TADEUSZ MIKOWSKI, PAWE MACHCEWICZ

HISTORIA HISZPANII

WROCAW WARSZAWA KRAKW

ZAKAD NARODOWY IMIENIA OSSOLISKICH

WYDAWNICTWO

Okadk i wyklejk projektowa

JACEK SIKORSKI

Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Bada Naukowych

22G

Redaktor Wydawnictwa

RYSZARD SZLAGOR

Redaktor techniczny

RYSZARD ULANECKI

Mapy wykona

MICHA CHWISZCZUK Copyright by Zaklad Narodowy

im. Ossoliskich - Wydawnictwo, Wroclaw 1998

Wydanie pierwsze ISBN 83-04-04403-X

Printed in Poland

WSTP

NAPISANA dla wydawnictwa Ossolineum

Historia Hiszpanii jest drugim w polskiej historiografii caociowym

opracowaniem dziejw tego kraju. Pierwsze ukazao si 150 lat temu

(Tadeusz Dziekoski, 1852/53). Polska, podobnie jak Hiszpania leca na

kresach Europy, w XVI w. staa si jedn z najwikszych europejskich

potg, w tym samym czasie Hiszpania stworzya pierwsze imperium wiatowe.

W cigu nastpnych wiekw oba pastwa przeistoczyy si w zacofane,

peryferyjne kraje Europy. Joachim Lelewel, po raz pierwszy w dziejach

wiatowej historiografii podejmujc badania porwnawcze, dokona analizy

podobiestw rozwoju i upadku naszych dwch narodw (1831). Ze wzgldu na

nowo i oryginalno ujcia jego Paralela historyczna zyskaa

popularno w Europie i zostaa przetumaczona na kilka jzykw. Lelewel

jednak zbyt sabo zna histori Hiszpanii, aby jego tezy odnoszce si do

tego tak bliskiego, lecz odmiennego od Polski kraju byy trafne.

Zajmijmy si jednak podstawowymi kwestiami spornymi dotyczcymi

historii samej Hiszpanii. Tak si skada, e s to te same problemy,

ktre odrniaj histori Polski i Hiszpanii. Czy mona mwi o historii

jednej Hiszpanii, czy raczej o dziejach wielu Hiszpanii? Kiedy powstaa

Hiszpania? Najwiksi historycy hiszpascy mieli w tych kwestiach odmienne

zdania. Americo Castro uwaa, e Hiszpania narodzia si dopiero po

zakoczeniu rekonkwisty, a co najwyej rok tysiczny (koniec dominacji

muzumaskiej) jest jej pocztkiem. Claudio Sanchez Albornoz by

przekonany, e punktem wyjcia historii Hiszpanii by podbj Pwyspu

Iberyjskiego przez Rzym. Francuski historyk Bartolome Bennassar redagujc

Histori Hiszpanw uzna, e zaczyna sirfona w okresie wizygockim.

W moim przekcflaniu na Pwyspie Iberyjskim, scalonym terytorialnie

po raz pierwszy przez Rzym, uformowaa si w cigu kilkuset lat

cywilizacja cile zwizana z metropoli. Wizygoci podjli na nowo prb

zjednoczenia Pwyspu Iberyjskiego, ktr zakoczyli (wypierajc

Bizancjum z poudnia) na niecae sto lat przed muzumask inwazj. W

odrnieniu od Hiszpanii Rzymskiej pastwo Wizygotw byo ograniczone

tylko do Pwyspu Iberyjskiego (poza skrawkiem terytorium na poudniu

Francji). Jego mieszkacy wyznawali t sam religi, posugiwali si

powszechnie zrozumia zwulgaryzowan form aciny i podlegali temu

samemu prawu (wprowadzonemu, co prawda, dopiero na p wieku przed

upadkiem wizygockiego pastwa). Na pozostaych obszarach zachodniej

Europy podobne uwarunkowania do-

prowadziy do powstania zjednoczonych (przynajmniej kulturowo i jzykowo)

narodw. Islamski podbj pooy kres temu procesowi na Pwyspie

Iberyjskim. Zdaniem wspczesnych hiszpaskich nacjonalistw bya to

pierwsza z przyczyn tego, e Hiszpania pozostaa niedokoczona

(inacabada").

W chrzecijaskich pastewkach, ktre prowadziy wojn z muzumanami,

uksztatoway si odmienne jzyki, zwyczaje, prawa. Odcite od siebie

przez prawie 400 lat spoecznoci chrzecijaskie (nawet ssiadujce

doliny pirenejskie, a do XI w., mogy utrzymawa kontakty tylko poprzez

Francj) znalazy si pod wpywem francuskim lub ludw zamieszkujcych

niedostpne grskie tereny, na ktrych si schronili. Byy to ludy, ktre

nie ulegy ani Rzymianom, ani Wizygotom i przyjy bardzo pno

chrzecijastwo (Asturowie, Kantabrowie, Baskowie). W XI w. zaczto w

Prowansji okrela chrzecijaskiego mieszkaca Pwyspu Iberyjskiego

mianem espanol" (czyli Hiszpan). Nazwa ta nie bya uywana przez tych,

do ktrych si odnosia, nazywali oni siebie Aragoczykami,

Kastylijczykami, Asturyj-czykami itd., a gdy podejmowali wsplne

dziaania, mwili my chrzecijanie".

Wraz z postpami rekonkwisty niektre rnice zaczy si zaciera

przede wszystkim dziki ekspansji jzyka kastylijskiego, ktry wypar

aragoski, asturyjski i mozarabski. Jednak jzyki galicyjski i kataloski

nie tylko przetrway, lecz rozprzestrzeniy si na nowe obszary

(Portugalia, Walencja). Wadcy chrzecijaskich pastw prbowali je

kilkakrotnie zjednoczy w ramach rnych konfiguracji, co udao si

dopiero Izabeli i Ferdynandowi. Poza uni pozostaa jeszcze Portugalia,

ktra skoczya rekon-kwist na 200 lat przed Kastyli i jej rozwj od

tego momentu przebiega w odmienny sposb ni Kastylii. Gdy w 1580 r. i

Portugalia znalaza si pod panowaniem Filipa II wydawao si, e proces

unifikacji Pwyspu Iberyjskiego uleg zakoczeniu.

W momencie najwikszego kryzysu imperium hiszpaskiego (1640)

Portugalczycy postanowili wykorzysta sytuacj i odzyskali niepodlego.

Podobne dziaania podjte przez Kataloczykw zakoczyy si

niepowodzeniem. Wojna o koron hiszpask pomidzy Burbonami i

austriackimi Habsburgami podzielia ponownie Hiszpani. Katalonia,

Aragonia i Walencja, z wielu powodw niechtne francuskiej dynastii,

popary stron, ktra przegraa i w ramach represji zostay pozbawione

wasnych praw.

W wojnie o niepodlego przeciwko armiom Napoleona walczyli

mieszkacy wszystkich regionw Hiszpanii. Wydawao si, e to

dowiadczenie scementuje kraj. Jednak centralizacyjna polityka liberaw

doprowadzia w XIX w. do poparcia przez wikszo Baskw i znaczn cz

Kataloczykw reakcyjnego pretendenta do tronu (Carlosa), ktry

gwarantowa im zachowanie autonomii. Zwycizcy liberaowie odebrali

ostatnie przywileje, jakie posiaday Nawarra i Kraj Baskw, jednak

fenomen federalizmu i pojawienie si nacjonalizmu kataloskiego i

baskijskiego wyranie wykazay, e Hiszpania moe by zunifikowana tylko

przy uyciu siy. Co z takiej prby unifikacji podjtej przez generaa

Franco wynikno, opowie w zakoczeniu tej pracy jej wspautor.

Tadeusz Mikowski

CZ PIERWSZA

TADEUSZ MIKOWSKI

OD POCZTKU DZIEJW PWYSPU IBERYJSKIEGO DO INWAZJI NAPOLEOSKIEJ (1808)

I. HISZPANIA W PREHISTORII I STAROYTNOCI

UWARUNKOWANIA GEOGRAFICZNE

PWYSEP IBERYJSKI jest odgrodzony od

ssiednich ziem przez Pireneje i morza (jednak zarwno gry, jak i

Cienina Gibraltarska nie stanowiy, nawet w czasach prehistorycznych,

przeszkody nie do przebycia). Wntrze kraju, przedzielone pasmami

grskimi, nie posiada adnej centralnej arterii komunikacyjnej, co

powoduje rozbicie Hiszpanii na wiele izolowanych od siebie orodkw.

Poow Pwyspu Iberyjskiego zajmuje meseta, paskowy osigajcy rednio

600 m wysokoci. Razem z grami meseta obejmuje 3/5 powierzchni Pwyspu

Iberyjskiego.

Gry oddzielaj centralne czci Pwyspu Iberyjskiego od wybrzey,

dlatego najlepsz komunikacj z wntrzem Pwyspu zapewniaj doliny rzek:

Gwadalkiwiru (spawnej do Kordoby), Gwadiany (spawnej do Meridy) i Ebro.

Gry utrudniaj take komunikacj wewntrz Pwyspu. Pasmo Guadarrama

dzieli meset na dwie czci, oddzielajc tym samym dorzecze Duero od

dorzecza Tagu. Gry Toledo oddzielaj dolin Gwadiany od doliny Tagu,

Sierra Morena stanowi barier pomidzy Gwadalkiwirem a Gwadian.

Wszystkie te ograniczenia komunikacyjne warunkoway rozwj Pwyspu

Iberyjskiego a do czasw wspczesnych.

Na cay Pwysep spada rednio okoo 1000 mm deszczu rocznie,

najbardziej suche s wybrzea poudniowe (rdziemnomorskie i

atlantyckie) i wschodnie (rdziemnomorskie), pnocne (atlantyckie)

wybrzee Pwyspu otrzymuje du ilo opadw. Ze wzgldu na brak wody,

do produkcji rolniczej nadaj si prawie wycznie tereny w dolinach

rzek.

PREHISTORIA PWYSPU IBERYJSKIEGO

Epoka kamienna

Czowiek wytwarzajcy narzdzia z kamienia, ktry przywdrowa

najprawdopodobniej z Afryki, pojawi si na terenie dzisiejszej Hiszpanii

okoa 1000000 lat p.n.e. Najstarsze szcztki czowieka na Pwyspie

Iberyjski^ (i w caej Europie), znalezione w roku 1996 i 1997, pochodz z

jaskini Atapuerca w prowincji Burgos. Datuje si je wstpnie na okoo 780

000 lat p.n.e. Badacze hiszpascy uwaaj, e moe tutaj chodzi o

wsplnego przodka homo sapiens i neandertalczyka, i nadali mu nazw homo

antecessor.

Wczeniejsze znaleziska w tej samej okolicy, dotychczas uznawane za

najstarsze szcztki czowieka w Hiszpanii, datuje si na 250000 lat

p.n.e..

a fragmenty koci wskazuj na prekursora neandertalczyka. Pozostawione

przez tego czowieka narzdzia wiadcz o jego afrykaskim pochodzeniu

(cho, nie wiadomo czemu, cz hiszpaskich archeologw neguje moliwo

kontaktw z Pomocn Afryk).

Resztki neandertalczyka wystpuj na caym obszarze Pwyspu

Iberyjskiego i pochodz z lat 100000-35000 p.n.e. Zwyczaje pogrzebowe

neandertalczyka wskazuj na to, e by istot wierzc w ycie

pozagrobowe.

Okoo 40000 lat p.n.e. na Pwyspie Iberyjskim pojawi si homo

sapiens w postaci bardzo zblionego antropologicznie do wspczesnych

ludzi czowieka z Cro-Magnon". Zostao po nim wspaniae malarstwo

jaskiniowe, ktrego szczyt przypad na okres pomidzy 15000 a 10000 lat

p.n.e. (Altamira i wiele innych jaski na obszarze kantabryjsko-

akwitaskim). Ludzie ci polowali na wielkie zwierzta, ktre stay si

ich podstawowym poywieniem.

W wyniku wielkich zmian klimatycznych w kocu ostatniego (czwartego)

zlodowacenia doszo od okoo 10000 lat p.n.e. do stopniowego ocieplenia i

w konsekwencji zmian w faunie i florze caej Europy. Zniky bizony

(rwnie i konie), a podstaw wyywienia bya drobna dziczyzna, a przede

wszystkim miczaki.

Rewolucja neolityczna

Termin uyty w tytule tego fragmentu wzbudza wiele kontrowersji, lecz

chyba najlepiej oddaje donioso zmian, ktre zaszy na Pwyspie

Iberyjskim pomidzy 5500 a 2500 r. p.n.e. Nastpio wwczas przejcie od

10

mylistwa i zbieractwa do uprawy roli, a pniej hodowli. Tym samym

czowiek zacz prowadzi osiady tryb ycia. Jednoczesne wynalezienie

ceramiki umoliwio wprowadzenie nowego sposobu przygotowywania ywnoci,

gotowania, dajcego wiksze moliwoci przeycia sabszym czonkom

spoecznoci (dzieciom). Hiszpaski neolit archeolodzy dziel na dwie

fazy: ceramiki cardial (nazwa pochodzi od muszli, ktr wykonywano

zdobienia; w starszych pracach ceramika ta zwana jest montserratina, od

miejsca pierwszego odkrycia) oraz faz dow grobowych (sepulcros de

fosa), wystpujc jedynie w Katalonii.

Epoka miedzi (eneolit)

Technika sporzdzania wyrobw z miedzi, podobnie jak potem narzdzi z

brzu, zostaa przyniesiona na Pwysep Iberyjski za porednictwem

rdziemnomorskim, najprawdopodobniej z Bliskiego Wschodu. W tym

pierwszym etapie epoki metali, obejmujcym okres od 2500 do 1700 r.

p.n.e., uywano jeszcze powszechnie narzdzi kamiennych, obok nowych

miedzianych.

Oprcz zastosowania po raz pierwszy metalu, w czasach tych rozwino

si budownictwo megalityczne (megalit - wielki kamie), ktre wystpuje

na prawie caym Pwyspie Iberyjskim. Budowle megalityczne, grobowe i

sakralne s szczeglnie liczne w Portugalii (region Lizbony), std

rozpowszechniy si na pozostae tereny Pwyspu Iberyjskiego. Miejsce

narodzin budownictwa megalitycznego nie jest znane, jego pozostaoci

znajduj si na caym wybrzeu rdziemnomorskim, w Jordanii i na

Kaukazie, a take na atlantyckich wybrzeach Francji i Anglii. Zabytki

portugalskie s starsze od mykes-kich i bardziej wypracowane od

brytyjskich. Zdaniem badaczy budownictwo megalityczne zwizane byo z

ludami pasterskimi.

Inne cechy charakterystyczne epoki miedzi to budowa osad na terenach

atwych do obrony (wzgrza) lub otaczanie ich murami (wczeniej zjawisko

to nie wystpowao na tak skale) oraz jednoczesne wystpowanie ceramiki

tzw. pucharw dzwonowatych (ta technika ceramiczna bya stosowana od

Polski do Maghrebu, i w jej przypadku nie znamy miejsca, skd si

wywodzi).

Epoka brzu

W epoce tej, trwajcej od 1700 do 1300 p.n.e., doszo do wielkich

zmian spoecznych spowodowanych rozprzestrzenieniem si uycia narzdzi

wykonanych ze stopu miedzi i cyny, czyli brzu. Pojawiy si grupy

wojownikw kontrolujcych produkcj i dystrybucj metalu.

Na obszarze Galicji, powizanej w tym czasie z Bretani, Brytani i

Irlandi - terenami bogatymi w zoa metali, powstay pod koniec tej

epoki (okoo 1300 r. p.n.e.) pierwsze zespoy okrgych budowli

obronnych, tzw. castros, ktre bd wznoszone a do czasw rzymskich.

W tym samym czasie na Wyspach Balearskich pojawiaj si budowle

megalityczne zupenie odmienne od megalitw z Pwyspu Iberyjskiego, s

to wiee obronne (talayot) i zbiorowe groby w formie odwrconego statku.

Kultur t musieli przynie ze sob imigranci spoza Pwyspu

Iberyjskiego, nie sposb jednak ustali ich miejsca pochodzenia,

niewielkie podobiestwa do megalitw balearskich mona zauway tylko w

budowlach Sardynii.

Epoka elaza i penetracja celtycka

Przybycie Celtw na Pwysep Iberyjski nastpio w kilku falach

pomidzy rokiem 1200 a 700 p.n.e. Z ich migracj zwizana jest kultura

grobw kurhanowych powstaa w Europie Centralnej okoo 1300 r. p.n.e.

Jednoczenie z przenikaniem (inwazj) Indoeuropejczykw nastpuje

pierwsza faza kolonizacji wybrzey Pwyspu Iberyjskiego przez Fenicjan i

Grekw. Rozpowszechnienie si elaza na Pwyspie Iberyjskim (od 1000 r.

p.n.e.) jest zwizane z tymi dwoma procesami.

TARTESSOS I KOLONIZACJA PWYSPU IBERYJSKIEGO

Tartessos

Pierwsz kultur Pwyspu Iberyjskiego, o ktrej mamy informacj w

rdach pisanych, a nie tylko z wykopalisk archeologicznych, jest

powstae w zachodniej Andaluzji Tartessos. rda te s jednak

niedokadne, a badania archeologiczne, jak do tej pory, nie wyjaniy

kilku podstawowych kwestii dotyczcych Tartessos. Nie wiemy, czy byo to

miasto (jeli tak, to lokalizacji jest kilka; ju staroytni, piszcy po

upadku Tartessos, utosamiali je z rnymi miastami, np. Kadyksem),

pastwo czy region. Biblijne Tarsis nie ma z nim nic wsplnego (chyba e

w Starym Testamencie, powstajcym przez wieki, jest mowa o dwch rnych

Tarsis).

Wydaje si, e podoe etniczne Tartessos byo rodzime, jednak jego

ludno znajdowaa si pod olbrzymim wpywem wysoko rozwinitych kultur

ze wschodu Morza rdziemnego (Cypr, pnocna Syria), co nastpio za

porednictwem kontaktw handlowych z Fenicj (i prawdopodobnie z

Etruskami).

12

W pierwszym okresie istnienia Tartessos (900-750 r. p.n.e.), dziki

technikom przyniesionym z Bliskiego Wschodu, doszo do wielkiego wzrostu

wydobycia metali (Castulo, Huelva, Sierra Morena). W tym czasie (lub moe

nawet wczeniej) do zachodniej Andaluzji przybyli Celtowie, rwnie

znajcy si na obrbce metali.

Lata 750-600 p.n.e. stanowiy okres najwikszego rozwoju Tartessos.

Pojawio si pismo (pomimo wielu prb nie udao si go odczyta), zaczto

uywa elaza. Rzemielnicy feniccy i syryjscy emigrowali do Tartessos i

wytwarzali na miejscu produkty luksusowe. Wpyw kulturalny Tartessos (i

Fenicji) obejmowa cae wybrzee Morza rdziemnego i siga w gb

Pwyspu Iberyjskiego a do Tagu.

Upadek Tartessos nastpi pomidzy 550 a 450 r. p.n.e., nie tylko

wskutek ekspansji Kartaginy (jak to przyjmowano do niedawna), ktra

podja osadnicz kolonizacj tych ziem i ju nie potrzebowaa porednika

do prowadzenia handlu, a jednoczenie obawiaa si konkurencji handlowej

Grekw, lecz rwnie z powodu kilku innych czynnikw. elazo zaczo

powoli wypiera brz, a Grecy z Marsylii znaleli nowe rdo

zaopatrzenia w cyn (Korn-walia) za porednictwem Galii. Jednoczenie

plemiona Luzytanw rozpoczy upiecze ataki na poudnie, ktre bd

trway a do czasw rzymskich.

Tartessos rzdzili krlowie, elita spoeczna w ich krlestwach

opieraa swoj wadz na bogactwie pochodzcym z handlu. Podstaw

gospodarki (oprcz wydobycia metali i handlu nimi) stanowia hodowla (co

znalazo oddwik w micie o Herkulesie kradncym woy jednemu z krlw

Tartessos) oraz rybowstwo. Przetwrnie solonej ryby oraz synnego w

czasach rzymskich garum, produktu z ryb wytwarzanego wedug nie znanej

nam receptury (prawdopodnie by to marynowany tuczyk), istniay ju w VI

w. p.n.e. Wedug greckiej tradycji krl Tartessos, Gargoris, jako

pierwszy czowiek zda sobie spraw z wartoci miodu. Religia Tartessos

znajdowaa si pod olbrzymim wpywem kultw i obrzdw fenickich.

Kolonizacja fenicka

Powodem zainteresowania Fenicjan (i potem Grekw) Pwyspem

Iberyjskim byy zoa metali: zota, srebra, miedzi i, przede wszystkim,

cyny, niezbdnej do wyrobu brzu, a spotykanej w duych ilociach poza

Pwyspem Iberyjskim tylko w Bretanii i Kornwalii.

Kolonizacja fenicka miaa dwojaki charakter. Pocztkowo, od poowy

VIII w. p.n.e., Fenicjanie zakadali faktorie handlowe (termin

kolonizacja moe w takim przypadku by mylcy), mogce liczy po tysic

mieszkacw (Kadyks, Malaga, Toscanos), ktrych gwnym zajciem by

handel, lecz uprawiali oni take rol i hodowali bydo. Wydaje si, e

Tartezaczycy kontrolowali szlaki dostaw cyny i zota z dzisiejszej

Portugalii i Galicji, podczas gdy Fenicjanie opanowali, na pocztku VII

w. p.n.e., szlaki dostaw elaza ze wschodniej Andaluzji, co si wizao z

drug faz prowadzonej przez nich kolonizacji.

W VII w. p.n.e. Fenicjanie zaczli prowadzi kolonizacj osadnicz na

terenie Andaluzji. Zagroenie Fenicji ze strony Asyrii wywoao emigracj

rolnikw fenickich, dziki ktrym nie tylko Pwysep Iberyjski, lecz cay

rdziemnomorski zachd zapozna si z winem, oliwk, kurami i osami.

13

Fenicjanie zbudowali w Andaluzji wiele wity powieconych takim

bogom, jak Baal, Astarte czy Moloch. Sanktuarium Melkarta w Kadyksie byo

jednym z najbardziej znanych witych miejsc staroytnoci.

Kolonizacja grecka

Grecja utrzymywaa sporadyczne kontakty handlowe z Pwyspem

Iberyjskim od czasw mykeskich (pierwsza poowa II tysiclecia p.n.e.).

W pniejszym okresie handel Grecji z Pwyspem Iberyjskim odbywa si za

porednictwem Fenicjan. Obecnie przyjmuje si, e pocztek kolonizacji

greckiej przypada na koniec VI w. p.n.e. W tym okresie kolonici greccy z

Marsylii, wywodzcy si z Fokaji, zaoyli Emporion. Prbowali oni w ten

sposb wej na tereny handlowe opanowane przez Fenicjan i Etruskw. W

545 r. p.n.e. Persowie zdobyli Fokaj i jej mieszkacy przenieli si do

Alalii, gdzie walczc o przetrwanie zajli si piractwem, zadajc powane

straty handlowi Etruskw. W odpowiedzi na to zagroenie doszo do sojuszu

Etruskw i Kartagiczykw, ktrzy w 535 r. p.n.e. zniszczyli greckie siy

morskie w wielkiej bitwie.

Po pierwszym traktacie Kartaginy z etruskim Rzymem, rozdzielajcym

strefy wpyww (509 r. p.n.e.), Grekom (jako sojusznikom Rzymu) zamknito

dostp do Tartessos. Zmuszeni byli wobec tego stworzy nowy, ldowy szlak

handlowy, wiodcy z Emporion do kopal cyny w Almaden. Przez cay ten

czas Kartagiczycy (tak jak wczeniej Fenicjanie) dostarczali greckie

towary na poudnie Pwyspu Iberyjskiego. Drugi traktat Kartaginy z

Rzymem (348 r. p.n.e.) zawiera podobne, co pierwszy, ograniczenia w

dostpie greckich kolonii, Marsylii i Emporion, do obszarw pooonych

14

na poudnie od Kartageny, w konsekwencji Emporion przegrywa w

konkurencji o greckie (attyckie) wyroby ceramiczne z Kartagin, oferujc

wicej zamwie i lepsze ceny.

Kolonizacja kartagiska

Zrujnowanie fenickich miast przez Babiloni (Tyr zosta zdobyty w 573

r. p.n.e.) doprowadzio w pierwszej poowie VI w. p.n.e. do przejcia ich

handlu przez fenick kolonie, Kartagin. Na pocztku V w. p.n.e. Grecy

powstrzymali ekspansj Kartaginy na rodkowym obszarze Morza rdziemnego

(w walkach po stronie Kartaginy wzili udzia najemnicy z Pwyspu

Iberyjskiego), co zmusio Kartagin do szukania moliwoci ekspansji na

zachodzie wiata rdziemnomorskiego i na Atlantyku (Maroko, Bretania).

Kolonizacja kartagiska (punicka) obja na Pwyspie Iberyjskim

przede wszystkim wybrzea, od Gibraltaru do Almerii osiedlali si tzw.

Libiofenic-janie (czyli mieszanka etniczna powstaa wskutek kolonizacji

wybrzey Afryki przez Fenicjan). Nie byo kontynuacji fenickiej migracji

rolniczej w dolinie Gwadalkiwiru, chocia Kartagiczycy osiedlali si w

miastach w tym regionie, nadajc im fenicki charakter (nazwy miast

powstaych w czasach Tartessos, lecz rozbudowanych przez Kartagiczykw,

takich jak Kordoba, Carmona, Hispalis, s pochodzenia semickiego). Dwa

ostatnie z wymienionych miast zachoway fenicki (dokadniej, punicki)

charakter dugo po rzymskim podboju.

Obszarem najintensywniejszej kolonizacji kartagiskiej bya Ibiza.

Chocia tradycyjnie przyjmuje si poow VII w. p.n.e. za pocztek

kartagi-skiego osadnictwa na Ibizie, wydaje si, e w tym okresie mamy

do czynienia z handlow dziaalnoci Fenicjan i dopiero w VI w. p.n.e.

pojawili si na wyspie osadnicy kartagiscy. Wiek pniej zacza si

wielka emigracja rolnicza, ktra zmienia cakowicie skad etniczny wyspy

(noszcej do dzi fenick nazw Ibiza - Wyspa Sosen). Najbardziej znanym

produktem punickiej Ibizy bya synna z mikkoci wena.

Kartagiczycy przejli kontrol nad kopalniami metali znajdujcymi

si w rkach krlw Tartessos i wprowadzili w nich nowe metody

eksploatacji wzorowane na stosowanych w pastwach hellenistycznych

(powstaych po rozpadzie imperium Aleksandra Wielkiego). Rwnie,

wzorujc si na Ptolemeuszach (Je(mej z hellenistycznych dynastii),

Kartagiczycy zastosowali po raz pierwszy na Pwyspie Iberyjskim systemy

irygacji oraz typ mockarni uywanej do dzi w Hiszpanii.

Oddziaywanie religii kartagiskiej na mieszkacw poudnia Pwyspu

Iberyjskiego najlepiej uwidaczniaj zmiany w rytuaach pogrzebowych

wprowadzone pod wpywem punickim. Ciaa zmarych zaczto grzeba w ziemi

zamiast je spala (co te byo zwyczajem obcym, przyniesionym na Pwysep

Iberyjski ze Wschodu). Zmiany w mentalnoci religijnej byy wielostronne,

rdzenni mieszkacy Pwyspu Iberyjskiego czcili fenickich bogw, a

jednoczenie religia kartagiczykw ulegaa hellenizacji. Wydaje si, e

z czasem Kartagiczycy zaprzestali skadania ofiar z dzieci

(pierworodnych) Molochowi (lady tych praktyk zostay odkryte w Kadyksie

i na Ibizie).

15

LUDY PWYSPU IBERYJSKIEGO

Na wstpie naley si wyjanienie, dlaczego dopiero po omwieniu

obcej kolonizacji Pwyspu Iberyjskiego przedstawiam jego rdzennych

mieszkacw. Wynika to z dwch przyczyn. Po pierwsze, zasadnicza fala

penetracji celtyckiej nastpia dopiero w pocztkowym okresie kolonizacji

fenickiej, po drugie, ludy Pwyspu Iberyjskiego znajdoway si pod

olbrzymim wpywem wielkich cywilizacji Morza rdziemnego. Mona wic

uzna, e dopiero okoo V w. p.n.e. doszo do uksztatowania si

etnicznego skadu Pwyspu Iberyjskiego i do powstania dwch

(wpywajcych na siebie) cywilizacji -celtyckiej i iberyjskiej.

Turdetanie

Przez cz historykw Turdetanie uwaani s za jeden z ludw

iberyjskich. Przyjmujc argumenty innych badaczy o odmiennoci Turdetanw

(wynikajcej z bardziej rozbudowanych struktur spoecznych i gbszej

penetracji ich kraju przez wielkie cywilizacje staroytne), omwi ten

lud osobno.

Kultura turdetaska, bdca spadkobierczyni Tartessos, obejmowaa

dzisiejsz Andaluzj, a jej narodziny przypadaj na VI w. p.n.e.

Plemionami turdetaskimi rzdzili krlowie. W odrnieniu od pozostaych

kultur Pwyspu Iberyjskiego w spoeczestwie turdetaskim byo wielu

niewolnikw, pracujcych w kopalniach, na roli i zajmujcych si hodowl.

Marynarze i rybacy turdetascy dobrze znali Atlantyk i z ich usug

korzystali Kartagi-czycy.

16

Religia Turdetanw zawieraa wiele elementw fenickich, lecz zachowaa

wasne korzenie (kult byka). Istniej dowody na skadanie ofiar z ludzi.

Iberowie

Nazwy Iberia i Iberowie s pochodzenia greckiego i prawie nie byy

uywane przez Rzymian (a jeli byy, to w formie Hiberia). Wedug

najstarszych rde, okrelenie to miao pochodzi od nazwy rzeki

(prawdopodobnie dzisiejsza rzeka Tinto w prowincji Huelva) i odnosio si

do caego Pwyspu Iberyjskiego, gdy region Huelvy by t jego czci,

ktr Grecy poznali najwczeniej, ze wzgldu na bogate zoa metali.

Zdaniem niektrych badaczy, Iber nie jest nazw konkretnej rzeki, lecz w

jzyku miejscowej ludnoci oznacza w ogle rzek. Na podstawie

pniejszych rde mona stwierdzi, e Grecy okrelali mianem Iberii

wszystkie ziemie lece na zachd od Rodanu, w konsekwencji czego

nazywali Iberami wszystkich mieszkacw tych terenw, cznie z ludnoci

dzisiejszej Akwitanii. Z czasem zaczto utosamia rzek Iber z Ebro,

lecz Iberami nazywano tylko mieszkacw poudnia Pwyspu Iberyjskiego.

Kultura iberyjska obejmowaa dzisiejszy Lewant i Kataloni. Zostaa

uksztatowana pod koniec V w. p.n.e. pod znacznym wpywem greckim

(Emporion) i oddziaywaa na ssiednie ludy zajmujce wntrze Pwyspu

Iberyjskiego. Podstaw gospodarki Iberw stanowio rolnictwo, jednak

wielk rol odgrywao take mylistwo i hodowla. Rozwinita bya

produkcja ubra (z lnu) i ceramiki (z malowidami przedstawiajcymi sceny

z ycia Iberw). Powszechnie uywano pienidze.

Niejasna jest forma rzdw u Iberw, ich krlw (wodzw plemiennych)

nie mona porwna z monarchami z Tartessos. Niektrymi plemionami moga

rzdzi rada starszych. Wielk rol w spoeczestwie Iberw odgrywao

tzw. devotio iberica, by to zwizek o charakterze religijnym pomidzy

osobami prywatnymi (wodzem i wojownikami) lub spoecznociami (np.

miastami), ktry zawiera wzajemne obowizki (dotyczce rwnie ycia

pozagrobowego). Najemnikw iberyjskich znano ze swojego oddania dowdcy,

z ktrym byli zwizani poprzez devotio iberica i dlatego stanowili

preferowan stra przyboczn przywdcw wszystkich stron podczas

konfliktw na obszarze Morza rdziemnego.

Cech charakterystyczn dla religii Iberw (o ktrej niewiele wiemy)

byy sanktuaria mieszczce si w jaskiniach. Spalone ciaa zmarych

umieszczano w sarkofagach, niektre z nich miay form postaci kobiecej

(tzw. Dama z Bazy, autentyczno najsynniejszego z tych zabytkw, Damy z

Elche, budzi obecnie wtpliwoci).

Najstarsze zabytki pisma Iberw pochodz z koca V w. p.n.e., pomimo

wielu prb nie zostao ono odczytane.

Najbardziej znane plemiona iberyjskie to Indigeci, Layetanie,

Edetanie, Mastienosi i Bastetanie. Za plemiona zajmujce porednie

miejsce pomidzy cywilizacj iberyjsk i celtyck uchodz (wedug

najnowszych prac, wystpuj w tym wzgldzie olbrzymie rnice, zarwno

jeli chodzi o rda, jak i opracowania naukowe) Ilergeci, Oretanie i

Karpetanie.

17

Celtiberowie

Celtowie przywdrowali na Pwysep Iberyjski w kilku falach,

poczwszy od okoo 1000 r. p.n.e. Znaczna cz plemion celtyckich ulega

iberyzacji i bya nazywana Celtiberami (jest to rwnie nazwa jednego z

plemion celtiberyjskich, wydaje si, e Rzymianie zetknli si najpierw z

nim i potem okrelali w ten sposb wszystkie plemiona centralnej

Hiszpanii).

Proces tworzenia si kultury celtiberyjskiej mona podzieli na trzy

etapy. Pierwszy obejmuje koniec VII w. p.n.e. i cay wiek VI p.n.e.

Powstay wwczas pierwsze ufortyfikowane osady i nekropolie. W wieku V i

IV p.n.e. powszechne staj si otoczone murem osady i nekropolie z

grobami wojownikw, ceramika wytwarzana jest zarwno rcznie, jak i za

pomoc koa garncarskiego, pojawiaj si pierwsze przedmioty produkowane

przez wielkie cywilizacje rdziemnomorskie. Ostatni etap obejmuje III w.

p.n.e. i koczy go rzymski podbj, niektre osady nabieraj wwczas

bardziej miejskiego charakteru i s przenoszone z atwych do obrony

wzgrz nad brzegi rzek.

Najbardziej znanym plemieniem celtiberyjskim byli Arewakowie, ze

wzgldu na ich heroiczn obron Numancji przed Rzymianami. Zajmowali si

oni gwnie hodowl (przede wszystkim owiec), take rolnictwem. Synne

byy ich miecze, przejte przez Rzymian (gladius hispaniensis),

18

ktrzy jednak nie potrafili w ich wytwarzaniu osign jakoci oryginau.

Z pienidzem zapoznali si dopiero w czasach rzymskiego podboju. Podstaw

organizacji spoecznej tych plemion stanowiy zwizki oparte na

pokrewiestwie, zwane gentes i gentilitates. Numancja miaa obwd jednego

kilometra, otacza j mur o gruboci czterech metrw, ulice miay

chodniki, domy byy parterowe, w miecie mogo mieszka okoo omiu

tysicy ludzi. W czasie walk z Rzymem Arewakowie stworzyli konfederacj

grupujc mniejsze plemiona celtiberyjskie.

Inne plemiona celtiberyjskie rniy si od Arewakw m.in. tym, e

ich egzystencja bya w wikszym stopniu oparta na rolnictwie (Wakceowie,

u ktrych ziemia stanowia wspln wasno), a take dalej posunitym

zrnicowaniem spoecznym (arystokracja wojownikw u Welonw).

Celtiberowie czcili byka i bstwo utosamiane z ksiycem (tylko

takie informacje przekazali pisarze rzymscy), ktrym cze oddawali w

tacu.

Celtowie

Na zachodzie Pwyspu Iberyjskiego najwikszym plemieniem celtyckim

byli Luzytanie, zajmujcy obszar dzisiejszej rodkowej Portugalii i

hiszpaskiej Estremadury (zdaniem niektrych badaczy Luzytanie byli

Indoeuropej-czykami, lecz nie Celtami). Tereny te syny wrd Rzymian z

urodzajnoci, jednak ogromne masy Luzytanw zajmoway si grabie

pozostaych czci Pwyspu Iberyjskiego (prawdopodobnie wystpowao

wzgldne przeludnienie). Na czas wypraw upieczych wybierano dowdcw.

Luzytanie skadali ofiary z jecw, ktrych wntrznoci suyy im potem

do wrenia. Ciaa zmarych, w odrnieniu od Iberw i Celtiberw,

palili. Ze wzgldu na pokady cynku, Luzytanie utrzymywali szerokie

kontakty handlowe ze wiatem rdziemnomorskim.

Najwikszymi plemionami celtyckimi na pnocy Pwyspu Iberyjskiego

byli Galaikowie i Kantabrowie. Na obszarze Galicji (ktra wzia swoj

nazw od Galaikw) w dalszym cigu powstaway zespoy okrgych budowli

mieszkalnych (chocia zmienia si budulec), tzw. castros (naliczono ich

co najmniej 5 tysicy). Galaikowie handlowali wydobywanym z rzek zotem i

srebrem. Ich religia przypominaa obrzdy i wierzenia Luzytanw, zmarych

chowano jednak w ziemi. Wrd Kantabrw wielk rol odgryway kobiety

(dziedziczyo si w linii eskiej), nasuno to nawet przypuszczenia o

istnieniu matriarchatu (jego ewidentn pozostaoci, i to spotykan do

koca ubiegego wieku, by zwyczaj jednoczesnej opieki" nad ojcem i nowo

narodzonym dzieckiem). Kantabrowie, tak jak wszyscy Celtowie, skadali

ofiary z ludzi, ofiarowywano take konie.

Baskowie

Problem pochodzenia Baskw sta si obecnie, ze wzgldu na wydarzenia

w Kraju Baskw, problemem politycznym (!), co spowodowao, e trudno

znale nowe opracowania hiszpaskie ( i baskijskie), ktre zachowayby

obiektywizm i trzeba sign do prac hiszpaskich klasykw historii i

etnografii oraz do dzie cudzoziemcw. Nazwa Baskw pojawia si po raz

pierwszy w rdach rzymskich w 76 r. p.n.e. Zajmowali oni wwczas

grskie obszary Nawarry, a ich nazwa moe oznacza w pierwotnym jzyku

19

indoeuropejskim ludzi z gr". Przejli oni pewne elementy cywilizacji

celtyckiej, np. kremacj cia zmarych, ktre s widoczne w najstarszych

zabytkach ich kultury materialnej, pochodzcych z czasw rzymskich.

Zdaniem badaczy, Baskw mona utosamia z trzema plemionami, o ktrych

rda pisane informuj od 200 r. p.n.e., a ktrych pozostaoci kultury

materialnej sigaj 900 r. p.n.e., zamieszkiway one dolin grnego Ebro

i jedynie cz wspczesnego Kraju Baskw (Rioja Alavesa).

Ustalono, e jzyk baskijski wykazuje pewn zbieno z jzykami

chamickimi, jeli chodzi o sownictwo, i z jzykami Kaukazu (czyli

mitycznej Iberii), jeli chodzi o jego struktur. Pewne jest jednak, e

najstarsze toponimy (nazwy geograficzne) Pwyspu Iberyjskiego nie s

baskijskiego pochodzenia, co oznacza, e Baskowie nie byli najstarszymi

mieszkacami Pwyspu Iberyjskiego, chocia mog by najstarszym z ludw,

ktry przetrwa do dnia dzisiejszego na Pwyspie Iberyjskim.

Wedug jednej z teorii o pochodzeniu ludw zamieszkujcych Pwysep

Iberyjski, ktra obecnie zyskaa najwiksz akceptacj w rodowiskach

naukowych, pierwszymi jego mieszkacami, ktrzy pozostawili po sobie

lady lingwistyczne, byli Iberowie przybyli z Afryki. Nie byli oni jednak

Chamitami, jak to si dotychczas przyjmowao, napyw chamicki (preber-

beryjski) mia nastpi znacznie pniej. Pocztkowo zamieszkiwali oni na

zachodzie Pwyspu Iberyjskiego, lecz na stae zajli obszary poudniowo-

wschodnie, z ktrych emigrowali dalej, na poudnie Francji i na Sardyni.

Okoo trzeciego tysiclecia p.n.e. na Pwyspie pojawili si protoplasci

Baskw, przybywajcy ze wschodu basenu Morza rdziemnego (Kaukazu),

ktrzy nastpnie zasymilowali si z Iberami.

HISZPANIA POD PANOWANIEM RZYMU

Nazw Hispania Rzymianie przejli od Kartagiczykw, a oznacza ona

Wysp Krlikw" (jeli chodzi o drugi czon, bya ona w peni adekwatna

jeszcze do niedawna). Nazwa ta pojawia si po raz pierwszy okoo 200 r.

p.n.e., przy czym Rzymianie dodali liter H", gdy w oryginale

wystpowaa jako Ispania (moe nawet Spanija, w hiszpaskiej

transkrypcji). Rzymianie uywali okrelenia Iberia, tylko gdy cytowali

greckich autorw.

Podbj Hiszpanii przez Rzym

Rzym zdoby Pwysep Iberyjski po wielu wojnach trwajcych cznie

dwa wieki. Cay ten okres mona podzieli na cztery etapy. Pierwszy z

nich zwizany jest z II wojn punick pomidzy Rzymem i Kartagin (219-

201 r. p.n.e.).

Po przegranej pierwszej wojnie z Rzymem (264-241 r. p.n.e.),

Kartagina podja dziaania militarne i polityczne (zawieranie sojuszw z

miejscowymi plemionami), ktrych celem byo stworzenie z Pwyspu

Iberyjskiego bazy militarnej i, przede wszystkim, ekonomicznej do dalszej

walki z Rzymem. Prowadzona od 237 r. p.n.e. ekspansja Kartaginy, oparta

na zaoonym przez Hasdrubala (brata Hannibala) strategicznie pooonym

miecie, Nowa Kartagina (dzisiejsza Kartagena), zaniepokoia Rzym, ktry

wymg zawarcie paktu, w ktrym Kartagina zgodzia si nie przekracza w

swoich podbojach

20

Podbj rzymski

rzeki Ebro (226 r. p.n.e.). Ju po podpisaniu tego paktu Rzymianie

zawarli ukad sojuszniczy z miastem Sagunto, lecym w kartagiskiej

strefie wpyww. Zdobycie Sagunto, po dugim obleniu, przez Hannibala

(219 r. p.n.e.), zostao jednak wykorzystane przez Rzym jako powd do

rozpoczcia wojny. Wydaje si, e Rzym zda sobie spraw, e Kartagina

nie godzi si na rol maego pastwa i przygotowuje si do walki o

odzyskanie hegemonii w zachodniej czci Morza rdziemnego. Wobec tego

Rzymianie uznali, e ^naley podj dziaania zbrojne i Sagunto posuyo

im jedynie jako pretekst. Kartagiczycy te musieli by przekonani o

nieuchronnoci wojny, o czym iwiadczy gotowo do natychmiastowego

podjcia walki na terytorium wroga, po rozpoczciu dziaa militarnych

przez Rzym.

Gdy po przekroczeniu Alp Hannibal wkroczy do Italii, Rzymianie

wyldowali w Emporion i pod dowdztwem braci Scypionw podjli marsz na

poudnie Pwyspu Iberyjskiego. W zdobytym Sagunto uwolnili czonkw

rodzin najwaniejszych miejscowych przewdcw plemiennych, ktrzy byli

zatrzymani przez Kartagiczykw jako zakadnicy. W ten sposb Kartagina

zapewniaa sobie lojalno ludnoci i najemnikw iberyjskich, ktrzy

walczyli po jej stronie w Italii i stacjonowali w samej Kartaginie.

W 211 r. p.n.e. armia Scypionw zostaa rozbita, a oni sami zginli.

W nastpnym roku przyby na Pwysep Iberyjski syn jednego z zabitych,

Publiusz Korneliusz Scypion. Udao mu si zyska poparcie wielu wanych

miejscowych plemion i w 209 r. p.n.e. zdoby Kartagen, uwalniajc

nastpnych zakadnikw. W trzy lata potem Kadyks podda mu si bez walki.

Scypion zaoy miasto dla rzymskich weteranw, Italik, dajc pocztek

osadnictwu rzymskiemu w Hiszpanii.

21

W wyniku dziaa zbrojnych skierowanych przeciwko Kartaginie pod

wadz Rzymu znalazo si rdziemnomorskie wybrzee Hiszpanii (i jego

atlantyckie przeduenie mniej wicej do ujcia Gwadalkiwiru), przy czym

panowanie Rzymu sigao gbiej w ld na terenach dzisiejszej Andaluzji i

Katalonii. W 198 r. p.n.e. zdobyte terytoria zostay podzielone na dwie

czci, Hispania Citerior i Ulterior (wybrzea i wntrze kraju), ktrymi

mieli rzdzi pretorowie. Podbite obszary zostay oboone wysokimi

podatkami (ktre nie objy sojusznikw Ampurias i Sagunto oraz Kadyksu).

W odpowiedzi na rzymski wyzysk ju w 197 r. p.n.e. doszo do pierwszego

powstania, ktre ogarno miasta pooone pomidzy Carmon a Malag.

Podobne rewolty miay wybucha jedna po drugiej przez cay okres

rzymskiego podboju.

Drugi etap podboju Pwyspu Iberyjskiego by wynikiem polityki

oligarchii rzymskiej, ktra z eksplotacji zdobytych terytoriw czerpaa

najwicej zyskw. Trwa on od 197 r. p.n.e. do czasu wojen domowych,

ktre wybuchy pod koniec istnienia republiki rzymskiej. W 195 r. p.n.e.

senat wysa na Pwysep Iberyjski armi pod dowdztwem konsula Porcjusza

Katona, ktry rozbi koalicj plemion na pnocy doliny Ebro, a nastpnie

poprowadzi wypraw przeciwko Celtiberom. Postpowanie Katona byo potem

naladowane przez jego nastpcw, a sprowadzao si do zdobycia jak

najwikszych upw, zamiany w niewolnikw schwytanych przeciwnikw,

stosowania represji wobec ujarzmionej ludnoci.

W latach 193-192 p.n.e. pretor Hispanii Ulterior pokona plemiona

Karpetanw i Oretanw i zdoby Toledo. Jego nastpcy walczyli z kolejnymi

powstaniami Celtiberw i Luzytanw, odnoszc zwycistwa, nie majce

jednak trwaego charakteru. Penicy od 180 do 179 r. p.n.e. funkcj

pretora Hispania Citerior, Tyberiusz Semproniusz Grakchus, podj wraz z

pretorem drugiej czci Hiszpanii szerokie dziaania przeciwko

Karpetanom. W odrnieniu od poprzednich pretorw Grakchus nie opar si

tylko na sile militarnej, lecz pooy podwaliny pod trwalszy pokj,

zawierajc ukady z miejscowymi spoecznociami, ktre w zamian za

zburzenie murw otaczajcych miasta mogy liczy na traktowanie ich jako

sprzymierzecw, co oznaczao prawo do przydziau ziem i moliwo

wstpienia do si pomocniczych rzymskich legionw. Polityka Grakchusa

zapewnia pokj na ponad 20 lat (178-154 r. p.n.e.). O znaczeniu dziaa

Grakchusa najlepiej wiadczy, powtarzane potem wielokrotnie przez

przywdcw plemion, danie spenienia zawartych z nim umw jako warunku

wstpnego utrzymania pokoju z Rzymem.

Wielka wojna Rzymu z Celtiberami i Luzytanami, ktra trwaa od 154 do

133 r. p.n.e., miaa, oprcz niezmiennej polityki ekspansjonistycznej,

dwojak przyczyn. Po pierwsze, nastpcy Grakchusa represjonujc i

wyzyskujc miejscow ludno doprowadzili do buntu wielu plemion, po

drugie, ubogie plemiona pnocne (Luzytanie) od dawna najeday bogate

poudnie. W takiej sytuacji mogo doj do wielkiego sojuszu plemion

zamieszkujcych Pwysep Iberyjski przeciwko Rzymowi, przy jednoczesnym

zachowaniu wobec niego lojalnoci przez ludno bogatego i lepiej

traktowanego poudnia.

W latach 155-153 p.n.e. najazdy Luzytanw doprowadziy do zupienia

miast dzisiejszej Andaluzji (rzymskiej Betyki), zadajc jednoczenie

powa-

22

ne straty oddziaom rzymskim. Gdy jednak doszo do zawarcia pokoju,

dowdca Rzymian kaza zmasakrowa bezbronnych Luzy tanw oczekujcych na

przydzia ziemi (151 r. p.n.e.; liczba zamordowanych moga sign

trzydziestu tysicy). Viriatus, ktry uratowa si z masakry,

zorganizowa na nowo siy Luzytanw i uderzy na Betyk, a nastpnie, po

zawarciu sojuszu z Celtiberami, udaremni rzymskie prby opanowania

sytuacji, aby wymc na przeciwniku ukad przyjani, ktry nie by jednak

respektowany. W kocu Rzymianie przekupili jego towarzyszy broni i

Viriatus zosta zamordowany (139 r. p.n.e.).

Rwnolegle z prowadzon wojn z Viriatusem, Rzymianie toczyli walki z

sojuszem plemion, na ktrego czele stao miasto Numancja. W odrnieniu

od koalicji Viriatusa, opartej na koczowniczych plemionach Luzytanw,

Numancja bya wanym centrum politycznym i handlowym zwizanym z miastami

portowymi wybrzea Morza rdziemnego. Historycy twierdz, e w przypadku

zwizku celtiberyjskich miast kierowanych przez Numancj mona mwi o

zalkach organizacji pastwa. Rzymianie zostali wielokrotnie pobici pod

Numancj (w latach 151, 141, 138, 137 p.n.e.), jednak zdoali odizolowa

Celtiberw, zdobywajc po kolei sprzyjajce im miasta zamieszkane przez

Wakcew (poczwszy od roku 151 p.n.e., gdy wyrnli mieszkacw Coca w

pobliu dzisiejszej Segowii). W 134 r. zaczo si oblenie Numancji,

ktra po heroicznej obronie zostaa zdobyta i zniszczona w nastpnym roku

(dokona tego specjalista od totalnego burzenia miast, Scypion

Afrykaski, ktry wczeniej zrobi to samo z Kartagin).

Ostatni zdobycz Rzymu podczas tej najduszej fazy podboju Pwyspu

Iberyjskiego byy Wyspy Balearskie. Stanowiy one baz dla piratw,

ktrych w pewnym stopniu tolerowano, a do momentu, kiedy zaczto obawia

si ich sojuszu z mieszkacami wybrzey Galii. Wyspy zdobyto bez

wikszych trudnoci w 123 r. p.n.e.

Na Pwyspie Iberyjskim doszo jeszcze do powsta Luzytanw (109-94

r. p.n.e.) i Celtiberw, lecz jednoczenie ci ostatni wsplnie z

Rzymianami walczyli przeciwko najazdowi Cymbrw i Teutonw.

Trzecia faza rzymskiego podboju pokrywa si w czasie z wojnami

domowymi, ktre toczyy si pod koniec istnienia republiki. W latach 82-

30 p.n.e. strony wewntrznego konfliktu wykorzystyway niezadowolenie

plemion zamieszkujcych Hiszpani do swoich wasnych celw.

W toczcej si w Rzymie walce pomidzy stronnictwem populares i

reprezentujcym oligarchi optimates, zwycistwo odnieli ci ostatni, na

czele ktrych sta Sulla. Przedstawiciel populares Quintus Sertorius,

ktry ju wczeniej przebywa w Hiszpanii, zosta mianowany jej pretorem

po to tylko, aby opuci Rzym (gdzie mia zosta konsulem). Zanim jednak

zdoa wyjecha i ta nominacja zostaa cofnita (83 r. p.n.e.). Sertorius

zebra jednak may oddzia zwolennikw, z ktrym uda si na Pwysep

Iberyjski (82 r. p.n.e.). Zyska tam poparcie plemion celtiberyjskich,

zosta jednak pod naciskiem si Sulli zmuszony do opuszczenia Hiszpanii.

Schroni si w Maroku (gdzie walczy w lokalnej wojnie w miecie Tanger i

skd odby ekspedycj na Wyspy Kanaryjskie), lecz powrci na Pwysep

Iberyjski w 80 r. p.n.e., aby stan na czele powstania Luzytanw. Po

sukcesach MV walce z legionami dowodzonymi przez Metellusa i opanowaniu

ziem

23

Celtiberw, Sertorius prbowa stworzy niezalene od Rzymu pastwo.

Zdaniem historykw miao by ono tylko odskoczni do dalszej walki o

Rzym, jednak przeciwnicy Sertoriusa wykorzystali to propagandowo,

zarzucajc mu prb oderwania Hiszpanii od Rzymu (podobnie, jak wczeniej

atakowali go za sojusz z piratami i Mitridatesem, krlem Pontu).

Propaganda ta okazaa si skuteczna wrd Rzymian z otoczenia Sertoriusa

i gdy wydano prawo przywracajce wygnanym populares moliwo powrotu do

ycia politycznego w Rzymie, Sertorius zosta przez nich zamordowany (73

r. p.n.e.). Na decyzj spiskowcw wywary te wpyw zwycistwa oddziaw

przysanych z Italii pod dowdztwem Pompejusza.

Dla samej Hiszpanii wojna ta miaa wiksze znaczenie ni dla Rzymu.

Sertorius stara si o wzgldy miejscowej ludnoci zmniejszajc podatki,

szanujc jej zwyczaje i religi, nie obciajc utrzymaniem wojsk.

Jednoczenie prbowa przekona miejscowe elity do przyjcia rzymskiej

kultury, wprowadzajc nauczanie aciny i podstaw rzymskiej cywilizacji

dla ich potomstwa. Podobnie postpowa Pompejusz, chcc stworzy z

Hiszpanii zaplecze dla swoich planw politycznych, wiernym mu plemionom

Celtiberw nadawa ziemie i broni ich interesw w Rzymie.

Gdy doszo do konfliktu pomidzy Pompejuszem a Juliuszem Cezarem,

zwizanym ze stronnictwem populares, obaj starali si zapewni sobie

poparcie w rnych czciach pastwa rzymskiego. Juliusz Cezar zamierza

zdoby oparcie przede wszystkim w tych regionach, gdzie Pompejusz nie

mia mocnej pozycji. Po raz pierwszy Cezar przebywa w Hiszpanii w 69 r.

p.n.e. jako uaestor prowincji Hispania Ulterior, w roku 61 p.n.e. zosta

pretorem tej prowincji. Przeprowadzi wwczas udan wypraw przeciwko

Luzytanom, podporzdkowujc Galicj, a przede wszystkim postara si o

uzyskanie sojusznikw zarwno wrd obywateli rzymskich, jak i ludnoci

miejscowej. Jednak dopiero po podboju Galii Cezar, dysponujc caym

potencjaem materialnym tego obszaru, by gotowy do rozpoczcia walki z

Pompejuszem.

W toczcej si w latach 49-44 p.n.e. wojnie domowej mieszkacy

Hiszpanii znaleli si w obu walczcych obozach. W 49 r. Cezar wkroczy

do Rzymu, a Pompejusz uciek na Wschd. Przed podjciem walki z

Pompejuszem na Wschodzie Cezar musia opanowa Hiszpani, gdzie pretorami

byli zwolennicy Pompejusza. Armia Cezara, ktr dowodzi w Hiszpanii,

liczya 6 legionw, jego przeciwnicy dysponowali jednym legionem wicej.

W byskotliwie przeprowadzonej kampanii Cezar pokona wikszo si

Pompejusza pod Lerid, a nastpnie we wsppracy z miastami, ktrych

poparcie zyska, gdy by pretorem, zmusi do poddania si reszt

oddziaw przeciwnika (49 r. p.n.e.).

Pozostawieni przez Cezara w Hiszpanii pretorzy prbowali w jak

najwikszym stopniu wykorzysta kraj, aby zapewni rodki na kontynuacj

wojny. Z tego powodu doszo do buntu w prowincji Hispania Ulterior, jej

pretor zosta ciko ranny w zamachu i jedynie pomoc pretora drugiej

prowincji (Lepidiusza) zapobiega zwycistwu zwolennikw Pompejusza (48

r. p.n.e.). Zmiana pretora i mier samego Pompejusza nie zapobiega

wzrostowi popularnoci jego stronnikw, ktrzy zdoali w 47 r. p.n.e.

opanowa Betyk. Syn Pompejusza przyby do tej czci Hiszpanii w tym

24

samym roku, a nastpnie dotar tam jego brat z resztk wojsk, ktre

zostay rozbite w Afryce. Synowie Pompejusza zdoali sformowa na

Pwyspie Iberyjskim 11 legionw, ktre w duej czci skaday si z

mieszkacw Hiszpanii (zarwno Rzymian, jak i miejscowych). W ten sposb

Hiszpania staa si baz si synw Pompejusza, a zwolennicy Cezara

zmuszeni zostali do zaapelowania o osobist interwencj swojego

przewdcy.

Cezar przyby ponownie do Hiszpanii w roku 45 p.n.e. i zdoa w

dramatycznej bitwie pokona przeciwnikw (pod Munda, niedaleko Osuny).

Nastpnie musia spacyfikowa Hiszpani, zdobywajc po kolei miasta,

ktrych mieszkacy byli zwolennikami Pompejusza. Jeden z synw Pompejusza

zgin podczas tych star, drugi (Sexto), chocia rwnie pokonany,

znalaz oparcie wrd ludnoci popierajcej jego ojca i rozpocz wojn

partyzanck, ktra trwaa jeszcze po mierci Cezara (44 r. p.n.e.), a

skoczya si, gdy cezariaski pretor Lepidiusz uzyska od senatu zgod

na powrt modego Pompejusza do ycia politycznego i zwrot majtku ojca.

Nastpna faza wojny domowej w Rzymie, w ktrej zwycistwo odnis

Oktawian, nie toczya ju si na terenie Pwyspu Iberyjskiego. W tym

czasie zdarzay si jedynie starcia z Luzy tanami i grupami rabusiw w

Sierra Morena.

Za ostatni etap podboju Pwyspu Iberyjskiego mona uzna wojn z

Kantabrami i Asturami (29-19 r. p.n.e.). Pozostaje pytanie, jaka bya

przyczyna podboju tych, trudnych do skolonizowania, terenw. Zapobieenie

upieczym napadom z pnocy oraz denie do cakowitej kontroli nad

zagbiem kopalnianym jest najprostszym wytumaczeniem. Wydaje si

jednak, e zadecydoway inne czynniki. Oktawian musia zrezygnowa z

planw podboju Brytanii, a po klsce zadanej przez Germanw zosta

zmuszony do cofnicia granicy rzymskiej do Renu. Po tych porakach, dla

wzmocnienia wasnej pozycji oraz dla polepszenia samopoczucia obywateli

cesarstwa, konieczne byo zwycistwo. Ofiar tej polityki stali si

Kantab-rowie i Asturowie, masakrowani w prowadzonej z wielkim

okruciestwem wojnie. Sam Oktawian dowodzi w latach 26-25 p.n.e.

operacjami wojskowymi, w ktre zaangaowano olbrzymie siy (m.in. flot

akwitask). Pomimo opanowania tych terenw, cigncych si od Galicji do

Santander, cay czas toczya si i wojna partyzancka, a ostatnie wielkie

powstanie Kantabrw zostao zgniecione przez Agryp w 19 r. p.n.e.

Hiszpania pod panowaniem rzymskim

Zarzdzanie Hiszpani w pierwszej fazie rzymskiego panowania

wzorowane byo na administracji Sycylii i Sardynii, wczeniej zajtych

przez Rzym. W 197 r. p.n.e. zostali mianowani po raz pierwszy dwaj

pretorzy, ktrzy mieli kierowa dwiema prowincjami Hiszpanii przez rok.

Kady z nich dowodzi legionem (liczcym okoo sze tysicy onierzy

oraz okoo czterech tysicy wojsk pomocniczych). W czasie wojen wadz

mg obj konsul, ktremu podlegay dwa legiony.

Pretorowie byli otoczeni przez nieformalne grupy o duym znaczeniu,

tzw. familiares i amid (krewnych, stronnikw politycznych, klientw",

niewolnikw i wyzwolecw). W administrowaniu prawa pomaga im uaes-tor

wizytujcy wiksze miasta dla wykonania funkcji sdowniczych. Zbiera-

25

niem podatkw nie zajmowa si aparat pastwowy, lecz byy one dawane w

dzieraw tzw. publicani. Po zajciu nowych terytoriw ich organizacj

kierowa pretor lub specjalna komisja wysyana przez senat.

Midzy 27 a 14 r. p.n.e. dokonano nowego podziau Hiszpanii na trzy

prowincje zamiast dotychczasowych dwch. Betyka, powstaa z podziau

Hispanii Ulterior, staa si prowincj senack ze wzgldu na najbardziej

posunit romanizacj. Lusitania (druga cz Ulterior) i Tarraconensis

(obejmujca dawn Citerior i nowe zdobycze na pnocy) podlegay

cesarzowi. Betyka bya zarzdzana przez prokonsula, a jej system

administracyjny uleg niewielkim zmianom. Prowincje cesarskie byy

kierowane przez legatw, ktrym podlega znacznie rozbudowany aparat

administracyjny. Prowincje byy podzielone na dystrykty administracyjne i

sdownicze (conven-tus juridicus).

Najmniejszymi jednostkami administracyjnymi byy civirates (liczba

pojedyncza civitas), ktre pocztkowo pokryway si z obszarami

kontrolowanymi przez miejscowych wadcw plemiennych (z tym ucileniem,

e sprzymierzecy Rzymu dostawali dodatkowe tereny). Z czasem wielko

tych jednostek zostaa ujednolicona. Civitates, zamieszkiwane przez

ludno miejscow, dzieliy si, jeeli chodzi o ich status prawny,

nafederatae (czyli te, ktre podday si Rzymowi i byy traktowane jako

sojusznicze), liberae (niezalene w sprawach wewntrznych) i

stipendiariae (podbite si i zmuszone paci olbrzymi i dowolnie

ustalany podatek - stipendium). Uprzywilejowane ctiitates, zamieszkane

przez ludno pochodzc z Italii i posiadajce obywatelstwo rzymskie lub

podlegajce prawu rzymskiemu, dzieliy si na municipia i coloniae. Pod

koniec podboju Hiszpanii prawie wszystkie

26

civitates miay status stipendiariae, tendencj dominujc w pniejszym

okresie byo zamienianie ich w municipia.

Rzymianie zniszczyli wielkie konfederacje plemienne i proto-pastwa

(istniejce na poudniu i wschodzie Pwyspu Iberyjskiego), jednak

pozwolili na zachowanie tradycyjnej organizacji miejscowej ludnoci na

poziomie civitas, szczeglnie w regionach peryferyjnych. Rzym respektowa

pewne formy wasnoci wsplnotowej, inne rodzaje pokrewiestwa, kult

wasnych bogw, rol przywdcw takich wsplnot (gentes, gentilitates), a

przede wszystkim prawa zwyczajowe, jeli nie kolidoway z prawem rzymskim

(dotyczyo to nie tylko spraw wewntrznych wsplnot, lecz take

tradycyjnych porozumie pomidzy nimi).

Emigracja z Italii do Hiszpanii rozpocza si na wielk skal pod

koniec II w. p.n.e., zorganizowana przez pastwo kolonizacja, w ktrej

uczestniczyli obywatele rzymscy, nastpia dopiero pod koniec istnienia

republiki. Wczeniej zakadano osady dla weteranw, jak Italik i Palm

(na Majorce). Najbardziej znane z najwczeniej zaoonych przez Rzymian

miast to Kordoba (Corduba), Lerida (Ilerda), Pampeluna (Pompaleo -

zbudowana przez Pompejusza). Pniej powstay (na miejscu dawnych miast

lub jako zupenie nowe osady) Tarragona (Tarraco), Saragossa

(Cesaraugusta), Sewilla (Hispalis), Merida (Emerita) i wiele innych

miast.

Spoeczestwo i gospodarka rzymskiej Hiszpanii

Ludno Pwyspu Iberyjskiego liczya pod koniec istnienia Republiki

Rzymskiej okoo 6 min osb, pniej prawdopodobnie jeszcze wzrastaa,

przynajmniej do koca I w.

Mieszkacy imperum rzymskiego dzielili si na: nobilw (w Hiszpanii

byo ich niewielu), pozostaych obywateli rzymskich (dla jasnoci: w

civitas uznanych za rzymskie mieszkay rwnie osoby nie bdce

obywatelami Rzymu, a obywatele rzymscy zamieszkiwali w civitas nie

majcych obywatelstwa" Rzymu), obywateli latyskich, ludzi wolnych,

wyzwolecw i niewolnikw.

Obywatele rzymscy posiadali szereg uprawnie, jak np. prawo apelacji

do trybunau w Rzymie, byli te w duym stopniu utrzymywani przez

pastwo. Ta uprzywilejowana pozycja w stosunku do innych kategorii

zmienia si w czasach cesarza Karakalli, ktry nada obywatelstwo

rzymskie wikszoci wolnych mieszkacw.

Wolni mieszkacy pastwa rzymskiego, nie majcy rzymskiego

obywatelstwa, stanowili bardzo rnorodn grup, ktr czy brak praw

politycznych.

Wyzwolecami stawali si niewolnicy uwolnieni przez waciciela. Byli

oni jednak w dalszym cigu zaleni od niego, jako patrona, w dwojaki

sposb, zgodnie z obowizkami, ktrym podlegaa caa ta kategoria (np.

obowizek niesienia pomocy byemu wacicielowi) oraz w zakresie, jaki im

wyznaczy sam waciciel. Wyzwolecy i niewolnicy stanowili dwie

najliczniejsze warstwy spoeczne wrd mieszkacw Hiszpanii, a ich

sytuacja prawna bya taka sama jak w pozostaych czciach cesarstwa

rzymskiego.

Niewolnicy, nalecy zarwno do osb prywatnych, jak i instytucji,

nie posiadali adnych praw, co oznaczao m.in., e mogli by bezkarnie

zabici

27

przez waciciela i nie mogli zaoy rodziny. Poczwszy od II w.

nasilajcy si kryzys cesarstwa wymusi na wadzach prawne ograniczenie

absolutnych praw waciciela nad niewolnikiem. Nie mona ju byo bez

powodu zabi niewolnika, a jego zwizki rodzinne byy traktowane jak

legalne maestwo. Niewolnicy nie uzyskali jednak prawa dajcego im

moliwo kupienia wolnoci, w dalszym cigu decyzja ta zaleaa od

waciciela.

Oligarchia rzymska przeznaczaa olbrzymi cz swoich dochodw na

utrzymanie prestiu spoecznego, nie chodzio w tym przypadku tylko o

manifestacj bogactwa, lecz take o spenienie obowizku wobec

spoeczestwa. Przybierao to form uczestnictwa w wydatkach na rzecz

munici-pium, zwizanych z budownictwem publicznym i przygotowaniem imprez

witecznych (ludi).

O rozwoju gospodarczym Pwyspu Iberyjskiego pod panowaniem Rzymu

najlepiej wiadcz zachowane drogi i akwedukty. Drogi rzymskie miay

suy zarwno celom militarnym, jak i transportowi towarw, po upadku

cesarstwa sie komunikacyjna podobnej jakoci zacza powstawa dopiero w

czasach reform burboskich. Rozwinity by rwnie transport rzeczny i

morski (podstawowy, pomimo istnienia wietnych drg, rodek komunikacji

pomidzy czciami rdziemnomorskimi imperium).

Hiszpania bya, po Egipcie i Afryce, najwikszym dostawc zb

(przede wszystkim pszenicy) w cesarstwie. Wysyano take wino i oliwki,

ktrymi karmiono rzymski plebs" i legiony. Produkcja rolnicza odbywaa

si w wielkich gospodarstwach zatrudniajcych niewolnikw.

Najsynniejszym produktem eksportowym Hiszpanii bya solona ryba i

garum (gwnie z tuczyka), prawdopodobnie wynalazek fenicki,

przygotowywany w olbrzymich centrach produkcji dziaajcych na caym

wybrzeu poudniowym (do Alicante).

Najwaniejsze kopalnie eksploatowane przez Rzym dziaay na Pwyspie

Iberyjskim ju wczeniej, Rzymianie je rozbudowali i zastosowali na

szerok skal prac niewolnikw (w zagbiu w Kartagenie pracowao ich 40

tysicy).

Produkcja rzemielnicza odbywaa si w wielkich gospodarstwach

rolnych, maych warsztatach miejskich i na skal przemysow" w duych

centrach produkujcych gwnie amfory.

Podstawowe produkty rolnicze i mineray podlegay monopolowi pastwa,

nie mona wic mwi o wymianie handlowej, tylko o ich dystrybucji przez

pastwo. Podobnie byo z pienidzem, ktry rozpowszechni si

prawdopodobnie dziki temu, e by najwygodniejsz form zapaty dla

onierzy oraz wymagan form trybutu. Rzymianie przejli mennice

dziaajce wczeniej i a do czasw Juliusza Cezara monety miay take

napisy w jzykach miejscowych.

Romanizacja Hiszpanii

Romanizacja Pwyspu Iberyjskiego miaa wieloraki i zmienny

charakter. Podczas podboju, trwajcego 200 lat, ludno miejscowa

przyjmowaa narzucone si lub koniecznoci elementy kultury rzymskiej,

najszybciej proces ten sta si dobrowolny na poudniu, w Betyce, ktra

ju wczeniej bya w najwikszym stopniu poddana wpywom zewntrznym

(kolonizacja

28

fenicka). Imigracja ludnoci z Italii doprowadzia do powolnego procesu

wzajemnego przenikania si kultury rzymskiej i kultur iberyjskich,

oczywicie stron mocniejsz bya cywilizacja Italii. Z czasem wikszo

mieszkacw Pwyspu Iberyjskiego zacza dy do jak najszybszego

stania si penoprawnymi obywatelami Rzymu, nadal jednak utrzymyway si

podziay regionalne w tej mierze (mieszkacy Pnocy, nie tylko

Kantabrowie i Astu-rowie, byli najbardziej oporni wobec zmian).

Jeli wemiemy pod uwag ustawodawstwo rzymskie, to romanizacj

Pwyspu Iberyjskiego mona podzieli na kilka faz, cile zwizanych z

polityk Rzymu wobec wszystkich podbitych terytoriw. Granic pierwszej z

nich jest przyznanie przez cesarza Wespazjana prawa latyskiego wszystkim

mieszkacom imperium (74 r., pocztkowo prawa te posiadaa ludno Italii

nie majca obywatelstwa rzymskiego). Drug faz koczy przyznanie

mieszkacom cesarstwa obywatelstwa rzymskiego (212 r., cesarz Karakalla).

Najlepiej uchwytnym elementem romanizacji jest proces przyjmowania

jzyka aciskiego. Mniej wicej do czasw cesarstwa byy powszechnie

uywane alfabety celto-iberyjskie, wiadcz o tym napisy na monetach i

teksty umw pomidzy osobami prywatnymi lub spoecznociami (zamieszczano

je na specjalnych maych figurkach). Od koca istnienia republiki zaczyna

dominowa alfabet aciski, lecz jeszcze w poowie II w. powstaway

inskrypcje w jzykach miejscowych, pisane alfabetem aciskim (znamy

rwnie, wczeniejsze, przykady tekstw aciskich pisanych miejscowymi

alfabetami). Trudniej oceni zasig uycia mwionej aciny. Na pewno

cz jzykw miejscowych przetrwaa do upadku cesarstwa rzymskiego, mimo

e ju cesarz Klaudiusz wprowadzi obowizek znajomoci aciny dla

starajcych si o rzymskie obywatelstwo. Nie najlepiej take byo (wedug

oceny Rzymian) z jakoci uywanej przez mieszkacw Hiszpanii aciny

(pejoratywne okrelenie hispano ore). Senatorowie umiechali si, gdy

przemawia urodzony w Hiszpanii cesarz Hadrian.

Naley rwnie wspomnie o popularnoci greki, ktrej znajomo

wysza poza tereny greckiej kolonizacji. Ten drugi jzyk imperium

rzymskiego by uywany przede wszystkim przez czonkw elit.

Najbardziej znanymi postaciami cesarstwa rzymskiego urodzonymi w

Hiszpanii (w rodzinach wywodzcych si z Italii) byli cesarze Trajan (98-

117) i Hadrian (117-138) oraz orator Kwintylian, poeta Marcialis i

rodzina Senekw. Filozof, pisarz, wychowawca Nerona i konsul, Lucjusz

Seneka (4-65 r.) urodzi si w Kordobie, podobnie jak jego siostrzeniec,

epik, Marek Lukan, uczestnik spisku przeciwko Neronowi, ktry zmusi ich

obu do popenienia samobjstwa.

Rzymianie pozostawili po sobie wspaniae zabytki architektury,

akwedukt w Segowii, teatr w Tarragonie, most w Alcantarze, cay zesp

miejski Meridy (most, teatr, amfiteatr, forum).

Chrzecijastwo w rzymskiej Hiszpanii

W Hiszpanii przez cay okres rzymski wystpoway obok siebie dawne

religie miejscowe (ktre w wielu regionach, szczeglnie na wybrzeu,

29

zawieray elementy religii wschodnich, znanych tutaj od czasw

kolonizacji fenickiej) oraz oficjalny kult rzymski (cesarza i rzymskich

bogw). W czasach cesarstwa popularno zyskay nowe wschodnie bstwa

(nie mona mwi o religiach wschodnich, gdy kultem otaczano

pojedynczych bogw z rnych panteonw). Wszystkie te nowe kulty czya

obietnica niemiertelnoci, odrodzenia po mierci, ktre zapewnia miay

rytuay misteryjne.

Chrzecijastwo trafio na Pwysep Iberyjski najprawdopodobniej z

Afryki (potwierdzaj t tez skrupulatne badania historykw i

archeologw, cho cz historykw hiszpaskich z ni si nie zgadza).

Pierwsze wsplnoty chrzecijaskie powstay w II w. w miastach i przez

dugi okres (nawet po upadku cesarstwa) bya to gwnie religia miejska.

W III w. doszo do wikszego rozprzestrzenienia nowej wiary i

konsolidacji struktur kocielnych. W 313 r. cesarz Konstantyn zapewni

chrzecijanom wolno wyznania.

Na Pwyspie Iberyjskim powsta jeden z najwikszych ruchw

heretyckich, ktre pojawiy si w tym okresie w Kociele. Pryscylian,

biskup z Avili (od 380 r.), gosi idee, ktre spotkay si z potpieniem

Kocioa, lecz zyskay wielu zwolennikw w pogaskiej Galicji, skd

pochodzi. Istnieje rwnie teza, e stracenie Pryscyliana na rozkaz

cesarza, po interwencji hierarchii kocielnej Hispanii, nie zostao

spowodowane manichejsko-gno-stycznymi pierwiastkami w jego naukach (ktre

miay by wczone przez jego uczniw ju po mierci Pryscyliana), lecz

wyniko z obawy elit kocielnych, powizanych z warstw oligarchw, przed

goszonym przez niego radykalnym programem spoecznym.

31

Hiszpania u schyku dziejw cesarstwa

Pierwszymi oznakami saboci cesarstwa byy najazdy upiecze ludw z

Pnocnej Afryki (172) oraz rewolta Maternusa, ktry na czele zbiegych

niewolnikw i zuboaych rolnikw przez kilka lat niszczy ziemie Galii i

Hiszpanii (187 r.). Przegrana jednego z pretendentw do cesarskiego

tronu, w kocu II w., pocigna za sob konfiskat olbrzymich dbr jego

zwolennikw w Hiszpanii, co naruszyo system ekonomiczny Pwyspu

Iberyjskiego. Pastwo odwoywao si do drastycznych metod dla

zapobieenia pogbianiu si kryzysu. Bogatych mieszkacw municipiw

zmuszono do odpowiadania wasnym majtkiem za regularne pacenie

nalenych od municipiw podatkw. Dowdcy wojskowi objli funkcje

administracyjne.

Wielki kryzys polityczny i gospodarczy w III w., obejmujcy cae

cesarstwo, pogbiony zosta najazdem Frankw i Alamanw (258), ktrzy

zostali wsparci (gwnie w rabunku i niszczeniu dbr oligarchw) przez

niezadowolon ludno. Zdaniem czci historykw (np. M. Vigil), nie byo

drugiego najazdu Frankw (275), jak si to tradycyjnie przyjmuje, tylko

doszo wwczas do ludowego powstania.

Kryzys polityczny przybra form nieustannych walk o wadz w

cesarstwie, ktre trway od lat trzydziestych do osiemdziesitych III w.

Jego podoem by kryzys gospodarczy wynikajcy z wyczerpywania si

moliwoci dalszego rozwoju ekonomicznego opartego na pracy niewolnikw

(malay moliwoci nabycia nowych niewolnikw i jednoczenie waciciele

32

byli zmuszeni polepszy ich warunki ycia). W tym okresie zacz rozwija

si kolonat, ktry bdzie stanowi podstaw gospodarki i spoeczestwa w

IV w. i ktry przetrwa upadek cesarstwa. Kolonami stawali si drobni

waciciele ziemscy, ktrzy w zamian za oddanie ziemi i rezygnacj z

czci swojej wolnoci otrzymywali od patrona opiek i utrzymanie.

Jednoczenie w sytuacji zblionej do kolonw zaczli znajdowa si

niewolnicy, ktrzy coraz czciej dostawali od waciciela kawaek ziemi

pod upraw. Postpowaa koncentracja wasnoci ziemskiej i prywatyzacja

ziem komunalnych, w wyniku czego zaczy powstawa wielkie latyfundia, na

terenie ktrych wielcy waciciele budowali swoje siedziby, villae, tym

samym opuszczajc miejskie rezydencje. W ten sposb municipia traciy

sponsorw i czsto rwnie podatnikw (wobec trudnoci z odebraniem

nalenoci od nieobecnych w centrum administracyjnym latyfundystow).

Biedniejce miasta, dla bezpieczestwa otaczane murami, traciy

mieszkacw. Nie naley take zapomina o czynniku ideologicznym,

popularno religii Wschodu wynikaa z kryzysu spoecznego, lecz

jednoczenie ten kryzys pogbiaa. Szczeglnie wan rol w tym

wzgldzie odgrywao chrzecijastwo. Odrzucenie kultu cesarza, pochwaa

ubstwa (do czasu zwizania si Kocioa z wadz cesarsk), rwno

wiernych (charakterystyczna i dla innych nowych religii) naruszay

podstawy, na ktrych byy zbudowane fundamenty pastwa rzymskiego.

^fi W wyniku polaryzacji majtkowej i powszechnoci rzymskiego obywa-

*2 telstwa zanikay dawne podziay stanowe na rzecz ksztatujcych

si nowych

grup, honestiores - latyfundystow i humiliores - reszty ludnoci. Po

kryzysie

3 w III w. kopal i sektorw rolnictwa produkujcych na eksport, w

nastpnym

wieku nastpio czciowe odrodzenie tych dziaw gospodarki Pwyspu

Iberyjskiego, nie osigny one jednak poziomu produkcji z dwch pierw

szych wiekw naszej ery.

Reformy administracyjne cesarza Dioklecjana (284-305) byy czci

szerszego programu reform, majcych wydwign cesarstwo z kryzysu.

Hiszpania jako jedna z diecezji (diocesis) zostaa podporzdkowana

prefekturze (praefecturae) Galii. Na czele diecezji Hiszpanii sta

vicarius, podlegao mu sze nowo utworzonych prowincji (Baetica,

Lusitania, Tar-raconensis, Gallaecia, Carthaginensis, Mauritania

Tingitana w Afryce). W 35 r. dosza jeszcze prowincja Balearica.

Pod koniec IV w. musiano stworzy system obronny (limes) oparty na

garnizonach umieszczonych wzdu linii biegncej na pnocy, od Galicji

do Kraju Baskw, ktry mia powstrzyma ataki Kantabrw i Asturw,

wykorzystujcych osabienie imperium dla odzyskania niezalenoci.

Kontynuacj stanu niezadowolenia spoecznego byy rewolty chopskie tzw.

bagaudw (znaczenie tego okrelenia nie jest jasne, prawdopodobnie jest

to zlatynizowa-na wersja celtyckiego sowa oznaczajcego grup

wojownikw). Pierwsze nie budzce wtpliwoci informacje o bagaudach

pochodz z IV w. Pojawiy si wwczas w Galii grupy chopw walczce z

administracj rzymsk i ludnoci miast. W V w. na Pwyspie Iberyjskim

oddziay zoone z chopw, kolonw i niewolnikw, stanowice potn

si militarn, wystpoway przeciwko wacicielom latyfundiw, gwnie

na tych obszarach, gdzie iowaa wielka wasno ziemska (doliny rzek

Duero i Ebro).

33

HISZPANIA W EPOCE REDNIOWIECZA

HISZPANIA WIZYGOCKA

Pocztki Hiszpanii

wizygockiej

CHOCIA w chronologii dziejw

Hiszpanii przyjmuje si, e po okresie panowania Rzymu nastpuj czasy

Hiszpanii wizygockiej, jest to uproszczenie, gdy przez prawie cay V w.

nie istniao wizygockie krlestwo w Hiszpanii, a przez Pwysep Iberyjski

przeleway si kolejne fale barbarzyskich" najedcw.

Dzieje upadku panowania rzymskiego na Pwyspie Iberyjskim s cile

zwizane z upadkiem caego imperium. Poczwszy od poowy III w.

germaskie plemiona zaczy przekracza do tej pory stabiln granic na

Renie. Dalsze ich szlaki wiody w kierunku Pirenejw, ktre Germanie

przemierzali na kracu wschodnim lub zachodnim, aby nastpnie spenetrowa

odpowiednio dolin rzeki Ebro lub dolin Duero. Regiony te ucierpiay

najbardziej wskutek tych upieczych wypraw, ktre dotary take do

dzisiejszej Portugalii. Wszystko wskazuje na to, e najedcy nie

napotkali zdecydowanego oporu, a nawet doczali do nich biedni wieniacy

i niezadowoleni onierze. Po opanowaniu sytuacji przez cesarza

Dioklecjana (od 286 r.), niebezpieczestwo germaskie zostao zaegnane,

jednak 120 lat pniej (407) zapora dla barbarzycw na Renie przestaa

istnie na zawsze.

W 409 r. Wandalowie, Swewowie i Alanowie, po zupieniu Galii,

przekroczyli Pireneje. Wezwa ich na pomoc dowdca rzymskich oddziaw,

Geroncjusz, zbuntowany przeciwko jednemu z pretendentw do cesarskiego

tronu, Konstantynowi, dla ktrego wczeniej opanowa Hiszpani, pokonujc

oddziay wierne drugiemu z cesarskich pretendentw, Honoriuszowi. W cigu

dwch lat barbarzycy obsadzili swoimi garnizonami dolin Duero, Galicj,

Luzytani i Betyk. Po zupieniu Rzymu przez Wizygotw (410) Honoriusz

doszed z nimi do porozumienia i wysa jako sojusznikw do Galii, gdzie

jego siy pokonay zarwno Geroncjusza (zabili go wani onierze), jak

i Konstantyna.

W 416 r. Honoriusz ponownie wykorzysta Wizygotw, tym razem dla

zdobycia Hiszpanii. Dwa lata wczeniej Wizygoci zupili Pwysep

Iberyjski na wasn rk, gdy przemierzali go w celu dotarcia do Afryki.

Ta nieudana wyprawa bya wywoana brakiem dostaw zboa, ktre Rzym mia

zapewni. Po zawarciu kolejnego ukadu z Rzymem, przewidujcego oddanie

siostry cesarza (Galii Placydii, znajdujcej si od zupienia Rzymu w

rkach Wizygotw), wizygoccy wojownicy zdoali pokona Alanw i Wandalw

w bitwie nieopodal dzisiejszego Algeciras. Za to zwycistwo krl Walia

34

i jego poddani otrzymali ziemi w pobliu Tuluzy. W ten sposb zakoczy

si dla Wizygotw okres wdrwek i powstao ich pierwsze pastwo.

Oddziay cesarskie kontynuoway przywracanie rzymskiego panowania w

Hiszpanii, lecz Betyka, Luzytania i Galicja pozostay w rkach Wandalw i

Sweww. Krl Wandalw Gunderyk zaatakowa Swewow, ktrym z pomoc

przyszed Rzym chccy utrzyma rwnowag si w tym regionie. Po

pocztkowych niepowodzeniach Wandalowie opanowali prawie ca Hiszpani

(z wyjtkiem Galicji zajtej przez Sweww i rzymskiej prowincji

Tarraconensis). Wykorzystujc flot zdobyt w Kartagenie zupili nawet

Baleary, jednak po mierci Gunderyka jego nastpca dokona podboju

Pnocnej Afryki (429) i Wandalowie ju nie wrcili do Hiszpanii.

Korzystajc z zaangaowania Rzymu w obron spichlerza cesarstwa,

jakim bya Pnocna Afryka, Swewowie rozpoczli ekspansj na poudnie

Hiszpanii, zdobywajc Merid i Sewill (441). Liczebno Swewow nie

przekraczaa prawdopodobnie 25 tys. osb, ale cieszyli si oni poparciem

biednych poddanych cesarstwa w walce przeciwko rzymskim elitom. Prba

powstrzymania Swewow, oparta znowu na siach wizygockich, zakoczya si

klsk si cesarskich w bitwie w dolinie Gwadalkiwiru (446). W ten sposb

pod panowaniem Rzymu pozostaa jedynie dolina rzeki Ebro. Wadca Sweww

postara si o zawarcie sojuszu z Wizygotami, biorc za on crk

Teodoryka, ktry wkrtce potem zgin, walczc jako sojusznik Rzymu, w

zwycisldej bitwie z Hunami Atylli na Polach Katalaunijskich (451). To

wielkie zwycistwo nie uchronio jednak zachodniego cesarstwa od upadku

wskutek wewntrznych walk.

Nowy krl Wizygotw, Teodoryk II, w imieniu jednego z pretendentw

35

do cesarskiego tronu, wkroczy do Hiszpanii w 456 r. i odnis zwycistwo

nad Swewami w bitwie nieopodal Astorgi. Wizygoci zdobyli gwne siedziby

Sweww (Astorga, Braga) oraz pojmali i zabili ich wadc. Wizygoci

sprawowali wadz nad zdobytymi obszarami wsplnie z rzymskimi monymi

(arystokracj, biskupami) i prowadzili dalsze walki ze Swewami, ktrzy

zdoali odbudowa swoje pastwo w Galicji i Pnocnej Luzytanii. Sytuacja

ta nie zmienia si wraz z kocem istnienia cesarstwa zachodniego (476

r., istniejcego od podziau cesarstwa rzymskiego na dwie czci w 395

r.), a prby rewolty przeciwko wadzy Wizygotw zakoczyy si

niepowodzeniem. Euryk i jego syn Alaryk II budowali podstawy gockiego

panowania na zdobytych obszarach (rozcigajcych si do Loary i Rodanu,

ich centrum stanowia Galia, a nie Hiszpania), przygotowujc kodeksy praw

dla Gotw (tzw. Kodeks Eurykd) oraz dla Galo-Rzymian i Hiszpano-Rzy-mian

(tzw. Breviarium, bdcy uproszczon wersj prawa rzymskiego).

Obawiajc si ekspansji Frankw (ktrzy w 496 r. przeszli na

katolicyzm, co bardzo wzmocnio wewntrznie ich pastwo) wadcy Wizygotw

zawizali sojusz z Ostrogotami i Burgundami. Zostali jednak pokonani

przez wadc Frankw Klodwiga w bitwie na pnocy Akwitanii (Youille, 507

r.), w ktrej zgin Alaryk II. Rwnie Burgundczycy postanowili

wykorzysta sytuacj i zaatakowali Wizygotw. W tym skrajnie trudnym

pooeniu, mogcym si skoczy nawet unicestwieniem caego plemienia, z

pomoc Wizygotom przyszed ich pobratymiec, krl Ostrogotw Teodoryk

Wielki, wadajcy Itali i cieszcy si poparciem cesarza w

Konstantynopolu. Ten najpotniejszy wadca na zachodnim obszarze byego

cesarstwa wysa do Galii armi, ktra pokonaa Frankw i Burgundw.

Wizygoci zostali ocaleni, chocia musieli opuci wikszo Galii

(poza prowincj Narbony lub inaczej Septymani) i przenie si za

Pireneje. W ten sposb centrum ich pastwa staa si Hiszpania

(Hispania). Teodoryk Wielki obj faktyczn wadz nad Wizygotami (w

imieniu swojego wnuka, maoletniego Amalryka, ktry by spadkobierc

tronu). Wzorujc si na wprowadzonej wczeniej w Italii nowej organizacji

administracji pastwa ostrogockiego, Teodoryk Wielki utworzy na

obszarach opanowanych przez Wizygotw dwie odrbne jednostki

zarzdzajce: dla Gotw i pozostaej ludnoci.

Po mierci Teodoryka Amalryk prbowa, poprzez maestwo, zawiza

sojusz z Frankami, aby odzyska utracone ziemie w Galii. Zakoczyo si

to niepowodzeniem i utrat dalszej czci wizygockiego terytorium za

Pirenejami (Narbona). Amalryk musia ucieka przed Frankami do Barcelony,

gdzie zosta zamordowany przez wasnych ludzi. Tron wizygocki obj

Ostrogot Teudis, bdcy wczeniej opiekunem Amalryka z polecenia

Teodoryka Wielkiego. Nie zdoa on odbi utraconych ziem z rk Frankw,

pokona jednak ich wypraw na Barcelon.

Teudis uczyni hiszpaskie miasta siedzib swojego dworu (opuszczajc

definitywnie Narbon), poj za on kobiet z arystokracji hiszpano--

rzymskiej (jeszcze przed wyborem na krla), a pastwo Wizygotw pod jego

panowaniem stawao si coraz bardziej pastwem hiszpaskim, pomimo

posiadania obszaru wybrzea Morza rdziemnego w Galii. Teudis i jego

nastpca (take Ostrogot) zostali zamordowani w wyniku dworskich spiskw

36

i wadz przej Wizygot Agila. Musia on stawi czoa licznym rewoltom

ludnoci hiszpaskiej (Kordoba) i oddziaw gockich.

W tym czasie tron cesarski w Konstantynopolu obj Justynian Wielki,

ktry za zadanie postawi sobie odzyskanie ziem nalecych do cesarstwa

zachodniego. Najpierw pokona Wandali w Afryce, a nastpnie Ostrogotw w

Italii. Atanagild, wybrany na krla Wizygotw przez zbuntowany garnizon w

Sewilli, postanowi poszuka pomocy u Justyniana w walce z Agil i

zaofiarowa mu w zamian pas ziemi na wybrzeu Hiszpanii (od Kadyksu do

Walencji). Armia bizantyjska wyldowaa w Kartagenie, co tak

przestraszyo wizygock elit, e postanowia zamordowa Agil (555) i

uzna Atanagilda za krla. Zostao zawarte porozumienie z Bizancjum,

jednak sytuacja bya niestabilna, o czym najlepiej wiadczy utrzymanie

niezalenoci przez zbuntowan Kordob.

Dopiero nastpny wadca, Leowigild (569-586 r., panujcy pocztkowo

wsplnie z bratem, Liuw), umocni podstawy wizygockiego panowania,

wypierajc Bizancjum z czci zajtego przez nie terytorium w Betyce i

podporzdkowujc sobie zbuntowan Kordob. W 580 r. przeciwko Leowi-

gildowi wystpi jego wasny syn, Hermenegild, wysany na poudnie

Hiszpanii, gdzie przeszed na katolicyzm i ogosi si krlem. Zyska on

poparcie czci miejscowej ludnoci, jak rwnie wsparcie od Sweww i

Bizancjum. W cigu trwajcych kilka lat star Leowigild pokona

zbuntowanego syna, ktry zosta uwiziony i nastpnie zamordowany (za

nie-zgodzenie si na przyjcie komunii z rk ariaskiego biskupa, z

ktrego to powodu zosta uznany przez Koci katolicki za mczennika;

sam bunt, zdaniem badaczy, nie mia jednak wycznie religijnego

podoa). Po zaegnaniu jednego niebezpieczestwa Leowigild zwrci si

przeciwko Swewom, ktrzy najechali tereny wizygockie. Swewowie traktowani

byli do tej pory jako nie liczcy si, peryferyjny przeciwnik. Stali si

jednak groni dla Wizygotw, gdy ich rodzina krlewska przyja

katolicyzm odchodzc od arianizmu i tym samym mocniej zwizaa si ze

swoimi katolickimi poddanymi oraz podja cis wspprac z Kocioem,

bdcym w wczesnych niespokojnych czasach najlepiej zorganizowanym

orodkiem wadzy. Leowigild pokona Sweww w 585 r. i wczy ich

krlestwo do pastwa wizygockiego, pozbawiajc korony wadc Sweww i

umieszczajc garnizony w najwaniejszych ich miastach. Flota frankoska

pynca na pomoc Swewom zostaa zniszczona przez okrty wizygockie.

Spoeczestwo Hiszpanii wizygockiej

Panowanie Leowigilda rozpoczo trwajcy ptora wieku proces

tworzenia si nowego, jednolitego spoeczestwa na Pwyspie Iberyjskim.

Wadza krlewska i funkcje sprawowane przez arystokracj, wprowadzone

przez Wizygotw, zastpoway rzymskie instytucje i urzdy pastwowe.

Podstawowe znaczenie dla tych przemian miay sprawy zwizane z

religi. Chocia jeszcze pod koniec VII w. wiele obszarw wiejskich

Hiszpanii pozostawao pogaskimi, to wszystko wskazuje na to, e

chrzecijastwo rozprzestrzenio si w znaczcy sposb poza miastami.

Szlachta rzymska (hiszpaska) bya ju w caoci chrzecijaska, gdy

ustabilizoway si rzdy Wizygotw. Tymczasem Wizygoci w poowie IV w.

zostali nawrceni przez

37

zwolennikw Ariusza z Aleksandrii i byli uwaani przez hiszpaskich

chrzecijan za heretykw. W Hiszpanii istniay wskutek tego dwa Kocioy

(katolicki i ariaski), co jeszcze bardziej pogbiao podziay pomidzy

podbit ludnoci a Wizygotami. Ze wzgldu na o wiele wiksz liczb

wiernych Koci katolicki uzyska dominujc pozycj w Hiszpanii.

Wywoywao to prby ograniczenia jego znaczenia, podejmowane m.in. przez

Leowigilda, za ktrego rzdw doszo do fali przeladowa katolickiej

hierarchii kocielnej. Jego syn i nastpca pooy kres tej

niebezpiecznej dla jednoci pastwa sytuacji. Rekkared (586-601) zaraz po

wstpieniu na tron zdecydowa si przej na katolicyzm. Po duszym

okresie przygotowa, koniecznych do zamania oporu przeciwnikw

konwersji, zwoano synod w Toledo (III Synod Toledaski, 589), na ktrym

krl i szlachta gocka (gentis gothorum) oficjalnie przyjli katolickie

wyznanie wiary. Omiu z ariaskich biskupw rwnie podpisao odpowiedni

dokument. W ten sposb Koci sta si jednym z fundamentw pastwa

wizygockiego, z tego te powodu otrzyma on wiele uprawnie,

przekraczajcych te, jakimi dysponowali wielcy waciciele ziemscy w

stosunku do osb yjcych na ich ziemiach. Wasno kocielna rozrastaa

si, a i w miastach biskupi zaczli odgrywa decydujc rol, pomimo

istnienia urzdu komesa - przedstawiciela wadzy krlewskiej.

Szacuje si, e ludno Hiszpanii spada z 6 mln, w okresie

najwikszego rozkwitu panowania rzymskiego na Pwyspie Iberyjskim, do 4

mln w VII w. Jeszcze wikszy spadek liczby mieszkacw zanotoway miasta

(na caym obszarze byego cesarstwa zachodniego). W okresie rzymskim byy

one przede wszystkim centrami administracyjnymi, koniec istnienia

imperium

38

oznacza zaprzestanie penienia przez nie tej podstawowej dla ich rozwoju

funkcji.

Hiszpaskie wielkie gospodarstwa rolne produkujce na rynek cesarstwa

rzymskiego straciy racj bytu wraz z upadkiem cesarstwa. Handel w

basenie Morza rdziemnego nie usta, jednak jego przedmiotem,

przynajmniej w czci zachodniej, przestay by podstawowe artykuy

ywnociowe. Oznaczao to koniec rzymskich villae, ktre albo

przeksztaciy si w samowystarczalne due posiadoci ziemskie, albo

znikny (na mniej urodzajnych terenach). Wraz ze znikniciem dawnych

wadz i autorytetw, idcym w parze ze zuboeniem caego spoeczestwa,

kraj ogarno bezprawie. Dlatego te siedziby wacicieli ziemskich

zamieniy si w ufortyfikowane twierdze. Podstawow si robocz w

wielkich gospodarstwach rolnych stanowili w dalszym cigu niewolnicy.

Oprcz nich pracowali wolni, lecz zaleni chopi, ktrzy w zamian za

prawo uywania ziemi (domostwa, pastwiska, lasy) oddawali cz swoich

plonw. Wielcy waciciele ziemscy, dysponujcy wasnym wojskiem, byli

faktycznymi wadcami na rozlegych obszarach. Wadza krlewska bya

ograniczona i zalena od tych lokalnych magnatw.

Przez cay okres gockiego panowania w Hiszpanii ma miejsce proces

feudalizacji spoeczestwa. Zmniejsza si liczba ludnoci faktycznie

wolnej, wikszo osb, zachowujc formalnie ten status, zmuszona jest do

uzalenienia si wobec monych i Kocioa, i w praktyce ich sytuacja

staje si bliska pooeniu niewolnikw i ludnoci pwolnej.

Upadek handlu dotyczy nie tylko wymiany pomidzy prowincjami byego

cesarstwa, lecz take wymiany lokalnej. Jedynym rodzajem handlu, jaki

rozwija si w tym okresie, by handel sowiaskimi niewolnikami (jego

szlaki wiody od terytoriw zajtych przez Sowian w kierunku Morza

rdziemnego). Pienidz prawie znik z obiegu, mg suy jedynie

opaceniu najemnej armii lub nabywaniu luksusowych artykuw pochodzcych

z zagranicy. Natomiast handel powszechnie odbywa si na zasadzie wymiany

towar za towar.

Taki stan handlu musia wpyn na pooenie miast. Podobnie jak

posiadoci wiejskie musiay one otacza si murami, jednoczenie pomimo

zmniejszenia ich powierzchni w obrbie murw powstaway, z koniecznoci,

.ogrdki" przeznaczane na produkcj ywnoci. Miasta pozostaway jednak

nadal wanymi centrami ze wzgldu na to, e stay si siedzibami

biskupw, ktrzy gromadzili wok swoich stolic nie tylko duchownych,

lecz take rzemielnikw i artystw potrzebnych przy wznoszeniu

kociow, klasz-torw i szpitali.

Podczas panowania Egiki, na pocztku VIII w., wydano najostrzejsze

rozporzdzenia skierowane przeciwko ucieczkom niewolnikw (np. kara

chosty nawet dla monych za ukrywanie zbiegw), co moe wskazywa na

zwikszenie si tego zjawiska lub te wiadczy o kryzysie caego

pastwa, ktry prbowano zaegna drakoskim ustawodawstwem. Pooenie

niewolnikw w pastwie wizygockim nie rnio si od ich pooenia z

czasw panowania Rzymu. Chrzecijastwo nie wpyno na zmian tej

sytuacji, przede wszystkim dlatego, e to wanie Koci by jednym z

najwikszych posiadaczy niewolnikw (pod wieloma wzgldami znajdowali si

oni w gor-

39

szym pooeniu ni niewolnicy nalecy do innych instytucji i osb

prywatnych, np. faktycznie nie mogli sta si wyzwolecami, gdy

formalnie naleeli do Boga, a nie do wyzwalajcego ich biskupa). Koci

stara si tylko o to, eby chrzecijanie nie stawali si niewolnikami

ydw (handel niewolnikami by jednym z gwnych zaj ydw).

W kocu VII w. Egika wyda rozporzdzenia dotyczce ydw, ktre byy

ukoronowaniem caego szeregu restrykcji wobec narodu mieszkajcego na

Pwyspie Iberyjskim od kilkuset lat. W odwecie za spisek przeciwko

chrzecijaskim krlestwom (prawdopodobnie chodzi o podbj Afryki

Pnocnej przez Arabw) wszyscy ydzi mieli zosta zamienieni w

niewolnikw, a ich majtek skonfiskowany. Nie sposb dokadnie okreli

przyczyn powtarzajcych si nastrojw antyydowskich w spoeczestwie

wizygockim (nie znanych w tak duej skali w innych czciach wczesnej

Europy), o ich sile najlepiej wiadczy powtarzajce si ustawodawstwo

skierowane przeciw ydom. Chrzecijastwo w Hiszpanii znajdowao si co

prawda troch na uboczu wielkich dyskusji i sporw w jego onie

(szczeglnie po przejciu Wizygotw na katolicyzm), ktre mogy nastraja

wrogo do judaizmu (gdy kady taki spr oznacza okrelenie si wobec

ydowskich korzeni chrzecijastwa), jednak jak kada moda religia byo

bardzo nietolerancyjne. Poza tym bogactwo ydw (biorce si gwnie z

handlu z zagranic) rzucao si w oczy; dla obrony wasnych interesw

angaowali si w wewntrzne rozgrywki wrd wizygockich elit rzdzcych.

Wprowadzone przez Egik rozporzdzenia skierowane przeciwko ydom byy

rwnie mao skuteczne jak te, ktre wydali jego poprzednicy.

Szybko, z jak muzumanie opanowali Hiszpani wizygock, wiadczy o

nieuksztatowaniu si w peni jednolitego spoeczestwa na Pwyspie

Iberyjskim w cigu 200 lat panowania Wizygotw. Z drugiej jednak strony,

pniejszy dugotrway opr przeciwko muzumanom nasuwa przypuszczenie,

e istniay zalki takiego spoeczestwa. Jedyne informacje, ktre

mogyby nam wyjani problem ksztatowania si jego tosamoci, pochodz

od elity umysowej kraju i nie s wobec tego reprezentatywne. W swojej

kronice Izydor z Sewilli uywa okrele Krlestwo Hiszpaskie" (Spaniae

Regnum, a wic nie Krlestwo Gockie) oraz Hiszpanie" (Hispani) dla

okrelenia mieszkacw tego krlestwa. Termin Rzymianie" jest ju przez

niego uywany tylko w stosunku do Bizantyjczykw i dawnych mieszkacw

imperium rzymskiego. Dokumenty synodw z VII w. zawieraj okrelenie

ludy Hiszpanii". Moe najbardziej wymownym dla poznania stanu

wiadomoci grnych warstw ludnoci Pwyspu Iberyjskiego jest opis buntu

w Septymanii przeciwko krlowi Wambie. Mwi si w nim o Galach (czyli

mieszkacach zapirenejskiej czci pastwa Wizygotw - Septymanii) i

Hiszpanach (mieszkacach Pwyspu).

Zdaniem czci historykw Wizygoci tworzc pastwo gockie na

Pwyspie Iberyjskim stworzyli Hiszpani - osobny kraj i nard. Zdaniem

innych badaczy, nie uformowa si wwczas nard hiszpaski, gdy Wizygoci

pozostali gockim narodem panujcym na