), i cili prmban mjaft analiza. N italishte, lexuesi mund t prdor punimin e Zef Skiroit, i Riu (Giuseppe Schir) Storia della letteratura albanese, Firence 1959 (Historia e letrsis shqiptare), i cili mbulon letrat shqipe deri n Luftn e Dyt Botrore duke shqyrtuar gjersisht letrsin arbreshe deri n at koh; si dhe punimin e Gaetano Petrots (Gaetano Petrotta) Popolo, lingua e letteratura albanese, Palermo 1932 (Populli, gjuha dhe letrsia shqiptare), ashtu edhe Svolgimento storico della cultura e della letteratura albanese, Palermo 1950 (Zhvillimi historik i kulturs dhe i letrsis shqiptare), ky i dyti sidomos pr periudhn e pavarsis nga viti 1912 deri n Luftn e Dyt Botrore. Pr letrsin e hershme shqiptare deri m 1700, mund t'i drejtohemi gjithashtu punimit t Xhuzepe Ferrarit (Giuseppe Ferrari) Storia della letteratura albanese, vll.1, Bari 1978 (Histori e letrsis shqiptare). Ende mund t hyj n pun deri diku pr letrsin gojore dhe t hershme arbreshe punimi i Albert Stratikoit (Alberto Stratic) Manuale di letteratura albanese, Milano 1896 (Doracak pr letrsin shqiptare), q mund t quhet historia e par e vrtet e letrsis shqiptare. Me gjith botimet e msiprme, kjo histori e letrsis shqiptare, q po ju paraqesim, mton t jet n shum pikpamje nj vepr pioniere, sidomos ngaq mundohet t jet gjithprfshirse dhe ngaq nuk l jasht asnj periudh t letrsis s shkruar. Synimi yn n kt punim ka qen t paraqesim trsin e letrsis shqiptare n zhvillimin e vet historik e n kontekstin kulturor. sht ln jasht vetm letrsia gojore, s cils i duhet kushtuar nj vllim m vete. Lexuesi do t na fal q i jemi rreshtur shprehjes s gjykimeve kritike pr t gjitha veprat. Kjo rreshtje, ose m mir t themi - ky paraplqim pr t prshkruar m fort se pr t

dhn verdikte - buron jo vetm nga nj far ngurrimi pr t imponuar shijet tona vetjake, por edhe nga nj munges dshire nga ana jon pr ta gjykuar letrsin shqiptare nga optika e nj t huaji. Ndonse kur je vzhgues i jashtm ke nj varg eprsish t dukshme, sht lexuesi shqiptar ai q, n analiz t fundit, jep gjykimin prfundimtar pr t gjitha veprat, pavarsisht se 'mund t thon kritikt letrar, qoft t vendit, qoft t huaj. Pr nj pjes t mir t letrsis shqiptare ende nuk ka ardhur koha pr t br konkluzione prfundimtare prderisa historia dhe zhvillimi i saj jan ende tepr t paqarta. Shum vepra dhe autor t rndsishm, edhe pse t cituar e t ricituar, jan n t vrtet pak t njohur. Burimet parsore mungojn deri n nj shkall shqetsuese, kurse shum dorshkrime q kan mbetur gjall nga rrmuja ballkanike, kurr nuk jan botuar me kriteret e duhura shkencore. Botimet origjinale t shum vllimeve me rndsi t madhe letrare e kulturore t shekujve t nntmbdhjet dhe njzet jan aq t rralla, e pr kt arsye aq t vshtira pr t'u siguruar, sa q nis e vret mendjen se kush mund t'i ket lexuar, qoft edhe n kohn e botimit. Shumics s veprave letrare ka vite q nuk u ndodhen m kopje n qarkullim, kurse disa libra, kt e them me siguri, as edhe nuk jan par kurr me sy nga kritikt q i lvdojn apo i hedhin posht. Nse burimet parsore jan n nj gjendje pr t ardhur keq, po n kt gjendje sht edhe niveli i tanishm i studimeve shqiptare, pjesrisht ngaq njerzit n Shqipri kan qen pr nj gjysm shekulli t izoluar e t veuar nga pjesa tjetr e bots prej regjimit politik n at vend. Pikpamje t gabuara dhe mendime subjektive, t mbshtetura n ideologji, kan kaluar nga njra pen n tjetrn, nga njra makin shkrimi n tjetrn dhe nga njri libr n tjetrin derisa kan arritur t merren si realitete t padiskutueshme. N vlersimin e letrsis shqiptare ka nj nevoj t ngutshme pr nj objektivitet m t madh, sidomos pas dhjetvjearve t fundit t shtrembrimit politik t ndrgjegjes. Historia e kritiks letrare n Shqipri deri n ditt tona e bn kt nevoj edhe m fort t dukshme. N pajtim me natyrn prej pionieri t ksaj vepre, historis vet i sht shtuar nj bibliografi e gjer e letrsis shqiptare n ndihm t lexuesit t interesuar pr t br krkime n kt fush mjaft t shprfillur. Bibliografia, natyrisht, nuk mund t prfshij t gjitha veprat e letrsis shqiptare, kurse prfshirja e veprave t autorve t sotm, n veanti, sht br nga nevoja n mnyr przgjedhse. Prfshirja ose lnia jasht e veprave t ktyre autorve nuk duhen marr doemos si pohim i drejtprdrejt i vlerave t tyre letrare. Fillimi i viteve nntdhjet, koh gjat s cils u prfundua ky libr, e ka par kombin shqiptar n nj gjendje katastrofe politike, ekonomike e intelektuale, gjendje kjo me rrjedhoja dramatike pr rrugn e letrsis dhe t kulturs bashkkohore. N t vrtet t gjitha ndrmarrjet botuese n gjuhn shqipe ose kan falimentuar ose jan mbyllur. Nuk ka as fonde, as letr, as boj, as pun dhe, 'sht m e keqja sot, as shpres. Shqipria vet nuk ka 't tregoj nga dyzet e gjasht vjett e "izolimit t shklqyer" dhe t diktaturs staliniste, prve uris dhe rrnimeve t atilla q pjesa tjetr e Evrops nuk i ka njohur pr nj gjysm shekulli. Populli i Kosovs, nga ana e tij, po ballafaqohet me nj shkall t atill shtypjeje dhe prndjekjeje, q nuk e ka shoqen n kontinent q nga Lufta e Dyt Botrore. sht nj periudh vuajtjesh, ankthi dhe pasigurie, ndoshta e paprshtatshme pr botimin e nj vepre t till. Populli shqiptar ndodhet prpara detyrs komplekse, pas nj mungese t gjat, pr t fituar vendin e vet n Evrop e n botn Perndimore dhe, njherazi, pr t ruajtur identitetin e vet kombtar n nj periudh krize. Nse ky libr mund t ndihmoj, sadopak, ather qllimit ia ka arritur. Autori e shikon me vend t shpreh mirnjohje pr t gjith ata q e kan ndihmuar pr realizimin e veprs n fjal. Pr mendimet dhe ndihmn konkrete, q m kan dhn, do t doja t falenderoja, duke i prmendur n rend alfabetik, zz. Anton Berisha (Prishtin), Heinz Bothien (Frauenfeld), t ndjerin Martin Camaj (Mynih), Johannes Faensen (Berlin), Flutura Greva

(Tiran/Uashington), Sabri Hamiti (Prishtin), Rexhep Ismajli (Prishtin), Perikli Jorgoni (Tiran), Rudolf Marku (Tiran), Rexhep Qosja (Prishtin), Michael Schmidt-Neke (Hamburg/Kiel), Barbara Schultz (Ottava), Agim Vinca (Prishtin) dhe Petro Vuani (Grottaferrata). Ve tyre, jam shum mirnjohs pr ndihmn q m sht dhn me gjith zemr n studimet e mia nga punonjsit e Biblioteks Kombtare (Tiran), nga antart e Akademis s Shkencave t Shqipris, n veanti nga Instituti i Gjuhsis dhe Letrsis (Tiran), nga Lidhja e Shkrimtarve dhe Artistve t Shqipris (Tiran), nga Instituti Albanologjik (Prishtin), nga Universiteti i Prishtins, dhe nga Lidhja e Shkrimtarve t Kosovs (Prishtin). Falenderimet e mia t przemrta u takojn gjithashtu shum organizatave dhe individve t tjer t panumrt q m kan dhn zemr n nj mnyr a n nj tjetr gjat pes vjetve t puns sime. N shum raste, gjat vizitave npr Shqipri e Kosov, kam pasur knaqsin hutuese t provoj mikpritjen tradicionale e t pakufishme shqiptare n rrethana shpesh tepr t vshtira ekonomike e politike pr mikpritsit e mi. E di fare mir se kjo iltrsi, mirsi dhe bujari nuk sht dika individuale, por nj tipar kolektiv i shqiptarve, t cilve u jam thellsisht mirnjohs. Adhurimi im i takon, n kto fjal prmbyllse, numrit t vogl t intelektualve t guximshm n Shqipri t cilt, gjat viteve t fundit t mpira t diktaturs komuniste, patn guximin, n raste shum t rralla, t m bnin vrejtje dykuptimshe e sugjerime t holla q m shpinin n drejtimin e sakt, larg gnjeshtrave zyrtare q ata vet ishin t detyruar t propagandonin. Robert Elsie 1988 - 1993

1.

SHQIPTART DHE GJUHA E TYRE

Gjuha shqipe flitet nga t paktn gjasht milion njerz, kryesisht n Shqipri e n ishJugosllavi. N Shqipri vet, kjo gjuh flitet nga e gjith popullsia prej 3,255,891 banorsh1, prfshir edhe disa pakica etnike dygjuhshe. Statistika t besueshme pr numrin e shqipfolsve n ish-Jugosllavi nuk ka, por ata jan muar midis dy dhe tre milionve. Gjuha shqipe ndahet n dy grupe dialektore kryesore: ai geg n veri t vendit dhe ai tosk n jug2. Lumi Shkumbin n Shqiprin e Mesme, duke rrjedhur pran Elbasanit e duke u derdhur n Adriatik, formon kufirin e prafrt midis dy zonave. Ktu, n nj zon dhjet deri njzet kilometra t gjer, gjejm edhe dialekte t ndrmjetme. Grupi i dialektit geg, i karakterizuar nga prania e zanoreve hundore, duke ruajtur n m t vjetr pr r toskrishte (p.sh. geg.: ven, Shqypni; tosk.: ver, Shqipri) si dhe pr nj radh tiparesh t veanta morfologjike, mund t klasifikohet m tej n nj dialekt geg veriperndimor (Shkodr dhe zona prreth), n nj verilindor (Shqipria verilindore dhe Kosova), n nj qendror (midis lumenjve Ishm e Mat dhe drejt lindjes, prfshir Dibrn dhe Tetovn) dhe n nj jugor (Durrs, Tiran). Grupi i dialektit tosk sht prgjithsisht m homogjen, ndonse at mund ta ndajm n nngrupe dialektore veriore (nga Shkumbini n Vlor n bregdet e n gjith brendsin e Shqipris jugore n veri t lumit Vjos), labe (n jug t Vjoss deri n Sarand), dhe ame (cepi jugor i Shqipris dhe brenda n Greqi). Gjuha e sotme letrare, e miratuar n Kongresin e Drejtshkrimit m 20-25 nntor 1972, sht nj bashkrendim i dy grupeve dialektore ndonse bazohet n masn 80% mbi at tosk. Tani kjo sht br norm e pranuar gjersisht si n Shqipri ashtu edhe n ish-Jugosllavi3. N ish-Jugosllavin, shqipja flitet nga nj numr midis dy e tre milion vetsh dhe vjen e dyta pas serbo-kroatishtes n ish-federat. Qendra e popullsis shqiptare sht Krahina Autonome e Kosovs me kryeqytet Prishtinn, tani Republika e Kosovs e vetshpallur nn pushtimin e dhunshm ushtarak t Serbis. N Kosov, shqiptart prbjn rreth 90% t popullsis, t tjert rreth 10%, kryesisht serbishtfols. Q nga vendosja e kontrollit ushtarak serb m 1989-1990, gjendja e t drejtave njerzore e gjuhsore t shumics shqiptare sht tejkeqsuar n mnyr dramatike. Deri n at koh, t dyja gjuht njiheshin zyrtarisht dhe ishin n prdorim t plot n t gjitha fushat e jets n kt rajon politikisht t turbullt4. Gjuha amtare e shumics s shqiptarve t Kosovs sht gegrishtja verilindore, t ciln e zum n goj m sipr, ndonse n t vrtet t gjitha botimet ktu, ashtu si n Shqipri, jan n shqipen letrare. Edhe n radio, televizion dhe n shkoll, q nga kopshtet e fmijve e deri n universitet, prdoret gjuha letrare shqipe5. Shqiptart kan nj ritm jashtzakonisht t lart lindjesh, prandaj edhe prpjestimi i tyre n popullsin e Kosovs dhe gjetk n ish-Jugosllavi rritet nga viti n vit.1

Shifra e popullsis pr v. 1990, kr. Vjetari Statistikor 1991, f. 37. Pr dialektet e shqipes kr. Desnickaja 1968, 1972, dhe Gjinari 1963, 1966. kr. Kostallari 1973, Byron 1976, 1979b, Pipa 1989, dhe Samara 1989. kr. Reuter 1982, Pipa & Repishti 1984 dhe Kohl & Libal 1992.

2

3

4

Radioja dhe televizioni n gjuhn shqipe u pezulluan pas vendosjes s kontrollit ushtarak serb, kurse mundsia e arsimimit sht paksuar shum nga pushtetart e Beogradit.

5

Republika jugore e Maqedonis vlersohet t ket t paktn nj gjysm milioni shqipfols, ka sht e barabart me deri 40% t mbar popullsis s republiks, ndonse edhe ktu nuk ka statistika t besueshme. Popullsia shqiptare gjendet n Shkup dhe prreth tij, ku ajo prbn nj pakic me pesh, e sidomos nga Tetova, Gostivari, Dibra dhe deri posht n Strug, ku edhe prbn shumicn. Shqiptart n Maqedonin perndimore gzojn njfar statusi ligjor, por prapseprap nuk kan t drejta gjuhsore e kulturore t plota. Shumica e shqiptarve t Maqedonis flasin n dialektin geg, ndonse fols t toskrishtes mund t gjenden n jug t Ohrit. Gjithashtu, nj pakic prej rreth 50,000 shqipfolsish gjenden n Mal t Zi, kryesisht prgjat kufirit me Shqiprin, d.m.th. n rajonet e malsis s Gucis dhe Plavs, n Tuz n jug t Podgorics, dhe n Ulqin n bregdetin jugor malazez. Prve ktyre, jan edhe t paktn 100,000 shqipfols t shprndar npr Serbin jugore. sht fakt se shqiptart sot mund t'i gjesh n t gjitha rajonet e ish-Jugosllavis, shum prej tyre t emigruar nga rajoni i varfr dhe i turbullt i Kosovs n republikat m t begata e t qndrueshme veriore (Kroaci dhe Slloveni) n krkim t liris, puns dhe nj niveli m t mir jetese. Nj numr i madh shqiptarsh nga Kosova gjenden si puntor emigrant dhe si refugjat n Evropn Perndimore, sidomos n Gjermani dhe n Zvicr. Nj befasi pr shum njerz sht qenia e nj pakice t madhe shqiptare n Italin jugore, t ashtuquajturit arbresh6. Ata jan pasardhsit e refugjatve q lan Shqiprin pas vdekjes se Sknderbeut m 1468. Fal nj mjedisi politik e social m t favorshm se ai n Ballkan, arbresht qen n gjendje t japin nj ndihmes vendimtare n zhvillimin e letrsis shqiptare dhe n lvizjen kombtare n shekullin e nntmbdhjet. Letrsia e hershme shqiptare, si do ta shohim, sht deri n nj shkall t madhe letrsi arbreshe. Si pakic gjuhsore, arbresht tani prbjn rreth 90,000 fols, shum prej t cilve jetojn n fshatrat malore t Kozencs n Kalabri dhe n afrsi t Palermos n Sicili. Gjuha e tyre, e cila ende nuk prfiton nga statusi zyrtar q u sht dhn pakicave t tjera kombtare n Itali (gjermane, franceze, sllovene, etj.), po vjen duke u shuar pr shkak t ndikimit t fort kulturor t italishtes si dhe pr shkak t emigrimit ekonomik. Ajo sht tepr arkaike dhe dallohet shum nga shqipja q flitet sot n Ballkan, deri aty sa folsit arbresh e kan t vshtir t komunikojn n shqip nse nuk njohin gjuhn letrare shqipe. Emigrimi masiv i shqiptarve n Itali m 1990-1991 ndoshta do t ndihmoj pr ta stabilizuar gjuhn. N Greqi, numri i madh i shqiptarve q populluan nj pjes t mir t zons qendrore e jugore n mesjetn e von sht asimiluar gjersisht. Gjuha shqipe e atjeshme, e njohur n shqip si arbrishte e Greqis dhe n greqishte si Arvanitika7, prapseprap mund t dgjohet ende n rreth 320 fshatra, kryesisht prreth Levadhias, n Euben (Evin) e jugut, Atik, Korint dhe n Androsin verior. Prderisa kjo gjuh nuk gzon ndonj status zyrtar, statistika zyrtare pr numrin e folsve nuk ka. Arbrishtja e Greqis, e cila po shuhet me shpejtsi, mendohet si forma m arkaike e shqipes q flitet sot. Gjetiu n Ballkan, fols shqiptar ndeshen fare rrall. Asgj nuk ka mbetur nga ato bashksi t mdha emigrantsh shqiptar t shekullit t nntmbdhjet, q lulzuan dikur n Bukuresht e n Sofje me institucionet e tyre kulturore (shoqata, klube, gazeta, shtypshkronja, shkolla). Megjithat, kjo gjuh mund t dgjohet n rajonin kufitar bullgaro-greko-turk,

kr. Logoreci 1948, Cirrincione 1959, Nasse 1964, S. Petrotta 1966, Rother 1968, Tajani 1969, Kellner 1970, Zllatku 1976, Shkurtaj 1984, dhe abej 1987.7

6

kr. Hamp 1961, Haebler 1965, dhe Sasse 1992.

sidomos n fshatin bullgar t Mandrics8. Gjithashtu, nj numr i pakt shqipfolsish gjenden n Ukrain9, sidomos n katr fshatra (Zhovtnevoje, Gamovk, Georgievk dhe Denvenskoje) n krahinat e Melitopolit dhe Odess. Numri i shqiptarve t Ukrains, pasardhs t kolonve t shekullit t nntmbdhjet t ardhur nga krahina e Varns e Bullgaris, vlersohet m 1959 n rreth 5000. Pak kan mbetur nga ato koloni shqiptarsh q lulzonin dikur anemban Perandoris Osmane10. Pakica shqiptare n Egjipt tani sht shkrir, ndonse bashksi shqiptare ende gjenden n numr t madh n Turqi (Stamboll etj.) dhe deri diku n Siri, sidomos n Damask. S fundi, grupe shqipfolsish n madhsi t ndryshme mund t ndeshen n vende emigrimi si n Shtetet e Bashkuara11 (Boston, Nju Jork, Knetikt, Nju Xhersi, Detroit), e deri n nj far mase n Kanada, Australi dhe Argjentin. Gjithashtu, shum shqiptar kan emigruar n Evropn Perndimore (Itali, Greqi, Gjermani) dhe n Amerik me rnien e diktaturs n Shqipri gjat viteve 1990-1991.

8

kr. Shuteriqi 1965, dhe Sokolova 1983. kr. Derzhavin 1948. Pr shqiptart n vendet arabe, kr. Mufaku 1981a, 1983, 1990, dhe Azemi & kr. Albanian struggle... 1939, Demo 1960, Noli 1960, Pipa & Prifti 1980 dhe

9

10

Halimi 1993.11

Nagi 1989.

2.2.1

HISTORIA E HERSHME E SHQIPTARVENga Iliria deri te Bizanti

Pr banort e lasht t Ballkanit dhe pr gjuht q flisnin kemi relativisht pak t dhna. Prve nj numri shum t vogl mbishkrimesh t shkurtra, si dokumente gjuhsore pr ilirishten, trakishten dhe dakishten mbeten vetm emra njerzish dhe vendesh t prmendur sidomos nga autor t lasht grek e latin, q zakonisht nuk qen fort t interesuar pr popujt e tjer. Megjithat, nga 'mbetet prej ktyre gjuhve, kemi mundsi t arrijm n prfundimin se ato qen indoevropiane, pra edhe t lidhura, ndonse larg e larg, me gjuht latine, greke, gjermanike, sllave, baltike, kelte e kshtu me radh. Atdheu fillestar i shqiptarve pranohet prgjithsisht t ken qen malet e Shqipris, dhe n mnyr t veant t Shqipris veriore. Dijetari gjerman Georg Shtatmyler (Georg Stadtmller 1901-1985) ve aq larg sa t'i vendos ata n fillim n rrethin e Matit1. Se deri ku kishin vajtur ata n vijn bregdetare, mbetet ende nj shtje e diskutueshme. Por 'duam t nnkuptojm ktu me atdhe fillestar e madje, me shqiptar? Gjat dhjetvjearve t fundit jan br mjaft studime pr t ashtuquajturn etnogjenez t shqiptarve, nj obsesion i kuptueshm ky, sidomos ndr vet shqiptart, pr t hetuar rrnjt dhe prejardhjen. Me gjith ekzistencn e disa dshmive gjuhsore e arkeologjike, shumka mbetet pr t'u hamendsuar. Ajo ka dim pak a shum me siguri sht se n lashtsi Shqipria ishte atdheu i ilirve, nj konglomerat fisesh indo-evropiane q n fillim migruan drejt Ballkanit nga Evropa qendrore n fund t epoks s bronzit (rreth shekujve t dymbdhjet dhe trembdhjet para ers son) dhe zun bregdetin e Adriatikut. Vitet e fundit, n prpjekjet e tyre pr identitet e njohje, pr shqiptart sht br njfar doktrine e dogm ta quajn veten pasardhs t drejtprdrejt t ilirve t lasht. Si shenj e ksaj vazhdimsie, fmijve shqiptar, kur lindin, u vihen emra ilir. Ndonse pa dyshim kemi nj element subjektivizmi, nuk ka kurrfar dshmish q shqiptart t jen t ardhur n atdheun e tyre t sotm nga gjetiu. Prandaj mund t supozojm se trungu ilir prbn nj element baz t qenies s tyre. N trojet q jan sot Shqipria nuk kan qen vetm ilirt. Kolonit e para greke u shfaqn n gjysmn jugore t vendit n fund t shekullit t shtat para ers son. Durrsi (greqisht: Dyrrhakhion ose Epidamnos) u themelua prej kolonsh nga Korfuzi dhe Korinti m 627 para ers son, kurse Apolonia, tani Pojan pran Fierit n skajin jugor t fushs s Myzeqes, u themelua n vitin 588 para ers son. Kto koloni greke, ndonse vetm brenda territorit t bregdetit, patn nj ndikim t fort kulturor n vend. Gjat periudhs nga shekulli i pest deri n t tretin para ers son, ilirt ngritn shtetet e tyre prgjat Adriatikut, derisa ran pre e pushtimit romak. Ndr udhheqsit ilir prmenden: Agroni (sundoi n vitet 250-231 para ers son), mbret i Shkodrs, dhe mbretresha Teuta (sundoi n vitet 230-228 para Krishtit), q mbretroi n Lezh (lat. Lissus). Romakt, q prher e m tepr po shqetsoheshin nga piratria e ilirve, e pushtuan krejt mbretrin e Iliris nga viti 230 deri 168 para ers son, dhe kshtu siguruan rrugt e tyre tregtare pr n lindje. N vitin 168 para ers son, me humbjen e Gentit, mbreti i fundit ilir i Shkodrs i cili sundoi n vitet 181-168 para ers son, krejt Iliria ra nn sundimin romak dhe u

1

kr. n veanti studimet e Shtatmylerit: Stadtmller 1942c & 1950.

prfshi n provincn e Maqedonis, t themeluar n vitin 148 para ers son. Via Egnatia2, rruga toksore midis Roms dhe Bizantit, kalonte n zemr t Shqipris, nga Durrsi (lat. Dyrrachium) n bregdet prgjat lumit Shkumbin pran Elbasanit (lat. Scampa) deri n liqenin e Ohrit. N kohn e Perandoris Romake i gjith Ballkani iu nnshtrua ndikimit t fort kulturor e gjuhsor t latinishtes, e cila gjat pes shekujve zvendsoi gjuht vendse t gadishullit. Nn Jul dhe August Cezarin, ngulimet e Scodra-s, Dyrrachium-it, Byllis-it dhe Buthrotum-it fituan statusin coloniae, kurse Lissus-i u b municipium sipas ligjit romak. Me imigrimin e vazhdueshm t legjionarve, tregtarve dhe kolonve romak drejt provincave t Ballkanit, qendra qytetare si kto qen t parat q prqafuan latinishten si mjeti m i volitshm i komunikimit, n fillim prgjat bregdetit t Adriatikut e m pas n brendsi. Me kalimin e kohs, edhe vendbanimet fshatare u romanizuan deri aty sa edhe nomadt dhe fiset m t thella malsore e ndien ndikimin e kulturs dhe gjuhs s re. Deri n rnien e Perandoris Romake, shumica e banorve t Ballkanit n t vrtet flisnin dialekte krahinore t latinishtes vulgare, t ashtuquajturn latinishte ballkanike, ndonse mendohet se trakishtja, pr shembull, flitej ende n disa zona deri n shekullin e gjasht t ers s re. Rajonet e fundit q iu nnshtruan ktij procesi romanizimi ishin pa dyshim luginat malore t thella e t paarritshme t Shqipris veriore. Edhe pse latinishtja po e shprbnte thelbin e gjuhs apo gjuhve vendse n kt rajon, dhe tashm kishte ar e hyr n fjalorin dhe strukturn e tyre, ajo nuk kishte mundur t shprbnte shqipen e vjetr (do t prdorim kt term pasi na mungon nj m i mir) n mnyr aq t plot sa 'kishte mundur ta bnte me gjuhn paralatine t protorumunve. Kur Perandoria Romake u riorganizua nn perandorin Dioklecian (sundoi n vitet 284305 t ers son) m 297 t ers son, Iliris i takoi t shkoj me lindjen dhe, me ndarjen prfundimtare n Perandori Lindore e n Perandori Perndimore n vitin 395 t ers s re, vendi hyri prfundimisht n sfern politike e kulturore t Perandoris Bizantine Lindore. N shekujt e mvonshm, Shqipria u pushtua e u plakit nga nj radh fisesh shetitse: Hunt n shekullin e katrt, Visigott n vitet 380 dhe 395-401 t ers s re, Ostrogott n vitin 459, Vandalt n vitin 467, si dhe nga Avart, Bullgart dhe Sllavt. Ishte pushtimi sllav i Ballkanit nga veriu n fillim t shekullit t gjasht q do t ndryshonte rrugn e historis shqiptare. Deprtimet e para sllave ndodhn n vitet 548 dhe 587 t ers s re, dhe aty nga fillimi i shekullit t shtat, kultura grekobizantine n Shqipri pothuaj kishte pushuar s qeni pr nj far kohe. Nj nga efektet e ngulimeve sllave n Ballkanin jugperndimor ishte shptimi i gjuhs vendse nga romanizimi i plot, cilado t ishte ajo. Me q gjuha sllave e folur nga pushtuesit i zuri vendin mbisundimit gjuhsor t latinishtes dhe e ndrpreu menjher procesin e romanizimit, shqipja e vjetr u ngurtsua n at gjendje q nga shum gjuhtar quhet si gjendje gjysmromanizimi. Ndrsa fiset sllave populluan tokat bujqsore t fushave dhe luginave t Ballkanit qendror, banort vends t pjess m t madhe t gadishullit, d.m.th. fols t latinishtes ballkanike apo t gjuhs protorumune, u shtyn brenda rajoneve malore jugore ngjitur me territorin shqiptar. Pikrisht me pes shekuj pasues t kontaktit midis shqipes s vjetr dhe fiseve proto-rumune shpjegohen shum tipare gjuhsore t prbashkta sidomos n leksik e n morfologji, q kan shqipja dhe rumanishtja. Kolonizimi sllav i Shqipris, q prfundoi deri n shekullin e tet, shpuri gjithashtu n kontakte t forta gjuhsore sllavo-shqiptare. N fund t shekullit t dhjet, perandoria e madhe bullgare ra n dor t grekve bizantin, duke u dhn mundsi barinjve rumun e shqiptar pr hapsira t reja. Fiset rumune migruan si nga veriu n drejtim t verilindjes dhe veriperndimit t Ballkanit ashtu dhe nga jugu pr n malet e Pindit, ku shum fols arumun hasen edhe sot. Shqiptart nga ana e tyre, filluan2

kr. Tafel 1842 dhe O'Sullivan 1972.

t zbresin nga tokat malore e t zgjerohen n shekujt e njmbdhjet e t dymbdhjet, s pari duke marr plotsisht n zotrim bregdetin verior e qendror t Shqipris, dhe m tej n shekullin e trembdhjet duke u shtrir n jug drejt asaj q tani quhet Shqipri jugore dhe Maqedoni perndimore. N mesin e shekullit t katrmbdhjet ata migruan madje edhe m n jug brenda Greqis, n fillim n Epir, Thesali (1320), Akarnani dhe Etoli. S andejmi ata vazhduan n drejtim t lindjes n Beoti (1350) dhe Atik, ku m 1382 sundimtart katalonjas t rajonit u dhan leje pr t'u ngulitur aty e pr t punuar tokat, si dhe n drejtim t jugut npr gjirin e Korintit brenda n More (Peloponez). Manuel Kantakuzeni i Mistrs (sundoi m 13481380) i ftoi kolont shqiptar t nguleshin n krahinat pak t populluara t Arkadis dhe Lakonis e t shrbenin si mercenar kundr principatave franke n jug. M 1402 dhe 1425, edhe venedikasit, sundimtar t Negropontit t Eubes (Evis) i nxitn kolont shqiptar t nguleshin n Euben e jugut3. Deri aty nga mesi i shekullit t pesmbdhjet, q shnon mbarimin e ktij procesi kolonizimi, shqiptart ishin ngulur n mbi gjysmn e Greqis4 dhe n numr aq t madh saq, n shum zona, ata prbnin vrtet shumicn e popullsis. Vetm nga mesi i shekullit t nntmbdhjet gjuha shqipe nisi t'i lshoj udh greqishtes. Konsulli austriak Johan Georg fon Han (Johann Georg von Hahn, 1811-1869) raportonte m 1854 se "n ishujt Hidhra, Spece, Poros dhe Salamin, shqiptart kan ngulime aq kompakte etnikisht, saq gjat lufts greke pr lirim nuk kishte fare gra q ta kuptonin greqishten"5. Megjithat kjo gjuh n kta ishuj tani sht zhdukur, ajo ende mund t dgjohet n shum fshatra t Beotis, Eubes s jugut, Atiks dhe gjetk. Nga mesi i shekullit t njmbdhjet Perandoria Bizantine, s cils i prkiste Shqipria, sa vinte e po rrezikohej m tepr. Normant, nn Rober Giskar d Otvil-in (Robert Guiscard de Hauteville, 1016-1085), vun n zotrim territoret e fundit bizantine n Italin jugore dhe m 1081 kaprcyen Adriatikun pr t pushtuar Durrsin dhe Shqiprin qendrore. Ndonse nj vit m pas forcat bizantine ia doln t rimarrin Durrsin, Lindja dhe Perndimi do t vazhdonin t haheshin pr Shqiprin n shekujt e mvonshm. Pas plakitjes s Konstantinopojs gjat Kryqzats s Katrt m 1204, venedikasit vun nn zotrim Durrsin (1205). N lindje dhe verilindje t territoreve venedikase n Shqipri lindi shteti i par autonom shqiptar nn princin Progon, shteti Arbanon, i cili jetoi nga viti 1190 deri m 1216. M 1269, Karli Anzhuin (Charles d'Anjou, 1226-1285) zbarkoi n Vlor dhe tre vjet m von e shpalli veten rex Albaniae (mbret i Shqipris). N fillim t shekullit t katrmbdhjet, pjesa m e madhe e Shqipris u pushtua nga serbt, nn sundimin e t cilve ajo mbeti deri n vdekjen e Stefan Dushanit t Madh m 1355. M pas vendi u coptua n nj numr t madh dinastish feudale: Topiajt, Balshajt dhe Dukagjint n veri t vendit, kurse Muzakajt dhe Shpatajt n jug. Nga mbrritja e sllavve n Shqipri e deri n pushtimin turk n shekullin e pesmbdhjet shqiptart jetuan, si u tha m sipr, n kontakt t ngusht me fqinjt e tyre sllav, popuj kta q vinin t dy nn ndikimin n rritje t kulturs bizantine. Mund t flitet vrtet pr nj simbioz sllavo-shqiptare anemban pjess m t madhe t vendit, n t cilin shqiptart malsor e, padyshim, n nj mas t madhe nomad, ndodheshin nn krcnimin e prhershm t asimilimit etnik. Gjat Mesjets, n qytetet e bregdetit shqiptar nuk ka pasur bashksi shqiptare pr t'u prmendur. Durrsi banohej nga venedikas, grek, ifut dhe sllav; Shkodra nga venedikas dhe sllav, kurse Vlora nga grek bizantin. Emrat e lumenjve n kt vend, nj tregues ky kurdoher i mir i strukturs s ngulimeve, jan n nj mas befasuese

3

kr. F. W. Hasluck, 1908-1909. kr. Stadtmller 1950, f. 206 sq. kr. Hahn 1854, f. 223.

4

5

sllave6. Kisha kristiane, mbrojtsja e qytetrimit mesjetar n Ballkan ashtu si gjetiu, ishte ajo q sillte kulturn e huaj, qoft latine, greke apo sllave. Vlersohet se nj pjes e konsiderueshme e shqiptarve ishin asimiluar tashm n prag t pushtimit turk. Ashtu si indiant e Ameriks s Veriut pas kolonizimit evropian, shqiptart kishin mbetur mjaft anash n vendin e vet.

2.2

Prmendjet m t hershme pr shqiptart

Shqiptart kan hyr n analet e historis s dokumentuar n gjysmn e dyt t shekullit t njmbdhjet. Vetm n kt periudh mund t flitet me ndonj shkall qartsie pr nj popull shqiptar ashtu si e njohim sot. N 'Historin' e tij t shkruar m 1079-1080, historiani bizantin Mihaelis Ataliates (Michaelis Attaleiates) qe i pari q prmendi se Albanoi kishin marr pjes n nj kryengritje kundr Konstantinopojs m 1043 dhe se Arbanitai ishin nnshtetas t duks s Dyrrakiumit. Po ashtu, historiani Gjon Skilices (Ioannis Scylitzes) prmend (rreth v. 1081) Arbanites si pjes t trupave t mbledhur n Durrs nga Niqifor Basilaku (Nicephorus Basilacius). Pr ekzistencn e gjuhs shqipe bhet fjal pr her t par aty nga fillimi i shekullit t katrmbdhjet. N t vrtet kemi katr prmendje t qarta e t padyshimta midis viteve 1285 dhe 13327. E para nga kto prmendje n histori pr ekzistencn e gjuhs shqipe, ajo e vitit 1285, nuk ndodh n Shqipri, por n Dubrovnik (Ragusa), ku pr njfar kohe ka pasur nj bashksi shqiptare t konsiderueshme. N hetimin e nj grabitjeje n shtpin e Petro del Volcios nga Belena (m von Prati), nj far Mateu, bir i Markut t Manes, q del se ka qen dshmitar i krimit, thot: "Audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca" (Dgjova nj z q thrriste n male n gjuhn shqipe)8. Njzetetre vjet m von hasim nj prshkrim t Shqipris n t ashtuquajturin Anonymi Descriptio Europae Orientalis (Prshkrim anonim i Evrops Lindore)9, nj tekst latin mesjetar i vitit 1308 t ers son, i cili prmban nj vshtrim mbi tokat e Evrops Lindore, n veanti mbi vendet e Ballkanit. Autori anonim i tij mendohet t ket qen nj klerik frng apo i shkolluar n Franc, me m shum gjasa i Urdhrit Dominikan, i drguar nga kisha n Serbi, ku edhe mblodhi pjesn m t madhe t t dhnave pr Ballkanin. Teksti i Anonymi Descriptio Europae Orientalis gjendet n nj radh kodiksh mesjetar10. Prve pjesve q pasqyrojn rajone t ndryshm t Greqis Bizantine, Rashs, Bullgaris, Ruthenis, Hungaris, Polonis dhe Bohemis, ai prmban edhe nj pjes pr Shqiprin, nj nga prshkrimet e rralla ky pr kt vend n vitet e para t shekullit t katrmbdhjet. Kjo pjes mbyllet me kt prmendje

6

kr. Elsie 1994d. kr. Elsie 1991c. kr. Jirecek 1904 cituar nga Ajeti 1977, f. 693, 1982a, f. 167, 1982b, f. 117. kr. Elsie 1990a.

7

8

9

Prfshir Ms. Lat. 5515 dhe Ms. Lat. 14693 n Bibliothque Nationale (Biblioteka Kombtare) n Paris, Ms. 263 n bibliotekn e qytetit Puatje (Poitiers), dhe Cod. Lat. 66 n Bibliotekn Universitare t Leidenit. kr. Grka 1916.

10

pr gjuhn shqipe: "Habent enim Albani prefati linguam distinctam a Latinis, Grecis et Sclavis ita quod in nullo se inteligunt cum aliis nationibus" (Shqiptart e siprprmendur kan nj gjuh q dallohet nga ajo e latinve, grekve dhe sllavve, kshtu q kurrsesi nuk mund t merren vesh me popuj t tjer). Pr her t tret shohim se pr ekzistencn e gjuhs shqipe bhet fjal n njoftimin e nj pelegrini gjat udhtimit pr n Tokn e Shenjt m 132211. Rrfimet e udhtarve pr n Tokn e Shenjt jan vrtet nj burim parsor t dhnash pr nj pjes t madhe t Mesdheut lindor n gjysmn e par t mijvjearit t dyt. Ndonse shumica e pelegrinve nuk tregonin vese nj interesim kalimtar pr vendet nga kalonin n rrugn drejt destinacionit prfundimtar, dy pelegrin anglo-irlandez, Symon Semeonis dhe Hugo Illuminator, q n shqip mund t'u themi Simon Simoni dhe Hugo Ndriuesi, u ndaln m 1322 n Shqipri gjat udhtimit dhe i pari bri nj prshkrim t gjall t asaj ka pa. Prshkrimi i tij i jep nj vshtrim t rrall t bregdetit shqiptar n gjysmn e par t shekullit t katrmbdhjet. Simon Simoni i Urdhrit Franeskan u nis nga Klonmeli i Irlands n pranver t vitit 1322 bashk me mikun dhe shoqruesin e tij Hugo Ndriuesi, dhe kaloi nga Uellsi verior n Londr, Kentrberi, Dover, Uisant, Amien, Paris, Bn (Beaune), Lion, Avinjon, Nis, Gjenov, Bobio, Piaenc, Parm, Mantov, Veron dhe Vienc deri n Venedik. Ktu ata i hipn nj anijeje tregtare pr n Tokn e Shenjt, e cila gjat rrugs u ndal n Pula, Zar (Zadar), Dubrovnik, Ulqin, Durrs, Korfuz, Qefaloni dhe Kret, para se t mbrrinte n Aleksandri. Prshkrimet e udhtimit t Simonit, t njohura si Itinerarium Symonis Semeonis ab Hybernia ad Terram Sanctam (Udhtimi i Simon Simonit nga Irlanda n Tokn e Shenjt), ndodhet tani i ruajtur n dorshkrim n bibliotekn Corpus Christi College n Kembrixh12. 'Itinerari' prmban t dhna t bollshme pr nj larmi t madhe shtjesh, si kontrolli dhe procedurat e dogans, zakonet, monedhat, lndt e para dhe prodhimet e vendeve t vizituara e natyrisht pr kishat dhe vendet e shenjta. Duke lundruar teposht bregdetit t Adriatikut, Simoni shnon: "Albanya est provincia inter Sclavoniam et Romanyam, per se linguam habens" (Shqipria sht nj provinc midis Sllavonis dhe Romanis (Bizantit), me nj gjuh t vetn). Pr qytetin e Durrsit ai vazhdon: "Inhabitatur enim Latinis, Grecis, Judeis perfidis, et barbaris Albanensibus" (Sepse ai sht i banuar nga latin, grek, ifut t pabes dhe shqiptar barbar). Mjaft interesante sht q n Dubrovnik (Ragusa) ai bn fjal prsri pr gjuhn e ktyre 'barbarve': "In eadem dominantur Veneti, et ad eam confluunt Sclavi, Barbari, Paterini et alii scismatici negotiatores qui sunt gestu, habitu et lingua Latinis in omnibus difformes" (Venedikasit mbizotrojn n t [Dubrovnik], ndrkaq e vizitojn shpesh sllavt, barbart, paterint dhe tregtart e tjer prars, t cilt ndryshojn krejtsisht nga latint n zakone, veshje dhe gjuh). E fundit nga kto raste kur prmendet gjuha shqipe dhe ndoshta e para prmendje e vrtet pr ekzistencn e shkrimit n shqip ka qen ajo m 1332 nga murgu domenikan frng Brokard ose Frre Brochard (lat. Brocardus monacus). N nj vepr latinisht t titulluar Directorium ad passagium faciendum, Brokardi shnon: "Licet Albanenses aliam omnino linguam a latina habeant et diversam, tamen litteram latinam habent in uso et in omnibus suis libris" (Shqiptart n t vrtet kan nj gjuh krejt t ndryshme nga latinishtja, ndonse prdorin shkronjat latine n t gjitha librat e tyre)13.

11

kr. Elsie 1991g.

Dorshkrim nr. 407. Pr "Itinerarin", kr. Nasmith 1778, Esposito 1960, dhe Hoade 1952, 1970. kr. Recueil 1906, f. 484. Kjo vepr nganjher i mvishet gabimisht Guillelmus Adam-it ose Adae-s.13

12

Ndonse ka prmendet pr ekzistencn e gjuhs sht e qart, ajo pr shkrimin e shqipes sht e dyshimt. Nuk mund t thuhet me siguri nse Brokardi ka pasur parasysh libra n gjuhn shqipe t shkruar me alfabet latin apo thjesht libra t shkruar n gjuhn latine. Mundsia e par sht ajo q natyrisht ka rrmbyer imagjinatn e brezave pasardhs t studiuesve, dhe me kt qllim ky tekst shpesh citohet n historit dhe studimet pr letrsin shqiptare. sht shkruar apo jo gjuha shqipe nga ndokush gjat ksaj periudhe kur Shqipria luhatej midis sferave t influencs s Venedikut, Perandoris s Bizantit dhe Perandoris Serbe q po shembej, p kt nuk sht zbuluar ende ndonj dokument.

3.

LINDJA E SHQIPRI

LETRSIS

S

SHKRUAR

N

3.1

Traditat humaniste t Rilindjes evropiane

Shqiptart u kishin dhn ndihmesn e tyre modeste letrsis dhe kulturs perndimore shum koh m par se ndokujt t'i kishte vajtur mendja q ta prdorte shqipen pr t shkruar. Afrsia me Italin, djepi i qytetrimit evropian, dha mundsi q mjaft prej tyre t prfitonin drejtprdrejt nga kultura humaniste plot jet e Rilindjes evropiane dhe t merrnin pjes n t. N transmetimin e ksaj kulture ndrmjets ishte Republika e Shn Markut, Venediku. Me fillimin e shekullit t pesmbdhjet, fuqia politike e ekonomike plot dinamik e 'Serenissima-s' e kishte shndrruar Adriatikun n nj liqen venedikas dhe kishte prhapur kulturn e idet e Rilindjes evropiane npr bregdetin dalmat e deri n Shqipri. Ndonse Shqipria vet mbetej nj vend malor i ashpr e i thyer, si kishte qen gjithmon, si dhe pr shkaqe historike, politike e ekonomike nuk do t zhvillonte nj kultur qytetse t lulzuar si ajo n Dubrovnik (Ragusa), Shibenik (Sebenico), Split (Spalato), Trogir (Tra) dhe Zadar (Zara) sipr n veri t bregdetit dalmat, nj numr shqiptarsh q jetonin n Itali, do t linin gjurmt e tyre n kulturn latine t Rilindjes evropiane. Shum nga kto figura qen pasardhsit e asimiluar t refugjatve nga Shqipria veriore katolike, q kishin ikur nga vendi gjat pushtimit turk e ishin vendosur n fillim n territoret e 'Serenissima-s', pjesa m e madhe n stabilimenti brenda dhe prreth Venedikut. N historin e letrsis shqiptare kto figura prgjithsisht prmenden si "humanist shqiptar"1. Megjithat, q n fillim, duhet t themi se pr arsye historike sht mjaft e vshtir t prcaktohet se kush apo far sht shqiptare n shekullin e pesmbdhjet e, pr rrjedhoj, prejardhja e sakt etnike e ktyre figurave mbetet deri diku e hamendt. Gjon Gazulli2 (1400-1465), i njohur n lat. si Johannes Gazulus (Gazoli) dhe n serbokroatisht si Ivan Gazuli, ka qen astronom e matematikan i njohur me prejardhje shqiptare, q studioi n Padov dhe jetoi n Dubrovnik, ku dha msime filozofie, matematike e astronomie dhe iu prkushtua shpikjes s instrumenteve astronomike. Astronomi dhe matematikani bashkkohs gjerman Johanes Myler (Johannes Mller, 1436-1476), i njohur edhe si Regiomontanus, e prmend n veprn e vet. Gazulli gjithashtu kryesoi nj numr misionesh diplomatike n shrbim t Dubrovnikut e Venedikut dhe ishte aleat i heroit kombtar shqiptar Sknderbeut (1405-1468). Historiani Marin Barleti3 (rreth 1450-1512), i njohur n lat. si Marinus Barletius, mendohet t ket lindur n Shkodr, ku ai prjetoi nga afr rrethimin e dyt t qytetit nga turqit m 1478. Kur Shkodra m n fund ra, Barleti, si shum bashkatdhetar, iku n Itali e u vendos n Venedik e m pas n Rom. Atje ra n kontakt me kulturn dhe idet e Rilindjes italiane, t cilat e frymzuan pr t dokumentuar historin e turbullt t Shqipris gjat pushtimit turk dhe qndresn kombtare t saj nn udhheqjen e Sknderbeut. Barleti sht autor i tri veprave n1

kr. Prenushi 1981, dhe Pipa 1991b. kr. Prenushi 1981, f. 34-59, dhe Dranolli 1984. kr. Pall 1938, dhe Shuteriqi 1979a, f. 44-85.

2

3

gjuhn latine: De obsidione Scodrensi, Venedik 1504 (Rrethimi i Shkodrs); Historia de vita et gestis Scanderbegi, Epirotarum Principis, Rom, rreth 1508-1510 (Historia e jets dhe bmave t Sknderbeut, princit t Epirit); dhe Compendium vitarum summorum pontificium et imperatorum romanorum usque ad Marcellum II, Rom 1555 (Prmbledhje e jets s papve dhe perandorve romak deri te Marceli II). 'Historia e Sknderbeut' e Barletit sht lexuar e prkthyer gjersisht n shekujt e gjashtmbdhjet dhe shtatmbdhjet4 dhe prbn pr ne nj burim themelor t dhnash mbi Shqiprin e shekullit t pesmbdhjet. I ndikuar fort n stil e n mendim nga historiant romak, sidomos nga Livi (vitet 59 para ers son - 17 t ers son), Barleti e frymzoi lexuesin e shekullit t gjashtmbdhjet, pikrisht kur turqit ishin n portat e Vjens m 1529 dhe q prher e m shum po e zinte ankthi i mundsis s nj pushtimi turk t Evrops Perndimore. Barleti gjithashtu hodhi themelet e asaj ka vetm mund t quhet kult i Sknderbeut pr shqiptart brenda vendit dhe n diaspor, duke shprehur nj nderim t thell, pothuajse si shenjtor pr heroin kombtar shqiptar, si simbol dhe thelb i qndress ndaj sundimit t huaj. Nj poet latin i Rilindjes evropiane pr t cilin sht thn se ka prejardhje arvanitase ishte Mikel Maruli5 (Michele Marullo Tarchaniotes, 1453-1500), i njohur n latinishte si Michaelis Marullus. Mendohet se ka lindur nga nj familje greko-shqiptare me prejardhje nga Moreja pak muaj pas rnies s Konstantinopojs. Familja e tij iku n Raguz (Dubrovnik), ku q n vogli, ndjeu s pari ndikimin e qytetrimit t Rilindjes italiane. M 1470 ai i hyri nj karriere ushtarake dhe shrbeu dhjet vjet si ushtar energjik i fatit n vise t ndryshme t Italis. M 1491-1492 ai rivalizoi me Politianin (1454-1494) n Firence dhe m 1495 u martua me poeteshn Alesandra Skala (Alessandra Scala, 1475-1506), ndonse martesa nuk zgjati shum. Neaera, s cils ai i drejtonte vargjet e tij katuliane t dashuris, duket se ka qen personifikimi kolektiv i shum marrdhnieve pasionante. Maruli sht autor i katr librave me epigrame latine, mjaft prej tyre t mbrujtura me nj not melankolie, si dhe i katr librave me 'himne pr natyrn', n t cilt ai, me nj stil lukrecian, ngre lart forcat mitologjike t natyrs. Maruli, pr t cilin Sandro Botieli (Sandro Botticelli, 1444-1510) na ka ln nj portret klasik rilinds, u mbyt aksidentalisht n lumin Cecina m 11 prill 1500. Leonik Tomeu6 (Leonicus Thomeus, 1456-1531), i njohur n italishte si Niccol Leonico Tomeo, lindi n Venedik nga nj familje prej Durrsi. Ai studioi letrsi klasike dhe filozofi n Firence dhe u b profesor i filozofis n Padov, ku thuhet se i ka dhn msim, mes t tjerve, edhe Kopernikut. M pas u vendos n Venedik dhe dha msim n Scuola degli Albanesi (Shkolla e shqiptarve). Tomeu qe nj dijetar i shquar klasik, i muar mjaft nga Erazmi, dhe prktheu veprat e Aristotelit e t filozofve t tjer t Greqis s Lasht. Nj tjetr dijetar latin me prejardhje arvanitase pa dyshim ishte Maksim Greku7 (rreth 1480-1556), i njohur edhe me emrat Michael Trivolis, Maksim Hagioriti, n shqipe Maksim ose Mihal Artioti, dhe n italishte Massimo d'Arta. Ai pati lindur n Art, nj qytet n Epir i populluar mjaft nga shqiptar, dhe studioi latinisht, greqisht, filozofi dhe teologji n Ferrar, Firence dhe Padov. Rreth dhjet vjet ai jetoi si murg n Malin Atos dhe m 1518 u thirr n

4

Pr prkthimet e para kr. Petrovitch 1881/1967.

kr. Bruns 1893, Sainati 1919, vll. 1, ff. 69-161, Zakythenos 1928, Croce 1945, vll. 2, f. 267-380, Perosa 1951, dhe Prenushi 1981, f. 60-76.6

5

kr. Prenushi 1981, f. 117-130.

kr. Denissoff 1943, A. I. Ivanov 1969, dhe Prenushi 1981 f. 149-164. Veprat e tij jan botuar n rusisht, kr. Maksim Grek 1894-1897.

7

oborrin e Vasilit III (sundoi 1505-1533) n Mosk pr t prgatitur prkthimet sllave t teksteve liturgjike greke. Maksim Greku luajti nj rol t madh n ringjalljen e kishs ortodokse ruse, duke br t njohur n Rusi arritjet e filologjis dhe t studiuesve bizantin. Ai sht autori i m se 150 veprave, ndr to traktate filozofike, teologjike e gramatike, predikime morale dhe prkthime. Marin Beikemi8 (Marinus Becichemus Scodrensis, 1468-1526), i njohur n italishte Marino Becichemi, ishte nga Shkodra dhe qe msues n Dubrovnik e n Breshie para se t bhej profesor i retoriks n Universitetin e Padovs. Ai sht autor i nj numri veprash latinisht, ndr to nj panegjirik q merret me rrethimet e vendlindjes s tij, Shkodrs, m 1474 dhe 1478. 'Humanistt shqiptar' t prmendur m sipr, shkrimtar dhe mendimtar t shekujve t pesmbdhjet dhe gjashtmbdhjet, patn pak rndsi t drejtprdrejt pr lindjen e letrsis shqiptare. Ata ishin produkt i kulturs humaniste t Rilindjes italiane dhe, me talentin e tyre, dhan ndihmes n zhvillimin e ksaj ringjalljeje t madhe kulturore, q do t kishte nj ndikim t till mbi qytetrimin evropian. Duke prdorur latinishten si gjuh universale t shkolls, shkencs dhe artit, ata nuk patn lidhje t tjera me Shqiprin prve atyre t krijuara ndoshta nga rrnjt e tyre etnike. Megjithat, pikrisht n kt periudh energjia krijuese e intelektualve shqiptar brenda dhe jasht vendit filloi pr her t par t kanalizohej drejt prdorimit t gjuhs s tyre pr t shkruar. Nj letrsi e re ishte n prag t agimit t saj.

3.2

Fillimet e shkrimit shqip

Krahasuar me gjuht e tjera kombtare t Evrops, shqipja nuk gzon tradit letrare t gjat. N fakt, shqipja sht gjuha kombtare e fundit n Evrop q sht dokumentuar. Kjo rrethan sht sidomos pr t ardhur keq jo vetm nga pikpamja letrare (ndonse dihet q kemi disa dokumente t shkruara n latinishte pr shqiptart), por edhe nga ajo gjuhsore, d.m.th. nuk ka gjurm t rndsishme t gjuhs shqipe q t datojn para shekullit t pesmbdhjet. Fillimet e letrsis shqiptare, ose pr t folur m sakt pr kt periudh - t shkrimit shqip, jan t rralla dhe disi t errta. Fillimi i shekullit t pesmbdhjet na v prpara nj tekst kureshtar q mund t prbj piknisjen pr shkrimin shqip. Ky sht i ashtuquajturi teksti Bellifortis9, q ruhet n Muzeun Konde (Muse Cond) n Shato d Shantiji (Chteau de Chantilly) n veri t Parisit. I datuar 1405, ai prbn nj shtojc prej 29 rreshtash ndaj t ashtuquajturit dorshkrimi Bellifortis (ms. 348/663, fol. 153v), nj traktat i njohur mesjetar, n pjesn m t madhe n latinishte, mbi armt dhe fortifikimet ushtarake, nga pirotekniku gjerman Konrad Kyezer (Conrad Kyeser, 13661405). Kjo shtojc, q nuk ka lidhje aspak me pjesn tjetr t dorshkrimit Bellifortis, sht nj tekst misterioz q merret me ritet e pagzimit, ku bn pjes edhe njfar ceremonie e pjekuris seksuale. Tet rreshtat, ndoshta n shqipen e hershme, jan ndrfutur n tekstin latin. Teksti i prkthyer sht: "Kjo sht bukuria e t dymbdhjet shenjave t ndritshme. Djali i virgjr duhet8

kr. Cosenza 1962, Prenushi 1981, f. 131-148, dhe Shuteriqi 1987, f. 40-72. kr. Elsie 1986b, 1997b.

9

pagzuar n nj dit me diell n ort e para t mngjesit, duke e mbajtur at gjn e rrumbullakt me dorn e majt t trupit [t tij] joharmonik. Kurse me dorn e djatht t ngritur lart ai duhet t mbaj nj pishtar, duke shqiptuar dymbdhjet her at q sht perifrazuar. Pas nj pauze, vjen ajo q krkohet, e prshkruar m par. Vjen e provohet ajo pun e holl. Ai q e kupton, e di se 'sht kjo pun. Mjafton nj shprehje e thjesht. I lidhshin e i bashkofshin dymbdhjet majat e qiellit me gjith virtytet q kan brenda gjrat e paracaktuara due racha yze inbeme zabel chmielfet dayce dayci dayze yan yon yan. Thuaji djalit [n] veshin e djatht "ragam", kurse [n] t majtin "echem" aq her sa lypset prsritur, derisa t plotsoni normn e trupit joharmonik. Pastaj, profett Enoh dhe Elias dhe klerikt e lart t ftuar do t lidhin bashk gjrat e paracaktuara. ragam ragma mathy zagma concuti perbra ista aus auskar auskary ausckarye zyma bomchity wasram electen eleat adolecten zor dorchedine zebestmus lisne zehanar zehanara zensa echem biliat adolecten zeth dorchene zehat stochis lisne zehanar zehanara zehayssa. At gjn e mprehur e t fort sipr duhet ta mbshtjellsh me dyll t paprekur dhe po ashtu gishtin e madh t kthetrs s djatht t djalit. Gjithashtu, ajo gjja e rrumbullakt duhet t mbahet si m lart n dorn e djatht, dhe nse ngrihet e rndohet m shum, mund t mbahet kshtu edhe me dorn e majt. Rrjedht e kaloft ajo vala me t ciln do t plotsosh at q krkohet. Pr hir t Zotit." Pjest e paqarta t tekstit Bellifortis prmbajn namatisje e formula magjike me prsritje dhe shndrrime fjalsh, pa dyshim pr arsye tabush, dhe ksisoj nuk jan menjher t prkthyeshme. Me nj shqyrtim m t imt, pr shembull, mund t shihet se dy rreshtat e fundit duket se prsrisin dy rreshtat para tyre. Qoft edhe n kt form t gjymtuar, shum elemente t tekstit jo rastsisht t kujtojn shqipen. Mister sht n nj far mnyre edhe origjina e tekstit Bellifortis. Si ka prfunduar m i hershmi dokument i shkruar i shqipes, po t'i quajm kshtu, n nj dorshkrim pr punimet xhenjere e fortifikuese n ushtri n Chteau de Chantilly? Dihet se Karli Anzhuin zbriti n Vlor m 1269 dhe tre vjet m von e shpalli veten rex Albaniae. Sundimi anzhuin n Shqipri zgjati deri n mesin e shekullit t katrmbdhjet dhe prfundoi n kthimin e disa viseve t Shqipris veriore n katolicizm. Disa nga kta katolik, ose t paktn disa klerik frngj me nj far njohjeje t shqipes, duhet t ken ikur nga vendi e t ken vajtur n Itali dhe Franc kur u larguan frankt. Prandaj sht fort bindse q fols t shqipes t gjendeshin n Francn e shekullit t katrmbdhjet e t pesmbdhjet, ku sht ruajtur ky tekst. Teksti i kuptueshm m i lasht n gjuhn shqipe sht nj formul pagzimi q mban datn 1462 e q thot: Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit (Un t pagzoj n emr t Atit e t Birit e t Shpirtit t Shenjt). Autori i ksaj formule ishte Pal Engjlli (lat. Paulus Angelus, rreth 1417-1470), argjipeshkv i Durrsit dhe mik i ngusht e kshilltar i Sknderbeut. Kt prkthim n shqipe t formuls s pagzimit, e cila nevojitej shum pr kthimin n fen katolike t atyre q nuk flisnin latinisht, Engjlli e prfshiu n nj letr pastorale me rastin e nj sinodi t mbajtur n kishn e Trinis s Shenjt n Mat m 8 nntor 1462. Teksti u zbulua n Bibliotekn Laurentiane10 n Firence nga dijetari rumun Nicolae Iorga

10

Dorshkrim Ashburnham numr 1167.

(1871-1940) dhe u botua prej tij m 191511. Njzetenj vjet m pas, m 1483, ndeshemi me nj fjali n gjuhn shqipe (ka sht njherazi edhe mallkimi i par) n nj pjes teatrale t kohs s Rilindjes evropiane me titullin Epirota12. N kt komedi n stilin e Plautit, t shkruar latinisht nga Thoma Mediusi (ital. Tommaso de Mezzo), bashkkohs dhe i njohur i Xhovani Piko dela Mirandola (Giovanni Pico della Mirandola, 1463-1494), nj kngtar epirot (d.m.th. shqiptar) me emrin Damasken shan nj hanxhi q nuk ia plqen kngt, duke e mallkuar n gjuhn e vet me fjalt Dramburi te clofto goglie (T'u dridht goja). Ky mallkim sht n gjuhn shqipe dhe u ngjan shum sharjeve q prdoren edhe sot, "T'u mbyllt goja", "T'u thaft gjuha" etj., d.m.th. "Humbsh zrin pr t keqen tnde". Pjesa teatrale u botua n Venedik m 1483, ndrsa kjo fraz njihej se ishte n gjuhn shqipe dhe u botua vetm m 197213. Nj dokument tjetr e m i rndsishm i shqipes s hershme sht i ashtuquajturi Ungjilli i Pashkve ose Perikopeja14, pesmbdhjet rreshta n shkronja greke, t prkthyera nga Ungjilli i Shn Mateut (27: 62-66). Ai u zbulua nga historiani grek Spiridon Lampros (1851-1919) m 1906 n nj dorshkrim greqisht15 t ruajtur n Bibliotekn Ambroziane n Milano. Teksti, autori i t cilit nuk dihet, sht n dialektin tosk, ndonse jo i prkthyer mir. Pr moshn e tij vlersimet shkojn nga shekulli i katrmbdhjet n shekullin e tetmbdhjet. Nj analiz paleografike e tekstit e prcakton si shkrim t kohs nga shekulli i pesmbdhjet n shekullin e gjashtmbdhjet. Shekulli i pesmbdhjet mbyllet me nj tjetr tekst shqip (1497) q ruhet jasht, ksaj radhe n Gjermani. sht fjalori shqip i Arnold fon Harfit16 (Arnold von Harff, rreth 14711505), nj kalors gjerman, udhtar dhe shkrimtar, i lindur n nj familje fisniksh n Rinin e poshtm (n Harff mbi lumin Erft, n veriperndim t Klnit). N vjeshtn e vitit 1496, fon Harfi u nis pr nj udhtim, me sa duket nj pelegrinazh n Tokn e Shenjt, ka e shpuri n Itali, npr bregdetin shqiptar, n Greqi, Egjipt, Arabi, Palestin, Azi t Vogl, dhe pastaj n kthim npr Evropn qendrore n Franc e n Spanj. Ai u kthye n Kln n vjesht t vitit 1498 ose 1499 dhe vdiq m 1505. Gjat udhtimeve, fon Harfi mblodhi materiale mbi gjuht q ndeshi n vende t ndryshme. N nj ndales n portin e Durrsit n pranvern e vitit 1497, kur po lundronte me anije tregtare me vela nga Venediku n Aleksandri, ai shnoi njzetegjasht fjal, tet fraza dhe dymbdhjet numra n shqipe, t cilat i hodhi bashk me prkthimin gjermanisht n ditarin e tij t udhtimit. Prshkrimet e ktij udhtimi u botuan m 186017, dhe konsiderohen si shembujt m t mir t ksaj gjinie, aq shum t prhapur n fund t periudhs s mesjets. Gjat udhtimeve fon Harfi tregoi nj interesim t vazhdueshm pr gjuht dhe zakonet e huaja, duke dhn, prve materialit n shqipe, edhe fjalor t shkurtr me fjal e shprehje n gjuht kroate, greke, arabe, hebraishte, turke, hungareze, baske dhe bretone. Kto11

kr. Iorga 1915, f. 194-197. kr. Medius 1516. kr. Braun & Camaj 1972. kr. Borgia 1930. Codex 133, f. 63. Martini-Bassi Catalogus Codicum Graecorum. kr. Lampros kr. Elsie 1984. kr. Groote 1860.

12

13

14

15

1906.16

17

prbjn at q mund t quhej fjalor xhepi pr udhtar, q zakonisht prfshijn terma ushqimor, shtpiak e t udhtimit, si dhe fraza t nevojshme si: "Mirmngjesi", "Sa kushton kjo", apo "Grua, a mund t flem bashk sonte?" Kjo pyetje e fundit, pr nj arsye apo pr nj tjetr, mungon n fjalorin shqip. Me t mbrritur n Durrs, fon Harfi shkruan: "Nga Ulqini n Durrs lundruam me nj er shum t fort. Ky sht nj qytet i madh i rrnuar nga turqit, e q tani sht nn sundimin e Venedikut. Ky qytet shtrihet n Shqipri, ku banort kan edhe gjuhn e tyre, e cila nuk mund t shkruhet mir, meq n kt vend ata nuk kan alfabetin e vet. Kam hedhur n letr disa fjal t ksaj gjuhe shqipe, t cilat po i jap m posht me alfabetin ton: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. boicke vene oie mische jat foeije oitter poylle pyske krup myr kyckge megaruneto18 pijneto tauernea geneyrea19 growaa denarye sto20 jae criste dreckthe kijrija kale elbe fijetto mirenestrasse myreprama meretzewen21 buk ver uj mish djath vez uthull nj pul peshk krip mir keq ha pi tavern burr grua par po jo zot dreq qiri nj kal elb fle mirmngjes mirmbrma mirdita

18

m sakt 'me ngrn'. m sakt 'nj njeri'. m sakt 'ashtu'. m sakt 'mir se vjen'.

19

20

21

30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46.

ake ja kasse zet ve22 kess felgen gjo kaffs23 do daple laff ne kammijss24 ne kaffs25 nea dua trij quater pessa jast statte tette nante dieta nijtgint nemijgo

far ke q m plqen sa bn do ta ble laj kmishn time si quhet nj dy tre katr pes gjasht shtat tet nnt dhjet njqind njmij"

Fon Harfi prdori mbi shqipen drejtshkrimin e tij gjerman, i cili natyrisht nuk mund t mbante parasysh e t respektonte fonemat e shqipes q ndryshojn nga ato t gjermanishtes. Megjithat, transkriptimi i shqipes26 prej tij nuk sht m i keq se ai i teksteve t tjer t periudhs, dhe fjalori i tij i xhepit mund t prdoret nga t huajt deri diku edhe sot.

22

m sakt 'a ke gjkafsh t re'. m sakt 'qysh vlen kjo kafsh'. m sakt 'laj nj kmish'.

23

24

ne kaffs sht keqkuptuar nga fon Harfi. Fjal pr fjal, dhe m sakt, ajo do t thot 'nj kafsh' ose 'nj gj'. Pr kt le t mendojm udhtarin e Mesjets q vjen n Shqipri dhe krkon prkthimin e pyetjes 'si quhet?', dhe n vend q t marr prkthimin i jepet nj prgjigje pr emrin n shqip t sendit q rastsisht ai mund t ket treguar me gisht. Kshtu q fon Harfi ka identifikuar prkthimin e pyetjes q krkonte me fjalt shqip t prgjigjes.26

25

kr. Hetzer 1981c.

4.

FILLIMET E LETRSIS N SHQIPRI. SHEKUJT XVI E XVII

Nga shekulli i pesmbdhjet e kndej, Shqipria u nda n tri sfera kulturore e gjuhsore t dallueshme nga njra-tjetra: sfera e turqve mysliman, ajo e grekve ortodoks dhe ajo e 'latinve' katolik. Ndonse fiset malsore vendse kishin kulturn e vet popullore dhe nj letrsi gojore t pasur, ato nuk kishin alfabet dhe, si pasoj, as kurrfar traditash t shkruara n gjuhn shqipe. Kshtu, ato nuk patn mundsi pr arsimim t rregullt e kultur intelektuale, q do t'i kishte dhn shtytje krijimit t nj letrsie t shkruar. Kto elemente do t silleshin nga tri kulturat fqinje q e kishin ndar vendin. Kur Perandoria Osmane ishte n kulmin e fuqis, forcat turke q pushtuan Shqiprin, solln me vete nj kultur t re myslimane q do t mbijetonte ktu deri n shekullin e njzet. Gjuht e kulturs dhe t dijes n Shqiprin myslimane gjat ksaj periudhe qen turqishtja, persishtja dhe arabishtja. Arsimimi n gjuhn turke jepte mundsi jo vetm pr karier fetare, por edhe pr karier politike apo ushtarake n shrbim t Ports s Lart. Gjuha shqipe qe e pamjaftueshme pr realizimin e plot intelektual n kt perandori prher n zgjerim me tradita t pasura kulturore turke e persiane; ajo nuk u zbulua si mjet i krijimtaris letrare islame vese n mesin e shekullit t tetmbdhjet. Pjesa m e madhe e viseve t Shqipris q, me gjith pushtimet turke, kishin mundur t'i bjn ball kulturs s re e prher krcnuese islame, i mbetn besnike kishs ortodokse dhe traditave t ngurtsuara t Bizantit. Por edhe shqiptart ortodoks nuk qen n gjendje t prdornin gjuhn e vet pr qllime arsimore e kulturore, prderisa gjuht tradicionale t kishs ortodokse, pra edhe t vetmet gjuh t mundshme pr t'u shkruar, ishin greqishtja n jug t vendit dhe sllavishtja kishtare n veri. Fuqia e tret kulturore n kt vend, ajo e kishs katolike t Roms, nuk i kishte m t pakta synimet pr t'i asimiluar shqiptart e pr t'i prfshir n grigjn e latinishtes e t italishtes. Megjithat, n disa raste t rralla n shekullin e shtatmbdhjet, ajo lejoi gjuhn vendse t kalonte, ka t ngjar si reagim ndaj reformizmit protestant n Evropn veriore. N ato vende, njfar prdorimi m liberal i gjuhve kombtare e lokale shpuri n nj lidhje m t ngusht me kishn, meq njerzit e thjesht kishin mundsi ksisoj t kuptonin se 'bhej e, gjithashtu, n krijimin e shum letrsive n gjuhn vendse. Edhe brenda kishs katolike, gjithashtu po ndiehej ndikimi i fryms s humanizmit dhe i respektit pr pasionin intelektual, t cilt ishin arritje t Rilindjes italiane. Letrsia e hershme shqiptare, ajo e shekujve t gjashtmbdhjet e t shtatmbdhjet, ishte n thelb letrsi fetare. N fillim ajo prbhej nga prkthime tekstesh kishtare nga latinishtja e italishtja n shrbim t Kundrreforms, kurse m von nga vepra origjinale t hartuara me nj gjuh vendse t re, ende e paprshtatur pr abstraksione filozofike e teologjike. Karakterin fetar t ksaj letrsie e prcaktuan dy faktor. S pari, publikun lexues t asaj kohe n Shqiprin 'latine' e prbnte trsisht kleri i shkolluar n pjesn m t madhe n Itali. S dyti, kisha kishte n t vrtet monopolin e botimeve n Shqipri si edhe gjetiu, gj q u linte pak hapsir krijimeve t tjera q nuk ishin tekste fetare. Autort e hershm shqiptar mund t ken shkruar apo prkthyer edhe tekste laike, por vepra t tilla nuk e kan par dritn e botimit. N Shqipri botimi i shkrimeve kurr nuk ka qen pun e leht. T vetmet shtypshkronja t asaj periudhe mund t gjendeshin n Itali dhe n bregun dalmat t Republiks s Shn Markut. Prve ksaj, do vepr, qoft fetare apo laike, duhet t kalonte npr nj censur t rrept para se t merrte 'vuln' e kishs. N at koh t paqndrueshme t Kundrreforms pikpamjet dhe

mendimet se 'ishte e parrezikshme pr t'u botuar ndryshonin me shpejtsi, ka bnte q shum vepra t botuara t hiqeshin m pas nga qarkullimi. Letrsia fetare, pr nj numr arsyesh, ishte nj shteg i prkryer pr prmbushjen e aspiratave t ksaj klase intelektualsh shqiptar. Nga njra an, nj literatur e till ndihmonte pr prhapjen e doktrins se kishs katolike, kurse, m an tjetr, ante rrugn pr zhvillimin e nj kulture dhe letrsie me tipare dalluese kombtare shqiptare. Botimet e para fetare n gjuhn shqipe prbnin gjithashtu nj akt kundrshtimi ndaj pranis deprtuese t nj kulture myslimane turke n kt vend. Sikundr ka ndodhur shpesh n historin e letrsis shqiptare, t shkruarit n gjuhn shqipe prfaqsonte nj simbol t qendress ndaj fuqive t huaja q sundonin n Shqipri ose mbizotronin n kulturn e saj. Prve mungess s mjeteve botuese, shkrimtart e par q guxuan t shpreheshin n gjuhn shqipe, u ndodhn edhe para pengesash t tjera. Vet krijimi i nj alfabeti t prshtatshm pr sistemin tingullor t shqipes, problem ky q nuk u zgjidh plotsisht para fillimit t shekullit t njzet, krkonte n fillim frym t fort iniciative e energji t mdha. S dyti, prshtatja e nj gjuhe fisnore pr nj sistem m t prpunuar e m intelektual komunikimi nxirrte probleme t atilla, q mund t zgjidheshin, n analiz t fundit, vetm nga dijetar me formim arsimor t qndrueshm. Jo vetm sistemi i shkrimit, por edhe idet u solln nga jasht e u gatuan pr t'iu prshtatur nevojave, aspiratave dhe ndrrave t popullit shqiptar.

4.1

Gjon Buzuku dhe libri i par shqip (1555)

Vepra e njohur prgjithsisht me emrin Meshari nga Gjon Buzuku sht libri i par n gjuhn shqipe e njherazi nj nga frytet m interesante n historin e letrsis shqiptare, t paktn nga pikpamja gjuhsore e kulturore. Pr shkak se ballina dhe gjashtmbdhjet faqet e para t kopjes s vetme t njohur t ksaj vepre historike mungojn, pr titullin origjinal dhe vendin e botimit vetm mund t hamendsohet. sht vrtet nj mrekulli q ky monument i madh i letrave shqiptare ka ardhur deri n ditt tona. Pr autorin e Mesharit shqiptar dihet pak. Nga tiparet dialektore t gegrishtes veriperndimore t tekstit, mund t gjykohet se familja e Gjon Buzukut duhet t jet diku nga fshatrat e bregut perndimor t liqenit t Shkodrs, ndoshta afr Shestanit, tani n territorin e Malit t Zi. Ato t dhna t pakta q kemi pr Buzukun, vijn nga pasthnia e Mesharit, t ciln Buzuku e shkroi me dorn e vet n gjuhn shqipe, pa e ditur 'prmasa historike do t merrte kjo pun e tij: "U doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut, tue u kujtuom shum herr se gluha jon nuk kish gj~ t ndigluom n s shkruomit shenjt, n s dashunit s bots s'an, desha me u fdigun, pr s~ mujta me ditun, me zhdritun pak mendet e atyne qi t ndiglonjin, pr-se ata t mund mern s~ i nalt e i mujtun e i pr-mishriershim ansht Zot'yn atyne qi t'a duon m gjith zemr. U lus nbas sodi m~ shpesh t uni m klish, pr-se ju kini me gjegjun ordhnin e t'in Zot; e ate n nbarofshi, Zot'yn t ket mishrier nb j, e ata qi u monduon dierje tash, m~ mos u mondonjn. E ju t'ini t zgjiedhunit e t'in Zot, e pr-herr Zot'yn k~ me klen me j, ju tue ndiekun t drejtn e tue lan t shtrenbnn. E kta ju tue b~m, Zot'yn ka(a) me shtuom ndr j, se t kort t'aj t nglatet dierje n s vielash e t vielt dierje n s nbiellash. E u m~ duo t nbaronj veprn t'eme, t'in Zot tue plqyem. nd viett M.D.L.IV. nj-

zet dit nd mars zuna nfill, e nbarova nd viett nj M.D.L.V., nd kallnduor V. dit. E se pr fat n keshe kun nb ndonj vend fjyem, u duo tuk t jet fajt, ai qi t jet m~ i ditshim se u, ata faj e lus t'a trajtonj nde e mir; pr-se nuk uditem se n paa fjyem, kjo tue klen m~ e para vepr e fort e fshtir pr t vepruom nb gluht t'an. Pr-se ata qi shtanponjin kishn t madhe fdig, e aq nuk mund qllonjin se faj t mos banjin, pr-se pr-herr ndaj 'ta nuk mund jeshe, u tue nbajtun nj klish, nb t d ant m duhee me sherbyem. E tash u jam nfal gjithve, e lutni t'en Zon ende pr muo."1 sht thn n mnyr bindse se Buzuku nuk ka jetuar brenda Shqipris, por diku n Adriatikun verior n Republikn e Shn Markut, ka t ngjar n rajonin e Venedikut, ku familje refugjatsh shqiptar kishin ardhur pas pushtimit turk t Shkodrs m 14792. N Venedik Buzuku duhet t ket pasur m shum mundsi se n Shqipri pr shkollimin e nevojshm letrar e pr specializimin si prift. Mendimi i prgjithshm sht se Meshari i Buzukut ka qen botuar n Venedik, ndonse po njlloj mund t mendohet edhe pr qendra botuese t bregdetit dalmat. Me sa duket, vepra nuk ka pasur ndonj prhapje t gjer, prandaj dhe ka mbetur vetm me nj kopje t ardhur deri n ditt tona. Rallsia e saj pa dyshim sht rrjedhoj e politiks s lkundur kishtare gjat Koncilit t Trentit (1545-1563) e m pas. Ka shum t ngjar q, n atmosfern e Reforms, kisha t ket dhn n fillim autorizimin pr kt prkthim, por m von, n shenj ripohimi t doktrins katolike tradicionale t Kundrreforms dhe n atmosfern e prgjithshme t friksimit q mbretronte gjat Inkuizicionit, t jet orvatur t mos lejoj vepra n gjuhn vendse. Dihet se shum vepra fetare e liturgjike kan qen ndaluar apo hequr nga qarkullimi pr nj periudh prej tridhjet vjetsh nga 1568 deri 1598, dhe sht plotsisht e mundshme q Meshari i Buzukut t ket qen ndr to. Kjo do t shpjegonte si numrin e vogl t kopjeve t veprs ashtu dhe mungesn e qarkullimit t saj. Autort e mvonshm t letrsis s hershme shqiptare, si Lek Matrnga (1567-1619), Pjetr Budi (1566-1622) dhe Frang Bardhi (1606-1643) duket se nuk e kan njohur Mesharin, ndonse eruditi Pjetr Bogdani (rreth 1630-1689), n nj raport pr Propaganda Fiden m 1665, duke cekur shtjen e mungess s librave n gjuhn shqipe dhe, duke renditur botimet pr t cilat kishte dgjuar, prmend nj 'Euangelii in Albanese' (Ungjill n shqip)3. sht krejtsisht e mundshme q ta ket pasur fjaln pr Mesharin e Buzukut dhe se ka shnuar titullin origjinal t veprs. Kopja e vetme e ardhur deri n ditt tona e Mesharit t Buzukut u zbulua rastsisht m 1740 n bibliotekn e Kolegjit t Propaganda Fides prej Gjon Nikoll Kazazit (1702-1752) nga Gjakova kur, si Argjipeshkv i Shkupit, ishte pr vizit n Rom. Ai e cilsoi kt zbulim si "nj meshar t lasht shqiptar t rrgjuar nga koha". Kazazi bri nj kopje fragmentesh t tekstit e ia drgoi Gjergj Guxets (Giorgio Guzzetta, 1682-1756), themelues i Seminarit shqiptar n Palermo. Dihet se n fund t shekullit t tetmbdhjet libri ka br pjes n koleksionin e pasur t kardinalit Stefan Borxhia, q m von prfundoi n Bibliotekn e Vatikanit4. Pas shum vitesh harrimi, Meshari u nxor n drit nga Monsinjor Pal Skiroi (Paolo Schir, 1866-1941),

1

Transkriptim fonetik nga Ressuli 1958, f. 379. kr. Zamputi 1988. kr. Shuteriqi 1977, f. 58. Ai tani sht kataloguar nn Ed. Prop. IV. 244.

2

3

4

peshkop e dijetar arbresh nga Sicilia, i cili e fotokopjoi tekstin m 1909-1910 dhe prgatiti nj transliterim e transkriptim t tij. Pr fat t keq, studimi i gjer i Skiroit pr Mesharin sht botuar vetm pjesrisht5. M 1929 u bn tri kopje t tjera pr studiuesin franeskan Justin Rrota (1889-1964), i cili botoi fragmente t Mesharit nj vit m pas n shtypshkronjn franeskane n Shkodr6. Pr her t par botimi i plot u mor prsipr m 1958 nga Namik Ressuli (1908-1985), prfshir nj fotokopje e nj transkriptim7. Dhjet vjet m von, gjuhtari Eqrem abej (1908-1980) bri botimin e tij kritik n dy vllime n Tiran8. Vllimi i par i Mesharit t abejt prmban nj studim hyrs me nj transliterim t t gjith tekstit; vllimi i dyt prmban nj faksimile t origjinalit dhe nj transkriptim fonetik, i cili prbn nj ndihm t madhe pr t kuptuar drejtshkrimin e Buzukut, q sht shpesh me gabime. Meshari n fillim prbhej prej 110 fletsh ose 220 faqesh, nga t cilat kan mbetur 94 flet ose 188 faqe. Libri prmban jo vetm nj meshar (lutje e rite pr gjith vitin), por edhe shum fragmente t prkthyera nga librat e lutjeve, psallmet dhe litanit katolike. Pr kt arsye, pjesa m e madhe e veprs prbhet nga prkthime prej Dhjats s Vjetr e t Re, fakt ky q lehtson mjaft interpretimin e tekstit, i cili nuk u sht shmangur gabimeve t shtypit apo kaprcimeve. T 188 faqet e tekstit prfshijn 154,000 fjal me nj fjalor t prgjithshm prej rreth 1500 leksemash9. Meshari u botua n stilin gjysmgotik t Italis s veriut me shkronja latine, prfshir edhe pes shkronja me prejardhje cirilike pr tingujt q nuk gjenden n latinishte apo italishte. Pr kt arsye shtypshkronja e Buzukut duhet t ket pasur kontakt me serbo-kroatishten, n veanti me karakteret e shkrimit bukvica t prdorur n Bosnj. Stili i shkronjave i ngjan atij t prdorur n Venedik m 1523 dhe 1537, ku kishin qen botuar edhe meshart n cirilik pr katolikt e Bosnjs. Mario Roku (Mario Roques, 1875-1961) vren n studimin e tij pr tekstet e lashta n gjuhn shqipe10 se Buzuku u ishte borxhli sllavve katolik t Bosnjs, Dalmacis dhe Serbis jo vetm pr shkronjat cirilike e pr tipografin venedikase, por ndoshta edhe pr vet iden q t'u jepte bashkvendsve nj meshar n gjuhn e tyre. Roku, gjithashtu, bn krahasime t prmbajtjes me nj meshar boshnjak t botuar m 1512, dhe n veanti disa elemente franeskane q na japin elesa t tjer t trthort pr t njohur autorin dhe veprn e tij. Gjuha e Buzukut, sikundr u tha m sipr, paraqet tipare t gegrishtes veriperndimore nga viset e bregut perndimor t liqenit t Shkodrs, ndonse n t takohen edhe elemente t dialekteve t tjera. Kjo na shpie n prfundim q Buzuku sht prpjekur t prdor nj gjuh m gjersisht t kuptueshme se dialekti i tij vends ose, q mund t jet edhe m e vrtet, se ai ka lindur dhe sht rritur jasht Shqipris. Jo vetm q gjuhs s Buzukut i mungon krejtsisht ai ndikim i fort nga turqishtja i shqipes s mvonshme, por ajo edhe prmban shum tipare uditrisht arkaike t padokumentuara ndryshe, t cilat deri tani, fal kompleksitetit t sistemit shkrimor t prdorur prej tij, jan hetuar vese pjesrisht. Pr historiant e gjuhs Buzuku sht

5

kr. Schir & Petrotta 1932. kr. Rrota 1930. kr. Ressuli 1958. kr. abej (red.) 1968. Pr leksikun e Buzukut, kr. K. Ashta, 1964-1966. kr. Roques 1932b.

6

7

8

9

10

minier t dhnash. Gjon Buzuku nuk ishte nj krijues i mirfillt i letrsis. Meshari i tij, me prjashtim t pas-shnimit, sht thjesht nj konglomerat prkthimesh nga tekste fetare n gjuhn latine. Por si autor i librit t par n shqip, mund t thuhet se sht ai q e lindi shqipen letrare. Stili i rrjedhshm i tij ka br q disa studiues t hamendsojn pr ekzistencn e njfar tradite letrare n Shqiprin veriore t asaj kohe, por deri m sot nuk sht zbuluar ndonj vepr m e hershme.

4.2

Lek Matrnga dhe Doktrina e Krishter (1592)

Lek Matrnga (Luca Matranga, 1567-1619) ka qen nj klerik ortodoks i bashksis arbreshe t Sicilis. Ai ka lindur ose n Horn e Arbreshvet (ital. Piana degli Albanesi, q n at koh quhej Piana dei Greci) n jug t Palermos ose n Monreale, pinjoll i nj familjeje arbreshe q kishte emigruar n Sicili, ndoshta nga Peloponezi, rreth viteve 1532-1533. Data e sakt e lindjes nuk dihet11. Pr pes vjet, ka t ngjar nga 1582 deri m 1587, ai studioi n Kolegjin Grek t Shn Athanasit n Rom, q kishte qen themeluar m 1577, dhe pastaj u kthye n Sicilin e tij t lindjes. sht prmendur n 'Kronikn e t gjith studentve t Kolegjit Grek q nga themelimi e deri m 1640', ku shkurt thuhet: "Lek Matrnga nga Monreale e Sicilis, me kombsi shqiptare, student i rndomt, studioi kulturn e lasht greke e latine, pastaj u largua pr arsye smundjeje, pasi kishte kaluar pes vjet n kt kolegj". Nga nj dshmi pagzimi msojm se Matrnga u mor me detyra pastorale midis arbreshve t Hors s Arbreshvet n dhjetor 1601. Dshmia thot: "Un, Don Lek Matrnga, famullitar n kt kish t Shn Gjergjit, pagzova nj foshnj mashkull m tridhjet t nntorit t kaluar, birin e Antoni dhe Venera Zalapit, dhe emri iu vu Andrea. Kumbar ishte Franesko i t nderuarve Josep dhe Beatrie Guzeta, kurse kumbare ishte Domenika, e bija e t nderuarve Josep e Beatrie Guzeta, e shoqja e Joan Muzaks nga kjo krahin e Pians12." Pr jetn e Matrngs nuk dihet gj tjetr. Vdiq si kryeprift m 6 maj 1619. Lek Matrnga ka mbetur si autor i nj vepre t titulluar E mbsuame e krshter13, Rom 1592 (Doktrina e Krishter), nj katekizm prej njzetetet faqesh i prkthyer nga nj vepr latinisht e priftit jezuit spanjoll Jakob Ledesma (1516-1575). Kopja n dorshkrim e prkthimit, q ka ardhur deri n ditt tona n tri variante t ndryshme14, i pari nga t cilat sht me sa duket me shkrimin e vet Matrngs, sht kataloguar nn Codex Barberini Latini 3454 n Bibliotekn e Vatikanit. Nga data e shnuar n variantin e par, msojm se Matrnga e ka prfunduar prkthimin e tij m 20 mars 1592 n Piana dei Greci. Varianti i botuar, nga i cili ka shptuar vetm nj kopje, u shtyp n Rom nga Gulielm Faoti (Guglielmo Facciotto) 'me lejen

La Piana 1912, f. 4, jep vitin 1560, por sot kjo dat merret si tepr e hershme. Shuteriqi 1987, f. 97, ditlindjen e vendos n vitet 1571-1572.12

11

Arkivi i Katedrales n Horn e Arbreshve. Regjistri i pagzimeve, vll. 3, nr. kr. La Piana 1912, Rrota 1939, Sciambra 1964, dhe F. Sulejmani 1979.

835, flet 85.13

kr. Riza 1962, 1965b. Nj variant tjetr i dorshkrimit, i zbuluar nga Skiroi m 1909 dhe i prdorur nga La Piana m 1912, me sa duket sht zhdukur.

14

e eprorve' dhe u zbulua nga Mario Roku (Mario Roques)15. Ai sht mbshtetur n njrin prej varianteve t dorshkrimit t redaktuar keq dhe prmban shum gabime. Titulli i plot i botimit sht: "Embsuame e chraesterae. Baeaera per tae Vrtaenae Atae Ladesmae sciochiaeriet Iesusit. E prierrae laetireiet mbae gluchae tae arbaeresciae paer Lecae Matraengnae. Imbsuam i Cullegit Graec tae Romaesae. Dottrina Christiana. Composta dal Reuerendo P. Dottor Ledesma della Compagnia di Gies. Tradotta di lingua Italiana nell'Albanese per Luca Matranga alumno del Collegio Greco in Roma" (Doktrina e krishter. Br nga i urti At Ledesma i Shoqats s Jesuit. Prkthyer nga italishtja n gjuhn arbreshe nga Lek Matrnga, student i Kolegjit Grek t Roms.) Vepra e Matrngs prmban nj hyrje n italishte, nj vjersh me tet vargje q prbn llojin e par t vargut t shkruar n shqip, si dhe vet katekizmn, e cila sht nj udhzim fetar pr doktrinat kishtare n formn e pyetje-prgjigjeve. N hyrje, duke ia kushtuar veprn kardinalit Ludovico II de Torres, argjipeshkv i Monreales, Matrnga shpjegon se prkthimi ishte br pr t'u prdorur nga arbresht q nuk e kuptonin variantin italisht t katekizms n qarkullim, duke theksuar se ai do t'u vlente "qindra familjeve n Kalabri e n Pulje" me prejardhje shqiptare. Ndonse e shkurtr n krahasim me vepra t tjera t letrsis s hershme shqiptare, vetm me 28 faqe, Doktrina e Krishter e Matrngs sht me rndsi historike e letrare jo vetm si botimi i dyt m i vjetr i letrsis shqiptare, por edhe si vepra e par nga nj arbresh dhe e para vepr e shkruar n toskrishte. T gjith autort e tjer t hershm shqiptar, Gjon Buzuku, Pjetr Budi, Frang Bardhi dhe Pjetr Bogdani, kan shkruar n dialektin e tyre t gegrishtes. Me sa duket, Matrnga n Sicilin e vendlindjes nuk do ta ket njohur Mesharin e Buzukut t botuar tridhjeteshtat vjet m par. Ai nuk u ndikua fare nga drejtshkrimi i ktij t fundit. U mjaftua me shkronjat e alfabetit latin, ndrkoh q shkrimtart shqiptar verior n Ballkan prdornin ve tyre edhe disa shkronja cirilike. Matrnga prdori ae pr zanoren e pazshme q tani shkruhet , italishten sc(i) pr sh dhe ishte i pari q prdori th pr frikativen dentale. Shqipja e tij16 ka nj ngjyrim t fort me leksik t greqishtes, jo vetm sepse greqishtja ishte gjuha e kishs ortodokse, por edhe sepse pikrisht nga Greqia kishin ikur arbresht e Sicilis gjashtdhjet vjet m par. N at eksod duhet t ken marr pjes gjyshrit e tij, n mos edhe prindrit. Ky shtresim nga leksiku i greqishtes n dialektet arbreshe ka ardhur duke u dobsuar ashtu si ka ndodhur me leksikun turqisht n shqipen e Ballkanit, i cili pak nga pak ka dal jasht prdorimit. Vepra e Matrngs prmban nj leksik t prgjithshm prej 450 fjalsh. Vjersha e par q i takoi t botohet n gjuhn shqipe, prbhet nga tet vargje n njmbdhjetrroksh me rim t kmbyer. Ajo prmban nj ide prekse dhe titullohet thjesht 'Canzona spirituale' (Kng e prshpirtshme): "Cghthaeue u thaers cx d ndaeglisae, Tae mrae tae chraexte bra e gra, Mbae filaet tae tinaezt tae xchi mxae, S sxtae gnerj nx cciae mctae sca,15

kr. Roques 1932b, f. 19. kr. Ashta 1957, 1965.

16

Elm cx e cuitn s ca tae vdsae, E mentae bxcae mbae taenaeznae i ca, S chrxti ndae parrisit i baen pisae, E baen paer bijr tae tij e paer vaela." (Gjithve u thrres, kush do ndljes, T mir t krshtee burra e graa, Mb fjalt t tinzot t shihi mesh, Se s'isht njeri nesh q mkat s'kaa; E lum kush e kujton se kaa t vdes, E ment bashk mb tnzon i kaa; Se Krishti nd parrajsit i bn pjes, E bn pr bir t ti e pr vllaa.)

4.3

Veprat e Pjetr Budit (1618-1621)

Dy breza pas Gjon Buzukut vjen figura e dyt m e madhe e letrsis s hershme brenda Shqipris. Pjetr Budi17 (1566-1622), autor i katr veprave fetare n gjuhn shqipe, lindi n fshatin Gur i Bardh n krahinn e Matit. Po t rrinte n vendlindje nuk do t kishte marr shkollimin e nevojshm t rregullt, prandaj vajti e msoi pr prift n t ashtuquajturin Kolegj Ilirian t Loretos (Collegium Illyricum i Zonjs Son t Lurias), n jug t Ankons n Itali, ku do t studionin shum shqiptar e dalmat me emr. N moshn njzetenjvjeare u dorzua prift katolik dhe u drgua menjher n Maqedoni e Kosov, n at koh pjes t krahins kishtare t Serbis nn juridiksionin e Argjipeshkvit t Tivarit (Antivari), ku dhe shrbeu n famulli t ndryshme n dymbdhjet vitet e para. M 1610 prmendet si 'kapelan i kristianizmit n Shkup', kurse m 1617 si kapelan n Prokuple n Serbin jugore. Nj vit m par, mu n Prokuple, ishte mbajtur nj mbledhje e lvizjeve t ndryshme kombtare kryengritse pr t organizuar nj msymje t madhe kundr turqve. N Kosov, Budi erdhi n kontakt me katolik franeskan nga Bosnja, kontakte q n vitet e mvonshme dhan frytet e veta, sepse ndihmuan q t rritej mbshtetja pr qndresn shqiptare kundr Ports. M 1599 Budi u emrua famullitar i prgjithshm (vicario generale) i Serbis, post q e mbajti pr shtatmbdhjet vjet. Si prfaqsues i kishs katolike n Ballkanin e pushtuar nga turqit, ai jetoi dhe punoi n nj atmosfer politike pa dyshim t nder. Pozita e tij kishtare ishte nga shum an vetm nj mbules pr aspiratat e tij politike. Pjetr Budi digjej nga dshira e zjarrt pr ta par popullin e vet t lir nga zgjedha turke dhe punoi pa pushim pr arritjen e ktij qllimi. Dihet se n kt periudh ai ka pasur kontakte me figura q u dgjohej fjala si Franesko Antonio Bertui (Francesco Antonio Bertucci) dhe me kryengrits shqiptar q luftonin pr t prmbysur sundimin osman. Por Budi nuk ishte kurrsesi nacionalist mendjengusht. Me sa mund t gjykohet, veprimtaria e tij, ather e m von, synonte nj kryengritje t prgjithshme t t gjith popujve t Ballkanit, prfshir edhe bashkatdhetart mysliman. M 1616 Pjetr Budi vajti n Rom ku qndroi deri 1618 pr t mbikqyrur botimin e veprave t veta. Nga marsi 1618 e deri aty nga shtatori 1619 ai vajti pr nj pelegrinazh kr. Zamputi 1965a, 1985, Domi 1966, 1967, Lacaj 1966, Riza 1979, Svane 1985b, 1985c, 1986b, 1986c, 1986d, 1986e etj., dhe Ismajli 1986.17

tetmbdhjetmujor n Santiago de Kompostela n Spanj. I kthyer n Rom n vjeshtn e vitit 1619, ai u prpoq t trhiqte vmendjen e kuris romake kundrejt gjendjes s mjerueshme t t krishterve shqiptar dhe t siguronte mbshtetje pr qndres t armatosur. M 20 korrik 1621 u b peshkop i Saps dhe Sards (Episcopus Sapatensis et Sardensis), d.m.th. i krahins s Zadrims, dhe u kthye n Shqipri nj vit m pas. Puna e tij atje qe m fort e natyrs politike se fetare. Nj nga synimet e tij ishte q klerikt e huaj t zvendsoheshin me shqiptar vends, veprimtari kjo q nuk duhet t ket qen pritur mir nga disa epror t tij n Itali. N dhjetor 1622, pak dit para Krishtlindjeve, Pjetr Budi u mbyt duke kaluar Lumin Drin. sht hamendsuar t ket qen viktim e ndonj komploti pr ta zhdukur, ndonse dshmit pr kt nuk jan t sigurta18. Mjaft nga t dhnat biogr