Historia Japoni - Jolanta TubielewiczJOLANTA TUBIELEWICZHISTORIA JAPONIIWROCLAW WARSZAWA KRAKÓW GDANSK • LÓDZ ZAKLAD NARODOWY IMIENIA OSSOLINSKICH WYDAWNICTWO1984

© Copyright by Zaklad Narodowy im. Ossolinskich – Wydawnictwo. Wroclaw 1984 Printed in PolandISBN 83-04-01486-6Zaklad Narodowy im. Ossolinskich - Wydawnictwo. Wroclaw 1984. Naklad: 30300 OD AUTORA

PODSTAWOWYM watkiem niniejszej ksiazki jest historia polityczna Japonii, przedstawiona w bardzo ogólnym zarysie. Obok glównego nurtu politycznego, ukazanego na tle przemian ekonomiczno-spolecznych, wystepuja tez podstawowe elementy historii kultury. Taka forma zostala przyjeta w rezultacie dlugoletniejpraktyki dydaktycznej autorki oraz kontaktów ze srodowiskiem studenckim, które wznacznej mierze odzwierciedla zapotrzebowania polskiego odbiorcy. Kierujac sie uzyskanymi w ten sposób wskazówkami autorka kladzie nacisk na procesy historyczne, ale nie wyrzeka sie pisania o ludziach. Tym zagadnieniom, które — jak wykazala praktyka dydaktyczna — sa trudne do uchwycenia, poswiecono wiecej miejsca, niz sie to praktykuje w innych opracowaniach typu ogólnohistorycznego (np. problem pochodzenia cywilizacji japonskiej, problemy gospodarki shóen, struktura administracyjna na poszczególnych etapach i inne). Jednoczesnie jednak, z braku miejsca, pominieto dlugie opisy tematów zawartych w pracach wydanych po polsku (np. sprawy zwiazane ze sztuka, z kultami shintó czy mitologia). Zainteresowany Czytelnik w bibliografii odnajdzie tytuly opracowan ogólnych i monograficznych, do których moze siegnac. Bibliografia zamieszczona na koncu niniejszej ksiazki nie jest pomyslana jako pelna bibliografia przedmiotu, lecz jedynie jako wskazówka dla Czytelnika, zawiera bowiem wylacznieprace w jezykach europejskich dostepne w Polsce. Opracowania japonskie pominieto, poniewaz dostep do nich ma tylko waska grupa specjalistów.W historiografii japonistycznej od kilku dekad panuje duze ozywienie. Raz po razukazuja sie na swiecie (w Japonii i poza Japonia) nowe monografie poswiecone poszczególnym zagadnieniom czy okresom i nowe interpretacje rozmaitych zjawisk historycznych. Nie wszystkie zyskuja powszechna aprobate; wiele wsród nich ma walor nowatorstwa lub te zalete, ze pobudza do dyskusji i dalszych przemyslen. Sa one w niniejszej ksiazce uwzgledniane, ale w bardzo malym stopniu, poniewaz autorka ustawila sie na tzw. “sredni kurs", to znaczy na mozliwie umiarkowane przedstawienie historii Japonii; takie przedstawienie, które Czytelnikowi powinno dac ogólna orientacje w dziejach tego kraju. Problemy dyskusyjne sa wiecniekiedy sygnalizowane, ale bez prób wciagania Czytelnika w szczególy sporów i bez ambicji rozstrzygania problemów przez autorke. Jezeli zdarza sie, ze autorkejednak skusilo podsuniecie wlasnej5

koncepcji, to wystepuje wówczas w tekscie ostrozne sformulowanie typu:“a moze", “chyba", albo inna forma oslabiajaca kategorycznosc stwierdzenia.Rozdzialy niniejszej ksiazki ulozone sa wedlug ogólnie na swiecie przyjetej nomenklatury periodyzacyjnej, ale jest to kompromis wynikajacy z zalozonej koniecznosci utrzymywania sie na “srednim kursie". Dla zwrócenia uwagi Czytelnika na niekonsekwencje obowiazujacej periodyzacji w calym tekscie pojawiaja sie niekiedy (na poczatku lub na koncu rozdzialów) krótkie uwagi dotyczace nazw i datowania okresów. Wnikliwy Czytelnik moze tez byc zaniepokojony rozbieznoscia w datowaniu pewnych faktów historycznych, rozbieznoscia pojawiajaca sie w róznych opracowaniach tych samych tematów. Jest to wynik stosowania w historiografii japonistycznej dwóch kalendarzy: ksiezycowego i slonecznego. Problem ten jest w niniejszym tekscie sygnalizowany na konkretnych przykladach, a daty zycia postaci historycznych podawane sa konsekwentnie wedlug slownika historycznego Nihon-shijiten pod redakcja Takayanagi Mitsuhisy i Takeuchi Rizó (Kadokawa-shoten, Tokio 1978). Daty podawane przy imionach cesarskich dotycza panowania (o ile nie jest powiedziane inaczej).Pewien niepokój moze tez wywolac poslugiwanie sie japonskimi erami (nengó). Autorka starala sie wprawdzie stosowac je powsciagliwie, ale calkowite wyeliminowanie ich okazalo sie niemozliwe, poniewaz do czasów nowozytnych Japonczycy w swojej historiografii nie znali innego sposobu datowania. Do 1868 r. czas trwania ery nie byl okreslony zadnymi regulami i mógl wynosic pare

Strona 1

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczmiesiecy lub paredziesiat lat. Od 1868 weszla w zycie zasada, ze jedna era odpowiada jednemu panowaniu cesarskiemu.W tekscie dla slów japonskich uzywana jest transkrypcja miedzynarodowa, polegajaca na tym, ze samogloski: a, i, u, e, o wymawia sie tak jak w lacinie (czyli równiez w jezyku polskim). Samogloski te wystepuja tez w postaci wydluzonej (a, ~i, u, e, o) i nalezy je wymawiac wówczas tak, jak by byly podwojone (np.: o jak w slowie kooperacja, e jak w slowie feeria). Spólgloski wymawiac nalezy tak jak w jezyku angielskim, czyli równiez jak w jezyku polskim,ale z pewnymi róznicami. Róznice wystepuja w nastepujacych wypadkach: ch (wymawiane jak polskie c), j (wymawiane jak polskie dz), sh (wymawiane s), ts (wymawiane c), w (wymawiane jak bardzo krótkie ii), y (wymawiane/), z (wymawianedz). Przyklady:ocha wymowa: ocia jingu “ dzinguu shógun “ sioogun tsuba “ cuba wabi “ uabi yashiki “ jasiki zen “ dzenWsród nazw geograficznych tylko “Tokio" i “Kioto" pozostawione sa w formie spolszczonej, ale tam, gdzie wystepuja jako elementy6

skladowe zlozenia, pisane sa w transkrypcji miedzynarodowej (np.:Kyóto-shoshidai, Tókyó-bijutsu-gakkó).Chinskie nazwiska i nazwy geograficzne pisane sa w transkrypcji angielskiej, z wyjatkiem ogólnie przyjetej formy “Pekin". Dla nazw i nazwisk koreanskich stosowana jest transkrypcja polska, opracowana przez Haline Ogarek-Czoj.W polskich publikacjach dotyczacych Japonii wiekszosc autorów nie stosuje odmiany nazwisk i nazw geograficznych, co bardzo czesto prowadzi do dwuznacznosci lub niejasnosci. Np. fraza “powiedzial Hideyoshi" moze byc odpowiedzia na pytanie “kto, co?" lub “komu, czemu?" Dlatego lepiej jest chyba stosowac odmiane, zwlaszcza ze zasada odmieniania powszechnie panuje w polskiej praktyce dotyczacej innych kregów jezykowych. Nie mówimy przeciez Jedzie do Oklahoma", “mieszka w Italia", “czyta ksiazki London". W niniejszej ksiazce odmieniane sa nazwiska zakonczone na: a, i, n oraz nazwy geograficzne zakonczonena a. Ponadto stosowana jest odmiana slów nalezacych do terminologii historycznej i obiegowej, sa bowiem precedensy w odniesieniu do terminów juz przyjetych w jezyku polskim, jak np.: zen, eisha (spolszczone “gejsza"), shogun (spolszczone “szogun"). Poniewaz w jezyku japonskim nie ma rozróznienia (w formie slownikowej) na liczbe pojedyncza i mnoga, wobec tego dla unikniecia niejasnosci do japonskich slów wystepujacych wtekscie dodawane sa polskie koncówki liczby mnogiej (np.: shóen/shoeny, kokujin/kokujinowie) i te hybrydy jezykowe poddawane sa dalszej odmianie.Zgodnie z japonskim zwyczajem nazwiska japonskie wystepuja zawsze w szyku: nazwisko, imie, i w niniejszej ksiazce ta zasada jest rygorystycznie przestrzegana, nawet w odniesieniu do nazwisk powszechnie polskiemu Czytelnikowiznanych w szyku europejskim (np.: Mifune Toshiró, a nie tak, jak to jest podawane w naszych czolówkach filmowych, Toshiró Mifune).Brak regul dotyczacych stosowania duzych i malych liter w nazewnictwie japonskimpozostawia autorce pewna dowolnosc. W niniejszym tekscie przyjeto nazwy urzedów pisac duzymi literami, urzedników natomiast malymi. Dzieki temu mozna uniknac nieporozumien w tych wypadkach, gdy termin dla urzedu i urzednika jest w japonskim identyczny (np. Roju jako urzad i roju jako funkcjonariusz).

I. ZARYS GEOGRAFII JAPONII

ARCHIPELAG japonski (wraz z Okinawa przywrócona Japonii przez USA w 1972 r.) liczy obecnie 377643 km2 powierzchni, jest wiec to kraj wiekszy od Polski (312677 km2), ale mniejszy np. od Francji (547 000 km2). Polozenie geograficzne i uksztaltowanie Japonii nie daje sie przyrównac do zadnego kraju europejskiego — nawet do Wielkiej Brytanii, chociaz tez jest to kraj wyspiarski. Ceche wyrózniajaca archipelagu japonskiego stanowi rozciagniecie na przestrzeni ponad 3 tys. kilometrów pomiedzy Azja, najwiekszym kontynentem, a Pacyfikiem, najwiekszym oceanem swiata, na skraju wschodnio-azjatyckiej strefy monsunowej. Takie polozenie az do czasów nowozytnych powodowalo wzgledna izolacje Japonii i sprzyjalo cementowaniu sie jednolitej kultury, w której sklad przyjmowane byly jedynie dowolnie wybrane elementy innych kultur — z ogromna przewaga chinskiej.Promieniowanie obcych wplywów na archipelag nie bylo procesem stalym. Wyróznic raczej nalezy okresy naplywu obcych nalecialosci, miedzy którymi to okresami Japonia zapadala w stan izolacji — wzglednej lub calkowitej. Az do 1945 r., kiedy zaczela sie okupacja amerykanska, Japonia nigdy w swojej dlugiej historii nie byla narazona na przemoc obcego najezdzcy. U schylku XIII w. dwie fale

Strona 2

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicznajazdu mongolskiego rozbily sie o brzegi Kyushu, nie wdzierajac sie gleboko na ziemie japonska. Wszystkie inne kontakty z reszta swiata odbywaly sie na zasadzie dobrowolnosci i Japonczycy sami regulowali czestotliwosc i intensywnosctych kontaktów. Bylo to mozliwe ze wzgledu na przeszkody naturalne, przede wszystkim rozlegle, oblewajace Japonie morza, pociete zdradliwymi pradami i nawiedzane przez okrutne dla zeglarzy tajfuny. Az do czasów nowozytnych trzeba bylo duzej determinacji, by pokonac zywioly czy to w pogoni za zyskiem, czy tez dla zaspokojenia potrzeb duchowych. Japonczycy pokonywali zywioly, kiedy im sie to oplacalo.Japonia sklada sie z czterech duzych wysp — Hokkaidó, Honshii, Shikoku i Kyushu — oraz z okolo 3600 wysepek róznej wielkosci, rozrzuconych lancuchami lub pojedynczo po wszystkich oblewajacych ja morzach. Sa to: na pólnocy Morze Ochockie; wzdluz zachodniego wybrzeza Hokkaidó i Honshu az po Kyushu — Morze Japonskie; od Kyushu az po kraniec archipelagu Ryukyu (od strony zwróconej ku kontynentowi azjatyckiemu) — Morze Wschodniochinskie. Poludniowo-8

-wschodnie wybrzeza wymienionych wysp zwrócone sa na Pacyfik i na Pacyfiku leza tez liczne mniejsze ugrupowania, jak np.: Izuno Shichitó czy Ogasawara. Wiele malowniczych wysepek pokrywa Morze Wewnetrzne, czyli Seto-naikai, rozciagajace sie miedzy Honshii, Shikoku i Kyushu.Rozciagniecie Japonii daje duza rozpietosc klimatów, jakkolwiek wiekszosc kraju znajduje sie w strefie umiarkowanej. Hokkaidó lezy juz poza zasiegiem monsunów ima klimat bez porównania ostrzejszy od reszty kraju. Zima jest tam dluga, mroznai sniezna, a lato krótkie i suche. Wyspa Kyushu oraz archipelag Ryukyu leza natomiast w strefie subtropikalnej, gdzie mozliwe sa nawet dwukrotne zbiory niektórych upraw w ciagu roku. Reszta kraju cieszy sie klimatem lagodnym, o szczególnie pieknej zimie — slonecznej i suchej. Od poczatków czerwca do poczatków lipca panuje pora deszczowa (poza Hokkaidó), po której przychodzi upalne i przesycone wilgocia lato.Górzyste uksztaltowanie powierzchni wysp oraz wplywy pradów morskich (w tym cieplego Kuroshio i zimnego Oyashio) powoduja znaczne róznice lokalne w klimacienawet w obrebie tej samej strefy klimatycznej. Dotyczy to glównie temperatury i opadów. Jednoczesnie jednak monsuny nadaja przyrodzie calego kraju (znowu z wyjatkiem Hokkaidó) ten sam rytm, wyrazajacy sie w regularnym nastepstwie sezonów, z których kazdy trwa mniej wiecej trzy miesiace. Japonczycy od zarania swoich dziejów wykazuja szczególna wrazliwosc na zmiany pór roku, co znalazlo odbicie w bogatej literaturze, a zwlaszcza w poezji. Wrazliwosc estetyczna jest zapewne pochodna wrazliwosci rolnika, którego cala egzystencja zalezala od dostosowania sie do rytmu przyrody. A rolnictwo, mimo niesprzyjajacych warunków naturalnych, bylo podstawa utrzymania Japonczyków az po czasy nowozytne. Az do wielkiego przewrotu u schylku XIX w. Japonia byla samowystarczalnym krajem rolniczym, przy czym uksztaltowanie powierzchni zmuszalo rolnika do wysilku nieporównywalnie wiekszego niz w jakimkolwiek innym kraju. Wysokie góry pokrywaja okolo 72% japonskiej ziemi, podczas gdy równin nadajacych sie pod uprawe jest bardzo niewiele — okolo 15%. Ryz. podstawowa uprawa Japonii, wymaga intensywnego nawadniania, gdy tymczasem brak ziemi w dolinach czesto zmusza rolnika do wspinaczki na zbocza górskie i do tworzenia pól na przystosowanych tarasach. Z tego wzgledu system irygacyjny wyksztalcil sie w Japonii bardzo wczesnie — wykopaliska osad z przelomu naszej ery wskazuja, ze juz wtedy Japonczycy stosowali kanaly nawadniajace, chociaz jeszcze nie musieli tworzyc upraw tarasowych, bo ziemi dla nielicznej populacji ciagle bylo pod dostatkiem.Ziemia uprawna — pocieta na drobne poletka, cierpliwie nawadniana, starannie spulchniana i nawozona — byla najdrogocenniejszym skarbem i podstawa egzystencjinarodu. O ziemie toczyly sie walki przez wszystkie wieki japonskiej historii i ziemia do dzis jest najbardziej ceniona wlasnoscia wspólczesnego Japonczyka, jakkolwiek przestala byc zródlem utrzymania, a rolnictwo nie odgrywa juz decydujacej roli w ekonomice kraju.Do czasów nowozytnych kaprysy przyrody niejednokrotnie w sposób9

gwaltowny wplywaly na losy narodu. Lata suszy i nieurodzaju wielokrotnie w historii powodowaly drastyczny spadek ludnosci. Podobne skutki mialy okresy silnej dzialalnosci sejsmicznej. Japonia, jak juz wspomniano, jest krajem górzystym. Czesc lancuchów górskich nalezy do formacji paleozoicznej, czesc natomiast jest ugrupowaniami wulkanicznymi. Wiele wulkanów wygaslo, wiele trwa wstanie uspienia, wsród nich najwyzsza i najpiekniejsza góra Japonii, Fujisan (3776 m) — spiacy wulkan, który ostatni raz wybuchal w 1707 r. Czynnych wulkanów

Strona 3

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczjest ciagle ponad piecdziesiat. Od czasu do czasu daja o sobie znac, powodujac lokalne kleski. Straszliwym kataklizmem bywaja tez trzesienia ziemi. Sa grozniejsze od wulkanów, bo przychodza niespodziewanie, obejmuja wieksze rejony niz wybuch wulkanu i nie mozna przed nimi uciec. Najstraszniejszym trzesieniem ziemi, którego pamiec jest ciagle w Japonii zywa, byla seria wstrzasów o wielkiej sile, trwajacych przez wiele dni od 1 IX 1923 r. Wstrzasy objely ogromny obszar (56704 km2) od Tokio i Yokohamy az po Shizuoke. Zginelo wtedy ponad 140 tys. ludzi, a ponad 684 tys. domów obrócilo sie w ruiny i zgliszcza. Duzym trzesieniom ziemi bowiem towarzysza zawsze liczne i grozne pozary. W 1923 r. miasta japonskie skladaly sie glównie z parterowych drewnianych domków, któresa dosyc odporne na wstrzasy, ale zupelnie nieodporne na ogien. Obecne miasta zeswoimi ogromnymi zelbetowymi wiezowcami nie poddadza sie tak latwo pozarom, ale nie wiadomo jeszcze, jak beda reagowac na silne wstrzasy. W kazdym razie wstepneobliczenia dla Tokio (podane przez srodki masowego przekazu 1 IX 1973 r.) przewiduja, ze w razie wstrzasów takich, jak w 1923 r., zginac moze okolo póltora miliona do miliona osmiuset tysiecy ludzi.Regularnie latem i jesienia nawiedzaja archipelag tajfuny, czestokroc o niszczacej sile wiatru. W rejonach, przez które przechodzi tajfun, wala sie domy, nastepuja powodzie i obsuniecia gór na skutek podmycia, co pociaga za sobapowazne straty w ludziach i sprzecie, a takze przynosi czesto nieobliczalne szkody na polach uprawnych i w sadach.Jeszcze innym rodzajem kleski zywiolowej staja sie fale tsunami, wywolywane ruchami sejsmicznymi lub tektonicznymi dna Pacyfiku. Fale takie dochodza do kilkunastu metrów wysokosci. Ze straszliwa sila wdzieraja sie na brzeg i pedzac w zawrotnym tempie zmiataja wszystko na swej drodze na przestrzeni kilku do kilkunastu kilometrów w glab ladu. Liczba ofiar bywa ogromna (np.: w 1703 r. 100tys., w 1896 r. 27 tys. ludzi).Zaleznosc od kaprysów przyrody przy jednoczesnym niskim poziomie produkcji rolnej, a zarazem braku kontaktów handlowych z zagranica, hamowala wzrost ludnosci w okresie poprzedzajacym przewrót Meiji (1868). Szybki proces modernizacji, który nastapil po otwarciu granic Japonii, przyniósl widocznie zauwazalna poprawe bytu i spowodowal gwaltowny przyrost naturalny. W ciagu stulecia (miedzy 1872 a 1975 r.) liczba ludnosci wzrosla ponad trzykrotnie: z 34806000 do 111 940000. W 1980 r. liczba ta przekroczyla 113 mln. Japonia stoi wiec pod wzgledem liczby ludnosci na siódmym miejscu w swiecie, za Chinami, Indiami, ZSRR, USA, Indonezja i Brazylia. Ta ogromna populacja10

stloczona jest na przestrzeni niewiele wiekszej od Polski, przy czym uksztaltowanie powierzchni archipelagu powodowalo zawsze zageszczenie na nielicznych równinach. W ciagu ostatnich dekad duza czesc ludnosci wiejskiej przenosi sie do wielkich osrodków miejskich i w chwili obecnej juz 76% obywatelijaponskich mieszka w miastach lub podmiejskich osiedlach. Szczególnie intensywnie zaludnione sa rejony wokól Tokio, Ósaki, Nagoyi i K-itakyushu. Samo Tokio sklada sie z 23 okregów (ku), których mieszkancy w 1978 r. osiagneli liczbe 8494000. Razem z miastami i osiedlami satelickimi, które sie ciagle wokólrozrastaja, ludnosc tego jednego rejonu skupia okolo 10% calej japonskiej populacji.Tych pare przytoczonych liczb pozwala na uswiadomienie sobie szybkosci przemian zachodzacych w Japonii, przemian wywolanych industrializacja, której dwie fale —po Meiji i po wojnie na Pacyfiku — zmienily oblicze calego kraju. Samowystarczalnosc oparta na rolnictwie odeszla w daleka przeszlosc. Przed okresem Meiji okolo 80% ludnosci zajmowalo sie rolnictwem. W latach trzydziestych naszego stulecia liczba ta wahala sie miedzy 50 a 60%1 Po wojnie na Pacyfiku przez pewien czas utrzymywala sie liczba 40%, by w schylkowych latach piecdziesiatych spasc do 19% i w 1978 r. osiagnac najnizszy pulap: 10,5%.Jak z tego widac, powojenna nowoczesna Japonia oparla swój byt na przemysle i nawymianie handlowej z zagranica. Wplywa to stale nie tylko na zmiany mapy gospodarczej i demograficznej, ale równiez na zmiany mapy fizycznej, poniewaz napotrzeby przemyslu w wielu rejonach archipelagu tworzy sie okregi wchodzace w morze i zmieniajace linie brzegowa (np.: w Zatoce Tokijskiej, na pólwyspie Chiba, wzdluz Seto-naikai pomiedzy Akashi i Kóbe). Powstaja tez inne sztuczne elementy topografii, jak np. wyspa Potopia kolo Kóbe, czy tez ogromny rejon rolniczy Hachirógata, który zostal utworzony przez wypietrzenie dna wielkiego jeziora.Geografowie Japonii beda jeszcze mieli wiele klopotów z rysowaniem nowych map, poniewaz — niezaleznie od aktywnosci czlowieka — sama natura jest tu ciagle mloda i nie zakonczyla swojej dzialalnosci. Swiadczy o tym chociazby powstanie

Strona 4

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczpo 1943 r. nowej 700-metrowej góry (Shówa-Shinzan na Hokkaidó) oraz w latach siedemdziesiatych nowej wyspy w archipelagu Ogasawara (Nishinoshima-shintó).

II. ZRÓDLA NAJWCZESNIEJSZEJ HISTORII JAPONII A PROBLEMY HISTORIOGRAFII

NAJSTARSZE dzieje archipelagu japonskiego ciagle jeszcze kryja wiele zagadek. Obserwujac wspólczesne kierunki historiografii japonskiej mozna dojsc do wniosku, ze w miare postepu nauki liczba zagadek rosnie zamiast sie zmniejszac. To ciekawe zjawisko daje sie zauwazyc wlasnie w kraju, który zaczal sie zajmowachistoriografia juz w VII w. i posiada wyjatkowo obfite zbiory kronik, pamietników i innych dokumentów o walorach historiograficznych. Trzeba jednak pamietac o tym, ze w drugiej polowie XIX w. Japonia zaczela budowac swoja nowozytnosc wykorzystujac elementy nacjonalistyczne dla zespolenia narodu we wspólnym wysilku. Do tego celu zostaly wydobyte z lamusów historii mity i legendy dotyczace boskiego pochodzenia rodu cesarskiego i boskiego poslannictwa Japonii. Wydobyte, odkurzone, odswiezone i gdzieniegdzie uzupelnione — mialy odtad sluzyc jako historia narodu. Badacze, którzy nie chcieli sie poddac takiemu pojmowaniu historii, traktowani byli nader surowo przez wladze i skutecznie zniechecani do zajmowania sie drazliwymi tematami. Dlatego tez w ciagu kilkudziesieciu lat wsród uczonych pracujacych nad japonska starozytnosciai prahistoria widzi sie albo fanatyków, albo oportunistów.Dopiero lata powojenne przyniosly zupelna zmiane klimatu naukowego. Japonia poniosla kleske, upadl mit wielkomocarstwowy, cesarz wyrzekl sie swojej boskosci, wymazane zostaly z podreczników szkolnych te rozdzialy historii narodowej, które niegdys spreparowane byly na podstawie mitologii. Historycy rzucili sie do roboty, bo okazalo sie, ze musza od poczatku zaczynac badanie historii wlasnego kraju.Wspomniana poprzednio obfitosc dokumentów, z których wiele nigdy nie bylo opracowanych, powoduje, ze co jakis czas wylaniaja sie nowe problemy i nowe teorie. Przez cale ostatnie trzydziestolecie trwa wsród historyków zazarta dyskusja nad szeregiem kluczowych zagadnien dotyczacych okresu ksztaltowania siewladzy i panstwa w Japonii. Oliwy do ognia dolewaja archeologowie, którzy tez powojnie ozywili swoja dzialalnosc i przekopuja Japonie od Kyushu po Hokkaidó. Od czasu do czasu spod ich lopatek ukazuje sie nowa kosc niezgody. Raporty oglaszane przez archeologów wprowadzaja zamieszanie do przekonan historyków. To co wczoraj jeszcze uwazane bylo za prawie pewne, dzis dopisuje sie do listy zagadek czekajacych na rozwiazanie.12

Podstawowymi zródlami dla najwczesniejszych dziejów archipelagu sa: 1. znaleziska archeologiczne, 2. dokumenty pisane japonskie oraz 3. dokumenty pisane chinskie. Interpretacja wszystkich tych zródel nie jest jak dotad jednoznaczna i wlasnie wokól niej toczy sie najwiecej uczonych sporów.Archeologia jest w Japonii stosunkowo mloda dziedzina nauki. Za jej poczatki uwaza sie powszechnie odkrycie tzw. pagórka muszlowego (kaizuka) w Ómori na linii Yokohama — Tokio. Odkrycia dokonal amerykanski zoolog (!) E. Morse w 1877 r. Prowadzone przez niego i jego japonskich uczniów prace ujawnily po raz pierwszy istnienie w Japonii kultury neolitycznej, która po dalszych odkryciach i licznych utarczkach wsród badaczy uzyskala miano kultury wzoru sznurowego (jómon-bunkd) ze wzgledu na czesto wystepujacy w ceramice motyw zdobniczy. Do nastepnego przelomowego odkrycia doszlo siedem lat pózniej, jakkolwiek jeszcze dekada uplynela, zanim mloda archeologia japonska pojela znaczenie owego znaleziska. W tokijskiej dzielnicy Yayoi w 1884 r. prof. Arisaka Shózó, badajac pagórek muszlowy z okresu jómon, natrafil na osobliwe naczynie ceramiczne, rózniace sie ksztaltem i faktura od innych znalezionych dotychczas naczyn. Trzeba bylo jednak dziesieciu lat i szeregu dalszych prac wykopaliskowych, aby osobliwe naczynie doczekalo sie klasyfikacji. Okazalo sie bowiem, ze stanowilo pierwsza zapowiedz znalezisk z okresu metalu. Ten nowo odkryty okres uzyskal w archeologii japonskiej nazwe Yayoi od nazwy stanowiska z 1884 r.Od czasów Morse'a prowadzone byly w Japonii prace archeologiczne ze zmiennym nasileniem i zmiennym szczesciem. Ogromne ozywienie nastapilo po wojnie, zwlaszcza w dosyc zaniedbanej dziedzinie badan13

nad okresem Yayoi. Do lat piecdziesiatych jednakze nikt nie dawal wiary odosobnionym glosom, twierdzacym, jakoby czlowiek zyl na archipelagu jeszcze przed okresem jómon. Dopiero wykopaliska w Iwajuku (prefektura Gumma), zaczete w1947 r., a opracowane pare lat pózniej, dowiodly, ze dzieje czlowieka w Japonii

Strona 5

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczsa znacznie starsze od wszelkich kultur ceramicznych. Nastepne odkrycia w Ni'u na Kyushu oraz w Ushikawie i Mikkabi (pref. Aichi) przesunely jeszcze wstecz mozliwosc istnienia czlowieka na archipelagu, do drugiego okresu miedzylodowcowego, i wykazaly pewne perspektywy przeprowadzenia analogii z kultura Homo pekinensis. Oczywiscie nie wszyscy uczeni japonscy zgodni sa w ocenie tych wykopalisk i róznice w proponowanych datach dotycza nie setek lat, ale dziesiatków tysiecy. Dla naszych celów zbedne sie wydaje wchodzenie w szczególy uczonych sporów, jak równiez zaczynanie historii Japonii od czasów takzamierzchlych i nie przebadanych. Zanim sie archeologowie miedzy soba uladza na temat datowania, periodyzacji i nazewnictwa (a potrwa to zapewne ladnych pare lat), podamy tu podzial na okresy przyjety dotychczas i obowiazujacy w wiekszosci japonskich szkól.Najstarszy okres nazwany jest okresem kultury przedceramicznej (mudoki-bunkd) i datowany mniej wiecej do XII tysiaclecia p.n.e. Mozna tez spotkac nazwe starszy okres kamienia (kyusekki-jidai) lub okres prejomon (pure-jomon-jidai). Nastepny okres, odpowiadajacy w zasadzie neolitowi (jak juz wspomniano, nazywa sie jómon), dzielony14

bywa na piec podokresów dla centralnej Japonii oraz na trzy dla Kyushu i Hokkaidó. Kultura jómon wypierana byla stopniowo ku pólnocy i wschodowi, a proces ten nie przebiegal identycznie w poszczególnych rejonach kraju. Na ogól uwaza sie lata okolo 300 r. p.n.e. za koncowa date kultury jómon. Nastepna kultura Yayoi (kultura metalu) wczesniej zaznaczyla sie w pasie od pólnocnej czesci Kyushu poprzez zachodnia czesc Honshu az po pólwysep Kii i nieco pózniej rozprzestrzenila sie na pozostale rejony archipelagu. Za jej schylek przyjmuje sie III stulecie n.e. W nastepnym okresie, nazwanym przez archeologów okresem kurhanów (kofun-jidai), wyraznie zaznaczaja sie silne wplywy kontynentu (nie znaczy to, ze przedtem ich nie bylo), które powoduja daleko idace zmiany w systemie produkcji i sprawiaja, ze okres kotun mozna dosyc wyraznie wydzielic odpoprzedniego. Kultura kurhanów konczy sie na poczatku VIII w.. kiedy juz mozna powiedziec, ze Japonia wchodzi w czasy historycznie udokumentowane. Nie nalezy jednak przywiazywac zbyt duzej wagi do tego udokumentowania, bo jak wynika z prowadzonej w ostatnim dwudziestoleciu dyskusji uczonych reprezentujacych rózne dyscypliny, bardzo trudno w jakimkolwiek punkcie (az po VIII w.) osiagnac zgodnosc wszystkich trzech rodzajów zródel ze wzgledu na rozbieznosci interpretacji, a takze ze wzgledu na luki w badanych materialach. W archeologii zawsze odczuwa sie niedosyt materialu porównawczego i zawsze jest ta mozliwosc, ze nowe prace wykopaliskowe przyniosa jakies niespodziewane rezultaty.15

Tak bylo np. w Takamatsuzuka (1971 r.). Po odkryciu tam grobowca z bogatymi zdobieniami scian zmienil sie kierunek dalszych poszukiwan archeologicznych i poglady wielu historyków na tak istotne zagadnienia, jak kontakty Japonii z kontynentem w pierwszych wiekach n.e. Nawet jezeli archeologia dysponuje licznymmaterialem porównawczym, to tez nie zawsze wie, jakie z tego wyciagnac wnioski. Tak jest np. ze slynnymi dotaku — “dzwonami" z brazu, których wiele wydobyto z ziemi, ale jeszcze zadna próba interpretacji na temat ich uzytku nie zdobyla sobie powszechnego uznania.W wypadku dokumentów pisanych napotykamy trudnosci innego rodzaju. Mozna przyjac, ze liczba tych dokumentów dostepnych badaniu juz sie nie zmieni, trudnobowiem w tej chwili liczyc na znalezienie jakiejs nikomu dotychczas nie znanej kroniki z VI czy VII w. Mamy wiec okreslona liczbe zródel pisanych i musimy je odpowiednio interpretowac. Brzmi to dziecinnie latwo, ale okazuje sie, ze sam przeklad filologiczny starych kronik na jakikolwiek jezyk wspólczesny jest pracatrudna, pelna pulapek i nie dajaca satysfakcji, bo co jeden uczony przetlumaczy,to kilku nastepnych odrzuci. Nie ma dotychczas zadnej wersji przekladu starych kronik, która mozna by uznac za uzgodniona przynajmniej przez wiekszosc badaczy.A jezeli przeklady sa watpliwe, to jakze tu wyciagac w pelni wiarygodne wnioski?Jezeli chodzi o japonskie zródla pisane, to przede wszystkim nalezy sie poslugiwac dwoma dzielami, które powstaly w VIII w., ale dotycza okresów znacznie wczesniejszych. Sa to: Kojiki (Kronika spraw dawnych) z 712 r. i Nihonshoki, czyli Nihongi (Kronika japonska) z 720 r. Oprócz tych podstawowych dziel istnieje równiez liczna literatura z okresu przedpismiennego, o której siesadzi, ze zachowana zostala w stanie nie zmienionym (mimo póznego zapisu) ze wzgledu na swój rytualny charakter. Beda to dekrety cesarskie (semmyb, mikotonori), przyspiewy do tanców swiatynnych (kagura-uta), recytacje modlitewne(norito) i inne.

Strona 6

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczW okresie spisywania kronik Japonczycy nie mieli jeszcze wlasnego sylabariusza iposlugiwali sie hieroglifami chinskimi, które dla Japonczyków funkcjonowaly zarówno jako ideogramy, jak i do fonetycznego oddania japonskich koncówek fleksyjnych oraz deklinacyjnych. Straszliwie to bylo mozolne w pisaniu, ale jeszcze straszliwsze przy odczytywaniu. Dlugo trwalo, zanim starozytni skrybowiewpadli na pomysl, zeby chociaz ustalic, jaki dzwiek japonski notowac jakim znakiem chinskim. W okresie spisywania Kojiki nie bylo to uzgodnione, co stwarzadodatkowa trudnosc dla pózniejszych badaczy, bo czesto nie tylko trudno tekst interpretowac, ale wrecz odczytac. Trzeba bowiem pamietac o tym, ze jezyk chinski i japonski sa zupelnie rózne pod kazdym wzgledem — zarówno gramatycznie,jak i fonetycznie.Kronika spraw dawnych spisana zostala znakami chinskimi, ale po japonsku. Skladasie z trzech ksiag. Pierwsza z nich opisuje tzw. okres bogów, czyli od poczatku swiata do zalozenia cesarstwa japonskiego przez pierwszego ziemskiego cesarza. Pozostale ksiegi stanowia kronike doprowadzona do 628 r. (panowanie cesarzowej-wladczyni Suiko, 592-628 r.).17

Kronika Kojiki zarówno od strony jezyka, jak i zapisu konsekwentnie holduje chinszczyznie. Jedynie poematy zachowane sa w jezyku japonskim. To dzielo znacznie wyrazniej wykazuje wplywy historiografii chinskiej, nie tylko ze wzgledu na jezyk. Ma wieksze pretensje do typowo chinskiej erudycji, co sie przejawia miedzy innymi w podawaniu licznych wariantów tej samej opowiesci, jak równiez w bezwstydnym przepisywaniu calych fragmentów z chinskich kronik dynastycznych oraz w starannym datowaniu. Nihongi dzieli sie na trzydziesci ksiag, z których dwie pierwsze dotycza “okresu bogów", a dalsze notuja wypadki ziemskie do 697 r. (panowanie wladczyni Jitó 686-697 r.).Oba te dziela powstaly na rozkaz cesarski i mialy sluzyc okreslonemu celowi - umocnieniu autorytetu wladcy i jego rodu. Odegraly w tym wzgledzie ogromna role nie tylko w okresie swojego powstania, ale i wiele wieków pózniej. Podniesione do rangi “ksiag swietych", staly sie zródlem do spreparowania tzw. historii Japonii i stanowily podstawe powszechnego nauczania od okresu Meiji az do kleskiw 1945 r.Obecnie Nihongi i Kojiki wsród ogólu spoleczenstwa stracily nimb swietosci, ale wykorzystywane sa przez uczonych rozmaitych dyscyplin -historyków, etnografów, archeologów, jezykoznawców, literaturoznawców i in., stanowia bowiem nieprzebrana skarbnice wiadomosci z tych wszystkich dziedzin. Od lat piecdziesiatych dziala na terenie Japonii kilka stowarzyszen poswieconych studiom nad obu dzielami. Zajmuja sie te stowarzyszenia nie tylko samym przekladem filologicznym, ale takze odsiewaniem mitów i interpolacji chinskich od materialu historycznie prawdopodobnego oraz interpretacja tekstu z punktu widzenia ekonomii, religioznawstwa, socjologii, etnografii i innych. Wielkie to zadanie i nie nalezy liczyc na szybkie rezultaty.Co sie tyczy zródel zagranicznych traktujacych o najstarszych dziejach Japonii, to bedziemy tu miec do czynienia przede wszystkim z chinskimi kronikami dynastycznymi. Pierwsza istotna wzmianka o Japonii znajduje sie w Ch'ien Han shu(jap.: Zenkansho) — kronice wczesniejszej dynastii Han (206 r. p.n.e. — 8 r. n.e.) i odnosi sie do przelomu naszej ery. Lakoniczna to wzmianka, ale budzi szereg watpliwosci i sporów. Nastepna wzmianka (nieco obszerniejsza) jest z 57 r. w Hou Han shu (jap.: Gokanshó) — kronice pózniejszej dynastii Han (25—220 r.), a nastepna w tejze kronice dotyczy r. 107. Najbardziej kontrowersyjna notatka chinskich kronikarzy zapisana byla w kronice dynastii Wei (220— 264 r.) Weishih (jap. Gishi) i'dotyczy 239 r. W latach 238-247 kilkakrotnie wysylane byly poselstwa z Japonii do chinskiego gubernatora rezydujacego podówczas w Korei w poblizu dzisiejszego Seulu. Poslowie chinscy rewizytowali Japonie i przyjmowani byli na Kyushu. Zapisy w kronikach Wei pochodza z opisu tych wlasnienaocznych swiadków. Po upadku dynastii Wei albo kontakty zostaly zerwane, albo po prostu nie znalazly zadnego odbicia na pismie. Nastepne istotne wzmianki o Japonii w kronikach chinskich pojawiaja sie dopiero za panowania dynastii poludniowej Sung (420-479 r.) i swiadcza o dosyc regularnych kontaktach dworu w Nankinie z dworem japonskim, lokalizowanym w Yamato na pólwyspie Kii.18

Tutaj doszlismy do zródel zazartej, nie wygasajacej od ponad dwudziestu lat dyskusji na temat poczatków panstwowosci japonskiej.Zasadnicze spory tocza sie wokól problemu: kiedy i gdzie wyksztalcil sie pierwszy osrodek cywilizacji, która mozna by nazwac japonska. Czy bylo to na Kyushu, czy tez w prowincji Yamato na pólwyspie Kii? Jest to tzw. Yamatai-mondai

Strona 7

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczproblem Yamatai, rozpalajacy umysly uczonych i dzielacy japonski swiat naukowy na dwa wielkie obozy plus niewielkie umiarkowane centrum, które stara sie pogodzic walczace strony podsuwajac idee dwóch równoleglych osrodków wladzy. Kluczem do tej podstawowej dyskusji jest rozdzial Wo-jen-chuun (jap.: Wajw-dcn) kroniki Wei. w którym jest mowa o podrózy poslów chinskich / Tailang-chun na Pólwyspie Koreanskim do rejonu Yamalin gdzies w kraju Wo. W zaleznosci od interpretacji mozna z tego opisu wysnuc calkiem rozbiezne wnioski co do lokalizacji i charakteru wladzy owego Yamatai. Wiadomo na pewno, ze chodzi tu o Japonie, która we wczesnym pismiennictwie chinskim nazywana jest krajem Wo (jap.: Wa). Wszelkie dalsze interpretacje ciagle sa kontrowersyjne i trudno przewidziec, kiedy sie z tego wyloni jakas konkluzja, która by zyskala powszechna aprobate.Obok podstawowego problemu Yamatai istnieja problemy równolegle lub podporzadkowane takie np., jak kwestia stosunków z panstwami koreanskimi, zagadnienie dynastii cesarskiej, jej pochodzenia i stabilizowania sie wladzy, metody kontrolowania gospodarki poprzez ugrupowania zawodowe (he. tomo). ich geneza i struktura. I wiele, wiele innych.Do niektórych z tych problemów wrócimy jeszcze po krótkim omówieniu kultury materialnej prahistorycznej Japonii. Po tylu wyrazonych powyzej zastrzezeniach jasne jest chyba, ze dla owych czasów slowo “Japonia" jest terminem umownym, terminem geograficznym, a nie etnicznym, bo sprawe etnogenezy Japonczyków mozemyrówniez dopisac do dlugiej listy nie rozwiazanych zagadek.

III. OKRES JÓMON(XII TYSIACLECIE P.N.E. - OK. 300 R. P.N.E.)KULTURA MATERIALNA Brzmi to moze paradoksalnie) zródla pisane nie wprowadzaja zadnego zamieszania. Mamy tu do czynienia wylacznie z bogatym dorobkiem archeologii i wobec tego interpretacja tekstów nie zaciemnia obrazu. Obraz jest zreszta nie bardzo skomplikowany, bo okres jómon — chociaz o duzym zróznicowaniu czasowym i terytorialnym — jest okresem prymitywnego spoleczenstwa neolitycznego. Jak wskazuje nazwa “neolit", podstawowym tworzywem byl w owych czasach kamien gladzony, kamien obrabiany w ksztalt toporów, skrobaczek, tluczków, nozy, grotówstrzal i wlóczni. Obok tego podstawowego tworzywa stosowane byly narzedzia z drewna, rogu, kosci, muszli i bambusa. Asortyment przedmiotów codziennego uzytkuoraz resztek pozywienia odkrytych lopatkami archeologów, jak równiez lokalizacjai wyposazenie stanowisk pozwalaja na odtworzenie warunków zycia neolitczyków na archipelagu.Poczatkowo podstawa utrzymania ludnosci bylo zbieractwo, a w nieco mniejszym stopniu myslistwo i rybolówstwo. W miare jednak doskonalenia broni mysliwskiej (luk, maczugi, topory, noze) i narzedzi rybackich (lodzie, sieci, harpuny, wedki) proporcje sie zmienialy i zbieractwo stawalo sie uzupelnieniem, a nie podstawa utrzymania. Zalezalo to zreszta od warunków geograficznych. Grupy zbieracko-mysliwskie musialy sie zapewne niekiedy przemieszczac w poszukiwaniu zywnosci, ale mimo to powstawaly juz stale osiedla skladajace sie z kilku do kilkunastu domów. Za domostwa sluzyly na wpól naziemne lepianki, kryte dachami ze strzechy i zaopatrzone w paleniska wpuszczane w polepe. Obok osiedli czesto znajdowaly sie charakterystyczne kopce zwane kaizuka — “pagórki muszlowe". Dotyczy to glównie miejscowosci wzdluz wybrzezy morskich i w poblizu innych naturalnych zbiorników wodnych. Kaizuki bowiem skladaly sie z muszli mieczaków, które zapewne stanowily podstawe diety ludnosci w tych rejonach. Tysiace i tysiace skorup skladanych w jednym centralnym miejscu swiadczy nie o higienie i zamilowaniu neolitczyka do porzadku, ale prawdopodobnie o religijnej czci dla podstawowego pozywienia. Taka opinia podbudowana jest tym, ze pod stosami muszliznajdowaly sie czesto szkielety ludzkie, a obok nich przedmioty codziennego uzytku — dodawane nieboszczykom dla zapewnienia im komfortu na “tamtym swiecie".20

PIERWOTNE KULTYTrudno dzis powiedziec, jak sobie ówczesni ludzie “tamten swiat" wyobrazali, choc nie brak na ten temat rozmaitych teorii, opartych przede wszystkim na sposobach pochówków. Pochówki bywaly dosyc zróznicowane — inaczej chowano doroslych, inaczej niemowleta. Czasem zwloki skladane byly wprost do ziemi i bezzadnych przydatków. Czasem byly wyposazone w przedmioty sluzace egzystencji lub ozdobie. Niekiedy bywaly przywalane glazem lub przyciskane naczyniem ceramicznym, albo tez otaczane kamieniami. W niektórych rejonach czaszki mlodzienców wykazuja slady posmiertnego wybicia przednich zebów. Niektóre szkielety znajdowane sa w “zrelaksowanej" pozycji na wznak, inne w pozycji

Strona 8

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczkucznej, interpretowanej zlowieszczo jako slad zakopywania zywcem osobników, których gromada nie mogla wyzywic. Czasem spotyka sie tez slady palenia zwlok, aczasem barwienia czaszek (czaszek, nie zwlok!) za pomoca ochry.Taka indywidualizacja pochówków (w zaleznosci zreszta od okresu i rejonu) daje oczywiscie szerokie pole dla wniosków dotyczacych wierzen i rytualu zwiazanego ze smiercia i przejsciem do innego typu egzystencji (por. W. Kotanski, Zarys dziejów religii w Japonii). Równie ciekawe, jakkolwiek niejednoznacznie interpretowane, sa znaleziska zwane dogu — “gliniane figurki" (lub “statuetki z ziemi"), których odkopano w Japonii bardzo duzo (ponad tysiac) i stwierdzono, zewystepowaly we wszystkich rejonach archipelagu od sredniego okresu jómon i ze przechodzily one ewolucje zarówno pod wzgledem formy, jak i sygnalizowanej tresci.Wtracic tu nalezy, ze dogu sa figurkami z wypalanej gliny do 40 cm wysokosci i wykazuja duze zaawansowanie technologiczne, podobnie21

jak bogata ceramika, której okres jomon zawdziecza swoja nazwe. Wsród dogu najobficiej reprezentowane sa wizerunki kobiece z wyraznie zaznaczonymi cechami kobiecosci - piersi, wydatne brzuchy i organa rodne podkreslane sa przesadna forma i czesto otaczane dodatkowym ornamentem. Tego typu figurek nie spotyka siew grobach, wystepuja natomiast w ziemiankach mieszkalnych, co ma swiadczyc o kulcie plodnosci biernej, a byc moze o matriarchalnym kulcie kobiety. Matriarchat. jak powszechnie wiadomo, jest typowym ukladem spolecznym na etapie wspólnoty pierwotnej, tzn. na tym etapie rozwoju spoleczno-ekonomicznego. na którym jeszcze nie nastapila dyferencjacja klasowa. kiedy jeszcze narzedzia i srodki produkcji sa na tyle prymitywne, ze nie stwarzaja warunków do gromadzeniazadnych nadwyzek produkcyjnych w rekach jednej wyodrebnionej klasy posiadaczy.Obok wizerunków kobiet spotyka sie tez dogu przedstawiajace zwierzeta. co swiadczyc moze o istnieniu zoolatrii w srodowiskach mysliwskich. Sa tez figurki o formach pólludzkich i pólzwierzecych, ale znaczna przewaga ilosciowa figur kobiecych pozwala przypuszczac, ze kobiety staly w centrum uwagi kultowej. Zauwazyc przy tym nalezy, ze figurki przez wiekszosc okresu jómon charakteryzujasie syntetycznymi formami uwypuklajacymi kobieca anatomie, w ostatnim okresie natomiast pojawiaja sie postacie odchodzace od typu symboliki anatomicznej, a podkreslajace bogactwo i fantazyjnosc ubioru. Figurki tego typu uwazane sa za wizerunki szamanek. Tluste, ociezale postacie, jakby przyplaszczone ku22

ziemi pod ciezarem wymyslnego stroju, traktowane byly czasem przez twórców w sposób odbiegajacy od realizmu i zdumiewajacy stylizacja ornamentu. Ciekawe sa równiez twarze o ogromnych, wypuklych oczach (nazywanych przez niektórych interpretatorów “goglami"), oczach zajmujacych wiekszosc powierzchni twarzy i przecietych w poprzek jak otwierajace sie kasztany.Rozmaitosc form dogu jest duza i wiele interpretacji wspólczesnych badaczy wymaga jeszcze doszlifowania lub opracowania na nowo. Jeden wniosek jednak jest niewatpliwy: ludnosc neolityczna archipelagu odznaczala sie wielkimi talentami plastycznymi. Widac to nie tylko w kultowych wyrobach typu dogu,-ale równiez w urozmaiconym zdobieniu naczyn ceramicznych, narzedzi kamiennych, a takze przedmiotów sluzacych wylacznie ozdobie (bransolety, nausznice, kolczyki, naszyjniki z muszli, rogu, kosci lub obrobionych kamyków).Kult plodnosci biernej, reprezentowany przez wizerunki kobiece, szedl w parze z kultem plodnosci czynnej, wyrazanym w rozlicznych wyobrazeniach fallusów. Prawdopodobnie zachowaly sie tylko fallusy z najwytrzymalszego materialu, tzn. zkamienia, ale i tak jest ich bardzo duzo na calym archipelagu. Niektóre osiagajaimponujace rozmiary23

(ponad 150 cm) i pokryte sa artystycznymi reliefami o wzorach takich, jak wzory ornamentu na ceramice danego rejonu i okresu.Intrygujacymi znaleziskami z okresu jómon sa tzw. kregi kamienne, których odkryto w pólnocnych rejonach Japonii ponad trzydziesci, ale bardzo wiele innychuleglo zniszczeniu za pamieci zyjacych do dzis ludzi. Kregi utworzone byly z nieciosanych kamieni ulozonych w pewnej odleglosci wokól centralnego menhiru, lub tez skladaly sie z samych podlugowatych glazów ustawionych w kregu lub owalu. Najbardziej interesujace kregi zwane “zegarami slonecznymi" znaleziono w Óyu (pref. Akita) i w kilku innych miejscowosciach. Charakteryzuja sie one tym, ze od menhiru rozchodza sie promieniscie lezace, wydluzone kamienie, tworzac wewnetrzny spoisty krag. W znacznej odleglosci od wewnetrznego kregu znajduje

Strona 9

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczsie krag zewnetrzny, a pomiedzy tymi dwoma ukladami zgromadzono tysiace kamieni rzecznych ulozonych w rozmaite formacje. Srednica najwiekszego “zegara slonecznego" (w miejscowosci Manza) wynosi ponad 45 m, a w kregu wewnetrznym ponad 13 m.Sama nazwa “zegar sloneczny" moze dac mylne pojecie o tym, ku jakiej interpretacji sklaniaja sie archeologowie, a raczej z czym sie ta forma moze kojarzyc. Mówiac bardzo ogólnie, mozna stwierdzic, ze na temat kregów kamiennychistnieja dwie równolegle (czasem zazebiajace sie) teorie. Wedlug jednej z nich kregi sa wyrazem kultu kamienia, wedlug drugiej natomiast sa miejscami rytualnymi kultu slonca. Ostatecznie jednak jest to jeszcze jeden problem interpretowany niejednoznacznie. W kazdym razie kregi kamienne musialy byc zwiazane z jakimis waznymi dla egzystencji wyobrazeniami, bo skonstruowanie ich wymagalo ogromnego nakladu pracy duzej liczby ludzi, a neolitczycy wiekszosc czasu i energii musieli przeciez poswiecac na walke o byt. Gromady zasiedlajace poszczególne rejony nie mogly tez byc nazbyt liczne ze wzgledu na ograniczone naturalne zasoby zywnosci.

IV. OKRES YAYOI (IV W. P.N.E. - III W.)

KULTURA MATERIALNA Nowinki z kontynentu sprawily, ze do neolitycznego spoleczenstwa zaczely przenikac znacznie bardziej zaawansowane narzedzia i metody produkcji, pozwalajace na ogólne podniesienie poziomu zycia. W okresie zwanym Yayoi pojawiaja sie na archipelagu blizej nie znane fale migracyjne, które przynosza ze soba wyroby z metalu oraz powszechniejsza znajomosc uprawy ryzu i innych roslin (znaleziska w Itazuke, pref. Fukuoka, wskazuja, ze prymitywna uprawa ryzupojawila sie w niektórych rejonach juz w I tysiacleciu p.n.e.). Te dwie wielkie zdobycze archaicznej cywilizacji zaczynaja stopniowo zmieniac oblicze wysp japonskich. Mniej wiecej od przelomu IV i III stulecia p.n.e. rolnicza kultura metalu przesuwa sie od poludniowego zachodu (Kyushu) do centrum Japonii (Kansai), a stamtad z pewnym opóznieniem dazy ku pólnocnemu wschodowi (Kantó i Tóhoku).Sposród licznych stanowisk archeologicznych najpelniejszy obraz zycia spoleczenstwa okresu Yayoi daly wykopaliska w Toro kolo Shizuoki. Prace badawczerozpoczete (przypadkowo) w okresie wojny na Pacyfiku (1942—1945) i prowadzone naszeroka skale przez pare lat po wojnie ujawnily pozostalosci stalego osiedla, liczacego ponad 20 domów (byc moze wiele sladów uleglo calkowitemu zniszczeniu),z okresu od przelomu naszej ery do okolo r. 200, a wiec ze sredniego i póznego okresu Yayoi. Zachowaly sie miedzy innymi slady 33 pól uprawnych oddzielonych odsiebie opalikowanymi rózkami i wykazujacymi pozostalosci szczególowo opracowanego systemu irygacji. Przecietna wielkosc pól wynosila okolo 1500 m2, ale najwieksze z nich mialo blisko 3000 m2, podczas gdy najmniejsza dzialka nie przekraczala 800 m2. Taki podzial ziemi uprawnej swiadczy o wyodrebnieniu sie wlasnosci prywatnej poszczególnych rodzin, a jednoczesnie slady systemu irygacjiwskazuja na to, ze prace publiczne, wazne dla calej spolecznosci, prowadzone byly wspólnie przez ludnosc osiedla. Odkryte przez archeologów slady trzech budynków o konstrukcji odmiennej od domów mieszkalnych swiadcza o skrzetnosci mieszkanców Toro, byly to bowiem magazyny przeznaczone do gromadzenia wioskowychzapasów.Wydobyte z ziemi narzedzia i przedmioty codziennego uzytku pozwalaja na stwierdzenie, ze ludnosc Toro traktowala rolnictwo jako podstawe egzystencji, ale oprócz tego zajmowala sie myslistwem i rybolówstwem. Mimo znajomosci metalu kamien nadal byl waznym tworzywem,25

stosowanym we wszystkich dziedzinach zycia. Na przyklad wsród grotów strzal wiekszosc stanowily groty kamienne, podczas gdy groty z brazu, kosci i zelaza reprezentowane sa w znacznej mniejszosci. Kamien sluzyl takze do wyrobu nozy. tluczków i skrobaczek. Drewno równiez nadal odgrywalo istotna role w produkcji przedmiotów codziennego uzytku. Z drewna robiono lodzie, lopaty, radla, motyki, a takze meble (stoly i stolki), naczynia kuchenne (tace. niecki, lyzki). warsztaty tkackie i luki.Wiele przedmiotów znalezionych w Toro wykazuje wysokie walory estetyczne, znakomita obróbke i bogactwo ornamentu. Ceramika tego okresu charakteryzuje sie wprawdzie mniej wymyslnymi formami niz ceramika jómon, ale za to nosi slady kolagarncarskiego i jest bardziej funkcjonalna. Mieszkancy Toro wpadli nawet na pomysl gotowania ryzu w garnkach o podwójnym perforowanym dnie. Wiele naczyn zdobiono reliefami i farbami, a sita do przesiewania ziarna i maki ryzowej byly

Strona 10

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczarcydzielami pod wzgledem kunsztownosci wzorów plecionki. Ludnosc Toro dbala tezo swój wyglad osobisty, o czym mówia liczne ozdoby - paciorki, nausznice, pierscionki, bransolety i naramiennice. Szesc paciorków szklanych odnalezionych przy jednej z chat swiadczy o tym, ze juz w tym czasie docieraly tutaj z kontynentu nie tylko idee, ale i drogocenne importy.27

POWSTAWANIE SPOLECZENSTWA KLASOWEGOPoziom zycia spoleczenstwa Yayoi ukazany w obszernym zblizeniu przez wykopaliskaz Toro, a potwierdzony przez inne z licznych rejonów Japonii, byl nieporównanie wyzszy od poziomu zycia okresu jómon. Ogromny skok jakosciowy w dziedzinie narzedzi i metod produkcji musial spowodowac daleko idace zmiany w strukturze spolecznej. Luzno zwiazane ze soba gromady koczowników ustapily miejsca wiekszymgrupom rodowym, a nastepnie osiadly tryb zycia rolników sprzyjal laczeniu sie rodów w zwiazki plemienne. Z jednej wiec strony mozna obserwowac procesy jednoczenia sie luznych dotychczas ugrupowan rodowych, z drugiej natomiast — odsrodkowe procesy rozpadania sie rodów na rodziny i powstawanie zaczatków podzialu klasowego. Sa to procesy wynikajace z rozkladu wspólnoty pierwotnej i wJaponii znajduja potwierdzenie w postaci wykopalisk. Szczególnie wymowne sa tu owe podzielone na dzialki ziemie uprawne, a takze metody pochówków swiadczace o tym, ze inaczej traktowano po smierci “szeregowych" czlonków rodu, a inaczej rodziny nalezace do bogatej starszyzny rodowej. Zmarlych chowano albo bezposrednio do ziemi, albo w ceramicznych trumnach. Tylko maly procent odnalezionych grobów odznaczal sie bogatym wyposazeniem i wiekszymi rozmiarami nagrobnego kopca.Cecha szczególna kultury Yayoi jest to, ze w przeciwienstwie do kultury jómon nosi ona zdecydowanie “meski" charakter. Przedmioty przydawane wybitnym zmarlym to bardzo czesto orez — miecze, wlócznie i noze. Bron pochówkowa to najczesciej importy chinskie i koreanskie28

z brazu, znacznie rzadziej zelazne. Zdarzaja sie tez rodzime wyroby brazowe (znaleziono ich ponad 300), a niekiedy kamienne repliki wyrobów metalowych. Pozagrobami i osiedlami mozna znalezc poszczególne grupy broni (po dwie, trzy, piec do czternastu sztuk) w miejscach oddalonych od osiedli, najczesciej na wzgórzachdominujacych nad okolica. Zakopywane byly specjalnie, choc w blizej nie wiadomych celach. Mozna jednak przypuszczac, ze sluzyly rytualowi lub raczej magii. Podobne znaczenie przypisywane jest brazowym dzwonom zwanym dótaku. Archeologowie zgodni sa w tym, ze dótaku stanowia osobny rozdzial w japonskiej kulturze Yayoi i wygladaja na rodzimy pomysl mieszkanców archipelagu, jakkolwieknieco podobne przedmioty znajduje sie równiez w Korei. Trudno wiec wykluczyc wzajemne wplywy, ale wszystkie znalezione dotychczas specymeny japonskie (ponad dwiescie) wykazuja niewatpliwe cechy rodzimej obróbki, przy czym “najwczesniejsze z nich maja ksztalt i wyglad, który przynajmniej graniczy z funkcjonalnoscia, ale pózniejsze staja sie stopniowo coraz wieksze i coraz bardziej oddalone od jakiejkolwiek mozliwosci uzytku jako instrumentów dzwieczacych" (J. E. Kidder, Jupan, s. 118).30

Dótaku (pojedynczo lub po kilka) zakopywane byly w ziemi podobnie jak orez rytualny na miejscach wyniesionych lub na sciezkach miedzy polami ryzowymi, co wskazuje na ich funkcje rytualne albo magiczne. Dystrybucja jednak oreza i dzwonów jest rózna i dotychczas znaleziono tylko jedno stanowisko, gdzie przedmioty obu rodzajów wystepowaly razem. Zasieg terytorialny oreza rytualnego obejmuje pólnocna czesc Kyushu, rejon Chugoku na Honshu oraz wyspe Shikoku, przyczym najwieksze zageszczenie przypada na Kyushii. Dótaku natomiast znajdowane sanajliczniej na terenach centralnych Honshu (od Hiroshimy i Izumo. poprzez Kanasido Shizuoki) oraz w pólnocno-wschodniej czesci Shikoku.Inna szczególna cecha okresu Yayoi jest to, ze figurki dogu okresu jómon nikna zpowierzchni ziemi. W tych rejonach, w których kultura Yayoi nasuwala sie na siedliska jómon, powstaly (nieliczne zreszta) formy przypominajace tradycje ceramiczna neolitu w postaci duzych dzbanów z czerwono malowanym reliefowym wizerunkiem twarzy ludzkiej. Poza tym mozna uznac, ze przedstawiciele kultury Yayoi nie mieli zadnych sklonnosci do tworzenia wyobrazen figuralnych w glinie. W brazie rzezbili chetnie zarówno ludzi, jak i zwierzeta — pojedynczo lub w grupach. Ukazywali tez na powierzchniach dótaku domy, sceny mysliwskie. lodzie isprzety. Ale dogu ze swoim przewazajacym motywem kobiety znikaja bez sladu. Nasuwa sie wiec wniosek, ze fale migracyjne nosicieli kultury metalu, które

Strona 11

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczprzybywaly na archipelag od przelomu IV i III w. p.n.e., reprezentowaly ugrupowania patriarchalne o wyraznej dominacji mezczyzny-wojownika. Jednoczesniejednak owi wojownicy byli mysliwymi i rolnikami. A moze wsród przybyszów, w czasie gdy ladowali na archipelagu, wystepowal juz podzial profesjonalny na wojowników, oraczy, sokolników, zbrojarzy, rytualistów; podzial, który wyksztalcil sie z biegiem czasu w systemie zwanym be-no-tami (“ugrupowania zawodowe")? W znacznie pózniej spisanej mitologii niejednokrotnie mozna natraficna opisy brzmiace jak dalekie echa podzialu pracy w ramach poszczególnych rodów.W dziedzinie wierzen i kultury duchowej niewiele jest dowodów na kontynuacje czyewolucje pogladów okresu jómon. Niektóre formy pochówków odbywaja sie po staremui kult plodnosci czynnej nie wygasa, a raczej nabiera rozmachu (co jest równiez potwierdzeniem “meskiego" charakteru kultury Yayoi). Poza tym wszystko wskazuje na to, ze w dziedzinie nadbudowy nastapily daleko idace zmiany. Na okres Yayoi przypada zapewne powstanie wygladzonej w pózniejszym czasie mitologii, powstaniepierwszych swietych przybytków poswieconych lokalnym bóstwom.O ile w rozwazaniach nad okresem jómon trzeba sie ograniczyc do materialów dostarczanych przez archeologie, o tyle dla okresu Yayoi nie wolno pominac chinskich zródel pisanych, a takze japonskich dziel Kojiki i Nihongi. Najwczesniejsza wiarygodna wzmianka chinska (z 57 r.) wspomina o Japonii jako o kraju skladajacym sie z ponad stu “królestw", z których ponad 30 bylo w kontakcie z Chinami. W tym samym fragmencie powiedziane jest, ze mezczyzni stosuja tatuaz i za jego31

pomoca wprowadzaja rozróznienie pozycji spolecznej. Mozna wywnioskowac z tego opisu (i nikt ze wspólczesnych badaczy tego nie kwestionuje), ze owe “królestwa"to byly ugrupowania rodowe, a wewnatrz poszczególnych rodów wyrazna juz byla dyferencjacja klasowa. Liczba “sto" podana w kronice dynastii Han moze byc po prostu okresleniem “duzej liczby".Sadzac z kronik dynastii Wei w ciagu nastepnych dwóch stuleci doszlo do scaleniaszeregu rodów w zwiazki plemienne i do wykrystalizowania sie centralnego osrodkawladzy. Tu wracamy do sygnalizowanych problemów i ze wzgledu na ich wage oraz rozmach toczacej sie polemiki zatrzymamy sie przy nich nieco dluzej.

PROBLEM LOKALIZACJI YAMATOJaponski mit o powstaniu panstwa powiada, ze bogini slonca Amaterasu zeslala z nieba swojego potomka Ninigiego, przykazujac mu objecie w wieczne wladanie archipelagu japonskiego. Ninigi zszedl na ziemie i znalazl sie na górze Takachiho w prowincji Hyuga (poludniowa czesc Kyushu). Nie spieszyl sie z objeciem wladzy nad calym archipelagiem, bo jak wynika z mitologii, zbyt byl zajety sprawami osobistymi. Ostatecznie jego wnuk imieniem Iwarehiko w 667 r. p.n.e. (datowanie Nihongi) wyruszyl z Hyugi na podbój “wschodnich barbarzynców".“Swiete ksiegi" podaja szczególowo trase i okres trwania pochodu. Druzyna boskiego wnuka posuwala sie czasem droga morska, czasem droga ladowa i dopóki nie dotarla do pólwyspu Kii, nie napotykala zbyt zdecydowanego oporu. Dopiero w kraju Yamato boski wnuk musial sie istotnie wysilic orezem, a i tak bylo juz z nim calkiem krucho i gdyby nie interwencja bogini Amaterasu, wyprawa moglaby siezle skonczyc. Jednakze boski autorytet byl na tyle skuteczny, ze Iwarehiko pokonal wszystkich przeciwników i w 660 r. p.n.e. ustalil stolice w miejscowosciKashihara (obecnie w pref. Nara) i przyjal godnosc cesarska. Wszedl do historii pod imieniem posmiertnym jako cesarz Jimmu. W ten sposób, zgodnie z mitologia, rejon Yamato uznany zostal za kolebke cywilizacji, za pierwszy osrodek wladzy i panstwowosci japonskiej.Problem od dawna nurtujacy historyków polega na wydobyciu spod warstwy mitologicznej echa faktów, które rzeczywiscie zdarzyly sie w zamierzchlej przeszlosci, faktów, których znieksztalconym odbiciem moga byc mity o pochodzie Jimmu i ustaleniu osrodka wladzy w Yamato. Dla oficjalnych, urzedowych historyków okresu Meiji sprawa nie podlegala dyskusji: byl Jimmu (czego dowodem jest jego grób w miejscowosci Unebiyama), byla stolica Kashihara, rok 660 p.n.e.byl poczatkiem ziemskiego cesarstwa. Ustalono nawet dzien 11 lutego jako swieto narodowe na pamiatke koronacji Jimmu tennó (lenno — cesarz).Historykom o bardziej krytycznym spojrzeniu nasuwaly sie dreczace pytania: czy istotnie pierwszy osrodek wladzy ustalony zostal w Yamato? Czy powstanie takiegoosrodka bylo wynikiem najazdu jakiejs grupy etnicznej z Kyushu? A jezeli z Kyushu, to czy rzeczywiscie32

z Hyugi? Kiedy mógl odbyc sie taki najazd? Czy naprawde istnial jakis wódz

Strona 12

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczopisany pózniej jako Jimmu?Odpowiedzi na te i wiele innych pytan nalezy szukac w opisanych poprzednio trzech rodzajach zródel — w materialach archeologicznych, w kronikach japonskichi w kronikach chinskich. Dochodzimy wiec znowu do kwestii interpretacji, w zaleznosci bowiem od interpretacji wnioski bywaja bardzo rozbiezne.Na temat pierwszego opisanego, a wiec udokumentowanego historycznie osrodka wladzy w Japonii jedynym zródlem typu kronikarskiego, a nie mitologicznego, jestwspomniany uprzednio Wo-jen-chuan. Jest to rozdzial chinskiej kroniki San-kuo-shih (jap.: Sangoku-shi) w czesci dotyczacej dynastii Wei. Krajowi Wo poswiecono tam 2 tysiace znaków. Interpretacja filologiczna nie budzi na ogól watpliwosci, tekst jest prosty i latwy do tlumaczenia. Niemniej jednak ten wlasnie tekst znalazl sie w centrum burzy szalejacej wokól problemu Yamatai. Najbardziej kontrowersyjny jest nastepujacy fragment Wajin-denu (odczytanie nazwpodano w formie zjaponizowanej): “Aby dotrzec, do kraju Wa z Taihó-gun, plynie sie droga morska wzdluz wybrzeza. Minawszy Koree to na poludnie, to na wschód posuwajac sie zygzakami, do kraju Kuya-Kankoku, który jest na pólnoc (od Wa), bedzie ponad 7 tysiecy mil*. Najpierw przebywa sie jedno morze i po ponad tysiacu mil dociera sie do kraju Tsushima. [...] Nastepnie kierujac sie na poludnie przebywa sie morze zwane Kankai i po ponad tysiacu mil dociera sie do kraju Iki. [...] Znowu przebywa sie jedno morze i po ponad tysiacu mil dociera sie do kraju Matsuro. [...] Podrózujac ladem na poludniowy wschód po pieciuset milach dociera sie do kraju Ito. [...] Kierujac sie na poludniowy wschód, aby dotrzec do kraju Na, bedzie sto mil. [...] Kierujac sie na wschód, aby dotrzec do kraju Fumi, bedzie sto mil. [...] Kierujac sie na poludnie, aby dotrzec do kraju Tsuna, bedzie 20 dni podrózy morskiej. [...] Kierujac sie na poludnie, abydotrzec do kraju Yamatai, w którym jest stolica królowej, bedzie 10 dni podrózy morskiej; podrózy ladem miesiac" (Inoue Mitsusada, Shinwa-kara rekishi-e (Od mitów do historii), w serii Nihon-no rekishi (Historia Japonii), t. I, s. 228).Taihó-gun jest to Taifang-chlin, chinska prowincja w pólnocno-zachodniej Korei, przez która w owym czasie odbywaly sie kontakty z Chinami. Nazwy takie, jak Tsushima i Iki, latwe sa do zidentyfikowania, bo dzisiejsze nazwy brzmia identycznie, chociaz notowane sa innymi znakami. “Morze zwane Kankai" tez nie sprawia trudnosci — chodzi tu niewatpliwie o Ciesnine Tsushimska. Dalej jednak zaczynaja sie klopoty. A sprawa jest wazna, poniewaz królowa z kraju Yamatai — to pierwsza znana z imienia, umiejscowiona w czasie wladczyni kraju, który kiedys nazwie sie Japonia. Gdzie wiec panowala ta osoba, o której z innych fragmentów Wajin-denu wiadomo, ze na imie miala Himiko (lub Himeko, Pimiko), byla na pewno szamanka i w 239 r. wyslala* mila chinska // (jap.: ri) = 1890 stóp ang., czyli ok. 576 m.33

poselstwo przez Taihó-gun do Chin? Poselstwo mialo na celu uzyskanie poparcia dynastii Wei w jakichs rozgrywkach politycznych kraju Wa. Cesarz chinski mile przyjal poslów ze wzgledu na to, ze kraj Wa mógl mu byc przydatny w opanowaniu poludniowej czesci Korei. Od 238 r. Chiny kontrolowaly bowiem dwie pólnocno-zachodnie prowincje (Taihó i Rakuró), ale mialy tez ambicje kontrolowania trzech panstw poludniowych, które w tym czasie wykazywaly tendencje do zjednoczenia. Dal wiec cesarz w odpowiedzi na poselstwo zlota pieczec dla wladczyni i uprzejmy list. Wkrótce potem Himiko prowadzila wojne z krajem Kuna i zwrócila sie o pomoc do Taihó, ale w tym wlasnie czasie ta czesc Korei byla ogarnieta rozruchami i prosba pozostala bez odpowiedzi. Himiko umarlamiedzy 240 a 248 r. Po jej smierci wybuchla wojna domowa w kraju Wa. Osadzono natronie mezczyzne, ale naród nie byl zadowolony z jego rzadów i zamieszki trwaly,dopóki wladzy nie przejela pietnastoletnia dziewczyna imieniem lyo. Ta mloda osoba wyslala do Chin delegacje swoich poddanych wraz z Chinczykiem, który od dluzszego czasu mieszkal w kraju Wa. Na tej wzmiance konczy sie Wajinden. Gdzie wiec bylo Yamatai?Pierwsze próby zlokalizowania tego kraju podjete byly jeszcze w okresie Edo, a nastepnie problem wracal od czasu do czasu w okresie Meiji i nastepnych, aby ostatecznie rozgorzec po wojnie. Wylonily sie dwa zasadnicze kierunki badan - zwolenników lokalizacji w Yamato na Kii (Yamato-setsu, “teoria Yamato", szkola tokijska) oraz zwolenników lokalizacji na Kyushu (Kyushu-setsu, “teoria Kyushu",szkola z Kioto). Szkola z Kioto ponadto podzielona byla na trzy grupy opowiadajace sie za lokalizacja w nastepujacych rejonach: a) powiat Yamato w Chikugo (obecnie poludniowa czesc pref. Fukuoka); b) wies Yamato w powiecie Kikuchi prowincji Higo (obecnie pólnocna czesc pref. Kumamoto); c) Usa w prowincji Buzen (obecnie pólnocna czesc pref. Oita).Argumenty obu szkól opieraly sie na róznych interpretacjach cytowanego fragmentu

Strona 13

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczWajin-denu, jakkolwiek poczatkowo obie szkoly byly zgodne w tym, ze w opisie podrózy musi byc jakis blad. Doslowne traktowanie kierunków i dystansów umiejscowiloby Yamatai gdzies daleko na Pacyfiku. Dlatego tez szkola tokijska twierdzila, ze dystanse podawane w Wajin-denie sa dokladne, a blad opisu polega na stalym myleniu kierunków o 45° lub 90°. Po wprowadzeniu poprawek w kierunkach(zawsze o 45° lub 90°), ale zachowujac podane odleglosci, droga od prowincji Taihó-gun bedzie wiodla przez Tsushime, Iki na lad Kyushu, a nastepnie przez ciesnine Bungo i Seto-naikai (Morze Wewnetrzne) do Naniwy (obecnie Ósaka) na pólwyspie Kii. Inna teoria tej samej szkoly glosila, ze droga morska od Kyushu wiodla przez Morze Japonskie do Tsurugi, a stamtad ladem do Yamato na pólwyspie Kii. Argumenty tej drugiej grupy byly o tyle ciekawe, ze wlaczaly rejon Izumo — rejon sprawiajacy duzo klopotów historykom ze wzgledu na jego odrebnosc etniczna.Prof. Shiratori z grupy Kyushu-setsu uwazal natomiast, ze kierunki sa dokladne, ale odleglosci falszywe, poniewaz kronikarz chinski notowal34

je wylacznie ze slyszenia, na podstawie opowiesci tubylców, którym zalezalo na stworzeniu obrazu wielkosci swojego kraju. Uczen prof. Shiratoriego, Enoki Kazuo, w 1948 r. dokonal jeszcze jednej próby interpretacji Wajin-denu i wysunalteorie, która bardzo wzmocnila argumenty Kyushu-setsu, grupy Chikugo. Stwierdzilon mianowicie, ze kronikarz chinski sie nie mylil, ze mieszkal- w Ito i wszystkie odleglosci i kierunki od tego punktu podal nie jako ciagla droge, ale rozdzielnie: od Ito do kraju Na — 100 ri; od Ito do kraju Fumi — 100 ri;od Ito do kraju Yamatai — 10 dni morzem lub miesiac ladem. Argumentem przemawiajacym za ta teoria jest fakt, ze kronikarz chinski do Ito trzymal sie nastepujacej kolejnosci danych: kierunek — odleglosc — kraj; od Ito natomiast: kierunek — kraj — odleglosc. Mozna podejrzewac, ze nie byl to przypadek.Mimo atrakcyjnosci teorii prof. Enokiego wiele kwestii pozostaje nie wyjasnionych i dyskusja trwa nadal. W latach szescdziesiatych odbylo sie kilka waznych konferencji naukowych poswieconych problemowi Yamatai, poczatkom panstwowosci japonskiej i wzajemnym relacjom Yamatai z III w. (opisy Wajin-denu)i Yamato z V w.- (kroniki dynastii Sung). Nie sposób przytaczac tu nawet w skrócie wszystkich argumentów i kontrargumentów obu zasadniczych kierunków i wspomnianego centrum (Umemura Seiji). Z wazniejszych propozycji warto moze wymienic teze wysunieta przez kontynuatora idei Enokiego, Maki Kenji, który stara sie obalic poglad, jakoby “kraj królowej" (jóókoku) byl identyczny z Yamatai. Uwaza on, ze kraj Wa byl luzna federacja rodowa podporzadkowana “krajowi królowej". Bardzo smiala hipoteze oglosil Egami Namio pierwszy raz w 1949 r., a nastepnie opracowal argumenty z punktu widzenia archeologii, mitologii, folkloru i historii wschodniej Azji. które przedstawil na sympozjum w1964 r. Twierdzi on, ze dynastia japonska zostala ustalona przez “grupe konnych"pochodzacych z pólnocnej Azji, którzy najechali i podbili kraj Wa. Pierwsza dynastia zostala zalozona przez cesarza Sujina na pólnocnym Kyushu w poczatkach IV w. W ciagu kilkudziesieciu lat odbyla sie ekspansja na wschód, zakonczona ustaleniem nowej dynastii u schylku IV w. przez cesarza Ojina.W teorii Egamiego sa pewne punkty trafiajace do przekonania innych uczonych, alewiele tez jest niejasnosci budzacych zywe protesty. Wymienieni przez niego cesarze-zalozyciele dynastii (Sujin i Ojin) sa postaciami zaczerpnietymi ze “swietych ksiag". Wedlug oficjalnej chronologii Sujin byl dziesiatym cesarzem i panowal w latach 97—30 p.n.e., Ójin natomiast byl pietnastym i panowal od 201 do310 r. Uplasowanie tych wladców w teorii Egamiego dotyka innego zapalnego punktuw dyskusji nad starozytnoscia japonska. Od dawna bowiem toczy sie tez spór o to,którego z mitologicznych cesarzy mozna uznac za pierwszego historycznego wladce.Zdania sa oczywiscie bardzo podzielone i argumenty najrozmaitsze, ale najczesciej wymieniane imiona to: Ojin, Yuryaku (nr 21, lata 457-479), wladczyniSuiko (nr 33, lata 592-628), Kótoku (nr 36, lata 645—654). W pracy wydanej w 1975 r. prof.35

Oishi Yoshiki uzasadnia, ze Chuai (nr 14, lata 192—200) jest identyczny z Jimmu i nalezy go uwazac za zalozyciela japonskiej dynastii cesarskiej. Wszyscy uczenisa oczywiscie zgodni w tym, ze dat podawanych przez Nihongi nie nalezy traktowacpowaznie i nanosza takie poprawki, jakie pasuja im do ich teorii. Dyskusja trwa.

V. OKRES KOFUN (III - VIII W.)KURHANY NA MIARE GIGANTÓWINNYM nabrzmialym problemem zwiazanym z powstaniem osrodka wladzy jest

Strona 14

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczumieszczenie tego procesu w czasie (chodzi tu oczywiscie o proces ksztaltowania sie wladzy, a nie o pojedyncze fakty). Wspomniane poprzednio daty proponowane przez Egamiego dla poczatków dynastii opieraja sie na dorobku archeologii, którydobitnie wykazuje,'ze u schylku III i na poczatku IV w. Japonia wchodzi w nowa epoke. Zaznacza sie to wyraznie w krajobrazie archipelagu, który zaczyna sie pokrywac ogromnymi kurhanami, zwanymi kofun. Odkryto ich ponad 10 tysiecy. We wczesnym okresie kofun (do V w.) kurhany umieszczane byly najchetniej na zboczach gór, skad roztaczal sie widok na pola uprawne. W srednim okresie (tj. wV w.) kurhany schodza w doliny i przybieraja rozmiary tak monumentalne, ze same wygladaja jak wzgórza widoczne z odleglosci paru kilometrów. Okres schylkowy (VIi VII w.) wykazuje pewne odejscie od monumentalnosci kurhanów z V w. Rozmiary ich sie zmniejszaja, jakkolwiek w ksztaltach widoczna jest pewna ewolucja. Zanikanie kurhanów w drugiej polowie VII w. tlumaczone jest zarówno wzgledami ekonomicznymi, jak i stopniowym rozpowszechnieniem sie zwyczaju kremacji na modle buddyjska. W Nihongi pod data 646 r. mozna znalezc uzasadnienie wlozone w usta cesarza Kótoku, który oglaszajac dekret zawierajacy slowa: “w ostatnich latach nedza naszego ludu spowodowana jest calkowicie budowa kurhanów", zabraniabudowy miejsc tymczasowego pochówku i wyposazania zmarlych w drogocennosci, nakazuje natomiast chowac ciala na wyznaczonych cmentarzach oraz wyznacza skale okazalosci kurhanu w zaleznosci od pozycji socjalnej nieboszczyka (Nihongi, XXV,29-32).Ksztalty kurhanów w rzucie poziomym bywaja rozmaite — okragle, kwadratowe, prostokatne lub owalne w wypadku najprostszych typów. ale znacznie bardziej reprezentatywne sa tzw. dziurki od klucza oraz “ósemki" i “tykwy". “Dziurki od klucza" najgesciej wystepuja w srednim okresie kofun, “tykwy" pojawiaja sie w okresie schylkowym. Kurhany otaczane byly jedna lub dwiema fosami. Najwiekszy kurhan (identyfikowany jako grób cesarza Nintoku) znajduje sie w Sakai kolo Ósaki i ma ponad 800 m dlugosci; niegdys otoczony byl trzema fosami. Wyposazeniekurhanów stanowily brazowe lustra, zelazne zbroje, miecze, noze, groty strzal, przedmioty codziennego uzytku, narzedzia rolnicze,37

ozdoby oraz ceramika. Przedmioty te mialy prawdopodobnie znaczenie magiczne, o czym moze swiadczyc fakt, ze w niektórych sarkofagach znaleziono nie przedmioty oryginalne, ale bardzo misternie wykonane ich kopie kamienne.Najbardziej charakterystycznymi znaleziskami okresu kofun sa tzw. haniwa (“kregigliniane") — cylindryczne naczynia, jak równiez rzezby w glinie ustawiane wokól kurhanów lub na ich powierzchni. Naczynia pojawiaja sie u schylku III w. i prawie o stulecie wyprzedzaja pojawienie sie rzezby figuralnej. Z chwila jednak gdy sie ten typ rzezby wyksztalca, zaczyna nabierac rozmachu z duzym przyspieszeniem i wkrótce zdominuje relikty przygrobowe. Rzezby haniwa sa niewyczerpanym zródlem wiadomosci i dyskusji na temat spoleczenstwa okresu kofun, ukazuja bowiem ludzi z rozmaitych srodowisk, rózne typy domów, zwierzeta lowne i udomowione oraz liczne przedmioty o charakterze uzytkowym lub rytualnym i magicznym.

STRUKTURA RODÓWPodsumowujac to, co wiemy o okresie kofun, mozemy stwierdzic, ze archipelag byl w tym czasie w dosyc scislym kontakcie z kontynentem, skad przychodzily wazne impulsy dotyczace zarówno kultury materialnej, jak i duchowej, ze na przelomie Yayoi i kofun jeden z rodów (nazwany potem “cesarskim") uzyskal byc moze supremacje nad innymi38

licznymi rodami, a w kazdym razie pozycje primus inter pares. Monumentalne grobowce swiadcza o postepujacym podziale klasowym wewnatrz rodów i wyksztalceniu sie bogatej arystokracji rodowej. Wyposazenie grobów wskazuje na ustalenie sie owej “meskiej" kultury, której poczatki mozna bylo zauwazyc w okresie Yayoi. Wojownik i rolnik staja sie glównymi postaciami, a zelazo najwazniejszym surowcem. Obok rolnictwa rozwija sie tez hodowla oraz rózne galezie rzemiosla uzytkowego i artystycznego.Rody (uji) skladaly sie z rodzin zasiedlajacych wspólne terytorium i wywodzacychswoje pochodzenie od jednego przodka. Obok wiezów krwi i wyplywajacej stad wspólnoty interesów gospodarczych elementem cementujacym jednosc rodowa byl kultbóstwa rodowego (ujigami). Takim bóstwem bywal zazwyczaj deifikowany przodek, ale równiez do rodowego zespolu kultowego wlaczano rozmaite bóstwa lokalne (ubusunagami) zwiazane z danym rejonem i uznane za jego boskich opiekunów. W okresie, kiedy rody stanowily scisle spoleczne grupy,

Strona 15

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz39

kulty byly prawdopodobnie hermetyczne i do rytualu nie dopuszczano ludzi spoza rodu. Z biegiem czasu jednak wiezi rodowe ulegly rozluznieniu, a lokalne bóstwa zaczely poddawac sie rozmaitym przeobrazeniom pod wplywem impulsów z zewnatrz, jak równiez na skutek rosnacych ambicji co potezniejszych czcicieli. Tak np. Amaterasu — bogini uznana za protoplastke rodu cesarskiego — zrobila kariere ogólnonarodowa i zajela naczelne miejsce w panteonie shintoistycznym. Z pozycji ujigami zostala wylansowana do tej najwyzszej godnosci dzieki sile ekonomiczno-militarnej rodu cesarskiego. Jej kult — poczatkowo wewnatrzrodowy — podporzadkowal sobie (chociaz nie wygasil) inne kulty, równolegle z podporzadkowaniem sie innych rodów autorytetowi cesarskiemu.Wladze w rodzie sprawowal naczelnik (uji-no karni) oraz jego najblizsi krewni i zausznicy tworzacy rodowa arystokracje. Ponizej tej wyodrebnionej bogatej klasy spolecznej stali szeregowi czlonkowie rodu (ujibito), a jeszcze nizej — niewolnicy (miki). Ujibito zajmowali sie gospodarstwem w ramach wlasnych rodzin,a oprócz tego zobowiazani byli do danin i swiadczen na rzecz arystokracji. Niewolni byli klasa dosyc zróznicowana, jakkolwiek niezbyt liczna (5—10% calej ludnosci) i w porównaniu z innymi spoleczenstwami orientalnymi czy okcydentalnymi nie traktowana po eksploatatorsku. Niewolnicy podzieleni na piec podstawowych kategorii wykorzystywani byli do prac publicznych lub40

do pracy w prywatnych gospodarstwach, ale nigdy w Japonii nie stanowili podstawyprodukcji. Formalnie niewolnictwo zostalo zniesione w okresie Engi (901-922).Kojiki i Nihongi dostarczaja wiele materialu pozwalajacego na czesciowe odtworzenie struktury spoleczenstwa, w którym obok wielkich rodów, a raczej wewnatrz nich, istotna role ekonomiczna odgrywaly ugrupowania zawodowe be (lub tomo), sprawiajace, ze dzieki ich produktom rody macierzyste mogly byc samowystarczalnymi jednostkami ekonomicznymi, a nawet przeznaczac nadwyzki produkcyjne na wymiane. Geneza i organizacja be nie sa w pelni wyjasnione i pojawiaja sie rózne hipotezy dotyczace tej kwestii. Sunks “be", wystepujacy w wielu nazwiskach rodowych, moze swiadczyc o przeksztalceniu sie niektórych grup zawodowych w zwiazki rodzinne, a nastepnie rodowe. Jeden z najpotezniejszych rodów okresu kofun — Imibe - wyglada na takie wlasnie ugrupowanie zawodowe, które w nie udokumentowanych czasach przeszlo ewolucje i w najwczesniejszych zapisach kronikarskich juz wystepuje jako jednostka rodowa.Rod Imibe (lub Imbe, Imube) zajmowal sie dziedzicznie funkcjami kaplanskimi w centralnym kulcie, a wiec musial sie wylonic z ugrupowania satelickiego przy rodzie cesarskim. Podobnej genezy mozna sie dopatrywac dla innego kaplanskiego rodu - Nakatomi, jakkolwiek etymologicznie oba nazwiska nie naleza do tej samej grupy. Ich funkcje kaplanskie równiez byly rózne - kaplanów z rodu Nakatomi nazywa sie w literaturze zachodniej “rytualistami", z rodu Imibe natomiast “abstynentami" (slowo “abstynent" jest troche mylace ze wzgledu na41

oczywiste skojarzenia i dlatego spróbujemy zaproponowac neologizm “abstynencjonalisci"; Imibe kierowali obrzedami polegajacymi na utrzymywaniu czystosci rytualnej w imieniu calego spoleczenstwa). Elementem laczacym oba rodybyla jedynie rola sluzebna wobec kultu centralnego, narzuconego przez ród cesarski. Podobnemu podporzadkowaniu musialy ulec w czasach przedhistorycznych inne rody, takie jak Ótomo czy Mononobe, które w dokumentach pisanych pojawiaja sie juz jako rody pelniace funkcje wojskowe i gwardyjskie przy dworze cesarskim.W wypadku tych rodów nazwiska moga równiez wskazywac na ewolucje z ugrupowan zawodowych, podobnie jak u Imibe. Na temat Mononobe ciekawa koncepcje notuje Ikeda Yasaburó (za Origuchim Nobuo) w swojej pracy poswieconej demonom japonskim. Twierdzi on mianowicie, ze komponent “mono" w nazwisku Mononobe wywodzi sie od slowa “sila nieczysta" lub “demon", a stad wyplywa wniosek o genetycznie magicznych funkcjach rodu (Ikeda Yasaburó, Nihon-no yurei, s. 206). Z biegiem czasu ochrona magiczna mogla sie przeksztalcic w ochrone zbrojna rodziny cesarskiej, a produkcja oreza do celów kultowych (vide: wyposazenie kurhanów) mogla nabrac cech czysto utylitarnych.Znacznie wyrazniejsza ewolucje typu: ugrupowanie zawodowe — ród wykazuja wrózbiarze. Terminem ogólnym dla grup wrózbitów bylo urahe. Takich grup bylo wiele na terenie archipelagu i najwybitniejsi specjalisci byli powolywani na dwór Yamato. Zwyczaj ten zostal w czasach42

Strona 16

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczhistorycznych ujety w formy kodeksowe i w okresie Heian dwór zatrudnial pieciu urabe z Izu, pieciu z Iki i dziesieciu z Tsushimy. Obok tych ugrupowan zawodowych powstal ród Urabe, który ostatecznie zdominowal niektóre urzedy zwiazane z rytualem przy dworze, a takze poszerzyl swoje wplywy na prowincji.Oprócz tych wielkich rodów, których poczatków mozna sie doszukiwac w pierwotnychugrupowaniach zawodowych, istnialo wiele wszelkiego rodzaju be, których czlonkowie (od kilku do kilkudziesieciu) nie byli powiazani miedzy soba zadnym pokrewienstwem. Stanowili jedynie wspólnoty profesjonalne podlegajace jakiemus rodowi. Status takich ugrupowan byl rózny w zaleznosci od waznosci wykonywanej pracy. Obok ugrupowan zajmujacych sie pracami fizycznymi (np.: tanabe — uprawiajacy pola ryzowe; amahe rybacy; kihe drwale; kanuchibekowale) istnialy równiez grupy wysoko wyspecjalizowanych pracowników umyslowych,jak np. katarihe opowiadacze, fuhitobe — skrybowie. Ci ostatni nie mogli egzystowac wczesniej niz w V w., tzn. przed wprowadzeniem pisma chinskiego do Japonii.Wsród wolnych rodów tez wyksztalcila sie hierarchia waznosci, oparta zapewne na potencjale ekonomiczno-militarnym, a takze na usytuowaniu terytorialnym i zwiazkach z rodem cesarskim. Wszystkie rody tworzyly w zasadzie samodzielne jednostki ekonomiczne, ale politycznie ulegaly (co najmniej nominalnie) wladzy centralnej i wyrózniane byly tytulami dziedzicznymi zwanymi kabane. Do najwazniejszych zalicza43

sie: orni, muraji, sukune, atae, tomo-no miyatsuko, kuni-no miyatsuko i inne; ale oprócz nich istnialo paredziesiat innych. Z wymienionych uprzednio rodów tytul muraji przyslugiwal przedstawicielom rodów Nakatomi, Mononobe i Ótomo, tytul sukune rodowi Imibe. Najwyzszym tytulem orni uhonorowany byl ród Soga, który wywodzil swoje pochodzenie od rodu cesarskiego. Ten wlasnie ród od V w. zacznie nabierac coraz wiekszego znaczenia i w rywalizacji rodów usytuowanych centralnie zacznie dazyc do supremacji poprzez zdominowanie rodu cesarskiego.

STOSUNKI Z PÓLWYSPEM KOREANSKIMWedlug podanej uprzednio periodyzacji okres kofun obejmuje III—VIII w. Jest to periodyzacja oparta na materialach archeologicznych zwiazanych z pojawieniem siei zaniknieciem kurhanów, podczas gdy podzial na podokresy (wczesny, sredni i schylkowy) oparty jest na róznicach w rozmieszczeniu, ksztaltach, rozmiarach i wyposazeniu kurhanów. O ile dla wczesnego okresu jedynymi zródlami jest archeologia i ostroznie wybrane watki Kojiki i Nihongi, o tyle dla podokresu sredniego mozna sie juz posluzyc chinskimi kronikami poludniowej dynastii Sung (420—479). Okazuje sie wówczas (o czym juz poprzednio wspomniano), ze od momentu, kiedy sie urwala kronika Wei, do czasu ukazania sie pierwszej wzmianki kroniki Sung osrodek wladzy pozostajacy w kontakcie z Chinami utrwalil sie w Yamato na pólwyspie Kii. Z tego tez wzgledu w historii politycznej Japonii czasyod V w. do poczatków VIII w. nazywa sie czesto okresem Yamato. Jakkolwiek okres ten pokrywa sie ze srednim i schylkowym kofun, to wazne wypadki historyczne sklaniaja nas do wydzielenia go w osobny rozdzial, a przedtem jeszcze do nakreslenia pokrótce sytuacji politycznej na Pólwyspie Koreanskim do poczatków Vw.Po upadku dynastii Wei koreanskie prowincje kontrolowane dotychczas przez Chiny (Taihó i Rakuró) zostaja wchloniete przez pólnocne panstwo Kókuri (kor.: Kogurio), podczas gdy w centralnej i poludniowej czesci pólwyspu trwaja procesy unifikacyjne, które zakoncza sie w polowie IV w. powstaniem panstw Kudara (kor.:Pekdze) i Shiragi (kor.: Silla). Tradycyjna historiografia japonska przypisuje duze znaczenie zbrojnym interwencjom z archipelagu w rozgrywkach koreanskich. Obecnie jest to tez jeden z licznych problemów dyskusyjnych, a jego punkt centralny stanowi kwestia Mimany.M imana (kor.: Imna) nazywa sie obszar na poludniowym skraju Pólwyspu Koreanskiego, polozony pomiedzy Kudara a Shiragi. Z analizy krytycznej Nihongi wynika, ze po powstaniu Kudary król tego panstwa wyslal przyjazne poselstwo do Japonii w 367 r., ale juz w dwa lata pózniej oba kraje byly w stanie wojny. Zakonczylo sie to zwyciestwem Japonii i ustaleniem w Mimanie kolonii, badz tez umocnionej bazy wojskowej. Cala ta sprawa nie jest jasna i wspólczesni badacze koreanscy, a z nimi niektórzy badacze japonscy, protestuja przeciwko takim wnioskom. Potwierdzeniem istnienia okupowanej przez Japonie Mimany oraz wielkichwypraw zbrojnych az po dzisiejszy Phjongjang45

ma byc kamien zwany Kotai-o-no hi (“monument króla Kotaia"). Kamien ten zostal

Strona 17

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczodnaleziony w 1882 r. na terenie dawnej stolicy Kókuri nad rzeka Jalu (jap.: Oryakukó) w jej srodkowym biegu. Ma on 6,2 m wysokosci i prawie 2 m szerokosci. Zawiera inskrypcje skladajaca sie z 1759 znaków, a dotyczaca panowania króla Kotaia. Miedzy innymi w tekscie jest powiedziane, ze w 391 i 399 r. Japonia (“kraj Wa") najechala Kudare i zaangazowala sie w walkach trwajacych do 404 r. az na terenach Kókuri. Tekst, wymienia Mimane jako japonska baze wypadowa.Zaden z badaczy nie kwestionuje istnienia bliskich zwiazków archipelagu z Pólwyspem Koreanskim, a dyskusje dotycza jedynie charakteru tych zwiazków. W która strone szla ekspansja? Jakiego typu byly wzajemne wplywy? Czy istniala Mimana okupowana przez Japonie? Wedlug tradycyjnej historiografii Mimana. zdobyta w 369 r. utracona zostala na rzecz Shiragi w 562 r., ale czy rzeczywiscie? Zanim nie zostanie to rozstrzygniete, bezpieczniej bedzie traktowac Mimane jako pojecie geograficzne, a nie polityczne.

VI. OKRES YAMATO (V- VIII w.)UWAGI WSTEPNE ISTOTNY wplyw na dzieje Japonii w V i VI w. nadal wywierala skomplikowana sytuacja polityczna na Pólwyspie Koreanskim. Niewielka obszarem Mimana stanowila wazne terytorium ze wzgledu na swoje polozenie, byla bowiem naturalnym pomostem pomiedzy kontynentem a archipelagiem japonskim. Wszelkie fale migracyjne — obojetne, w która skierowane strone — musialy przebywac przez ten skrawek ziemi. Mimana od pólnocy i wschodu graniczyla z Shiragi, od zachodu zas z Kudara, a miedzy tymi dwoma wielkimi krajami toczyla sie wojna. Japonczycyciagle byli zywo zainteresowani wypadkami na Pólwyspie Koreanskim, przy czym to zainteresowanie objawialo sie w róznych formach. Z jednej strony mozemy wydzielic nurt oficjalny, reprezentowany przez polityke domu panujacego w Yamato, z drugiej strony natomiast nurt nieoficjalny i czesto nielegalny z punktu widzenia centralnego osrodka, to znaczy rozliczne interesy prywatne wiazace rody z Kyushu i mieszkanców Pólwyspu Koreanskiego.Badania historii tego okresu sa malo zaawansowane i — jak to juz bylo podkreslane — wiele spraw pozostaje ciagle w sferze dyskusji i naukowych sporów.Mozna jednak wysnuc pewne ostrozne wnioski z kronik japonskich i szukac ich potwierdzenia w kronikach chinskich, jakkolwiek material jest skapy i niekiedy kontrowersyjny. Widac jednak wyraznie, ze centralny osrodek w Yamato wielokrotnie robil wysilki celem utrzymania wplywów japonskich w Mimanie i wysylal ekspedycje zbrojne, które mialy na celu powstrzymanie naporu walczacych królestw koreanskich szarpiacych Mimane. W chinskiej kronice skompilowanej w 513r. zachowal sie dokument wyslany na dwór chinski w Nankinie przez wladce Wu z Yamato (identyfikowanego z cesarzem Yuryaku). Poselstwo wyslane bylo w 478 r. i mialo uzyskac akceptacje cesarza Chin dla japonskiej interwencji w Korei. Kroniki japonskie wykazuja, ze potem kilkakrotnie Japonia mieszala sie zbrojnie w rozgrywki koreanskie, ale oficjalnie wysylane ekspedycje czesto bywaly powstrzymywane sila lub podstepem przez prywatna inicjatywe rodów z Kyushu, a nawet z centralnej Japonii. Swiadczy to o slabosci oddzialywania politycznego wladzy z Yamato na inne wielkie rody, które mogly zachowac daleko idaca autonomie i prowadzic wlasna polityke zagraniczna.47

WPROWADZENIE BUDDYZMU NA DWÓR YAMATODom panujacy w Yamato utrzymywal w tym czasie najblizsze stosunki z królestwem Kudara i pomagal mu zbrojnie w walkach z Shiragi. Wedlug kronik japonskich król Kudary raz po raz slal rozpaczliwe wezwania o pomoc, dokumentujac jednoczesnie swoja dobra wole bogatymi podarunkami. W 552 r. przeslal wladcy z Yamato brazowyposag Buddy wraz ze zwojami sutr i sztandarami buddyjskimi. Darom towarzyszyl list chwalacy nowa religie jako nad wyraz potezna zarówno w mocy duchowej, jak izasiegiem terytorialnym. Rok 552 uwazany jest przez historyków sugerujacych sie zapisem Nihongi za date oficjalnego wprowadzenia buddyzmu do Japonii, a wiec za otwarcie nowego etapu w dziejach archipelagu. Niektórzy historycy przenosza te date na rok 538. Podkreslic trzeba jednak, ze idee buddyjskie musialy juz wczesniej przenikac do Japonii, bo kontakty japonsko-koreanskie byly dostatecznie zywe od poczatku VI w., by zapewnic przenikanie na archipelag wszelkich idei z kontynentu. A wiadomo, ze buddyzm byl przyjety w Shiragi przed 515 r., a w Kudarze jeszcze wczesniej. Oficjalnie jednakze — przyjmujac datowanie Nihongi — mozna uznac rok 552 za poczatek nowej epoki w historii Japonii. Przyjecie buddyzmu bowiem przez dwór w Yamato mialo dalekosiezne skutkiw wielu dziedzinach zycia narodowego.48

Nie nalezy jednak rozumiec, ze cesarz Kimmei (wedlug tradycyjnej chronologii na

Strona 18

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicztronie: 540—571), obdarowany buddyjskimi akcesoriami, zostal nagle buddysta. Niezostal. Jego reakcje na podarunek sa w opisie Nihongi wzruszajaco infantylne. Powiedziane jest tam, ze cesarz wysluchawszy do konca opisu zalet nowej religii “skakal z radosci" (Nihongi, XIX, 35). Potem spowaznial i zapytal swoich doradców, co nalezy zrobic z tym Budda, który “ma surowa godnosc na obliczu", czy nalezy go czcic? Pierwszy wypowiedzial sie Soga-no Iname (?— 570), nalegajacna przyjecie nowej religii. Natychmiast jednak spotkal sie z opozycja ze strony przedstawicieli rodów Nakatomi i Mononobe, którzy stali na stanowisku, ze nowa religia obrazi narodowe bóstwa. Cesarz rozstrzygnal sprawe po salomonowemu: posag i sutry oddal rodowi Soga i kazal prywatnie, “na próbe", zbudowac swiatynie i czcic to obce bóstwo. Iname przejal sie powierzona mu misja. Jedna ze swoich rezydencji przerobil na swiatynie, osadzil w niej kilka dziewczat, którym zgolono glowy jak mniszkom, a sam zaczal uprawiac medytacje. Trudno jednak przypuscic, by jego wiara byla szczególnie gleboka i by cokolwiek rozumial z trudnej doktryny. Stary Iname, chytry polityk i glowa poteznego rodu,widzial w buddyzmie nie konczace sie zródlo korzysci materialnych i politycznych.

WALKI RODOWE I SUPREMACJA RODU SOGANajwczesniejsze dzieje buddyzmu na archipelagu zwiazane sa przede wszystkim z walka polityczna miedzy rodami stojacymi wokól dworu Yamato i rywalizujacymi ze soba w dazeniu do hegemonii. Sprawy czysto doktrynalne schodza w tym okresie na znacznie dalszy plan, jakkolwiek zmagania wielkich rodów odbywaly sie czesto podpretekstem niszczenia oponentów religijnych. Zarówno cesarz Kimmei, jak i jego nastepca Bidatsu (572—585) wykazywali obojetnosc wobec samej nowej religii, ale nie byli obojetni na rozgrywane wokól nich intrygi polityczne. W zylach obu tychwladców plynela krew dam de domo Soga i stad, byc moze, tolerancyjne traktowaniepopieranego przez Sogów buddyzmu. Jednoczesnie jednak pozycja anty buddyjskich doradców byla na tyle silna, ze wszelkie kleski zywiolowe (a tych nigdy w Japonii nie braklo) mogly byc interpretowane jako gniew rodzimych bogów i wykorzystane jako narzedzie polityczne skierowane przeciwko rodowi Soga. W rezultacie zdarzylo sie, ze swiatynie stawiane przez Sogów zostaly zniszczone, nieszczesne mniszki publicznie upokorzone, a posag Buddy “z surowa godnoscia na obliczu" wyladowal w kanale Naniwa. Wkrótce jednak posag zostal wylowiony i buddyzm pod opieka Sogów wrócil na zachwiana poprzednio pozycje prywatnego kultu, nie tepionego przez dwór.Mozna sadzic, ze za krótkiego panowania cesarza Yómeia (585— 587) buddyzm uzyskal cos w rodzaju oncjalnego statusu, bo w Nihongi (XII, 1) jest powiedziane, ze “wladca wierzyl w prawo Buddy, ale czcil droge duchów (shintó)".Nie jest to jeszcze podniesienie buddyzmu do rangi panstwowej, ale jednak pewienkrok naprzód. Po naglej smierci Yómeia wybuchly zamieszki wokól kwestii nastepstwa tronu.49

Glównymi przeciwnikami w sporze byly, jak uprzednio, rody Nakatomi i Mononobe z jednej, a Soga z drugiej strony. Naczelnik rodu Nakatomi, Katsumi, polegl w pierwszej fazie rozgrywek, oslabiajac przez to obóz konserwatywny, czyli antysogowski i antybuddyjski. Na arenie pozostal ciagle potezny Mononobe Moriya ze swoim rodem i poplecznikami. Sogowie zebrali wówczas wszystkie sily i w decydujacej bitwie w Shiki zadali tak ciezka kleske rodowi Mononobe, ze nigdy sie on juz nie podniósl z upadku. Moriya zostal zabity, a wraz z nim wytepiona wiekszosc jego rodziny, krewnych i popleczników. Ten krwawy epizod z 587 r. stalsie punktem zwrotnym w dziejach japonskiego buddyzmu*.Po zwyciestwie w Shiki ród Soga zdobyl supremacje w Yamato i przez dlugi czas mógl narzucac swoja wole nie tylko innym “szeregowym" rodom, ale i tradycyjnie juz uznawanemu rodowi cesarskiemu. Cesarz Sujun (588—592), osadzony na tronie przez Sogów, musial sie wykazac krnabrnoscia wobec swoich pierwotnych protektorów i skutki byly dla niego fatalne. W 592 r. zostal zabity. Jest to zreszta jedyny wypadek w historii Japonii oczywistego zabójstwa cesarza sprawujacego wladze.Po smierci Sujuna Soga-no Umako (?—626), który po ojcu Iname odziedziczyl sklonnosci do rzadzenia, wprowadzil na tron swoja siostrzenice, wdowe po Bidatsu. Panowala ona jako cesarzowa-wladczym Suiko od 593 do 628 r. Bliskie pokrewienstwo z Sogami i zapewne brak odpowiednich kwalifikacji nie zachecaly tej wladczyni do samodzielnych pomyslów w rzadzeniu. Umako zreszta umocnil swojapozycje szarej eminencji, ustanawiajac jako regenta ksiecia Umayado, syna Yómeia, który od najmlodszych lat wykazywal wyjatkowa zarliwosc w stosunku do buddyzmu.

Strona 19

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

DZIALALNOSC KSIECIA SHÓTOKUKsiaze Umayado (574— 622), lepiej znany jako Shótoku taishi (ksiaze Shótoku), jest postacia wybijajaca sie ponad swoich wspólczesnych. Jego dzialalnosci Japonia zawdziecza ostateczne przyjecie buddyzmu jako religii oficjalnie uznaneji propagowanej przez dwór. Byl on chyba pierwszym Japonczykiem, który rzeczywiscie rozumial zawile kanony buddyjskie i staral sie je przyblizyc swoim rodakom poprzez egzegeze i komentarze do sutr, a nade wszystko poprzez budowanieswiatyn i zdobienie ich dzielami sztuki buddyjskiej. W okresie aklimatyzowania sie obcej religii z pewnoscia formy zewnetrzne znacznie latwiej trafialy do ludzkiej wyobrazni niz skomplikowany sens ukryty w sutrach. W czasach regencji ksiecia Shótoku powstalo w Japonii 46 swiatyn skupiajacych razem 820 mnichów i 560 mniszek.Postac ksiecia Shótoku byla tak wielka we wczesnej historii, ze obrosla

* W Kojiki i Nihonogi podanu jest nazwa Shiki jako nazwa okregu (Shiki-pun). Obecnie w miescie Yao (rejon Osaka) w dzielnicy Shiki znajduje sie swiatynia Daishó-shógunii, która jakoby zostala zbudowana na owym polu bitwy; poswiecona jest duchom poleglych wojowników obu armii.50

wieloma legendami i teraz nie zawsze mozna dociec, co jest prawda, a co ozdoba dodana dla wiekszej chwaly bohatera. Wiele motywów postepowania ksiecia tez budzi niepokój historyków, bo nie mozna ich wyjasnic na podstawie dostepnych materialów. W kazdym razie wiadomo, ze ksiaze urodzil sie w miejscowosci Asuka, która byla wówczas siedziba dworu. Obecnie w swiatyni Tachibanadera mozna ogladac po dwóch stronach glównego oltarza biale sztandary z napisem “Tu urodzilsie Shótoku taishi" na jednym i “Tu jest miejsce narodzin japonskiego buddyzmu" na drugim. Swiatynia Tachibanadera upiera sie bowiem przy tym zaszczycie, jakkolwiek sa historycy, którzy kwestionuja lokalizowanie dworu Yómeia na tym terenie.51

Glównie jednak dzialalnosc ksiecia skupiala sie w rejonie odleglym od Asuki okolo 20 km, w miejscowosci lkaruga, gdzie mial swoja rezydencje i gdzie w 607 r. zbudowal najwspanialszy pomnik swojej zarliwosci religijnej - swiatynie Hóryuji. Na slady jego aktywnosci w dziedzinie budownictwa swiatynnego mozna jednak natrafic znacznie dalej od tradycyjnego osrodka Yamato, chociaz zawsze trzeba pamietac o tym, ze wiele swiatyn chetnie przypisuje sobie pochodzenie z fundacji Shótoku taishi, nawet jezeli podstawy do takiego twierdzenia sa nader kruche.Dlaczego ksiaze opuscil Asuke i przeniósl sie do lkarugi, nie jest zupelnie jasne. Mozna przypuszczac, ze chcial sie dla wiekszej swobody ruchów oddalic od osrodka, w którym ciazyla nad wszystkimi opresyjna kuratela Sogów. Byc moze równiez chcial sie zblizyc do ówczesnego okna na swiat, jakim byl port Naniwa (dzisiejsza Ósaka). Ksiaze bowiem prowadzil zywa wymiane kulturalna z Chinami. W607 r. zapoczatkowal oficjalne stosunki z dworem Sui wysylajac misje pod przewodnictwem Ono-no Imoko. W nastepnym roku do Chin wyjechala na studia grupa ludzi, wsród których byl Takamuko-no Kuromaro (?-654), mnich imieniem Bin oraz Imoko (po raz drugi).Oficjalne kontakty z Chinami staly sie zródlem ogromnych korzysci dla Japonii zarówno w dziedzinie kultury materialnej, jak i duchowej. I trzeba tu podkreslicniezmiernie wazna role buddyzmu i kleru buddyjskiego52

jako nosiciela zdobyczy kulturowych nieporównanie wyzszych od wszystkiego, co dotychczas znala Japonia.Shótoku taishi byl prawdopodobnie najbardziej wyksztalconym czlowiekiem wsród sobie wspólczesnych. Zajmowal sie nie tylko studiami buddyjskimi, ale i klasykami chinskimi, a ponadto interesowal sie teoriami politycznymi w Chinach, tzn. w kraju uznanym za niedoscigniony wzór we wszystkich dziedzinach zycia. Mozna mniemac, ze ksiaze rozwazal mozliwosci wprowadzenia szerokich reform opartych na modelu chinskim. To jednak, co zdolal przeprowadzic, nie bylo specjalnym osiagnieciem. W 603 r. wprowadzil mianowicie tzw. system kammuri (kam-muri — nakrycie glowy), który polegal na oznaczeniu 12 rang dostojników dworskich wedlug odpowiednich fasonów i kolorów urzedowych czapek. W momencie wprowadzenia tej chinskiej formy na dwór Yamato nie mialo to wiekszego znaczenia, poniewaz w niczym nie zmienialo istniejacych ukladów. Orni po staremu

Strona 20

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczbyli orni, a muraji pozostali muraji. Nalezy jednak sadzic, ze zamysl ksiecia siegal dalej niz zewnetrzne formy. Po pewnym okresie przyzwyczajania starszyzny rodowej do oznak godnosci udzielanych przez dwór mialo zapewne nastapic rzeczywiste nadawanie rang urzedniczych. Takiej reformy jednak ksiaze nie przeprowadzil. Byc moze przeszkodzila mu przedwczesna smierc.Ksieciu Shótoku przypisuje tradycyjna historiografia sformulowanie tzw. Konstytucji w 17 artykulach (Jushichi-jó-kempo). Bylby to drugi wyrazny slad jego dzialalnosci politycznej, gdyby istotnie mozna wierzyc53

w autorstwo. Wspólczesni badacze uwazaja jednak, ze “konstytucja" powstala kilkadekad po smierci ksiecia i zostala mu przypisana w holdzie dla jego wielkosci. Slowo “konstytucja" jest zreszta dosyc zwodnicze, bo owych 17 artykulów nie zawiera formulacji praw, stanowi natomiast luzny zbiór wskazówek moralnych zaczerpnietych z konfucjanizmu, buddyzmu, a podbitych rodzimymi ideami z kregu shintoistycznego.Ksiaze Shótoku byl niewatpliwie postacia przerastajaca swoich wspólczesnych. jakkolwiek jego dzialalnosc jako regenta, a wiec de facto wladcy, nie zaznaczylasie niczym szczególnym w dziedzinie politycznej. Byc moze, byl on zbyt skrepowany narastajaca potega Sogów. Jednakze w dziedzinie kultury polozyl zaslugi tak ogromne, ze mozna jemu przypisywac obudzenie tego impulsu twórczego,który sprawil, ze Japonia w ciagu kilku dekad wyszla ze stanu barbarzynstwa i zaczela tworzyc skarby kultury. Za jego czasów zaczely tez powstawac dziela o ambicjach historiograficznych, dziela, których tylko tytuly przetrwaly do naszych czasów (Tennóki — Kroniki cesarskie, Kokuki (lub Kokki) — Kroniki kraju). Przypuszcza sie jednak, ze ich tresc byla wykorzystywana przy pózniejszych komplikacjach Kojiki i Nihongi.Po smierci Shótoku taishi przez dwie dekady ród Soga narzucal swoja wole pozostalym rodom w Yamato. Jedynym zródlem dotyczacym tych czasów jest Nihongi (Kojiki konczy sie, jak wiadomo, na 628 r.) i czytajac te relacje trudno nie zauwazyc, ze autorzy nie posiadali sie z oburzenia na to, co nazywaja samowola ityrania Sogów. Warto jednak pamietac, ze ród Soga zostal ostatecznie zniszczony (chodzi tu o glówna linie reprezentowana przez Emishiego i Iruke) i dlatego pelne potepienia slowa kronikarzy mogly byc dyktowane checia usprawiedliwienia przewrotu, który zakonczyl sie masowymi zabójstwami. Przewrót zreszta mial znacznie szersze reperkusje niz dotychczasowe walki rodowe.

REFORMA TAIKA I KODEKS TAIHÓOrganizatorami spisku byli przede wszystkim: ksiaze Nakanoóe (626-671) oraz Nakatomi Kamako (lub Kamatari, 614—669). Obaj wielcy konspiratorzy ukazani sa w relacji Nihongi jako swietlane postacie, obdarzone wszelkimi zaletami charakteruoraz potega umyslu. Obaj byli jednomyslni w pragnieniu zniszczenia tyranii Sogów, a nastepnie wprowadzenia daleko idacych reform. Ksiaze Nakanoóe byl synemcesarza Jomeia (629—641) i cesarzowej-wladczyni Kógyoku (642—645) i w jego interesie jako przedstawiciela rodu panujacego lezalo usuniecie Sogów z areny politycznej. Kamako natomiast byl wnukiem owego Katsumiego, który zostal zabity przez Sogów, i wobec tego mial zastarzale zale do rodu Soga zarówno na gruncie ideologicznym, jak i prywatnym. Niewatpliwie tez bodzcem w dazeniu do przewrotu byly nowiny, które przywiezli z Chin Kuromaro i Bin. Wrócili oni w 640 r. pelni wrazen i wiedzy o swiecie po ponad trzydziestoletnim pobycie w Chinach, gdzie przezyli miedzy innymi rewolucje, która wyniosla54

do wladzy potezna dynastie T'ang (618—907). Opuscili Japonie za zycia Shótoku taishi, a wrócili w czasach szczytowego nasilenia supremacji Sogów. Kontrast miedzy Japonia a Chinami w ich odczuciu musial byc uderzajacy — z jednej strony prymitywny kraj szarpany walkami rodowymi, a z drugiej strony ogromne cesarstwo rzadzone przez centralna administracje. Ich relacje o wspanialosci t'angowskich Chin musialy budzic chec zmodernizowania Japonii wedlug zamorskich wzorów.Spisek antysogowski dojrzewal dlugo i do ostatecznej rozgrywki doszlo w 645 r. Soga-no Iruka zostal napadniety i zabity w czasie ceremonii palacowej. Popieranaprzez niego cesarzowa Kógyoku abdykowala, na tron wstapil ksiaze Karu (wszedl dohistorii jako cesarz Kótoku, 645—655), a nastepca tronu zostal Nakanoóe. W ciagukilku dni opozycja Sogów z Emishim na czele zostala wytepiona. Nastala era wielkich przemian zapoczatkowana wprowadzeniem takiej wlasnie nazwy dla cyklu reform: Taika-no kaishin — “reformy Wielkiej Zmiany".W literaturze historycznej przyjal sie skrót myslowy wyrazany zlozeniem “reformaTaika". Trzeba sobie jednak zdawac sprawe z tego, ze nie chodzi tu o jednorazowy

Strona 21

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczakt prawny, ale o dlugotrwaly proces przemian polityczno-spolecznych zmierzajacych do utworzenia scentralizowanego panstwa, rzadzonego przez arystokratyczna biurokracje pod egida rodu cesarskiego. Proces ten trwal kilkadziesiat lat, w ciagu których zapal reformatorski to wybuchal, to przygasalze wzgledu tak na czynniki natury zewnetrznej (walki na kontynencie), jak i czynniki natury wewnetrznej (walki dynastyczne w Yamato), ale nade wszystko ze wzgledu na ostroznosc reformatorów, nie mogli oni bowiem sobie pozwolic na zbyt gwaltowne wprowadzenie aparatu panstwowego na miejsce instytucji i organów rodowych. Wazne tez byly trudnosci natury czysto technicznej, które ujawnily siezaraz w pierwszym okresie i spowodowaly zahamowanie cyklu. Dla wprowadzenia w zycie ambitnych reform niezbedny byl wyszkolony aparat administracyjny i techniczny, którym Japonia owego czasu nie mogla sie jeszcze poszczycic. Jako skrybowie, rachmistrze, geodeci i urzednicy róznych szczebli zatrudniani byli w znacznej mierze imigranci z Korei i Chin dopóty, dopóki arystokracja rodowa nie wyksztalcila wlasnej kadry.Wedlug relacji Nihongi, w dniu Nowego Roku 646 cesarz wydal edykt zapowiadajacy,w jakim kierunku zmierzac odtad bedzie polityka dworu. Jakkolwiek niektórzy historycy japonscy ostatnio neguja autentycznosc tego zapisu, nie nalezy chyba calkowicie z niego zrezygnowac. Byc moze zapis jest niescisly, ale przekazana w nim tresc edyktu znajduje potwierdzenie w faktach, w tym, co sie dzialo w Japonii w ciagu nastepnych kilkudziesieciu lat.Wedlug Nihongi znamienny edykt (Taika-no kaishin-no mikotonori -Edykt o reformieWielkiej Zmiany) skladal sie z czterech krótkich artykulów, z których pierwszy zapowiadal zniesienie rodowej wlasnosci ziemi, rodowej wlasnosci magazynów ryzowych oraz kontroli nad wszelkimi be przez arystokracje rodowa. W artykule drugim znalazla sie zapowiedz zbudowania stalej stolicy oraz wprowadzenia podzialu55

terytorialnego niezaleznego od dotychczasowych posiadlosci rodowych, jak równiezustalenia sluzb drogowych, przejsc górskich, przepraw przez rzeki oraz zbudowania fortyfikacji granicznych. Trzeci artykul dotyczyl rejestrów ludnosci i nadzialów ziemi. W ostatnim artykule zapowiedziano obalenie dotychczasowego systemu danin i pracy przymusowej na rzecz arystokracji rodowej i wprowadzenie na to miejsce podatku od ziemi uprawnej, pobieranego od poszczególnych rodzin i nastepnie przekazywanego cesarzowi.Gdyby wiec w pelni zaufac relacji Nihongi, to mozna by uznac, ze ten jeden zwiezly akt ustawodawczy w sposób pokojowy, bez zadnego nacisku zewnetrznego i bez oparcia na sile militarnej, obalil istniejacy porzadek spoleczny, zniósl ustrój rodowy, a ustanowil scentralizowane panstwo, którego osrodkiem stal sie cesarz. W kazdym razie taki cel wylania sie z tresci kaishin-no mikotonori. Niewatpliwie dazenie do wzmocnienia wladzy centralnej poprzez kontrole ziemi i utworzenie aparatu administracyjnego wokól osoby cesarskiej wywolane bylo przez podziw dla Chin, z którymi Japonia owego czasu utrzymywala stosunki zarówno oficjalne, jak i prywatne. Juz blisko pól wieku wczesniej ksiaze Shótoku podjal niesmiale próby “zmodernizowania" Japonii wedlug chinskiego modelu: nie wiadomo jednak, jak daleko siegaly jego plany. W wypadku reformatorów okresu Taika moznanie miec wahan co do zakresu planowanych zmian — niezaleznie od tego. czy i w jakim stopniu zapis Nihongi jest scisly. Zgodnie z wizja reformatorów okresu Taika Japonia miala sie stac pomniejszonym odbiciem fangowskich Chin.Mimo licznych wspomnianych uprzednio trudnosci zapoczatkowany w 645 r. proces przemian politycznych trwal kilkadziesiat lat, az znalazl swe ukoronowanie w kodeksie Taihó (Taihb-ritsuryó), promulgowanym w 702 r. Caly okres od Taika do Taihó nalezy uznac za etap przejsciowy miedzy spoleczenstwem zlozonym z dosyc luzno zwiazanych ze soba rodów a tym, co w historiografii japonskiej nazywane jest ritsuryb-kokka — “panstwem opartym na ustalonych normach prawnych". Przez caly ten czas reformatorzy zapatrzeni w chinski model widzieli przede wszystkim zewnetrzne formy potegi swojego wzorca i starali sie je przeszczepic na grunt japonski. Ekonomiczna i polityczna potege Chin przypisywali zapewne koncepcji absolutnej wladzy cesarskiej, systemowi biurokracji i konfucjanskim zasadom lojalnosci sankcjonowanym przez prawo.Wcielenie w zycie tego typu form zewnetrznych wymagalo duzego nakladu mozolnej pracy, ale nie przerastalo sil, którymi dysponowali reformatorzy. Reformatorzy nie spotkali sie ze zdecydowanym oporem, który móglby pokrzyzowac ich zamiary, ze wzgledu na to, ze jedynym silnym oponentem mogla ewentualnie stac sie arystokracja rodowa. A ta wlasnie warstwa nic nie tracila na reformach. Zmiany nastepowaly powoli i poczatkowo przejawialy sie przede wszystkim w formach zewnetrznych. Z ekonomicznego punktu widzenia straty, które arystokracja rodowa

Strona 22

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczponosila przez obalenie prywatnej wlasnosci ziemi i prywatnej kontroli nad be, kompensowane byly w ramach ksztaltujacego sie systemu56

urzedniczego. W tej dziedzinie wyraznie widac odstepstwo od modelu chinskiego.W Chinach istniala tradycja szkolenia urzedników na potrzeby administracji i teoretycznie kazdy czlowiek, bez wzgledu na pochodzenie spoleczne, mógl aspirowac do funkcji w aparacie panstwowym, o ile zdal odpowiednie egzaminy. W Japonii ta zasada sie nie przyjela. Hierarchie organów rodowych — ledwie wstrzasnieta przewrotem Tai-ka — zaczeto przebudowywac i dostosowywac do potrzebhierarchii panstwowej, przy czym zasada arystokratycznego charakteru wladzy nie tylko nie ulegla likwidacji, ale przeciwnie — zostala wyraznie sformulowana. Zapis w Nihongi przypisuje te formulacje cesarzowi Temmu (673—686), który w 682 r. wydal jakoby edykt nastepujacej tresci: “Zanim dokona sie wyboru na urzad, mabyc sprawdzone pochodzenie i charakter wszystkich kandydatów. Nie wolno mianowacurzednikiem nikogo, kto nie moze sie wykazac odpowiednim pochodzeniem, chociazbyjego charakter, zachowanie i zdolnosci byly wyjatkowe". Znowu - niezaleznie od stopnia scislosci zapisu — trzeba uznac merytoryczna prawdziwosc tego sformulowania. Najwyzsze urzedy administracji centralnej zostaly zmonopolizowaneprzez przedstawicieli starszyzny rodowej z rodów najbardziej wplywowych przed przewrotem. Starszyzna mniej wplywowych rodów z rejonu Yamato uplasowala sie na nizszych szczeblach centralnej drabiny urzedniczej, podczas gdy naczelnicy rodówz dalszych prowincji wyznaczeni zostali na stanowiska urzedników panstwowych szczebla prowincjonalnego. Podzial administracyjny kraju na prowincje (kuni lub koku) i powiaty (kori lub gun) przeprowadzony zostal w ten sposób, ze w zasadziepokrywal sie z dawnym podzialem terytorialnym wedlug posiadlosci rodowych. Dzieki temu dawna arystokracja prowincjonalna mogla sprawowac wladze w imieniu cesarza na tych samych terenach, które jej tradycyjnie podlegaly w ramach ustroju rodowego.Reformatorzy okresu przejsciowego z pewnoscia nie umieliby uzasadnic teoretycznie, dlaczego chinskie wzory musialy w wielu punktach byc korygowane lub ignorowane. Niemniej jednak mieli te praktyczna madrosc, która im nakazywaladaleko idaca ostroznosc w postepowaniu z arystokracja rodowa oraz poszanowanie dla tradycyjnych instytucji i sentymentów. W Chinach okresu Sui i Tang podstawowa jednostka spoleczna byla rodzina, bo rozklad ustroju rodowego dokonalsie w sposób naturalny znacznie wczesniej. Japonia okresu Taika nie byla jeszczena tym stopniu rozwoju spoleczno-ekonomicznego i reformatorzy, którzy w pierwszym impecie kopiowania Chin chcieli obalic ustrój rodowy, zatrzymali sie jak gdyby w polowie drogi.W Chinach teoretyczna podbudowa wladzy cesarskiej byla zasada “mandatu nieba". Zgodnie z ta zasada dynastia powinna byc obalona, jezeli cesarze nie wywiazywalisie ze swoich obowiazków. W Japonii taka zasada byla nie do przyjecia. Cesarz japonski panowal, bo uwazany byl za potomka bogini Amaterasu, i to przekonanie przetrwalo, mimo ze realna wladza cesarska szybko ulegla atrofii. Przetrwalo az do czasów nam wspólczesnych i zostalo dopiero oficjalnie odrzucone po klesce w wojnie na Pacyfiku w 1945 r. Mozna, oczywiscie, twierdzic,57

ze bezsilnosc cesarzy jako realnych wladców byla jednym z powodów trwalosci dynastii — cesarze nie przeszkadzali w rzadzeniu silom stojacym poza tronem, a jednoczesnie stanowili “symbol jednosci narodu" (tak wlasnie zostala sformulowana pozycja cesarza w powojennej konstytucji z 1946 r.) i swoja fizyczna obecnoscia podkreslali niejako wyjatkowosc duchowa Japonii. Mimo licznych walk wewnatrzdynastycznych i licznych sporów sukcesyjnych ciaglosc dynastii japonskiej zostala utrzymana i po dzis dzien uwazana jest za ceche wyrózniajaca, za szczególny powód do dumy.Prace reformatorskie okresu przejsciowego szly jednoczesnie kilkoma torami. W 670 r. przeprowadzono po raz pierwszy rejestry ludnosci, chociaz do przydzielania ziemi uprawnej poszczególnym rodzinom, a takze do wyznaczenia podatków na rzecz panstwa przystapiono juz wczesniej. Nie jest zupelnie jasne, jak daleko siegaly rejony objete systemem nadzialów (system nadzialów — handen-sei). Teoretycznie cala ziemia japonska nalezala do cesarza i cala powinna podlegac temu systemowi. Rejestry mialy byc korygowane co szesc lat i ziemia miala byc przydzielana od nowa w zaleznosci od zmian personalnych w kazdej rodzinie. System handen-sei dotyczyl glównie ziemi uprawnej, zostawial natomiast pewna swobode w operowaniu ziemia przeznaczona na zabudowania mieszkalne oraz tym, co dzisiaj nazwalibysmy dzialkami przyzagrodowymi. Teoretycznie kazdy osobnik powyzej lat 6 powinien otrzymac przydzial ziemi

Strona 23

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczuprawnej (kubunden — “ziemia przydzielona na gebe"). Wolni osobnicy plci meskiejdostawali 2 tan*, wolne kobiety 2/3 tej ilosci. Niewolni dzielili sie na kilka kategorii i w zaleznosci od swojego statusu uzyskiwali albo pelny nadzial, albo dwie trzecie nadzialu osobnika wolnego. Niewolnicy nigdy w Japonii nie byli szczególnie liczni (5—10% ludnosci) i nie stanowili podstawy produkcji. Traktowani byli znacznie lepiej niz w krajach o rozwinietym ustroju niewolniczym. W stosunku do niektórych kategorii stosowane byly jedynie pewne rygory pozaekonomiczne, jednakze pozycja ekonomiczna niewolnicy tych uprzywilejowanych kategorii nie róznili sie od ludzi wolnych.System handen-sei byl kopia systemu chinskiego stosowanego pod panowaniem dynastii Sui i Tang (chociaz tam tez nie wiadomo, w jakim zakresie). Przeszczepiony na grunt japonski nie byl wielkim sukcesem reformatorskim, wprowadzal bowiem odgórnie podzial spoleczenstwa na rodziny, uklady zas wlasciweformacji rodowej byly ciagle w pelni sil. Ponadto ziemie typu kubunden nie zawsze terytorialnie zwiazane byly z domostwem uzytkownika. Zdarzalo sie czesto,ze poszczególne dzialki lezaly daleko od siebie i zadna z nich nie przylegala dozabudowan mieszkalnych. Istotny tez byl czynnik psychologiczny — uzytkownik wiedzial, ze moze korzystac ze swojego skrawka ziemi przez 6 lat, ale nie byl w stanie przewidziec, co bedzie potem, czy zostanie na tej samej ziemi, czy tez uzyska inny nadzial. Takie poczucie nie-

* 1 tan 9,92 ara.58

pewnosci nie stwarzalo korzystnych warunków do dlugofalowego inwestowania sily roboczej i nakladów materialowych, nie sprzyjalo poczuciu wlasnosci i odpowiedzialnosci.Równolegle z wprowadzeniem systemu handen-sei wszedl w zycie nowy system podatkowy. Podatek od ziemi nie byl wysoki (3—5% plonów), ale prace przymusowe, którym podlegali wszyscy mezczyzni w pelni sil, staly sie nieznosnym ciezarem dla wielu rodzin i wkrótce po ich wprowadzeniu spowodowaly masowe ucieczki z ziemi. W okresie Nara i w poczatkowym okresie Heian kilkakrotnie podejmowane byly przez rzad próby “uzdrowienia" systemu handen. Nie przyniosly one jednak pozadanych rezultatów i system umarl smiercia naturalna. Ostatnia wzmianka w oficjalnych dokumentach na temat kubundenów pojawila sie w 902 r., a z jej tresci wynika, ze system juz w tym czasie byl martwy.Jako drugi równolegly tor dzialalnosci reformatorów mozna wydzielic stopniowe budowanie i rozbudowywanie aparatu administracyjnego zarówno na szczeblu centralnym, jak i prowincjonalnym. W tej dziedzinie nie trzeba bylo zaczynac od zera, poniewaz grunt byl w pewnym stopniu przygotowany przez system kammuri ksiecia Shótoku. Niemniej jednak proces przerastania organów rodowych w organy administracji panstwowej nie przebiegal szczególnie szybko i do czasu promulgowania w 702 r. kodeksu Taihó tytuly kabane przeplataly sie z nowymi tytulami urzedniczymi zaczerpnietymi z Chin. W 684 r. nastapila reforma systemu kabane, ograniczajaca liczbe tytulów do osmiu (yakusa-no kabane) i zmieniajaca ich hierarchie.Trzecia istotna sfera dzialalnosci reformatorskiej byla legislacja. Mogloby sie wydawac, ze na fali entuzjazmu dla Chin wystarczylo przepisac to, co juz Chinczycy wczesniej wymyslili. Takie byly zapewne zamiary pierwszych japonskich twórców prawa. Ale okazalo sie, ze, zadanie bylo bardziej skomplikowane, niz poczatkowo przypuszczano. Swiadczy o tym fakt, ze pierwszy kodeks formulowany w latach 668—671, a zwany Ómi-ryó, wkrótce po promulgowaniu musial byc nowelizowany. W latach 681 — 689 opracowano nowy kodeks, Kiyomihara-ritsuryo, który tez widocznie nie byl w pelni zadowalajacy, bo juz po 12 latach zaczela sie praca nad kodeksem Taihó-ritsuryó.Od chwili promulgowania Taihó-ritsuryó Japonia stala sie panstwem opartym na podstawach prawnych. Wprawdzie w 757 r. powstal jeszcze jeden kodeks, zwany Yóró-ritsuryb, ale byl on tylko powtórzeniem pierwszego z nielicznymi nowelizacjami i w literaturze historycznej przyjelo sie traktowac oba kodeksy jako jeden, z zachowaniem nazwy pierwszego (w skrócie: Taihó-ryo).Od VIII w. do czasów wspólczesnych Japonia przeszla przez wiele etapów rozwoju historycznego, które calkowicie zmienily jej oblicze. Prawodawstwo japonskie ulegalo przeobrazeniom wraz z postepem czasów. Powstawaly i upadaly rózne formy rzadów i rózne organa wladzy wymagajace nowych norm prawnych. Niemniej jednak azdo czasów Meiji (1868—1912) nie powstalo nic, co mozna by nazwac kodeksem przeznaczonym dla calego kraju. Im bardziej posuwala sie Japonia59

Strona 24

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczw swoim rozwoju, tym mniej adekwatne stawaly sie poszczególne paragrafy Taiho-ritsuryó. A przeciez az do czasów nowozytnych Japonczycy nie umieli sie wyzwolic spod uroku urzedów i tytulów wprowadzonych przez Taihó. W okresie supremacji arystokracji dworskiej rangi i urzedy byly podstawa zycia swoich nosicieli, dawaly im utrzymanie i status spoleczny. W okresie supremacji samurajskiej rangi i urzedy dworskie staly sie juz tylko ornamentem, ale jakze pozadanym ornamentem! A po przewrocie Meiji, kiedy caly naród japonski skupil sie we wspólnym wysilku dla zrzucenia form feudalnych i wejscia na droge kapitalizmu, przywódcy przewrotu siegneli po wzory administracyjne do kodeksu Taihó. Raz jeszcze, choc na krótko, ozywil sie wyblakly splendor starozytnych urzedów.

STRUKTURA ADMINISTRACYJNA WEDLUG KODEKSU TAIHÓStruktura administracyjna ustalona przez Taihó-ryb opierala sie na prostym, symetrycznym modelu chinskim z pewnymi japonskimi uzupelnieniami, które nieco naruszaly chinska symetrie. Cala administracja dzielila sie na urzedy centralne (chub-kan) i urzedy prowincjonalne (chihó-kan). Najwyzszym organem centralnym byla Wielka Rada Stanu (Dajókan lub Daijókan), w której sklad wchodzili wielcy ministrowie (daijin), radcy cesarscy (nagon), kontrolerzy (ben) i doradcy (songi), tworzacy cialo doradcze i wykonawcze. Kodeks Taihó przewidywal trzy stanowiska wielkich ministrów: dajódaijin (lub daijódaijin) mial byc mianowany tylko wtedy, kiedy odpowiedni kandydat wykazywal sie wyjatkowymi zaletami umyslui charakteru. Urzad dajódaijina nie byl wiec niezbedny z punktu widzenia funkcjiaparatu i nie wiazaly sie z nim okreslone prawem obowiazki administracyjne. Jezeli jednak ktos zostal wyrózniony ta zaszczytna nominacja, to zajmowal miejsce na samym szczycie drabiny administracyjnej. Pozostali dwaj wielcy ministrowie — minister lewej strony (sadaijin) i minister prawej strony (udai-jiri) — mieli wyznaczone konkretne funkcje, kontrolowali mianowicie prace osmiu resortów, po cztery resorty kazdy. Po promulgowaniu Taihb-ryó utworzony zostal jeszcze jeden urzad wielkiego ministra — ministra srodka (iHiulcii/iii). Naidaijin, podobnie jak dajódaijin, moze byc nazwany ministrem bez teki, ale w hierarchii daijinów stal najnizej.Wspomniane wyzej resorty byly to: Nakatsukasa-shó — Resort Urzedów Centralnych; Shikibu-shó — Resort Ceremonii; Jibu-shó — Resort Spraw Cywilnych; Mimbu-shó — Resort do Spraw Ludnosci;Hyóbu-shó — Resort Spraw Wojskowych; Gyóbu-shó — Resort Wymiaru Sprawiedliwosci;Ókura-shó — Resort Finansów; Kunai-shó — Resort do Spraw Dworu Cesarskiego.Teoretycznie organem równorzednym z Dajókanem byl Jingikan, czyli Urzad do SprawKultu. Do obowiazków tego urzedu nalezalo przede wszystkim sprawowanie nadzoru nad chramami shintó oraz organizowanie najwazniejszych uroczystosci obchodzonychw duchu rodzimego kultu (jak np. ceremonia intronizacji, festiwal cesarskiego dziekczynienia, ceremonia puryfikacji rytualnej i in.). W rzeczywistosci, mimo60

wysokiej pozycji w schemacie administracyjnym, Jingikan mial o wiele mniejsze znaczenie niz Dajókan.Urzedy prowincjonalne wiazaly sie scisle z nowym podzialem administracyjnym zwanym kokugunri-sei (“system prowincji, powiatów i osiedli"). Na czele administracji kazdej prowincji stal gubernator (karni), wybierany sposród arystokracji stolecznej (kizoku). Prowincje — po kilkakrotnych drobnych zmianach— ustalone zostaly w liczbie 66 i podzielone na cztery kategorie, przy czym w klasyfikacji wzieto pod uwage takie elementy, jak wielkosc, odleglosc od osrodkastolecznego, pozycja strategiczna i potencjal ekonomiczny prowincji. Prowincje skladaly sie z powiatów, na których czele zostali ustawieni przedstawiciele arystokracji lokalnej (gbzoku). Podzial na prowincje i powiaty, jak to juz wczesniej bylo powiedziane, w zasadzie odpowiadal dawnemu naturalnemu podzialowiwedlug posiadlosci rodowych. W wypadku osiedli (sato lub ri) nastapilo odejscie od porzadku naturalnego i jako najmniejsza jednostke administracyjna wyznaczono 50 domostw, niezaleznie od tego, czy rzeczywiscie tworzyly one osiedla, czy nie.Odpowiedzialnosc administracyjna za kazda taka grupe rodzin spoczywala na soltysie (satoosa), wybieranym sposród najbardziej wplywowych mieszkanców.Do schematu chihókan nalezaly równiez rózne urzedy nie zwiazane z administracja prowincjonalna sensu stricto, jak na przyklad dwa stoleczne Urzedy Municypalne: prawej i lewej strony stolicy (Sakyó-shiki i Ukyó-shiki).

SYSTEM RANG I URZEDÓW ORAZ SYSTEM PODATKOWYWszelkim urzedom kazdego szczebla odpowiadala okreslona ranga dworska. Wzajemne zaleznosci tworzyly rozbudowany system urzedów i rang (kanshohu-ikai-sei), który

Strona 25

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczw samym swoim zalozeniu byl elitarny, wyksztalcil sie bowiem na zywych tradycjach arystokracji rodowej. Aby osiagnac jakis urzad, konieczne bylo posiadanie odpowiedniej rangi, ale by uzyskac range, wystarczylo urodzic sie w arystokratycznej rodzinie. Kodeks Taiho przewidywal cztery rangi dla ksiazat i ksiezniczek krwi oraz dziewiec rang urzedniczych. W tej ostatniej kategorii rangi:pierwsza, druga, trzecia i dziewiata (zwana poczatkowa) byly dwustopniowe, gdy natomiast rangi od czwartej do ósmej byly czterostopniowe.Dzieki systemowi rang i urzedów przywileje arystokracji chronione byly przez prawo. A byly to przywileje o duzym znaczeniu ekonomicznym, wszyscy bowiem nosiciele rang i funkcjonariusze aparatu panstwowego otrzymywali róznego rodzajuswiadczenia zarówno w ziemi, jak i w produktach. Ziemia uzyskiwana za urzad (shikiden) oraz ziemia uzyskiwana w zwiazku z ranga (iden) czesciowo zwolniona byla od podatków, ale nie stanowila podstawy bogactwa swojego posiadacza, poniewaz przydzialy nie byly przesadnie duze. Przykladowo: ziemie shikiden dla dajódaijina obejmowaly 40 chó*; sadaijin i udaijin dostawali

* 1 chó = 0,992 ha.62

30 chó, dainagon (wielki radca dworu najwyzszego stopnia) — 20 chó. Ponizej dainagona nie bylo przydzialów typu shikiden. Przydzialy zwiazane z ranga dostawali ludzie do piatej rangi wlacznie wedlug nastepujacego porzadku:ksiazeca I ranga 80 chó II “ 60 “ III “ 50 “ IV “ 40 “ urzednicza I ranga wyzsza80 chó I “ nizsza 74 “ II “ wyzsza 60 “ II “ nizsza 54 “ III “ wyzsza 40 “ III “nizsza 34 “ IV “ wyzsza 24 “ IV “ nizsza 20 “ V “ wyzsza 12 “ V “ nizsza 8 “Znacznie bardziej lukratywne byly swiadczenia zwane shokuhb (zwiazane z urzedem)i ihó (zwiazane z ranga). W literaturze anglojezycznej termin ho przeklada sie jako fief (lenno, feudum), ale nie jest to zupelnie scisle, jakkolwiek w jezyku japonskim ho jest komponentem slowa hbken — feudalizm. Jednostka obliczeniowa swiadczen typu ho byly domostwa, a same swiadczenia polegaly na tym, ze okreslona kodeksowe liczba domostw nie przekazywala swoich produktów jako podatku do skarbu panstwa, ale oddawala je bezposrednio do magazynów posiadacza przywilejów shokuhó lub ihó. I tak np. na rzecz dajódaijina przekazywalo swoje produkty 3 tysiace domostw, na sadaijina i udai-jina — 2 tysiace, na dainagona —800, na chunagona (wielkiego radcy dworu sredniego stopnia) — 200 domostw. Ihó otrzymywali posiadacze rang do czwartej wlacznie, przy czym najwyzsza liczba domostw wynosila 800, najnizsza zas 80.Poza tym wszystkie rangi wiazaly sie z odpowiednio stopniowanymi ilosciowo przydzialami jedwabiu, plótna, watoliny i motyk. Czwarte i piate rangi wyrózniane byly dodatkowo przydzialami tekstyliów. Czesc pensji urzedniczych wyplacana tez byla w artykulach zywnosciowych. Wyplaty odbywaly sie za posrednictwem resortów Ókura-shó i Mimbu-shó, do których wplywaly podatki.Podatki byly trojakiego rodzaju: so — podatek placony w ziarnach (ryz, pszenica,zyto, proso), chó — podatek w tekstyliach oraz yó — podatek w produktach lokalnych placonych w zamian za prace przymusowa. Ten ostatni typ swiadczen na rzecz panstwa byl najbardziej uciazliwy. Prace przymusowe dotyczyly tylko mezczyzn, ale wlasnie mezczyzni stanowili podstawowa sile robocza w rolnictwie. Mlodzi ludzie mogli byc na trzy lata wylaczeni z pracy w gospodarstwie, z czego na ogól rok musieli spedzac w rejonie stolecznym na robotach publicznych lub na sluzbie u arystokracji, a dwa lata jako zolnierze w dalekich prowincjach, przy czym do sluzby wojskowej musieli sie63

wyekwipowac sami. Stawalo sie to podwójnym obciazeniem dla rodziny — z jednej strony utrata drogocennych rak do pracy, z drugiej strony koniecznosc zdobycia drogiego ekwipunku. Dlatego tez kto tylko mógl sobie na to pozwolic, staral sie te podwójna kleske odsunac, placac “wykup" produktami swojego gospodarstwa. Wspomniane poprzednio ucieczki z ziemi zaczely sie juz u schylku VII w. (a wiec przed promulgacja Taihó-ryo), a przybraly na sile w VIII w. Stwarzalo to trudnosci dla centralnej administracji, poniewaz duze polacie ziemi uprawnej lezaly odlogiem i nie sposób bylo ich opodatkowac, a przeciez podatki byly zródlem utrzymania calej arystokracji i w ramach tej klasy - aparatu panstwowego. O dalszych konsekwencjach tego procesu mowa bedzie w nastepnym rozdziale.

ROZWÓJ KULTURYCaly okres przejsciowy od systemu rodowego uji-kabane do ritsu-ryó-kokka,

Strona 26

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczzapoczatkowany przez przewrót Taika, a zakonczony promulgowaniem kodeksu Taihó iufundowaniem stolicy w Narze, trwal troche wiecej niz pól wieku. Piecdziesiat czy szescdziesiat lat w dlugiej historii Japonii to bardzo malo, a przeciez ile sie w tym czasie zdarzylo, ile Japonczycy zdolali osiagnac mimo wszelkich przeciwnosci. Podziw ogarnia, gdy sie uswiadomi, jak daleka i trudna droge przebyla Japonia w tak krótkim czasie. Wielkie indywidualnosci, inicjatorzy przewrotu — ksiaze Nakanoóe (jako cesarz Tenchi na tronie 668-671), Kamatari, Bin, Kuromaro — poumierali, ale ich ledwie zaczeta praca zostala podjeta przez godnych nastepców i prowadzona byla dalej w wielu dziedzinach jednoczesnie. Jeszcze w czasie, gdy cesarz Tenchi byl nastepca tronu, Japonia poniosla w 662 r. ciezkie kleski na kontynencie, stajac po stronie Kudary w walkach z polaczonymi silami Chin i Shiragi. W 663 r. Chiny ostatecznie ogarnely Kudare i Japonia zrezygnowala z dalszych prób interwencji w Korei, wzmocnila natomiast garnizon w Dazaifu (pln. Kyushu). Wysilek militarny z pewnoscia nie przyczynil sie do przyspieszenia prac reformatorskich. Innego rodzaju przeszkoda byly walkisukcesyjne po smierci cesarza Tenchi (671 r.), które ostatecznie wyniosly na tron ksiecia Óama (wszedl do historii jako cesarz Temmu). Cesarz ów nalezy równiez do grona wybitnych indywidualnosci starozytnej Japonii. Jego silny charakter, samodzielnosc w rzadzeniu i pomysly reformatorskie ogromnie wzmocnilyautorytet wladzy cesarskiej. Mozna nawet posunac sie do stwierdzenia, ze za jegopanowania Japonia osiagnela ideal absolutnej wladzy cesarskiej, jakkolwiek wiezitypu uji-kabane byly ciagle bardzo silne.Okres przypadajacy na panowanie Temmu (672—686) nosi w historii sztuki nazwe Hakuhó (wedlug innej klasyfikacji okres Hakuhó trwal od Taika do Nara. a rok 672stanowi cezure miedzy wczesnym Hakuhó a póznym). Ogladajac zachowane do dzis zabytki tego okresu mozna sobie uswiadomic, jak szybko postepowal rozwój kulturyJaponii. Nie nalezy tu oczywiscie pominac ogromnej roli wplywów kontynentalnych i zaslug ksiecia Shótoku oraz zniszczonych w przewrocie Taika64

Sogów. Liczni swieccy imigranci z Chin i Korei, a takze natchnieni misjonarskim duchem mnisi buddyjscy przywozili z kontynentu przedmioty codziennego uzytku i dziela sztuki, jak równiez swoja zaawansowana w stosunku do Japonii wiedze techniczna. Japonczycy chloneli wszystkie nowinki z wlasciwa sobie zarliwoscia, ale nie bylo to jednoznaczne z bezmyslnym kopiowaniem. Poprzedzajacy Hakuhó okres Asuka (od panowania wladczyni Suiko) stal sie przelomowy w zyciu kulturalnym kraju. Sztuka tego okresu zwiazana byla najscislej z buddyzmem, chociaz tylko waska elita intelektualna mogla pojac glebsze aspekty filozofii buddyjskiej. Dla wiekszosci ludzi buddyzm stanowil po prostu nowy rodzaj magii, a sutry traktowano jako zaklecia, które nalezy recytowac w potrzebie, ale nie trzeba ich rozumiec. Najwieksze wrazenie na laikach wywieraly formy zewnetrzne, akcesoria swiatynne. Ich odmiennosc od rodzimych skromnych atrybutów kultu i ichwspanialosc musialy budzic podziw estetyczny, a zarazem przekonanie o sile nowejreligii. Zapal ksiecia Shótoku do budowania swiatyn udzielil sie innym moznym i wkrótce nastal czas, kiedy ambicja tych najbogatszych i najpotezniejszych stalo sie fundowanie ujidera — “swiatyn rodowych". Wiecej w tej modzie bylo megalomanii niz poboznosci, chodzilo bowiem o upamietnienie swego imienia lub zapewnienia wiecznego szczescia zmarlym przodkom i krewnym. Niemniej jednak niezaleznie od pobudek,65

które kierowaly fundatorami, ich ambicja stala sie stymulantem gwaltownego wybuchu energii twórczej. Barbarzynstwo okresu kofun zaczelo sie cofac i nadeszla dla Japonii era cywilizacji.W okresie Asuka powstalo w Japonii 46 swiatyn, z których najlepiej zachowala sieHóryuji ksiecia Shótoku. Uwazana za najstarszy drewniany kompleks budynków na swiecie, jest w tej chwili skarbnica dziel sztuki gromadzonych przez wieki. Z oryginalnych dziel okresu Asuka przetrwaly do naszych czasów rzezby i obrazy swiadczace o wysokim kunszcie ówczesnych artystów. W swiatyni rodowej Sogów, zwanej popularnie Asukadera (formalna nazwa: Gangóji), przetrwal pierwszy posag Buddy wykonany na ziemi japonskiej, którego autorstwo przypisuje sie “mistrzowi od buddów" imieniem Tori (Tori busshi). W okresie Asuka Japonczycy terminowali uimigrantów we wszystkich dziedzinach znanej na Wschodzie sztuki. Nauczyli sie m.in. techniki wyrobu papieru, laki, farb olejnych; wyksztalcili wlasnych artystówi rzemieslników. Impulsy twórcze szly bezposrednio z Chin lub poprzez Koree, alenawet w pierwszych próbach stosowania obcych technik przez rodzimych artystów przebijaja niejednokrotnie oryginalne cechy japonskiego poczucia estetyki, siegajace korzeniami czasów Yayoi.

Strona 27

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczOkres Hakuhó wykazuje dalszy rozwój kultury, i to nie tylko sztuk plastycznych. Np. pagoda swiatyni Yakushiji w Narze uwazana jest przez wielu koneserów za najpiekniejsza w Japonii. Malowidla scienne w Zlotym Pawilonie Hóryuji zadziwialy zarówno rozmachem, jak i subtelnoscia rysunku (ulegly zniszczeniu dopiero w 1949 r.). Wiele rzezb i obrazów z tego okresu uzyskalo range skarbów narodowych (kokuho). Obok sztuk plastycznych zaczela tez duza role w zyciu kulturalnym dworu odgrywac poezja chinska i poezja japonska. Nazwiska takich poetów, jak Kakinomoto-no Hitomaro (zyl na przelomie VII i VIII w.), Yamabe-no Akahito (przelom VII i VIII w.) czy cesarzowa Jitó (686— 699), weszly na zawsze do skarbnicy literatury japonskiej.

VII. OKRES NARA (VIII W.)

PIERWSZA STALA STOLICA PROMULGOWANIE kodeksu Taihó stalosie widomym znakiem zamkniecia okresu przejsciowego, kiedy wszystko jeszcze byloplynne i niepewne. Po 702 r. Japonia dojrzala do stabilizacji. Ufundowanie stolicy zapowiedzianej dekretem Taika stalo sie nakazem chwili. W 2 miesiacu 708r. wladczyni Gemmei (707—715) wydala edykt w tej kwestii. W 9 miesiacu zorganizowane zostalo Biuro Budowy Stolicy Nary (Nara-no rniyako-o tsukuru tsukasa) i w nastepnym miesiacu posel cesarski zawiadomil o wielkim przedsiewzieciu boginie Amaterasu w jej glównym chramie Ise-jingu (pref. Mie). W12 miesiacu 708 r. dolina nazwana Heijó zostala rytualnie oczyszczona i dopiero wtedy mozna bylo rozpoczac prace, które trwaly ponad rok.Przenosiny z Fujiwary, gdzie byl dotychczas dwór Gemmei, odbyly sie 9 dnia 3 miesiaca 710 r. Dzielo, jak na owe czasy, bylo bardzo ambitne. Formalna nazwa nowej stolicy bylo Heijó-kyó, ale od poczatku potocznie uzywana byla lokalna nazwa Nara. Heijó-kyó znaczy “stolica Pokoju". Nara miala sie stac w zmniejszonej skali kopia stolicy Tangów Ch'anganu. Ostatecznie jednak Japonczycyi w tym wypadku pogwalcili chinska symetrie, odeszli od wzoru idealnego prostokata. Wzorowany na Chinach prostokat mial rozmiary ok. 4,3 km ze wschodu na zachód i ok. 4,8 km z pólnocy na poludnie, ale za pólnocno-wschodnim krancem miasta powstala dzielnica zwana gekyb (“zewnetrzna stolica") o rozmiarach ok. 2,2 km na 1,7 km, a na pólnoc od zachodniego kranca dolozono waski pas ziemi o rozmiarach ok. 1,1 km na 0,26 km nazwany ukyb-hoku-hembb (“rejon pólnocny prawejstolicy"). Miasto zostalo podzielone na lewa (sa) i prawa stolice (ukyo), miedzyktórymi biegla z pólnocy na poludnie szeroka aleja Suzaku-óji. Cala powierzchniamiasta poprzecinana zostala ulicami i alejami, które krzyzowaly sie pod katem prostym. Szerokosc ulic i alei byla znormalizowana, przez co wielkosc dzialek (chó lub bo) ziemi pod zabudowe tez byla znormalizowana i wynosila dla 1 chó ok.0,992 ha. Okolo 100 ha gruntu w pólnocnej czesci stolicy zajmowalo “miasto w miescie" — Wielki Teren Palacu. Cesarskiego (Daidairi lub Óuchi), gdzie za murami i bramami znajdowaly sie prywatne kwatery cesarskie (Dairi lub Uchi) i jego dworu oraz najwazniejsze urzedy administracji centralnej.W porównaniu z tym, co dotychczas znala Japonia, wszystko w nowej67

HOKUHEMBO1-SAIDAUI 2-HOKKEJI 3-TOSHODAIJ1 4-YAKUSHIJ1 5-ZACHODNI RYNEK 6-WSCHODNI RYNEK 7-DAIANJI 8-6ANKOJI 9-KOFUKUJI 10-TODAUIPlan Nary (Heijó-kyó), VIII w.68

stolicy bylo zrobione na miare gigantów. Suzaku-óji biegnaca od poludniowej bramy Daidairi, Suzakumon, do poludniowej bramy miasta, Rashómon, szeroka byla na 85 m. Brama Rashómon — pietrowa, bogato ornamentowana konstrukcja — miala 62 m dlugosci i 22 m szerokosci. “Duze ulice" (oji) mialy szerokosc 24 m, a “male ulice" (koji) — 12 metrów.Wkrótce po przeprowadzce dworu zaczely sie do Nary przenosic z innych miejscowosci wielkie swiatynie buddyjskie. Budowaly one swoje przybytki z rozmachem, nie zalujac miejsca, nakladów materialowych ani robocizny. Nasilajacasie poboznosc dworu wplywala w sposób widomy na szybki wzrost pozycji ekonomicznej klasztorów i wzrost autorytetu mnichów buddyjskich.Jako swiadectwa wspanialosci starozytnej stolicy pozostaly w Narze niezliczone skarby, które do dzis jeszcze budza najpiekniejsze wzruszenia estetyczne. Wprawdzie pawilony palacowe zniknely z powierzchni ziemi i na ich miejscu pojawily sie pola uprawne lub laki, ale swiatynie pozostaly nawet po przeniesieniu stolicy do Nagaoki i wiele z nich przetrwalo do naszych czasów. Dzisiejsza Nara — miasteczko niewielkie z punktu widzenia liczby ludnosci

Strona 28

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz(wedlug przyblizonych obliczen Urzedu Municypalnego z 1 VIII 1978 r. ludnosc Nary liczyla 280 843) -jest tlumnie odwiedzanym osrodkiem turystycznym. Dzieli sie obecnie na Stolice Wschodnia (Higashi) i Stolice Zachodnia (Nishi-no kyó). Centrum miasta rozbudowane jest wokól ogromnej swiatyni Tódaiji, która w VIII w.zajmowala rejon poza gekyó. Dawny rejon palacu cesarskiego zostal czesciowo wykupiony przez panstwo i od wielu lat stanowi teren prac archeologicznych. Znajduje sie w pólnocnej czesci dzisiejszej Stolicy Zachodniej. Turysta, który mialby ambicje obejrzenia wszystkich zabytków zakwalifikowanych jako skarby narodowe lub wazne zabytki kultury (jiiyb-bunka-zai), musialby spedzic w Narze wiele pracowitych tygodni wypelnionych zwiedzaniem.Uwaza sie, ze Nara w okresie swojej swietnosci liczyla okolo 200 tys. mieszkanców (cala ludnosc Japonii w tym czasie oblicza sie na ok. 6 milionów). 10% lub troche wiecej mieszkanców stolicy stanowila arystokracja i kler. W samymtylko Daidairi pracowalo codziennie blisko 10 tys. ludzi tworzac “piramide funkcjonariuszy". Na szczycie tej piramidy stal cesarz i jego rodzina, tzn. stali mieszkancy Daidairi. Nieco ponizej uplasowana byla grupa kilkunastoosobowanajwyzszych urzedników zwanych kuge (lub kugyo). Byli to funkcjonariusze Dajókanu posiadajacy co najmniej trzecia range dworska (w pózniejszych czasach zdarzaly sie wyjatki i posiadacze czwartej rangi dworskiej mogli wejsc do kregu kuge). Nastepny czlon piramidy skladal sie z ludzi od czwartej do szóstej rangi.Cala reszta byli to urzednicy najnizszych szczebli oraz rzemieslnicy, sluzba i straze palacowe.W okresie Nara zaczyna sie zarysowywac linia graniczna pomiedzy stolica a Japonia prowincjonalna. Nara — pierwsze i jedyne w owyn czasie miasto — stala sie wielkim osrodkiem kultury materialnej i duchowej. Promieniowanie tej kulturyna prowincje bylo bardzo ograniczone,69

jakkolwiek dla usprawnienia komunikacji z calym krajem powstaly trakty (tzw. shichidó — “siedem traktów"), które laczyly Nare z najdalszymi prowincjami. Nazwy tych traktów uzywane sa do dzis. Sa to:Tókaidó, Tósandó, Hokurikudó, Nankaidó, San'yódó, San'indó, Sai-kaidó. Na najwazniejszych szlakach komunikacyjnych co 30 ri* czekaly na ludzi podrózujacych sluzbowo konie rozstawne oraz ewentualny nocleg i posilek. Teoretycznie caly kraj powinien byc pokryty siecia takich zajazdów (umaya), ale w rzeczywistosci im dalej od stolicy, tym slabsze bylo dzialanie zarzadzen centralnej administracji. Ze znacznie pózniejszych opisów wynika, ze podrózowanie po Japonii bylo duzym hazardem, a róznego rodzaju niebezpieczenstwaczyhaly na kazdym kroku, nawet w poblizu stolicy.Nara byla miastem osobliwym. Zbudowana z rozkazu cesarskiego, miala byc planowo zasiedlona przez ludzi pozytecznych dla dworu:arystokracje wszystkich rang oraz wszelkiego typu uslugowców. 200-ty-sieczne miasto, rozlozone na dwudziestu paru kilometrach kwadratowych, pomyslane bylo i realizowane jako oprawa dla wladzy skupionej w Daidairi. Aby utrzymac takie miasto, zapasy zywnosciowe i surowce dla rzemiosla musialy plynac nieprzerwanym strumieniem. Nara czerpala soki zywotne z calego kraju niewiele dajac w zamian. Oknem na swiat zewnetrzny stolicy byla Naniwa (dzisiejsza Ósaka) — ozywiony port, przez który przychodzily egzotyczne i luksusowe towary z drogi jedwabnej. Zachowane do dzis przedmioty z magazynu zwanego Shósóin swiadcza o tym, ze dwór w okresie Nara mógl sobie pozwolic na kupowanie przedmiotów, które nawet w Chinach musialy nalezec do rzadkosci (w kazdym razie w Chinach sie nie zachowaly).

SCENA POLITYCZNANara pomnazala swoje bogactwa i obrastala w dziela sztuki, a przeciez nie bylo to miasto szczesliwe. Atmosfera polityczna byla na tyle niezdrowa, ze kilkakrotnie cesarze uciekali gdzie indziej, az wreszcie po 74 latach Nara zostala porzucona ostatecznie. W latach 740—744 cesarz Shómu (724—749) przenióslsie do miejscowosci Kuni, w 744 r. mieszkal w Naniwie, a nastepnie przeniósl siedo Shigaraki. W 759 r. przez krótki czas siedziba urzedów i rezydencja cesarza Junnina (785-764) byla Hora-no miya w Ótsu. Cesarzowa-wladczyni Shótoku (764—770) natomiast pobudowala sobie w 765 r. siedzibe w Yuge. Przyczyny tej ruchliwosci na najwyzszym szczeblu nie mialy nic wspólnego z tradycja poprzedzajaca okres Nara, tradycja przenoszenia rezydencji cesarskiej ze wzgleduna tabu religijne (]ak np. zbrukanie rytualne smiercia w rodzinie). Oczywiscie, zadna z tych tymczasowych stolic, a raczej rezydencji, nie miala nawet cienia tego rozmachu, co Nara. Niemniej jednak wzniesienie kazdej z nich wymagalo duzego wysilku ludzkiego i nakladów materialowych. W wypadku kazdych przenosin

Strona 29

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczbezposrednie przyczyny byly rózne, ale mozna je sprowadzic

* 1 ri ok. 3.93 km.70

do wspólnego mianownika — dzialania sil stojacych poza tronem, rywalizacji o wplywy na dworze.Juz w pierwszych trzech dekadach VIII w. scene polityczna stolicy zaczal opanowywac ród Fujiwara. Ród ten w pózniejszym okresie zmonopolizuje realna wladze. W VIII w. jeszcze musieli Fujiwarowie walczyc, aby dojsc do supremacji, i losy ich ukladaly sie rozmaicie. Za panowania pierwszych dwóch wladczyn okresuNara, Gemmei i Genshó (715—724), najbardziej wplywowym czlowiekiem na dworze bylFujiwara Fuhito (659—720), syn Kamatariego. Fuhito, zasluzony maz stanu, jeden ztwórców Taihó-ryó, w nawale pracy dla kraju nie zapomnial o interesach wlasnej rodziny. Swoich czterech synów uplasowal na dobrych pozycjach w administracji centralnej, a córke Kómyó oddal cesarzowi Shómu. Konkubiny i malzonki cesarskie mogly uzyskiwac rózne tytuly i rangi, a w zaleznosci od pozycji otrzymywaly zróznicowane nadania (wielozenstwo bylo regula). Wokól kwestii mianowania Kómyó cesarzowa wysokiej rangi rozegral sie pierwszy krwawy dramat okresu Nara. Ówczesny sadaijin, ksiaze Nagaya (wnuk Temmu), nie okazywal entuzjazmu wobec rosnacej pozycji dzieci Fuhito i w 729 r. sprzeciwil sie aktywnie nominacji Kómyó. Skonczylo sie to dla niego fatalnie, bo musial pod presja rodziny Fujiwara popelnic samobójstwo. Incydent ten nazywa sie w historii Nagaya-no hen (bunt Nagayi).Kómyó uzyskala upragniony tytul cesarzowej pierwszej rangi (kogo), a synowie Fuhito (Muchimaro, Fusasaki, Umakai i Maro) awansowali w hierarchii urzedniczej.Byly to rózane perspektywy dla dzielnej rodziny, ale epidemia ospy, która ogarnela stolice w 737 r., zabrala jednego po drugim wszystkich czterech braci. Synowie przedwczesnie zgaslej czwórki dopiero zaczynali wchodzic w zycie polityczne i pomyslnosc rodziny jako calosci ulegla zahamowaniu. Dalo to szanse wybicia sie innym silnym indywidualnosciom. Przez pewien czas najwazniejsza roleprzy osobie cesarskiej odgrywal Tachibana-no Moroe (684—757), wybitny jak na oweczasy erudyta, który polaczyl sily z mnichem Gembó (?—746) i wyksztalconym w Chinach uczonym Kibi-no Makibim (693—775). Cesarz Shómu od najmlodszych lat wykazywal gleboka zarliwosc buddyjska, a po epidemii 737 r. mozna nawet powiedziec, ze popadl w bigoterie. Mial przy tym druga pasje zyciowa — modernizowanie Japonii w duchu chinskim. Tego typu zamilowania monarchy potrafilwykorzystac zespól Moroe—Gembó—M akibi. Wzbudzilo to zawisc Fujiwary Hirotsugu (?—740, syn Umakaia), który zebral wojsko i podniósl rebelie w Dazaifu. Rebelia zostala stlumiona, Hirotsugu stracil zycie, a cesarz za namowa Moroe przeniól sie do Kuni. Potem nastapily dalsze przeprowadzki, ale nie byly one mile widziane przez stoleczna arystokracje i cesarz pod naciskiem opinii publicznej ostatecznie wrócil do Nary.Sklopotany zamieszkami i intrygami na dworze cesarz Shómu zaczal szukac ratunku w religii buddyjskiej. W 741 r. wydal edykt nakazujacy budowanie w kazdej prowincji klasztoru meskiego (kokuhunji — “przydzielony prowincji klasztor") i klasztoru zenskiego (kokubunniji — “przydzielony prowincji zenski klasztor"), a takze czytanie we wszystkich72

swiatyniach sutry Kongómyó-kyó (sutra Zlotego Blasku), która miala chronic kraj od wszelkiego zla. W 743 r. nastepny edykt cesarski zapowiedzial ufundowanie gigantycznego posagu Buddy Rushany (Rushana, Roshana lub Birushana; sanskr.: Yairocana). Prace przy odlewaniu 16-metrowego kolosa ze zloconego brazu trwaly kilka lat — poczatkowo w Shigaraki, potem w Narze. Cesarz Shómu abdykowal i calkowicie poswiecil sie religii, a tron objela jego córka jako wladczyni Kóken (749—758). W czwartym roku jej panowania odbyla sie niezwykle wspaniala uroczystosc “otwarcia oczu" Wielkiego Buddy (Daibutsu), czyli konsekracji posagui jego swiatyni zwanej Daibutsuden.Wladczyni Kóken odziedziczyla po swoich poboznych rodzicach zarliwosc religijna,a w poszukiwaniu rady i pociechy duchowej otaczala sie wybitnymi eklezjastami. Stala sie przez to ofiara pewnego inteligentnego a przystojnego mnicha imieniem Dókyó (?—772). Ten przedsiebiorczy czlowiek wkradl sie calkowicie w laski cesarzowej i przez dlugi czas wykorzystywal jej pozycje do swoich celów. Poczatkowo wykazywal pewna ostroznosc w dzialaniu, zwlaszcza ze mial silna konkurencje w osobie Fujiwary Nakamaro (706—764), syna Muchimaro. Nakamaro sposród ludzi swieckich byl najwiekszym faworytem wladczyni Kóken. Po smierci eks-cesarza Shómu w 757 r. Nakamaro wyrównal rachunki z Tachibana Moroe i usunal

Strona 30

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczgo z zycia publicznego, co73

z kolei pobudzilo do dzialania syna Moroe, Naramaro. Wraz z ksieciem Funado i kilkoma innymi osobistosciami zawiazal on spisek zmierzajacy do przewrotu palacowego. Spisek zostal wykryty, a spiskowcy przykladnie ukarani. Wkrótce potem wladczyni Kóken abdykowala i przyjela swiecenia buddyjskie. Bylo wiec zupelnie naturalne, ze pozostal przy niej jej najblizszy doradca Dókyó. Cesarzemzostal wnuk Tenchi tennó, Junnin, i z kolei jego najblizszym doradca stal sie Fujiwara Nakamaro (znany równiez od tego czasu jako Emi Oshikatsu). Nakamaro wykazal sie wybitnymi talentami jako maz stanu i wprowadzil szereg rozsadnych reform w administrowaniu krajem, osiagajac przy tym pozycje niemal dyktatorska.Junnin tennó w cieniu swojego ministra byl postacia dosyc bezbarwna. Zawadzal jednak mnichowi Dókyó, który mial dalekosiezne plany. Prawdopodobnie z jego instygacji ex-cesarzowa Kóken usunela Junnina od rzadów w 762 r., pozostawiajac mu tylko funkcje ceremonialne. Sama natomiast przejela ster rzadów. Sytuacja zaczela nabrzmiewac, bo stalo sie oczywiste, ze dla dwóch tak silnych osobowosciwokól tronu, jak Dókyó i Nakamaro, stolica byla zbyt ciasna. Atmosfera gestnialacoraz bardziej, az wreszcie w 764 r. Nakamaro zebral mala armie i próbowal dokonac przewrotu. Incydent nazywa sie w historiografii buntem Oshikatsu (Oshikatsu-no ran). Nakamaro zostal zabity, a w nastepstwie tego Junnina zdetronizowano i zeslano na wyspe Awaji, do której nie doplynal, bo zmarl po drodze w podejrzanych okolicznosciach. Pani Kóken powtórnie objela tron, tym razem jako Shótoku tennó, i jako osoba pobozna kazala wykonac milion stup zawierajacych sutry i umiescic je w dziesieciu wielkich swiatyniach. Pare tysiecy stup zachowalo sie do dzisiaj w Hóryuji. Stupy wykonane z drewna byly trzykondygnacyjne (wys. 15 cm, szer. podstawy 12 cm). Teksty sutr w nich zawarteuwazane sa za najstarsze przyklady druku w Japonii. Po objeciu tronu przez Shótoku nastaly piekne czasy dla Dókyó. Uzyskal stworzone specjalnie dla niego tytuly, które byly polaczeniem najwyzszych godnosci duchownych i swieckich (dajódaijin-zenshi i hóó). Dla wszystkich jego slowo stalo sie rozkazem. Na skutek sukcesów zatracil widac umiarkowanie i zazadal dla siebie pozycji cesarza, powolujac sie na wieszczy sen, w którym prominentnie figurowal shintoistyczny bóg Hachiman. Przypuszczac nalezy, ze wybór Dókyó padl na Hachi-mana, poniewaz wladczyni — przy calym swoim pietyzmie buddyjskim — miala dla tego bóstwa wyjatkowy szacunek. W 749 r. rozpoczela panowanie od sprowadzenia “substratu bóstwa" z Usy (Kyushu) do stolicy. W U sie znajdowal sieglówny chram Hachimana.Kiedy Dókyó wystapil ze swoim zadaniem, wywolal zywe oburzenie arystokracji dworskiej. Pod naciskiem opinii cesarzowa wyslala posla po wyrocznie do Usy. Posel, Wake-no Kiyomaro (733—799), wrócil z odpowiedzia Hachimana niedwuznaczniestwierdzajaca, ze wladca Japonii nie moze byc nikt spoza rodziny cesarskiej. Rozwialy sie nadzieje Dókyó i wraz z nimi upadl jego prestiz. Po smierci Shótokutennó w 770 r. Dókyó zostal wypedzony ze stolicy. Umarl dwa lata potem w prowincjonalnym klasztorze.74

Po smierci wladczyni Shotoku nastapily drobne zamieszki i intrygi palacowe zwiazane z problemem sukcesji. Ostatecznie przy poparciu rodziny Fujiwara tron objal Konin (z linii Tenchi), który panowal do 781 r. Dopóki jeszcze swieze bylyw pamieci rzady Kóken-Shótoku, do przepisów dotyczacych domu cesarskiego wprowadzono klauzule zabraniajaca osadzania kobiety na tronie. Za czasów Konina i w okresie panowania nastepnego cesarza Kammu (781-806) ród Fujiwara znacznie wzmocnil swoja pozycje.Jak widac z tego krótkiego opisu wypadków na arenie politycznej, okres Nara pelen byl napiec i krwawych dramatów. Dodac do tego nalezy walki w prowincjach pólnocno-wschodnich, gdzie od 774 r. Ainowie raz po raz wzniecali powstania przeciwko przedstawicielom wladzy centralnej. Garnizon w Tadze (ustalony w 724 r.) — najdalej wysuniety posterunek wojskowy i siedziba Chinjufu (kwatera glównahetmana) — stale byl narazony na zbrojne napasci. W poczatkach okresu Nara równiez na przeciwleglym krancu Japonii — w Satsumie na Kyushu i na wyspie Tanegashima — toczyly sie walki z wojownicza grupa etniczna zwana Hayato. W 720 r. wyslany ze stolicy Otomo-no Tabito (665—731) usmierzyl te zamieszki.

STOSUNKI EKONOMICZNO-SPOLECZNENiezdrowa (a dla niektórych smiertelna) atmosfera w stolicy byla odbiciem rywalizacji o wplywy, a jednoczesnie swiadczyla o oslabieniu pozycji cesarskiej.Zdobyta w przewrocie Taika i obwarowana pózniejszymi kodeksami supremacja

Strona 31

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczcesarska mogla trwac tylko tak dlugo, jak dlugo dochód narodowy kontrolowany bylprzez cesarza, tzn. dopóki ziemia publiczna (kokugaryó lub kokuryo) nie zaczela sie wymykac spod kontroli wladzy cesarskiej. A jak juz wspomniano poprzednio, system handen-sei, bedacy fundamentem dochodu narodowego, wykazywal niedomagania, zanim jeszcze powstala stala stolica. W okresie Nara proces rozkladu instytucji wprowadzonych przez reformy Taika nieustannie sie poglebial.W rejonie Kinai (piec prowincji centralnych: Yamato, Yamashiro, Settsu, Kawachi,Izumi), gdzie system handen-sei prowadzony byl najsprawniej, powoli zaczynalo brakowac ziemi uprawnej w zwiazku z rosnaca liczba ludnosci. Jednoczesnie znacznie bardziej szkodliwym zjawiskiem staly sie masowe ucieczki z ziemi ludzi,którzy nie wytrzymywali obciazen podatkowych, a zwlaszcza prac przymusowych. Ze wzgledu na wojny z Ainami i Hayato zaciagi do armii musialy sie odbywac bardziejrygorystycznie niz w okresie pokoju, a ponadto wszyscy rolnicy zostali dodatkowoopodatkowani na potrzeby wojskowe i budowe fortec. Co sprytniejsi chlopi radzilisobie za pomoca falszowania rejestrów. Inni chronili sie w zaciszu klasztorów, co dawalo podwójne korzysci, bo nie trzeba bylo ponosic odpowiedzialnosci za ziemie, a ponadto stan mniszy w okresie Nara cieszyl sie duzym szacunkiem i otoczony byl licznymi przywilejami. Jeszcze inni szli na sluzbe do panskich rezydencji.Wszelkie formy ucieczki z ziemi byly zjawiskiem sprzecznym z interesami75

wladzy centralnej i rzad nie potrafil ich zatrzymac mimo podejmowanych w tym kierunku prób. Równolegle jednak odbywal sie inny proces równie szkodliwy dla wladzy centralnej, a przeciez nie tylko przez nia tolerowany, ale wrecz przyspieszany swiadomym dzialaniem odgórnym. Mnozyly sie bowiem nadania dla arystokracji i instytucji religijnych ziem calkowicie lub czesciowo zwolnionych od podatków. Immunitetem fiskalnym objete byly ziemie typu iden, shikiden, ihó ishokuhó. Zwolnione równiez od obciazen na rzecz panstwa byly ziemie klasztorów buddyjskich (fiden), chramów shintoistycznych (skin" den), ziemie nadawane arystokracji jako szczególne wyróznienie (shiden) oraz ziemie za specjalne zaslugi dla kraju (kóden). Poczatkowo tylko instytucje religijne i niektóre shikideny cieszyly sie pelnym immunitetem. Z biegiem czasu inni posiadacze ziem wyjetych spod rygorów handen-sei potrafili znalezc sposoby, aby wymknac sie spodkontroli panstwowych poborców podatkowych. Szczególnie duze posiadlosci uzyskiwaly klasztory buddyjskie, co w okresie Nara nie moze byc zaskoczeniem, jezeli sie wezmie pod uwage zarliwosc buddyjska wladców.W gospodarce narodowej powoli zaczynala nastepowac prywatyzacja ogromnych polacikokugaryó, nabieral rozmachu system komendacji i beneficjów i w rezultacie wplywy do skarbu panstwa sie kurczyly, potrzeby zas rosly. Aby wyrównac straty wynikajace z porzucania ziemi przez chlopów i z odcinania gruntów prywatnych od puli panstwowej, rzad podnosil podatki. To z kolei powodowalo ruine drobnych uzytkowników, zyjacych wylacznie z nadan typu kubunden, dawalo nowy impuls do porzucania ziemi i oddawania sie pod opieke klasztorów lub innych wlascicieli ziem objetych immunitetem. W ten sposób powstawal zaklety krag powtarzajacych sie cyklów: zwiekszone podatki wywolywaly wylaczanie ziemi z kokugaryó, co z kolei zmuszalo rzad do zaciskania systemu fiskalnego, a to znów powodowalo ucieczki. I tak bez konca.W niektórych rejonach za malo bylo ziemi na nowe nadzialy kubundenów, w niektórych zas ziemia lezala odlogiem, bo uzytkownicy zbiegli. W 722 r. rzad wypracowal plan zagospodarowania nowizn na przestrzeni miliona chó. Wkrótce jednak sie okazalo, ze malo kto sie kwapil do wprowadzenia tego planu w zycie, wobec czego rzad podjal nastepne próby wprowadzenia zachet dla rolników. W 723 r. wydany zostal dekret przyznajacy prawo pelnego uzytkowania nowizn przez trzy pokolenia. Ci natomiast, którzy zagospodarowali ziemie porzucone, ale uprzednio przystosowane do uprawy, mogli na nich korzystac z immunitetów fiskalnych dozywotnio. Bylo to oczywistym otwarciem mozliwosci prywatyzacji nowizn (konden), ale w 743 r. rzad znacznie poszerzyl te mozliwosci, oglaszajac znamienny dekret o “prawie wieczystego posiadania nowizn" (konden-eisei-shizai-no ho). Postanowienia tego dekretu staly w razacej sprzecznosci z duchem i dotychczasowa praktyka systemu handen-sei.Na pierwszy rzut oka mozna by sadzic, ze nowizn y dawaly wszystkim uciekinierom szanse legalnego powrotu do rolnictwa. Okazalo sie jednak, ze system uprawy kondenów najkorzystniejszy byl nie dla zadluzonych76

drobnych gospodarstw i nie dla blakajacych- sie uciekinierów, ale dla bogatych wlascicieli duzych posiadlosci, tzn. dla klasztorów, arystokracji stolecznej i

Strona 32

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczarystokracji prowincjonalnej. Przejmowanie bowiem nowizn, przystosowanie pod uprawe nieuzytków wymagalo ogromnych nakladów, na które biedota nie mogla sobie pozwolic. Wielcy posiadacze natomiast dysponowali dostatecznymi silami roboczymii narzedziami pracy, aby móc bez trudnosci inwestowac w zagospodarowanie kondenów. Sila robocza byli niewolnicy i uciekinierzy oraz chlopi — uzytkownicy kubundenów, którzy komendowali swoja ziemie w zamian za pewne przywileje. I tak na przyklad za przystosowanie gruntu pod uprawe dostawali zaplate w ryzu. Po przystosowaniu gruntu przystepowali do produkcji i oddawali patronowi (honke) odpowiednia czesc plonów (okolo 1/5). Dzieki immunitetowi patrona zwolnieni byliod swiadczen na rzecz panstwa.Od drugiej polowy okresu Nara zaczal sie wylaniac nowy typ gospodarki, ogarniajacy coraz wieksze obszary japonskiej ziemi. W tej nowej formie wspólistnialy równolegle panstwowe ziemie oparte na systemie handen-sei oraz wylaczone z puli panstwowej posiadlosci zwane shóen. W kokugaryó sytuacja administracyjna i fiskalna byla stosunkowo prosta — najwyzsza instancja byl gubernator prowincji mianowany przez cesarza i dzialajacy poprzez urzedników panstwowych wedlug hierarchii chihókan. Chlopi na ziemiach kokugaryó podlegali wszystkim swiadczeniom na rzecz panstwa (so, yo, chó, prace przymusowe, sluzba wstolicy, sluzba wojskowa itd.). 'Na ziemiach shóen sytuacja byla o wiele bardziej skomplikowana. Nie wszystkie shóeny i nie wszystkie ziemie w poszczególnych shóenach cieszyly sie zupelnym immunitetem podatkowym. Kazdy shóen byl zlepkiem rozmaitych gruntów o róznych “prawach" (shiki, shben-shiki), tworzacych niejednokrotnie piramide drobnych posiadlosci komendowanych srednim wlascicielom, którzy z kolei swoja ziemie lub jej czesc wraz z gruntami uzyskanymi z komendacji polecali wielkiemu posiadaczowi (rybke lub rybshu) lub kilku wielkim posiadaczom, a ci mogli jeszcze szukac opieki na najwyzszym szczeblu — u patrona (honke) sposród kuge lub najpotezniejszych klasztorów. Patron zapewnial rozmaite przywileje w zamian za odpowiednie korzysci materialne, najczesciej za wspóluczestnictwo w dochodzieshóenu. Japonczycy znali wprawdzie pieniadze chinskie, a od 708 r. bili wlasna monete, ale zasieg dzialania odplatnosci pienieznej byl bardzo ograniczony (w zasadzie do stolicy, a poza tym wewnatrz Kinai). Administracja shóenu zajmowali sie funkcjonariusze wyznaczeni przez rezydujacego w stolicy patrona. Zarzadca mógl zostac albo czlowiek przyslany ze stolicy, albo ktos z lokalnych prominentów. Na nizszych szczeblach administracji ustawiani byli zazwyczaj przedstawiciele lokalnej arystokracji. W kazdym razie na tereny shóenu nie siegala wladza cesarskiego gubernatora.Wczesne shóeny nie byly duze i mialy niezbyt skomplikowana strukture. Dopiero poslawetnym dekrecie konden-eisei tworzenie wielkich shóenów nabralo przyspieszenia. W rejonie Kinai wiekszosc ziemi juz byla pod uprawa, ale i tu jako nowizny zaczeto zagarniac wspólnie77

uzytkowane laki i lasy, przylaczajac je do wielkich posiadlosci. Jednak uprawy nowizn na szersza skale prowadzone byly przede wszystkim poza okregiem Kinai, glównie w dalekich prowincjach pólnocno-wschodnich. Tam tez zaczely rosnac fortuny prawie uniezaleznione od wladzy centralnej. Ten proces ledwie zaczety w drugiej polowie okresu Nara rozwinal sie w okresie Heian.W podsumowaniu zmian ekonomiczno-spolecznych okresu Nara warto zwrócic uwage na trzy cechy charakterystyczne: 1. Arystokracja w scentralizowanym panstwie wzmocnila swoja pozycje czerpiac dochody z puli panstwowej jako odplatnosc za pelnione funkcje (shikiden, shokuhó i in.) lub tylko z racji pochodzenia (ilw. iden i in.), a ponadto otworzyly sie przed nia mozliwosci powiekszenia stanu posiadania w ramach gospodarki shóen. Tak wiec rekompensata za odebrane przywileje rodowe znacznie przewyzszala poniesione straty. 2. Nadania ziem czesciowo lub calkowicie wolnych od podatków stworzyly solidna podstawe do prywatyzacji ziemi i powstawania shóenów, byly jednak sprzeczne z duchem postanowien Taika i Taihó, ale nie z litera prawa. Shóeny powstawaly w zasadzie legalnie, w ramach obowiazujacych kodeksów. Zgodnie bowiem z prawem cala ziemia nalezala do cesarza i cesarz mógl nia dowolnie dysponowac. Wszystkie nadania typu iden, shikiden, kóden i in. byly dawane z ziemi cesarskiej. W wypadku przylaczania gruntów z komendacji trzeba bylo tez uzyskac zgode wladz centralnych, które cesarza reprezentowaly. 3. Powstanie gospodarki typu shóen bylo naturalnym, spontanicznym procesem rozwojowym, który wykazuje, ze wzorowanyna Chinach system handen-sei nie byl przystosowany do japonskich warunków. Mimo calego szacunku, jaki mieli Japonczycy dla Chin, nie sposób bylo powstrzymac upadku zapozyczonych instytucji. Nie pomagaly dekrety nawolujace do stosowania nadzialów kubunden i nie pomagaly sankcje wobec opornych chlopów. W dziedzinie

Strona 33

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczekonomicznej model chinski nie byl sukcesem.

KULTURAWzory chinskie pozostawily niezatarte slady w dziedzinie kultury. Sa one tak wyrazne, tak rzucajace sie w oczy, ze usuwaja jakby w cien rodzimy — japonski — wklad w kazdej galezi kultury. A przeciez traktowanie kultury okresu Nara, czy tez kazdego innego okresu, jako slepego nasladownictwa obcych wzorów byloby duzym bledem. Japonczycy od zarania swoich dziejów wykazywali i wykazuja do dzisentuzjazm dla zagranicznych nowinek. Kilka takich wielkich fal przetoczylo sie przez Japonie, ale zawsze po cofnieciu sie fali wychodzilo na jaw, ze rodzime formy przetrwaly, wzbogacone jedynie i urozmaicone obcymi. Japonczycy sa do pewnego stopnia niewolnikami mody i wiele potrafia poswiecic dla “nowoczesnosci"- obojetnie jak pojmowanej. Ale kiedy fala siega szczytu, kiedy juz sie wydaje, ze zatopi caly kraj, zaczynaja grymasic i staja sie selektywni. Zreszta nawet w momentach najgorliwszego czerpania z zagranicy zachowuja pewne swoje kanony estetyczne nie dopuszczajac obcej ingerencji.78

W okresie Nara stolica niewatpliwie ulegla gwaltownej, wszechogarniajacej sinizacji. Mniej wiecej raz na 15 lub 20 lat dwór wysylal oficjalne misje do Chin, a ponadto japonscy uczeni i mnisi narazali sie na hazardy morskiej podrózy, aby tylko dotrzec do tego zródla wiedzy. Kontakty z Chinami byly wiec dostatecznie czeste, by zapewnic Japonii staly doplyw zarówno informacji, jak i towarów z kontynentu. W duzej mierze mnisi buddyjscy byli nosicielami kultury chinskiej i wiele dziedzin sztuki rozwinelo sie pod wplywem buddyzmu. W historiografii japonistycznej czesto przewija sie opinia, ze to buddyzm spowodowal raptowny skok w kulturze i sinizacje zycia w Japonii. Mozna sie zgodzic z taka opinia do pewnego momentu i do pewnego stopnia. Najbardziej twórcza, nowatorska i stymulujaca rola buddyzmu w Japonii przypada na okresy Asuka i Hakuhó, tzn. na czasy misjonarskie. Wtedy rzeczywiscie dzieki zewnetrznej oprawie importowanej religii nastapil zadziwiajaco szybki rozwój kultury. W okresie Nara jednakze mozna by sytuacje odwrócic i powiedziec, ze sinizacja zycia stolecznego wplywala na rozwój buddyzmu jako organizacji.Buddyzm osiagnal pozycje instytucji chroniacej kraj, stal sie czescia maszyneriipanstwowej. Wiele ceremonii buddyjskich zostalo wlaczonych do kalendarza dorocznych ceremonii dworskich (nenju-gybji). Rodzina cesarska i arystokracja stoleczna przescigaly sie wzajemnie w dotacjach dla klasztorów. Ogromne nadania ziemi, inwentarza i sily roboczej z puli panstwowej sprawily, ze najmodniejsze swiatynie (przede wszystkim Tódaiji) staly sie potegami ekonomicznymi. W okresieNara buddyzm jako doktryna juz niewiele nowego mial do zaofiarowania. Istnial naarchipelagu dwa wieki i przestal byc religia walczaca. Kler (poza wyjatkowymi indywidualnosciami) bardziej dbal o utrzymanie osiagnietej pozycji i o pomnazanie dóbr materialnych niz o zdobywanie konwertytów na prowincji czy o poglebianie znajomosci doktryny wsród arystokracji stolecznej. Z punktu widzeniatej wlasnie arystokracji buddyzm stanowil po prostu nieodlaczna czesc modnego, eleganckiego zycia. Trudno jeszcze Bowiem mówic o buddyzmie popularnym, który docieralby do wszystkich, we wszystkich zakatkach Japonii. Najwiekszym osrodkiembuddyjskim byla stolica, a dzieki dzialalnosci charytatywnej wybitnego mnicha Gyógiego (668—749) buddyzm zakorzenil sie w wielu rejonach Kinai. Poza tym w kazdej prowincji od 741 r. budowane byly kokubunji i kokubunniji, ale ich oddzialywanie na ludnosc prowincjonalna bylo znikome. Niemniej jednak w okresie Nara stworzone zostaly podstawy do masowej popularyzacji buddyzmu. Nalezy tu jednak wydzielic trzy zasadnicze nurty: nurt filozoficzno-religijny reprezentowany przez swiatynie i osrodki klasztorne; plytki pietyzm arystokracjii ostentacyjna poboznosc dworu; przenikanie elementów buddyjskich do kultów rodzimych poza kanalami oficjalnymi narzucanymi przez panstwo.W nurcie filozoficzno-religijnym nie nastapilo jeszcze rozdrobnienie sekciarskiei w zasadzie wiekszosc osrodków swiatynnych nalezala do którejs z tzw. szesciu szkól, kultywujacych chinskie kierunki hinajanistyczne z zabarwieniem mahajanistycznym (w zaleznosci od szkoly79

nasycenie elementami mahajany bylo rózne). Mnisi skupieni w tych osrodkach zajmowali sie ortodoksyjna egzegeza sutr, która miala ich doprowadzic do wyzwolenia z lancucha wcielen. Dla przewazajacej wiekszosci bylo to zycie w izolacji od reszty swiata, zycie zamkniete za murami klasztoru, pozbawione ambicji doczesnych. Sposród tej rzeszy szeregowych, oddanych religii mnichów mozna wyodrebnic “arystokracje" swiatynna — mnichów pelniacych rozmaite funkcje

Strona 34

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczkierownicze w klasztorach, mnichów powolywanych na dwór lub do rezydencji arystokratów stolecznych; mnichów, którzy dzieki swoim cechom wyrózniajacym, dzieki szczególnej sile charakteru i umyslu osiagali pozycje reformatorów religijnych, proroków, swietych. Wsród owej “arystokracji" buddyjskiej spotkac mozna zarówno typy negatywne w rodzaju Dókyó, jak i swietlane postacie dzialaczyspolecznych, takich jak na przyklad Gyógi czy Ganjin (688—763). W tej ostatniej grupie ludzi najglebiej rozumiejacych doktryne buddyjska zakielkowala idea, która w pózniejszym czasie miala sie przerodzic w najbardziej popularne formy religijne, polegajace na przejeciu elementów buddyzmu i wmontowaniu ich w rodzimy substrat shintoistyczny.Uwaza sie, ze synkretyzm japonski zaczal powstawac w pierwszej polowie VIII w., czego widomym znakiem byla misja Gyógiego, powierzona mu przez Shómu w zwiazku zkonstrukcja Wielkiego Buddy w Narze. Gyógi, wybitny mnich buddyjski, wyslany byldo chramu Ise-jingu po wyrocznie, cesarz Shómu bowiem przy calej swojej buddyjskiej bigoterii nie chcial narazac siebie i kraju na ewentualny gniew rodzimych bóstw. Bogini Amaterasu ustami medium zaakceptowala projekt wzniesienia posagu Rushany i w 752 r., jak juz wspomniano, odbyla sie wielka uroczystosc zwiazana z konsekracja Daibutsudenu i “otwarciem oczu" Wielkiego Buddy. Sama uroczystosc, w której uczestniczylo pare tysiecy osób (w tym mnisi zaproszeni z Chin i Indii), ukazywala japonska sklonnosc do kompromisu w sprawach kultowych. W cesarskim adresie konsekracyjnym powiedziano wyraznie, ze cesarz — sluga Wielkiego Buddy — jest wladca japonskim z racji swojego boskiego pochodzenia. Tak wiec pobozny twórca wielu monumentalnych dziel buddyjskich nie byl w stanie wyrzec sie calkowicie rodzimych bogów. Ten typ kompromisu przetrwalprzez wszystkie wieki az do przewrotu Meiji, kiedy to w krótkim porywie religijnego purytanizmu buddyzm byl oddzielany od shintó. Ale ta próba podjeta wXIX w. nie powiodla sie, doprowadzila jedynie do wyodrebnienia tzw. shintó panstwowego (kokka-shintó). Nie powiodla sie dlatego, ze w owym czasie synkretyzm religijny mial za soba zbyt dluga tradycje, aby go mozna bylo jednym nakazem rozlozyc na czynniki pierwsze i posortowac na zasadzie: tu buddyzm, ówdzie shintó.Synkretyzm podbudowany doktrynalnie wyksztalcil sie w okresie Heian dzieki dzialalnosci reformatorskiej uczonych przedstawicieli kleru buddyjskiego, ale moglo sie to stac dzieki tym wlasnie sklonnosciom do kompromisu, które przewijaja sie w dzialalnosci Shómu czy Kóken, tzn. na najwyzszym szczeblu panstwowym. Odpowiedni klimat do rozwoju synkretyzmu w intelektualnej warstwie spoleczenstwa japonskiego80

stworzyli wladcy, niezaleznie bowiem od nasilenia swojej gorliwosci buddyjskiej nie chcieli nigdy odejsc od tych aspektów rodzimego kultu, które dotyczyly sprawdynastycznych, a takze od róznych aspektów rytualu shintoistycznego. Wprawdzie do kalendarza nenju-gyóji wprowadzono szereg ceremonii buddyjskich, ale wprowadzono je na zasadzie pokojowej koegzystencji z ceremoniami shintoistycznymi lub konfucjanskimi, przy czym shintoistyczne stanowily wiekszosc.Za przykladem dworu szla cala arystokracja stoleczna i ta czesc arystokracji prowincjonalnej, do której docieraly bezposrednie impulsy ze stolicy. Nastala moda na buddyzm, na fundowanie swiatyn i posagów, stawianie kamiennych stup ku czci zmarlych, przepisywanie sutr na jakas pobozna intencje, wzywanie mnichów jako zaklinaczy w wypadku choroby. Przejawy rodzimego kultu nie przestawaly istniec, ale byly z wolna spychane w cien. Sila oddzialywania buddyzmu byla wieksza niz shintó, poniewaz buddyzm dysponowal rozbudowana doktryna, organizacja koscielna i spektakularnym rytualem, a w miare uplywu czasu rosnaca sila ekonomiczna. Shintó bylo pozbawione tych wszystkich elementów i trwalo w róznych przejawach dzieki sile zakorzenionych nawyków i wrodzonych inklinacji. Ostentacyjnie jednak traktowane bylo przez arystokracje tak, jak w krajach europejskich, które przyjely chrzescijanstwo, traktowano wszystko, co nazywano poganstwem.Japonskie “poganstwo" nie tracilo nic ze swojej zywotnosci w najszerszych masachspoleczenstwa, ale do rodzimych praktyk szamanskich zaczely z wolna przenikac pewne elementy znieksztalconych praktyk buddyjskich i taoi stycznych. Byc moze punktem stycznym byly góry, w których krzyzowaly sie szlaki szamanów i szamanek odprawiajacych ryty ku czci przodków ze szlakami wedrownych mnichów buddyjskich i z drogami taoistycznych pustelników poszukujacych niesmiertelnosci w ascezie. Góry, stanowiace okolo 80% powierzchni calej japonskiej ziemi, figuruja wyrazniewe wszystkich starych rodzimych legendach jako siedliska bóstw, miejsca kultu przodków i osrodki lokalnych rytualów. W górach zrodzil sie nieortodoksyjny

Strona 35

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczbuddyjski ruch yamahushi (“spiacy w górach"), który w pózniejszym okresie nabralrozmachu pod nazwa shugendo (“droga ascezy"). W góry uciekali równiez taoistyczni amatorzy niesmiertelnosci. Byly takie okresy, kiedy shugenja (przedstawiciele ruchu shugendo) doznawali przesladowania ze strony czynników oficjalnych, podobnie zreszta jak wioskowi czarodzieje o rodowodzie shintoistycznym. Jednakze tego typu próby ingerencji w sprawy kultu nie mogly dac konkretnych rezultatów. Dopóki szerzenie buddyzmu przez panstwo kanalami oficjalnymi odbywalo sie poprzez kokubunji, nie moglo równiez nabrac szczególnego przyspieszenia, poniewaz — jak to juz wczesniej powiedziano - oddzialywanie klasztorów na nieprzywyklych do spekulacji myslowych, niepismiennych chlopów czy rybaków bylo bardzo nikle. Zawilosci doktryny nie znajdowaly prawie zadnego oddzwieku w prymitywnych umyslach. Znacznie silniej natomiast dzialaly nieortodoksyjne formy magii i zabobonne wierzenia w diably czy inne demony zaczerpniete z obrzeza doktryny buddyjskiej. O sile tego rodzajuwierzen81

i kultów swiadcza licznie zachowane do dzis obrzedy, festiwale czy praktyki szamanskie uprawiane w wielu rejonach Japonii.Buddyzm docieral wiec z róznym nasileniem i w rozmaitych postaciach do wszystkich warstw spolecznych. Najwiecej tez zachowanych zabytków okresu Nara wiaze sie z buddyzmem. Dotyczy to zarówno budynków, jak i zawartych w nich rzezb, obrazów czy haftów. Przetrwalo do naszych czasów “Siedem Wielkich Swiatyn" (Shichi-daiji):Tódaiji, Saidaiji, Daianji, Kófukuji, Tóshódaiji, Yakushiji i Gankóji, ale wszystkie przezywaly zmienne losy, mialy okresy swietnosci i upadku, niszczone byly przez pozary, trzesienia ziemi, dzialania wojenne i tajfuny.82

Dlatego tez z oryginalnych budynków pozostalo zaledwie kilka, a wiekszosc pawilonów jest albo rekonstrukcjami, albo konstrukcjami pózniejszymi, wznoszonymi w róznych okresach. Za oryginalne budynki uwaza 'sie miedzy innymi “glówny pawilon" — kondó oraz “pawilon wykladowy" — kodo w obrebie Tóshódaiji oraz brame Tegaimon na terenie Tódaiji. Wsród swiatyn nie nalezacych do zespolu Shichi-daiji za najwazniejsze zabytki okresu Nara uznane sa: Yumedono w Hóryuji,kondó w Shin'yakushiji (Nara) oraz dwie pieciopietrowe pagody swiatyni Taimadera(Taima-machi, pref. Nara). Wymienione zabytki zbudowane byly w stylu chinskim i wykazuja znakomite opanowanie kontynentalnego kunsztu ciesielskiego. Zupelnie inny jest Shósóin — magazyn swiatyni Tódaiji. Skonstruowany w rodzimym stylu, zwanym azekurazukuri, stanowi dowód kontynuowania w okresie Nara tego typu architektury, który wyksztalcil sie w okresie Yayoi. Sam budynek zakwalifikowanyjest jako “skarb narodowy", a jego zawartosc stala sie skarbnica wiedzy o okresie Nara. Przelezaly w nim bowiem zamkniete przez dwanascie wieków tysiace drogocennych przedmiotów ofiarowanych swiatyni przez rodzine cesarska, a takze szat i akcesoriów liturgicznych z rozmaitych uroczystosci (m.in. z ceremonii “otwarcia oczu" Wielkiego Buddy). Wiekszosc ogromnego zbioru pochodzi z donacji poboznej cesarzowej Kómyó, która przekazala Tódaiji schede po Shómu. Trudno byloby chocby w przyblizeniu wycenic wartosc zachowanych przedmiotów. Wiele z nich jest unikatami w skali swiatowej, bardzo wiele swiadczy o kontaktach Japonii z kultura nie tylko azjatycka, ale i europejska. Dokladniejszy opis Shósóinujak równiez innych zabytków Nary znajdzie Czytelnik w ksiazce W. Kotanskiego Sztuka Japonii oraz J. Tubielewicz, Nara i Kioto (w druku). Shósóin zamkniety jest dla publicznosci, a niektóre przedmioty w nim zawarte mozna czasem tylko ogladac z okazji okresowych ekspozycji w muzeach Nary. Ogladajac wiec jedynie katalogi Shósóinu mozna sobie uswiadomic wysoki poziom kultury zycia dworu i wielkich swiatyn, mozna podziwiac bogactwo form i maestrie wykonania nie tylko importowanych skarbów, ale równiez rodzimych przedmiotów codziennego uzytku.Warto przy tym zwrócic uwage na szczególnie japonska ceche, która mozna chyba uznac za ceche narodowa, przetrwala bowiem przez wszystkie wieki az do czasów nam wspólczesnych mimo róznych fal importowanej mody. Japonczycy nigdy — az do okresu Meiji — nie wykazywali sklonnosci do przyjecia kontynentalnego stylu zycia w dziedzinie osobistej fizycznej wygody. Turystów zwiedzajacych w Kioto palac cesarski (Gosho, który przestal byc rezydencja wladcy dopiero w XIX w.) zadziwia iscie spartanska prostota urzadzenia wnetrz. Turysta zza oceanu przyzwyczajony do stylu palacowego europejskich ksiazat czy królów moze oczekiwac w cesarskiej rezydencji podobnego przepychu i komfortu. Jezeli z takimnastawieniem przekracza bramy Gosho, to z pewnoscia dozna rozczarowania. Nie

Strona 36

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczznajdzie tu bowiem ani galerii obrazów, ani przeznaczonej na wielkie biesiady sali jadalnej z dlugim stolem i fotelami, ani sypialni z ogromnym miekkim lozem,ani w ogóle nic, co by przypominalo ostentacyjne bogactwo europejskich83

magnatów. Cesarz japonski w zyciu codziennym podlegal takiej samej dyscyplinie fizycznej jak wszyscy jego poddani. W dzien siedzial, a w nocy spal na podlodze,przy czym monarszej glowy nie tulily do snu puchowe poduchy. Jedynym komfortem, na który sobie pozwalal siedzac na podlodze, byla twarda plecionka ze slomy. Bankiety dworskie tez odbywaly sie na podlodze, a przed kazdym biesiadnikiem stawiany byl niziutki stoliczek lub taca z zastawa stolowa.Drewniane sciany pomieszczen z reguly nie byly zdobione zadnymi obrazami. Malarstwo dekoracyjne ograniczalo sie w zasadzie do parawanów, które sluzyly celom zarówno praktycznym, jak i estetycznym. Umeblowanie wnetrz bylo nad wyraz skromne: niskie stoliki, stojace lampy olejne, latwo przenosne toaletki na kosmetyki, kasety z przyborami do pisania — to bylo prawie wszystko, co dobrze urodzeni Japonczycy uznali za niezbedne w zyciu domowym. Pomieszczenia sypialne wyposazone byly ponadto w podglówki do spania oraz w drewniane stelaze do rozpinania kimon. Wszelkie przedmioty, których sie nie uzywalo w danym momencie,trzymane byly na pólkach lub w skrzyniach badz w specjalnych pomieszczeniach gospodarskich (kuchnie, spizarnie, magazyny, pokoje garderobiane i in.). Dlategotez pokoje mieszkalne w dawnych rezydencjach, a takze w wielu dzisiejszych domach utrzymanych w tradycyjnym stylu, moga sie wydawac puste i wrecz prymitywne. A jednak “prymitywnosc" w odniesieniu do tradycyjnych japonskich domów nie jest slowem odpowiednim. Wystarczy przyjrzec sie detalom architektonicznym, aby nabrac glebokiego szacunku dla wykwintnego gustu i wyrafinowania estetycznego, które wyrazaja sie m.in. w tym, ze wszelkie elementykonstrukcyjne wykonane sa równiez z mysla o walorach dekoracyjnych. Zadziwia przy tym doskonalosc techniczna — w konstrukcjach drewnianych obywajacych sie bez gwozdzi wszelkie slupy i belki, listwy i listewki dopasowane sa do siebie z milimetrowa precyzja, a kombinacje róznych rodzajów drewna daja efekty subtelnego zróznicowania kolorystycznego i fakturalnego. Nawet w architekturze wzorowanej na Chinach zauwazyc mozna uciekanie od idealnej chinskiej symetrii. Nie jest to ani przypadek, ani wynik niedbalstwa japonskich budowniczych. Im dalej Japonczycy odchodzili od modelu Ch'anganu, tym swobodniej operowali zarówno ukladami przestrzennymi, jak i asymetrycznym rozwiazaniem wnetrz. Nigdy jednak nie przekroczyli granicy dobrego smaku i nie popadli w chaos formalny. Powsciagliwosc mozna chyba uznac za najistotniejsza ceche japonskiego gustu. Powsciagliwosc, unikanie ostentacji, wyrafinowanie w doborze kolorów i smaków, dostosowywanie sie do naturalnego otoczenia. Dotyczy to zarówno sztuk plastycznych, jak i zycia codziennego, ubiorów i jedzenia. Nie znaczy to oczywiscie, ze Japonczycy z natury sa narodem ascetów holdujacych surowosci. Szeroki margines dzieli dyscypline fizyczna od ascezy, powsciagliwosc od surowosci. Nie znaczy to równiez, ze w sztuce japonskiej czy w rzemiosle artystycznym brak wymyslnych form i krzykliwych kolorów. Naleza one jednak do wyjatków lub reprezentuja przejsciowa mode.Od okresu Nara dzieli nas ponad 1200 lat. Nie zachowaly sie84

do naszych czasów zadne domy mieszkalne. Z tych niezbyt licznych budowli, które przetrwaly, wiekszosc miala przeznaczenie sakralne. Wyjatek stanowia magazyny w stylu azekurazukuri oraz obecny pawilon kodo w kompleksie swiatyni Tóshódaiji. Pierwotne przeznaczenie tego pawilonu nie mialo nic wspólnego z religia. Byl to jeden z budynków w obrebie Daidairi, który funkcjonowal jako budynek biurowy. Zostal on przeniesiony w calosci w czasie budowania (z inspiracji Ganjina) klasztoru Tóshódaiji. Dzisiejszy wyglad kodo niewiele sie rózni od wygladu oryginalnego zmieniona zostala tylko konstrukcja i pokrycie dachu oraz wyposazenie wnetrza. Jest to wiec szczególnie cenny zabytek jako przyklad budownictwa do celów swieckich. Niemniej jednak nie wyróznia sie on na pierwszy rzut oka wsród innych zabudowan kompleksu swiatynnego (zwlaszcza w porównaniu z kondó, które tez pochodzi z tego samego okresu), a to ze wzgledu na to, ze zarówno budownictwo swiatynne, jak i architektura palacowa oraz architektura urzedów panstwowych byly pod przemoznym wplywem stylów chinskich.Chinszczyzna panowala tez wszechwladnie w rzezbie i malarstwie, jakkolwiek historycy sztuki odnajduja juz w okresie Nara elementy powstawania stylu japonskiego. Wiele jednak zabytków (np. z Shósóinu) do dzis wywoluje spory na temat swojego pochodzenia — niektórzy specjalisci twierdza, ze jest to import chinski, inni zas uwazaja te same przedmioty za wytwory rodzime. W rzezbie

Strona 37

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczsakralnej, która jest najobficiej reprezentowana wsród zachowanych dziel, dostrzec mozna85

niejednokrotnie wplywy rzezby hinduskiej, a nawet perskiej, co nie swiadczy o bezposrednich kontaktach Japonii z tymi krajami. Jezeli takie kontakty byly, to tak sporadyczne, ze nie warto o nich nawet wspominac. Wszystkie impulsy z zewnatrz, które docieraly na archipelag, szly z Chin i Korei, a Chiny owego czasu kwitly pod panowaniem dynastii Tang i byly ogromnym, chlonnym rynkiem dla towarów plynacych droga jedwabna. Mala ambitna Japonia starala sie przechwycic jak najwiecej owego splendoru, owego bogactwa materialnego i duchowego. Przejawia sie to (poza omówiona uprzednio dziedzina administracyjno-prawna) przede wszystkim w sztukach plastycznych, do których Japonczycy z natury wykazywali duza sklonnosc i talenty, jezeli mozna sadzic z tak odleglych przykladów, jak dogu, haniwa i zdobiona ceramika okresu Yayoi.W okresie Nara Japonczycy ciagle jeszcze terminowali u zamorskich mistrzów w nowych stylach rzezbiarskich czy malarskich i niewiele nazwisk japonskich artystów przekazala nam historia. Wiekszosc zreszta dziel powstawala anonimowo inawet autorstwo najslynniejszego posagu — Daibutsu — nie jest zupelnie pewne. Byc moze autorem byl Koreanczyk znany w Japonii pod imieniem Kuninaka-no Kimimaro (zm. 774). Dzieki trwalosci tworzywa (drewno, braz, laka, glina i kamien) zachowaly sie do naszych czasów bardzo liczne przyklady sztuki rzezbiarskiej - glównie w samym miescie Nara, ale takze w Hóryuji i innych klasztorach poza dawna stolica. Za najpiekniejsze uchodza posagi Fukukenjaku-Kannon z kaplicy Hokkedó w zespole Tódaiji i towarzyszace jej posagiGakkó i Nikkó. Poza tym: Jedenastoglowa Kannon (Juichimen-Kannon) ze swiatyni Yakushiji, Dwaj Królowie (Nió) z glównej86

bramy Hóryuji, Dziesieciu Uczniów Buddy z Kofukuji czy Czterech Królów Nieba (Shitennó) w Hokkedó. I wiele, wiele innych. Wymienione tu z imienia rzezby przedstawiaja rózne techniki i rózne srodki ekspresji. Np. ogromna postac (prawie 4 m wzrostu) Fukukenjaku-Kannon wykonana byla technika “wykruszania glinianego wnetrza", tzn, ze najpierw postac zostala uformowana z gliny, a nastepnie powleczona laka. Po wyschnieciu laki glina zostala usunieta spod lakowej powloki, wmontowano natomiast drewniana konstrukcje stanowiaca szkielet posagu. Funkcja wymagajaca najwiecej talentu bylo ostateczne rzezbienie powloki lakowej, uzupelnianej w miare potrzeby na pierwotnie polozonych warstwach. PosagFukukenjaku-Kannon z Hokkedó, zakwalifikowany jako skarb narodowy, ma licznych wielbicieli, których fascynuje ta pelna majestatu postac o osmiu rekach i o twarzy skupionej w modlitwie. Moze sprawiac wrazenie surowosci i nieprzystepnosci, a w kazdym razie przywodzi na mysl dystans, jaki dzieli smiertelnych87

od istoty boskiej. Stojacy po obu bokach Kannon Gakkó i Nikkó sa zupelnie inni. Wykonane z gliny posagi sa o wiele bardziej ludzkie zarówno wzrostem i proporcjami ciala, jak i atmosfera ciepla, która zdaje sie z nich emanowac. Twarze maja delikatne, pelne lagodnosci i dobroci. Przy ciemnej, dominujacej Kannon wydaja sie uosobieniem swiatla, co zgodne jest z ich imionami, Gakkó bowiem oznacza Swiatlo Ksiezyca, a Nikkó — Swiatlo Sloneczne.Jeszcze inne wrazenia wywoluja rzezby Dziesieciu Uczniów Buddy, znajdujace sie obecnie w muzeum Kófukuji. Naprawde jest ich tylko szesc, bo cztery ulegly zagladzie. Szesc postaci, które szczesliwie mozemy ogladac, technologicznie nalezy zaliczyc do grupy Fukukenjaku-Kannon, wykonane byly bowiem w ten sam sposób i w tym samym mniej wiecej okresie. Sa jednak zupelnie rózne w ekspresji,wygladaja bowiem na realistyczne ujecia portretowe. Wszystkie przedstawiaja mnichów o wygolonych glowach, ale zadna z twarzy nie jest podobna do pozostalych, zadna para rak nie nasladuje gestu innej pary. Patrzac na te postacie mozna przypuszczac, ze utalentowany artysta mial przed soba szesc modeli, których rysy utrwalil na wieki. Mozna podejrzewac, ze w czasach kiedy rzezba miala wylacznie sluzyc celom sakralnym, jakis geniusz portretu realistycznego musial szukac pretekstu religijnego, aby móc tworzyc cos, do czego czul inklinacje.Calkiem inne w charakterze sa powtarzajace sie wielokrotnie grupy Dwóch Królów, Czterech Królów Nieba czy Dwunastu Boskich Generalów (Juni-shinshó), wykonane z drewna, gliny, brazu lub laki. Zazwyczaj postacie nalezace do tych grup sa pelnesily, z przesadnie uwypuklona muskulatura. Nie sa podobne do sformalizowanych,

Strona 38

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicznieziemskich istot w rodzaju Kannon. Yakushi czy innych buddów. nie maja tez w sobie spokoju i slodkiej zadumy Gakkó, nie przywodza tez na mysl rzezby portretowej. Sa czasem wrecz dzikie w wyrazie, a niekiedy nawet groteskowe.Ta rozmaitosc w rzezbie, róznorodnosc technik i stylów sprawia, ze okres Nara mozna uwazac za zupelnie nowy etap w historii kultury japonskiej. Pamietajac o tym, ile Japonia zawdziecza kontynentowi, trzeba jednak podziwiac ambicje, zaangazowanie i talenty rodzimych twórców, którzy w tak krótkim czasie potrafiliprzejsc od haniwa do natchnionych, doskonalych technicznie dziel okresu Nara.Rzezba uwazana jest za najbardziej reprezentatywna dziedzine sztuki (ze wzgledu zapewne na najwieksza liczbe zachowanych zabytków), ale obok rzezby nastapil tezwielki rozwój innych dziedzin sztuki i rzemiosla artystycznego. Metaloplastyka osiagnela doskonalosc techniczna i artystyczna, czego dowodem moze byc chociazbylatarnia stojaca przed Daibutsudenem, a takze liczne ozdoby i akcesoria swiatynne w zachowanych z tego okresu przybytkach. Tkactwo i farbiarstwo stalo tez na bardzo wysokim poziomie, o czym swiadcza tkaniny przechowywane w Shósóinie.Najmniej wlasciwie wiemy o malarstwie, jakkolwiek z dokumentów pisanych wynika, ze byla to popularna dziedzina sztuki. Niewiele jednak okazów przetrwalo kataklizmy dziejowe, a sposród tych, które sie88

zachowaly, bardzo malo jest dostepnych dla szerokiej publicznosci. Nie mozna np.ogladac przeslawnego parawanu z Shósóinu, zwanego popularnie “szesc pieknosci pod drzewami", a wedlug katalogu “parawanem ze stojacymi postaciami kobiet w ptasich piórach" (torige-ritsujo-bybbu). Parawan sklada sie z szesciu czesci, a na kazdej z nich wymalowana jest jedna piekna dama. Pierwotnie cala prawie powierzchnia parawanu pokryta byla ptasimi piórkami, których barwy zastepowaly farby. Z biegiem czasu jednak piórka zniszczaly, a wraz z piórkami zniknely kolorowe szaty dam i ich czarne wlosy, a takze kolory drzew i tla. Pozostaly tuszowe kontury i malowane farbami twarze starozytnych pieknosci. Styl malowideljest na tyle chinski, ze do niedawna parawan uwazany byl za import. Po dokladnych badaniach przylegajacych gdzieniegdzie do powierzchni piórek przekonano sie jednak, ze dzielo powstalo w Japonii.Innym niezwyklym okazem przechowywanym w Shósóinie jest malowana na plótnie maska do pantomimy. Szorstka, tkana z grubego wlókna materia ma wyciete otwory na oczy. Wokól otworów zamaszystymi machnieciami pedzla wymalowana jest twarz o uderzajacej sile wyrazu, twarz zamyslonego brodatego i wasatego starca. Policzkii usta twarzy podbarwione sa na czerwono. Owa maska uwazana jest za szczególnie charakterystyczna przedstawicielke gatunku zwanego fusa-kumen. W Shósóinie znajduje sie jeszcze 31 podobnych masek, wsród których jedna przedstawia twarz kobiety, a cala reszta sa to twarze89

mezczyzn wykonane tuszem i podbarwione. Nie znana jest proweniencja masek — mogabyc importem, ale równie dobrze mogly powstac w Japonii. Wiadomo jedynie, ze uzywane byly do pantomimy w stylu chinskim. Duza popularnoscia w okresie Nara cieszyla sie sztuka ilustratorska o tematyce buddyjskiej. Teksty buddyjskie dawaly poza tym okazje do kultywowania pokrewnej malarstwu, ale z biegiem czasu odrebnie traktowanej dziedziny sztuki, to znaczy kaligrafii. Kaligrafia byla zapewne sztuka najbardziej elitarna, uprawiana przez nielicznych jeszcze przedstawicieli kleru i arystokracji. Dopiero okres Heian przyniósl zywiolowy rozkwit w tej dziedzinie. Z okresu Nara zachowaly sie liczne przyklady kaligrafii w postaci przepisywanych sutr, spisów inwentarzowych, inwokacji buddyjskich i innych dokumentów. Jakkolwiek pisane sa bardzo pieknie, z wielka dbaloscia o wyglad znaków, to jednak nie mozna ich traktowac jako zamierzonych dziel artystycznych, nie byly bowiem w pojeciu swoich twórców sztuka dla sztuki;ich cel byl praktyczny. Wsród zwojów przechowywanych w Shósóinie90

znajduja sie niezwykle cenne przyklady zarówno ilustracji buddyjskich, jak i dokumentów pisanych ozdobna kaligrafia. Jednym z najciekawszych zabytków tego gatunku jest blisko szesciometrowy zwój róznobarwnego papieru z pismem cesarzowej Kómyó.Pismo chinskie, przejete przez Japonczyków w V w., przez dlugie wieki nie podlegalo zadnym zmianom, mimo ze — jak juz wczesniej wspomniano — bylo calkowicie niedostosowane do potrzeb jezyka japonskiego. Niemniej jednak Japonczycy borykali sie dzielnie z wszelkimi trudnosciami, ale poczatkowo tylko zapewne skrybowie imigranci zdolni byli do prowadzenia zapisów. Z biegiem czasu

Strona 39

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczkrag ludzi pismiennych stopniowo sie poszerzal. Przypuszczac jednak mozna, ze nawet wsród elity intelektualnej Yamato malo bylo takich zapalenców, którzy by pisali po prostu dla przyjemnosci, z wewnetrznego impulsu tworzenia. Dlatego teznajwczesniejsze zapisy ograniczaly sie do tego, co uwazano za najwazniejsze, jakkroniki dworskie, dokumenty oficjalne, teksty buddyjskie, spisy inwentarzowe. Naliterature piekna nie starczalo juz energii pisarskiej, jakkolwiek sa dane swiadczace o tym, ze pierwsze zbiory poetyckie w formie pisanej powstaly juz przed okresem Nara. Rózne kataklizmy zlozyly sie na to, ze dopiero w tym wlasnieokresie powstaly pomniki literatury znane do dzis i nie budzace zadnych watpliwosci. Trzeba tu jednak wprowadzic rozróznienie na pismiennictwo i literature, nie wszystkie bowiem teksty pisane zalicza sie do literatury.Do pismiennictwa, a nie literatury, naleza zachowane w Japonii napisy na kamieniach nagrobnych, napisy wrózebne na kosciach czy napisy na mieczach brazowych i zelaznych, a takze rozmaite rachunki i rejestry na drewnianych tabliczkach zwanych mokkan. Z drugiej strony natomiast — jest to zupelnie inny aspekt klasyfikacji — nie wszystkie utwory uwazane dzis za dziela literackie pisane byly z czysto artystycznych pobudek. Do tej ostatniej kategorii wlaczyc nalezy omawiane uprzednio Kojiki z 712 r., Nihongi z 720 r. oraz Fudoki (Opisy obyczajów i ziem), które z rozkazu cesarskiego wydanego w 713 r. mialy byc spisywane we wszystkich prowincjach. W calosci zachowaly sie tylko zapisy z prowincji Izumo, we fragmentach natomiast zapisy z Harimy, Hitachi, Hizen i Bungo. Podobnie jak Kojiki i Nihongi kompilowane byly w celach praktycznych, taki Fudoki mialy okreslony cel: zebranie dla wladcy informacji o warunkach geograficznych, ekonomicznych, etnicznych i kulturowych poszczególnych rejonów kraju. Walory artystyczne wszystkich tych dziel sa w pewnej mierze sprawa drugoplanowa. Wszystkie one wykazuja ponadto pewna ceche szczególna najwczesniejszej literatury pisanej, mianowicie dwujezycznosc. Kojikii niektóre Fudoki pisane byly znakami chinskimi po japonsku, Nihongi zas i pozostale Fudokikonsekwentnie notowane byly po chinsku — zarówno pod wzgledem zapisu formalnego,jak i jezyka. Od czasów skompilowania Nihongi pisanym jezykiem urzedowym stal sie chinski, którym poslugiwano sie jako jezykiem kronik, dokumentów i korespondencji urzedowej. Prawdopodobnie nie bylo to wylacznie rezultatem snobizmu japonskiego, ale wlasnie skutkiem przyjecia obcego pisma. Skrybowie91

na dworze Yamato nie byli Japonczykami, ale uczonymi w pismie chinskim Koreanczykami lub Chinczykami i prowadzili powierzane im zapisy w dobrze znanym sobie jezyku, poslugujac sie ideogramami, które do tego jezyka pasowaly. Jednoczesnie ci obcokrajowcy byli nauczycielami zadnych wiedzy Japonczyków, ale przekazywali swoje umiejetnosci tylko w zakresie jezyka i pisma chinskiego. Dlatego tez Japonczyk, który chcial posiasc sztuke pisania, musial jednoczesnie nauczyc sie chinskiego. Wiele czasu uplynelo, zanim zakielkowala mysl dostosowania obcych ideogramów do zapisu rodzimego jezyka, a jeszcze wiecej, zanim wyksztalcil sie sylabariusz japonski.Jezykiem urzedowym sila tradycji pozostal chinski, literatura piekna natomiast rozszczepila sie na dwa nurty: literature chinska i japonska. Oba nurty uprawiane byly równolegle, ale z coraz bardziej narastajaca przewaga nurtu rodzimego. Niemniej jednak pierwszym wielkim zbiorem poetyckim wydanym w okresieNara byl zbiór zatytulowany Kai/uso, zawierajacy chinskie poematy 64 japonskich autorów z okresu od panowania cesarza Tenchi do r. 751. Okolo 120 wierszy tego zbioru chlubnie swiadczy o ambicjach i umiejetnosciach japonskich, ale jednak nosza one pewne pietno nasladownictwa, a co za tym idzie — sztucznosci. Prawdziwy, nieklamany talent Japonczyków w dziedzinie poetyckiego wyrazu przejawia sie w nastepnie wydanej antologii, zatytulowanej Man 'yoshu (zbiór dziesieciu tysiecy lisci). W tym pomnikowym dziele -do dzis zywym i bliskim kazdemu japonskiemu sercu —i znalazlo sie okolo 4500 poematów, z których najstarsze siegaja okresu przedpismiennego, a chronologicznie ostatni nosi date 759 r. Ta ogromna antologia, zebrana przez Ótomo-no Yakamochi (718?—785), zawiera poematy okolo 700 autorów, wsród których spotyka sie imiona cesarzy i cesarzowych, znanych osobistosci dworskich i wielu wybitnych poetów, ale takze anonimowe utwory spoza kregu arystokracji. Najwieksza liczbe poematów stanowia tzw. tanka (“krótkie piesni"), skladajace sie z 31 sylab w ukladzie wersów 5+ 7+5+ 7+ 7 sylab. W znacznie mniejszej liczbie wystepuja tzw. chbka (“dlugie piesni"), skladajace sie z co najmniej 43 sylab, oraz sedoka (“piesni z przydanaglowa") w ukladzie wersów 5+ 7+ 7+ 5+ 7+ 7. Tematyka antologii jest bardzo urozmaicona — od panegiryków ku czci wybitnych osobistosci, poprzez opisy natury, do intymnych uczuc i refleksji osobistych. Ta ostatnia dziedzina jest szczególnie bogato reprezentowana i pochlebnie swiadczy o wrazliwosci uczuciowej

Strona 40

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczJaponczyków. Jezykiem poematów jest japonski, a zapis chinski, w stosunku jednakdo zapisu uzytego w Kojiki wykazuje wyrazny postep. W Kojiki bowiem ideogramy chinskie oddajace wartosci fonetyczne uzywane byly w sposób niekiedy przypadkowy. W Man'y6shu natomiast po raz pierwszy zastosowany zostal system polegajacy na tym, ze dla okreslonych wartosci fonetycznych uzywano zawsze tych samych znaków pisarskich. System ten, zwany man'yogana (“znaki chinskie uzyte jak W Man'yóshu") stanowil stadium przejsciowe w dazeniu do wypracowania sylabariusza.Okres Nara zapoczatkowal wiec wielkie osiagniecia japonskie w sztukach plastycznych i w literaturze. Osiagniecia, których zywiolowy rozkwit92

nastapil w nastepnej epoce. Ale obraz kultury okresu Nara (nawet w tak szkicowymopisie) bylby niepelny bez wzmianki o studiach akademickich, w tej dziedzinie bowiem tez mozna zaobserwowac niemale zdobycze, jakkolwiek wydaje sie, ze arystokracja japonska wiecej przejawiala zapalu do literatury niz do nauki.Wedlug kodeksu Taihó ksztalceniem urzedników mialy sie zajmowac instytucje panstwowe podlegajace trzem róznym resortom. Curriculum oparte bylo na wzorach chinskich, a celem nauczania mialo byc przede wszystkim przygotowanie urzednikówwyzszych szczebli administracji panstwowej. Resortowi Shikibu-shó podlegal Departament do Spraw Nauki (Daigaku-ryó), który dzielil sie na cztery wydzialy: Kidendó, Myógyódó, Myóbódó i Sandó. Mozna tez nazwac to “specjalnosciami", ale za nazwa “wydzialy" przemawia to, ze kazde do (“nauka") mialo scisle okreslona strukture administracyjna, podobnie jak wydzialy wspólczesnych wyzszych uczelni.Wydzial Kidendó — zalazkowy w okresie Nara, rozwiniety dopiero w okresie Heian —zajmowal sie historia, historiografia i literatura. Myógyódó mozna uznac za najwazniejszy osrodek nauki konfucjanskiej, w ramach tej specjalnosci bowiem zajmowano sie lektura i egzegeza tekstów konfucjanskich. Myóbódó odpowiada fakultetowi prawa, Sandó natomiast matematyki.Jednym z departamentów Nakatsukasa-shó byl departament Om-myó-ryó, ksztalcacy specjalistów przygotowujacych kalendarze, astrologów nadwornych i wrózbitów. Pracownicy tego departamentu, chociaz zajmowali sie dzialalnoscia z dzisiejszegopunktu widzenia irracjonalna, byli przeciez prekursorami astronomii i meteorologii. Opracowywane przez nich kalendarze czy horoskopy opieraly sie w znacznej mierze na racjonalnych, naukowo prowadzonych obserwacjach cial niebieskich i zjawisk przyrodniczych.Do nauk scislych zaliczano tez ówczesna medycyne, której osrodkiem byl departament zwany Ten'yaku-ryó, podlegajacy resortowi Kunai-shó. Departament Ten'yaku-ryó — podobnie jak Ommyó-ryó — zajmowal sie nie tylko ksztalceniem kadry medyków, zielarzy, zaklinaczy, ale równiez sluzyl jako zaplecze medyczne dla dworu, a wiec prowadzil dzialalnosc zarówno naukowa, jak i uslugowa. Medycyna tego okresu blizsza byla znachorstwu i magii, ale miala tez swój trwalywklad do nauki (np. akupunktura).Te kierunki, które mozna by nazwac “uslugowymi" (Ommyb, Ten'ya-ku), wykazywaly duza zywotnosc i z biegiem czasu nabieraly coraz wiekszego znaczenia ze wzgledu na rosnace zapotrzebowanie spoleczne. Inny los natomiast spotkal nauki humanistyczne kultywowane w ramach Daigaku-ryó. Tutaj curriculum nie ulegalo zmianie, a prawnie ograniczone ramy administracyjne nie stwarzaly warunków do rozwoju. W okresie Heian zaczely tez powstawac prywatne szkoly rodowe (np. Kanga-kuin rodu Fujiwara, Gakkan'in rodu Tachibana, Kóbun'in rodu Wake i in.), które mialy bardziej elastyczne podejscie do przedmiotu studiów i dostosowywaly swoje programy do aktualnych potrzeb intelektualnych arystokracji. W miare jak roslo znaczenie prywatnych akademii, upadal stopniowo autorytet panstwowej szkoly w ramach Daigaku.93

OD NARY DO HEIAN-KYOProblemem nie rozstrzygnietym przez historyków Japonii jest zamkniecie okresu Nara. Wsród najczesciej proponowanych dat sa dwie:rok 784, w którym Nara zostala porzucona przez dwór, oraz rok 794, kiedy to dwórprzeniósl sie do nowej, znacznie wspanialszej stolicy zwanej Heian-kyó. W ciagu dziesieciolecia dzielacego Nare od Heian-kyó dwór rezydowal w Nagaoce. Problem periodyzacji polega wiec na tym, czy okres przejsciowy wydzielic jako odrebny etap historii, czy tez wlaczyc go do okresu Nara, badz tez do okresu Heian. Dyskusja jest czysto akademicka, a komplikuje ja fakt, ze obie przeprowadzki dokonane byly z inicjatywy tego samego cesarza — Kammu, który panowal w latach 781—806, a wiec jego panowanie nie moze stanowic wyraznej cezury miedzy okresami.

Strona 41

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczNie wdajac sie tutaj w szczególy, przyjmiemy uproszczony podzial, wedlug któregookres Nara zamkniemy na 794 r., a ostatnie dziesieciolecie przyjmiemy za podokres schylkowy. Za taka periodyzacja przemawia miedzy innymi to, ze Nagaoka — jakkolwiek w pierwotnym zamysle miala byc nowa stala stolica — nigdy wlasciwienie zostala zbudowana do konca i Biuro Budowy Nagaoki zostalo rozwiazane, kiedy juz wyszedl dekret o ufundowaniu Heian-kyó.Przyczyny obu przenosin nie sa wyjasnione do konca. W wypadku porzucenia Nary dla Nagaoki uwaza sie, ze glównym powodem byla nazbyt rozbudowana baza ekonomiczna kleru buddyjskiego, od której cesarz Kammu chcial sie oderwac. Wybórpadl na miejscowosc w prowincji Yamashiro, skad zapewniona byla szybka komunikacja wodna z portem Naniwa dzieki splawnej rzece Yodo. Budowa Nagaoki rozpoczeta byla z rozmachem, ale bardzo szybko okazalo sie, ze nowa stolica nie jest miejscem szczesliwym. Szefem do spraw budowy byl faworyt cesarza Kammu, Fujiwara Tanetsugu (737—785), i wkrótce po przeniesieniu dworu do Nagaoki — kiedy ciagle jeszcze trwaly prace budowlane — rozegral sie pierwszy akt krwawegodramatu, którego ofiara padl miedzy innymi Tanetsugu. Zostal on zabity przez Ótomo Tsuguhito, zwiazanego ze stronnictwem ksiecia Sawary, mlodszego brata cesarza Kammu. W konsekwencji Tsuguhito zostal zabity, a ksiaze Sawara skazany na zeslanie, ale umarl w drodze na Awaji (podobno zaglodzony). Sprawa ta bylaby tylko jednym z wielu podobnych zalosnych incydentów zwiazanych z walkami wokól tronu, gdyby nie szereg zbiegów okolicznosci, które zlozyly sie na stworzenie w Nagaoce atmosfery strachu. W niedlugim bowiem czasie po smierci ksiecia Sawary rózne nieszczescia zaczely spadac na rodzine cesarska, co bylo interpretowane jako zlowieszcza dzialalnosc ducha banity. Stalo sie to wreszcie tak uciazliwe, ze cesarz Kammu postanowil uciec z Nagaoki, która byla zbyt blisko zwiazana z pamiecia nieboszczyka brata. Zabobonny strach przed zemsta zza grobu uwazany jest za glówny powód przeniesienia stolicy do Heian-kyó. Warto jeszcze dodac, zeksiaze Sawara okazal sie jednym z najbardziej upartych msciwych duchów w historii Japonii i przesladowal rodzine cesarska nawet po przeniesieniu do94

Heian-kyo. Jemu przypisywane jest miedzy innymi to, ze syn Kammu, cesarz Heizei (806—809), nie byl calkiem normalny. Celem spacyfikowania zlego ducha szczatki ksiecia Sawary sprowadzono do stolicy i zlozono w mauzoleum cesarskim, a sam ksiaze posmiertnie zostal podniesiony do najwyzszej godnosci i otrzymal imie Sudó tennó (799 r.). Jako cesarz posmiertny nie wszedl jednak do rejestru wladców.Panowanie Kammu trwalo cwierc wieku i przypadlo na czasy dosyc burzliwe. Pomijajac skomplikowane stosunki rodzinne wladcy i jego pasje (jakze kosztowna!)przeprowadzek, musimy zwrócic uwage na to, co dzialo sie w prowincjach pólnocno-wschodnich. Walki z Ainami, które rozpalily sie za panowania Konina, nie wygasly, a przeciwnie — nabraly rozmachu. W 792 r. wprowadzony zostal nowy system zaciagów, który polegal na odejsciu od poprzednio stosowanych powszechnych zaciagów i powolaniu oddzialów zlozonych z przedstawicieli arystokracji osiadlej w prowincjach. Oddzialy te cwiczone byly w sztukach wojennych. Fakt ten mozna uwazac za pierwszy wyraznie zauwazalny przejaw tworzenia sie warstwy wojowników w lonie arystokracji prowincjonalnej. Okazalo sie jednak, ze oddzialy formowane z lokalnej arystokracji nie mogly wziac na siebie ciezaru prowadzenia wojny. Stolica uczestniczyla w zmaganiach, zywo acz nieudolnie mobilizujac armie, sciagajac podatki i wyznaczajac glównodowodzacych sposród arystokracji stolecznej. Ciezkie walki trwaly w kilku fazach przez caly okres panowania Kammu. Pierwsze wielkie wyprawy prowadzone przez Ótomo-no Yakamochiego w latach 784—786 i przez Ki-no Kosamiego (733—797) w 789 r. skonczyly sie kleska wojsk japonskich, czemu nie mozna sie specjalnie dziwic, jezeli sie wezmie pod uwage to, ze obaj wodzowie byli wybitnymi literatami, a nie wojownikami. W 790 r. zaczely sie nowe przygotowania i caly kraj zostal oblozony podatkami na cele wojenne (ryz, luki, strzaly i inny sprzet wojskowy). Wyprawa ruszyla w 794 r. i po paru miesiacach walki zakonczyla sie sukcesem dzieki wybitnemu przywódcy Sakanoue-no Tamuramaro (758—811), jednemu z uznanych bohaterów starozytnosci.W poczatkowej fazie wyprawy Tamuramaro byl tylko deputowanym naczelnego wodza Otomo-no Otomaro, który uzyskal w 794 r. tytul “wielkiego hetmana podbijajacego barbarzynców" (sei-i-taishogun). Ten tytul, nadany wówczas po raz pierwszy w takim wlasnie brzmieniu, traktowany byl jako tymczasowy, przewidziany na okres pelnienia funkcji hetmanskich. Slowo shbgun przyjmujemy tu jako odpowiednik polskiego slowa “hetman". W Japonii uzywano kilku tytulów zawierajacych slowo shógun, ale byly to tytuly, które nie odegraly wiekszej roli w historii. Wielka kariere zrobil jedynie tytul sei-i-taishogun, skracany do shógun. Po Otomaro

Strona 42

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicznominacje uzyskal Tamuramaro, a nastepnie Fun'ya Watamaro (765—823), który w 811r. zadal ciezka kleske Ainom. Po tej dacie zanikla potrzeba nominowania shógunówi tytul na pare wieków zniknal z historii, aby powrócic u schylku XII w. w bardzo dramatycznych okolicznosciach i w zmienionym znaczeniu.Dzialalnosc militarna Tamuramaro i Watamaro przyniosla w rezultacie przesuniecieterytorium cesarskiego daleko na pólnoc do lzawy95

i Shiwy (prow. Mutsu; obecnie pref. Iwate), gdzie powstaly umocnione garnizony wojskowe. Rzad skierowal swój wysilek na przerzucenie jenców i ludzi podejrzanych o sprzyjanie Ainom na poludnie w glab kraju, podczas gdy tysiace rolników z calego kraju przesiedlono na nowe ziemie w prowincjach pólnocnych. Ciezkie warunki pionierskiej pracy, ciagle grozace niebezpieczenstwo ze strony Ainów i znikoma zaleznosc od wladzy centralnej sprzyjaly tworzeniu sie nowych ukladów w prowincjach pólnocno-wschodnich, gdzie osadnicy zdani byli na wlasna przemyslnosc w obronie przed bezprawiem i zbrojnymi napasciami zarówno ze stronyAinów, jak i (moze przede wszystkim) zaborczych sasiadów. Obok znajomosci uprawiania ziemi musieli tez posiadac umiejetnosc wladania bronia. Ludzie slabi ekonomicznie lub fizycznie nie mieli szans samodzielnego utrzymania egzystencji w pól dzikim kraju, do którego nie docieraly ani cywilizujace wplywy stolicy, ani urzednicy zdolni do wymuszenia porzadku w imieniu wladzy centralnej. Z tego tez wzgledu w prowincjach zaczely powstawac stosunki zaleznosci ekonomiczno-militarnej pomiedzy ludzmi, którzy oddawali sie pod opieke mozniejszych i silniejszych, szukajac obrony zbrojnej i opieki ekonomicznej w zamian za lojalnosc w potrzebie i swiadczenia materialne. Powstawac zaczely liczne ugrupowania zbrojne zwane nastepnie bushidan (“grupy wojskowe"), których rozwój przypadnie na okres Heian, a które mozna uwazac za wczesna forme zaleznosci feudalnych.96

Panowanie cesarza Kammu, laczace okresy Nara i Heian, uwazane jest przez wielu historyków japonskich za szczyt rozwoju wladzy cesarskiej. Mozna oczywiscie nie zgodzic sie z tym stanowiskiem argumentujac, ze od czasów Temmu (który przez innych historyków traktowany jest jako najbardziej absolutny wladca wsród cesarzy) rozwój prywatnej wlasnosci ziemi posunal sie tak daleko, iz cesarze utracili mozliwosci efektywnej kontroli nad krajem. Niemniej jednak przyznac trzeba, ze w dlugiej galerii cesarzy japonskich postac Kammu wybija sie jako wybitna indywidualnosc ze wzgledu na cechy jego charakteru umiejetnosc samodzielnego myslenia, stanowczosc, szybkie podejmowanie decyzji i sklonnosci do despotyzmu.

VIII. OKRES HEIAN (KONIEC VIII-XII W.)

NOWA STOLICA A PROWINCJE Rok 794 mozna uznac za poczatek okresu Heian, poniewaz wtedy dwór przeniósl sie do stolicy noszacej taka wlasnie nazwe (nazwa ta znaczy Stolica Spokoju i Pokoju). Nowe miasto powolane do zycia dekretem cesarza Kammu nie bylo jeszcze skonczone w momencie przeprowadzki dworu i budowa trwala przez pare lat. Kiedy ostatecznie budowe zakonczono, calosc musiala robic ogromne wrazenie na przybyszach. Heian-kyó usytuowane bylo pieknie w otoczeniu gór — na wschodzie pasmo Higashiyama, na pólnocnym wschodzie wyniosly szczyt Hieizan, na pólnocy góry Kurama i na zachodzie Arashiyama. Z dwóch stron miasto bylo ujete przez rzeki Karno i Katsure oraz ich doplywy, a na poludniu otwierala sie równina, przez która biegl szlak prowadzacy do starej Nary, zwanej od tego czasu Poludniowa Stolica. Heian-kyó zbudowane zostalo na bardzo podobnym do Nary planie, to znaczy tworzylo prostokat pociety równo ulicami i alejami. Glówna arteria, dzielaca “prawa stolice" od “lewej stolicy", tez nazywala sie Suzaku-óji i tez biegla od glównej bramy Daidairi do glównej bramy miejskiej, która równiez zwana byla Rashómon. Wielki Teren Palacu Cesarskiego polozony byl podobnie iak w Narze, podobne tez byly rynki — po jednym w kazdej czesci miasta.W Heian-kyó nie bylo gekyó ani hokuhembó, ale za to proporcje calego miasta bylywieksze niz w Narze, jakkolwiek liczba ulic jó byla taka sama jak w starej stolicy — dziewiec. Swiatynie buddyjskie majace chronic nowa stolice od wschodu i zachodu umieszczone zostaly na poludniowym krancu po obu stronach Suzaku-óji izwaly sie Tóji i Saiji (w odróznieniu od Tódaiji i Saidaiji w Narze).Nowa stolica, ufundowana w 794 r., pozostala siedziba cesarska az do r. 1869, jakkolwiek osrodek wladzy przemieszczal sie kilkakrotnie. Formalna nazwa Heian-kyó uzywana byla w oficjalnych dokumentach, ale popularnie ludzie mówili

Strona 43

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczpo prostu “stolica" (miyako lub kyo). Z biegiem czasu nazwa formalna poszla w zapomnienie, a slowo “stolica" (kyo) z podlaczonym drugim elementem (to), znaczacym to samo, stalo sie imieniem wlasnym i z Heian-kyó powstalo Kyóto (spolszczone Kioto). W swojej dlugiej historii Kioto przechodzilo zmienne kolejelosu — wielokrotnie niszczone niemal doszczetnie przez kataklizmy przyrody i przez wojny, za kazdym razem powstawalo z upadku, aby dzisiaj byc ciagle uwazaneza najpiekniejsze miasto Japonii, miasto98

-muzeum, w którym zabytki i skarby kultury liczy sie na tysiace. Niezatarte pietno na charakterze miasta pozostawila wyrafinowana kultura dworska, która tu wlasnie rozkwitla najpiekniej i stala sie powodem dumy mieszkanców Kioto, dumy tak silnej, ze tworzyla skuteczna ochrone przed wplywami nieokrzesanych wojowników po upadku supremacji arystokracji dworskiej przez wszystkie czasy supremacji samurajskiej.Data koncowa okresu Heian dyskutowana jest podobnie jak wiele innych problemów periodyzacji. Proponowane daty zaleza od pogladów na rózne wypadki historyczne. Najczesciej powtarzajace sie propozycje to lata: 1167, 1180, 1185 lub 1192. Nie bedziemy w tym miejscu omawiac znaczenia poszczególnych propozycji, poniewaz w dalszym ciagu narracji dojdziemy do nich nieuchronnie. Obecnie wystarczy stwierdzic, ze jakkolwiek by spojrzec na problem datowania, wypadnie nam okolo 400 lat trwania okresu zwanego Heian. Jest to bardzo dlugi okres — najdluzszy w czasach historycznych — i wobec tego nie sposób mówic o nim jako o calosci. Chetnie jest on dzielony na podokresy (najczesciej na poczatkowy, sredni i schylkowy), ale aby uniknac wielu nuzacych szczególów zwiazanych zawsze z ustalaniem kryterium podzialu, nie bedziemy sie tego trzymac rygorystycznie, jakkolwiek wydaje sie celowe podanie najpierw ogólnej charakterystyki okresu w ramach chronologicznych, a dopiero potem omówienie niektórych procesów historycznych ujetych problemowo.Rzucajaca sie w oczy cecha charakterystyczna okresu Heian jest dlugotrwaly wzgledny pokój, który stworzyl warunki do rozkwitu unikalnej kultury rozwijanej i pielegnowanej w lonie cywilnej arystokracji dworskiej. W ciagu czterech wiekówzbrojne zamieszki o wiekszym99

zasiegu nalezaly do rzadkosci i az do drugiej polowy XII w. nie dotyczyly wlasciwie stolicy, bo rozgrywaly sie w dalekich prowincjach i nie absorbowaly szczególnie uwagi dworu.W polowie X w. w dwóch przeciwleglych rejonach Japonii doszlo do krwawych rozgrywek inspirowanych przez przedstawicieli prowincjonalnej arystokracji: Taira Masakado (? 940) operowal w prowincjach wschodnich, Fujiwara Sumitomo (?-941) natomiast dzialal glównie w rejonie morza Seto-naikai i podporzadkowal sobie Sanuki, Suó i czesc pólnocna Kyushu. Masakado zostal pokonany przez sily rzadowe i zabity, Sumitomo zas przez sily lokalnych prominentów. Nastepna powazna rewolta rozegrala sie w latach 1028—1031 w prowincjach Kazusa, Shimósa iAwa. Przywódca rewolty byl Taira Tadatsune (937 1031), który ulegl wyslanemu ze stolicy Minamoto Yorinobu (968- 1048).W drugiej polowie XI w. najdalsze rejony pólnocne staly sie arena wieloletnich zmagan pomiedzy lokalna arystokracja a przedstawicielami rzadu centralnego. W latach 1051— 1062 toczyly sie walki zwane dziwacznie w historiografii japonskiej“wczesniejsza wojna dziewiecioletnia" (zen-kunen-no eki), a w latach 1083—1087 zwane “pózniejsza wojna trzyletnia" (go-sannen-no eki). “Wczesniejsza wojna" od wybuchu do zakonczenia trwala 12 lat, “pózniejsza" natomiast prawie piec, ale Japonczycy pedantycznie odliczyli w obu wypadkach okresy zawieszenia broni lub zaprzestania walk na skutek zlych warunków klimatycznych. W pierwszych rozgrywkach ród Abe z Mutsu, który przez dlugie lata calkowicie lekcewazyl wladze centralna i jej przedstawicieli lokalnych, zostal ostatecznie poskromionyprzez emisariusza stolicy, Minamoto Yoriyoshiego (998- 1082), przy znacznej pomocy Kiyohary, gubernatora prowincji Dewa. Druga faza walk na pólnocy wywolanazostala przez tenze ród Kiyohara, sklócony pomiedzy soba i niesforny wobec wladzy centralnej. Dziela pacyfikacji dokonal tym razem tez Minamoto, slynny bohater-wojownik, syn Yoriyoshiego Yoshiie (1041- 1108).

STRUKTURA SPOLECZNA KLASY PANUJACEJWojny na pólnocy staly sie zwiastunem burzy, która miala pól wieku pózniej rozszalec sie w stolicy i zburzyc jej wykwintny spokój, zamykajac jednoczesnie okres Heian. Zanim jednak do tego doszlo, stolica mogla przez trzy i pól wieku zyc w wynioslej izolacji od reszty swiata i pomnazac swoje bogactwa. W

Strona 44

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczporównaniu z Nara Heian-kyó mialo nieco odmienny charakter, który uwidocznil siewkrótce po przeprowadzce. Poczatkowe lata Heian, spiete jak klamra z ostatnimi latami Nary panowaniem Kammu, byly po prostu kontynuacja dziel zapoczatkowanych w poprzednim okresie. Ale po smierci Kammu wiele procesów nabralo przyspieszenia, wiele tendencji ledwie zarysowanych w okresie Nara nagle zaczelosie utrwalac, rozwijac, przeradzac w nowe prady umyslowe i instytucje.Arystokratyczny z zalozenia charakter Nary w Heian-kyó doszedl do szczytu ze wzgledu na poglebiajaca sie polaryzacje spoleczenstwa101

i rozwój arystokracji jako klasy. W miare rozwoju klasa ta tracila swój pierwotny, stosunkowo jednolity charakter i ulegala stratyfikacji, która ostatecznie juz w pierwszych dekadach okresu Heian podzielila arystokracje prawie nieprzekraczalnymi barierami. W ramach tej klasy powstala hierarchia zwiazana z pochodzeniem, koneksjami rodzinnymi, urzedami i rangami. Te cztery elementy, skladajace sie na pozycje spoleczna, zwiazane byly ze soba nierozerwalnie, tworzyly zaklete kregi na kazdym szczeblu hierarchii, decydowalyo zyciu i karierze kazdego osobnika. Na szczycie drabiny stal cesarz i jego rozbudowana rodzina, jedyna rodzina w Japonii, która nigdy nie posiadala nazwiska. Ale nawet w tej wyjatkowej rodzinie istnialo rozwarstwienie. Zony i konkubiny cesarskie róznily sie miedzy soba tytulami i rangami w zaleznosci od pochodzenia i nasilenie afektów cesarskich rzadko mialo jakikolwiek wplyw na spoleczna pozycje damy serca. Równiez wsród synów i córek cesarskich rozróznialosie subtelne odcienie socjalne, które zwiazane byly z pozycja matki i które mialy swój wyraz w tytulach i rangach ksiazecych (najwyzszym tytulem dla ksiazatkrwi byl shinno, dla ksiezniczek krwi naishinnó). Ze wzgledu na wielozenstwo niektórzy cesarze blogoslawieni byli taka iloscia potomstwa, ze stwarzalo to liczne klopoty. Nieszczesne ksiezniczki, dla których zabraklo kandydatów na mezów wsród innych rodzin ksiazecych lub w uprzywilejowanej warstwie najwyzszychdostojników, spedzaly zycie w staropanienstwie — najczesciej w klasztorach buddyjskich. Ksiazetom krwi, dla których zabraklo synekur w aparacie administracyjnym, nadawano nazwiska oraz ziemie i w ten sposób skutecznie odcinano od wszelkich pretensji do tronu oraz od obciazania budzetu panstwowego.Najczesciej nadawanymi nazwiskami byly: Taira i Minamoto. Nazwiska te w wymowie sino-japonskiej brzmia: Hei i Gen. Heishi - “ród Taira"; Genji - “ród Minamoto".Poszczególne galezie rozróznia sie dodajac na poczatku imie cesarza, od którego dana galaz sie wywodzi, np. Kammu-Heishi (ród Taira pochodzacy od cesarza Kammu), Daigo-Genji (ród Minamoto pochodzacy od cesarza Daigo).Na szczeblu najblizszym szczytu staly rodziny kuge, a wiec rodziny najwyzszych dostojników aparatu panstwowego — wielkich ministrów, wielkich radców stanu, doradców cesarskich. W tym kregu najwspanialsze nazwiska to: Fujiwara, Tajihi, Otomo, Minamoto, Tachibana, Abe i kilka innych. Sposród tych rodów wiekszosc z biegiem czasu utracila znaczenie, wybil sie natomiast i zdominowal zycie polityczne ród Fujiwara. Z wyjatkiem Minamoto wszystkie te rody byly nosicielaminajwyzszych tytulów w systemie kabane (orni, muraji, ason) okresu Yamato, a wiecich pochodzenie bylo bez zarzutu w spoleczenstwie, które ciagle jeszcze nie mialo sily otrzasniecia sie z tradycji siegajacych ustroju rodowego. W tej warstwie za samo pochodzenie dostawalo sie czwarta range dworska, a mozna bylo awansowac az do pierwszej, chociaz malo komu sie to udawalo, a i to najczesciej posmiertnie.Na nizszym szczeblu uplasowaly sie boczne galezie tamtych wielkich rodów oraz przedstawiciele rodów, które w okresie Yamato zajmowaly102

srednie pozycje wedlug systemu kabane. Ten krag rozciagal sie na nosicieli IV i V rangi dworskiej, pelniacych rozliczne funkcje w aparacie i na dworze (bez prawa wstepu do prywatnych kwater cesarskich). Sposród tej warstwy rekrutowali sie naczelnicy resortów i ich zastepcy, kamerdynerzy i paziowie dworscy, naczelnicy wiezien, oficjalisci wyzszych stopni wielu urzedów palacowych i inni.Do tej warstwy nalezeli równiez funkcjonariusze prowincjonalni na stanowiskach gubernatorów i ich zastepców. Dla wszystkich tych ludzi osiagniecie IV rangi wyzszej pierwszego stopnia bylo szczytem kariery, poniewaz ich kariere determinowalo pochodzenie, a nie osobiste zdolnosci czy upodobania. Przypomniec warto, ze w tabeli rang pierwsze trzy byly dwustopniowe, pozostale natomiast czterostopniowe (w okresie Heian równiez najnizsza ranga zwana “poczatkowa" bylaczterostopniowa). Wobec tego, jezeli ktos startowal w zyciu publicznym z V ranganizsza drugiego stopnia, musial awansowac siedmiokrotnie, zeby dojsc do IV rangiwyzszej pierwszego stopnia.

Strona 45

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczPonizej V rangi mamy ciagle do czynienia z arystokracja, ale przedzial miedzy rangami VI a V byl mocniej zarysowany niz miedzy rangami IV a III. Ilosciowo byla to naj znaczniejsza warstwa arystokracji dworskiej, ale z punktu widzenia pozycji spolecznej nie miala prawie zadnego znaczenia. Z lektury pamietników okresu Heian mozna wyniesc wrazenie, ze ludzie od VI rangi w dól traktowani byliprzez bardziej blekitnokrwistych zwierzchników niemal jak osobnicy z gminu.Jeszcze inny status miala arystokracja lokalna w prowincjach — tez zreszta niejednolita. Z punktu widzenia arystokracji stolecznej byly to po prostu nieokrzesane gbury, których sie nie wpuszczalo do zadnego szanujacego sie domu. Nie nalezy tu jednak mylic arystokracji osiadlej na prowincji (jap.: gozoku) z emisariuszami wysylanymi na prowincje w ramach urzedów chihókan, lub tez z misjami policyjnymi lub wojskowymi. Wsród najbardziej utalentowanych dam dworu, poetek i pisarek wiele wywodzilo sie wlasnie sposród córek i zon prowincjonalnych gubernatorów.Tak wiec w przekroju pionowym spoleczenstwa okresu Heian arystokracja wszelkich odcieni stala nieporównanie wyzej od calej, znacznie liczniejszej reszty ludnosci, ale wewnatrz tej klasy istnialo kilka kregów izolacji. Gdyby spojrzec na Japonie z innego punktu widzenia — w przekroju poprzecznym — to tez rzucilybysie w oczy innego typu kregi izolacji. Najwiekszym kregiem odcietym od reszty swiata bylby sam archipelag. Na archipelagu prowincje zyly swoim zyciem i coraz bardziej wyzwalaly sie spod kontroli aparatu panstwowego, podczas gdy stolica poglebiala przepasc nie tolerujac “gburów z prowincji". Izolacja stolicy Heian-kyó — znacznie bardziej hermetyczna od Nary — byla rezultatem rozwoju i hierarchizacji klasy panujacej. Do Daidairi gmin nie mial wstepu (poza upowaznionymi robotnikami wykonujacymi prace fizyczne), ale zylo tu lub pracowalo ponad 10 tys. ludzi reprezentujacych arystokracje wszystkich szczebli.Najwezszy krag, ale oczywiscie najwazniejszy, skupial sie w Dairi — prywatnych kwaterach cesarskich, do których tylko wybrani mieli prawo wstepu.103

Tego rodzaju schemat zlozony z raptownie zaciesniajacych sie kregów (Japonia, stolica, Daidairi, Dairi) stal sie kompletny calkiem wyraznie od poczatków X w.,kiedy oslably impulsy religijne i kulturowe plynace z kontynentu. Przez caly okres zwany wczesnym (lub poczatkowym) Heian Japonia ciagle czerpala wiele z Chin, pozostajac z tym mocarstwem w dobrych stosunkach oficjalnych i co jakis czas wysylajac misje dyplomatyczne i handlowe. U schylku IX w. dynastia Tang zaczela sie chwiac, co wplynelo na rozluznienie stosunków. Sama podróz morska byla znacznym ryzykiem, a gdy doszlo do tego niebezpieczenstwo wmieszania sie w chinska wojne domowa, okazalo sie, ze nie ma w Japonii chetnych do wyruszenia w poselstwie. Byc moze zreszta nowinki z Chin przestaly byc tak atrakcyjne i tak zarliwie pozadane jak dawniej. W kazdym razie w 894 r. przygotowywana misja do Chin zostala odwolana, a oficjalne kontakty przerwane. Te date traktuje sie czesto jako cezure miedzy wczesnym a srednim okresem Heian. Od tego czasu odchodzenie od wzorów chinskich zdaje sie nabierac przyspieszenia i Japonczycy maja coraz wiecej wlasnych pomyslów w kazdej dziedzinie zycia.

CHRONOLOGICZNY PRZEGLAD WYDARZENJezeli za cesarza Kammu, jak to uwazaja wspomniani poprzednio historycy. Japoniaprzezywala szczyt autorytetu wladzy cesarskiej, to trzeba zauwazyc, ze upadek dokonal sie równie gwaltownie jak dokladnie. Nastepcy Kammu, jezeli sie czyms wyrózniali, to z pewnoscia nie checia rzadzenia. Heizei (806—809) odznaczal sie tym, ze byl slaby fizycznie i umyslowo, i pozwolil sie zdominowac wlasnej tesciowej. Trzej nastepni cesarze: Saga (809-823), Junna (823-833) i Nimmyó (833-850), weszli do historii pod wspólnym okresleniem “trzech uczonych cesarzy", ale pochlonieci studiami i rozrywkami intelektualno-estetycznymi nie mogli wiele czasu poswiecac trywialnym sprawom rzadzenia. Cesarz Montoku (850—858) nie wyróznial sie niczym specjalnym, a cesarz Seiwa (858—876) odznaczyl sie przede wszystkim tym, ze w chwili wstapienia na tron mial 9 lat i byl pierwszym cesarzem-dzieckiem. Stworzylo to precedens dla manewrów politycznych, ale nalezy zwrócic uwage na fakt, ze to pierwsze panowanie nieletniego cesarza bylo juz wynikiem i widomym swiadectwem dzialania sil stojacych poza tronem. Panowanie Seiwy dostarczylo takze innych precedensów. Po raz pierwszy w historii Japonii mianowany zostal regent (sessjió) przy wladcy plci meskiej (dotychczas byli tylko przy wladczyniach, jak np. Shótoku taishi przy Suiko). Po raz pierwszy tez regent nie byl z krwi cesarskiej. Byl to Fujiwara Yoshifusa (804 872), dziadek po kadzieli malego Seiwy. Po smierci Yoshifusy urzad sesshó przeszedl na jego adoptowanego syna Mototsune (836 891), który piastowal te godnosc do r. 880 nieprzerwanie, jakkolwiek w 876 r.

Strona 46

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicznastapila zmiana na tronie i miejsce Seiwy zajal jego syn Yózei, zrodzony z siostry Mototsune. W roku intronizacji Yózei mial 9 lat. W 880 r. po odbyciu przez Yózeia ceremonii dojscia do wieku meskiego tytul Mototsune zostal zmieniony na kampakn. czyli104

na kanclerza. Tytul kampaku przejety byl z Chin, gdzie funkcjonowal w znaczeniu “rzecznika cesarskiego". Chinski kampaku (kanpai) nie mial takich szerokich uprawnien, jakie potrafili z biegiem czasu uzyskac Fujiwarowie zajmujacy to stanowisko. Urzad ten po raz pierwszy wprowadzony w Japonii, stworzony zostal dla Fujiwary i przez Fujiwarów zmonopolizowany.Dzialalnosc Yoshifusy i Mototsune stworzyla podstawy do opanowania przez ich ródnajwyzszych urzedów sesshó i kampaku, stala sie poczatkiem nowej formy rzadów zwanej sekkan-seiji (“rzady regentów i kanclerzy"), ale jednoczesnie swiadczy o tym, ze pozycja Fujiwarów JUZ byla mocno utrwalona w IX w., a precedensowe posuniecia za Seiwy i Yozeia nadaly oznake legalnosci manewrom politycznym, które dotychczas rozgrywane byly w cieniu tronu.Poniewaz Yózei zdradzal silne objawy choroby umyslowej, Mototsune wzial na siebie odpowiedzialnosc zdetronizowania tego wladcy i osadzil na tronie starszego pana imieniem Koko (884 887). Sam105

zas pelnil az do smierci funkcje kampaku przez okres panowania Koko i nastepnegocesarza Udy (887—897). Na tym panowaniu zamyka sie wczesny okres Heian i — jak widac z tego krótkiego przegladu wydarzen dworskich — od czasów Kammu nie bylo silnej indywidualnosci na tronie. Dosc silnej by przeciwstawic sie rosnacej potedze Fujiwarów.W tym wczesnym okresie, jak juz byla mowa, ciagle trwala moda na chinszczyzne, ale jednoczesnie zauwazyc mozna coraz czesciej odchodzenie od chinskich modeli, co przejawia sie przede wszystkim w intensywnej dzialalnosci kodyfikacyjnej. Kodeksy Taihó-Yóró nie zostaly wycofane, ale wokól nich zaczal wyrastac gaszcz nowelizacji zwanych kyaku-shiki, które czesto anulowaly postanowienia kodeksów. Kyaku byly to zarzadzenia i postanowienia wydawane doraznie, w miare potrzeby, kiedy okazywalo sie, ze kodeksy nie sa dostosowane do istniejacych warunków. Shiki byly uzupelnieniami, czesto bardzo drobiazgowymi, kodeksów. Róznica miedzykyaku i shiki jest tak delikatna, ze niekiedy wrecz niezauwazalna i dlatego zwyklo sie mówic o wszelkich nowelizacjach zbiorczo kyaku-shiki. Kyaku-shiki wczesnego okresu zebrane byly trzykrotnie w zbiory (Konin-kyaku i Kbnin-shiki z 820 r. oraz Jógan-kyaku z 869 r. i Jógan-shiki z 871 r.) i w tej pracy zasluzylisie przedstawiciele rodu Fujiwara. Potrzeba nowelizacji kodeksów swiadczy o tym,ze w ciagu póltora wieku istnienia ritsuryó-kokka Japonczycy przekonali sie o nieprzystosowaniu chinskich wzorów do rodzimych warunków. Stali sie selektywni, a przy tym na tyle wyksztalceni, ze mogli sobie pozwolic na tworzenie wlasnej kodyfikacji. W ich zainteresowaniu Chinami punkt ciezkosci przesunal sie z zasadniczych spraw wagi panstwowej na nowinki z dziedziny kultury i mody.Dlugie panowanie cesarza Daigo (897—930) otwiera sredni okres Heian i mozna powiedziec, ze jest to otwarcie z fanfarami. Cesarz ten bowiem byl pierwszym od stu lat wladca, który mial ambicje nie tylko panowania, ale i rzadzenia. Za jegoczasów nie bylo sesshó ani kampaku, powstaly natomiast zbiory Engi-kyaku i Engi-shiki z 907 i 927 r. Zbiór Engi-kyaku nie zachowal sie do naszych czasów, Engi-shiki zas stanowi do dzis niezwykle cenny dokument (50 zwojów) — pomnik mrówczej pracy japonskich kodyfikatorów (byli nimi bracia Fujiwarowie:Tokihira i Tadahira).Panowanie Daigo bylo ostatnim blyskiem autorytetu cesarskiego. Wsród jego nastepców panujacych w srednim okresie Heian niejednokrotnie zdarzali sie cesarze wykazujacy aberracje umyslowe, a takze inwalidzi. Bylo to zapewne rezultatem utrwalajacej sie tradycji osadzania na tronie synów pan de domo Fujiwara, przy czym nierzadka praktyka bylo zenienie cesarzy i nastepców tronu zich wlasnymi ciotkami. Fujiwarowie jako ród genetycznie nic na tych praktykach nie tracili, bo w swoich mariazach mieli zawsze swiezy doplyw krwi spoza wlasnego rodu. Rodzina cesarska jednakze najwidoczniej tracila. Ale oczywiscie wszelkie odchylenia od normy wsród cesarzy tlumaczone byly dzialalnoscia zlych duchów lub przeklenstwem rzuconym przez zyjacego wroga.W srednim okresie Heian ród Fujiwara dzialajac w ramach systemu106

sekkan-seiji doszedl do ogromnej potegi i calkowicie zdominowal zycie politycznei kulturalne kraju. Apogeum realnei wladzy Fujiwarów przypada na przelom X i XI

Strona 47

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczw., kiedy najwyzsze urzedy panstwowe piastowal Michinaga (966- 1027). Za jego czasów wyrafinowana kultura Heian osiagnela szczyt rozkwitu. Dwór cesarza Ichijó(986—1011) skupial najwieksze talenty sposród arystokratów, a dwory dwóch cesarskich malzonek byly salonami literackimi najwyzszej rangi.W okresie rzadów syna Michinagi, Yorimichiego (990—1074), fortuna Fujiwarów zaczela sie zalamywac. Pierwszym zwiastunem bylo dojscie do wladzy cesarza Gosanjó (1068-1072), który nie byl zrodzony z Fujiwarówny. Gosanjó byl wladca ambitnym i próbowal przywrócic dawno zapomniana forme osobistych rzadów cesarza.W tym celu niezbedne bylo oslabienie autorytetu Fujiwarów, do których cesarz niezywil ani sympatii, ani wdziecznosci. Gosanjó podjal próbe ugodzenia Fujiwarów wnajczulsze miejsce, to znaczy w ich rozgalezione wlasnosci ziemskie. Próba ta dala dosyc niespodziewane w tym momencie rezultaty ekonomiczne i troche nadwerezyla niepodwazalny dotychczas autorytet Fujiwarów. Gosanjó abdykowal w 1072 r., ale nie oslabilo to jego aktywnosci. Uwaza sie na ogól, ze abdykacja byla z jego strony manewrem zmierzajacym do uwolnienia sie od nuzacych spraw dworu obsiadlego ciagle przez'Fujiwarówny i ich krewnych, aby tym skuteczniej zajac sie dzialalnoscia polityczna. Przedwczesna smierc Gosanjó w 1073 r. nie pozwala na wyciagniecie w pelni wiarygodnych wniosków co do planów reformatorskich tego dzielnego cesarza, który próbowal cofnac107

czas o trzy stulecia, ukrócic Fujiwarów, a wladze cesarska ozdobic nowym blaskiem.Niektórzy wspólczesni historycy jemu przypisuja koncepcje nie powrotu do dawnej formy rzadów, lecz wrecz przeciwnie - ustalenie zupelnie nowej formy zwanej insei. Cala sprawa jest wysoce dyskusyjna, od samej nazwy zaczynajac. W japonistycznej literaturze anglojezycznej termin lnsei przekladany jest jako “cloister government", co po polsku znaczy “rzady klasztorne" lub “rzady z klasztoru". W tej ostatniej formie terminów zostal przyswojony w dotychczasowychpolskich publikacjach. Jest to nieporozumienie wynikajace z wieloznacznosci komponentu “in" w slowie msei. “In" znaczy “klasztor", znaczy tez “rezydencja", ale takze moze oznaczac “cesarz, który abdykowal" (lub “cesarzowa"), poniewaz byl to sufiks, tworzacy w polaczeniu z nazwa rezydencji imiona ex-cesarzy. Na przyklad: cesarz, który po abdykacji mieszkal w rezydencji Shirakawa, zwany byl Shirakawa-in, ex-cesarz rezydujacy w palacu Rokujó nazywal sie Rokujó-in itd. 1 akt, ze wiekszosc cesarzy, którzy abdykowali, przyjmowala swiecenia kaplanskie, wplynal z pewnoscia na poglebienie nieporozumienia. Trzeba jednak pamietac, ze nie wszyscy ex-cesarze zostawali mnichami, a ponadto, ze urzad do spraw cesarza,który abdykowal, nazywal sie In-no chó, a przeciez nikt nie próbuje tej nazwy tlumaczyc jako Urzad Klasztorny. Z tych to wzgledów przyjmiemy tutaj, ze slowo insei znaczy “rzady cesarzy, którzy abdykowali", lub “rzady ex-cesarzy".Niektórzy wiec historycy przyjmuja za poczatek okresu insei (traktowanego jako podokres schylkowego Heian) date abdykacji Gosanjó, tzn. rok 1072. Inni natomiast uwazaja, ze okres insei zaczyna sie po nastepnym panowaniu, tzn. w momencie abdykacji Shirakawy, który na tronie byl w latach 1072 1086, po czym abdykowal i oddawal sie intrygom politycznym poprzez In-no chó az do swojej smierci w 1129 r. Jako daty zakonczenia okresu insei proponowane sa lata: 1156 (smierc ex-cesarza Toby), 1185 (intronizacja cesarza Gotoby) i 1192 (smierc ex-cesarza Goshirakawy). Przyjety w historiografii obraz insei polega na uwypuklaniu faktu przejecia wladzy przez ex-cesarzy, których reskrypty wydawane za posrednictwem In-no chó mialy podobno wiekszy autorytet niz edykty panujacegocesarza. Owo badz co badz dziwne zjawisko tlumaczone jest tym, ze wladza dziadków cesarskich po kadzieli (regentów Fujiwara) przeszla na ojców cesarskich, czyli bezposrednich przodków po mieczu. Tego rodzaju pojmowanie istoty insei jest dosyc duzym uproszczeniem. Nagly wzrost autorytetu ex-cesarzy nie mógl sie opierac wylacznie na tak abstrakcyjnej zasadzie. O wiele istotniejsze znaczenie mialy czynniki natury ekonomicznej, o których bedzie mowaw nastepnym rozdziale.Schylkowy okres Heian (poza powstaniem systemu insei) charakteryzuje sie tym, zezmiany, które zachodzily w prowincjach, zaczely miec coraz silniejszy wplyw na zycie stolicy. Liczne rody prowincjonalnych magnatów wchodzily ze soba w rózne zwiazki zaleznosci dazac do utrwalenia swoich pozycji, walczyly ze soba wzajemnie lub laczyly sie aliansami, starajac sie jednoczesnie o zdobycie poteznych patronów108

w stolicy. Sposród najpotezniejszych rodów o tradycji militarnej najczesciej na arenie politycznej pojawiali sie Minamotowie i Tairowie. Ród Minamoto

Strona 48

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicztradycyjnie zwiazany byl z Fujiwarami, Tairowie natomiast swiadczyli uslugi ex-cesarzom i sami ciagneli z tego ogromne korzysci. W drugiej polowie XII w. doszlo do próby sil w omijanej dotychczas przez zamieszki stolicy. W 7 miesiacu 1156 r. stolica stala sie widownia pierwszego z wojennych dramatów. W rezultaciedlugo narastajacych sprzecznosci doszlo do walk, dla których pretekstem byla kwestia nastepstwa tronu. Konflikt ujawnil sprzecznosci zarówno w rodzinie cesarskiej, jak i w rodzie Fujiwara. W obu walczacych stronnictwach znalezli sieprzedstawiciele Minamotów i Tairów. W stronnictwie ex-cesarza Sutoku (panowal 1123 1141) byli miedzy innymi: Fujiwarowie Yorinaga (1120-1156) i Tadazane (1078-1162), Minamotowie Tameyoshi (1096— 1156) i Tametomo (1139 1177), Taira Tadamasa (?- 1160). W stronnictwie Goshirakawy (na tronie 1155 1158) znalazl sieFujiwara Tadamichi (1097—1164), Minamoto Yoshitomo (1121-1159), Taira Kiyomori (1118-1181). Stronnictwo Goshirakawy odnioslo zwyciestwo. Yorinaga zostal zabity, Sutoku i Tametomo skazani na banicje, a ponad 50 innych osób stracono pozakonczeniu walki (wsród nich Tameyoshi i Tadamasa). Ten krwawy epizod w historii nazywa sie Hógen-no ran (“zamieszki ery Hógen").Rezultatem zamieszek ery Hógen bylo wzmocnienie na dworze pozycji Kiyomoriego, na którego zaczely sie sypac zaszczyty i lukratywne urzedy. W promocjach pomijany byl natomiast Yoshitomo, który stracil czesc rodziny walczac po stronieGoshirakawy i wobec tego czul sie pokrzywdzony. Konflikt pomiedzy dawnymi towarzyszami broni narastal przez trzy lata. w ciagu których za Kiyomorim stal dworzanin-mnich Shinzei (nazwisko rodowe: Fujiwara Michinori (1106 1159), szara eminencja dworu Goshirakawy. Yoshitomo natomiast sprzymierzyl sie z Fujiwara Nobuyorim (1133 1159), dworakiem niezbyt rozgarnietym, ale nad wyraz ambitnym. Zarówno w rodzie Fujiwara, jak i w rodzinie cesarskiej krzyzowaly sie rózne interesy, skutkiem czego przedstawiciele obu tych najwybitniejszych rodów cywilnych sklaniali sie czasem ku jednemu, czasem ku drugiemu z coraz bardziej antagonistycznych ugrupowan.Do wybuchu, zwanego w historii Heiji-no ran (“zamieszki ery Heiji"), doszlo w 12miesiacu 1159 r., kiedy Kiyomori opuscil stolice udajac sie na pielgrzymke do Kumano. Oddzialy prowadzone przez Yoshitomo zaatakowaly palac i po zacieklej walce uprowadzily ex-cesarza Goshirakawe i cesarza Nijó (1158- 1165). Wykorzystujac swoja zyciowa szanse Nobuyori wymusil na cesarzu nominacje na kanclerza i zajal sie parodiowaniem rzadzenia, Yoshitomo zas nadal prowadzil walke niszczac Shinzeia i jego stronników, po czym czekal w gotowosci na nieunikniony odwet Kiyomoriego. Kiyomori wrócil i umocnil sie w swojej rezydencji Rokuharze, ale dopóki cesarz i ex-cesarz byli u Minamotów, mial zwiazane rece i nie mógl dzialac. Dopiero gdy Goshirakawa i Nijó uciekli do Rokuhary, Kiyomori przystapil do ataku. Mimo dzielnej obrony Minamotowie zostalipobici na terenie palacu cesarskiego.109

Wyparci z palacu zaatakowali Rokuhare, ale poniesli znowu porazke i próbowali sie wycofac. Ostatecznie jednak zostali wzieci w dwa ognie — z jednej strony przez poscig oddzialów tairowskich, a z drugiej przez oddzialy zbrojnych mnichówz Hieizan, którzy czekali na ich odwrót. Kleska byla nieodwolalna i ostateczna. Prawie wszyscy Minamotowie w pelni sil meskich zostali zabici w walce lub straceni po ucichnieciu wrzawy wojennej. Ocaleli (dzieki interwencji Kiyomoriego) trzej synowie Yoshitomo, z których najstarszy Yoritomo (1147—1199) mial wtedy 12 lat. Drugi akt dramatu zakonczyl sie zniszczeniem prawie doszczetnym Minamotów (slowo “prawie" jest tu bardzo wazne), a wyniesieniem na szczyty Kiyomoriego.Przez nastepne 20 lat rodzina Kiyomoriego prosperowala nie tylko w stolicy, ale w calym kraju. Szescdziesieciu czlonków rodu Taira znalazlo sie na najwyzszych stanowiskach administracji panstwowej i na gubernatorstwach okolo trzydziestu prowincji. Sam Kiyomori w 1167 r. uzyskal tytul dajódaijina, nadawany dotychczaswylacznie najbardziej blekitnokrwistym arystokratom stolecznym. Byl to widomy znak przewrotu na najwyzszym szczeblu, tak ze niektórzy na tej dacie zamykaja okres Heian.Kiyomori, przedstawiciel rodu wojskowego, nie próbowal wprowadzac nowej formy rzadów i dzialal sprawdzonymi przez Fujiwarów metodami. Nie burzyl starego porzadku, staral sie jedynie o objecie kontroli nad wszystkimi kanalami wladzy. Wedlug najlepszych fujiwarowskich wzorów w 1171 r. oddal tez swoja córke Tokuko cesarzowi Takakurze (1168—1180). Róznica jednak byla widoczna, gdyz Fujiwarowie przede wszystkim poslugiwali sie intryga polityczna i polityka mariazy, do grozby lub uzycia sily uciekajac sie tak rzadko, ze mozna te incydenty pominac. Kiyomori natomiast mial za soba armie i nie pozwalal o tym zapominac. Doszedl dopozycji dyktatora dzieki uzyciu sily zbrojnej i sila mógl sie przy niej

Strona 49

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczutrzymac. Gdyby nie armia, która stala za nim, nigdy by nie doszedl do fortuny, bo dla arystokracji stolecznej byl tylko parweniuszem, nowobogackim gburem. Kiedy w 1178 r. zawiazal sie przeciw niemu spisek (“spisek w Shishigatani"), zdlawil go silai zastosowal surowe represje wobec wszystkich podejrzanych. Od tego czasu jego sklonnosci do tyranii zaczely rosnac i w nastepnym roku pozwolil sobie nawet na osadzenie w areszcie domowym ex-cesarza Goshirakawy, po czym dla postrachu urzadzil w stolicy wielki pokaz sily zbrojnej.Rok 1180 byl przelomowy dla fortuny Tairów. Poczatkowo perspektywy byly znakomite, bo na wiosne wnuk Kiyomoriego objal tron po ojcu Takakurze. Nowy wladca, Antoku (1180—1185), mial wtedy2 lata. W tym samym roku Kiyomori postanowil przeniesc stolice do miejscowosci Fukuhara w prowincji Settsu, gdzie od 20 lat budowal port-baze dla handlu zamorskiego i gdzie tradycyjnie Tairowie mieli naisilmejsze wplywy. Przenosiny odbyly sie wprawdzie, ale tylko na pare miesiecy, po czym wszystko wrócilo na stare miejsce. Kiyomori tym manewrem narazil sie wielu ludziom, a i tak przecieznie byl szczególnie popularny. Na domiar zlego zaczal gwaltownie podupadac na110

zdrowiu. Atmosfera wokól niego byla coraz ciezsza. Najgorsze jednak bylo to, ze jeszcze przed przeniesieniem stolicy syn Goshirakawy, ksiaze Mochihito (1151—1180), w porozumieniu z Minamoto Yorimasa (1104—1180) rozeslal wici do wszystkich Minamotów zyjacych w prowincjach, wzywajac do walki z Tairami. Wystapienie sedziwego Yori-masy bylo dla Kiyomoriego nad wyraz przykrym zaskoczeniem, bo dotychczas Yorimasa znany byl i ceniony wylacznie jako wykwintny poeta i dworzanin, obojetny wobec spraw politycznych.Zmuszeni do ucieczki ze stolicy Mochihito i Yorimasa wraz z kilkuset konnymi rozbici zostali nad rzeka Uji w poblizu swiatyni Byó-dóin. Ksiaze zginal od strzaly, a Yorimasa popelnil samobójstwo (jest to podobno pierwszy znany wypadekharakiri). Walka przy moscie Uji otwiera okres piecioletnich zmagan zwanych w historii Gempei-kassen (“walki Minamotów i Tairów"). Ta data — rok 1180 — proponowana jest równiez jako data zamykajaca okres Heian. Nastepna propozycja (najczesciej spotykana) to rok 1185, kiedy w slynnej bitwie w zatoce Dannoura sily Tairów zostaly rozbite i na arenie politycznej zostali Minamotowie otoczeninimbem zwyciestwa i bohaterstwa. Kiyomori nie dozyl upadku swojego rodu, poniewaz umarl w 1181 'r., majac ciagle nadzieje, ze uda sie skruszyc “rebelie Yoritomo".Piec lat wojny Gempei to cala, ogromna epopeja, wielokrotnie opiewana w piesniach, opowiesciach, romansach i sztukach teatralnych. Wojna ogarnela po razpierwszy cala Japonie, dzielac ja na dwa obozy. Niewiele rodzin moglo pozostac wwynioslej izolacji. Walki, prowadzone poczatkowo ze zmiennym szczesciem, toczylysie w róznych rejonach kraju, a glównym motorem dzialan antytairowskich stal sieYoritomo, którego zycie ocalil kiedys Kiyomori. Baza operacyjna Yoritomo byl rejon Kantó, gdzie uczestniczyl w walkach na poczatku wojny domowej. Gdy wojna rozgorzala, Yoritomo jako uji-no chbja (naczelnik rodu) Minamotów kierowal operacjami poprzez podleglych mu czlonków rodu, sam zas rezydowal w Kantó, gdziejego kwatera glówna stala sie miejscowosc Kamakura. Stad wysylal rozkazy wojskowe i stad dzialajac nawiazywal rozliczne stosunki, które w przyszlosci mialy sie okazac bardzo pozyteczne.Glównymi bohaterami wojny stali sie przyrodni bracia Yoritomo, Yoshitsune (1159-1189) i Noriyori (1156-1193), wuj Yukiie (?-1186) oraz kuzyn Yoshinaka (1154—1184). Wprawdzie charaktery ich wszystkich byly bardzo rózne, ale jedna ceche mieli wspólna — umieli walczyc. Yoshitsune, najmlodszy z nich i najdzielniejszy, wykazywal cechy geniuszu w wielu swoich posunieciach strategicznych i ponadto obdarzony przez nature innymi, nie tylko militarnymi zaletami, stal sie jednym z najbardziej uwielbianych bohaterów Japonii. Jemu w znacznej mierze Minamotowie zawdzieczaja ostateczne skruszenie Tairów, on to bowiem odniósl blyskotliwe zwyciestwa w waznych bitwach pod Ichinotani (obecnie:Kóbe) i w Yashimie na Shikoku (gdzie schronil sie dwór cesarski po porazce pod Ichinotani), a nastepnie w 1185 r. przyczynil sie walnie do rozbicia floty Tairów w ciesninie Dannoura. Ta bitwa byla ostateczna kleska. Zginal wówczas w nurtach morza111

maly cesarz Antoku, zginela lub zostala pojmana wiekszosc przywódców rodu Taira.Zwyciescy Minamotowie zajeli sie podzialem zdobyczy. Ledwie jednak ucichly echa walk, okazalo sie, ze ten ród, tak wspanialy w wojnie, nie potrafi zyc zgodnie podczas pokoju. Na skutek nieporozumien, intryg i wzajemnych zawisci Yoritomo

Strona 50

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczspowodowal kolejno smierc swoich najblizszych krewnych, którzy dla niego wywalczyli supremacje. Kolejno zabici zostali: Yukiie, Yoshitsune i Noriyori (Yoshinaka zginal w 1184 r. z rozkazu Yoritomo, wydanego polaczonym silom tych trzech kuzynów).Yoritomo uzyskal w 1192 r. upragniony tytul sei-i-taishógun, a nie byla to inwestytura chwilowa. Prerogatywy zwiazane z tytulem nadanym dozywotnio Yoritomoprzeksztalcil w dyktature i przekazal nastepnym pokoleniom. Data inwestytury Yoritomo na shóguna jest ostatnia z proponowanych dat zamkniecia okresu Heian. Ostatnia i najbardziej definitywna, bo od tego momentu mozna z cala pewnoscia mówic o nowej epoce, która od siedziby rzadu stworzonego przez Yoritomo nazywac sie bedzie okresem Kamakura. Od tej daty mozna mówic, ze wszystko, co bylo charakterystyczne dla epoki Heian w szczytowym okresie jej kultury, odeszlo w przeszlosc, zniklo bezpowrotnie. Jedynie dwór cesarski zyl nostalgicznymi wspomnieniami i kultywowal niektóre z dworskich tradycji. Cala reszta Japonii przystosowywala sie z wigorem do zmienionych warunków.Jakie wiec byly cechy charakterystyczne okresu Heian? Biorac pod uwage tylko najistotniejsze aspekty tej dlugiej epoki, wymienic mozemy nastepujace cechy wyrózniajace:dlugi okres wzglednego pokoju przez trzy i pól wieku;ostateczne zalamanie systemu handen-sei, rozwój gospodarki typu shóen i w rezultacie zmiany w prowincjach, które wreszcie doprowadzaja do obalenia rzadów administracji cywilnej;dlugi okres dominacji rodu Fujiwara i równolegle - upadek wladzy cesarskiej;zmiany instytucjonalne, które sa wyrazem odchodzenia od wzorów chinskich;nowe prady religijne — rozwój sekt ezoterycznych i buddyzmu masowego;nie spotykana ani przedtem, ani potem estetyzacja zycia (glównie w stolicy).Wszystkie wymienione cechy typowe sa jedynie dla okresu Heian i zostana kolejno,w duzym skrócie, omówione, z wyjatkiem punktu pierwszego, o którym mowa byla na poczatku niniejszego rozdzialu.

STOSUNKI EKONOMICZNO-SPOLECZNENadania ziem z immunitetem fiskalnym, a zwlaszcza edykt o “wieczystym posiadaniunowizn", stworzyly juz w okresie Nara solidna podstawe do powstawania shóenów i prywatyzacji duzych posiadlosci. W okresie Heian proces ten nabral przyspieszenia i od podokresu sredniego mozna mówic o gospodarce shóen jako o przewazajacym113

typie ekonomicznym. Z punktu widzenia wladzy centralnej bylo to zjawisko nad wyraz szkodliwe, poniewaz wzrost shóenów odbywal sie kosztem kokugaryó, a ziemiekokugaryó stanowily podstawe utrzymania aparatu panstwowego i cesarza jako centralnej osobistosci zycia publicznego. Rodzina cesarska skrepowana byla w dazeniu do posiadania wlasnych shóenów przez podstawowe zalozenie ustrojowe, narzucone po przewrocie Taika, ze cala ziemia japonska nalezy do cesarza. Zrezygnowanie z tego zalozenia i przystapienie do wolnej konkurencji z innymi rodami bylo niemozliwe, bo podwazyloby najistotniejsze podstawy ustroju. Niemniej jednak w ciagu VIII i IX w. rodzina cesarska potrafila uzyskac pewne posiadlosci zwane chokushiden (“pola na mocy edyktu cesarskiego"), które przynosily niezle dochody prywatne poza oficjalnymi nadaniami z budzetu panstwowego.Trudno powiedziec dokladnie, kiedy na szczeblu centralnym zaczelo narastac zaniepokojenie wzrostem shóenów i kurczeniem sie kokugaryó. Najwazniejsze znane in extenso próby powstrzymania tego procesu pochodza z 902 r., kiedy wydano szereg edyktów w tej kwestii. Wszystkie shóeny, które powstaly po r. 897, uznanezostaly za nielegalne, o ile wlasciciele nie umieli sie wylegitymowac odpowiednimi dokumentami dotyczacymi prawa wlasnosci. Dotyczylo to równiez chokushidenów. Te same edykty legalizowaly istnienie posiadlosci sprzed 897 r., ale zakazywaly tworzenia dalszych. Jednoczesnie jeden z edyktów nawolywal do przywrócenia systemu handen.Byla to odwazna próba uciecia szkodliwych dla budzetu panstwowego praktyk podjeta przez cesarza Daigo i jego wybitnego ministra Fujiware Tokihire (871 909). Ma to swój delikatnie ironiczny wydzwiek. Rezultatem bowiem edyktów z 902 r. bylo zlikwidowanie glównie cesarskich chokushidenów. Dobra fujiwarowskie natomiast — juz w tym czasie najrozleglejsze wsród swieckich posiadlosci - pozostaly prawie nietkniete. Poza tym, jezeli edykty mialy jakies skutki, to niezbyt dlugotrwale. bo sprawa shóenów powraca co jakis czas badz to w zanotowanych wypowiedziach mezów stanu, badz tez w nastepnych edyktach cesarskich (inne znane edykty pochodza z lat: 984, 1045, 1055, 1069). Im dalej

Strona 51

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwchodzimy w okres Heian, tym wyrazniej mozemy obserwowac jeszcze jeden zaklety krag: tworzenie lub poszerzanie shóenów powoduje kurczenie sie kokugaryó; kurczenie sie kokugaryó powoduje zmniejszanie sie wplywów do skarbu panstwa; to z kolei wywoluje koniecznosc wprowadzenia redukcji w wyplacanych urzednikom pensjach; urzednicy w ten sposób ograniczani szukaja wszelkich mozliwych sposobów powiekszania prywatnych dochodów poprzez zdobywanie nowych shóenów.Wszelkie wysilki mezów stanu zmierzajace do ukrócenia nielegalnych praktyk zwiazanych z tworzeniem shóenów byly raczej beznadziejne, bo sami projektodawcy zarzadzen byli ostatnimi ludzmi, którzy chcieliby uszczuplic wlasne dochody. Bycmoze zreszta projektodawcy czuli sie bezpieczni, bo posiadali dokumenty oficjalne (wydawane przez Dajókan i Mimbu-shó), zatwierdzajace ich prawa wlasnosci. Tak bylo np. z Fujiwara Yorimichim, który w 1040 r. zadal od cesarza wydania zarzadzen kontrolujacych wzrost shóenów. Cesarz Gosuzaku (1036-1145)114

odmówil i sprawa upadla. Kiedy jednak Gosanjo wzial sie do dziela energicznie, Yorimichi poczatkowo odmówil wspólpracy, ale po pewnych naciskach przedstawil swoje dokumenty.Posiadaczami naj rozleglej szych shóenów i najwiekszej ich liczby byly przede wszystkim instytucje religijne (dziedzictwo neofickiej poboznosci okresu Nara), które najwczesniej zaczely obrastac w bogactwa i wobec tego mialy dluga tradycjeprzyjmowania “w opieke" licznych komendowanych im drobnych i srednich posiadlosci. Prawdziwymi potentatami staly sie takie swiatynie buddyjskie, jak Tódaiji, Kófukuji, Onjóji (inaczej Miidera), czy chramy shintoistyczne Ise-jingu, Iwashimizu-Ha-chimangu i inne. Obok instytucji religijnych najmocniejsza pozycje ekonomiczna zdobywal ród Fujiwara, a zwlaszcza jedna z jego linii, zwana Hpkke (“ród Pólnocny") lub sekkanke (“ród regentów i kanclerzy"). Na dalszych pozycjach byly inne rody z kregu kuge (niewiele ich bylo poza Fujiwarami) i oczywiscie rózne rody prowincjonalne spoza kregu arystokracji stolecznej, szczególnie zas rody osiadle na dalekich od stolicy krancach Japonii (w Kantó, w Dewie i Mutsu, na Kyushu czy Shikoku).Jest to bardzo charakterystyczne i wazne, ze im dalej od stolicy, tym oddzialywanie aparatu panstwowego bylo slabsze, tym bardziej sprzyjalo tworzeniusie nie kontrolowanych fortun i szerzeniu bezprawia. Schludnie wypracowany system urzedów chihókan nigdy, od poczatków swojego istnienia, nie dzialal sprawnie na dalekich rubiezach. Ponadto zadaniem gubernatorów cesarskich bylo pilnowanie interesów panstwowych w powierzonych im prowincjach. Coraz bardziej jednak gubernatorzy dbali o swoje prywatne interesy ze szkoda dla panstwowych. Coraz bardziej interesy gubernatorów zazebialy sie z interesami stolecznej arystokracji, by wreszcie splesc sie w wezel wzajemnych zaleznosci. Polegalo to na tym, ze arystokracja stoleczna mogla wplywac na nominacje funkcjonariuszy prowincjonalnych poprzez protekcje w Dajókanie. Najmocniejsza pozycje w tym wzgledzie mieli przedstawiciele kuge i przed ich bramami w okresie poprzedzajacym nowe nominacje staly zawsze tlumy suplikantów. Wytworzyly sie stosunki patron—klient pomiedzy przedstawicielami kuge a kandydatami na gubernatorów prowincjonalnych, przy czym stosunki takie, nawiazane w jednym pokoleniu, mialy tendencje do przechodzenia w stosunki dziedziczne. Na przyklad ród sekkanke wiazal sie chetnie z rodem Minamoto, a raczej z linia Minamoto nalezaca do warstwy zwanej zuryb. Zuryó byli to, mozna powiedziec, “zawodowi" gubernatorzy prowincjonalni, to znaczy tacy, którzy po ukonczeniu jednej kadencji uzyskiwali nastepna nominacje i rzeczywiscie do wyznaczonej prowincji wyjezdzali. Termin zuryb funkcjonowal jako przeciwstawienie terminu ybnin — gubernatora (lub innego urzednika) nominalnego. Od schylku IX w. wytworzyla sie bowiem praktyka nadawania tytulów gubernatora (kuni-no karni) lub wicegubernatora (kuni-no suke) przedstawicielom arystokracji stolecznej, którzy nie mieli najmniejszego zamiaru opuszczania stolicy dla trudów pracy w prowincji. Zadowalali sie pobieraniem pensji z racji stanowiska, a do wyznaczonej prowincji wysylali swojego deputowanego (mokudai, rusudokoro).116

Korzysci ze zwiazków zuryo i arystokracji stolecznej byly obopólne. Z punktu widzenia zuryó chodzilo o zapewnienie sobie lukratywnych stanowisk w prowincjach. Gubernatorstwa bowiem przynosily znaczne korzysci legalne, nielegalne zas zyski mogly byc niemal nieograniczone -to zalezalo zarówno od rejonu dzialania, jak i od osobistych inklinacji i zdolnosci funkcjonariusza. Z punktu widzenia patrona rezydujacego w stolicy umieszczenie klienta w prowincji dawalo bezposredni dochód w postaci swiadczen materialnych zwanych prezentami. Takie prezenty osiagaly czasem niebywale rozmiary. Na przyklad Fujiwara

Strona 52

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczMichinaga, którego klientami byli miedzy innymi bracia Minamoto, Yorimitsu (inaczej: Raikó, 948- 1021) i Yorinobu (968- 1048), czerpal z tej przyjazni rozlegle korzysci. Kiedy np. splonela jedna z jego rezydencji, Yorimitsu wyekwipowal kompletnie nowa rezydencje we wszystko, co bylo potrzebne do zycia wdomu, nie wylaczajac dziel sztuki. W pamietnikach Michinagi bardzo liczne sa wzmianki o prezentach otrzymywanych od zuryó. Czesto byly to konie lub woly, alerówniez bardzo istotna forme swiadczen stanowilo dostarczanie budulca i sily roboczej przy budowaniu nowych rezydencji lub swiatyn. Zwiazki Michinagi z bracmi Minamoto (i innymi czlonkami tego rodu) dawaly ponadto zabezpieczenie interesów w zupelnie innej dziedzinie — Yorimitsu i Yorinobu mieli reputacje (w pelni zasluzona) dzielnych wojowników, którzy dysponowali swoimi oddzialami zbrojnych. Ich prestiz skutecznie chronil Michinage przed ewentualnymi zakusami na jego osobe lub posiadlosci.Drugim typem korzysci czerpanych ze zwiazków zuryó — kuge bylo to, ze zaprzyjazniony gubernator pilnowal shóenów patrona rozsianych w podleglej mu prowincji. Zdarzalo sie tez, ze posredniczyl w tworzeniu nowych, sklaniajac lokalnych drobnych wlascicieli do komendowania ziemi patronowi. Sam gubernator mógl sie stac ogniwem posrednim w piramidzie komendacji, a mógl tez (i to bylo jednym ze zródel jego nielegalnych dochodów) przyjmowac komendacje na wlasny rachunek. Wielu gubernatorów bogacilo sie niepomiernie w czasie swoich kadencji.Niektórzy z nich wracali do stolicy i próbowali imponowac majatkiem w oczekiwaniu na nastepna nominacje, ale wytworne rodziny stoleczne niechetnie patrzyly na przepych nowobogackich. Inni natomiast po skonczeniu kadencji zostawali w prowincji, gdzie juz zdazyli sie zaaklimatyzowac, zdobyc majatek i nawiazac kontakty z lokalnymi, osiadlymi z dawna prominentami.Od sredniego okresu Heian coraz liczniejsze staja sie przyklady osiedlania sie wprowincjach drobniejszej arystokracji stolecznej - ludzi, którzy poczatkowo piastowali jakis urzad w ramach chihókan, a nastepnie zostawali na stale, zachowujac tytul i zwiazana z nim ziemie. Tytuly i ziemie nizszych urzedników prowincjonalnych stawaly sie w ten sposób dziedziczne i z wolna wylonila sie nowa warstwa arystokracji prowincjonalnej zwana zaichb-kanjin (“urzednicy osiedli w miejscu pelnienia urzedu"). Wsród przedstawicieli warstwy zaichó-kanjin wielu bylo Fujiwarów, Tairów i Minamotów. Cieszyli sie duzym autorytetem i korzystajac z tego gromadzili ziemie z komendacji, a prywatna wlasnosc powiekszali przez reklamowanie nowizn. Skoro juz definitywnie zwiazali117

sie z prowincja zrywajac bezposrednie zwiazki ze stolica i gromadzac prywatne posiadlosci, ich dziedziczne tytuly urzedowe niekiedy stawaly sie tylko ornamentem, bo niejednokrotnie ich zywotne interesy zaczynaly wymagac obrony przed wladza centralna, a nie jej popierania. Im szersze byly tego rodzaju praktyki, tym wieksza stawala sie bezradnosc uczciwych gubernatorów.Z pamietników arystokratów dworskich sredniego i póznego okresu Heian nalezy jednak wnioskowac, ze uczciwych gubernatorów nie bylo tak wielu. Nieuczciwi gubernatorzy jadac na prowincje wlaczali sie do gry o zyski. Najszybciej bogacili sie tacy, którzy naduzywali wladzy w dwóch kierunkach: z jednej strony wyzyskiwali chlopów wymuszajac swiadczenia i robocizne powyzej ustawowych norm; z drugiej zas oszukiwali panstwo nie wysylajac podatków w pelnym wymiarze. Poza tym mieli jeszcze mozliwosci tworzenia shóenów i zagarniania nowizn.W miare powstawania coraz wiekszej liczby arystokratycznych rodów na dorobku w prowincjach tereny te stawaly sie coraz trudniejsze do opanowania przez centralna administracje. W narastajacym bezprawiu nikt nie mógl byc bezpieczny, jezeli nie dysponowal odpowiednia sila militarna dla obrony wlasnych interesów. W sektorze panstwowym, zgodnie z kodeksami, gubernatorzy byli urzednikami cywilnymi, ale szerzace sie bezprawie stworzylo koniecznosc nadania im uprawnienpolicyjno-wojskowych. Od pierwszej polowy X w. gubernatorzy co niesforniej szychprowincji mogli uzyskiwac oraz nadawac tytul i uprawnienia óryóshi zbrojnych przedstawicieli prawa, którzy mogli scigac, aresztowac i karac przestepców. Poczatkowo tytul i uprawnienia óryóshi nadawane byly w okresach buntów czy innych zamieszek (np. rebelia Sumitomo, 940 r.), a nastepnie anulowane. Nominacje nadawane byly lokalnym magnatom, którzy mieli mozliwosci stlumienia buntów przy uzyciu wlasnych sil zbrojnych. Powstal tez urzad tsuibu.fhi o podobnych uprawnieniach. Termin tsuibushi po raz pierwszy uzyty byl w 932 r. i wówczas dotyczyl funkcji specjalnych wytepienia korsarstwa na morzach japonskich. Potem tytul nadawany byl policji specjalnej, do której uprawnien nalezalo wystepowanie zbrojne dla utrzymania porzadku publicznego. Tsuibushi mianowani byli nie tylko w kokugaryó, lecz takze w shóenach i na terenach swiatynnych. Ponadto przedstawiciele warstwy zaichó-kanjin tworzyli wlasne

Strona 53

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczoddzialy zbrojne.W sektorze prywatnym militaryzacja dokonywala sie na jeszcze szersza skale. Drobni i sredni posiadacze potrzebowali ochrony przed urzednikami panstwowymi i przed potezniejszymi sasiadami. Ci potezni dazyli z kolei do osiagniecia takiej pozycji, która by im pozwolila drwic z aparatu panstwowego (warto tu przypomniecprzyklady rodów Abe i Kiyohara z okresu wojen na pólnocy). Takie potrzeby i tendencje powszechne w prowincjach doprowadzily do powstania sieci zaleznosci militarnych. W procesie tworzenia sie zwiazków typu bushidan warstwa wielkich wlascicieli ziemi zaczela sie przeksztalcac w warstwe wojskowa, poswiecajaca sieprzede wszystkim sprawom militarnym. Takie zwiazki obronne poczatkowo opieraly sie na wiezach pokrewienstwa lub powinowactwa. Z biegiem czasu rozrastaly sie przez przyjmowanie innych118

szukajacych opieki rodzin lub rodów. Z takich zwiazków zrodzily sie wielkie kariery Minamotów i Tairów.Autorytet wojskowy Minamotów (z linii Seiwa-Genji) zaczal miec znaczenie od rebelii Sumitomo, w jej bowiem tlumieniu zasluzyl sie Tsunemoto (?-961), wnuk cesarza Seiwy, któremu nadano nazwisko Minamoto. Po nim w kazdym nastepnym pokoleniu powody do slawy rosly; jego syn Mitsunaka (913-997) polozyl zaslugi w likwidowaniu przewrotu palacowego w 969 r., wystepujac przeciwko przedstawicielowi innej linii Minamoto, ale za to oddajac wielkie uslugi Fujiwarom. Synami Mitsunaki byli wspomniani juz Yorimitsu i Yorinobu (zwani “psami gonczymi Michinagi"). Syn Yorinobu, Yoriyoshi, a takze dwaj jego synowie,Yoshimitsu (?- 1127) i Yoshiie, to slynni bohaterowie wojen na pólnocy. Po zwyciestwie w 1087 r. autorytet ostatnio wymienionego wzrósl do tego stopnia, zewielu wlascicieli ziemskich komendowalo mu swoje dobra. Stalo sie to tak niepokojace dla wladz cywilnych, ze w 1091 r. wydany zostal edykt zabraniajacy drobnym wlascicielom komendowania ziem temu wojownikowi, a jego druzynie zabraniajacy wstepu do stolicy. Dwór nie byl w stanie uwolnic sie od przekonaniaze wojownik nie jest godzien korzystania ze splendorów stolicy. Na przykladzie Yoshiie mozna poczynic kilka ciekawych spostrzezen. Po pierwsze: Yoshiie nie zostal wynagrodzony za swoje zaslugi wojenne;po drugie: po spelnieniu swojego zadania traktowany byl przez dwór z chlodna arogancja; po trzecie: zostal przez tenze dwór wezwany ponownie do stolicy, kiedy trzeba bylo zlikwidowac rozruchy zbrojnych mnichów (sóhei) w 1095 r. Widacz tego, ze arystokracja stoleczna jeszcze u schylku XI w. zamykala oczy na rosnaca sile wojowników ( i ich znaczenie. Tylko gdy niebezpieczenstwo grozilo stolicy lub stolecznym interesom, wojownicy byli wzywani jak sluzba. W przykladzie Yoshiie wystepuje jeszcze jeden wazny element: po zakonczeniu kampanii na pólnocy Yoshiie z wlasnych zasobów wynagradzal zasluzonych wojowników. Nie byl wprawdzie ubogi, ale jednak to poczucie odpowiedzialnosci zapodwladnych i troska o ich egzystencje zyskaly mu ogromna popularnosc i daly podstawy trwalym zwiazkom zaleznosci.Sila Minamotów polegala nie tylko na ich slawie wojennej. Ród byl zreszta bardzorozgaleziony i nie wszystkie linie kultywowaly zajecia militarne. Slowo “ród" w odniesieniu do Minamotów i Tairów uzywane jest tu dla uproszczenia opisu. Trzebajednak pamietac, ze nie jest ono zgodne z definicja rodu. Z definicji wynika, zeród jest grupa pokrewienstwa pochodzaca od wspólnego przodka znanego lub domniemanego. W swietle takiego sformulowania nalezaloby mówic o “rodach" Minamoto i Taira, poniewaz kazdy z rodów pochodzil od innego cesarza (a raczej potomka cesarskiego). To natomiast, co w tekscie nazywane jest “linia", w rzeczywistosci powinno sie nazywac “rodem". Minamotowie mieli baze ekonomiczna wbogatych shóenach w rejonie centralnym, a poza tym wielu z nich jezdzilo na gubernatorstwa glównie w prowincjach pólnocnych i wschodnich. Te wlasnie dalekierejony staly sie ich sfera wplywów, co odegralo role w okresie Gempei. Równiez szeroko rozgalezionym rodem byli Tairowie, których shóeny119

rozrzucone byly po calej Japonii — w niewielkiej liczbie na terenie centralnej Japonii, ale licznie na pólnocnym wschodzie oraz w rejonie morza Seto-naikai. Bardzo wprawdzie starozytna linia pochodzaca od cesarza Kammu, która osiagnela supremacje za Kiyomoriego, nie miala tak wielu wybitnych indywidualnosci, jak Minamotowie, i nie wykazywala spójnosci rodowej. Podstawy przyszlej wielkosci zaczal dopiero budowac dziadek Kiyomoriego, Masamori, który wslawil sie zlikwidowaniem dwóch zbrojnych zamieszek i walkami z piractwem na morzu Seto-naikai. Najwieksza, jak sie okazalo, zasluga dla swietnosci rodu bylo to, ze swoje prywatne ziemie w prowincji lga komendowal córce cesarza Shirakawy.

Strona 54

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczOdtad zaczely sie bliskie stosunki Masamoriego i jego potomków z Shirakawa i ex-cesarzami okresu insei (do Goshirakawy, z którymi Kiyomori nie zawsze zyl na przyjaznej stopie). Masamori po tym zrecznym otwarciu kanalu porozumienia z rodzina cesarska nie ustawal w wysilkach, by sie dalej tej rodzinie przysluzyc. W zamian za budowanie cesarskich swiatyn i inne swiadczenia podniesiony byl do czwartej rangi nizszej pierwszego stopnia. Otworzyl droge do kariery swojemu synowi Tadamoriemu (1096— 1153), który uzyskal szereg lukratywnych stanowisk zarówno na terenie stolicy (m.in. w policji i w gwardii cesarskiej), jak i w prowincjach. Oprócz zalet wojskowych posiadl tez oglade niezbedna w karierze dworskiej. Uzyskal nawet prawo wstepu do palacu cesarskiego. Zyl w przyjazni z Shirakawa, aczkolwiek nie byla to przyjazn calkiem bezinteresowna. Obaj panowie swiadczyli sobie uslugi wedlug ukladu patron — klient, co dla obu stron bylo jednakowo korzystne. Po smierci Tadamoriego Kiyomori mial dobry start zyciowy i w poczatkowych etapach swojej kariery szedl przetarta przez dziadka i ojca droga. Dopiero po dojsciu do wladzy dzieki przewadze zbrojnej mógl sobie pozwolic na to, by odrzucic protekcje Goshirakawy. Za czasów supremacji Tairów ród cesarski gwaltownie stracil swoja pozycje z trudem zdobyta w okresie zwanym insei.Trzeba tutaj zwrócic baczna uwage na to, ze az do schylku XII w. jedynym zródlemlegalnie uznawanych tytulów i urzedów byla stolica. Ostateczne decyzje dotyczacewszystkich tytulów i urzedów, stolecznych i prowincjonalnych, spoczywaly w rekach wladzy centralnej. Samo tylko bogactwo rodów prowincjonalnych nie moglo tego podstawowego faktu zmienic. Dlatego wytworzyl sie system laczacy stolice z prowincja przez wiezi typu patron - klient. Najbardziej wplywowe rody mialy najwieksza klientele. Oczywiscie ród sekkanke stal tu na pierwszym miejscu. W XIw. jednakze zaczal nieco tracic na popularnosci. Wzbogacone rody prowincjonalnych klientów juz nie potrzebowaly tak czesto szukac protekcji w stolicy. Zródlo dochodów nieznacznie, ale nieuchronnie zaczelo wysychac. Fujiwarowie jeszcze nie wiedzieli o tym, ale ich dominacja wchodzila w stadium schylkowe.Trudno powiedziec, czy dzialalnosc cesarza Gosanjó zmierzala glównie do ograniczenia pozycji Fujiwarów, czy tez takie ograniczenie bylo produktem ubocznym. W 1069 r. utworzony zostal (na mocy wspomnianych uprzednio edyktów o shóenach) urzad zwany w skrócie Kiro-kujo, którego zadaniem bylo zbadanie praw wlasnosci do shóenów.120

Shóeny bez odpowiednich dokumentów mialy byc konfiskowane i przekazywane panstwu. Dwuletnia praca urzedu przyniosla wyniki korzystne dla tronu. Szereg posiadlosci nalezacych do instytucji religijnych i do osób prywatnych (nie wylaczajac rodzin sekkanke) uleglo konfiskacie. Czesc uzyskanych w ten sposób ziem dostala status chokushiden, czyli prywatnych ziem cesarskich, które zostalyzorganizowane podobnie jak inne shóeny nalezace do arystokracji. W ten sposób rodzina cesarska weszla do konkurencji w zdobywaniu ziemi i z racji swego tradycyjnego autorytetu stala sie ulubionym patronem drobniejszych wlascicieli na drabinie komendacji. Im wiecej ziemi przechodzilo na wlasnosc rodziny cesarskiej, tym wyrazniej autorytet stawal sie realny, oparty na sile ekonomicznej. Istotne jest tu jednak to, ze cesarz zasiadajacy aktualnie na tronie ciagle nie mógl byc patronem (honke) ani wlascicielem (ryoshu) shóenów wewlasnym imieniu, bo byloby to sprzeczne z zalozeniami panstwa. Cesarz, który abdykowal, przestawal natomiast byc centralna figura publiczna, a nadal jako ojciec lub brat panujacego cieszyl sie najwyzszym szacunkiem. Ex-cesarze byli zreszta o tyle dyskretni, ze uzyskiwane shóeny najczesciej przejmowali nie pod swoim imieniem, lecz pod firma instytucji religijnej lub kogos z dalszej rodzinybadz powinowatych. Dysponowali ponadto ziemiami zwanymi goin, które tradycyjnie stanowily oficjalne zródlo utrzymania rezydencji ex-cesarzy. W okresie insei ziemie goin rozrosly sie w ogromnym tempie. miedzy innymi z konfiskat.W ciagu ostatniego stulecia okresu Heian ex-cesarze zdolali sie wydzwignac na pozycje posiadaczy najwiekszej ilosci shóenów, stajac przez to w rzedzie z Fujiwarami. Mozna powiedziec, ze przyszedl czas odwetu. W poczatkowym okresie Heian Fujiwarowie przejeli wladze z rak cesarzy poprzez opanowanie ekonomiczne. U schylku XI w. i w poczatkach XII w. odbyl sie proces odwrotny.Wzrost pozycji ex-cesarzy byl tak spektakularny, ze wypaczyl perspektywe historyczna u pózniejszych badaczy. Termin insei pojawia sie w historiografii japonskiej po raz pierwszy w pierwszej polowie XIII w. w dziele mnicha Jiena (1155—1225) pt. Gukanshb. Potem jest juz mechanicznie powtarzany az do naszych czasów. Mozna jednak uznac, ze w okresleniu “rzady ex-cesarzy" jest duzo przesady. Ex-cesarze zwracali pilna uwage na to, by autorytet cesarzy panujacych

Strona 55

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicznie byl w niczym uszczuplony. Ich reskrypty wydawane przez In-no chó (In-no chó-senji) nie dotyczyly spraw zalatwianych przez Dajókan, lecz odnosily sie do prywatnych spraw ex-cesarza. Sprawy te nabraly ogromnego rozmachu i wigoru, stojacych w wyraznym kontrascie do inercji dworu cesarzy panujacych. Na dworze panujacego ciagle trwala stara biurokratyczna maszyneria, ciagle snuly sie intrygi wokól mariazy cesarskich, ciagle sesshó lub kampaku prezydowali na posiedzeniach Wielkiej Rady Stanu, a dworacy nizszych stopni zabiegali o awanse.Ale od czasów Gosanjó nie podejmowano juz zadnych prób prowadzenia konstruktywnej polityki. Dwór stal sie wielkim teatrem, w którym wszystko odbywasie “na niby", gdzie wykonuje sie rózne gesty, ale prawie nic one nie znacza.121

W rezydencji ex-cesarza panowala zupelnie inna atmosfera. Ceremonial byl zachowany, ale nie tak dalece, by przycmic sprawy naprawde istotne. W sklad In-no chó wchodzili ludzie spoza kregu kuge, wybierani na zasadzie umiejetnosci,a nie pochodzenia, oraz na zasadzie przydatnosci dla bylego monarchy jako klienci. Dzieki temu obie strony odnosily ogromne korzysci. Ex-cesarz zapewnial swoim klientom mozliwosc awansu spolecznego i stanowiska w najlepiej prosperujacych prowincjach. W zamian za to ciagnal bezposrednie zyski wedlug opisanego poprzednio schematu i za posrednictwem swoich prowincjonalnych klientów poszerzal prywatne posiadlosci wlasnego rodu. Do najblizszych klientów ex-cesarza nalezaly rodziny Takashina, kilka bocznych galezi rodu Fujiwara (spoza sekkanke) oraz Tairowie z linii K-ammu.Nowatorstwo ex-cesarzy polegalo na tym, ze ci dawni wladcy potrafili sie oderwacod starych nawyków obracania sie wylacznie w kregu kuge, wyzwolili sie spod krepujacej kurateli Fujiwarów z sekkanke i nawiazali bezposrednie kontakty z Japonia prowincjonalna. Dzieki temu doszli do pozycji hegemonów juz nie jako cesarze, ale jako jeden z rywalizujacych rodów. Dlatego tez okres insei mozna bynazwac okresem supremacji (lub hegemonii) rodu cesarskiego, ale z wylaczeniem osoby panujacego. Jest to uklad dosyc szczególny, wymagajacy w przyszlosci dalszego sprecyzowania.W podsumowaniu tego rozdzialu stwierdzic nalezy, ze obalenie starego porzadku ritsuryó-kokka dokonalo sie na skutek dynamicznego rozwoju gospodarki shóen i prywatyzacji ziemi w prowincjach, z którym to procesem równolegle przebiegal proces slabniecia wladzy centralnej a militaryzacji rodów prowincjonalnych.

SUPREMACJA RODU FUJIWARARód Fujiwara wspominany byl dotychczas wielokrotnie, ale gdyby na tym poprzestacnie poswiecajac mu odrebnego rozdzialu, byloby to moze krzywdzace dla Fujiwarów,bo wiekszosc wzmianek o nich ukazywala ich w nie najkorzystniejszym swietle. A przeciez nie ma w Japonii rodu, który tak by sie zasluzyl dla kultury narodowej,i nie ma rodu, który bez oparcia w sile wojskowej potrafilby tak dlugo dominowacw zyciu politycznym kraju. Z tych wzgledów w najkrótszych mozliwie slowach zrekapitulujemy dzieje owego wielkiego rodu.Mowa byla poprzednio o poczatkach rodu Fujiwara. Pierwszym nosicielem tego nazwiska byl Nakatomi Kamatari, jeden z przywódców przewrotu palacowego w 645 r.i twórców nowego porzadku. Jego syn Fuhito byl najbardziej wplywowa osobistosciaschylkowego okresu Yamato i w pierwszej dekadzie okresu Nara. Jego dwie siostry byly wprawdzie zonami cesarza Temmu, a jedna siostra zona ksiecia krwi, ale ich potomstwo nie osiagnelo tronu. Dopiero Fuhito otwiera liste cesarskich dziadków Fujiwarów. Cesarz Shómu, ów najpobozniejszy z wladców, zrodzony byl z córki Fuhito imieniem Miyako, a ozeniony z druga córka (czyli wlasna ciotka cesarza) imieniem Kómyó. Z tego122

mariazu zrodzila sie pobozna acz nazbyt romantyczna wladczyni Koken-Shótoku.Prowadzona przez wszystkich Fujiwarów, od Kamatariego poczynajac, polityka mariazy pan Fujiwara z domem cesarskim stala sie waznym ogniwem w wykuwaniu przyszlej supremacji. Intymny stosunek pokrewienstwa przez matke (gaiseki) stwarzal rozliczne mozliwosci wplywania na wladców. Wokól sprawy formowania wiezów gaiseki rozgrywalo sie wiele dramatów, w których glównymi aktorami byli ambitni ojcowie, a ofiarami niefortunne panny na wydaniu. Od czasów Shómu az po panowanie Gosanjó (tzn. w ciagu ponad trzech wieków) tylko pieciu cesarzy nie bylo synami pan de domo Fujiwara, a miedzy cesarzem Uda (887-897) i Gosanjó wszystkie matki cesarskie byly z tego rodu. Zauwazyc przy tym nalezy, ze nie wszystkie damy byly potulnymi narzedziami w dworskich rozgrywkach. Wiele z nich natura obdarzyla duza sila charakteru i wplyw wielu z nich mógl zahamowac, zlamac lub wylansowac niejedna kariere.

Strona 56

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczRód Fujiwara od poczatku swojego istnienia stal blisko tronu. A byl to ród ogromnie zywotny i szybko sie rozrastal. W ciagu pól wieku od czasów Kamatariegow sposób naturalny nastapil podzial na cztery linie, których zalozycielami byli synowie Fuhito (ci sami, których zmiotla epidemia w 737 r.). Muchimaro stal sie przodkiem-zalozycielem linii zwanej Nanke, Fusasaki — linii Hokke, Umakai - linii Shikke, Marolinii Keike (lub Kyóke). Poczatkowo poszczególne linie byly tylko rozgalezionymirodzinami, które mialy równe szanse kariery i zachowywaly miedzy soba wiez rodowa. Stopniowo jednak, w miare wzrostu ilosciowego w ramach kazdej linii, wiezi rodowe ulegaly rozluznieniu, ustepujac miejsca solidarnosci rodzinnej i solidarnosci zespolów rodzin wchodzacych w sklad kazdej linii. W okresie Nara przedstawiciele wszystkich linii zajmowali stanowiska dworskie i powoli zdobywali przewage liczebna w kregu najblizszych doradców cesarskich. Przykladowo:w 731 r. krag kuge obejmowal 10 osób, w tym bylo czterech Fujiwarów, synów Fuhito. W 750 r. mimo smierci dobrze zapowiadajacej sie czwórki wsród kuge bylo juz szesciu Fujiwarów. Do 762 r. liczba ta sie podwoila i od tego czasu, z wyjatkiem drugiej polowy IX w“ kiedy przewazali Minamotowie, przewaga wzgledna Fujiwarów, a nastepnie bezwzgledna, stala sie niezmienna cecha kregu kuge.Linie Nanke i Keike stosunkowo szybko wypadly z konkurencji. W okresie schylkowym Nara zaczela sie zarysowywac przewaga linii Shikke, której przedstawiciel Tanetsugu byl faworytem cesarza Kammu. Tragiczna smierc Tanetsugunie zniszczyla jeszcze widoków na przyszlosc jego rodziny. Dopiero nastepne pokolenie przyczynilo sie do rodzinnej kleski. Córka Tanetsugu zwana Kusuko zostala tesciowa cesarza Heizeia, który zapalal do niej malo zieciowskim uczuciem. Po abdykacji tego wladcy w 809 r. doszlo do powaznych nieporozumien miedzy ex-cesarzem a cesarzem Saga. Z poduszczenia Kusuko i jej brata Nakanariego Heizei (który po abdykacji rezydowal w Narze) wyslal armie do Heian-kyó z zamiarem dokonania zbrojnego przewrotu i powrotu na tron. Armia zostala rozbita (dzieki Tamuramaro i Wakamaro),123

Heizei przyjal swiecenia mnisie, Kusuko zazyla trucizne, a inni przywódcy spiskupodlegli surowym karom. Ten incydent, zwany Kusuko-no hen (“bunt Kusuko"), zamknal krótki okres swietnosci linii Shikke. Prosperowac natomiast zaczela linia Hokke, której uji-no chója Fuyutsugu (775—826) cieszyl sie szczególnymi wzgledami cesarza Sagi. Syn Sagi, cesarz Nimmyó, ozeniony zostal z Junshi, córkaFuyutsugu, i ksiaze zrodzony z tego mariazu doszedl do tronu jako cesarz Montoku. Oddano mu jako malzonke córke Yoshifusy (a wiec wnuczke Fuyutsugu, a bratanice Junshi) Akirakeiko. Syn tej pary to byl wlasnie Seiwa, którego panowanie odznaczalo sie tyloma precedensami. Skoro to tylko stalo sie mozliwe, wiezy powinowactwa miedzy rodzina cesarska a Fujiwarami zostaly jeszcze scislej zadzierzgniete przez ozenienie Seiwy z Takaiko, bratanica Yoshifusy, a siostra Mototsune.Syn Seiwy i Takaiko, cesarz Yózei, jak juz uprzednio wspomniano, zostal obalony przez kampaku Mototsune i zastapiony przez cesarza Koko. Po smierci tego ostatniego Mototsune wylansowal jako nastepnego wladce syna Koko, Ude. W ciagu tego dziesiecioletniego panowania ulubionym doradca cesarskim byl Sugawara Michizane (845—903), wybitny jak na owe czasy uczony i poeta. Popularnosc tego doradcy byla sola w oku Fujiwarów, tym bardziej ze nawet po abdykacji Udy w 897 r. nastepny cesarz Daigo stale popieral kariere dworska Michizane i w 899 r. mianowal go udaijinem. Jednoczesnie Fujiwara Tokihira zostal sadaijinem, mial wiec pewna przewage formalna nad Michizane, ale ciagle Michizane stanowil potencjalne zagrozenie dla rosnacej dumy i rosnacego znaczenia politycznego Fujiwarów.W tym czasie krag kuge obejmowal 14 osób. Wsród nich bylo szesciu Fujiwarów, szesciu Minamotów, jeden ksiaze krwi oraz Michizane. Z punktu widzenia genealogii Michizane mógl byc uwazany za kogos znacznie nizszego, nie mial bowiem roszczen do tak znakomitego pochodzenia, jak pozostali koledzy. Skonczylosie to dla niego fatalnie. Na poczatku 901 r. zostal karnie zeslany do Dazaifu, co bylo równoznaczne z przekresleniem jego dalszej kariery dworskiej. Szczególy calej afery nie sa znane, poniewaz wszystkie dokumenty z nia zwiazane zostaly zniszczone. Wiadomo jednak, ze jakies potezne sily musialy dzialac przeciwko Michizane, bo nie pomogly mu zalosne apele wysylane do ex-cesarza i cesarza. Michizane ociagajac sie wyjechal na Kyushu, gdzie umarl po dwóch latach jako czlowiek zlamany i opuszczony. Dodac nalezy, ze po smierci stal sie najbardziej upartym msciwym duchem od czasów ksiecia Sawary. Byl tak nieznosny, ze po 20 latach zostal zrehabilitowany i posmiertnie przywrócony do wszystkich utraconych

Strona 57

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczprzez zeslanie godnosci, a nastepnie deifikowany jako bóg kaligrafii, poezji i nauki pod imieniem Temman lub Tenjin. Jego chramy, zwane Tem-mangu, do dzis otaczane sa wielka czcia, a rozsiane sa po calej Japonii.Po usunieciu Michizane z areny politycznej Tokihira stal sie pierwsza osoba wsród kuge, bo nie bylo juz nikogo, kto móglby sie z nim równac sila charakteru i zdolnosciami. Byl to bowiem rzeczywiscie czlowiek zdolny, energiczny i nie pozbawiony reformatorskich pomyslów. Nie zostal nigdy regentem ani kanclerzem, bo jego wladca, cesarz Daigo,124

mial dostateczne ambicje i mozliwosci samodzielnego rzadzenia. Niemniej jednak wspólpraca obu panów byla scisla i owocna, przejawiajac sie miedzy innymi w owymcyklu reskryptów dotyczacych shóenów z 902 r.Na panowanie cesarza Daigo przypada okres szczególnego nasilenia dzialalnosci legislacyjnej i trzeba tu podkreslic ogromne zaslugi mezów z rodu Fujiwara (glównie Tokihiry i jego brata Tadahiry) w opracowywaniu uzupelnien i nowelizacji kodeksowych, które zostaly zebrane w zbiorach Engi-kyaku i Engi-shiki. Notabene od czasów reform Taika nie bylo w Japonii ani jednego dokumentu prawnego, nad którym nie pracowaliby Fujiwarowie. Przyczynili sie walnie do uformowania “panstwa opartego na kodeksach" i w okresie, gdy te kodeksy okazaly sie juz nieprzydatne na potrzeby czysto japonskie, wzieli sie z energia i umiejetnoscia do tworzenia nowych, bardziej praktycznych norm prawnych.Po smierci Tokihiry (w 909 r.) prawie dyktatorska pozycje osiagnal Tadahira (880—949), jakkolwiek poziomem umyslowym nie dorównywal starszemu, przedwczesniezmarlemu bratu. W 930 r. Tadahira uzyskal urzad sessho z racji akcesji osmioletniego cesarza Suzaku (930—946), syna Daigo i Onshi (siostry Tadahiry). Po jedenastu latach tytul sessho zmieniony zostal na kampaku i na tym stanowiskuTadahira pozostal az do smierci, mimo ze Suzaku abdykowal, a na tron wstapil jego brat Murakami (946—967), który nie uwazal, by za jego panowania potrzebny byl kanclerz. Sam Murakami zrodzony byl z Onshi, a jego125

glówna malzonka byla Anshi. wnuczka Tadahiry, a córka Morosuke (908—960). Anshi zostala matka dwóch kolejnych cesarzy: Reizeia (967-969) i En'yu (969-984).Z chwila wstapienia na tron Reizeia, ze wzgledu na niezmiernie delikatny stan zdrowia tego wladcy, powstala koniecznosc wybrania kanclerza. Najbardziej wplywowymi osobistosciami w kregu kuge byli wówczas; sadaijin Fujiwara Saneyori (900—970), udaijin Minamoto Takaaki (914-982); dainagon Fujiwara Morotada (920-969). Na kanclerza wybrany zostal Saneyori i mianowany jednoczesnie dajódaijinem. po czym'nastapily dalsze przesuniecia: Takaaki objal urzad sadaijina, a Morotada udaijina. Pozycja Saneyoriego jako kanclerza nie byla szczególnie mocna, poniewaz byl tylko wujem Anshi i jego wiezy powinowactwa z cesarzem nie byly bliskie. Jego inni bracia mogli w równym stopniu roscic sobie pretensje do stanowiska kampaku. Stosunki w rodzinie Fujiwara zaczely nabrzmiewac niesnaskami, ale nie doszlo do powazniejszych rozgrywek, gdyz pojawilo sie gorsze zagrozenie ze strony osobnika spoza rodziny. Trzeba bylo za wszelka cene zagrozenie usunac. Chodzilo mianowicie o ustalenie nastepstwa tronupo Reizeiu. Kandydatami na nastepce tronu byli dwaj rodzeni bracia Reizeid. ksiazeta Tamehira i Morihira. Teoretycznie obaj mieli równe szanse, ale ostatecznie Tamehira zostal zdyskwalifikowany, poniewaz byl ozeniony z córka Minamoto Takaakiego. Przypuszczac nalezy, ze ten manewr nie uspokoil Fujiwarów. W 969 r. Takaaki skazany zostal na banicje do Dazaifu. Zarzucono mu udzial w spisku zmierzajacym do osadzenia Tamehiry na tronie. Incydent ten nazywa sie w historii Anna-no ran (“bunt ery Anna") i uwazany jest za wazny moment przelomowy, poniewaz od tego czasu Fujiwarowie nie mieli juz rywali spoza swojego rodu, a ponadto dzialalnosc Minamoto Mitsunaki w zdlawieniu spisku polozyla podwaliny pod przyszla swietnosc Seiwa-Genji.Pare miesiecy po zeslaniu Takaakiego cesarz Reizei abdykowal i na tron wstapil ksiaze Morihira (cesarz En'yu), który mial wówczas 11 lat. Kampaku Saneyori zostal sesshó. a nastepca tronu obrano ksiecia Morosade, syna Reizeia i FujiwaryKaishi. Po smierci Saneyoriego w 970 r. jego stanowisko odziedziczyl ojciec Kaishi. Koretada. ale nie cieszyl sie dlugo tym stanowiskiem, bo w 972 r. umarl.W miesiac potem brat Koretady. Kanemichi (925 977), uzyskal nominacje na kampaku. Sprawa tej nominacji rzuca ciekawe swiatlo na stosunki panujace podówczas na dworze.Cesarzowa Anshi, Koretada, Kanemichi i Nakaie (929 990) byli dziecmi Morosuke. Sposród tego rodzenstwa zwiazki Anshi i Koretady z rodzina cesarska nie

Strona 58

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczpozostawiaja zadnych watpliwosci Anshi h\la malzonka cesarza Murakami i matka jego trzech synów. Koretada natomiast byl tesciem Reizeia i dziadkiem nastepcy tronu Morosady. Po smierci Koretady jako kandydaci do stanowiska kampaku pozostali Kanemichi i Kaneie. Kaneie byl wprawdzie mlodszy, ale za to wyzszy ranga i urzedem od brata, a ponadto o wiele bardziej popularny na dworze. Wszyscy w stolicy sadzili, ze nominacja Kaneie jest prawie pewna. Tymczasem Kanemichi podobno przedstawil cesarzowi list Anshi.126

w którym cesarzowa matka wyrazala sugestie, ze urzedy sesshó i kampaku powinny wrodzinie przechodzic wedlug starszenstwa. Okazalo sie, ze autorytet cesarzowej matki byl na tyle mocny, by przechylic szale zwyciestwa na strone Kanemichiego.Stosunki miedzy bracmi, które nigdy nie byly przykladne, ulegly gwaltownemu pogorszeniu. Obaj wprawdzie juz nawiazali wiezy gaiseki z rodzina cesarska (Kosili, córka Kanemichiego. byla zona En'yu, Chóshi, córka Kaneie, zona Reizeia), ale Kaneie musial sie wstrzymac z dalszymi planami matrymonialnymi, jakie snul w zwiazku z córka Senshi i cesarzem En'yu ze wzgledu na wroga atmosfere w otoczeniu Kóshi. Kanemichiemu, chociaz zatriumfowal w pierwszej fazie rozgrywki, zycie nie szczedzilo goryczy - córka Kóshi nie urodzila cesarskiego syna i cala rodzina narazona byla przez to na szyderstwa ze strony zawistnych krewnych. Kaneie ostatecznie okazal sie szczesliwszy, poniewaz w 976 r. córka Chóshi urodzila ksiecia Isade, syna Reizeia.W dziesiatym miesiacu 977 r. Kanemichi ciezko zapadl na zdrowiu i zapragnal pojednania z bratem. Na skutek nieporozumienia nie tylko nie doszlo do zgody, ale Kanemichi jeszcze bardziej rozgoryczony na Kaneie zwlókl sie ze smiertelnegoloza i kazal zawiezc do palacu, gdzie wymógl na cesarzu przekazanie urzedu kampaku kuzynowi Yori-tadzie (924—989), synowi Saneyoriego. W ten sposób Kaneie po raz drugi zostal pominiety w wyborze. Nie zalamal sie jednak. Poniewaz starszy brat przestal mu przeszkadzac, mógl wzmocnic swoje stosunki z domem cesarskim i oddac córke Senshi do palacu. Senshi stala sie najbardziej ulubiona sposród zon En'yu i urodzila mu syna, ksiecia Kanehito.W 984 r. En'yu abdykowal, na tron wstapil Kazan (syn Reizeia i Kaishi, dotychczasowy ksiaze Morosada). a nastepca tronu zostal Kanehito. W momencie intronizacji Kazan mial 16 lat i byl mlodziencem impulsywnym i uczuciowym. Z punktu widzenia Kaneie nalezalo go jak najszybciej z tronu usunac, by zrobic miejsce dla ksiecia Kanehito. syna Senshi. Kaneie czekal na okazje niecale dwa lata. W 7 miesiacu 986 r. umarla ulubiona konkubina Kazana i mlody wladca pograzony byl w rozpaczy. Wówczas Kaneie wyslal do niego swojego syna Michi-kane(961 - 995), który sila perswazji przekonal Kazana, ze obaj powinni wstapic do klasztoru. Noca 23 dnia 6 miesiaca Kazan przynaglany przez Michikane wykradl siez palacu i udal do swiatyni Gangyóji, gdzie juz wszystko bylo przygotowane do udzielenia mu swiecen mnisich. Cala droga z palacu do Gangyóji obstawiona byla wojownikami z rodu Minamoto, których zadaniem bylo pilnowanie, by cesarz nie rozmyslil sie w drodze. Kiedy ceremonia przyjecia Kazana do stanu mnisiego zostala zakonczona, Michikane spokojnie wrócil do stolicy. W palacu tymczasem dwaj inni synowie Kaneie, Michitaka (953—995) i Michitsuna (955 1020), zabrali regalia z dotychczasowych kwater Kazana i przeniesli je do kwatery ksiecia Kanehito. Najmlodszy z synów, Michinaga, wyslany zostal do kampaku Yoritady, by go zawiadomic o naglej abdykacji Kazana.Nastepnego dnia wrzalo w palacu, ale ostateczny rezultat byl pomyslny127

dla Kaneie. Cesarzem zostal ogloszony Kanehito (cesarz Ichijo, 986—1011), a Kanele jako jego dziadek mógl zadac urzedu sesshó. Yoritada bedac zbyt daleko spokrewniony z nowym wladca musial sie zrzec piastowanego urzedu kampaku. Nastepca tronu obrano drugiego wnuka Kaneie, ksiecia Isade. W ten sposób rozkwitdomu Kaneie zostal zapewniony. Po objeciu urzedu sesshó Kaneie wprowadzil pewna istotna innowacje, zrzekl sie mianowicie swojego urzedu ministerialnego i zadowolil jedynie urzedem regenta. Dotychczas wszyscy jego poprzednicy funkcje regenta lub kanclerza pelnili dodatkowo, obok wysokiego urzedu ministerialnego. Nowatorskie posuniecie Kaneie swiadczy o tym, ze autorytet sesshó lub kampaku byl juz na tyle wysoki, ze nie potrzebowal byc podbudowywany zadnym innym stanowiskiem.Kaneie sprawowal urzad sesshó przez cztery lata, a nastepnie uzyskal tytul kampaku po to tylko, by go przekazac synowi Michitace, sam zas przyjal swieceniamnisie gotujac sie do zejscia z tego swiata. Umarl dwa miesiace pózniej.Przez nastepne piec lat rodzina Michitaki prosperowala. Michitaka jako regent i kanclerz zadbal o zapewnienie kariery swoim dzieciom. Najstarsza córka, Teishi,

Strona 59

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczbyla od 990 r. cesarzowa. Druga córka, Genshi, oddana zostala na dwór nastepcy tronu, trzecia córka zostala konkubina ksiecia krwi Atsumichiego, a czwarta zainstalowano na dworze Ichijo jako zarzadzajaca prywatna garderoba cesarska. Synowie tez zyskali pod wzgledem rang i urzedów, a najszybsza kariere zrobil najbardziej przez Michitake faworyzowany Korechika, który uzyskal w wieku 20 latnominacje na naidaijina. W koncu 994 r. Michitaka zapadl na zdrowiu i wszczal zabiegi o przekazanie urzedu kampaku swojemu ulubionemu synowi. W trzecim miesiacu 995 r. Korechika uzyskal nairan-no senjl — dekret uprawniajacy go m. in. do wgladu w prywatne dokumenty cesarskie, co bylo traktowane równoznacznie zpelnieniem funkcji kanclerza. W dekrecie jednak bylo powiedziane “na czas choroby kampaku (Michitaki)", a wiec nie oznaczalo to jeszcze nominacji. Michitaka umarl w czwartym miesiacu i przez nastepne dwa tygodnie po jego smierci cala rodzina zyla w napieciu czekajac na nominacje Korechiki. Okazalo sie jednak, ze nominacje uzyskal brat Michitaki, Michikane. Cieszyl sie bardzo krótko tym splendorem, poniewaz umarl siedem dni pózniej i wszedl do historii pod przezwiskiem nanuka-no kampaku — “siedmiodniowy kanclerz".Po smierci Michikane znowu wzrosly nadzieje Korechiki, stal sie on bowiem znowu logicznym kandydatem na stanowisko kampaku. Ale mial rywala w osobie Michinagi —nastepnego brata dwóch poprzednich kanclerzy. Wydawalo sie, ze pozycja Korechikijako kandydata jest mocniejsza, ale dzieki interwencji cesarzowej wdowy Senshi 11 dnia 5 miesiaca Michinaga uzyskal nairan-no senji. Taka wersja podana jest w jednym tylko zródle historycznym — w opowiesci Okagami (Wielkie zwierciadlo) — ale brzmi bardzo prawdopodobnie. Cesarzowa wdowa Senshi byla matka Ichijo, a Michinaga byl jej najulubienszym bratem. Wedlug relacji Okagami cesarzowa wpadlawzburzona do komnaty syna i po pewnym czasie wyszla z oczami czerwonymi od placzu, ale128

usmiechnieta i oswiadczyla, ze cesarz zdecydowal sie na nominacje Michinagi. Od tego momentu rodzina Michitaki zaczela stopniowo podupadac, nastapil natomiast niebywaly rozkwit rodziny Michinagi.W chwili uzyskania nairan-no senji Michinaga mial 29 lat i zajmowal urzad zastepcy wielkiego radcy stanu (gondainagon). Nie byl wiec nawet ministrem, a jego stosunki z rodzina cesarska nie osiagnely etapu powinowactwa. Niemniej jednak od tego momentu zaczyna sie okres dyktatorskich rzadów Michinagi, trwajacy az do jego smiertelnej choroby w 1027 r. Osiagniecie pozycji dyktatorskiej bylo mozliwe dzieki czynnikom subiektywnym i obiektywnym. Przez czynniki subiektywne rozumiemy tu osobowosc samego Michinagi, jego niewyczerpanaambicje i zywotnosc, inteligencje i zrecznosc w politycznej intrydze, jego silnawole w polaczeniu z niemala sila fizyczna, a takze jego zalety jako dworzanina iarbitra elegancji, co w okresie Heian bylo niezwykle wazne dla kariery politycznej.Sama jednak osobowosc Michinagi nie moglaby wydzwignac go na takie wyzyny, jakieudalo mu sie osiagnac, gdyby nie splot przyczyn obiektywnych. Szczesciem dla niego niespodziewana smierc obu starszych braci otworzyla mu mozliwosc przejeciawladzy, kiedy byl ciagle mlody i w rozkwicie sil meskich. Ale nie to jest przeciez najistotniejsze. Trzeba nade wszystko pamietac, ze byl on dziedzicem dlugiej fujiwarowskiej tradycji i fujiwarowskich bogactw. Okres rzadów regentów i kanclerzy trwal juz ponad sto lat i dwór cesarski byl do tego stopnia obsiadlypaniami de domo Fujiwara i ich krewnymi, ze zacierala sie róznica miedzy prywatnymi interesami Fujiwarów a sprawami publicznymi. Od czasów usuniecia rywali spoza rodu (Michizane, Takaaki) walka o najwyzsze urzedy toczyla sie juz tylko miedzy Fujiwarami i nie do pomyslenia bylo dopuszczenie kogos z zewnatrz do tej konkurencji. Michinaga zdyskontowal to wszystko, co wypracowaly poprzednie pokolenia, a w dodatku dzieki swojej osobowosci dorzucil jeszcze indywidualne osiagniecia do puli rodzinnych zdobyczy. Przez 30 lat narzucal swoja wole dworowi i administracji centralnej, niejednokrotnie otwarcie sie przeciwstawial woli cesarskiej, manewrowal ludzmi i urzedami pod katem widzenia interesów swojej rodziny, nie wahal sie w wykorzystywaniu oficjalnych kanalów wladzy dla pomnazania wlasnego bogactwa. Swoja niestrudzona dzialalnoscia dyktatorska wykazal, ze tytuly sesshó i kampaku staly sie juz tylko ornamentami.Wlasnie to mozna by nazwac jego najwiekszym indywidualnym “osiagnieciem".Takie stwierdzenie jest sprzeczne z powszechnie przyjeta opinia, jakoby za czasów Michinagi rzady regentów i kanclerzy osiagnely apogeum. Chyba jednak nalezy spojrzec na ten problem nieco inaczej:Kancie byl tym, który dowiódl, ze urzedy sesshó i kampaku sa wazniejsze od wszystkich innych. Za czasów Michinagi natomiast supremacja Fujiwarów jako rodu osiagnela apogeum, a waznosc urzedów regenta i kanclerza znacznie juz

Strona 60

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczprzybladla. Wskazuje na to fakt, ze Michinaga — najpotezniejszy czlowiek w cesarstwie — nigdy nie uzyskal formalnie tytulu kampaku, a tytul sesshó piastowal zaledwie przez rok i piec129

miesiecy od 27 dnia 10 miesiaca 1015 r. do 16 dnia 3 miesiaca 1017 r. Dokladnie mówiac, w 1015 r. Michinaga byl tylko “p.o. regenta" (jun-sesshó), a formalny dekret nominacyjny uzyskal dopiero 29 dnia 1 miesiaca 1016 r. W jego karierze byly nawet takie okresy, kiedy z oficjalnego punktu widzenia byl nikim. W 1016 r. zrzekl sie swojego urzedu ministerialnego sadaijina, a w 1017 r. przekazal urzad sesshó synowi Yorimichiemu i sam przez pare miesiecy formalnie zadnego urzedu nie sprawowal; 4 dnia 12 miesiaca 1017 r. zostal mianowany dajódaijinem, ale po dwóch miesiacach zlozyl rezygnacje. Od tego momentu formalnie rzecz biorac byl na emeryturze, ale w niczym to nie przygasilo jego dyktatorskiego zapalu, tyle tylko, ze nie dzialal bezposrednio, lecz poprzez Yorimichiego, który az do smierci ojca byl mu calkowicie podporzadkowany.Piec córek Michinagi wydanych bylo za maz w rodzinie cesarskiej, z tego trzy w tym samym czasie nosily tytuly cesarzowych. Pieciu synów zajmowalo rózne wysokiepozycje w Dajókanie, do sesshó i kampaku wlacznie. Trzech wnuków kolejno objelo tron: Goichijó (10161036), Gosuzaku (1036-1045) i Goreizei (1045-1068). Tak scisle wiezy gaiseki z rodzina panujaca poparte ogromnym dziedzictwem rodowym ustawily Michinage na pozycji, której nie osiagnal przed nim nikt. Dochody jego musialy byc niezmiernie wysokie, a plynely z trzech zródel: z oficjalnych nadan zwiazanych zranga i urzedem (iden, ihb, shikiden, shokuhb i in.), z rozlicznych shóenów rozrzuconych po calej Japonii oraz ze zwiazków z warstwa zuryó i innymi klientami. To ostatnie zródlo najtrudniejsze jest do zdefiniowania, jakkolwiek mozna przypuszczac, ze przysparzalo wiecej bogactwa od oficjalnych nadan. Dzisiaj nazywaloby sie to nieelegancko “lapówkami", ale w okresie Heian mowa byla jedynie o “prezentach" i wzajemnej wymianie uslug. Suplikanci szukajacy opieki i protekcji Michinagi nie przychodzili z pustymi rekami, a po uzyskaniu pozadanych stanowisk z czystej wdziecznosci slali dary swojemu protektorowi. W ten sposób korzysci byly obopólne i miescily sie w opisanym poprzednio schemaciesystemu klientalnego. Podany poprzednio przyklad wyposazenia rezydencji Michinagi przez Minamoto Yorimitsu jest slynny i czesto cytowany. Inny ciekawy przyklad mozna znalezc w monografii Murai Yasuhiko (Heian-kizoku-no sekai — Swiat arystokracji Heian, s. 337). Historyk ten zrobil wykaz koni i krów ofiarowanych Michinadze w latach 999- 1017. Wykaz oparty jest na darach zanotowanych w pamietniku Michinagi i trzeba wobec tego pamietac, ze nie moze byc pelny (nie wszystko prawdopodobnie bylo notowane, a poza tym duze czesci pamietnika zaginely). Z zachowanych notatek wynika, ze Michinaga dostal 223 konie i 28 krów (lub wolów) od 58 osób. Wsród ofiarodawców bylo 26 Fujiwarów, 18Minamotów, 9 Tairów i pieciu innych. 39 ofiarodawców bylo gubernatorami lub wicegubernatorami prowincjonalnymi. Jest to wiec typowy przyklad korzysci plynacych z systemu klientalnego. Oczywiscie, prezenty nie ograniczaly sie do koni i krów. Asortyment byl o wiele wiekszy i obejmowal nawet cale shóeny (jak np. shóen Oyumi, który Michinaga dostal od Yoshimine Koremitsu). Mozna przy tym130

dodac, ze im potezniejszy stawal sie Michinaga, tym czesciej i obficiej plynely dary, tym gesciejszy tlum klientów i pochlebców stal u bram jego rezydencji.Po smierci Michinagi Yorimichi objal dziedzictwo, ale byl on juz tylko cieniem swojego poteznego ojca. Nie udalo mu sie nigdy zostac dziadkiem cesarskim, nie zdolal tez okielznac silnej indywidualnosci cesarza Gosanjó, którego interesy byly sprzeczne z interesami Fujiwarów. Za czasów Yorimichiego nastapilo zahamowanie wzrostu fortuny Fujiwarów, a za jego nastepców warunki zewnetrzne zmienily sie do tego stopnia, ze dawni urzednicy cywilni przestali odgrywac istotna role w zyciu politycznym kraju. Do glosu doszli wojownicy z prowincji, odsuwajac na bok swoich bylych stolecznych protektorów.Urzedy regenta i kanclerza az do przewrotu Meiji nie zostaly zniesione, ale utracily stopniowo wszelkie realne znaczenie. Niemniej jednak ród Fujiwara az doprzewrotu Meiji zachowal zludzenie dawnego splendoru, monopolizujac przez wszystkie wieki przywilej dostarczania pozbawionych wladzy regentów i kanclerzy pozbawionym wladzy cesarzom. Nawet Hideyoshi dyktator wojskowy, przed którym ugiela sie cala Japonia - nie byl w stanie uzyskac tytulu kampaku, zanim nie zostal adoptowany przez rodzine Fujiwara.Piec rodzin fujiwarowskich mialo ten wyjatkowy przywilej zaopatrywania dworu w regentów i kanclerzy: Takatsukasa, Konoe, Kujó, Nijó i Ichijó. Wszystkie te

Strona 61

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczrodziny wywodzily sie od potomków Michinagi - najpotezniejszego z Fujiwarów. Tradycja wielkiego rodu przetrwala do czasów nam wspólczesnych i “ostatnim z Fujiwarów" nazywano ksiecia Konoe Fumimaro (1891 1945), trzykrotnego premiera w latach II wojny swiatowej, który po kapitulacji Japonii uznany zostal za zbrodniarza wojennego i popelnil samobójstwo (16 XII 1945 r.).

ZMIANY INSTYTUCJONALNEKilkakrotnie juz w róznych kontekstach mowa byla o tym, ze p.o pierwszej fali entuzjazmu dla chinskich wzorów Japonczycy zaczeli sie orientowac, ze obce instytucje nie sa przystosowane do rodzimych potrzeb. Z biegiem czasu wzorowane na Chinach kodeksy zaczely obrastac gestwina nowelizacji. Stara struktura administracyjna stawala sie coraz bardziej bezwladna, a obok niej powolywane byly do zycia urzedy i instytucje dzialajace sprawniej, bo tworzone w miare potrzeby, a nie dla biurokratycznej symetrii. Nowe urzedy, zwane pozakodeksowymi(ryóge-no kan), tez. nie zawsze byly dlugowieczne, ale dzialaly tak dlugo, jak dlugo zmienione warunki nie niweczyly ich przydatnosci.Dajókan, najwyzszy organ administracyjny, rozrastal sie w miare slabniecia autorytetu cesarskiego. Powstawaly nowe urzedy, które dopuszczaly do udzialu w rzadzeniu coraz wieksze ilosci kuge, a wiec arystokracji z najbardziej ekskluzywnych rodzin. Wsród takich wysokich urzedów pozakodeksowych warto wspomniec chociazby sangi — doradców cesarskich i naidaijina - wielkiego ministra srodka. Doradcy cesarscy rekrutowali sie sposród nosicieli trzeciej rangi dworskiej i nominacje131

na to stanowisko zaczely sie juz wkrótce po promulgowaniu kodeksu Taihó, a w okresie Konin (810—823) liczba doradców zostala ustalona na osmiu. W pózniejszymokresie dopuszczani byli do narad w Dajókanie osobnicy w czwartej randze z tytulem hisangi — “kandydaci na doradców", co jeszcze bardziej podnosilo liczbe czlonków Dajókanu i otwieralo mozliwosci wejscia do kregu kuge nawet bardzo mlodym ludziom z uprzywilejowanych rodzin.Naidaijin byl to urzad pominiety w kodeksach, jakkolwiek istnial jeszcze przed formulacja Taihó. W 669 r. tytul taki nadany byl Kamatariemu, ale potem na dlugiczas popadl w zapomnienie. Dopiero w 989 r. zostal przywrócony dla Fujiwary Michitaki.O urzedzie kampaku — najwazniejszym pozakodeksowym urzedzie cywilnym — stosunkowo szeroko byla mowa w poprzednim rozdziale. Urzad ten stworzony zostal dla Mototsune w momencie, kiedy narastajace wplywy Fujiwarów nie mogly sie juz zmiescic w ramach starego porzadku i trzeba bylo nadac im forme legalna. Podobnie rzecz sie miala z urzedem sesshó, który wprawdzie istnial od dawna, alemógl byc nadawany tylko ksiazetom krwi. Dopiero od czasów Yoshifusy urzad ten nabral zupelnie innego znaczenia i w okresie zwanym sekkan-seiji powinien byc rozpatrywany w uzupelnieniu z urzedem kampaku jako jeden z ryóge-no kan.W swiecie finansów duza role odgrywal Urzad Audytorski (Kageyu-shi-no chó), który powstal na samym poczatku okresu Heian i przetrwal do okresu schylkowego. Glówna sfera dzialania kageyushi (funkcjonariuszy Kageyushi-no chó) byly prowincje i urzedy chihókan. Zgodnie z kodeksami kazdy urzednik w hierarchii chihókan obowiazany byl przed zakonczeniem kadencji wyczyscic wszystkie sprawy iprzekazac swojemu nastepcy urzad wolny od wszelkich obciazen. Bardzo czesto jednak dochodzilo do powaznych nieporozumien miedzy nowym funkcjonariuszem a zdajacym mu urzad. Z takich konfliktowych sytuacji zrodzila sie potrzeba powolania Urzedu Audytorskiego. Zadaniem kageyushi bylo kontrolowanie dokumentówoficjalnych i wprowadzenie nowo mianowanych urzedników po przejeciu calosci od urzednika konczacego kadencje. Kageyushi mieli szerokie uprawnienia i byli postrachem nieuczciwych urzedników, dopóki sami nie ulegli korupcji.Innym waznym urzedem pozakodeksowym byl Sekretariat cesarski, czyli Kuródodokoro. Powstal on w 810 r. z inicjatywy cesarza Sagi, który na skutek machinacji Kusuko nie mógl miec zaufania do wielu sposród swoich dworzan, a ponadto po przeprowadzce dworu Heizeia do Nary zostal pozbawiony znacznej czesciurzedników. Sama Kusuko, zanim opuscila dwór, pelnila wazne funkcje administracyjne, byla bowiem przelozona dam dworu (naishi-no karni) i do jej obowiazków nalezalo przekazywanie dekretów cesarskich. Przedsiebiorcza ta osoba przekraczala podobno swoje przywileje i niekiedy sama formulowala dekrety. Cesarz Saga, nawet juz po stlumieniu buntu, mógl sie oprzec tylko na ludziach naprawde zaufanych, o sprawdzonej lojalnosci. Do takich nalezeli Fujiwara Fuyutsugu i Kose Notari i im w 810 r. cesarz powierzyl funkcje prywatnych sekretarzy (kurbdo-no karni). W krótkim132

Strona 62

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

czasie powstal z tego urzad, który nabral duzego znaczenia, rozrósl sie i zostalzmonopolizowany przez Fujiwarów. Do kompetencji Kuródodokoro nalezalo zajmowaniesie prywatnymi dokumentami i finansami cesarskimi, a takze formulowanie i przekazywanie dekretów. Prywatni sekretarze cesarscy stali sie oficjalnymi posrednikami pomiedzy wladca a Dajókanem, co dawalo im bezposredni i scisly kontakt z cesarzem. Dzieki temu pozycja ich wzrosla do tego stopnia, ze niektórzy historycy mówia nawet o srodkowych dekadach IX w. jako o okresie Kuródodokoro-seiji (“rzady Sekretariatu cesarskiego"), stawiajac te forme sprawowania wladzy równolegle z pózniejszymi sekkan-seiji i insei. O wysokim autorytecie sekretarzy swiadczy miedzy innymi to, ze wybierani byli sposród kuge, a dyrektorzy, zwani kurbdodokoro-no bettb, pelnili jednoczesnie urzedy wielkich ministrów (sa, u-naidai/in).Za panowania cesarza Sagi powstal jeszcze inny urzad pozakodeksowy, powolany do zycia w wyniku palacej potrzeby opanowania napietej sytuacji w stolicy. Byl to Urzad Policyjny, zwany Kebiishi-no chó, zorganizowany na wzór gwardii cesarskiej. Poczatkowo do zadan funkcjonariuszy (kebiishi) nalezalo utrzymywanieporzadku publicznego, ale zakres obowiazków i uprawnienia rosly, okazalo sie bowiem, ze oddzialy kebiishi byly na tyle sprawne, iz mozna im bylo powierzyc nie tylko sciganie, ale równiez prowadzenie sledztwa oraz sadzenie i karanie przestepców. W ten sposób ten jeden operatywnie dzialajacy urzad usprawnil zawila dotychczas droge kodeksowych organów wymiaru sprawiedliwosci. W okresie rozkwitu Kebiishi-no chó, przypadajacego na sredni okres Heian, emisariusze urzedu wysylani byli nawet ze stolicy na prowincje, gdzie dzialali badz to na wlasna reke, badz tez w porozumieniu z lokalnymi tsuibushi i óryóshi. O tych dwóch ostatnich urzedach pozakodeksowych byla juz wzmianka w jednym z poprzednich rozdzialów. Tutaj podsumujemy jedynie, ze powstawanie w okresie Heian róznych organów zbrojnych — takich wlasnie jak kebiishi, tsuibushi i óryóshi — swiadczy o tym, ze stary porzadek sitsuryó-kokka ulegal powolnemu rozkladowi i dawne organa administracji cywilnej nie byly juz w stanie uporac sie z narastajacym bezprawiem. Ostatecznie nawet i te organa zbrojne inspirowaneprzez stolice utracily znaczenie wraz z powstaniem w prowincjach silnej warstwy obszarników opierajacych sie na prywatnej ochronie wojskowej.Wiekszosc urzedów, które powstaly w okresie Heian, miala podobna historie; pojawialy sie jako wyraz istotnych potrzeb praktycznych, rosly w sile, a nastepnie tracily znaczenie na skutek zmieniajacych sie warunków spolecznych i politycznych. Utrata znaczenia notabene nie oznacza zniesienia samego urzedu, boprzeciez wiele urzedów cywilnych przetrwalo przez wszystkie czasy az do przewrotu Meiji, jak np. sesshó, kampaku, K uródodokoro i in. Dwa urzedy: jitó ishugo, które pojawily sie w ostatnich latach okresu Heian, nabraly ogromnej wagiw nastepnych epokach, ale nie beda tu omawiane, poniewaz swoim charakterem wyraznie sie róznia od innych ryóge-no kan. Powstanie dotychczas omówionych urzedów pozakodeksowych bylo wynikiem dwóch podstawowych tendencji: checi zalegalizowania nie zamieszczonych w kodeksach rodzinnych133

inklinacji oraz prób ratowania cywilnej administracji przez nasilenie srodków przymusu. Obie tendencje wiaza sie scisle z arystokratycznym charakterem panstwai obie zanikna z chwila przejscia wladzy w rece rodzacej sie klasy wojowników.

NOWE PRADY RELIGIJNEMowa byla poprzednio o powstaniu tzw. szesciu szkól i o zywiolowym rozwoju klerubuddyjskiego w okresie Nara. Po przeniesieniu stolicy z Nary dotychczasowe szkoly mysli buddyjskiej istnialy nadal, a mnisi w dalszym ciagu obok dzialalnosci religijnej pilnie zabiegali o swoje sprawy doczesne. Im dalej jednak wchodzimy w okres Heian, tym bardziej staje sie widoczne, ze stare szkolytraca zywotnosc, wypierane coraz bardziej przez nowe sekty nalezace do kierunku ezoterycznego. Mozna nawet powiedziec, ze przez cztery wieki okresu Heian zycie duchowe kraju zdominowane bylo przez sekty shingon i tendai, jakkolwiek od sredniego podokresu coraz silniej zaczna dochodzic do glosu tendencje przeciwstawiajace sie tym kierunkom. Ostatecznie przerodza sie one w buddyzm masowy.W tak krótkim zarysie historii Japonii nie sposób omawiac szeroko wszystkich zmieniajacych sie ciagle kierunków religijnych, ale tez niemozliwe byloby pominiecie chocby zwiezlego opisu tych nowych sektshingon i tendai - ze wzgledu na ich ogromna role w kulturze Japonii, zwlaszcza w takich dziedzinach, jak malarstwo, rzezba i literatura.O potrzebie odswiezenia atmosfery religijnej swiadczyc moze fakt, ze

Strona 63

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczjednoczesnie i niezaleznie od siebie pojawilo sie dwóch reformatorów religijnych, którzy róznymi drogami doszli do bardzo podobnych wyników. Obaj odeszli od scholastycznych, wychlodzonych nauk starych szkól Nary i stworzyli systemy eklektyczne, mahajanistyczne, o silnym ladunku emocjonalnym i magicznym.Reformatorami tymi byli czczeni do dzis: Kukai (774 835), zwany posmiertnie Kóbódaishi. oraz Saichó (767 822) o posmiertnej apelacji Dengyó daishi (taishi lub daishi“wielki mistrz", tytul nadawany tylko najwybitniejszym eklezjastom). Obaj, niezadowoleni z istniejacego stanu buddyzmu w Japonii, niezaleznie od siebie postanowili udac sie do Chin w poszukiwaniu nowej prawdy, lub tez nowej interpretacji prawdy. Nie wiedzac o sobie wzajemnie, w 804 r. wsiedli na dwa rózne statki tej samej oficjalnej delegacji plynacej na kontynent. Po przybiciu do chinskich brzegów drogi obu mnichów sie rozeszly Kukai wyruszyl do Ch'anganu,a Saichó na góre Tien-t'ai, gdzie znajdowal sie osrodek chinskiego buddyzmu ezoterycznego. Obaj wrócili do Japonii po dwóch latach z ogromnym zasobem wiedzyi energii apostolskiej, obaj zaczeli wkrótce glosic swoje doktryny. Saichó jeszcze przed wyruszeniem do Chin byl uznawanym na dworze mistrzem buddyjskim, Kukai natomiast po powrocie bardzo szybko zdobyl sobie opinie wybitnego mysliciela i geniusza w wielu dziedzinach sztuki, rzemiosla artystycznego i nauki. Zostal mianowany opatem Tódaiji w Narze, a nastepnie Tóji w Heian-kyó.134

Stal sie tez zalozycielem swiatyni Jingoji (Takaodera lub Takaosanji) oraz kompleksu klasztornego Kongóbuji na górze Kóyasan. Osrodek na Kóyasan jest do dzis jednym z najbardziej kwitnacych kompleksów buddyjskich w Japonii. Obok zespolów klasztornych powstalo tam miasteczko ze wszystkimi instytucjami edukacyjnymi od przedszkola poczynajac po uniwersytet buddyjski. Miejscem nie konczacych sie pielgrzymek jest zwlaszcza cmentarz — najwiekszy i najwazniejszy w kraju, na którym znajduja sie miejsca spoczynku lub monumenty posmiertne najwybitniejszych osobistosci. Najwieksza czcia otaczany jest grób-mauzoleum Kukaia, gdzie wedlug wierzen patriarcha spoczywa w stanie transu mistycznego, z którego sie obudzi wraz z nadejsciem Miroku - ostatniego z Buddów ziemskich.Zywa dzialalnosc obu reformatorów rozwijala sie harmonijnie i doprowadzila ich do serdecznej przyjazni. Spotykali sie czesto lub wymieniali korespondencje do momentu, w którym Saichó poprosil o wypozyczenie mu pewnego traktatu, a Kukai odmówil. W przeslanym wówczas liscie Kukai dal do zrozumienia, ze Saichó powinien zgodzic sie na status ucznia. Po tym incydencie przyjazn nieco ochlodla, ale do ostatecznego zerwania stosunków doszlo, gdy jeden z uczniów Saichó, wyslany na nauke do Kukaia, odmówil powrotu do swojego starego mistrza. Ta sprawa jest dosyc charakterystycznym przykladem ilustrujacym pewne cechy osobowosci obu reformatorów. Kukai przy calej swojej135

wiedzy i zarliwosci apostolskiej nie byl zaslepionym fanatykiem i odznaczal sie wielka zyczliwoscia, prostota i serdecznoscia w stosunkach z innymi ludzmi. Byl ugodowy, wyrozumialy i nie przesladowal odmiennych pogladów. Saichó natomiast, wiecznie uwiklany w spory teologiczne ze starymi sektami Nary, tracil sily i nerwy w beznadziejnej walce. Ale tez zycie nie szczedzilo mu ciosów i goryczy.Kukai stal sie zalozycielem sekty shingon (“prawdziwe slowa"), której podstawa byla nauka niejawna, tajemna (mikkyo), odrzucajaca znaczenie przypisywane dotychczas Buddzie historycznemu. Zgodnie z dogmatem shingon Budda Shaka w swojej ludzkiej postaci byl jedynie ulotna forma, w która wcielil sie Budda absolutny, by przekazac swiatu prawde wiodaca ku zbawieniu. Najwazniejszym tekstem shingon stala sie sutra Wielkiego Slonca — Dainichi-kyó, objawiajaca te wielka prawde, a w centrum rozbudowanego panteonu umieszczony zostal Budda Wielkie Slonce — Dainichi-nyorai, Budda Absolut. Podstawa calego systemu bylo przekonanie, ze wszechswiat jest absolutnym cialem Buddy, a wiec we wszystkim, wkazdej drobinie, przedmiocie, czlowieku, roslinie czy zwierzeciu znajduje sie Budda Absolut. Zrozumienie tego uznane bylo za utozsamienie sie z Absolutem, osiagniecie stanu Buddy. Zrozumienie jednak w tym znaczeniu nie jest równoznaczne z prostym, rozumowym przyjeciu dogmatu. Do stanu utozsamienia sie zabsolutem prowadzi wiele skomplikowanych etapów, na których trzeba przechodzic przez liczne rytualy o silnym zabarwieniu magicznym, a takze stosowac praktyki medytacyjne (zen). Zaniedbanie czegokolwiek w rytuale niweczy intencje, której mial sluzyc rytual. Slowa, gesty i mysli musza byc zgodne ze soba wedlug scisle okreslonych regul i musza byc odpowiednio dobrane zgodnie z intencja.Silny nacisk kladziony na zewnetrzna oprawe rytualu i nienaruszalnosc formul magicznych sprawil, ze w odbiorze laików zagubila sie glebia mysli filozoficznej

Strona 64

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczKukaia, a pozostaly w swiadomosci nade wszystko gesty, slowa, inkantacje i zaklinania ze wszystkimi swoimi implikacjami magicznymi. Ale wlasnie ta niezbyt przez ogól rozumiana filozofia doprowadzila do uformowania jednego z kierunków synkretycznych wlaczajac elementy shintó do i tak juz eklektycznego systemu shingon. Kierunek ten, zwany shingon- shintó lub rybbu-shintó, rozwinal sie na podstawie zalozenia filozoficznego o dwuaspektowosci (rybbu) Absolutu. Poprzez rózne spekulacje rozumowe doszlo do identyfikacji buddów i boddhisatwów z rodzimymi bóstwami karni. Bóstwa shintoistyczne zaczely byc traktowane jako wcielenia lub przejawy bóstw panteonu buddyjskiego. Centralne bóstwo kultu dynastycznego, bogini Amaterasu, zostala uznana za hipostaze Buddy Dainichi stojacego w centrum magicznego universum shingon. Pomogla tu zapewne zbieznosc centralnej pozycji w obu kultach, a takze zbieznosc apelacji: Amaterasu znaczy “Swiecaca na niebie", a Dainichi — “Wielkie Slonce". W podobny sposób nastapily dalsze identyfikacje i liczne bóstwa kultu oficjalnego, a takze bóstwa lokalne, uzyskiwaly nowe imiona buddyjskie, zawierajace jako drugi czlon slowo gongen (“przejawiony", co oznacza136

wcielenie, inkarnacje lub awatar) lub myojin (“jasne bóstwo"), wchodzac przez ten zabieg do goscinnego panteonu buddyjskiego.W lonie sekty tendai (nazwa od chinskiej góry T'ien-t'ai), zalozonej przez Saichó, zachodzily procesy podobne. System religijno-filozoficzny Saichó byl równie eklektyczny jak Kukaia, jakkolwiek proporcje elementów skladowych i niektóre zasadnicze dogmaty byly rózne. Na substracie mahajanistycznym wiecej tubylo przymieszek z hinajany, ale nacisk na rytual i magie byl równiez bardzo silny. W tendai za najwazniejszy tekst uwazano sutre Kwiatu Lotosu — Renge-kyó lub Myóhórenge-kyó — która wykazywala, ze byt empiryczny jest identyczny z Budda, a swiadomosc ludzka jest identyczna z Absolutem. Budda przejawia sie we wszystkim i wszedzie jest raj. Zrozumienie tego równa sie osiagnieciu stanu Buddy, a poniewaz wszechswiat jest absolutnym cialem Buddy, wszystko ma znaczenie magiczne. Przepisy magiczne pozwalaja na wyzwolenie magicznych sil, a rygorystyczne zachowanie rytualu czyni z czlowieka Budde. Z tego przekonania zrodzil sie skomplikowany obrzadek z misteriami swietego ognia (górna) i chrztami wtajemniczenia (kanjo), a takze rozbudowana symbolika oddawana w ikonografii, slowach, gestach, utensyliach liturgicznych. Uzbrojeni w narzedzia magiczne mnisi tendai podejmowali sie leczenia chorób i opetania, egzorcyzmowalizle duchy, zaklinali zywioly. Tutaj tez, podobnie jak w wypadku shingon, zewnetrzne formy latwiej trafialy do przekonania laików i przyczynialy sie do wzrostu popularnosci tendai. Podobnie równiez w rezultacie eklektycznego podejscia bóstwa shintoistyczne zostaly przygarniete jako gongen, a wiec przejawy Buddy absolutnego. Podobno pierwszy krok w kierunku teoretycznie opracowanego synkretyzmu zrobil wlasnie Saichó, nadajac nazwe Sannó-gongen bóstwu Oyamagui, które czczone bylo w chramie Hie-jinja jako bóstwo Hieizan. Na Hieizan Saichó budowal od 788 r. klasztor Enryakuji, który po powrocie zalozyciela z Chin rozrósl sie w potezny osrodek buddyjski. Nazwa Sannó-gongen znaczy “przejawiony jako Król Góry", a w interpretacji Saichó bylo to bóstwo identyczne z Budda Shaka (którego Saichó nie lekcewazyl, jak to bylo w shingon).Zapoczatkowany w ten sposób synkretyzm rozwinal sie w kierunek zwany sannb-shmtolub tendai-shintó, albo tez ichijitsu-shintb (“shintó jedynej prawdy").Powstanie mniej wiecej w tym samym czasie dwóch kierunków synkretycznych laczacych w jedno starych i nowych bogów Japonii dowodzi tego, ze proces synkretyzacji odbywal sie juz od dawna, choc nie mial ciagle oficjalnego blogoslawienstwa ze strony kleru. Dopiero uformowanie tendai-shintó i shingon-shintó usunelo wszelkie skrupuly teologiczne i otworzylo droge do szerokiej popularyzacji buddyzmu, religia ta bowiem nie musiala juz byc przeciwstawiana rodzimym kultom. Na terenie swiatyn buddyjskich zaczely powstawac przybytki shintoistyczne, a do chramów wprowadzono bóstwa buddyjskie. Nawet architektura chramów ulegla zmianom, mieszajac sie stylem ze swiatyniami. Mnisi buddyjscy uczestniczyli w festiwalach chramowych, a kaplani shintó nie unikali nabozenstw buddyjskich.137

Buddyzm w okresie Nara podniesiony byl przez dwór do rangi religii panstwowej i osiagnal wielkie sukcesy zewnetrzne, przejawiajace sie we wspanialosci swiatyn, gwaltownym rozkwicie sztuki sakralnej i potedze ekonomicznej kleru. Mimo tych widomych oznak sily nie zdolal jednak przeniknac do dna psychiki ludzi — nawet tych najbardziej swiatlych sposród laików. Dopiero w okresie Heian, kiedy nastepowala stopniowa japonizacja kultury, buddyzm zaczal wspólzyc harmonijnie z

Strona 65

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczkultura rodzima i przenikac do codziennego zycia, nie przeciwstawiajac sie rodzimym, japonskim inklinacjom, ale je wzbogacajac i poglebiajac. Powstala tez obfita literatura zarówno teologiczna, jak i swiecka, wplywajaca bezposrednio natych, którzy umieli czytac, tzn. na przedstawicieli arystokracji. Oczywiscie, pisma teologiczne nie byly chetnie czytane przez pudrowanych lekkoduchów i piekne panie, ale literature swiecka pochlanial kazdy, kto roscil sobie pretensje do kultury. A literatura okresu Heian jest tak przesiaknieta duchem buddyjskim, ze nie sposób by ja zrozumiec bez znajomosci samego buddyzmu. Powstanie takiej literatury dowodzi, ze wiele idei buddyjskich (choc nie wszystkie i nie te najglebsze) przeniknelo do psychiki ludzkiej i uksztaltowalo wiele nowych postaw, wytworzylo inny od tradycyjnego sposób myslenia. Trzeba, oczywiscie, pamietac o tym, ze odnosi sie to do arystokracji, tzn. do tej klasy,która obok teologów stworzyla swoja literature pisana.Wiadomo jednak, ze slowo buddyjskie trafialo tez do niepismiennych mas. Przyczynila sie do tego eklektycznosc teorii synkretycznych, ale równiez dzialalnosc wielkich osobowosci, takich jak np. Kuya (903- 972), który nauczal “na rogach ulic" stolicy lub wedrowal po calym kraju az po najdalsze krance pólnocne, do Dewy i Mutsu, niosac slowa Buddy, a jednoczesnie zajmujac sie tym, co dzisiaj nazwalibysmy inzynieria ladowa budowal mosty, stawial tamy, kopal studnie i projektowal trakty. W tej dziedzinie dzialalnosci byl nastepca Kukaia,najwybitniejszego inzyniera starozytnosci. Kuya byl uwielbianym przez prostych ludzi nauczycielem i gdziekolwiek sie zjawial, zdobywal zarliwych wyznawców gloszonych przez siebie prostych idei. W jego naukach naczelne miejsce zajmowalawiara w nieograniczona dobroc Buddy Amidy. Kuya propagowal powtarzanie formuly “namu Amida-hufsu'" (w skrócie: nem-butsu) “chwala Buddzie Amidzie" - jako najpewniejsza droge ku zbawieniu.W pierwszym okresie reformatorskim za zycia Kukaia, Saichó i ich bezposrednich nastepców entuzjazm dla systemów tendai i shingon byl taki, ze nastapil nawet krótki czas przesladowania przez panstwo praktyk nieortodoksyjnych, do których zaliczano miedzy innymi praktyki szamanskie. Z biegiem czasu jednak oslabla surowosc wobec tzw. lewych praktyk oraz nastapilo rozluznienie dyscypliny kleru.Zaczal wzrastac w sile nieortodoksyjny ruch ascetyczno-magiczny zwany shugendó (“droga ascezy"), ozywila sie dzialalnosc róznych magów o mieszanym rodowodzie buddyjsko-shintoistyczno-taoistycznym, a wsród kleru buddyjskiego coraz wyrazniej ujawnialy sie oznaki dekadencji. Obie glówne sekty ezoteryczne zaczelytracic sens jako religia majaca chronic panstwo. Mnisi wciagani w barwne zycie arystokracji powoli przechodza na uslugi138

bogatych klientów, bardziej dbaja o pomnazanie bogactw niz wiedzy, przestawiaja sie na zaspokajanie doczesnych potrzeb przez swiadczenie uslug magicznych poszczególnym patronom. Modly dla kraju wypierane sa przez modly i zabiegi magiczne na rzecz jednostek. Nastepuje nawet zmonopolizowanie wielu przybytków buddyjskich przez bogate rody (np. Tódaiji staje sie swiatynia rodziny cesarskiej. Kófukuji - rodu Fujiwara). W X w., który mozna uznac za wiek degeneracji zarówno idei shingon i tendai, jak i ich glosicieli, daja sie juz zauwazyc nowe tendencje (czego wyrazem byla chociazby dzialalnosc Kliyi) do uproszczenia buddyzmu we wszystkich jego aspektach i do rzeczywistego przyblizenia go najszerszym masom spolecznym. Do konca okresu Heian oficjalna pozycja sekt ezoterycznych nie ulegla zachwianiu, ale w odczuciu ludzi sekty te juz stracily swoja atrakcyjnosc, jakkolwiek ich oddzialywanie w dziedzinie sztuki bylo nadal silne i twórcze.W zwiazku z rozpowszechnionym pojeciem o nieuniknionym “upadku prawa" (mappó), tzn. buddyzmu ortodoksyjnego, co jakoby mialo nastapic w 1052 r., szerzylo sie poczucie beznadziejnosci zycia i swiadomych wysilków wiodacych ku zbawieniu. W tym klimacie zrodzily sie nowe idee buddyjskie, uformowane nastepnie w sekty jódo (“czystej ziemi") i amidystyczne. Zwalnialy one ludzi od zglebiania tajników wiedzy ezoterycznej, wprowadzajac na to miejsce wiare w niezglebione milosierdzie Buddy. Sekty te uzyskaja masowa aprobate w okresie Kamakura.

ROZKWIT KULTURY DWORSKIEJWszystko to, o czym byla mowa dotychczas w rozdziale dotyczacym okresu Heian, zlozylo sie w sumie na stworzenie wyrafinowanej atmosfery kulturalnej nie majacej swojego odpowiednika w zadnym innym139

okresie dziejów Japonii. Chodzi tu o te wszystkie czynniki, które omawiane byly w poszczególnych ujeciach tematycznych, a wiec: dlugie wieki wzglednego pokoju;

Strona 66

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczrozwój gospodarki shóen, czego rezultatem bylo wzmocnienie pozycji ekonomicznej arystokracji; dominacja rodu Fujiwara; powolne odchodzenie od wzorów chinskich izwracanie sie w strone tradycji rodzimych; przenikniecie idei buddyjskich do codziennego zycia i powstanie syntetycznych teorii religijnych. Wszystkie te czynniki wplywajac na siebie wzajemnie daly w rezultacie kulture jedyna w swoim rodzaju, której wytwory do dzis sa zródlem nieustajacej radosci estetycznej, podziwu i niejednokrotnie natchnienia dla wspólczesnych twórców.Ludziom nawet bardzo pobieznie znajacym historie Japonii slowo “Heian" wypowiedziane bez kontekstu kojarzy sie natychmiast z mnogoscia dziel sztuki, z niezapomnianymi zabytkami literatury i z zyciem arystokracji spedzajacej leniwe dni na rozrywkach estetycznych. Moze sie tez kojarzyc z galeria wybitnych indywidualnosci kobiecych, kultura Heian bowiem uzyskala od historyków miano “zniewiescialej" ze wzgledu na wyrazna dominacje kobiet w wielu dziedzinach zycia, a takze ze wzgledu na niezupelnie sluszne przekonanie, ze mezczyzni tego okresu stali sie wlasnie zniewiesciali, ze utracili wigor i szorstkosc wczesniejszych epok. Takie przekonanie zostalo zapewne narzucone japo nistom wszelkich ras przez Jamesa Murdocha, który swoja Historie Japonii pisal u schylku XIX w., a wiec w epoce gwaltownych przemian spoleczno-politycznych, w epoce kolonializmu i wielkich szans dla awanturników wszelkiej masci. Sam Murdoch prowadzil zycie nad wyraz urozmaicone i pelne “meskich" przygód. Byl zeglarzem, podróznikiem i odkrywca, a przy tym uczonym duzej miary i utalentowanym pisarzem. Okres Heian znal z posrednich przekazów literackich, a nie z przekazów historycznych, i wobec tego jego spojrzenie na spoleczenstwo Heian nie bylo obiektywne. Widzial to spoleczenstwo tak, jak je chcialy widziec kobiety-pisarki z przelomu X i XI w. Zasugerowany wyidealizowanym obrazem literackim nie mial slów potepienia dla “zniewiescialosci" dworu, który zreszta utozsamial z cala Japonia. A poniewaz jego Historia Japonii napisana jest nader sugestywnie, stala sie na kilka dekad biblia japonistyczna i ksztaltowala poglady nastepnych pokolen historyków.Ogromna obfitosc dziel literackich z okresu Heian przyczynila sie zapewne — chocmoze to zabrzmiec paradoksalnie — do wypaczenia obrazu epoki, skrzywienia perspektywy, z jakiej dzis patrzymy. Cala bowiem bogata spuscizna dotyczy jednejtylko klasy, a nawet w ramach tej klasy stosunkowo waskiego kregu. Twórcami i odbiorcami literatury byla jedynie arystokracja, przy czym z biegiem czasu wieksza energie pisarska, zarówno w prozie, jak i w poezji, wykazywaly kobiety.W poczatkowym okresie Heian panie jeszcze nie byly tak aktywne, ale juz wsród tzw. szesciu mistrzów poezji (rokkasen) spotykamy Ono-no Komachi (daty urodzeniai smierci nieznane) — dame slynna z urody i wielkiego talentu poetyckiego. Jej wiersze znalazly sie w wielu antologiach, a o niej samej powstaly legendy i opowiesci, a takze sztuki teatralne do dzis zywe i wzruszajace.140

Przez pare dekad okresu Heian poezja byla najpowszechniej uprawianym gatunkiem pisarstwa, przy czym pierwsze antologie kompilowane z rozkazu cesarskiego zawieraly jedynie poezje chinska (Ryóun-shu z ok. 814 r. i Bunkashurei-shu z 818r.). Pierwsza wielka antologia poezji japonskiej, Kokin-waka-shu, ukonczona zostala w 905 r. Kokin-waka-shu (w skrócie Kokin-shu) jest pierwsza antologia zebrana z rozkazu cesarskiego. Ten rodzaj antologii nazywa sie chokuseu-sliu (“zbiór z rozkazu cesarskiego") w przeciwienstwie do antologii prywatnych lub rodzinnych. Obok dzialalnosci poetyckiej innym nurtem biegla wyspecjalizowana dzialalnosc pisarska w dziedzinie teologii oraz historiografii. Pierwsze zachowane dzielo literackie pisane proza powstalo dopiero w drugiej polowie IX w. Byla to Opowiesc o zbieraczu bambusów (Taketori-monogatari). Nieznany autor zawarl w tej opowiesci szereg popularnych wówczas watków basniowych, które polaczyl w niezbyt spoista calosc. Glówna postacia opowiesci jest tajemnicza dziewczyna Kaguya-hime, która znalazl w bambusie poczciwy dziadek i wychowywal jak wlasne dziecko. Kiedy Kaguya-hime urosla i stala sie slawiona pieknoscia, pojawili sie zalotnicy z wysokich sfer, by wspólzawodniczyc o jej reke. Ona jednakze pozbywala sie zalotników, dajac im niemozliwe do spelnienia warunki. Wreszcie po odrzuceniu wzgledów samego cesarza Kaguya-hime zostala uniesiona w niebianskim powozie do swiata ksiezycowego. Okazalo sie bowiem, ze stamtad wlasnie pochodzila, a jej pobyt na ziemi byl kara za jakies przewinienie.Naiwna jest ta pierwsza japonska opowiesc, ale jednak wazna w historii literatury. Przetarla szlak dla nastepnych utworów literackich pisanych proza, aponadto wniosla trwaly wklad do obiegowych pojec japonskich. Piekna Kaguya-hime i zbieracz bambusów sa ciagle popularnymi postaciami, a Taketori-monogatari ciagle, co najmniej we fragmentach, jest obowiazkowa lektura szkolna.Nastepna slynna opowiesc to Ise-monogatari (Opowiesci z Ise). Na temat autorstwa

Strona 67

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczi daty powstania utworu panuja rózne poglady. Z duza ostroznoscia mozna przyjac,ze utwór zostal spisany nie wczesniej niz w 904 r. i nie pózniej niz w 951 r. Utwór nalezy do gatunku literackiego zwanego uta-monogatari, tzn. opowiesci osnutych wokól poematów (uta). Ise-monogatari sklada sie ze 125 anegdot, z których kazda zawiera co najmniej jeden poemat i kazda jest wycinkiem romantycznego zyciorysu nie znanego z imienia “pewnego mezczyzny". Poniewaz poematy sa autorstwa znanego poety Ariwara-no Narihiry (825—880), spotkac wiec mozna sie z pogladem, ze anegdoty tez jego dotycza. Nie jest to sprawa istotna, bo Ise-monogatari nie ma walorów zródla historycznego, jest natomiast wysoce cenionym dzielem literackim.W 935 r. ukonczony zostal inny utwór proza, który z kolei dal poczatek gatunkowiliterackiemu zwanemu nikki (“dziennik" lub “pamietnik"). Ten pierwszy dziennik owartosciach literackich zatytulowany Tosa-nikki (Pamietnik z Tosy) stanowi swoista mistyfikacje, poniewaz autor mezczyzna ukrywa tu swoja tozsamosc i piszejako kobieta, poslugujac sie sylabariuszem uwazanym za wylaczna domene kobiet (wstylu zwanym onnade). Autor, Ki-no Tsurayuki (?—946), byl jednym141

z najbardziej znanych i plodnych poetów, a ponadto glównym redaktorem Kokin-waka-shu. Do tej antologii napisal tez wstep uwazany za pierwsza w Japoniirozprawe teoretyczna o poezji. W latach 930- 934 Tsurayuki pelnil obowiazki gubernatora prowincji Tosa i jego Pamietnik z Tosy opisuje droge powrotna do stolicy. Podróz z Shikoku przez Naniwe do Heian-kyó trwala prawie dwa miesiace inie brak w niej bylo rozmaitych emocji. Tsurayuki udajac kobiete opisal wszystkopiekna proza, w która wplatal poematy. Przytoczyl tez szereg oryginalnych piesniludowych, które dzieki temu ocalaly od zapomnienia i sa do dzis swiadectwem poetyckiego talentu nie znanych z imienia “ludzi z gminu".Nowe gatunki literackie zapoczatkowane wymienionymi wyzej wybitnymi pozycjami rozwijaly sie w X w., by znalezc swe apogeum na przelomie X i XI w. Najwspanialszym okresem rozkwitu literatury byly czasy przypadajace na panowaniecesarzy Ichijó i Sanjó. Zwlaszcza dwory dwóch malzonek cesarza Ichijó - Teishi iShóshi - staly sie wielkimi salonami literackimi, które wspólzawodniczac ze sobaskupialy niezwykle talenty i stymulowaly bogata, róznorodna twórczosc. W ksiazceposwieconej glównie omawianiu historii polityczno-spolecznej nie sposób nawet wymienic z imienia wszystkich utalentowanych twórców, czy tez tytulów dziel. Zainteresowanego czytelnika mozemy jedynie odeslac do monografii Ivana Morrisa Swiat ksiecia Promienistego lub do antologii Kotanskiego Dziesiec tysiecy lisci.Tutaj ograniczymy sie do pobieznego wspomnienia o tym, co wydaje sie najwazniejsze.Najczesciej opracowywanym i cytowanym przez wszystkie generacje dzielem stala sie Genji-monogatari — (Opowiesc o Genji) autorstwa skromnej damy dworu zwanej Murasaki Shikibu. Dokladne daty jej zycia i smierci nie sa ustalone. Urodzila sie nie wczesniej niz w 973, umarla nie pózniej niz w 1020 r. Byc moze, na imie miala Takako. “Murasaki" jest imieniem glównej bohaterki Genji-monogatari. Ojcempani Murasaki byl Fujiwara Tametoki, gubernator prowincjonalny. 54 zwoje Genji-monogatari stanowia dzielo niezwykle, zadziwiajace wnikliwoscia portretów psychologicznych, delikatnoscia stylu i sugestywnoscia opisów. W tym jednym dziele pomyslanym jako powiesc realistyczna zawiera sie szczególowy obraz swiataarystokracji dworskiej, tego swiata, który autorka znala najlepiej. Jest to wiecopis dosyc hermetyczny, ale jakze przy tym bogaty! Autorka jednakze, przy calej swojej niezwyklej inteligencji i genialnie rozwinietym zmysle obserwacji, nie uniknela istotnego bledu pisarskiego, ozdabiajac postacie pierwszoplanowe wszelkimi przymiotami, które jej sie wydawaly idealne. Dotyczy to glównie bohaterów plci meskiej i daje w rezultacie portrety osobników tak wysubtelnionych, ze istotnie przestaja wygladac jak normalni mezczyzni. Byc moze, autorka w pewnym momencie zdala sobie sprawe z tego, ze jej najulubienszy bohater, ksiaze H'karu, jest nazbyt nieskazitelny i wobec tego w jednym ze zwojów poprzez glos ducha msciwej kochanki wymienila cala litanie przywar bohatera.O niezwyklym talencie pani Murasaki swiadczy nie tylko jej monumentalna powiesc,ale takze pamietnik pisany w okresie sluzby142

(od ok. 1005 r.) na dworze cesarzowej Shoshi oraz liczne poematy zamieszczone w wielu zbiorach prywatnych i antologiach cesarskich.W tym samym czasie, co Murasaki Shikibu, dzialala literacko jej najpowazniejsza konkurentka, zwana Sei Shónagon (960- 1020), córka Kiyohary Motosuke, znanego poety dworskiego. Osoba ta, obdarzona bujnym temperamentem, zywym umyslem i

Strona 68

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwielkim talentem pisarskim, zostawila po sobie pamietnik zatytulowany Makura-no sóshi (Zeszyty spod wezglowia) oraz zbiór wlasnych poematów. Pamietnik jest dzielem pomnikowym nie tylko dlatego, ze ukazuje intymne zycie dworu (Sei Shónagon byla dama dworu cesarzowej Tei'shi w latach 991 - 1000), ale nade wszystko ze wzgledu na wyborny sposób opisu, w którym dowcip, ironia, pastelowe opisy przyrody, psychologiczne portrety ludzi, migawkowe obserwacje z zycia wyrazone sa pieknym, barwnym jezykiem.Gdyby z epoki Heian pozostaly tylko te dwa dziela Genji-mono-gafari i Makura-no sóshi - juz mozna by te epoke uznac za wielka w literaturze swiatowej. A przeciez obok Murasaki i Sei Shónagon, przed nimi i po nich dzialala i tworzyla plejada innych pan. Powstawaly pamietniki, opowiesci i powiesci, z których wielestanowi do dzis wartosciowa spuscizne literacka. Panowie jak gdyby sie wstydziliposlugiwania rodzimym jezykiem w prozie i dlatego nie przetrwaly zadne wielkie nazwiska prozaików okresu Heian poza owym Tsurayukim, który musial sie uciec do mistyfikacji, aby napisac dziennik po japonsku. Pamietniki mezczyzn pisane po chinsku nie osiagnely rangi dziel literackich, a opowiesci historyczne (tzw. rekishi-monogatari) lub zbiory legend zazwyczaj pisane byly anonimowo. Nikt natomiast nie wstydzil sie pisania poematów. Wrecz przeciwnie. Nieumiejetnosc poslugiwania sie forma poetycka dyskwalifikowala kazdego towarzysko chocby pochodzil z najlepszej rodziny. Poematy trzeba bylo komponowac na kazdy temat i przy kazdej okazji. Nawet zwykla korespondencja prowadzona byla za pomoca poematów przeplatanych rzeczowymi wstawkami proza. Na dworze i w rezydencjach magnackich organizowano czesto konkursy poetyckie zwane uta-awase, przy czym zdobycie wyróznienia na takim konkursie ogromnie podnosilo pozycje towarzyska wyróznionej osoby. Obok oficjalnych antologii cesarskich w okresie Heian powstalo bardzo wiele zbiorów poezji z licznych uta-awase, a takze kompilacji prywatnych lub rodzinnych, w których przewazajaca forma staly sie opisane uprzednio “krótkie piesni" - tanka. Oczywiscie, przy tak ogromnej, masowej produkcji poezji nastapila znaczna formalizacja stylu i chociaz poezje uprawialiwszyscy ludzie z pretensjami do oglady, to przeciez nie wszyscy byli naprawde poetami.Ówczesne pojecie obyczajnosci nakazywalo kobietom ukrywanie twarzy przed mezczyznami i zycie w izolacji od swiata zewnetrznego, totez powszechnie przyjeta forma porozumiewania sie - nawet w bliskiej rodzinie — stala sie korespondencja. Przez ulice Heian-kyó dniem i noca biegali poslancy niosac listyz rezydencji do rezydencji, listy pieknie pisane na papierze dobranym w zaleznosci od okazji kolorem i faktura, odpowiednio tez zlozonym i przyozdobionym galazka lub kwiatem. Wytrawny korespondent z daleka mógl rozpoznac po wygladzie listu,143

co jest zawarte w jego tresci, jaka przynosi wiadomosc lub jakiego jest odbiciemnastroju u piszacego. Sztuka epistolarna kwitla dajac impuls do rozwoju odrebnejdziedziny plastyki, jaka w okresie Heian stala sie kaligrafia. W zyciu codziennym arystokracji “dobrze ulozona reka" byla równie koniecznym elementem oglady towarzyskiej, jak komponowanie poezji. Podobnie tez jak w przypadku poezji wszyscy cwiczyli kaligrafie i dazyli do osiagniecia doskonalosci, ale niewszyscy byli wybitnymi artystami, których nazwiska czczone sa do dzis. Z epoki Heian najwiekszym uznaniem znawców ciesza sie dziela trzech ludzi z wczesnego okresu: cesarza Sagi, Tachibany Hayanariego (?—842) i genialnego w wielu innych dziedzinach Kóbó daishiego, a ze sredniego okresu tez trzech artystów: Ono-no Michikaze (894—966), Fujiwary Sukemasy (944-998) i Fujiwary Yukinariego (972-1027).Niechlujne pismo, niewlasciwe dla okazji zlozenie listu, zly dobór kolorów papieru, czy tez towarzyszacej ozdoby — dyskwalifikowaly piszacego w oczach odbiorcy i calego otoczenia. Wypracowanie takich szczególowych regul korespondencji bylo wynikiem wielu charakterystycznych dla ówczesnej arystokracji elementów zycia. Zywiolowy rozwój pismiennictwa, nieustanne obracanie sie w kregu poezji i poetyckich aluzji, rozkwit wielu dziedzin rzemiosla artystycznego (w tym tez produkcja licznych gatunków eleganckiego barwionego papieru), baczne zwracanie uwagi na forme otaczajacych przedmiotów, rygorystyczne przestrzeganie zasad dobrego smaku przy dobieraniu kolorów — wszystko to skladalo sie na podniesienie praktycznej czynnosci pisania listów dowyzyn wysublimowanej sztuki.Z pamietników sredniego okresu Heian wnioskowac mozna, ze czytelnictwo stalo siepowszechne wsród arystokracji, a dla wielu romantycznych dam bylo nalogiem, ucieczka od monotonii dlugich dni spedzanych w zamknieciu domów. Opowiesci, zbiory poezji, a nawet prywatne listy o szczególnych walorach artystycznych

Strona 69

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczprzepisywane byly wielokrotnie i krazyly od rezydencji do rezydencji, zaspokajajac glód przygody lub wzruszenia estetycznego licznych czytelniczek. Czynnikiem, który odegral podstawowa role w upowszechnieniu zarówno pismiennictwa, jak i czytelnictwa, bylo wypracowanie japonskiego sylabariusza. Dzieki sylabariuszowi kazdy mógl na pismie przekazac najdelikatniejsze odcienie uczuciowe i stylistyczne, co bylo znacznie utrudnione lub wrecz niemozliwe przy poslugiwaniu sie znakami chinskimi. Kazdy tez mógl — nawet panie programowo odsuniete od nauki chinskiego — przeczytac to, co napisali inni. Dlatego tez np.Manyo-shu — pierwsza w Japonii antologia poezji japonskiej — nie cieszyla sie w okresie Heian taka popularnoscia, jak Kokin-shu. Man'ybgana byla zbyt uciazliwa w czytaniu. Kokin-shu natomiast dzieki zapisowi japonskiemu znana byla nawet dzieciom, które ukladaly sobie reke przepisujac kolejno poematy z tej antologii.Jak juz wczesniej wspomniano, zainteresowanie kultura chinska znacznie oslablo, czego wyrazem bylo wstrzymanie oficjalnych kontaktów od schylku IX w. Fakt ten zkolei wplynal na powolne odwracanie sie od wzorów chinskich i tworzenie rodzimych form w wielu dziedzinach144

zycia. Wyraznym tego przykladem jest wlasnie literatura, która tak bujnie rozkwitla dzieki kultywowaniu rodzimego jezyka w zapisie dla tego jezyka wlasciwym. Przedmioty przywozone z Chin przez mnichów i kupców, chinskie materialy i stroje, chinskie dziela sztuki ciagle byly cenione i poszukiwane, ale coraz rzadziej jako wzorce, a coraz czesciej jako ciekawostki o walorze snobistycznym.Rozkwit literatury stal sie tez bodzcem do rozkwitu i popularyzacji nie tylko kaligrafii (o czym juz byla mowa), ale równiez malarstwa swieckiego, jakkolwiek nie mozna powiedziec, ze malarstwo o tematyce swieckiej zrodzilo sie wylacznie zilustracji towarzyszacych powiesciom czy poematom. Wiele jednak dziel z okresu Heian zaginelo, a wsród zachowanych najwybitniejsza pozycje zajmuja zwoje ilustracji do Genji-nwnogafuri, uwazane za najbardziej typowe dla epoki. Zwoje te powstaly w pierwszych dekadach XII w. i ukazuja sceny z zycia arystokracji. Cecha charakterystyczna tego malarstwa sa piekne wygaszone kolory i drobiazgowe oddanie realiów. Obrazom towarzyszyl tekst pisany pedzelkiem. Kaligrafia i malarstwo jako uzupelniajace sie wzajemnie formy przekazu artystycznego maja dluga tradycje w Japonii i kontynuowane beda poprzez wszystkie czasy az do nam wspólczesnych. W okresie Nara tematyka ograniczala sie do sutr buddyjskich, a w okresie Heian zakres tematów znacznie sie poszerzyl dzieki ilustracjom dziel literackich. Popularna forma stalo sie tez malarstwo na parawanach i wachlarzach, przy czym czesto wystepujacym motywem byly kaligrafowane poematy z towarzyszacym odpowiednim obrazkiem. Slynny byl np. skladany parawan (hyohu), który dostala córka Michi-nagi, pózniejsza cesarzowa Shóshi, z okazji ceremonii dojscia do wieku dojrzalego. Obrazy na parawanie namalowal znany artysta Asukabe-no Tsunenori, a gratulacyjne poematy wpisal najlepszy w owym czasie kaligraf, Fujiwara Yukinari. Jak widac z tego chociazby przykladu. wsród cenionych artystów nie bylo wyraznego rozgraniczenia na zawodowców i amatorów. Jakkolwiek istniala warstwa zawodowych malarzy. rzezbiarzy czy rzemieslników zatrudnionych na stale w palacu, to przeciez twórczosc artystyczna nie ograniczala sie tylko do nich. Róznica polegala na tym, ze zawodowcy byli oplacani za swoja prace, amatorzy zas zajmowali sie dzialalnoscia twórcza dla przyjemnosci, z czystego impulsu artystycznego. Zarówno z pamietników, jak i powiesci okresu Heian wynika, ze na dworze i w rezydencjach magnackich chetnie uprawiana rozrywka bylo ogladanie obrazków, a od czasu do czasu urzadzane tez byly konkursy malarskie podobne do konkursów poetyckich. Swiadome rozwijanie wsród arystokracji kultu piekna dalo w rezultacie spolecznosc artystów i koneserów zyjacych na co dzien w atmosferze przesyconej sztuka w jej róznorodnych przejawach. Uprawianie literatury, malarstwa czy muzyki stalo sie czyms wiecej niz moda. Stalo sie koniecznoscia zyciowa.Osrodkiem zycia kulturalnego byl oczywiscie dwór cesarski, ale z dworem konkurowaly rodziny kuge, wsród których pierwsze miejsce zajmowala linia Pólnocna Fujiwarów. Udzial tego rodu w tworzeniu kultury narodowej byl tak wielki, ze w historii sztuki okres miedzy145

846 a 1185 r. nazywany jest “epoka Fujiwara". Ród ten—najpotezniejszy ekonomicznie — wydal tez wielu wybitnych artystów. Szczuple ramy tej ksiazki niepozwalaja na obszerniejsze omówienie tego tematu, ale warto przypomniec chociazby najwspanialszy talent literacki — dame Murasaki, czy wielkich kaligrafów Sukemase i Yukinariego. Przedstawiciele rodu Fujiwara nie tylko

Strona 70

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczlicznie osobiscie uczestniczyli w tworzeniu dziel sztuki, ale nade wszystko przyczynili sie do rozkwitu kultury dworskiej, stymulujac i finansujac dzialalnosc artystyczna. Ich rezydencje budowane byly przez najwybitniejszych fachowców, z najlepszych materialów i zaopatrywane byly w wykwintne przedmioty pochodzace zarówno z importu, jak i od rodzimych znakomitych rzemieslników. Panny Fujiwara oddawane do palacu jako damy dworu lub malzonki cesarskie wyposazano w najwykwintniejsze stroje, drogie ozdoby osobiste i liczne przedmioty o najwyzszych walorach estetycznych. Edukacja prywatna mlodych paniczów zajmowali sie najbardziej znani fachowcy: kaligrafowie, literaci, muzycy czy tancerze. Czeste konkursy poezji, malarstwa czy pachnidel (bo i takiecieszyly sie duza popularnoscia) sciagaly tlumy uczestników do fujiwarowskich domów. Ponadto Fujiwarowie byli patronami licznych chramów i swiatyn, dla których zamawiali posagi, obrazy czy inne utensylia, a takze fundowali nowe swiatynie, nie szczedzac kosztów na budulec i wyposazenie. Budowanie bogatych swiatyn nie bylo jedynym wyrazem kosztownej, ostentacyjnej poboznosci. W rezydencjach Fujiwarów odbywaly sie czesto uroczystosci buddyjskie celebrowane przez najwyzszych dostojników tendai lub shingon i z udzialem licznych gosci. Niejednokrotnie ceremonie czytania sutr ciagnely sie przez wiele dni i stawaly okazja do okazania goscinnosci i zbytku. Slynna byla np. ceremonia zwana mandoe (“ceremonia tysiecy swiatel"), urzadzona przez Michinage w 1023 r. na terenie ufundowanej przez niego swiatyni Hójóji. Ceremonia ta opisana jest w ówczesnych kronikach jako impreza o nieporównywalnych walorach spektakularnych. Podobnie w 1022 r. na terenie tej samej swiatyni zona Michinagi, Rinshi. urzadzila uroczystosc otwarcia nowego pawilonu. Uroczystosc trwala 3 dni i 3 noce. Nabozenstwa celebrowalo tysiac mnichów w wieku od 12 do 15 lat wybranych specjalnie z uwagi na ich urode. Kronikarze nie mieli wprost slów zachwytu dla wspanialosci dekoracji i przedmiotów sakralnych.Tego rodzaju zbytek i ostentacja w ceremoniach religijnych moga podwazac zaufanie do pietyzmu arystokracji. Nie nalezy jednak wyciagac zbyt szybkich wniosków. Wspaniala oprawa towarzyszaca ceremoniom religijnym wyplywala nie wylacznie z checi “pokazania sie przed znajomymi". Istotnym elementem bylo tu tez dazenie do stworzenia atmosfery piekna, to samo dazenie, które mozna obserwowac we wszystkich innych dziedzinach zycia. Zewnetrzne formy buddyzmu dawaly jeszcze jedna okazje do ksztalcenia kultu piekna. Sei Shónagon mówiac, zenie mozna sie skupic na tekscie sutry, jezeli lektor jest brzydki, wyrazila wazna ceche swojej spolecznosci: niechec do brzydoty, niechec bedaca stalym uzupelnieniem pogoni za pieknem.W epoce Heian — podobnie zreszta jak w kazdym innym okresie —146

rózni ludzie mieli rózne podejscie do spraw religii. Jedni traktowali je lekko lub obojetnie, inni mieli wieksze sklonnosci do religijnej zadumy, a jeszcze inni byli fanatykami. Niezaleznie jednak od nasilenia swiadomosci religijnej poszczególnych jednostek spoleczenstwo epoki Heian widziane jako calosc przyswoilo sobie pojecia buddyjskie i wplotlo je w zycie codzienne. Mozna jednakodniesc wrazenie, ze to nie buddyzm ksztaltowal sposób myslenia i wartosci moralne, ale odwrotnie — pozareligijne inklinacje arystokracji wplywaly na ksztalt buddyzmu, powodowaly wybiórczosc w odbiorze religijnym i ograniczenie percepcji.Logiczne i abstrakcyjne myslenie nie bylo mocna strona arystokratycznego spoleczenstwa i wobec tego zalozenia filozoficzne buddyzmu nie znajdowaly gorliwych studentów. Cnoty buddyjskie, tak istotne dla doktryny, tez nie byly praktykowane, poniewaz nie godzily sie z przyjetym stylem zycia". Z latwoscia natomiast przyjmowano poglady o nieuchronnym przemijaniu wszystkiego na tym swiecie, o beznadziejnosci doczesnego zywota, o wplywie prawa przyczynowosci na ludzki los. Od Taketori-monogatari mozna sledzic coraz silniejsze nasycenie literatury watkami buddyjskimi, które stana sie w Genji-monogatari mysla przewodnia wielu zwojów i juz potem na pare wieków nie opuszcza dziel literackich. Motyw ulotnosci zycia i wyzwolenia przez smierc, podejmowany chetnie w poezji, staje sie w okresie Heian utartym zwrotem, moneta obiegowa w wykwintnej konwersacji. Melancholijna zaduma nad smetkiem egzystencji nalezala do dobrego tonu, swiadczyla bowiem o wrazliwosci uczuciowej, a to bylo uwazane za niezbedny atrybut czlowieka kulturalnego. Kazdy czlowiek, który cieszyl sie opinia kulturalnego, musial odczuwac (lub zrecznie udawac, ze odczuwa) to, co nazywano wówczas mono-no aware. Zwrot jest bardzo trudny do zdefiniowania, poniewaz obejmuje mnogosc znaczen i w zaleznosci od kontekstu mozna go bardzo rozmaicie tlumaczyc. Morris proponuje jako odpowiednik “lacrimae rerum" — “patosrzeczy". Pisze on: “Kiedy ludzie dostrzegaja zwiazek miedzy pieknem a smutkiem

Strona 71

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczswiata, odczuwaja najdotkliwiej sens mono-no aware. Wrazliwego obserwatora doprowadza do lez piekno przyrody lub jego ucielesnienie w sztuce [.. .] nie tylko dlatego, ze samo w sobie jest tak wzruszajace, ale dlatego, ze w obliczu tego piekna czlowiek ze szczególna ostroscia uswiadamia sobie efemeryczny charakter wszystkiego, co zyje na tym swiecie" (Morris, op. cii., s. 191). Pojecie mono-no aware zwiazane jest nierozerwalnie z estetyka okresu Heian, stanowi wrecz kwintesencje tej estetyki, a wyrazane bylo we wszystkich dzielach,zwlaszcza w literaturze. Jak twierdzi Morris (ibidem), w Genji-monogatari slowo “aware" wystepuje 1018 razy w najrozmaitszych odcieniach znaczeniowych. Dla okreslenia czlowieka kulturalnego uzywano zwrotu “rozumie sens mono-no aware", aosobnika nie do przyjecia w eleganckim towarzystwie zbywano krótko “nie odczuwa mono-no aware". Brak wrazliwosci estetycznej przekreslal mozliwosc nie tylko zycia towarzyskiego, ale nawet i kariery urzedniczej.W pojeciu mono-no aware spotkaly sie japonskie wysublimowane idee estetyczne z ideami buddyjskimi, oddzialywajac na siebie wzajemnie. Plytki sentymentalizm japonski, widoczny w wielu wczesnych utworach147

literackich, pod wplywem buddyzmu nabral glebi. Buddyzm natomiast musial odejsc od surowosci okresu Nara i dostosowac swe formy zewnetrzne do wyrafinowanego gustu bogatych patronów. Przejawia sie to oczywiscie w obrzadku. Przejawia sie równiez w architekturze sakralnej, w ikonografii i sztuce swiatynnej.Wiele swiatyn okresu Heian lokalizowanych bylo z dala od miasta (chociaz w Heian-kyó tez zbudowano ich niemalo). Cecha charakterystyczna tych przybytków bylo odejscie od chinskiej symetrii w ustawieniu pawilonów i harmonijne przystosowanie do otaczajacego krajobrazu. Architektura budynków nabrala cech japonskich przez podniesienie podlogi ponad poziom gruntu i przez zastapienie glazurowanych dachówek pokryciem z kory cyprysów. Niewiele pozostalo zabytków z okresu Heian, bo zywioly w Japonii nie sa laskawe dla drewnianej architektury. Ztych, które sie szczesliwie zachowaly, wymienimy tu dwa ze wzgledu na ich cechy szczególne: Jóruriji i Byódóin.Jóruriji, w miejscowosci Karno niedaleko Kioto, ufundowana byla w schylkowym okresie Fujiwara i jest dzis jedynym zabytkiem popularnego wówczas budownictwa swiatynnego, zwanego kutai-Amidadó (“pawilon dziewieciu Buddów [z otoczenia] Amidy"). Z licznych niegdys budynków zachowaly sie jedynie Amidadó (pawilon Amidy) i trzykondygnacyjna pagoda. W pawilonie Amidy ciagle trwaja w wielowiekowej zadumie cudowne rzezby skarby narodowe, z których najslynniejszy jest posag bogini Kisshóten. Ze wszech miar warte sa obejrzenia wszystkie posagi, ale nade wszystko w pamiec zwiedzajacych zapada pagoda. Nie ma w tej pagodzie zadnych sztuczek konstrukcyjnych, które by ja wyróznialy sposród setek innych pagód. Co ja wyróznia, to usytuowanie w krajobrazie. Jest tak doskonale, ze patrzac na obraz skomponowany z zalesionego górskiego zbocza, pagody i stawu mozna zrozumiec nagle, co Japonczycy rozumieli niegdys przez pojecie mono-no aware. Nawet niezbyt wrazliwi turysci (tacy, co to “zaliczaja" zabytki po to tylko, zeby sie sfotografowac “na tle") tutaj, po wejsciu na teren swiatyni, kiedy nagle wylania sie przed nimi ten obraz, staja na chwile, milkna i nie od razu zaczynaja pstrykac aparatami fotograficznymi. Nieprzemijajace piekno kompozycji dziala na kazdego. Jóruriji lezy na uboczu znanych szlaków turystycznych i nie jest tlumnie odwiedzanym zabytkiem. Dzieki temu nad calym terenem panuje melancholijna atmosfera zapomnienia, przydajaca szczególnego, dzikiego uroku zarówno temu, co stworzyla tu przyroda, jak i temu, co zbudowal czlowiek. Atmosfera przyblizajaca wspólczesnym starozytne pojecie mono-no aware.Nie mozna tego powiedziec o Byódóinie, usytuowanym w Uji kolo Kioto, a wiec w centrum rojnego i gwarnego rejonu turystycznego. Niemniej jednak jest to zabytekniezmiernie wazny dla kazdego, kto interesuje sie kultura Heian, i jezeli sie maumiejetnosc ignorowania natretnego tlumu, to mozna tu znalezc pewne cechy typowedla architektury okresu Fujiwara. Byódóin bowiem stal sie swiatynia w 1052 r., to znaczy w roku, od którego mial sie zaczac “upadek prawa" (mappb). Przedtem byla to rezydencja wiejska Yorimjchiego, syna Michinagi.148

Jest to wiec zachowany, choc nieco okrojony, przyklad budownictwa swieckiego. W architekturze rezydencyjnej panowal styl zwany shinden-zukuri (“styl pawilonu sypialnego"), którego cecha charakterystyczna bylo umieszczenie najobszerniejszego budynku, stanowiacego kwatere pana domu, w srodku zalozenia glównego. Budynki przeznaczone dla zon, dzieci, dla administracji, sluzby i strazy oraz pomieszczenia gospodarcze stawiane byly na pólnoc, wschód i zachód od glównego pawilonu i polaczone z nim zadaszonymi galeriami. Poludniowa

Strona 72

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczelewacja glównego budynku zwrócona byla w strone stawu, na którym zazwyczaj znajdowala sie sztuczna wysepka i mostki. W zaleznosci od potrzeb i zasobów wlasciciela mozna bylo rezydencje poszerzac, dobudowujac nowe pawilony i laczaceje galerie. Wewnatrz budynków zasadniczo nie bylo stalych scian tworzacych pokoje, tak ze jeden pawilon mógl byc uzytkowany jako jedno duze pomieszczenie. Za pomoca przesuwanych scianek (fusuma) oraz. parawanów (hyóhu) mozna bylo dzielic wnetrze na dowolna liczbe izb.Byódóin w obecnej postaci jest zaledwie resztka dawnej wspanialej rezydencji, zachowal sie bowiem tylko glówny budynek oraz odchodzace od niego galerie: wschodnia, zachodnia i pólnocna. Dosyc dziwne wrazenie moga sprawiac owe urwane,niczym nie zakonczone galerie, ale ciagle calosc ogladana od strony poludniowegostawu wyglada nad wyraz wdziecznie, zwlaszcza w pogodny dzien, gdy w spokojnej tafli stawu jak w lustrze odbijaja sie kryte dachówka, zadarte ku górze naroza dachu, biale sciany przeciete barwionymi na czerwono slupami i belkami oraz bogate ornamentacje okapów i galeryjek.Wnetrze pawilonu przerobione nieco do celów swiatynnych stanowi skarbnice dziel z okresu Fujiwara. Centralnym posagiem jest Amida wyrzezbiony w drewnie przez najwybitniejszego mistrza swoich czasów, Jóchó (? 1057). Wokól Amidy, na otaczajacych go scianach, umieszczone sa 52 mniejsze rzezby przedstawiajace postacie bodhisatwów splywajacych na chmurkach i zajetych muzykowaniem lub modlitwa. Autorstwo tych pelnych uroku rzezb przypisywane jest samemu Jóchó lub jego uczniom.To wielkie szczescie, ze Byódóin nie ulegl calkowitej zagladzie, chociaz Uji bylo wielokrotnie widownia krwawych rozgrywek bitewnych. Zachowalo sie bowiem swiadectwo eleganckiego stylu osiagnietego w okresie najpiekniejszego rozkwitu kultury dworskiej.

IX. OKRES KAMAKURA (XIi-XIV W.)DOJSCIE DO WLADZY YORITOMO W ROZDZIALE dotyczacym historii politycznej okresu Heian mowa byla o upadku wladzy cywilnej i dojsciu do potegi rodów militarnych, a nastepnie o utrwaleniu hegemonii rodu Minamoto. Trzeba w tym momencie zdac sobie sprawe z tego, ze powstanie shógunatu nie bylo jedynie zastapieniem w aparacie rzadowym jednego rodu wojskowego przez drugi — Tairów przez Minamotów. Zmiana, która sie dokonalaw okresie walk Gempei, stanowila rezultat dlugo narastajacych procesów i dlugo tlumionych tendencji. Kiyomori szedl droga utarta przez Fujiwarów nie naruszajacistniejacego porzadku, jak gdyby nieswiadom ciazen i ambicji prowincjonalnego rycerstwa, mimo ze sam sie z niego wywodzil i wladze swoja oparl na sile militarnej. Yoritomo natomiast wybral inna droge i - jak sie okazalo — jedynie sluszna w danym momencie historycznym. W Azmm-kagtimi (Zwierciadle wschodnich prowincji — anonimowe dzielo z ok. 1374 r.), kronice owych czasów, powiedziane jest nieco przesadnie, ale obrazowo, ze w drugim roku Gempei (5 miesiac 1181 r.)armia Tairów w prowincji Mino ginela z glodu, podczas gdy Minamotowie “rosli w sile tysiackrotnie kazdego dnia". Aby zrozumiec, na czym polegal sukces Yoritomo, musimy sie jeszcze cofnac do okresu Gempei.Apel ksiecia Mochihito wzywajacy do walki z Tairami, wystosowany w 4 miesiacu 1180 r., wkrótce dotarl do Yoritomo, który przebywal wówczas w miejscowosci Hiruga-Kojima na pólwyspie Izu, dokad zostal zeslany po zamieszkach ery Heiji. Jako syn Yoshitomo byl on glowa rodu Seiwa-Genji, ale jako banita nie dysponowalzadna realna sila -ani ekonomiczna, ani militarna. Nie od razu tez porwal sie doczynu. Namyslal sie przez pare miesiecy i prowadzil w tym czasie korespondencje z domami, na których poparciu mu zalezalo. Dopiero kiedy zapewnil sobie pomoc lub co najmniej zyczliwosc, zebral garsc ludzi i 17 dnia 8 miesiaca uderzyl na Taire Kanetake. Nie byla to wielka bitwa i dopiero dwa dni pózniej mozna powiedziec, ze Yoritomo na serio przystapil do wojny. Oglosil, ze na mocy edyktuksiecia Mochihito przejmuje jurysdykcje “nad wszystkimi ziemiami publicznymi i prywatnymi we wschodniej Japonii". Tego samego dnia wydal dokument (kudashihumf)nadajacy jeden powiat chramowi Mishima. Od tego momentu zaczal szeroko stosowac metode nadan lub konfirmacji w zamian za przysiege wasalna. Skutki takiego podejscia musialy chyba150

zaskoczyc jego samego. Pod biale sztandary bojowe Minamotów przechodzily tlumy wojowników. Armia rosla z dnia na dzien.W pierwszym okresie Gempei przystapil Yoritomo do gry jak hazardzista, który caly swój kapital stawia na ieden numer. Numer wyszedl. Yoritomo uzyskal dalszy kapital i wygrywal dalej — coraz wiecej i coraz smielej. Poczatkowo nie zdawal sobie nawet sprawy z tego, ze moze “rozbic bank" i siegnac po hegemonie.

Strona 73

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczSwiadczy o tym jego petycja do dworu, wystosowana w 8 miesiacu 1181 r., w którejzapewnial dwór, ze nie jest buntownikiem, i proponowal podzial administracyjny Japonii na wschodnia i zachodnia. On sam mialby sie zajac wschodnimi rejonami, rejony zachodnie zas zostalyby pod administracja Tairów. Zapewnial jednoczesnie,ze gubernatorzy prowincjonalni moga nadal dzialac z nominacji dworu.Wynika z tego dokumentu, ze jeszcze dokladnie w rok po przystapieniu do wojny Yoritomo nie zamierzal podporzadkowac sobie calej Japonii i nie dazyl do zniszczenia Tairów. Jego poglady i taktyka zmienialy sie stopniowo w okresie Gempei w miare tego. jak otwieraly sie przed nim coraz to nowe, szersze horyzonty. Konsekwencje wykazywal jedynie w zdobywaniu i dzieleniu, w stalym umacnianiu swojej pozycji poza tradycyjnymi kanalami wladzy. Od pierwszego publicznego wystapienia (kudashihumi z 19 dnia 8 miesiaca 1180 r.,) utrafil we wlasciwy ton, pokazal spragnionym ziemi wojownikom, ze mozna pominac151

dwór przy podziale ziemi i urzedów, mozna realizowac ambicje i nadzieje pod bialym sztandarem Minamotów.Yoritomo w zamian za przejscie pod jego wladze gwarantowal osobiste potwierdzenie praw wasala do ziemi lub urzedu. Rozmaitosc tych gwarancji lub nadan byla bardzo duza. Trudno powiedziec, co Yoritomo myslal i czym sie kierowal, dajac jednym cale powiaty lub shóeny, innych zatwierdzajac na zajmowanym uprzednio urzedzie, a jeszcze innym gwarantujac tylko prawo do rezydencji. Byc moze szedl zatym, o co go proszono. Byc moze kierowal sie niekiedy czystym kaprysem. Niezaleznie jednak od tego, jakie byly jego motywacje, skutki takiego dzialania okazaly sie korzystne dla sprawy Minamotów, ale glównie dla niego samego. Trzeba bowiem pamietac, ze pojecie “sprawa Minamotów" jest niejednoznaczne. Z jednej strony nie mozna identyfikowac Yoritomo z jego krewniakami, bo wiadomo, ze szybko doszlo miedzy nimi do dramatycznych spiec. Z drugiej strony natomiast nie nalezy ani przez moment myslec, ze rycerstwo garnace sie do obozu Yoritomo dzialalo pod wplywem jakichkolwiek pobudek innych niz wyczucie wlasnego interesu. Apel ksiecia Mochihito postawil przed Japonia alternatywe: Taira lub Minamoto? Ostatecznie jednak o wyborze nie decydowaly ani wzgledy osobistej sympatii, ani lojalnosci rodowej. Wojna stworzyla szanse zalatwienia róznych, wielorakich porachunków i wcalym kraju zakotlowalo sie od lokalnych zajazdów, bijatyk i potyczek. Wojownicypowstawali oficjalnie przeciwko wladzy tairowskiej, oficjalnie opowiadajac sie za Minamotami, ale w rzeczywistosci pod tymi pozorami niszczac osobistych wrogówi zdobywajac upragniona ziemie. Wojna toczyla sie na dwóch plaszczyznach: na plaszczyznie lokalnych burd i sasiedzkich porachunków oraz na plaszczyznie oficjalnej, na szerokim froncie kierowanym teoretycznie przez Yoritomo, glowe rodu Sciwa-Genji.Yoritomo tylko w pierwszych miesiacach aktywnie uczestniczyl w walkach. Osiadl nastepnie w Kantó i od 10 miesiaca 1180 r. zaczal budowac swoja rezydencje i kwatere glówna w Kamakurze. Do konca wojny stamtad teoretycznie kierowal wszystkimi operacjami. W rzeczywistosci jednak dopóki zyl Yoshinaka, nie mógl miec pewnosci, ze jest wodzem. Yoshinaka powstal w Shinano i szybko poszerzyl swój teren dzialania na caly rejon Hokuriku. Stosowal tez metode nadan i konfirmacji. co równiez powodowalo, ze jego prywatna armia rosla w sile. Niesnaski i zawisc miedzy kuzynami nabrzmiewaly przez trzy lata. Przez caly ten czas Yoshinaka walczyl w Chubu, a Yoritomo konsolidowal sily w Kantó i prowadziltajne negocjacje z dworem.Dwór, obsadzony gesto przez Tairów, nie mial swobody dzialania. jakkolwiek w miare przeciagania sie wojny stawalo sie coraz bardziej oczywiste, ze lepiej jest stawiac na Genji niz na Heishi. Sytuacja wyklarowala sie do pewnego stopnia, gdy armie Yoshinaki i Yukiie zajely stolice (7 miesiac 1183 r.), co zostalo poprzedzone paniczna ucieczka armii tairowskiej wraz z malym cesarzem Antoku pod pozorem poboznej pielgrzymki. W stolicy pozostal ex-cesarz Goshirakawa i jego dwór oraz wszyscy, którym uprzykrzyla sie wladza Heishi. Poczatkowy152

entuzjazm dla zwycieskich Genji zaczal z wolna przeksztalcac sie w przerazenie ze wzgledu na gwalty, których sie dopuszczali rozzuchwaleni zolnierze. W 9 miesiacu Goshirakawa nakazal Yoshinace zniszczenie Tairów. Yoshinaka Wyslal armie na zachód, ale zostala ona rozgromiona na granicy Bizen i Pitchu w Mizushimie. Sam zas w stolicy wszczal intrygi przeciwko Yoritomo, szukajac sojuszników nawet wsród Tairów.Yukiie doniósl ex-cesarzowi o narastajacym spisku, a ten szybko zawiadomil o tym

Strona 74

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczYoritomo. W 10 miesiacu wyslal tez dla Yoritomo dekret upowazniajacy go do utrzymywania porzadku w kraju. Na mocy tego dekretu Yoritomo mógl poszerzyc swójteren dzialania poza Kantó. Wyslal braci Noriyoriego i Yoshitsune do centralnej Japonii, oficjalnie z rozkazem zniszczenia Heishi i przywrócenia porzadku, ale przede wszystkim chodzilo chyba o zlikwidowanie zagrozenia ze strony Yoshinaki. Yoshinaka tymczasem narazil sie juz wszystkim w stolicy, nie próbujac okielznac swoich wojowników, usilujac natomiast narzucic wlaze dworowi. Zaatakowal nawet w11 miesiacu rezydencje Goshirakawy i wymógl na ex-cesarzu ogloszenie Yoritomo buntownikiem, a dla siebie nominacje na shóguna. Pozwolil tez sobie na usunieciekampaku i wysuniecie wlasnego kandydata do tronu. Byly to jednak ostatnie chwilejego triumfu. Armia Yukiie juz stala w Kawachi, a Noriyori i Yoshitsune zblizalisie od poludnia. Yoshinaka zmuszony do ucieczki ze153

stolicy stoczyl swoja ostatnia walke w rejonie Uji-Seta 20 dnia 1 miesiaca 1184 r. U jego boku walczyla jego zona Tomoe, dzielna amazonka i niezwykla kobieta. Yoshinaka zginal w miejscowosci Awazu. Mial zaledwie 31 lat. Pani Tomoe przezylameza i podobno zostala mniszka.W szesc dni po rozgromieniu Yoshinaki ex-cesarz wystosowal dekret nakazujacy Yoritomo zniszczenie Heishi, a 19 dnia 2 miesiaca powierzyl mu nastepnym dekretem likwidacje bezprawia w calym kraju. Dalo to Yoritomo poswiadczenie legalnosci dla tych wszystkich poczynan, które dotychczas byly czysta uzurpacja.Pozwolilo mu tez na rozciagniecie swojej organizacji wasalnej na caly kraj.Wojna ciagnela sie jeszcze ponad rok, by znalezc nagle rozstrzygniecie w ciesninie Dannoura. Przez caly ten czas rozciaganie sieci zaleznosci wasalnych odbywalo sie wedlug kilku prostych, ale skutecznych schematów. Na terenie Kantó do" tego czasu Yoritomo byl juz mocno osadzony jako senior wielu rodów dysponujacych bushidanami. Rody te (np.: Chiba. Miura, Kazusa i inne) zajmowaly wysokie funkcje w aparacie prowincjonalnym i przez podporzadkowanie ich sobie Yoritomo mógl opanowac cale prowincje. W zachodniej Japonii sprawa byla trudniejsza, poniewaz na tych terenach tradycyjne wplywy Heishi znacznie przewyzszaly zasieg wplywów Genji. Schemat zastosowany tutaj polegal na przyciaganiu waznego lub najwazniejszego w prowincji wojownika i wiazaniu go z Kamakura poprzez nadanie lub potwierdzenie praw do ziemi, a takze poprzez obdarzenie go jakims atrakcyjnym urzedem militarnym. Skaptowany w ten sposób wojownik stawal sie bezposrednim wasalem Kamakury (gokenin) i umacniajac swoja pozycje przez podporzadkowywanie sobie wojowników nizszych szczebli umacnial tymsamym zasieg wplywów Kamakury. Jezeli w prowincji nie bylo takiego prominenta, lub tez jezeli nie dawal sie przyciagnac, wówczas stosowany byl schemat podboju pod pozorem niszczenia opozycji tairowskiej. W zdobytych lub podporzadkowanych prowincjach Yoritomo obsadzal swoich ludzi na nizszych szczeblach aparatu administracyjnego, pozostawiajac dworowi w Kioto mianowanie gubernatorów. Dziekitakiej polityce rozciagal swoja wladze na cale prowincje, wymijajac aparat cywilny, ale pozornie nie naruszajac dotychczasowej struktury. Zdobycze Kamakurybyly na ogól szybsze tam, gdzie znajdowalo sie duzo ziemi publicznej, ale gdzie aparat administracyjny ulegal dominacji wojowników. Wladza Kamakury nie docierala wszedzie. Opornie szlo zwlaszcza w tych prowincjach, gdzie istnialo duzo shóenów, a klasa wojowników byla slabo rozwinieta. Np. prowincja Bizen ciagle byla rzadzona przez urzedników cesarskich i drobnych funkcjonariuszy wojskowych, którzy nigdy nie zostali wasalami Kamakury.Wojna zakonczyla sie w 3 miesiacu 1185 r. Bohaterem bitwy morskiej w Dannourze byl Yoshitsune. Kiedy z jencami przyjechal do Kioto, witany byl entuzjastycznie i obsypywany zaszczytami przez dwór, co wzbudzilo podejrzliwosc i zawisc siedzacego w Kamakurze Yoritomo. Niechetnie tez zaczal on patrzec na rosnaca popularnosc wuja Yukiie. Aby sprowokowac lub moze wystawic na próbe Yoshitsune, Yoritomo154

przeslal mu rozkaz zabicia Yukiie. Yoshitsune odmówil tlumaczac sie choroba. Wkrótce potem Yoritomo naslal na niego zabójce, mnicha Tósabó Shóshuna. Skonczyla sie ta afera niespodziewanie: niedoszla ofiara zamachu zabila niedoszlego zabójce. Nie poprawilo to stosunków miedzy bracmi i Yoshitsune zrozumial, ze jego kariera dobiega kresu. Wykorzystal swoje dobre stosunki na dworze i uzyskal od Goshirakawy dekret obwieszczajacy Yoritomo buntownikiem i osoba poza prawem. Dekret, wydany 18 dnia 10 miesiaca 1185 r., powierzal Yoshitsune i Yukiie zadanie zniszczenia buntownika. W 11 miesiacu wuj z�bratankiem155

Strona 75

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

opuscili Kioto i ruszyli na zachód w celu rekrutowania armii. Razem dotarli do wyspy Shikoku i tam sie rozstali. Tak sie zaczela ich tulaczka zakonczona dla obu smiercia w walce.Wypadki owe pobudzily Yoritomo do dzialania. Po raz pierwszy od paru lat opuscilKamakure i na czele doborowej armii ruszyl do Kioto. Nieszczesny ex-cesarz Goshirakawa, który juz kilkakrotnie ulegajac naciskom oglaszal Yoritomo buntownikiem, a potem musial to anulowac, równiez i tym razem cofnal poprzedni dekret. Staral sie nastepnie zatrzec zle wrazenie, proponujac Yoritomo rózne dworskie zaszczyty. Yoritomo, surowy wojownik z Kantó i juz w tym momencie wyksztalcony polityk, -nie dal sie skusic blaskiem stolicy i stolecznego zycia. Zabronil tez swoim wojownikom przyjmowania urzedów dworskich i mieszania sie z kuge. Przyjal natomiast skwapliwie tytul sojitó i byc moze sóshugo. czyli zwierzchnika wszystkich jitó i wszystkich shugo w kraju. Dekretem z 29 dnia 11 miesiaca 1185 r. uzyskal prawo mianowania i odwolywania tych funkcjonariuszy.W poprzednim rozdziale zostaly wspomniane urzedy shugo i jitó jako przyklad ryóge-no kan, ale nie byly one omawiane, poniewaz nabraly realnego znaczenia dopiero w okresie Gempei, a utrwalily sie po zwyciestwie Yoritomo. Waznosc tych dwóch urzedów w spoleczenstwie opartym na supremacji wojowników nie budzi watpliwosci, ale ich geneza nie zostala dokladnie wyjasniona. Problemowi shugo ijitó poswiecona jest monografia J. P. Massa. z której wynika, ze oba terminy przeszly pewne transformacje, zanim zaczely oznaczac urzedy. Wedlug Massa terminshugo pojawil sie po raz pierwszy w kronice Aziima-kagami we wzmiance mówiacej oobdarzeniu tytulem shugo dwóch wasali Yoritomo w 1180 r. Autor watpi jednak, czychodzilo w tym wypadku o tytul urzedniczy. Slowo shugo bowiem w okresie Heian funkcjonowalo jako czasownik w znaczeniu “chronic, otaczac opieka". Inna wzmianka znajduje sie w opowiesci historycznej Gempei-seisni-ki (Kronika rozkwitu i upadku Minamotów i Tairów opowiesc wojenna nieznanego autora napisanaok. 1249 r.) i dotyczy równiez 1180 r. Mass twierdzi, ze i tym razem chodzilo o “powierzenie ochrony prowincji", a dopiero od 1184 r. mozna uwazac, ze slowo shugo. uzywane poprzednio czasownikowo, stalo sie tytulem.Termin jitb mozna znalezc w dokumencie z 896 r., gdzie funkcjonuje w znaczeniu “ziemie nalezace do lokalnej rodziny". Od konca XI w. slowo to zaczyna oznaczac lokalnego prominenta, który zdaje sie mediowac w rozmaitych sporach o miedze i pelni jakies funkcje administracyjne. Ostateczne przeksztalcenie znaczeniowe dokonalo sie zapewne w pierwszych dekadach XII w. i w dokumencie z 1147 r. slowojitó uzyte juz jest w znaczeniu tytulu urzedowego. Wspomniany dokument byl petycja o przyznanie tego urzedu w shóenie Shimazu na Kyushu. Kyushu bylo rejonem, w którym pojawili sie jitó jako funkcjonariusze. Z okresu hegemonii Tairów znana jest tylko jedna prowincja Aki, w której Sasaki Kagehiro byl posiadaczem siedmiu jitb-shiki (praw jitó) w siedmiu powiatach.Yoritomo w swojej dzialalnosci poslugiwal sie sporadycznie urzedem156

jito, ale pierwsze nadanie przez niego tego tytulu odnotowane jest dopiero w 1184 r. Funkcje jitó nie byly jeszcze wtedy dokladnie sprecyzowane (podobnie zreszta jak funkcje shugo) i uprawnienia nosicieli tego tytulu, jitó-shiki, mogly dotyczyc róznych jednostek administracyjnych - powiatów, wsi, shóenów czy terenów swiatynnych i mogly wyznaczac rózny zakres obowiazków. Przez literature okresu Gempei przewija sie jednak watek przywlaszczania tytulu jitó i pojawianiasie samozwanców, co swiadczy o tym, ze tytul ten nie byl tylko ornamentem, ale wiazal sie z realnymi korzysciami. Do Kamakury zaczely wreszcie plynac skargi nanaduzycia wladzy w prowincjach i Yoritomo zorientowal sie zapewne, ze musi sprawe ujac w swoje rece, bo inaczej w ogólnym wojennym i tuz powojennym zamieszaniu moze mu sie wymknac kontrola nad krajem. Dlatego tez dekret Goshirakawy nadajacy mu funkcje sójitó i sóshugo musial byc z jego punktu widzenia zalegalizowaniem a priori tego, co zamierzal dokonac.Po zakonczeniu dzialan wojennych przeciwko Tairom i po pozbyciu sie niewygodnychkrewnych Yoritomo zaczal zaprowadzac lad wsród swoich wasali. O ile w latach wojny usilnie zabiegal o jak najwieksza ich liczbe, o tyle teraz zrobil sie bardziej wybredny. Okazja do nowych rekrutacji a potwierdzenia dawniejszych, lubtez wyeliminowania niepewnych, stala sie kampania na pólnocy, w Óshu, przeciwko Fujiwarom z Hiraizumi. Pretekstem dla tej ogromnej zbrojnej wyprawy byla chec ukarania ich za udzielenie pomocy banicie Yoshitsune. Yoritomo zabiegal o sankcje cesarska dla tego przedsiewziecia, ale Goshirakawa odmówil. Ex-cesarz wiedzial, ze prawdziwym celem Yoritomo jest podporzadkowanie sobie nie poddajacej mu sie dotychczas pólnocnej Japonii. ale przeciez w planach cesarskich nie miescilo sie ulatwianie zycia panu z Kamakury. Przeciwnie,

Strona 76

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczex-cesarz szedl na wszelkie ustepstwa wylacznie pod ciezkim przymusem, z przyjemnoscia natomiast widzial potencjalne zagrozenie, jakim dla wladzy Yoritomo mogli sie stac Fujiwarowie z Hiraizumi. Ostatecznie armia z Kamakury wyruszyla w 7 miesiacu 1189 r., chociaz banita Yoshitsune juz nie zyl zdradzony przez Fujiware Yasuhire. Yasuhira tez niewiele skorzystal na swojej zdradzie, poniewaz 22 dnia 8 miesiaca armia Yoritomo zajela Hiraizumi, a Yasuhira zostal zabity przez wlasnego wasala. Byla to juz ostatnia kampania kierowana przez Yoritomo. Po jej korzystnym ukonczeniu mógl sie spokojnie wycofac do Kamakury i zajac utrwalaniem struktury, której szkielet wyrósl w ciagu trudnych bitewnych lat. Owym szkieletem byl system wasalny przeksztalcony stopniowo w system wladzy, system z malymi wyjatkami obejmujacy cala Japonie.Oczywiscie, system wasalny stworzony przez Yoritomo, jego samego zwiazki z gokeninami nie mialy zadnej sankcji cesarskiej i traktowane byly przez wszystkich jako prywatna sprawa rodu Minamoto. Przeksztalcenie tych zwiazków w aparat wladzy mozliwe bylo dzieki sile militarnej zbudowanej stopniowo w okresieGempei. Przed ta sila zalamala sie potega Tairów i tej sile nie mógl sie oprzec wytrawny intrygant Goshirakawa. Nadanie Yoritomo funkcji sóshugo i sójitó bylo bliskie bezwarunkowej kapitulacji, ograniczalo bowiem dwór w tak157

waznych prerogatywach, jak sciaganie podatków i pilnowanie praworzadnosci.Po chaosie okresu przejsciowego funkcje shugo i jitó zostaly okreslone: shugo jako gubernatorzy wojskowi objeli nadzór nad sektorem kokugaryó, a jitó dzialaliw shóenach w charakterze komisarzy majatków ziemskich. Oba urzedy obsadzane bylywylacznie przez wasali Kamakury, jakkolwiek w doborze personalnym dawaly sie zauwazyc pewne róznice. Czasem jeden czlowiek mógl uzyskac jednoczesnie shugo-shiki i jitó-shiki, ale w zasadzie polityka Kamakury szla w tym kierunku, by jitó rekrutowac sposród lokalnych wojowników, którzy juz dawniej pelnili funkcje administracyjne w danym powiecie czy prowincji, przy czym dotyczylo to przede wszystkim prowincji wschodnich. Na Kyiishu, gdzie znajdowalo sie duzo rozdrobnionych jitó-shiki, wojownicy z Kantó wysylani byli jako sójitó, czyli kontrolerzy (lub generalni zwierzchnicy) wszystkich jitó. Shugo natomiast z reguly byli wojownikami z Kantó. Ich obowiazki na ziemiach publicznych obejmowaly utrzymywanie porzadku, sciaganie i karanie zbrodni morderstwa oraz buntów, a takze powolywanie wojowników do sluzby wojskowej w Kioto. Byly to wiecfunkcje zblizone lub pokrywajace sie z funkcjami tsuibushi i kebiishi okresu Heian.Od poczatku swojej dzialalnosci Yoritomo zabiegal o to, by pozyskac sobie dwór iwielkie klasztory. Wiele wysilku wkladal w pilnowanie, aby shóeny nalezace do kuge i instytucji religijnych nie zostaly uszczuplone wsród szerzacego sie bezprawia wojennych lat. Rozciagajac coraz dalej swoje strefy wplywów zapewnial jednoczesnie dwór, ze nie zamierza w niczym naruszac prerogatyw urzedników cywilnych. Stosowana przez niego miekka polityka nie pozyskala mu jednak przyjaciela w osobie Goshirakawy. Ex-monarcha nie zywil ani sympatii, ani zaufania do “barbarzynców z Kantó". Wielokrotnie zmienial swoja taktyke w zaleznosci od sytuacji, starajac sie znalezc jakas przeciwwage dla narastajacej nawaly ze wschodu. Raz po raz musial ustepowac i cofac sie na coraz mniej korzystne pozycje, ale ostatecznie az do smierci nie zlozyl broni. Jezeli mógl bezkarnie przeciwstawic sie jakims zadaniom Kamakury, robil to z ponura satysfakcja. Tak bylo np. z odmówieniem aprobaty na wyprawe pólnocna, ale nade wszystko z odmówieniem Yoritomo inwestytury na shóguna.Goshirakawa umarl 13 dnia 3 miesiaca, a Yoritomo uzyskal tytul shóguna 12 dnia 7miesiaca 1192 r. z rak cesarza Gotoby (1183-1198). Ród Seiwa-Genji, okrojony juzdo swojej glównej linii, której glowa byl Yoritomo, dysponowal w tym momencie solidna baza ekonomiczna, na która skladaly sie liczne shóeny uzyskane z konfiskat oraz z komendacji wasalnych. Jako shógun Yoritomo stal sie kokushu (gospodarzem) dziewieciu prowincji i faktycznie, choc nie formalnie, siedmiu dalszych, dzieki czemu mógl przejac cala administracje rejonów Tókaidó i Tósandó, mial bowiem tam prawo wyznaczania urzedników wojskowych. Cala reszta Japonii opleciona zostala siecia rozciagajaca sie poprzez wasali Kamakury z Kantó, wciagnietych w system urzedów shugo i jitó. Niewatpliwie jednak shógunowiYoritomo najblizsze sercu byly problemy158

Kantó, tutaj bowiem jego wladza byla najmocniej osadzona. Po uzyskaniu inwestytury, zajety porzadkowaniem spraw majatkowych i organizacyjnych, nie bardzo zwracal uwage na to, co sie dzialo w Kioto. Glównym lacznikiem pomiedzy nim a dworem byl kampaku Kujó Kane-zane (1149— 1207), który w unii kuge i bushi

Strona 77

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwidzial szanse podniesienia pozycji arystokracji dworskiej. Jednakze tego rodzaju polityka nie znajdowala wielu zwolenników i Kanezane w 1196 r. zostal usuniety z urzedu, co moze swiadczyc o tym, ze wplywy Kamakury w stolicy do tegoczasu juz ulegly atrofii.

KAMAKURA-BAKUFUAdministracja utworzona przez Yoritomo zwana jest w historiografii japonskiej (Kamakura)-bakufu — “rzady pod namiotem (w Kamakurze)", w historiografii pozajaponskiej natomiast najczesciej spotyka sie okreslenie “shógunat Kamakura" lub “shógunat Minamoto". Byla to struktura prosta w zalozeniach, wyrastajaca stopniowo z potrzeb wojennych. W ciagu pierwszych miesiecy wojny Gempei, kiedy liczba wasali gwaltownie rosla, Yoritomo utworzyl urzad zwany Samuraidokoro (Urzad do spraw Samurajów) i 17 dnia 11 miesiaca 1180 r. powolal Wade Yoshimoriego (1147— 1213) na stanowisko betto, to znaczy szefa tego organu. Zadaniem urzedu bylo sprawowanie kontroli nad gokeninami. Nazwa Samuraidokoro zaczerpnieta zostala z administracji domów arystokracji stolecznej, gdzie funkcjonowala w znaczeniu: Urzad do Spraw Sluzby.W 1184 r. Yoritomo zorganizowal dalsze dwa urzedy wzorowane na prywatnej administracji arystokratycznych rodów okresu Heian. Kumonjo — przeksztalcone pózniej w Mandokoro — stalo sie centralnym organem administracyjnym, Monchujo natomiast pelnilo funkcje sadu cywilnego. Yoritomo posluzyl sie stara nomenklatura, poniewaz po prostu nie znal innej. Ponadto stworzona przez niego struktura miala charakter prywatny, rodowy, podobnie jak Samuraidokoro czy Mandokoro Fujiwarów z okresu supremacji arystokracji stolecznej. Zasadnicza róznica, wyznaczajaca jednoczesnie róznice miedzy dwoma epokami w historii, polegala na tym, ze organizacja Yoritomo obejmowala caly kraj i opierala sie na zwiazkach zaleznosci wasalnych wewnatrz klasy wojowników. Jego Samuraidokoro zostalo sila rzeczy wmontowane w strukture wladzy cywilnej, poniewaz zajmowalo sie sprawami gokeninów rozrzuconych po calym kraju, a pelniacych funkcje administracyjne na róznych szczeblach w shóenach i kokugaryó. Jego Monchujo rozstrzygalo spory strumieniami plynace z calej Japonii i niekoniecznie dotyczace gokeninów. Bezsilnosc organów stolecznych powodowala, ze kazdy wolal zwracac sie do Kamakury. Yoritomo nie byl w stanie uporac sie z nawalem spraw interwencyjnych. W 1187 r. zaproponowal przywrócenie w Kioto dawnego Kirokujo jako organu rozstrzygajacego spory o ziemie. Kirokujo w istocie zaczelo funkcjonowac, ale skargi nadal naplywaly do Kamakury. Wówczas Yoritomo zmuszony byl oglosic, ze przyjmowac bedzie wylacznie sprawy przekazywane159

do arbitrazu po wstepnym rozpatrzeniu w Kioto. Nie zatrzymalo to lawiny, ale troche ograniczylo. A warto w tym miejscu zauwazyc, ze dzialo sie to jeszcze wtedy, nim Yoritomo uzyskal uprawnienia shóguna. Oznacza to, ze autorytet Kioto byl juz bardzo nikly i wszyscy patrzyli na Yoritomo jako na czlowieka zdolnego do wprowadzenia porzadku i sprawiedliwosci. Nalezy wyraznie powiedziec, ze Yoritomo rozciagnal swoja wladze na caly kraj nie dlatego, iz byl shógunem, leczodwrotnie - uzyskal inwestyture dopiero wtedy, kiedy zbudowany przez niego aparat wladzy juz dzialal sprawnie.Bakufu zreszta, jako aparat wladzy, wbrew obiegowej nomenklaturze nie powinno byc utozsamiane z shógunatem, a zwlaszcza shógunatem Minamoto. Dynastia, do której zalozenia dazyl Yoritomo, nie trwala dlugo. Po smierci Yoritomo w 1199 r.Kamakura na pare lat popadla w chaos walk o wladze. Wsród najblizszych wasali i dawnych towarzyszy walki Yoritomo krzyzowaly sie rózne tendencje, rózne interesyosobiste oraz animozje. Jedyna osoba, która nieugiecie kontynuowala polityke personalna pierwszego shóguna i cementowala sprawy rodziny Minamoto, byla pani Masako (1157 1225), wdowa po Yoritomo i matka jego dwóch synów.Starszy syn Yoriie (1182- 1204) uzyskal tytul shóguna w 7 miesiacu 1202 r., ale cieszyl sie tym urzedem tylko czternascie miesiecy. Zostal nastepnie zdjety, a urzad przekazano jego bratu Sanetomo (1192 1219). Obaj bracia nie nadawali sie na godnych nastepców swojego ojca. Yoriie byl troche dziki, impulsywny i nieokielznany w zachciankach czysto prywatnej natury. Sanetomo natomiast, pozbawiony ambicji rzadzenia, dazyl do zblizenia z dworem cesarskim na plaszczyznie kulturalnej. Byl lepszym poeta niz administratorem (a w poezji tez nie byl geniuszem). Za kadencji obu braci Kamakura stala sie widownia wielu intryg i krwawych dramatów. Obaj bracia kolejno narazeni byli na skrytobójcze zamachy. W 1203 r. zabity zostal Ichiman, najstarszy syn Yoriie, trzyletnie podówczas dziecko. Rok pózniej zginal sam Yoriie. W 1214 r. zamordowano Senjumaru, trzeciego syna Yoriie, a w 1219 r. Sanetomo zostal zaatakowany i zabity w czasie pelnienia funkcji ceremonialnych na terenie chramu rodowego

Strona 78

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczTsurugaoka-Hachimangu. Zabójca okazal sie ostatni z zyjacych synów Yoriie, Kugyó. Zlapany wkrótce i stracony, zamknal definitywnie liste potomków Yoritomo.Linia wygasla.Linia wprawdzie wygasla, ale struktura bakufu wprowadzona przez Yoritomo przetrwala trudny okres walk o wladze. Od smierci Sanetomo nie bylo shóguna do 1226 r., a nastepni, wybierani sposród przedstawicieli arystokracji dworskiej, nie wykazywali zadnych checi rzadzenia. Po Sanetomo dwóch shógunów wywodzilo siez rodu Fujiwara, a czterech nastepnych bylo ksiazetami krwi. Niemniej jednak bakufu istnialo i dzialalo. Bylo to mozliwe dzieki pani Masako i dzieki opanowaniu najwazniejszych stanowisk przez jej krewnych, panów Hójó. którzy od 1203 r. stopniowo zaczeli dominowac na scenie politycznej, az wreszcie osiagnelinie kwestionowana hegemonie.160

HEGEMONIA RODU HOJOW pismiennictwie japonistycznym przyjelo sie nazywac ród Hójó rodem regentów. Z jednej strony jest to uproszczeniem, z drugiej natomiast komplikacja. Slowo “regent" oznacza czlowieka, który sprawuje wladze w imieniu nominalnego wladcy, i slowo to w odniesieniu do Hójó byloby w zupelnosci sluszne, gdybysmy uznali shógunów za nominalnych wladców. Ale tu wlasnie sprawa sie komplikuje. NastepcówYoritomo mozemy uwazac za nominalnych shógunów, którzy teoretycznie dzialali w imieniu nominalnych wladców — cesarzy. Dalsza komplikacja wynika z faktu wystepowania ciagle przy osobie monarchy regentów i kanclerzy z rodu Fujiwara. Wsumie od chwili osiagniecia hegemonii przez ród Hójó w strukturze wladzy na skale krajowa widzimy objawy zwielokrotnionego delegowania wladzy. Przede wszystkim trzeba sobie zdawac sprawe z podzialu na dwa wielkie sektory: cywilny i wojskowy. Podzial ten utrwalil sie od czasu rozbudowania przez Yoritomo systemu wasalnego i wmontowania gokeninów w system zarzadzania prowincjami. Ten dualizm wladzy przetrwal póltora wieku, rozwijajac sie i przeksztalcajac od wewnatrz, ale ulegajac tylko nieznacznym modyfikacjom.Tak wiec przez caly okres Kamakura w sektorze cywilnym — a wedlug zalozen: nad Japonia — panowal cesarz wraz ze starym aparatem wladzy. W imieniu cesarza rzadzil sesshó lub kampaku, przewodniczac posiedzeniom Wielkiej Rady Stanu, której zakres obowiazków i zasieg dzialania znacznie sie skurczyly. Dotyczyly juz tylko ceremonii dworskich, ukladów personalnych wsród kuge i mianowania urzedników chihókan. Obok dworu cesarskiego trwala instytucja ex-cesarzy, dzialajacych poprzez In-no chó. Po smierci Goshirakawy, który aktywnie uczestniczyl we wszystkich intrygach politycznych dworu, instytucja ta stracila znaczenie, jakkolwiek baza ekonomiczna w tym czasie jeszcze sie nie zmniejszyla.Goshirakawa ufundowal kaplice Chókódó i pod ta nazwa zgromadzil posiadlosci w 42prowincjach, nalezace do 90 indywidualnych wlascicieli. Prócz tego byl ryóke lubhonke wielu innych shóenów. Jego nastepca Gotoba mial 1180 shóenów w 59 prowincjach (Hali, Govemment and Local Power, s. 158).W sektorze militarnym na szczycie hierarchii stal shógun, który inwestyture otrzymywal od cesarza i którego obowiazkiem formalnie bylo utrzymywanie porzadkupublicznego w cesarstwie. Za zycia Yoritomo byl to rzeczywiscie najwazniejszy urzad w kraju, ale juz od momentu nominacji Sanetomo shógunat stal sie jedynie fasada. Sanetomo mial 11 lat, kiedy uzyskal inwestyture, jest wiec rzecza zrozumiala, ze nie potrafil osobiscie kierowac funkcjami bakufu. Stala za nim pani Masako, zwana ama-shbgun (“mniszka-shógun"), a dzialala w jego imieniu radaregencyjna, w której sklad wchodzili funkcjonariusze najwyzszych organów bakufu z rodów Hójó, Miura, Wada, Oe, Miyoshi i Nakahara.Jak juz wczesniej wspomniano, na tym najwyzszym szczeblu bakufu161

panowaly duze róznice opinii, a wzajemne nienawisci i zawisci szybko znalazly ujscie w walkach i morderstwach. Nawet rodzina Hójó rozdarta byla dramatycznie. Ojciec pani Masako, stary Tokimasa (1138—1215), zamieszany byl aktywnie w zabójstwo Yoriie, jak równiez w spisek przeciwko Sanetomo. W zwiazku z tymi aferami w 1205 r. zostal przez wlasne dzieci usuniety z zajmowanego urzedu, a w 1213 r. zmuszony do wycofania sie z zycia publicznego na zawsze. Od 1203 do 1205r. pelnil funkcje szefa Mandokoro (Mandokoro-no bettó) i nazywany byl shikkenem.Po nim szefem Mandokoro zostal jego syn Yoshitoki (1163—1224), który w 1213 r. objal równiez urzad szefa Samuraidokoro i równiez nazywany byl shikkenem. Ten wlasnie termin — shikken — przekladany jest na wszystkie jezyki jako “regent". Jest to dosyc bliskie znaczeniowo, poniewaz slowo shikken mozna tlumaczyc doslownie jako “ten, który trzyma wladze", albo “ten, który dysponuje prawami". Niemniej jednak, aby uniknac mylenia z regentami sesshó, uzywac bedziemy terminu

Strona 79

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczjaponskiego. Tokimase uwaza sie za pierwszego shikkena z dynastii Hójó, ale nie byl on pierwszym shikkenem w historii. Przed nim nazywano tak Óe Hiromoto, którypelnil funkcje szefa Kumonjo (Kumonjo-no bettó) od 1184 r., a nastepnie od 1191 r. Mandokoro-no bettó.162

Hegemonia rodu Hójó ustalila sie w okresie sprawowania urzedu przez Yoshitokiego, a ostateczny ksztalt przybrala pod rzadami nastepnego shikkena, Yasutokiego (1183— 1242). Yoshitoki nie mial mozliwosci wypracowania zadnego systemu w spokoju, poniewaz az do schylku zycia musial jeszcze walczyc zbrojnie.Dlatego tez struktura stworzona przez Yoritomo pozostala w tym czasie nienaruszona. Kontynuujac tez polityke pierwszego shóguna Yoshitoki utrzymywal przyjazne stosunki z dworem w Kioto i nie dostrzegl rosnacego tam niebezpieczenstwa. Ex-cesarz Gotoba, który okazywal niezalezny charakter jeszczeza czasów Yoritomo, ponad dwadziescia lat pracowal skrycie nad podwazeniem bakufu. W tym celu prowadzil akcje przyciagania wielkich klasztorów oraz samurajów, a zwlaszcza tych wszystkich, którzy nie byli zyczliwi ani Minamotom, ani rodowi Hójó. Wreszcie uznal, ze dysponuje dostateczna sila, by rzucic wyzwanie bakufu. 15 dnia 5 miesiaca 1221 r. oglosil Yoshitokiego “osoba poza prawem". Wiadomosc o tym dotarla do Kamakury za posrednictwem kuge Saionijego. Bardzo szybko sformowaly sie trzy armie, które róznymi drogami ruszyly na Kioto.Wojna domowa, zwana Jókyu-no ran (“zamieszki ery Jókyu"), trwala dokladnie miesiac. 15 dnia 6 miesiaca, po bitwie nad rzeka Uji, armia pod Yasutokim zajelastolice. Nastapily teraz represje wobec dowódców “buntu cesarskiego", a glówny sprawca zajsc, ex-cesarz Gotoba, zostal zeslany na wyspe Oki. Drugi zyjacy ex-cesarz Tsuchi-mikado (1198—1210), uznany przez bakufu za niewinnego, sam opuscil stolice i wyjechal na Shikoku. Trzeci ex-cesarz Juntoku, który abdykowalw 4 miesiacu, zeslany zostal na wyspe Sado, a jego syn Chukyó — trzyletni wówczas monarcha — zostal zdjety z tronu (przebywal na nim siedemdziesiat dni). Na jego miejscu osadzono Gohorikawe. Aby jeszcze poglebic dziwacznosc sytuacji na “wieczystym tronie", dodamy, ze ojciec Gohorikawy, ksiaze Morisada, zostal ex-cesarzem (Gotakakura-in), chociaz nigdy przedtem na tronie nie zasiadal.Zamieszki ery Jókyu podkopaly resztki autorytetu cesarskiego, wzmocnily natomiast realna sile bakufu. Konfiskacie uleglo wtedy ponad trzy tysiace shóenów, które stworzyly kapital nagród dla wasali Kamakury. Siec jitó mogla byczacisnieta jeszcze mocniej i jeszcze dokladniej, a Kioto zostalo bezposrednio podporzadkowane wysokim funkcjonariuszom z Kamakury, stworzono bowiem urzad Rokuhara-tandai, zorganizowany na tych samych zasadach co Kamakura bakufu. Stal sie on jakby duplikatem organizacyjnym dla obszaru Kansai. Siedziba urzedu byla Rokuhara (rezydencja w Kioto) i w sklad jej wchodzily dwa zespoly: pólnocny (Hokuden) i poludniowy (Naden). Dla scislosci dodac nalezy, ze nazwa Rokuhara-tandai wprowadzona zostala juz po upadku Kamakura-bakufu. W okresie Kamakura urzad nazywany byl rozmaicie (np.: Rokuhara-shugo, Rokuhara-nampó, Naden, Hokuhó, Hokuden). W tekscie uzywamy slowa tandai (namiestnika), poniewaz jest powszechnie przyjete zarówno w podrecznikach, jak i monografiach.Funkcje tandai od zakonczenia Jókyu-no ran pelnilo zawsze dwóch ludzi (tandai pólnocny i tandai poludniowy). Od 1221 do 1333 r. tylko szesciu tandai nie nosilo nazwiska Hójó, pozostalych dwudziestu163

trzech natomiast nalezalo do tego rodu. Regula tez bylo, ze czlowiek desygnowanyna shikkena najpierw wciagal sie w obowiazki pelniac funkcje tandai w Kioto. Swiadczy to o znaczeniu, jakie bylo przywiazane do tego urzedu. O sprawnosci jego swiadczy fakt, ze przez cale stulecie nie zrodzil sie w stolicy nawet zalazek buntu przeciw bakufu. Trzeba bylo dopiero wielkich wstrzasów, by oslabichegemonie Hójó, by natchnac nowa nadzieja dwór, który nigdy nie wyrzekl sie wspomnien dawnej swietnosci.Kiedy ucichly echa wojny domowej, okazalo sie, ze ród Hójó dysponuje wieloma ludzmi o talentach administracyjnych, i to nie tylko sposród dawnych urzedników cesarskich sprowadzonych z Kioto (np.:Oe, Miyoshi, Nakahara), ale i wsród swoich przedstawicieli. Reformy Yasutokiego polegaly miedzy innymi na wprowadzeniu kolektywnosci do organów zarzadzania. W 1225 r. powstala Rada Naczelna, Hyójóshu, w której sklad wchodzili shikken, szefowie wszystkich najwazniejszych organów bakufu oraz niektórzy naczelnicy najbardziej wplywowych rodów wasalnych Kamakury (razem okolo pietnastu osób). Hyójóshu stalo sie zarówno cialem doradczym, jak i najwyzszym trybunalem, który przejal czesc funkcji Monchujo. Decyzje podejmowane byly zbiorowo. Yasutoki wprowadzil równiez (w 1224 r.) urzad drugiego shikkena lub kosygnatariusza

Strona 80

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz(renshó), który zawsze wybierany byl z rodu Hójó. Juz po smierci Yasutokiego powstal ostatni z waznych urzedów bakufu — Hikitsukeshu. Pelnil funkcje trybunalu podporzadkowanego Hyójóshu, ale nastapil podzial kompetencji. Hikitsukeshu zajmowalo sie rozpatrywaniem skarg gokeninów i rozstrzyganiem innych sporów jako instancja wyzsza, kiedy inne organa nie mogly osiagnac rozsadnej konkluzji. W pózniejszym czasie zdarzaly sie od czasu do czasu reorganizacje, ale w zasadzie utrzymala sie struktura ustalona do polowy XIII w.Podkreslana przez wszystkich wspólczesnych historyków cecha rzadów Hójó do schylku XIII w. jest bezstronnosc w rozstrzyganiu sporów i umiejetnosc utrzymywania dyscypliny wsród wasali oraz stala troska o praworzadnosc. W 1232�r. ogloszony zostal kodeks zwany Jóei-shi-kimoku (Zbiór przepisów ery Jbei). Skladal sie on z 51 paragrafów napisanych prostym jezykiem i zawierajacych formulacje prawa zwyczajowego, stanowiacego podstawe wspólzycia w ówczesnym spoleczenstwie. Miedzy innymi znalazly sie tam cztery paragrafy dotyczace shugo i jitó, z których wynikalo, ze owi funkcjonariusze powinni byc straznikami pokoju reprezentujacymi sile militarna bakufu. Zabronione im bylo rozciaganie jurysdykcji na posiadlosci dworu i posiadlosci instytucji religijnych.Byly to szlachetne sformulowania, ale na ogól niemile widziane przez tych, których dotyczyly. Po zamieszkach ery Jókyu w miare postepujacego paralizu cesarskiej stolicy rosly zadania i naduzycia wladzy dokonywane w shóenach nalezacych do kuge. Przed Jókyu-no ran wiekszosc jitó rekrutowala sie z lokalnych bushi — wojowników, z którymi mozna sie bylo porozumiec na zasadzie stosunków dobrosasiedzkich.164

Po zamieszkach Jókyu natomiast wielu wojowników z Kanto bylo wysylanych do centralnych i zachodnich prowincji i umieszczanych na zupelnie sobie nie znanym terenie. W takich wypadkach nieuniknione stawaly sie antagonizmy i rywalizacja miedzy nimi a miejscowymi urzednikami shóenów. Jitó wyznaczani byli przez bakufu, cywilni urzednicy shóenów (np.: azukaridokoro, gesu i inni) — przez nieobecnych na miejscu ryóke. Jakkolwiek Kamakura staral sie ograniczyc i trzymac w karbach swoich jitó, to przeciez ci ostatni robili wszystko, zeby podniesc swój stan posiadania. Mozliwosci bylo duzo, ale nie wszystkie legalne.Poczatkowo ryóke apelowali do Kamakury i czesto udawalo sie uzyskac odwolanie zbyt chciwego jitó. Po zamieszkach Jókyu jednak ryóke, jeden po drugim, rezygnowali z prób rugowania jitó, poniewaz bakufu coraz czesciej opowiadalo sieza swoim wasalem. Ryóke stosowali wiec metody targów i kompromisowych rozwiazan,ale ich pozycje byly coraz slabsze. Jitó natomiast, coraz pewniejsi swojej bezkarnosci, zaczynali uzurpowac sobie prerogatywy gesu — funkcjonariuszy shóenu, a nawet ich urzedowe tytuly. Po Jókyu-no ran legalne uposazenie jitó, równolegle z innymi przywilejami, okreslane bylo jako 1/11 czesc dochodu z ziemipod jurysdykcja. Z biegiem czasu uposazenia wzrosly do polowy dochodu, az wreszcie jitó zaczeli sie “rozliczac" z ryóke zagarniajac po prostu sama ziemie,a rezygnujac z wyplaty. Ale nie rezygnowali jednoczesnie z róznych innych swiadczen, a ponadto nie tracili praw administracyjnych i fiskalnych na ziemi pozostawionej ryóke. Dochodzilo do tego, ze wzbogaceni jitó ignorowali nie tylkoryóke, ale nawet bakufu. Oczywiscie, takie drastyczne przejawy naleza do schylkowego okresu bakufu, w okresie rozkwitu bowiem dyscyplina wasalna byla surowo przestrzegana.Przez caly okres Kamakura bardzo powoli i nieznacznie, ale nieustannie zachodzily zmiany w ukladach spolecznych na prowincjach. System wasalny Yoritomorozciagal sie prostymi liniami od Kamakury do shugo lub jitó w prowincjach. W miare bogacenia sie tych funkcjonariuszy zdobywali oni ziemie, która mogli przekazywac dziedzicom lub dawac ludziom od siebie zaleznym, tworzac w ten sposób dalsze szczeble drabiny feudalnej. “Jitó lub shugo, mówiac innymi slowami, stawali sie osrodkami lokalnych zespolów bushi, które coraz bardziej dominowaly w sprawach prowincji" — stwierdza Hali w pracy Govern-meni and Local Power, s. 190. Zaczely tez powstawac grupy niezaleznych lub luzno zaleznych od shógunatu wojowników, którzy laczyli sie dla obrony wspólnych interesów i zbroili w celu obrony ziem i wlasnosci. Grupy takie ze wzgledu na gwalty, których sie niejednokrotnie dopuszczaly, nazywano okuto — “partie zlych". Wielu czlonków akutó wywodzilo sie z warstwy wojowników zwanych kokujin (albo kunishu)— “ludzie prowincji", którzy nie podlegali bezposrednio zadnemu seniorowi, a rzemioslo wojenne uprawiali z koniecznosci, bo ich najwazniejsza troska byla ziemia. Wielu kokujinów pochodzilo po prostu z chlopów i osiagnawszy status samurajski dzieki sprzyjajacym okolicznosciom165

Strona 81

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

nie bylo w stanie wykazac swojej szlacheckiej genealogii. Wiekszosc jednak wywodzila sie od lokalnych jitó. Warstwa owa zawazy na historii nastepnych epok.Zupelnie inny proces odbywal sie na szczeblu centralnym, w Kamakurze. Od 1252 r.urzad shóguna piastowali ksiazeta krwi, co wywarlo wplyw na styl zycia stolicy bakufu. Wraz z ksiazetami przybywal do Kamakury ich dwór, paziowie i damy, przywozac ze soba wykwintne stroje i przedmioty, przekazujac opornym poczatkowo wojownikom dworskie obyczaje i maniery. Kamakura zaczela nasladowac styl zycia Kioto, co stopniowo doprowadzilo do zlagodzenia szorstkich obyczajów zolnierskich i podniecilo ambicje posiadania pieknych, wytwornie urzadzonych rezydencji. Kamakura zaczela obrastac w dostatki. Wielu jitó i shugo nie chcialosie ruszac z tego ciagle piekniejszego miasta i do prowincji wysylani byli zastepcy (jitbdai oraz shugodai). Rezydujacy w Kamakurze wojownicy chowali zbroje i helmy do skrzyn, a sami paradowali po ulicach odziani w jedwabie i brokaty. Powrócila fala zainteresowania Chinami ze wzgledu na rosnaca zadze posiadania luksusowych importowanych towarów. Ozywil sie handel zamorski, prowadzony przez przedsiebiorczych prywatnych kupców. Z Chin sprowadzano delikatne tkaniny, perfumy, kadzidla, porcelane, monety miedziane i inne. Japonczycy mieli do zaoferowania swoje wyborne miecze, wyroby z laki, wachlarze i parawany, a takze kruszce (glównie zloto). W drugiej polowie XIII w. handel nie zostal przerwany, jakkolwiek na kontynencie zaszly powazne zmiany, które wkrótce wywarly wplyw na dalsze losy Japonii.

NAJAZDY MONGOLSKIEDynastia Sung, która panowala w Chinach od 960 do 1127 r., ulegla najazdom Mongolów. W pólnocnych Chinach ustalila sie okolo 1230 r. wladza mongolska, podczas gdy na poludniu trwala ciagle dynastia Sung (zwana Poludniowa). W 1264 r. chan Mongolów Kubi-laj (1215— 1291) przeniósl swoja siedzibe z Karakorum do Tatu (obecnie Pekin) i stal sie zalozycielem nowej dynastii Ylian. W ciagu kilkulat podbil Koree, a nastepnie prawie cale terytorium chinskie. Juz w 1266 r. wysylal poselstwa do Japonii, ale na skutek niesprzyjajacych zywiolów nie dotarly one do celu. Dopiero w 1 miesiacu 1268 r. do Dazaifu na Kyushu przybyl posel mongolski w towarzystwie posla koreanskiego przywozac pismo od Wielkiego Chana, w którym zawarte bylo zadanie zlozenia holdu przez Japonie cesarstwu mongolskiemu. Bakufu po miesiacu odeslalo poslów z pustymi rekami. Niemniej jednak shikken Tokimune, który wkrótce wlasnie objal urzad (5 dnia 3 miesiaca), zdawal sobie sprawe z realnosci niebezpieczenstwa, które zawislo nad krajem. Wasale Kamakury zostali zawiadomieni o zagrozeniu i zobligowani do przygotowaniaobrony. Dwór w Kioto tez wlaczyl sie do dzialania w miare swoich mozliwosci i 'umiejetnosci, to znaczy zamówil modly w swiatyniach i chramach. W 3 miesiacu nastepnego roku poselstwo mongolsko-koreanskie wyladowalo na Tsushimie, domagajac166

sie odpowiedzi na poprzednio przekazane pismo, a skoro im odmówiono, porwali kilku wyspiarzy i odplyneli. W 9 miesiacu Koreanczycy odwiezli dwóch porwanych na Tsushime, przekazujac przez nich mapy cesarstwa mongolskiego. Byl to gest zyczliwosci ze strony Koreanczyków, ciezko juz doswiadczonych pod mongolskim zaborem i przerazonych ewentualna inwazja na Japonie, poniewaz wiedzieli, ze Mongolowie zechca wykorzystac flote i doswiadczenie Korei na morzu.W 1 miesiacu 1270 r. dwór w Kioto wypracowal wreszcie projekt listu do Kubilaj-chana i przeslal do akceptacji bakufu. List zawieral pelne godnosci oswiadczenia o boskosci Japonii i wieczystosci tronu potomków Amaterasu. ShikkenTokimune zobaczywszy to zapewne zwatpil, ze te argumenty przekonaja Wielkiego Chana. Listu nie przekazal, tylko nadal zajmowal sie przygotowaniami do obrony.Nastepne poselstwo mongolskie dotarlo na Kyushu w 9 miesiacu 1271 r. Tokimune natychmiast wyslal do Kioto kopie otrzymanego listu. Dwór po dojrzalym namysle zareagowal w charakterystyczny sposób: wyslal posla do Wielkiego Chramu w Ise i zamówil modly o bezpieczenstwo kraju.Dwukrotnie jeszcze (w 1272 i 1273 r.) Kubilaj przesylal poselstwa, domagajac siecoraz natarczywiej posluchania dla swoich wyslanników u wladcy, a wreszcie stawiajac ultimatum. Japonczycy nie reagowali, Tymczasem dochodzily do nich wiadomosci z kontynentu przekazywane ukradkiem przez zyczliwych Koreanczyków. Wiedzieli wiec, ze chan szykuje inwazje. Tokimune wzywal swoich shugo do mobilizacji i sciagniecia armii w pasie obrony wzdluz pólnocnego wybrzeza Kyushu.Wreszcie lawina runela. Armia, skladajaca sie z 30 tys. Mongolów, Chinczyków i Koreanczyków, zaladowana na okolo 900 statków, wyladowala na Tsushimie 5 dnia 10

Strona 82

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczmiesiaca 1274 r. i bez trudu zlamala obrone, a 14 dnia zajela wyspy Iki mimo dzielnej obrony zalogi pod wodza Tairy Tsunetaki. Nastepnie 20 dnia armada posunela sie na poludnie i armia mongolska zaczela schodzic na lad w rejonie Hakaty. Armia japonska stawila opór. Ciezar obrony spadl na oddzialy z Kyushu. Szczególnie zasluzyly sie oddzialy Mutó i Kikuchi. Przez caly dzien trwaly ciezkie zmagania w pasie przybrzeznym i Japonczycy nie ustepowali, mimo ze zaskoczyla ich taktyka Mongolów oraz ich lepsze wyposazenie — krótkie, lecz dalekonosne luki i miotacze kamieni. Mongolowie najpierw ostrzeliwali z daleka, a dopiero po takim przygotowaniu uderzali duzymi formacjami. Luki japonskie o malym zasiegu i grozne miecze byly malo skuteczne na odleglosc, a rycerstwo japonskie nie mialo tradycji walki w tloku. Niemniej jednak korzystajac z lepszej znajomosci terenu Japonczycy wytrzymali do zmierzchu, po czym skrajnie wyczerpani wycofali sie z pierwszej linii. Tymczasem w nocy pogoda, caly dzien kaprysna, przerodzila sie w tajfun. Podobno zeglarze koreanscy swiadomi niebezpieczenstwa nalegali na dowództwo mongolskie, aby armia co rychlej wrócilana statki. Wsród szalejacego huraganu armada wyszla w morze, tracac wiele statków wraz z zaloga. Tak sie skonczyla pierwsza próba podboju Japonii. Wiadomosc o wydarzeniach na Kyushu dotarla do Kamakury w dziesiec dni pózniej.167

Kubilaj nie zrezygnowal jednak z planów zholdowania Japonii. Na wiosne nastepnego roku przyslal nowe poselstwo z zadaniem, aby cesarz stawil sie w Tatu. Japonczyków dotknelo to do zywego. Poslowie mongolscy (pieciu ludzi) zostali przewiezieni do Kamakury i 7 dnia 9 miesiaca publicznie scieci. Japonie ogarnela wkrótce taka fala entuzjazmu, ze w bakufu zaczeto nawet myslec o wyslaniu ekspedycji na Koree.Przewazyl jednak rozsadek i pod kierownictwem dzielnego a przemyslnego Tokimune posuwaly sie przygotowania do odparcia ewentualnego nastepnego natarcia Mongolów. Rózne zadania zostaly rozlozone na shugo jako na odpowiedzialnych za werbunek, budowe statków, gromadzenie zapasów zywnosci i sprzetu dla wojska. Na Kyushu przez piec lat trwala budowa umocnien w pasie nadbrzeznym miedzy Imazu a Hakozaki, a sily japonskie zlozone z lokalnego rycerstwa stacjonowaly od 1276 r.w rejonie Hakaty.W 1279 r. Kubilaj — ciagle nie zrazony szorstkim zachowaniem Japonczyków — znowuprzyslal poslów z naleganiem na poddanie sie jego woli. Ci poslowie zostali scieci od razu w Hakacie, bez wozenia ich do Kamakury. Przez caly czas pomiedzy pierwsza a druga inwazja, która nastapila w 1281 r., dwór cesarski nie ustawal wwysilkach, by zapewnic krajowi skuteczna ochrone ze strony bóstw i buddów, bakufu natomiast systematycznie sciagalo wojska do zachodniej Japonii i wzmacnialo obrone Kyushu.W 5 miesiacu 1281 r. slaba flotylla koreanska próbowala zajac168

Iki i Tsushime, ale zostala zdecydowanie odparta. Glówne uderzenie nastapilo w 6miesiacu. Polaczone armie Mongolów, Koreanczyków i Chinczyków w liczbie okolo 100 tys. ludzi 6 dnia 6 miesiaca zaczely ladowanie na kilku wysepkach u wybrzezyKyushu w rejonie zatoki Hakata. Iki i Tsushima padly w 7 miesiacu, armia najezdzców rozlala sie szeroko po wybrzezach Kyushu. Szczególnie ciezkie walki toczyly sie na Hirado i w rejonie Imari na wybrzezu zachodnim. Japonczycy bronili sie z podziwu godna zaciekloscia, zwlaszcza jezeli sie wezmie pod uwage,ze ostatnia wielka kampania (Jókyu-no ran) odbyla sie ponad pól wieku przedtem inie zyli juz wojownicy, którzy w niej aktywnie uczestniczyli. Pózniejsze pokolenia nie mialy wielu okazji do cwiczenia sie w rzemiosle wojennym, bo zajazdy sasiedzkie i walki o miedze mialy zgola inny charakter niz walka z regularnym zolnierzem mongolskim.W porównaniu z liczebnoscia najezdzców obrona japonska byla cienko rozciagnieta i armii mongolskiej udalo sie na wielu odcinkach rozerwac pierscien obrony i wedrzec w glab terytorium. Ciezkie, ze zmiennym szczesciem toczone walki trwaly juz 54 dni, kiedy znowu zywioly przyszly z pomoca “boskiej ziemi" japonskiej: 1 dnia 7 dodatkowego miesiaca nadszedl tajfun tak straszny, ze armia mongolska w slepej panice rzucila zajete pozycje i w dzikim pospiechu ladowala sie na statki. Wiele statków nie zdazylo odbic od brzegów i rozbilo sie na przybrzeznych skalach. Sposród tych, które zdolaly odplynac, wiekszosc ulegla zagladzie na pelnym morzu. Byla to straszliwa kleska pysznej armady, a zarazem koniec drugiej inwazji na Japonie. Tajfun, który ocalil kraj, uzyskal imie Kamikaze — “Boski Wiatr".Radosc, która teraz zapanowala w Japonii, przybrala objawy nadzwyczaj korzystne dla instytucji religijnych, a w ostatecznym rozrachunku zgubne dla wladzy Hójó.

Strona 83

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczKlasztory i chramy sobie bowiem przypisaly chwale za pognebienie wrogów “wiecznego cesarstwa". Zadania wynagrodzenia za modly i egzorcyzmy plynely do Kamakury z Iwashimizu-Hachimangu, Tódaiji, Kófukuji, Enryakuji i innych wielkichklasztorów, które zawsze dysponowaly silna baza ekonomiczna, a takze zbrojnymi oddzialami. Do tych zadan dolaczyly sie liczne, natarczywe zadania nagrody wysuwane przez wojowników walczacych przeciw Mongolom. Bakufu zaczelo sie uginacpod ciezarem zobowiazan, których nie bylo w stanie wypelnic.

SCHYLEK I UPADEK KAMAKURA-BAKUFUNajazdy mongolskie byly pierwszym zetknieciem sie Japonczyków z obca interwencjazbrojna. We wszystkich wojnach toczacych sie dotychczas na archipelagu zawsze tylko wsród Japonczyków byli zwyciezcy i zwyciezeni, a wiec zawsze na miejscu znajdowala sie zdobycz do podzialu. Wojny domowe dawaly szanse wzbogacenia sie zwyciezców przez konfiskaty i zagarnianie mienia pobitych wrogów. Najazdy mongolskie nie tylko takiej szansy nie daly, ale przeciwnie — przyniosly169

krajowi ciezkie straty w ludziach i wielkie straty materialne. Koszty samej wojny byly ogromne, a jeszcze potem przez wiele lat trwal alert i czesc wojowników z Kyushu stala w gotowosci na tej wyspie. Ciagle utrzymywane byly umocnienia przybrzezne. Czasem nawet, aby dac ujscie nagromadzonemu potencjalowiwojennemu, robiono rajdy na brzegi koreanskie, co doprowadzalo Koreanczyków do rozpaczy. Zaczeli nawet nalegac na trzeci najazd i budowali w tym celu okrety bojowe. Po paru latach odstapili od tych agresywnych zamierzen, ale Japonia ciagle trwala w gotowosci.Na domiar zlego w 4 miesiacu 1284 r. umarl przepracowany Tokimune, ostatni wybitny shikken z rodu Hójó. Mial 34 lata. Nastepca jego zostal Sadatoki, czternastoletni podówczas chlopiec. W tak ciezkim okresie kryzysu wewnetrznego zabraklo silnej reki, a i solidarnosc w rodzie Hójó zaczela sie lamac. Bakufu jako maszyneria administracyjna ciagle stanowilo jednolite cialo, zwlaszcza na zewnatrz. Ale niedlugo i w tym monolicie poczely sie ukazywac pekniecia.Naród byl zjednoczony i ofiarny, dopóki istnialo zagrozenie obcym najazdem. Kiedy ta groza zostala odsunieta, natychmiast ozywily sie stare nienawisci i klótnie, a zadania zaplaty i nagrody spadly jak grad na Kamakure. Szczególnie glosno domagali sie swoich praw ci samuraje, którzy bezposrednio uczestniczyli wwalkach i z których wielu zadluzylo sie u kupców czy lichwiarzy na rynsztunek, wyposazenie i swite. Ale z punktu widzenia bakufu najpilniej wymagaly zaspokojenia zadania kleru oraz wojowników, którzy nie byli gokeninami, a jednakponiesli ofiary w wojnie. W ogólnej mobilizacji przeciw Mongolom miedzy innymi werbowani byli wszyscy wojownicy z Kyushu, w tym równiez czlonkowie akutó, co stanowilo siegniecie po srodki ostateczne w obliczu niebezpieczenstwa. Problemembylo jednak: skad czerpac zasoby na zaplate? Bakufu musialo sie chwytac rozpaczliwych metod. Pod lada pozorem konfiskowano ziemie kuge i gokeninów, a nastepnie nadawano najbardziej natretnym suplikantom. Gdzie tylko sie dalo, tworzono zupelnie nowe jitó-shiki, a stare jitó-shiki podlegaly dzieleniu na kilka osób. Próbowano nawet metody losowania przydzielanych urzedów. Wszystko tonie bylo w stanie zaspokoic nawet czesci potrzeb. Wsród wojowników na prowincji zakielkowala mysl, ze o wlasne interesy nalezy zadbac poza centralnym osrodkiem wladzy.W ogólnym chaosie i rozgoryczeniu dom cesarski tez przezywal kryzys. W 1272 r. umarl ex-cesarz Gosaga (1242—1246) i dom cesarski podzielil sie na dwie linie sklócone miedzy soba o schede. Linia Gofuka-kusy (1246—1259) zwana byla od rezydencji monarchy Jimyóin, a linia mlodszego cesarza Kameyamy (1259— 1274) — Daikakuji. Gosaga zostawil liczne shóeny zgrupowane w wielu blokach, do których prawa wlasnosci zapisane byly na rózne instytucje religijne. Najwieksze wsród nich i najbogatsze bloki Chókódó i Hachijóin staly sie przedmiotem najgoretszychsporów. Nie mogac zalatwic tych prozaicznych spraw ekonomicznych na plaszczyzniemilosci braterskiej, Gofukakusa i Kameyama odwolywali sie o sprawiedliwosc do bakufu. Po dlugich negocjacjach doszlo do kompromisu: linia Jimyóin uzyskala kontrole nad170

Chókódó, linia Daikakuji natomiast nad Hachijóin. To na jakis czas ukoilo umysly.Nowy konflikt zarysowal sie w 1300 r., kiedy umarla pewna ksiezniczka krwi, na której imie zapisany byl inny blok shóenów (Muromachi). Znów zaczely sie kwasy wrodzinie cesarskiej. Blok Muromachi po róznych wybiegach, zmianach decyzji oraz wlascicieli zostal podzielony miedzy linie Jimyóin i Daikakuji. Konsekwencja

Strona 84

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczpodzialu schedy byl spór o nastepstwo tronu, obie linie bowiem chcialy zachowac swój stan posiadania dla bezposrednich potomków, a nie mozna bylo uzyskac shóenów cesarza, który abdykowal, jezeli sie przedtem — chocby na krótko - nie zasiadalo na tronie (wspomniany uprzednio przypadek Gotakakury byl jedyny i nie stworzyl precedensu).Nowy konflikt w rodzinie cesarskiej zaczal grozic rozpadnieciem sie dotychczasowych dwóch linii na drobniejsze frakcje. Przedstawiciele bakufu na kolejnych etapach sporu próbowali róznych srodków perswazji lub nacisków. Wreszcie w 1317 r. wypracowany zostal kolejny kompromis dotyczacy nastepstwa tronu. Sukcesja miala odtad przechodzic alternatywnie — raz na linie Jimyóin, raz na Daikakuji, przy czym cesarze mieli zasiadac na tronie nie dluzej niz dziesiec lat. Tymczasem w 1318 r. tron objal Godaigo z linii Daikakuji, który — jak sie okazalo — nie mial zamiaru abdykowac w ustalonym terminie ani tez przekazac sukcesji ksieciu z linii Jimyóin. Taka samowola nie bylaby mozliwa w okresie rozkwitu bakufu, ale od czasów inwazji mongolskich wladza rodu Hójó stopniowo ulegala bezwladowi i w calym kraju zaczynaly sie szerzyc niepokoje wywolywane przez niezadowolonych wojowników. Godaigo, czlowiek inteligentny i mocnego charakteru, rozumial te objawy oslabienia bakufu, ale interpretowal je na korzysc rodu cesarskiego, snujac dalekosiezne plany. Marzylo mu sie przywrócenie autorytetu cesarza i zepchniecie klasy wojskowej do wlasciwej — jego zdaniem—roli sluzebnej wobec tronu. W 1321 r. w porozumieniu z ex-cesarzem Gouda (1274—1281) Godaigo doprowadzil do likwidacji instytucji insei, wierzac, ze ten manewr wzmocni budzet cesarski (cesarza na tronie). W celu uporania sie zlicznymi problemami ekonomicznymi znowu zaczelo przy dworze dzialac Kirokujo.Nastepne lata pelne byly troski zarówno w Kioto, jak i w Kamakurze, poniewaz zywioly nie oszczedzaly obu tych osrodków. Trzesienia ziemi, tajfuny, powodzie ipozary szczególnie dotkliwie dotknely stolice cesarska. Wsród tych klesk naturalnych dodatkowym powodem podniecenia bylo wykrycie przez bakufu spisku samuraj skiego, na którego czele stali dwaj nie spokrewnieni ze soba panowie o nazwisku Hino — Toshimoto i Suketomo. Aresztowani w 1324 r. na terenie Kioto, zostali przewiezieni do Kamakury celem blizszego zbadania sprawy. Po rocznych deliberacjach Suketomo znalazl sie na zeslaniu na wyspie Sado, Toshimoto natomiast zwolniony byl od kary.To lagodne potraktowanie spiskowców wplynelo podobno na skrystalizowanie sie planów cesarza Godaigo. Zaczal zywo sie krzatac wokól stworzenia stronnictwa, które byloby sklonne i zdolne do obalenia wladzy bakufu. W tym celu - podobnie jak sto lat wczesniej Gotoba —171zabiegal o przyjazn i poparcie zbrojne wielkich klasztorów oraz wojowników z centralnych prowincji. Dzialalnosc cesarza przez pare lat nie zwracala uwagi wladz, ale w 1331 r. Yoshida (Fujiwara) Sadafusa doniósl bakufu o narastajacym spisku. W 5 miesiacu zaczely sie aresztowania (miedzy innymi znowu byl aresztowany Hino Toshimoto) i cesarz Godaigo wyczul, ze wokól niego zaciesnia sie krag zagrozenia. 24 dnia 8 miesiaca ukradkiem zabral regalia i uciekl do Nary, a stamtad na góre Kasagi do zespolu klasztornego Kasagidera. Za sprawa cesarska opowiedzial sie od tego pierwszego momentu i trwal do ostatka znakomitywojownik z Kawachi, Kusunoki Masashige (1294— 1336). W 9 miesiacu wojsko bakufu obieglo twierdze na Kasagi. Godaigo zostal pojmany, przewieziony do Rokuhary i poddany naciskom, aby zechcial laskawie abdykowac i przekazac regalia. Sprawa byla niezmiernie drazliwa, poniewaz po ucieczce cesarza do Ksagidery w 20 dniu 9miesiaca odbyla sie juz ceremonia intronizacji ksiecia Kazuhito z linii Jimyóin (cesarz Kógon). Nie byla to wprawdzie pelna ceremonia, gdyz brakowalo regaliów. Dokonano jedynie tak zwanego przejecia tronu (senso), a druga czesc ceremonii, czyli wlasciwa intronizacja (sokui), odlozona zostala do czasu odzyskania regaliów. Precedens juz byl: w 1183 r. na tronie w Kioto osadzony byl Gotoba, mimo ze zbiegly Antoku ani nie abdykowal, ani nie przekazal regaliów. W obu wypadkach decyzje podejmowal excesarz (Goshirakawa w 1183 r. i Gofushimi w 1331 r.).Upór Godaigo spowodowal, ze w 3 miesiacu 1332 r. zostal on zeslany na wyspe Oki — we wlasnym przekonaniu pozostajac nadal cesarzem. Okazalo sie, ze to samo przekonanie zywilo wielu zaprzyjaznionych z cesarzem ludzi, a jesli nawet sprawasukcesji byla im obojetna, to w wystapieniu po stronie zeslanego monarchy widzieli szanse obalenia bakufu. Zaczela sie wojna podjazdowa przeciwko rodowi Hójó i jego stronnikom. Trudna to byla wojna dla bakufu, bo prowadzona czesto przez nieuchwytnego przeciwnika, który uderzal i znikal, by pojawic sie w innym miejscu, znowu zadac straty i znowu zniknac. Mistrzem partyzantki okazal sie Masashige, który do takiej wscieklosci doprowadzil bakufu, ze za jego glowe zostala wyznaczona wysoka nagroda. Równiez wysoka nagroda miala byc za glowe

Strona 85

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczksiecia Morinagi (1308—1335), syna cesarza Godaigo. Dzielny ksiaze w wieku 18 lat zostal mnichem, ale po ucieczce ojca na Kasagi zrzucil szaty mnisie i na czele oddzialu zbrojnych mnichów wlaczyl sie do walki. Z biegiem czasu jego armia rosla, przylaczali sie do niego bowiem liczni wojownicy, którym ciazyla wladza bakufu. Wsród lojalistów (zwolenników cesarza Godaigo) najaktywniejsze byly rody Kusunoki. Kitabatake i Nitta. Wielu przedstawicieli tych rodów weszlo do historii jako przyklady walecznosci i poswiecenia.Przez caly 1332 r. armia Hójó nekana byla wojna podjazdowa. Ksiaze Morinaga umacnial sie tymczasem w Yoshino, a Masashige przez pare miesiecy szykowal obrone swojej twierdzy Chihaya na górze Kongósan, bo zdawal sobie sprawe z tego,ze bakufu tutaj wlasnie bedzie chcialo go zniszczyc. W istocie, od poczadku 1333r. armia172

bakufu przystapila do ofensywy. Chihaya otoczona szczelnym pierscieniem wojska bronila sie przez pare miesiecy i dzieki rozmaitym ciekawym rozwiazaniom taktycznym wprowadzonym przez Masashige nigdy sie nie poddala. Tymczasem wypadkizaczely sie toczyc w przyspieszonym tempie w innych rejonach, poniewaz 24 dnia dodatkowego 2 miesiaca cesarz Godaigo zbiegl z wyspy Oki i znalazl schronienie wFunanoue (Hóki) u Nawy Nagatoshiego (?—1336). Miejscowosc Funanoue stala sie tymczasowym dworem cesarskim, do którego zaczeli sciagac lojalisci. Wojna rozlala sie na zachodnie prowincje.Bakufu przezywalo swoje ostatnie chwile. W 4 miesiacu z Kioto wyruszyla armia, która miala spacyfikowac Zachód, pojmac krnabrnego Godaigo i przywrócic pokój. Czesc oddzialów szla pod dowództwem Ashikagi Takaujiego (1305— 1358), czesc pod Nagoshim Takaie. Armia Takaie zostala zaraz rozproszona, a on sam zabity. Takauji natomiast zawrócil z Yamashiro i opowiadajac sie po stronie lojalistów zaatakowal Kioto. Rokuharatandai, Hójó Nakatoki, zabral cesarza Kógona i uciekl do Orni, gdzie popelnil samobójstwo. W calym kraju rozgorzaly walki. 21 dnia 5 miesiaca armia Nitty Yoshisady (1301—1338) po ciezkich walkach zdobyla Kamakure.Hójó Takatoki i kilkuset wojowników popelnili samobójstwo. Ród Hójó po dlugim okresie hegemonii schodzil z areny dziejowej. Wraz z nim skonczyl sie shógunat, którego siedziba, Kamakura, tez legla w gruzach.Cesarz Godaigo 5 dnia 6 miesiaca 1333 r. triumfalnie powrócil do Kioto. Rozpoczal sie krótki okres zwany odrodzeniem wladzy cesarskiej, lub tez restauracja Kemmu. W perspektywie historii byl to epizod stanowiacy przejscie pomiedzy hegemonia rodu Hójó a hegemonia rodu Ashikaga i dlatego nie poswiecajactej sprawie specjalnego rozdzialu przylaczymy restauracje Kemmu do nastepnej epoki. Kamakura bowiem definitywnie przestala byc synonimem wladzy. Osrodkiem zycia politycznego stalo sie znowu Kioto.Zanim jednak przejdziemy do opisu nastepnego okresu, konieczne wydaje sie zasygnalizowanie rozwoju kultury i powstanie nowych pradów religijnych. Buddyzm okresu Kamakura wyksztalcil sie w kilku kierunkach, które trwaja do dzis i z tego wzgledu zasluguja na chocby krótkie omówienie.

PRADY RELIGIJNEW rozdziale dotyczacym okresu Heian mowa byla o sektach shingon i tendai oraz o budzeniu sie nowych idei, które przerodzily sie w sekty popularne, latwe do przyjecia nie tylko przez elite intelektualna. Przede wszystkim nalezy tu wymienic sekty amidystyczne. Za faktycznego zalozyciela pierwszej z nich, sekty jódo (“czystej ziemi"), uwaza sie reformatora religijnego Hónena (1133—1212). Przed Hónenem jednak pojawialy sie zwiastuny amidyzmu w lonie sekt shingon, tendai czy kegon i za prekursora sekty jódo uwaza sie Eshina (942—1017), który wswoim dziele O potrzebie odrodzenia w raju dal wyraz wiary w niezglebione milosierdzie Buddy Amidy, królujacego w Raju Zachodnim,173

czyli w Raju Czystej Ziemi. Miedzy Eshinem a Hónenem (a wiec w okresie okolo póltora wieku) wiele zaszlo zasadniczych zmian w Japonii, sekty ezoteryczne stracily popularnosc, podczas gdy drobne wprawdzie i efemeryczne kierunki amidystyczne wnosily element prostoty w zycie religijne i powoli zyskiwaly grunt. Dzialalnosc Hónena ujawnila sie publicznie dopiero po r. 1175, kiedy zglebiwszy doktryny innych sekt wszystkie odrzucil i sformulowal zasady sekty jódo. Jego zalecenia, które mialy wiesc ku zbawieniu, byly niezmiernie proste: wierzyc we wszechogarniajaca dobroc Amidy i jak najczesciej powtarzac inwokacje “namu Amida-hutsu" (w skrócie: “nemhutsu") — “chwala Buddzie Amidzie". Zarliwoscapostolska Hónena zyskala mu rzesze wyznawców, ale jednoczesnie pobudzila do dzialania wrogów i w 1207 r. bakufu zakazalo szerzenia nauk jódo, a wielu

Strona 86

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczpropagatorów skazalo na wygnanie. W 1211 r. zakaz zostal cofniety i Hónen wrócildo stolicy. Byl juz jednak starym, zmeczonym czlowiekiem. Umarl w nastepnym roku, pozostawiajac wiele teoretycznych problemów swojej nauki nie rozwiazanych.W okresie poprzedzajacym wygnanie Hónena przybyl do jego pustelni w Yoshimizu inny zarliwy zwolennik reformy religijnej — Shinran (1173—1262). Podobnie jak Hónen, Shinran studiowal w Enryakuji na górze Hiei, gdzie zglebil doktryny tendai i nie znalazl w nich odpowiedzi na dreczace go pytania. Po zetknieciu siez Hónenem stal sie jego goracym zwolennikiem. W 1207 r. razem zostali skazani nabanicje. Po odwolaniu wyroku Shinran nie wrócil do stolicy, ale rozwinal dzialalnosc w Hitachi, gdzie jego prosta w zalozeniach nauka z latwoscia “trafiala pod strzechy". Wsród chlopów prowincji Hitachi zalozyl gmine liczaca wielu czlonków i tam wlasnie uksztaltowal teoretyczne podstawy nowej nauki, zwanej “prawdziwa nauka o Czystej Ziemi" (jodo-shinshu, w skrócie: shlnshu), która utrwalila sie i przybrala formy organizacyjne sekty dopiero w XIV w.W zaleceniach dla wiernych Shinran wyszedl daleko poza wskazania mistrza Hónena.Nauczal on, ze istota ludzka jest tak niedoskonala, iz nie zasluguje na zbawienie i odrodzenie w Czystej Ziemi, jezeli polega tylko na sobie. Czlowiek nie jest w stanie osiagnac zbawienia przez umartwienia, posty i dobre uczynki. Zbawienie moze przyjsc tylko dzieki dobroci Buddy Amidy i dlatego wszystko, co czlowiek moze zrobic, to wierzyc w Amide. Kazdy — bogaty czy biedny, cnotliwy czy wystepny — moze liczyc na odrodzenie w Czystej Ziemi, jezeli nic go nie odwróci od glebokiej i szczerej wiary. W jednym ze swych traktatów Shinran napisal, ze “jezeli czlowiek szlachetny odradza sie w Czystej Ziemi, to tym bardziej dotyczy to grzesznika", co bylo czesto interpretowane jako zacheta do odrzucenia cnotliwego zycia. Ale na stawiane mu zarzuty Shinran replikowal: “czydlatego, ze mamy lekarstwo, powinnismy pic trucizne?"Shinran nie zachecal do zycia mniszego i sam sie za mnicha nie uwazal. Odrzucal celibat jako recepte na cnotliwe zycie (sam byl zonaty i mial dzieci), odradzal praktykowanie magii, nie wierzyl w skutecznosc ascezy, medytacji, umartwien. Uwazal, ze laska Amidy manifestuje174

sie w spoleczenstwie ludzkim w postaci wzajemnego szacunku i milosierdzia, a wiec w postaci zasad moralnych, i tylko laska Amidy moze pomóc w uzyskaniu zbawienia.Nastepna ciekawa postacia wsród amidystów byl wedrowny mnich Ippen (1239—1289), zalozyciel sekty jishu (“sekty godzinowej"). Glosil on, ze wyglaszanie nembutsu ma sile oczyszczajaca, która utozsamia wiernego z Absolutem, co równa sie zbawieniu. Wystarczy raz w zyciu, przed sama smiercia, powiedziec z wiara “namu Amida-butsu", by odrodzic sie w raju, z którego juz nie bedzie powrotu do ziemskich cierpien. Czlowiek jednak, istota krucha, nie moze przewidziec chwili smierci i dlatego powinien powtarzac inwokacje codziennie, przynajmniej raz na godzine.Mimo fal przesladowania ze strony bakufu amidyzm w róznych swoich zabarwieniach zyskal ogromna popularnosc dzieki prostocie doktryny. Podstawowa zasada wiary wszystkich odlamów — wiara w milosierdzie Amidy — niosla pokrzepienie sercom, a od umyslów nie wymagala szczególnego wysilku. Jódo-shinshu do dzis jest w Japonii potega w lonie buddyzmu, chociaz od czasów Shinrana sekta przeszla przezrózne stadia rozwoju.Innym kierunkiem, który rozwinal sie w okresie Kamakura i wywarl ogromny wplyw na rózne dziedziny filozofii i estetyki, a obecnie zdaje sie przezywac druga mlodosc, jest zen, uformowany w dwa podstawowe kierunki: rinzai i sótó. Zalozycielami tych szkól w Japonii byli dwaj mnisi, mistrz i uczen, którzy podobnie jak inni reformatorzy okresu Kamakura zaczeli studia buddyjskie na górze Hiei, ale odeszli od nauk tendai, niewiele tylko z nich czerpiac dla swojej doktryny. Obaj, choc kazdy w innym czasie, jezdzili do Chin, gdzie studiowali praktyki medytacyjne zwane po chinsku ch'an, po japonsku zen.Zalozycielem szkoly rinzai byl Eisai (1141 — 1215), który po powrocie z drugiej podrózy do Chin w 1191 r. zaczal propagowac swoja nauke, glównie w Kioto, gdzie ufundowal osrodek zenistyczny w swiatyni Ken-ninji, ale takze i w innych miastach, nie wylaczajac Kamakury, uzyskal bowiem aprobate Yoriie i nastepnie shikkenów Hójó. Zalozyciel szkoly sótó, Dógen (1200—1253), na krótko przed smiercia Eisaia przybyl do Kenninji, gdzie “siedzial u stóp mistrza", a po jego smierci zostal uczniem niejakiego Myózena. Mimo bardzo mlodego wieku Dógen juz mial wówczas za soba pierwsze doswiadczenia na górze Hiei, które zrazily go do nauk tendai. W 1223 r. Dógen towarzyszyl Myózenowi w podrózy do Chin. Wrócil po czterech latach i rozpoczal wyjasnianie doktryny sótó (chinskie: tsao-tung), która przekazal mu chinski mistrz Ju-ching (1163—1228). Po pierwszych sukcesach

Strona 87

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczw Kioto wolal jednak miasto opuscic, poniewaz urazeni mnisi z Hieizan nie szczedzili wysilków. by mu zatruc zycie. Przeniósl sie do prowincji Echizen, gdzie ustalil w 1244 r. swoja rezydencje w swiatyni Daibutsuji, której nazwe zmienil na Eiheiji. Do dzis dnia Eiheiji jest wielkim, kwitnacym osrodkiem szkoleniowym sótó i kwatera glówna sekty.Zarówno rinzai, jak i sótó naleza do tego samego gatunku mysli filozoficznej. W obu szkolach wiecej jest cech wspólnych niz róznic,175

które by je dzielily. Obie szkoly daleko odbiegly od wszystkich kierunków, któreje poprzedzaly. W starych kierunkach mahajanistycznych wyzwolenie traktowane bylo jako cos niezmiernie odleglego, cos co mozna osiagnac jedynie po straszliwych wysilkach gromadzenia zaslug w ciagu wielu istnien. Tendai i shingon wymagaly rozbudowanego rytualu, symboliki i praktyk magicznych. Sekty amidystyczne kladly nacisk na wiare w Amide i uwalnialy od wszelkiego wysilku umyslowego. W zenie natomiast osiagniecie wyzwolenia równa sie osiagnieciu iluminacji, “przebudzenia" (satori). Moze sie to zdarzyc w kazdym momencie, w najbardziej trywialnych okolicznosciach, a zalezy to wylacznie od samego adepta,który nie potrzebuje uciekac sie do pomocy boskich istot ani do formul magicznych czy umartwien. Rola mistrza zenu sprowadza sie tylko do pobudzania intuicji adepta, aluzyjnego wskazywania drogi, czy tez “bezposredniego przekazu"za pomoca najzwyklejszych czynów i slów, które niezainteresowanemu obserwatorowimoga sie wydac absurdalne, smieszne, a nawet wulgarne. W opisach zenu czesciej sie mozna spotkac z wyjasnieniami, czym zen nie jest niz czym jest. A jezeli juzktos próbuje wyjasnic, czym zen jest, to cytuje szereg oderwanych wypowiedzi róznych mistrzów, jak na przyklad: “Jezeli siedzisz, to siedz; jezeli idziesz, to idz", albo: “nim minelo trzydziesci lat, jak studiowalem zen, widzialem góry jako góry, a wody jako wody. Kiedy uzyskalem blizsza znajomosc rzeczy, doszedlemdo tego, ze zobaczylem góry jako nie-góry, a wody jako nie-wody. Ale teraz, kiedy doszedlem do samej istoty rzeczy, uzyskalem spokój, bo teraz znowu widze góry jako góry, a wody znowu sa wodami" (wypowiedz mistrza chinskiego Ch'ing-yuana, cytowana za: Allan W. Watts, The Way of Zen, s. 146).Zen jako kierunek intuicyjny i mistyczny nie opiera sie na egzegezie sutr i traktatach budujacych logiczny obraz wszechswiata, jakkolwiek pismiennictwo zenistyczne rozwija sie od czasów Dógena i rosnie z kazdym pokoleniem. Jako kierunek medytacyjny, na co wskazuje nazwa, tez nie jest konsekwentny, poniewaz zazen — “siedzaca medytacja" nie zawsze bywa konieczna dla osiagniecia iluminacji. Satori moze splynac na kazdego w kazdym momencie zycia, jezeli adeptpostepuje zgodnie ze swoja natura. To jest moze najwazniejsze: postepowac zgodnie z natura, wlasna natura bowiem jest Natura w ogóle — w znaczeniu przyrody, ludzi, wszechswiata. Zrozumienie siebie równa sie zrozumieniu, ze nie istnieje nic takiego, jak “samosc", indywiduum. Czlowiek, który to pojmie lub intuicyjnie przeczuje, staje sie swobodny jak ptaki, chociaz — tak jak ptakom — nie ubywa mu troski o codzienna egzystencje. Ale przestaje go dreczyc nienawisc i zazdrosc, nie pragnie gromadzic majatku, przestaje go przerazac smierc.Zen wprowadzony do Japonii w pierwszych latach okresu Kamakura okazal sie atrakcyjny dla wojowników i przyczynil sie do wytworzenia klimatu sprzyjajacego rozwojowi niektórych form etyki rycerskiej (zwanej bushidb — “droga wojownika"),a takze do udoskonalenia sztuki wojennej. Brzmi to moze paradoksalnie — stosowanie milosiernej nauki buddyjskiej do okrutnych spraw rzemiosla wojennego.Wojownicy jednak176

nie widzieli tu zadnej sprzecznosci. Ich rola jako zbrojnych ludzi czynu byla w spoleczenstwie jednoznaczna, a ich istnienie ogólnie przyjeta koniecznoscia. I dlatego prosta a pocieszajaca byla dla nich nauka, która mówila “postepuj zgodnie z natura", “jezeli walczysz, to walcz", “zycie nie jest zyciem, a smiercsmiercia". Oczywiscie do wojowników bardziej docieraly praktyczne wskazówki i techniki, które byly produktami ubocznymi zenu, niz filozoficzna glebia doktryny. Niemniej jednak wplyw zenu byl bardzo silny w srodowisku militarnym. Bardziej jeszcze sie zaznaczyl w estetyce japonskiej. Nie ma prawie dziedziny sztuki, na która zen twórczo by nie wplynal, jakkolwiek najlepiej widoczne tego przyklady naleza do nastepnej epoki.Zupelnie inny ton do buddyzmu wprowadzil jeszcze jeden reformator religijny, Nichiren (1222— 1282). Po dlugim studiowaniu nauk róznych sekt doszedl on do wniosku, ze wszystkie dotychczasowe doktryny byly balamutne i tylko prowadzily naród na manowce. Jedyna prawda zawarta jest w sutrze Kwiatu Lotosu PrzedziwnegoPrawa (Myóhó-renge-kyó, w skrócie: Hokke-kyó, sutra Lotosu). Powtarzanie formuly

Strona 88

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz“namu Myóhó-renge-kyó" mialo, wedlug niego, sile wywolywania w czlowieku ukrytego w nim Buddy-Absolutu, sile jednania czlowieka z Absolutem i tworzenie Czystej Ziemi. Czysta Ziemia dla Nichirena byla na ziemi japonskiej, a nie gdzies “na Zachodzie", jak glosili amidysci. Samo tylko zastapienie amidystycznej inwokacji “nembutsu" przez “namu Myóhó-renge-kyó" tez nie zadowalalo Nichirena. Stworzony przez niego system mial charakter nacjonalistyczny i bezkompromisowy. Nie bylo177

tam miejsca na cicha kontemplacje czy bierne poddanie sie Amidzie. Aby osiagnac zbawienie, trzeba bylo dzialac, uczestniczyc w zyciu spolecznym. Wyzwolenia nie mozna bowiem osiagnac przez indywidualna medytacje, poniewaz zadna istota nie istnieje “sama przez sie", a realizowac sie moze jedynie przez dzialanie. Terenem i celem dzialania jest Japonia, prawdziwa i jedyna Czysta Ziemia.Napastliwy fanatyk, nietolerancyjny nacjonalista, zyskiwal sobie wielu zwolenników, ale i wielu zacietych wrogów. Toczyl wojne polemiczna178

ze wszystkimi innymi sektami, nie przebieral w slowach, zadal zniesienia wszystkich sekt z wyjatkiem wlasnej. Wzywal bakufu do nawrócenia sie na jego nauke, odwracajac dotychczasowa praktyke, zgodnie z która buddyzm byl narzedziemw rekach klas rzadzacych. Wedlug Nichirena wladze powinny sie podporzadkowac prawu buddyjskiemu i budowac spoleczenstwo oparte na sutrze Lotosu.W 1260 r. przekazal bakufu swój traktat Risshó-ankoku-ron (Traktat o ustanowieniu prawdy i o bezpieczenstwie kraju) i zadal zniesienia innych sekt, opamietania sie wladz i nawrócenia na prawdziwa nauke oraz przestrzegal przed kleskami, które spadna na kraj, jezeli jego rady nie zostana przyjete. W rezultacie jego pustelnia zostala spalona, a on sam ledwie uszedl z zyciem, ale to nie poskromilo jego zarliwosci. W nastepnym roku zostal aresztowany i zeslanydo Izu. Uwolniony w 1263 r., z jeszcze wieksza energia atakowal oponentów. Jego przestrogi nabraly szczególnego znaczenia, gdy grzmial, ze tylko dwie kleski niedotknely jeszcze archipelagu; obca inwazja i wojna domowa. Jezeli naród nie zawróci z grzesznej drogi, te kleski spadna nan niechybnie. Wkrótce wlasnie dotarlo na Kyushu pierwsze poselstwo mongolskie. Nichiren wówczas rozeslal kopieAnkoku-ron do wladz i swiatyn, natarczywie ponawiajac ostrzezenia. Stal sie tak nieznosny, ze wladze skazaly go na zeslanie w dalsze rejony. Dotarl do wyspy Sado w 1271 r. i przebywal na wygnaniu do wiosny 1274 r., poswiecajac czas na pisanie traktatów. Kiedy najazd mongolski stal sie juz realnym zagrozeniem, Nichiren wrócil do Kamakury, witany z szacunkiem, jak prorok, co wzbudzilo w nimpewne nadzieje i ozywilo ducha walki. Przekonal sie jednak, ze bakufu jest niepoprawne, poniewaz modly o bezpieczenstwo kraju zostaly powierzone swiatyniomshingon. Rozgoryczony Nichiren rzucil Kamakure i przeniósl sie na góre Minobu, gdzie juz tylko poswiecil sie pisarstwu. Umarl 13 dnia 10 miesiaca 1282 r., a wiec po drugim najezdzie mongolskim.Zalozona przez Nichirena sekta hokke rozwinela sie po jego smierci i rozpadla nakilka szkól. Nie tylko nie zanikly gloszone przez niego idee, ale doczekaly sie renesansu w czasach nam wspólczesnych. Obecnie jedna z najpotezniejszych organizacji religijnych w Japonii jest Sóka-gakkai (Naukowe Stowarzyszenie Tworzenia Wartosci) - organizacja wywodzaca sie w prostej linii od Nichirena, chociaz przez pare wieków wiele nauk patriarchy uleglo daleko idacym modyfikacjom. Organizacja ta, oparta na zelaznej dyscyplinie i hierarchii, oddaje sie nie tylko abstrakcyjnemu “tworzeniu wartosci". Wylonila z siebie partie Kómeitó (Partia Czystych Rzadów), która stala sie w ostatnich dekadach sila polityczna o duzym znaczeniu.Okres Kamakura byl ostatnim etapem dzialalnosci reformatorskiej wybitnych eklezjastów buddyjskich. W nastepnych epokach nie nastapil wprawdzie zupelny zastój dzialalnosci religijnej, ale pózniejsi dzialacze nie wyszli juz poza dotychczas uformowane sekty. Dysputy teologiczne i nierzadkie monachomachie prowadzily jedynie do rozpadania sie duzych sekt na mniejsze odlamy.179

KULTURAW dziedzinie kultury zauwazyc mozna te sama dwoistosc, która cechowala okres Kamakura w innych dziedzinach zycia spolecznego, a takze podobne tendencje rozwojowe. Ciagle jeszcze istnial dwór i kultura w swoim charakterze arystokratyczna, ale obok rozwijala sie nowa kultura, zwiazana z klasa wojskowa,i wlasnie ta kultura coraz bardziej przytlaczala i eliminowala starsza. Elementem laczacym arystokracje cywilna i wojskowa byly klasztory buddyjskie,

Strona 89

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczktóre musialy w znacznej mierze przejac mecenat artystyczny w kraju ze wzgledu na to, ze arystokracja stoleczna gwaltownie zubozala, a bogacace sie rycerstwo nie mialo jeszcze wyksztalconych potrzeb estetycznych. Jest to sformulowanie bardzo, oczywiscie, ogólnikowe i ukazuje sytuacje ogladana z odleglej perspektywy. Gdy sie jednak przyjrzec blizej, to mozna zauwazyc tradycje Heian ciagle silne zarówno w literaturze, jak i w sztukach plastycznych, ale sa to wlasnie tradycje. Kultura dworska przechodzi jakby do defensywy. Trwa jeszcze w postaci dawnych szkól rzezby i malarstwa, daje o sobie znac w literaturze, nie znika z architektury. Ale nowy rodzaj literatury i sztuki, przeznaczony dla innego odbiorcy, staje sie o wiele bardziej widoczny.Literatura dworska reprezentowana jest przez kilka zbiorów poezji, z których najwiekszy, Shinkokin-waka-shu (Nowy zbiór starych i nowych poeimilt'm). skompilowany zostal miedzy 1205 a 1210 r. Redaktorem zbioru i autorem wielu zamieszczonych w nim poematów byl Fujiwara Teika (lub Sadaie; 1162—1241) — jedenz ostatnich wielkich poetów dworskich. Antologia zawiera okolo dwóch tysiecy poematów, wsród których znajduja sie utwory cesarza Gotoby, mnicha Saigyó (1118—1190), Karno Chómeia (1153— 1216) i innych. Powstaly tez w tym czasie dwa interesujace (wsród szeregu nieciekawych) pamietniki, zajmujace do dzis wysoka pozycje w literaturze japonskiej. Pierwszy z nich, zatytulowany Hojoki (Notatki : pustelni). spisany byl w 1212 r. przez owego Karno Chómeia, który dal tez wklad poetycki do Shinkokin-waka-shu. Chómei jest postacia typowa dla swojej epoki — rozgoryczony dworzanin, którego bolal upadek dworu, w 1206 r. usunal siedo pustelni na górze Hino, gdzie oddawal sie nostalgicznym wspomnieniom, czego owocem sa wlasnie Notatki z pustelni.Drugi sposród wybitnych pamietników nalezy do gatunku literackiego zwanego kikb (“pamietnik z podrózy"). Jest to Izayoi-nikki (Diariusz szesnastej nocy), napisany przez pania zwana Abutsu-ni. Dzielko jest tez pod wieloma wzgledami typowe dla epoki. Napisane w stylu kultywowanym w okresie Heian, tresciowo odpowiada najistotniejszym problemom okresu przejsciowego. Abutsu-ni byte drugorzedna zona Fujiwary Tameie i dama dworu malzonki cesarza Juntoku (zeslanego na Sado po Jókyu-no ran). W chaosie wojennym jeden z shóenów nalezacych do jej rodziny stal sie przedmiotem sporu. Pani Abutsu-ni dla zapewnienia dziedzictwa swojemu synowi Tamesuke w 1277 r. wyruszyla z Kioto do Kamakury, by upominac sie o swoje prawa. Izayoi-nikki opisuje rozstanie ze stolica, perypetie podrózy i zabiegi180

w Kamakurze. Rzeczowy tekst, pisany proza, przeplatany jest gesto poezja w styludworskim.O ile Chómeia i pania Abutsu-ni mozemy zaliczyc do pogrobowców okresu Heian, o tyle najslynniejsze dziela okresu Kamakura naleza niewatpliwie do nowej epoki. Sa to eposy historyczne opisujace zmagania okresu Gempei, zakwalifikowane w literaturze jako gunki-mono-gatari — “opowiesci wojenne". W tym gatunku literackim spotyka sie znakomite sceny obok miejsc ziejacych nuda i nacechowanych sino-logiczno-klasztornym snobizmem. Jest to rezultat powstawania gunki-monogatari z opowiesci snutych przy obozowych ogniskach przez wedrownych mnichów-bardów, mnichów, którzy przy dzwiekach instrumentu hiwa (rodzaj lutni) opiewali czyny bohaterów, przeplatajac je gesto zawiesistym buddyjskim moralizatorstwem, a nie wyrzekali sie przy tym popisów erudycji sinologicznej. Niemniej jednak cztery sposród gunki-monogatari weszly na stale do historii literatury. Sa to: Hógen--monogatari (Opowiesci z ery Hogen) i Heiji-monogatari (Opowiesci z ery Ifeiji),spisane miedzy 1220 a 1252 r., nastepnie Heike-monogatari (Opowiesc o rodzie Taira) z okolo 1240 r. oraz Gempei-seisui-ki (Kronika rozkwitu i upadku rodów Minamoto i Taira) z okolo 1249 r. Jak widac z dat i tytulów, do polowy XIII w. Japonia ciagle zyla wspomnieniami walk, które wstrzasnely starym ustrojem i na miejsce wykwintnych arystokratów w rodzaju Hikaru Genji wprowadzily do literatury szorstkich wojowników. Zniewiescialosc dworska przestala byc walorem towarzyskim i literackim. Okres przewrotu stworzyl nowe wzorce w literaturze.Podobnie bylo w dziedzinie rzezby i malarstwa, ale najbardziej uderza to w rzezbie (w kazdym razie na przykladach zachowanych do naszych czasów). Ciagle wprawdzie powstaja uduchowione postacie buddów gladkolicych, slicznych Kannon i zamyslonych Miroku. Ale to nie te ziejace dekadencja osobniki poruszaja wyobraznie i ksztaltuja obraz okresu Kamakura. Znacznie bardziej charakterystyczne staja sie postacie tzw. czterech królów (shitenno), “dwunastu boskich generalów" (juni-shinsho), czy tez róznych strazników niebianskich - postaci zaczerpnietych z klasycznego panteonu buddyjskiego, ale ukazanych w stylu odpowiadajacym nowej epoce. Przesadnie umiesnione, czesto nieco

Strona 90

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczrozneglizowane i zazwyczaj uchwycone w dynamicznym gescie, postacie te daja wrazenie sily, skupionej energii i meskosci. Do tej kategorii trzeba zaliczyc np. Kongó-Rikishi — dwóch strazników z bramy Nandaimon w kompleksie Tódaiji. Rzezby drewniane (wysokosci ponad 8 m), wykonane byly w 1203 r. przez znanych artystów Kaikeia i Unkeia.Wiele znakomitych przykladów rzezby portretowej zachowalo sie od czasów Kamakury. Wsród nich szczególnie piekne sa hossb-rokuso (..szesciu patriarchów sekty hosso"), przechowywane w Kórukuji. Zespól powstal okolo 1189 r. pod kierunkiem slawnego rzezbiarza Kókeia i stoi wlasciwie na pograniczu dwóch epok.Posagi jednak sprawiaja nieodparte wrazenie kunsztu bardziej typowego dla Kamakury niz dla Heian ze wzgledu na realizm ujecia. Kazda postac jest inna i uchwycona181

w innym gescie. Oczy patriarchów sa z obsydianu, co przedziwnie ozywia drewnianepostacie.Za jedna z najwspanialszych rzezb portretowych uwaza sie powszechnie posag mnicha Chógena, dluta anonimowego artysty ze szkoly Unkeia (XIII w.). Jest to niezwykle studium szlachetnej, starosci. Pochylony pod ciezarem wieku mnich trzyma rózaniec w zylastych, wysuszonych dloniach, a na wychudlej twarzy o nobliwych rysach kladzie sie cien smierci. Jest to jedna z najbardziej charakterystycznych cech okresu Ktimakm-a - rzezba, której patronuja bogate klasztory, stara sie wyjsc poza dotychczasowe kanony sztuki sakralnej. Tematyka buddyjska narzucana przez mecenat staje sie czesto jedynie pretekstem dla artystycznego wyzycia rzezbiarzy o zupelnie swieckiej orientacji. Dlatego moze sztuka portretowa tego okresu jest taka swieza i piekna, podczas gdy postacie buddów i bodhisattwów utrzymane w kanonie sakralnym sa bardziej sformalizowane isztuczne, a czesto stylem swoim powracaja do pierwocin realizmu z okresu Nara, przeskakujac uduchowione style Heian.Najbardziej znanym przykladem formalnej sztuki sakralnej jest posag zwany Kamakura-Daibutsu (Wielki Budda z Kamakury). Jest to siedzaca postac Amidy wysokosci 11 m (tak jak trzypietrowa kamienica!), odlana z brazu w 1252 r. Postac jest tak imponujaca, ze z trudem182

zauwaza sie jej brak wdzieku. Wybacza sie sztywnosc pozy, formalizm szaty i grubawe rysy zadumanej twarzy, gdy sie pomysli, ze nie chodzi tu o dzielo sztuki, ale o gigantyczna erupcje pietyzmu amidystycznego — tak waznego w epoce wojen i przewrotów spolecznych.Malarstwo okresu Kamakura tez sprawia wrazenie rozdartego miedzy dwoma epokami. Czasem to rozdarcie wyraza sie w tym, ze tematyka jest klasyczna, ale styl nowy;kiedy indziej natomiast w tym, zepodobnie jak w rzezbie — narzucona przez klasztory tematyka sakralna staje sie pretekstem do zupelnie swieckich przedstawien. Do pierwszego rodzaju nalezaly liczne zwoje (emakimono) ilustrujace stare opowiesci dworskie lub inne dziela literackie, takie jak Genji-monogatari, Ise-mono-gatari, Makura-no sóshi i inne.Do drugiego gatunku nalezy zaliczyc ilustrowane zyciorysy reformatorów religijnych oraz kroniki chramów i swiatyn, w których ukazywane sa sceny z zycianie zawsze bezposrednio zwiazane z opisywana postacia czy uwiecznianym obiektem sakralnym. Charakter bardziej typowy dla okresu Kamakura bez183

krepujacych wiezów klasycyzmu czy sakralnosci — mialy ilustracje do gunki-monogatari, a przede wszystkim zwój zwany Móko-shurai-eko-toha, ukazujacy fragmenty najazdu mongolskiego za pomoca obrazów przeplatanych tekstem. Zachowaly sie tez liczne portrety, z których najbardziej znany jest portret Yoritomo namalowany przez Fujiware Takanohu (1142-1205).Utrwalajaca sie supremacja klasy wojskowej przyniosla rozwój zdobnictwa w ignorowanych dotychczas dziedzinach, to znaczy w tym wszystkim, co sie wiazalo zrzemioslem wojennym. Wzbogaceni wojownicy starali sie o uzyskanie pieknie wykonanych mieczy nie tylko uzytecznych, ale i zadbanych pod wzgledem ornamentacji detalu. Zbroje i helmy tez stawaly sie coraz bardziej ozdobne, a byly to przedmioty wykonywane z wielu surowców jednoczesnie (metal, skóra, jedwab i inne), co dawalo rzemieslnikom-artystom duze mozliwosci kombinacji artystycznych. Luki, strzaly, kolczany, skrzynie na zbroje, uprzeze dla koni -wszystko to mialo ogromny popyt, a wraz z popytem rosly tez wymagania. W okresie Kamakura narzedzia wojny zaczely sie przeradzac w dziela sztuki.Poprzednio wspomniano o wplywie zenu na sztuke Japonii. Twórcza inspiracja tego

Strona 91

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczkierunku stanie sie dominujaca w nastepnym okresie. Tutaj tylko zasygnalizujemy pojawienie sie malarstwa tuszowego wzorowanego na sungowskich Chinach i równolegle — rozwijania sie kaligrafii jako sztuki czasem towarzyszacej malarstwu, a czasem odrebnej, samodzielnej.184

X. OKRES MUROMACHI (XIV-XVI w.)

RESTAURACJA KEMMU ZCHWILA gdy cesarz Godaigo rzucil wyzwanie, w calym kraju podniesli sie wojownicy, by zniszczyc bakufu. Jak to juz zdarzalo sie w dziejach Japonii, imiecesarskie posluzylo za sztandar, jakkolwiek motywacje bedace motorem dzialania mogly nie miec wiele wspólnego ze sprawa, o która chodzilo cesarzowi. Inna byla motywacja cesarza Godaigo i niektórych kuge, inna wielkich klasztorów, a zupelnie inna bushi — nawet tych, którzy opowiedzieli sie po stronie cesarza.Godaigo jest w historii postacia tragiczna. Zaden cesarz nie byl narazony na tyle upokorzen, nie przezyl tylu wzlotów i ciezkich upadków, nie tulal sie po górach i bezdrozach. Kiedy umieral, dynastia cesarska, która chcial zjednoczyc iumocnic, rozdarta byla znacznie bardziej niz przed jego przystapieniem do odnowy, a baza ekonomiczna skurczyla sie do minimum. Okrutna ironia dziejowa bylo to, ze próba przywrócenia wladzy cesarskiej przyniosla w rezultacie calkowity upadek prestizu rodu cesarskiego oraz arystokracji dworskiej, która przy nim trwala. Krótki epizod zwany restauracja Kemmu ani nie zatrzymal, ani nie zmienil biegu naturalnych, wielkich procesów historii. Przyczynil sie jedynie do ostatecznego pognebienia kuge i wyrugowania resztek administracji cywilnej, która by sie mogla utrzymac w dualistycznym systemie wprowadzonym w okresie Kamakura. Nie znaczy to, ze bez restauracji Kemmu ów dualistyczny systemtrwalby jeszcze przez wieki. Przez caly okres supremacji Hójó na róznych szczeblach prowincjonalnych odbywalo sie pochlanianie prerogatyw sektora cywilnego przez sektor wojskowy. Shugo stopniowo, po trochu, ale nieustannie, poszerzali zakres swojej jurysdykcji, swoich ziem i swoich prywatnych, feudalnych wiezów zaleznosci rozbudowywanych lokalnie. Restauracja Kemmu spowodowala przyspieszenie tych procesów.Cesarz Godaigo nie chcial przyjac do wiadomosci tego, ze czasy wladzy cywilnej juz sie dawno skonczyly. Wydawalo mu sie, ze wystarczy cesarskie “fiat", by przywrócic te wladze w calej swietnosci. Idealem Godaigo byl okres Engi (901-923) wraz z panowaniem cesarza Daigo, poniewaz tamten starozytny wladca rzadzil sam. nawet bez pomocy kampaku, i oczywiscie nie dopuszczal ingerencji wojowników w sprawy administrowania krajem. Haslem restauracji Kemmu bylo wiec:“powrót do Engi". Godaigo nie zdawal sobie sprawy, ze czasy sie185

zmienily, ze w okresie Engi klasa wojowników jeszcze nie istniala. W tym punkciepoglady cesarskie nie zgadzaly sie nawet z pogladami wybitnych przedstawicieli kuge, takich jak jego syn Morinaga czy Kitabatake Chikafusa (1293- 1354), którzyksztaltowali w kraju idee procesarskie, ale jednak nie negowali istnienia klasy wojskowej i uwazali, ze trzeba znalezc sposoby wspólzycia. Sam cesarz zreszta tez nie negowal do konca istnienia wojowników. Wyznaczal im jednak wylacznie role sluzebna wobec tronu i nie zgadzal sie na dopuszczanie ich do rzadów. Nie zawsze przeciez udawalo mu sie postepowac zgodnie z przekonaniami. Wielu przedstawicieli buke zostalo uplasowanych na róznych stanowiskach w administracji centralnej i prowincjonalnej.Po triumfalnym powrocie do Kioto w 6 miesiacu 1333 r. Godaigo zaczal rzadzic zapatrzony w model wladcy absolutnego. Wobec konkurencyjnego cesarza Kógona zachowal sie z kurtuazja, lecz stanowczo, odmawiajac uznania jego akcesji, ale jednoczesnie godzac sie na traktowanie go jako ex-cesarza. Zaraz tez anulowal wszelkie nadania i zarzadzenia z okresu swojej nieobecnosci w Kioto. Organizujacswój aparat wladzy wydawal osobiste edykty, które mialy moc prawa, omijajac dotychczasowe kanaly biurokratyczne. Natychmiast w pierwszym okresie zarzadzil miedzy innymi konfiskate “posiadlosci wrogów", zwrot wlascicielom posiadlosci “bezprawnie zagarnietych", rewizje “niewlasciwych decyzji sadowych", ale nie zostalo jednoczesnie sprecyzowane, co sie krylo za tymi terminami. Cesarz przyjal tez na siebie role superarbitra nad dotychczasowymi organami rozstrzygajacymi spory. Spowodowalo to powódz skarg i zazalen plynacych do dworu. Godaigo dzielnie próbowal podolac przyjetym na siebie zadaniom, ale okazalo sie to niemozliwe. Musial wiec stworzyc odpowiednie urzedy.Ciagle jest wiele spraw niejasnych z okresu Kemmu. Wiadomo jednak na pewno, ze od poczatku restauracji dzialalo Kirokujo, zajmujace sie regulowaniem

Strona 92

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczposiadlosci ziemskich, oraz Onshógata - Biuro do Spraw Nagród. Na czele pierwszego stali: Kusunoki Masashige i Nawa Nagatoshi; na czele drugiego: Tóin Saneyo (1308-1359) i Madenokóji Fujifusa (1295— 1380). Oba biura nie pracowaly sprawnie. Zarówno tempo dzialania, jak i slusznosc podejmowanych decyzji budzilywatpliwosci i wywolywaly rozgoryczenie wiekszosci petentów. Tlumy niezadowolonych zaczely zalegac stolice i jatrzyc przeciwko nowej wladzy.W 1333 r. powstal równiez urzad zwany Zasso-ketsudanjo, Do zadan tego urzedu nalezalo przygotowywanie spraw sadowych, przesluchiwanie swiadków i zbieranie materialu dowodowego dostarczonego przez strony — podobnie jak Hikitsukeshu z okresu Hójó. Do Zasso-ketsudanjo wplywaly sprawy rozstrzygane ponizej szczebla Kirokujo. Urzad wykazywal zadziwiajaca zdolnosc rozwoju. W ciagu roku istnienia z poczatkowych trzech wydzialów rozwinelo sie osiem, a personel zdawal sie rosnac w oczach i osiagnal liczbe powyzej stu osób. Byli tam przedstawiciele kuge i buke, a wsród nich wielu dawnych funkcjonariuszy bakufu.Jeszcze innym centralnym biurem bylo Mushadokoro. Nie wiadomo186

dokladnie, jakie funkcje pelnilo. Nazwa zostala zaczerpnieta z nazwy urzedu do spraw bezpieczenstwa na terenie palacu ex-cesarza z X w. Funkcje byc moze dotyczyly ochrony policyjnej w stolicy. Wiadomo, ze Mushadokoro skladalo sie z szesciu wydzialów i zatrudnialo 64 ludzi. Naczelnikami byli czlonkowie rodu Nitta.W administracji prowincjonalnej Godaigo nie byl konsekwentny w swojej niecheci do wojowników. Nie staral sie wyrugowac shugo, a na ich miejsce wprowadzic jedynie gubernatorów cywilnych. Byc moze rozumial, ze z prowincjonalnym bezprawiem wladza cywilna nie zdola sie juz uporac. Przyjal polityke nominowaniashugo zamiast gubernatorów i laczenia funkcji obu sektorów, cywilnego i wojskowego. Staral sie, oczywiscie, o to, by wyznaczeni shugo rekrutowali sie sposród jego dworskich stronników.W dziedzinie gospodarki ziemia cesarz zdawal sie miec dalekosiezne plany, a wzorców szukal w bardziej zamierzchlej przeszlosci niz era Engi. Idealem okazal sie system wprowadzony przez reformy okresu Taika-Taihó, a wiec powrót do ziemi publicznej i nadzialów oraz do podatków plynacych do centralnego skarbca. Godaigo za krótko cieszyl sie wladza, by podjac zdecydowana próbe obalenia shóenów w skali krajowej. Byc moze mialy to byc dzialania planowane na dalsze etapy przewrotu. W kazdym razie dla przykladu cesarz zrzekl sie tytulów do czesci posiadlosci z bloku Jimyóin, co oczywiscie w konsekwencji podkopalo fortune cesarskiej rodziny, kiedy dalsze wypadki polozyly kres marzeniom o odnowie.Niespelna trzy lata trwala restauracja Kemmu. Byc moze niektórzy dworzanie przywróceni do dawnego splendoru chodzili w radosnym upojeniu. Wiekszosc jednak zdawala sobie sprawe z nierealnosci cesarskich zamierzen, a wsród bushi rozgoryczenie bylo ogólne. Ze szczególnym oburzeniem przyjety byl pomysl cesarski zbudowania nowego palacu. Koszta mialy pokryc prowincje Aki i Suó oraz specjalny podatek sciagany od wojowników w calym kraju. Atmosfera w stolicy nie byla zbyt promienna, zwlaszcza ze na najwyzszych szczeblach braklo harmonii dzialania, a interesy osobiste krzyzowaly sie ze soba i prowadzily do tragicznych konfliktów. Najbardziej uparty reformator, to znaczy Godaigo, coraz czesciej sie nie zgadzal z najblizszymi doradcami i byl chyba coraz bardziej osamotniony. Miedzy jego synem Morinaga a Ashikaga Takaujim wybuchl antagonizm, poniewaz obaj pretendowali do stanowiska shóguna. Na tle rywalizacji panowala równiez nienawisc pomiedzy rodami Nitta i Ashikaga, oba bowiem wywodzily sie z linii Minamoto i oba pretendowaly do przejecia politycznej spuscizny Hójó. Takauji mial jeszcze dodatkowe problemy rodzinne i jego stosunki z bratem Tadayoshim nie zawsze ukladaly sie po bratersku, jakkolwiek do ostatecznego rozlamu doszlo miedzy nimi w dlugi czas po restauracji Kemmu.Takauji nie wlaczyl sie do reformatorskiego ruchu Godaigo. Trzymal sie na uboczunurtu dworskiego, umacnial natomiast swoja pozycje wsród wojowników. W ostatnim miesiacu 1333 r. wyslal do Kamakury Tadayoshiego, którego oficjalna funkcja byloeskortowanie ksiecia Narinagi187

(jednego z licznych mlodszych synów cesarza Godaigo), podówczas jedenastoletniego mlodzienca. Wedlug zamyslów cesarza Narinaga po osiagnieciu dojrzalosci mial objac wladze w Kantó. W stolicy tymczasem ksiaze Morinaga uzyskal inwestyture na shóguna i zazadal od cesarza nakazu zniszczenia Ashikagów. Cesarz odmówil. W 10 miesiacu 1334 r. nowy shógun zostal aresztowany pod zarzutem spiskowania, wydany Ashikagom i przewieziony do Kamakury. W 7

Strona 93

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczmiesiacu nastepnego roku Kamakura zostala zaatakowana i zdobyta przez Hójó Tokiyukiego, który po klesce swojego rodu zbiegl i ukrywal sie w Shinano, a nastepnie zebral armie i próbowal odzyskac utracone pozycje w Kamakurze. Ashikaga Tadayoshi dal sie zaskoczyc i musial opuscic miasto. Zabral ze soba Narinage, ale przedtem kazal zamordowac Morinage. Wówczas Takauji zazadal od cesarza Godaigo inwestytury na shóguna. Cesarz odmówil, a ponadto nie udzielil sankcji na wyprawe przeciwko Tokiyukiemu. Niemniej jednak Takauji wbrew zakazowiopuscil Kioto, polaczyl sie z silami Tadayoshiego i w kilku bitwach z armia popierajaca Hójó zadal jej ciezkie straty, przegnal Tokiyukiego i odzyskal Kamakure. Od tej chwili zaczal dzialalnosc w zupelnym oderwaniu od dworu cesarskiego. Umacnial swój system wasalny i rozbudowywal armie. Konflikt zbrojnyze stronnictwem dworskim stal sie wreszcie nieunikniony.Nitta Yoshisada dostal od cesarza Godaigo rozkaz zdobycia Kamakury. Jesienia 1335 r. rozgorzaly walki w róznych rejonach, toczone ze zmiennym szczesciem. Zima armia Takaujiego wszystkimi silami przystapila do ofensywy, dazac do stolicy. W 1 miesiacu 1336 r. cesarz Godaigo musial uciekac, gdy po kilkudniowymboju kolo Uji nacierajaca armia przerwala pierscien obrony i zajela Kioto. W ciagu kilku nastepnych dni nadciagnely nowe posilki armii procesarskiej i Kioto zostalo odzyskane, a Takauji wyparty i pchany tak mocno, ze oparl sie az na Kyushu. Po drodze uzyskal od Kógon-ina reskrypt nakazujacy mu zniszczenie Nitty Yoshisady i innych “rebeliantów". To nadalo pozory legalnosci jego dalszym dzialaniom. Idac w strone Kyushu mógl juz werbowac ludzi w imieniu ex-cesarza. W3 miesiacu w miejscowosci Tataranohama (Chikuzen) zastapila mu droge armia pod Kikuchim Taketoshim i Aso Korenao. Armia Ashikagów wyszla z tego starcia zwyciesko i dokonala nastepnie szeregu podbojów, zyskujac Takaujiemu nowych wasali i wzmacniajac jego sily bojowe. Dzieki temu mógl juz w 4 miesiacu ruszyc z Hakaty na Honshu i znowu ciagnac na stolice - tym razem od zachodu. Do decydujacej bitwy z armia procesarska dowodzona przez Nitte Yoshisade i Kusunokiego Masashige doszlo 25 dnia 5 miesiaca nad rzeka Minatogawa (Hyógo). Masashige zginal, Yoshisada wycofal sie do stolicy, by chronic cesarza Godaigo. Cesarz znowu musial zbiec pod naporem Ashikagów. Baza lojalistów staly sie klasztory na górze Hiei. Takauji znowu zajal stolice i 15 dnia 8 miesiaca 1336 r. w obecnosci Kógon-ina odbyla sie ceremonia akcesji (senso) nowego cesarza, Kómyó (syna Kógona). Podobnie jak w wypadku akcesji Kógona byla to tylko pierwsza czesc intronizacji, poniewaz brakowalo regaliów oraz abdykacji cesarza Godaigo.188

Takauji staral sie przekonac cesarza Godaigo o beznadziejnosci dalszego oporu. Kiedy perswazje nie odnosily skutku, spróbowal nacisków. Uparty monarcha-reformator sprowadzony do Kioto przekazal wprawdzie regalia (w 11 miesiacu), ale twierdzil potem, ze byly one falszywe. Sam zas skorzystal z pierwszej nadarzajacej sie okazji i zbiegl do Yoshino... unoszac regalia — podobno prawdziwe. Sprawa regaliów — tak wazna dla uznania prawowitosci nastepstwa tronu — nie zostala do dzis wyjasniona. W kazdym razie data ucieczki cesarza Godaigo do Yoshino, 21 dzien 12 miesiaca 1336 r., zamyka restauracje Kemmu, otwiera natomiast nowy etap walki sukcesyjnej, zwany namboku-chó (“dwory pólnocny i poludniowy"). Etap ten traktowany jest czesto przez historyków jako podokres okresu Ashikaga lub Muromachi (od nazwy dzielnicy Kioto, w której Ashikagowie mieli swoja rezydencje).W okresie rozbicia dynastycznego dwór pólnocny rezydowal w Kioto, dwór poludniowy natomiast przewaznie w Yoshino, ale czesto musial zmieniac miejsce pobytu ze wzgledu na walki toczone prawie przez 60 lat. Kioto tez kilkakrotnie przechodzilo z rak do rak, ale tylko w pierwszych latach. Z biegiem czasu zasiegdzialan oddzialów poludniowych zawezal sie coraz bardziej. Byly chwile wytchnienia, kiedy walki zamieraly, by potem znowu wybuchnac wraz z naplywem nowych sil. Przy dworze poludniowym trwaly konsekwentnie rody Kusunoki, Kita-batake, Nitta i ich zalezni. Od czasu do czasu zdarzalo sie, ze wojownicy zobozu pólnocnego przechodzili na strone Poludnia (miedzy innymi nawet brat Takaujiego, Tadayoshi, pojawil sie na krótko jako189

sojusznik w Yoshino), ale zazwyczaj bylo to jedynie wynikiem tarc osobistych, a nie przekonan politycznych.Przez okres namboku-chó czterech cesarzy poludniowych objelo tron w Yoshino, podczas gdy w Kioto panowalo pieciu pólnocnych. Obie linie uwazaly sie za prawowite, chociaz obie pozbawione juz byly realnego znaczenia, bo tymczasem w kraju odbyla sie nowa redystrybucja sil i uksztaltowala sie nowa wladza,

Strona 94

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczMuromachi-bakufu, pod egida rodu Ashikaga. Ostatecznie w 1392 r. cesarz poludniowy Goka-meyama przekazal regalia cesarzowi pólnocnemu Gokomatsu i dynastia zostala znowu zjednoczona.

MUROMACHI-BAKUFUAshikaga Takauji uzyskal od cesarza Kómyó tytul shóguna 11 dnia 8 miesiaca 1338 r. i te date mozna uznac za formalny poczatek nowego bakufu, którego siedziba zostala dzielnica Muromachi w Kioto. Determinacja Takaujiego, by uzyskac tytul shóguna, widoczna byla juz znacznie wczesniej i gdyby cesarz Godaigo zgodzil siena udzielenie mu inwestytury, byc moze nie doszloby do rozbicia dynastycznego. Takie spekulacje, “co by bylo, gdyby", sa jednak nieostrozne i bezproduktywne, ograniczymy sie wiec do faktów i ich interpretacji.Z postepowania Takaujiego przed rozlamem z cesarzem Godaigo wynika, ze zaczal formowac swój aparat wladzy na dlugo przed uzyskaniem190

inwestytury. Jeszcze nawet nieszczesny ksiaze Morinaga ostrzegal ojca, ze Takauji w stolicy wchodzi w uklady z innymi wojownikami. Ksiaze chcac stworzyc przeciwwage militarna zaczal organizowac wlasna armie w rejonie stolecznym, ale jak juz uprzednio powiedziano, skonczylo sie to dla niego fatalnie. Potem Takauji nie tracil zadnej szansy -w ucieczce czy w ofensywie — by przeciagnac naswoja strone lokalnych prominentów i tworzyc blok zaleznosci wasalnych. Zamieszanie w kraju wprowadzone przez restauracje Kemmu i obalenie rodu Hójó sprzyjalo powstawaniu nowych zwiazków zaleznosci, poniewaz dawne, skupiajace siew Kamakurze, ulegly zniszczeniu. Gokeninowie rodu Minamoto po smierci Sanetomo iwygasnieciu linii byli teoretycznie nadal wasalami shóguna. Ród Hójó swoja strukture wladzy oparl na istniejacych wiezach Kamakura — gokeninowie, dzialajacw imieniu shógunów, a ponadto wprowadzajac stopniowo do organów administracji coraz wiecej swoich przedstawicieli oraz wlasnych wasali (miuchi). Po upadku bakufu i rodu Hójó zarówno gokeninowie, jak i miuchi pozostali bez seniora. Zaczela sie wiec nowa redystrybucja przywilejów feudalnych, nowe walki o zdobywanie ziemi i popleczników. Dawne wiezy lojalnosci prysnely, nowe sie jeszcze nie uksztaltowaly lub nie utrwalily. W ogólnym chaosie prawo miecza musialo zastapic organa sprawiedliwosci. Walki dynastyczne stwarzaly pretekst dozbrojnego zalatwiania prywatnych interesów, kraj wrzal, poszczególni wojownicy przechodzili z obozu do obozu, szukajac szansy zdobycia fortuny.Ród Ashikaga byl boczna galezia rodu Seiwa-Genji. Jego baza w terenie byly prowincje Kózuke, Shimósa, Mikawa i Kazusa (w dwóch ostatnich przedstawiciele rodu dzierzyli shugo-shiki), a ponadto dysponowal okolo 60 shóenami rozrzuconymiw róznych rejonach. Takauji w dazeniu do supremacji opieral sie wiec na zasobachmaterialnych i rezerwach ludzkich czerpanych z prywatnych sfer wplywów, ale wiekszosc jego bezposrednich wasali (fudai-hikan) pochodzila z Mikawy i Kazusy.W 1336 r. Takauji wraz z Tadayoshim sformulowali dokument zlozony z 17 artykulów, zwany Krmniu-.silikimoku. który byl zapisem zasad zycia spolecznego pod dominacja klasy militarnej. Wzorowany byl na Joei. Z pózniejszymi uzupelnieniami Kininin-ijiijziiiiojzti stal sie podstawa prawa okresu Muromachi.Miedzy bracmi Ashikaga ustalil sie podzial kompetencji, który polegal na tym, zeTakauji zajal sie sprawami wasali oraz kampanii wojennych, stajac na czele nowo utworzonego Samuraidokoro i Onshógata. a Tadayoshi przejal funkcje administracyjne jako zwierzchnik nowego Monchujo i Hikitsukeshu. Byl to okres formowania sie Muromachi-bakufu i Takauji zajety byl nieustannie coraz to innymiwyprawami wojennymi. Podzial kompetencji miedzy braci nie okazal sie szczesliwymrozwiazaniem i ostatecznie doprowadzil do konfliktu zakonczonego zabójstwem Tadayoshiego w 1352 r.Od chwili objecia urzedu shóguna Takauji zaczal rozbudowywac swój system wasalnytak, by objal caly kraj, a jednoczesnie, by organizacja wasalna Ashikagów przeksztalcila sie w aparat administracyjny191

na skale krajowa. Wzory czerpal z poprzedniego bakufu, ale wprowadzil tez pewne modyfikacje. Pelne nasladownictwo bylo niemozliwe, poniewaz zaszly znaczne zmiany w ukladach polityczno-spolecznych. O ile w okresie Kamakura urzedem wojskowym dominujacym w zyciu prowincji byl urzad jitó, o tyle w okresie Muromachi rola jitó schodzi na dalsza pozycje, na czolo natomiast wysuwa sie urzad shugo. Laczy sie to z upadkiem wielu shóenów, a zarazem ze wzrostem autorytetu shugo dzieki polityce prowincjonalnej cesarza Godaigo. Shugo po okresie restauracji Kemmu nie wypuscili juz z rak funkcji gubernatorów cywilnych, nic przy tym nie tracac z funkcji wojskowych. Prerogatywy ich,

Strona 95

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczobudowane prawnie przez nowa wladze, zostaly jeszcze poszerzone i obejmowaly sciganie przestepstw, badanie i rozstrzyganie sporów o ziemie, przeprowadzanie spisów ziemi, zatwierdzanie jitó-shiki, nadzór nad instytucjami religijnymi orazpowolywanie armii we wlasnym imieniu. Ponadto shugo opierajac sie na wlasnej sile militarnej stale dazyli do dalszego poszerzania jurysdykcji. O upadku autorytetu jitó swiadczyc moze fakt, ze wreszcie shugo stali sie odpowiedzialni za sciaganie naleznosci w shóenach na rzecz nieobecnych wlascicieli sposród arystokracji stolecznej lub instytucji religijnych. Dochodzilo nawet do tego, zeshóeny nalezace do wojowników ulegaly okrojeniu lub wchlonieciu przez shugo, jezeli wlasciciel nie pilnowal swoich interesów na miejscu, a bawil w stolicy lub na dalekich wyprawach.Ze wzgledu na ogromne znaczenie shugo w historii okresu Muromachi przyjelo sie mówic, ze to shugo zarzadzali prowincjami. Warto jednak zauwazyc, ze sami shugo bardzo czesto mieszkali w Kioto, pozostawiajac administrowanie prowincja swojemupelnomocnikowi (shugodai), lub tez kierujac nim z miejsca swojego pobytu. Dotyczylo to glównie shugo z centralnych prowincji. Nierzadkie byly wypadki rugowania shugo przez jego pelnomocnika, po czym cykl mógl sie powtórzyc i z kolei ten ulegal jakiemus swojemu podwladnemu. Caly okres Muromachi charakteryzuje sie ciaglymi zmianami i przesunieciami na mapie geopolitycznej. Wydawac by sie moglo, ze zaginela dyscyplina feudalna pod naporem dzikiego wspólzawodnictwa o ziemie, ludzi, bogactwa. Drobni wasale niszcza wielkich seniorów, prowincjonalni wojownicy przeciwstawiaja sie wladzy i wypieraja pelnomocników shóguna, by z kolei ulec wlasnym pelnomocnikom. Niepokój, przesuniecia spoleczne ogarniaja tez nizsze warstwy — chlopi sie buntuja i zbroja, powstaja silne gildie kupieckie zdolne do stawiania oporu samurajom, tworza sie nowe formy bogactwa, drobni kramarze robia fortuny. Tak zywiolowych ruchów spolecznych nie bylo dotychczas w Japonii, tak zywiolowych i wszechogarniajacych zarówno w sensie geograficznym, jak i socjologicznym.Z ogólnego chaosu wylonila sie hegemonia rodu Ashikaga, ale nie byl to taki sam typ hegemonii, jak poprzednio za Minamotów czy za rodu Hójó. Od konca XII do polowy XIV w. zaleznosci wasalne utracily swoja prostote. Przez okres Kamakura odbywal sie proces rozbudowywania drabiny feudalnej na jej nizszych szczeblach. Gokeninowie Kamakury wysylani do prowincji jako shugo lub jitó wchodzili192

w rózne zwiazki z lokalnymi rodami i tam umacniali horyzontalne zwiazki zaleznosci, które w lokalnej spolecznosci stawaly sie blizsze i bardziej bezposrednie, a zatem wazniejsze niz wiezy wertykalne laczace gokeninów z shógunem. Istotna tu byla zwlaszcza rola shugo, w szczególnosci po najazdach mongolskich. W rezultacie tego procesu nastapil poczatek feudalnego rozdrobnienia i rozpadniecia sie kraju na autonomiczne rejony, które w pózniejszych czasach nazywac sie beda ksiestwami. W poczatkowych fazach organizowania Muromachi-bakufu rozdrobnienie feudalne nie bylo jeszcze kompletne, ale juz wielu shugo zajmowalo pozycje seniorów dysponujacych uksztaltowanym systemem wasalnym w ramach co najmniej jednej prowincji. Wladza Ashikaeów musiala sie zatem oprzec na podporzadkowaniu sobie koalicji shugo. Takauji przystapil do sprawowania wladzy majac ustalony alians z grupa poteznychshugo, ale jako shógun mial prawo nominowania i odwolywania funkcjonariuszy, wobec czego shugo musieli zabiegac o jego wzgledy. Dlatego Kioto stalo sie znowuprawdziwa stolica i osrodkiem zycia politycznego kraju. Shugo bowiem zakladali tu rezydencje, aby pilnowac swoich interesów. Miasto zaroilo sie znowu i nastapil krótki, ale wspanialy okres jego rozkwitu.Shugo zabiegali o poparcie shóguna, poniewaz potrzebna byla legalizacja ich praw. Nie przeszkadzalo to jednak w tworzeniu poza zasiegiem bakufu rozmaitych grup, które nie kierowaly sie wzgledami lojalnosci wobec teoretycznego suzerena-shóguna. Intrygi i walki o wplywy powodowaly tez zmiany w ukladach personalnych na najwyzszym szczeblu, co oslabialo instytucje shógunatu.Ponad dwa wieki trwal okres Muromachi, nazywany tez czesto okresem Ashikaga. Pietnastu shógunów z tego rodu uzyskalo inwestyture miedzy 1338 a 1568 r., trudno jednak powiedziec, ze oznacza to hegemonie. Z punktu widzenia sily politycznej Ashikagów okres Muromachi mozna podzielic na trzy etapy. Etap formowania sie bakufu obejmowal rzady dwóch pierwszych shógunów, Takaujiego i Yoshiakiry, a wiec do r. 1367, oraz czasy maloletnosci trzeciego shóguna, Yoshimitsu (1358—1408), który dostal sie na urzad w wieku dziesieciu lat i abdykowal w 1394 r. Okres dojrzalosci Yoshimitsu byl jednoczesnie okresem rozkwitu bakufu i nalezy go zaliczyc do drugiego etapu. Ten etap skonczyl sie wraz ze smiercia szóstego shóguna, Yoshinoriego (1394—1441), który zostal podstepnie zamordowany przez Akamatsu Mitsusuke. W trzecim etapie nastapi juz

Strona 96

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwyrazne oslabienie autorytetu Ashikagów, nabierajace przyspieszenia od tzw. wojny Onin (1467— 1477).W okresie formowania sie struktura bakufu uksztaltowala sie — tradycyjnie — na dwóch plaszczyznach: centralnej i prowincjonalnej. Wasale domu Ashikaga dzialalijako urzednicy administracji centralnej oraz jako gubernatorzy wojskowi w prowincjach. Dazenia do osiagniecia stanowisk na jednej lub drugiej plaszczyzniewywolywaly wspólzawodnictwo i intrygi wokól dworu shóguna. Administracja centralna ustalila sie stosunkowo szybko zgodnie z gleboko zakorzeniona tendencja Japonczyków do szanowania precedensu i dziedziczenia rodowej tradycji urzedu. Zmiany zachodzily nieustannie w administracji prowincjonalnej,193

chociaz i tam w niektórych sferach owa japonska tendencja wywierala pewien wplyw.Na szczycie drabiny zaleznosci administracyjnych stal shógun, który dzialal przez swojego namiestnika, zwanego kanrei. Przez dlugi czas trwalo zamieszanie dotyczace tego tytulu. Czasem uzywany byl wymiennie z tytulem shitsuji. Od 1398 r. ustalono, ze tylko trzy rody spokrewnione mogly pretendowac do tego urzedu. Byly to rody: Shiba, Hosokawa i Hatakeyama, zbiorczo nazywane sankan (“trzy [rody] kanrei"). Glowy tych rodów oraz inni starsi wasale rodu Ashikaga tworzylirade shóguna. Namiestnik, który rezydowal w Kioto (Kyóto-kanrei), sprawowal funkcje nadzorcze nad administracja centralna, skladajaca sie z Samuraidokoro, Hikitsukeshu, Mandokoro i Monchujo. Te stare urzedy z okresu Kamakura zmienily jednak swoje funkcje, nie zmieniajac nazwy. Ponadto w miarerozwijania sie, a nastepnie slabniecia wladzy Ashikagów zachodzily w nich dalsze zmiany.Samuraidokoro przejelo funkcje policyjne podobne do niegdysiejszego Kebiishi-chó, a ponadto administracje Kioto. Monchujo z organu sadowego przeksztalcilo sie w urzad zbierajacy dokumentacje dotyczaca posiadlosci wojowników. Hikitsukeshu w polowie okresu Muromachi zostalo obalone. Najwieksza zywotnosc wykazywalo Mandokoro, które przezylo dluzej niz autorytet i wladza bakufu. Do funkcji tego urzedu nalezalo administrowanie domem i wlosciami shóguna oraz podejmowanie centralnych decyzji administracyjnych dla calego kraju. Mandokoro przejelo czesc zadan dawnego Samuraidokoro, miedzy innymi rozstrzyganie sporów miedzy przedstawicielami klasy bushi. Na czele Mandokoro stal shitsuji, który wybierany byl z kilku tylko rodów (najczesciej Nikaidó, a potem Ise). Jego zastepca do spraw domu Ashikaga, zwany mandokorodai, wybierany byl w wiekszosci wypadków z rodu Ninagawa. Byl to ród dziedzicznych wasali Ise. Zastepca shitsuji do spraw administracji centralnej (shitsujidai) dzialal poprzez urzedników zwanych yoriudo, a ci z kolei przez swoich podwladnych, zoshiki. Na tych szczeblach równiez daje sie zauwazyc tendencja do dziedziczeniaurzedów w rodzinie. Podobnie zreszta bylo w innych organach centralnych. Na przyklad shoshi, naczelnicy Samuraidokoro, wywodzili sie zawsze z rodów Yamana, Akamatsu, Isshiki lub Kyógoku, a ich namiestnicy, shoshidai, byli ich bezposrednimi wasalami. Nalezy przy tym zauwazyc, ze wsród rodów shoshi tylko Isshiki mozna nazwac rzeczywiscie wiernymi wasalami rodu Ashikaga, a przeciez urzad ten pod wzgledem waznosci traktowany byl jako drugi po kanrei na szczeblu centralnym.Jakkolwiek administracja w prowincjach pozostala w rekach shugo, to w niektórychwielkich rejonach powstaly osrodki zorganizowane na wzór aparatu centralnego. W Kantó Takauji utworzyl rzad lokalny z siedziba w Kamakurze i na czele postawil Ashikage Motoujiego (1340—1367), który nazywany byl Kantó-kubó. Tytul kubo byl blisko-znaczny z tytulem shóguna (w okresie Edo stal sie równoznaczny). Jednoczesnie z kubó Motoujim dzialalnosc zaczeli Uesugi Noriaki i Kóno Morofuyu jako shitsuji. W 1363 r. Noriaki uzyskal tytul194

Kantó-kanrei i odtad ten urzad pozostal w jego rodzie. Kubo z rodziny Ashikaga ciagle byli teoretycznymi zwierzchnikami administracji Kantó, ale ich autorytet stale malal. W miare jak kurczyly sie wplywy Ashikagów, rosly w Kantó wplywy i realna sila wojskowa Uesugich. Kilkakrotnie' dochodzilo do zbrojnych konfliktów,az wreszcie kubó Ashikaga Shigeuji w 1455 r. uciekl do miejscowosci Koga i tam próbowal odzyskac stracona pozycje. W 1457 r. zostal wyslany do Kamakury Ashikaga Masatomo, ale nie wpuszczono go nawet do miasta. Zatrzymal sie w Horigoe (Izu) i ustalil konkurencyjny wobec Kogi osrodek wladzy. Teraz w Kantó istnialy juz trzy linie pretendujace do sprawowania rzadów: w Kamakurze kanrei Uesugi, a ponadto Koga-kubó i Horigoe-kubó z rodu Ashikaga. Najdluzej przetrwalalinia Uesugi. Koga-kubó bylo pieciu i linia wygasla po 1583 r. Osrodek w Horigoemial jeszcze krótsza historie — po Masatomo przejal schede Chachamaru i w 1491

Strona 97

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczr. zostal pobity przez Ise Nagaujiego, po czym popelnil samobójstwo. Dzieje Kantó w tym okresie pelne sa intryg, zbrojnych konfliktów, zdrady, klótni rodzinnych i brutalnych morderstw. Dotyczy to zarówno Ashikagów, jak i rodu Uesugi, który rozpadl sie na cztery konkurujace ze soba linie. W czasie gdy te przodujace rody tracily energie i wykrwawialy sie w bratobójczych bojach, wyrastaly obok nowe potegi, a wsród nich ów Ise Nagauji (1432—1519), znany lepiej pod swoim pózniejszym nazwiskiem jako Hójó Sóun.Mniejsze znaczenie i nie tak burzliwa historie jak Kantó-kubó i Kantó-kanrei mialy urzedy reprezentujace bakufu w dalekich prowincjach (Mutsu, Dewa, Kyiishu), w których namiestnicy shóguna nosili tytul tandai.W krótkim okresie rozkwitu shogunatu Ashikagów na szczególna uwage zasluguja czasy Yoshimitsu zarówno ze wzgledów natury politycznej, jak i kulturowej. Yoshimitsu jawi nam sie jako zupelnie inny typ hegemona niz jego dziadek Takauji, który byl politykiem, ale nade wszystko wojownikiem. Yoshimitsu od niemowlectwa wychowywany byl w ksiazecym luksusie i juz w wieku 16 lat wszedl dokregu kuge. W palacu cesarskim czul sie jak u siebie w domu, wyksztalceniem bowiem i oglada nie ustepowal najwykwintniejszym dworzanom. Swoja rezydencje, Hana-no gosho (“palac kwiatowy"), urzadzil z ogromnym rozmachem, ale jednoczesnie z wielkim smakiem artystycznym. Przypuszczac mozna, ze mial on ambicje monarchistyczne, chociaz trudno powiedziec, czy dazyl do wyeliminowania dynastii cesarskiej i zastapienia jej wlasna. Z pewnoscia jednak swoim postepowaniem staral sie ustawic dom Ashikagów na pozycji wladców absolutnych, atakze nasladowal dwór cesarski w ceremoniale palacowym oraz w poboznych pielgrzymkach. Po zjednoczeniu dworu pólnocnego i poludniowego wybral sie na dziekczynna pielgrzymke do chramu Ise, który, jak wiadomo, byl najswietszym z cesarskich chramów. Ostentacyjna poboznosc dawala mu szanse roztaczania wspanialosci swojej osoby i dworu, olsniewania i podbijania mieszkanców tych wszystkich rejonów, do których pielgrzymowal. Jego zamilowania estetyczne mialy tez dalekosiezne195

skutki w skali krajowej. Nowa arystokracja stoleczna, rekrutujaca sie z bushi, zaczela go nasladowac w pogoni za estetyzacja zycia codziennego, w otaczaniu siearbitrami sztuki sposród starej arystokracji i mnichów, w gromadzeniu dziel o wysokich walorach artystycznych. Szczególnie poszukiwane staly sie przedmioty importowane.Dotychczasowy rynek na przedmioty z importu byl waski i nieregularnie zaopatrywany, poniewaz handel zamorski prowadzony byl prywatnie przez niewielu moznowladców z Kyushu i Tsushimy, a przede wszystkim przez kupców, których dostawcami byli piraci (zwani wako). Yoshimitsu przez dlugi czas bezskutecznie dazyl do nawiazania stosunków oficjalnych z Chinami, a przez to do ozywienia legalnej i korzystnej dla bakufu wymiany towarowej. W 1374 i 1380 r. wysylal misje, które nie osiagnely sukcesu. Dopiero misja z 1401 r. dala pozadane rezultaty. Cesarz chinski chetnie przyjal prezenty, które potraktowal jako trybuty wasalne, i w nastepnym roku odeslal statki japonskie wraz z listem do Yoshimitsu, nadajacym mu tytul “króla Japonii". Yoshimitsu przyjal tytul — a w konsekwencji formalne poddanstwo wobec Chin — i w nastepnym roku wyslal nowa misje z dokumentem zaczynajacym sie od slów: “Twój poddany, Minamoto, król Japonii". Takie pogwalcenie japonskiej dumy narodowej wywolalo burze protestów wkraju. Niemniej jednak Yoshimitsu nie odstapil od przyjetej formuly, burza ucichla, a handel pod auspicjami bakufu rozwinal sie pomyslnie. Wprawdzie syn Yoshimitsu po smierci ojca zerwal stosunki z Chinami, ale z kolei jego syn znowuje nawiazal, nie brzydzac sie wyrazaniem poddanstwa i ciagnac z tego duze korzysci.Ustabilizowany za czasów Yoshimitsu system sankan dal dobre rezultaty w umocnieniu wladzy bakufu. Jak juz poprzednio powiedziano, hegemonia Ashikagów (dopóki byla hegemonia) wspierala sie na utrzymywaniu bilansu sily w obliczu koalicji shugo. W okresie rozkwitu bakufu kanrei dzialali jako koordynatorzy opinii shóguna i jego doradców (yoriai), rekrutujacych sie sposród najwazniejszych shugo. Byli wyrazicielami opinii publicznej przekazywanej za posrednictwem shugo, a wiec mogli niekiedy powstrzymac shóguna w jego nazbyt absolutystycznych poczynaniach- Ten system neutralizujacy konflikty w pionie zaleznosci: shógun — shugo, zostal zlamany przez szóstego shóguna Yoshinoriego. Rózne sa opinie na temat jego osoby i skutków dzialalnosci. Mozna jednak przyjacza pewnik, ze byl to despota i bardzo silna indywidualnosc. Dazac do wzmocnieniaswojej wladzy wyeliminowal wplyw kanrei i rady yoriai, nawiazal natomiast bezposredni kontakt z urzednikami aparatu administracyjnego, aby przez nich przekazywac swoja wole organom wykonawczym. Pozwalal sobie nadto na manewrowanie

Strona 98

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwojownikami w odniesieniu do ich stanowisk i posiadlosci, nie stroniac przy tym od zabójstwa, jezeli mu sie to wydalo korzystne. Ostatecznie doprowadzilo to do tego, ze sam zostal zabity przez rozgoryczonego wasala. Po jego smierci dlugo jeszcze trwaly walki frakcyjne miedzy rodami sankan i yoriai. Przyniosly one oslabienie196

pozycji shoguna, kanrei i wielu wasali rodu Ashikaga, a wiec staly sie poczatkiem konca wladzy bakufu. Ostateczne zalamanie przyszlo wraz z wojna Onin.

WOJNA ÓNINW historiografii japonistycznej wojna Ónin traktowana jest zazwyczaj jako punkt zwrotny w dziejach Japonii. Mozna sie zgodzic z takim osadem, jezeli bedziemy brac pod uwage historie polityczna, w szczególnosci zas historie domu Ashikaga. Z tego punktu widzenia wojna Onin stanowi wygodna cezure pomiedzy wzglednym rozkwitem shógunatu a jego wzglednym upadkiem. Patrzac jednak z szerszej perspektywy historycznej stwierdzimy, ze owe 11 lat wojny domowej bylo jedynie kulminacja dlugiego procesu przemian w strukturze spolecznej, a glównie kulminacja dawno nabrzmiewajacych konfliktów jednostkowych. Ponadto po wygasnieciu dzialan wojennych owe procesy nie ulegly zahamowaniu. Toczyly sie nadal, aczkolwiek juz w innych ukladach personalnych. Stulecie poprzedzajace wojne Onin niewiele sie rózni od stulecia, które po niej nastapilo, jezeli bedziemy na nie patrzec z punktu widzenia walk o wladze wewnatrz poszczególnych prowincji. Trudno jednak zaprzeczyc temu, ze charakter tych walk nieco sie zmienil. Bedzie o tym mowa nieco dalej.Do wybuchu wojny Ónin doszlo ze wzgledu na spór sukcesyjny w rodzie Ashikaga, a jednoczesnie z powodu antagonizmów narastajacych miedzy domami najpotezniejszychtego rodu wasali. Glównymi antagonistami w konflikcie byli: Hosokawa Katsumoto (1430—1473) i Yamana Mochitoyo (lub Sózen, 1404—1473). Obaj umarli w tym samym roku, ale wojna, do której wybuchu bezposrednio sie przyczynili, trwala jeszcze pare lat po ich smierci.W 1443 r. urzad shoguna przejal Yoshimasa (1436—1490), osobnik slaby fizycznie inie zainteresowany sprawami administracji. Zajmowal sie przede wszystkim dzialalnoscia kulturalna, zostawiajac aparat panstwowy urzednikom bakufu. Niemniej jednak do niego nalezalo zadbanie o sukcesje, a poniewaz sam nie mial syna, w 1464 r. odwolal z klasztoru swojego brata, Yoshimiego (1439—1491), i oglosil go nastepca. Tymczasem w nastepnym roku zona Yoshimasy, pani Hino Tomiko, urodzila syna Yoshihise, co spowodowalo zmiane planów sukcesyjnych. Yoshimi nie chcac sie wyrzec obiecanego mu urzedu shoguna poszukal oparcia u Hosokawy Katsumoto. Pani Tomiko natomiast odwolala sie do Yamany Mochitoyo, proszac o pomoc w uzyskaniu inwestytury dla Yoshihisy. Sprawa ta spowodowala rozpadniecie sie wielu rodów wojskowych na dwa stronnictwa. Perspektywa zbrojnego konfliktu ujawnila liczne lokalne antagonizmy i nienawisci, które dotychczas trzymane byly w karbach dzieki wzglednej stabilnosci bakufu. Z chwilapokazania przez bakufu slabosci wewnetrznej dla wielu przywódców wojskowych otworzyla sie szansa osiagniecia bezposrednich korzysci w otwartej walce.197

W atmosferze narastajacej burzy od polowy 1466 r. pod Kioto zaczely podciagac armie grupujace sie w dwóch obozach, z których jeden nazywal sie “armia wschodnia" (togun), a drugi “armia zachodnia" (seiguri). W armii wschodniej poczatkowo znalezli sie miedzy innymi:Hosokawa Katsumoto, Hatakeyama Masanaga, Shiba Yoshitoshi, Akamatsu Masanori, Takeda Kuninobu. Glówne sily armii zachodniej opieraly sie na Yamanie Mochitoyo,Hatakeyamie Yoshinarim, Isshikim Yoshinao, Óuchim Masahiro, Shibie Yoshikado i Tokim Nariyorim.Obie armie przez pare miesiecy staly w gotowosci, podczas gdy na szczeblu najwyzszym toczyly sie goraczkowe spory i negocjacje. Yoshimasa zagrozil, ze ktopierwszy nastapi, zostanie ogloszony rebeliantem i wrogiem panstwa. Obie strony wobec tego próbowaly prowokacji; dlugi czas bezskutecznie. Ostatecznie w 6 miesiacu 1467 r. dal sie sprowokowac Katsumoto, ale rebeliantem zostal ogloszonyMochitoyo. W zamieszaniu, które teraz nastapilo, nikt nie byl w stanie powiedziec, po czyjej stronie jest prawo, kto walczy o co i dlaczego. Uklady istniejace w chwili wybuchu wojny zmienialy sie w miare uplywu czasu. Miedzy innymi Yoshimi, który poczatkowo wystepowal po stronie armii wschodniej, w 1469 r. przeszedl do obozu Yamany. Yoshimasa w 1473 r. abdykowal i shógunem zostal Yoshihisa. Ten mlody czlowiek, warto dodac nawiasem, wykazywal pewne cechy odziedziczone po oicu (zamilowanie do poezji i sztuk pieknych), ale jednoczesnie

Strona 99

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczmial tez ambicje wojskowe. Dopóki trwala wojna Ónin, byl po prostu za mlody, by sie w nia aktywnie wlaczyc. Wojna wygasla w 1477 r. z tej racji glównie, ze juz nikt nie mial sily walczyc. Kioto lezalo w gruzach, a zdziesiatkowane armie wycofywaly sie stopniowo do swoich prowincji, gdzie tez od czasu do czasu, nawrotami, wybuchaly lokalne walki.Yoshimasa przez caly okres wojny staral sie trzymac na uboczu glównego nurtu wypadków i szukal zapomnienia w dzialalnosci kulturalnej. W 1489 r. Yoshihisa zostal zabity w Orni przez Rokkaku Takayoriego i wówczas Yoshimasa pogodzil sie ze swoim bratem Yoshimim, wyznaczajac jego syna Yoshitane na nastepnego shóguna.W ten sposób doszlo do zgody w centralnej linii Ashikagów. Gdyby wojna Onin toczyla sie wylacznie wokól sprawy sukcesji, mozna by uznac to za okragle zakonczenie sporu. Ale sily wyzwolone przez wybuch 1467 r. nie wygasly mimo oslabienia glównych antagonistów i wycofania armii ze zrujnowanego Kioto. Przesuniecia na mapie politycznej trwaly nadal. Wojna sprawila, ze rody wielkie przed wybuchem teraz zmalaly, skurczyly sie lub wygasly. Pojawily sie natomiast nazwiska nowych przywódców, którzy doszli do potegi w prowincjach, gdy wokól Kioto ciagle trwaly walki. Ci nowi przywódcy rekrutowali sie przewaznie sposród wasali rodów zaangazowanych bezposrednio w wojnie Onin. Gdy ich seniorzy wykrwawiali sie w beznadziejnych zmaganiach w rejonie stolecznym, oni gromadzilisily na prowincji i stopniowo rugowali wplywy nieobecnych seniorów.W nieustannie zmieniajacym sie obrazie stref wplywów i przesuniec potegi militarnej zauwazyc mozna stale zmniejszanie sie zasiegu wladzy domu Ashikaga, az nastapil wreszcie zupelny jej upadek. Dziesiaty198

“kompromisowy" shogun Yoshitane uzyskal miano nagare-kuhó, “wypedzonego shóguna", poniewaz w 1493 r. pod presja Hosokawy Masamoto wypedzony zostal ze stolicy i zrzekl sie urzedu. Na jego miejscu zasiadl Yoshizumi, popierany przez Masamoto. Niepewna to juz byla posada i nie dajaca satysfakcji. Wladza Ashikagówledwie ogarniala centralne prowincje, a i to w bardzo ograniczonym zakresie. Yoshitane zreszta nie zrezygnowal calkowicie ze swoich ambicji i udal sie po zbrojna pomoc do zachodniej Japonii, do Yamaguchi, gdzie sila wiodaca byl ród Ouchi. Óuchi Yoshioki (1477 — 1528) udzielil poparcia Yoshitane i w 1508r. zbrojnie zajal Kioto, wypedzajac Yoshizumiego, który uszedl do Orni zrzekajac sie urzedu. Shógunem powtórnie zostal Yoshitane. Nie dane mu jednak bylo dozyc swoich dni na tym stanowisku. Dopóki mial poparcie Yoshiokiego, udawalo mu sie utrzymywac na centralnej pozycji. Yoshioki musial jednakze wycofac sie z Kioto ze wzgledu na zagrozenie w rodzimych prowincjach.Armia Ouchiego opuscila Kioto w 1518 r. i zaraz potem wybuchly tam walki, z których zwyciesko wyszedl ród Hosokawa. W 1521 r. shógun Yoshitane zostal powtórnie pokonany i zeslany na wyspe Awaji, gdzie ostatecznie nedznie zginal dwa lata pózniej. Jego nastepca Yoshiharu tez byl dwukrotnie wypedzany i w 1546 r. abdykowal na rzecz swojego syna Yoshiteru, który z kolei steral sie w walkachi intrygach pomiedzy rodem Hosokawa a rosnacymi w sile rodami Miyoshi i Matsunaga. Ród Hosokawa zostal zniszczony i usuniety z areny politycznej w 1563 r. i wkrótce potem Yoshiteru tez ulegl w wojnie z Miyoshimi i Matsunaga. Czternastym shógunem Ashikaga byl bardzo krótko Yoshihide (1568 r.), zdjety z urzedu przez Ode Nobunage (1534—1582), który w tym wlasnie roku wkroczyl do Kioto na czele zwycieskiej armii i na stanowisku shóguna osadzil swojego protegowanego, Ashikade Yoshiakiego. Temu wlasnie Yoshiakiemu przypadla historyczna rola zamkniecia dynastii ashikagowskiej. Nie dokonal on tego dobrowolnie. Przez pare lat próbowal przeciwstawiac sie narastajacej potedze Nobunagi. Nawiazywal alianse za plecami swojego dobroczyncy z wrogimi temu ostatniemu rodami Móri, Asakura, Takeda oraz z instytucjami religijnymi, takimi jak Ishiyama-Honganji. Próbowal walczyc o cienie autorytetu Ashikagów. Ale dom ten przezyl juz dawno swoje apogeum. Nowe sily doszly do glosu. W 1573 r. Oda Nobunaga- zdjal z urzedu Yoshiakiego i wypedzil go ze stolicy. Byl to kres nawetnominalnej wladzy shógunów Ashikaga. Na tej dacie mozna zamknac okres zwany “'drugim shógunatem" lub “Muromachi". czy tez — jesli ktos woli — “okresem Ashikaga".Od wojny Ónin do pojawienia sie na arenie politycznej Ody Nobunagi uplynelo prawie jedno stulecie. Teoretycznie rzadzilo w tym czasie osmiu shógunów Ashikaga, a w ich cieniu zmienilo sie na “wieczystym tronie" dziesieciu cesarzy.Ale to nie te osobistosci mialy wplyw na dzieje Japonii. Nowa Japonia ksztaltowala sie w tym czasie na prowincjach, i to wlasnie “ludzie prowincji" [kunishu) wykuwali jej przyszly ksztalt.Stulecie miedzy wojna Onin a wprowadzeniem Yoshiakiego do stolicy199

Strona 100

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

przez Nobunage nazywane jest okresem sengoku (“kraju w wojnie"). Niektórzy historycy uwazaja okres sengoku za podokres Muromachi, inni wola traktowac go jako odrebna epoke. Jeszcze inni sa zdania, ze cezura miedzy Muromachi a sengokupowinien byc rok 1491, kiedy to Ise Nagauji zlikwidowal Koga-kubó. Tego rodzaju dyskusje sa dosyc jalowe i w ogólnym opisie historii niewielki z nich pozytek. Od czasów Gempei wojny domowe byly znacznie czestsze niz okresy pokoju i wydzielenie okresu sengoku pod ta wlasnie nazwa ma chyba na celu zwrócenie uwagina powszechnosc i intensywnosc walk. Warto jednak pamietac, ze stulecie poprzedzajace wojne Ónin tez wypelnialy walki, ale dopóki trwala hegemonia Ashikagów, byly one do pewnego stopnia kontrolowane. Potem rozpetaly sie zywioly.

OD SHUGO-DAIMYÓ DO SENGOKU-DAIMYÓW chaosie wojen domowych i rozgrywek politycznych na wszystkich szczeblach latwoutracic z oczu przemiany zachodzace w ekonomice, a przeciez to wlasnie walka o nowe formy wladania ziemia powodowala te nieustanne przesuniecia okresu Muromachi. Nieudana restauracja Kemmu zadala cios wladzy cywilnej, a wraz z upadkiem wladzy cywilnej przyszedl kres gospodarki shóen. Nie byla to smierc gwaltowna, ale dlugotrwale konanie.W okresie namboku-chó wiele shóenów rodziny cesarskiej przepadlo na korzysc wojowników, a ponadto cesarze stracili moznosc kontrolowania kokugaryó w prowincjach. W walkach Pólnocy z Poludniem zniszczone zostaly bogate niegdys rodziny arystokratyczne i ich ziemie tez przeszly w rece wojowników. Pod pretekstem kosztów wojny shóeny czesto byly okrawane lub ich dochody zagarniane przez zarzadców wojskowych. Takauji zalegalizowal system zwany hanzei (“pól dochodu"). System ten polegal na przejmowaniu polowy dochodu shóenu na cele militarne. Czesto shugo pod róznymi pozorami nakladali tez innego rodzaju podatki lub zadali robocizny. Wlascicielom shóenów, którzy nie mieli dostatecznej sily, by bronic swych praw, czesciej oplacalo sie oddawac caly shóen w zamian za roczne oplaty. Uzyskany w ten sposób shóen "stawal sie prywatna domena shugo (shugo-uke. “przyjety przez shugo"), który mógt odtad dysponowac nim na wlasny uzytek lub dawac swoim wasalom jako lenno. Mógl wyznaczac swoich ludzi na zarzadców (daikan). Shugo, którzy zdolali zgromadzic duzo ziemi i dysponowali znaczna sila militarna, zwyklo sie nazywac shugo-daimyó. Slowo daimyb uzywane bylo w Japonii od starozytnosci, ale przeszlozmiany znaczeniowe. W doslownym przekladzie jest to “wielkie imie". Moglo sie toodnosic do chlopa-obszarnika, do wlasciciela licznych shóenów lub do poteznego wojownika. Obecnie slowo to znane jest przede wszystkim w znaczeniu obiegowym z okresu Edo, tj. w znaczeniu “ksiaze feudalny". Dlatego dla okresów wczesniejszych dodaje sie slowo kwalifikujace (\lnigo-ihiiinyo. potem scngoku-ciuimyo).Stopniowo arystokracja rezydujaca w stolicy byla coraz bardziej ograniczona materialnie i coraz bardziej pozostawiona na laske lub200

nielaske wojowników, a w prowincjach odbywalo sie wzajemne wyszarpywanie sobie praw do ziemi przez lokalnych funkcjonariuszy wojskowych. Od czasów Kamakura poprzez Muromachi zmienilo sie znaczenie slowa shiki w odniesieniu do ziemi. W okresie Heian-Kamakura shiki tworzyly hierarchie praw w obrebie tego samego kawalka ziemi:honke-shiki, ryóke-shiki, azukaridokoro-shiki, gesu-shiki, jitó-shiki i inne. W okresie Muromachi zaczely zanikac prawa wertykalne, a mniej wiecej od zakonczenia wojny dynastycznej shiki oznaczaly juz prawa do jednego, okreslonegokawalka ziemi, na którym posiadacz shiki nie dzielil sie wladza z nikim.Nie we wszystkich prowincjach te procesy przebiegaly podobnie. Sluszniej byloby powiedziec, ze rozmaitosc ich przebiegu zamazuje klarownosc obrazu, a przez to utrudnia synteze. Bardzo ogólnie mówiac - gospodarka shóen utrzymywala sie najdluzej w rejonie Kinai, gdzie wielkie klasztory potrafily zbrojnie bronic swoich posiadlosci i gdzie przez dlugi czas shóeny pólnocnego dworu i niektórychkuge cieszyly sie immunitetem shógunów. W dalszych od stolicy prowincjach zaglada shóenów byla szybsza.Rozpadanie sie gospodarki shóen sprzyjalo wzrostowi warstwy kunishu, której przedstawiciele czesto byli potomkami lokalnych jitó z okresu Kamakura i w ciagukilku pokolen zdolali poszerzyc swoje posiadlosci kosztem shóenów, nad którymi powinni sprawowac piecze, a nastepnie kosztem slabszych sasiadów. W okresie Kamakura jitó-shiki mogly dotyczyc szeroko rozrzuconych, izolowanych kawalków ziemi. Dlugotrwalymi zabiegami udalo sie wiekszosci kokujinów doprowadzic do

Strona 101

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicztego, ze juz mniej wiecej w polowie okresu Muromachi ich posiadlosci skupialy sie wokól glównego, odziedziczonego po dalekich przodkach kawalka ziemi, a celemkazdego wlasciciela bylo stale poszerzanie wlasnosci. Ci “ludzie prowincji", niezalezni-wojownicy, chcieli utrzymac swoja niezaleznosc, a podniesc stan posiadania, co nie bylo latwe w czasach wielkich przemian. Konkurencja w ich warstwie byla drapiezna, ale jeszcze bardziej uciazliwe stawaly sie naciski ze strony shugo.Warto w tym miejscu przypomniec, ze shugo byli najczesciej ludzmi narzuconymi z zewnatrz, kokujinowie natomiast rekrutowali sie z lokalnych posiadaczy ziemskich. Oczywiscie, shugo tez byli posiadaczami ziemi, ale niekoniecznie w powierzonej im prowincji. Czasem zdarzalo sie, ze nominacje na shugo dostawal wasal Ashikagów, który w wyznaczonej prowincji mial skupiona najwieksza liczbe swoich ziem. Ale nie bylo to regula. Poza tym posiadlosci shugo — chocby nawet bardzo rozlegle — stanowily tylko nieznaczna czesc w proporcji do calej prowincji. Wladza shugo nie polegala wiec na dysponowaniu prowincja jako prywatna wlasnoscia. Taka wladze mieli shugo (podobnie jak kokujin czy kazdy inny czlowiek) wylacznie nad prywatnymi dobrami. Prowincja natomiast zarzadzali jako gubernatorzy wojskowi, jako przedstawiciele bakufu.Shugo-daimyó starali sie przyciagac kokujinów, poniewaz od przyjaznych zwiazków z nimi zalezaly wplywy w prowincji. W zamian za przywileje zadali przysiegi wasalnej. Wielu kokujinów uwiklanych201

w rywalizacje z sasiadami zgadzalo sie na przyjecie zaleznosci, protekcja shugo bowiem mogla przyniesc szybkie, wymierne korzysci. Takie zwiazki jednakze okazywaly sie nietrwale i wystarczalo, by pozycja shugo-seniora ulegla zachwianiu, a natychmiast kokujinowie-wasale zrywali te odgórnie narzucone wiezy. Wielu kokujinów wolalo zachowac niezaleznosc i od poczatku przeciwstawic sie presji shugo. Indywidualni kokujinowie nie byli w stanie tego dokonac, wobecczego tworzyli zwiazki dla wspólnej obrony, zwane ikki (“ligi"). Poczatkowo bylyto zwiazki oparte na pokrewienstwie i powinowactwie, ale z biegiem czasu wiecej powstawalo zwiazków wyrastajacych ze wspólnoty interesów lokalnych. Laczylo sie to z powszechnie zauwazalnym dazeniem do odchodzenia od tzw. systemu dziedziczenia w glównej linii, czy tez “systemu glównego dziedzica" (soryó-sei).System sóryó nie jest dokladnie opracowany w pismiennictwie japonistycznym, jakkolwiek zadnemu japoniscie nie jest obcy ze wzgledu na jego role w spoleczenstwie Japonii. Slowo sbryo pojawia sie w spolecznosci wojowników od okresu Kamakura na oznaczenie dziedzica schedy rodzinnej w glównej linii rodu. Taki dziedzic byl glowa rodu i do niego nalezalo podejmowanie wszelkich decyzji dotyczacych mienia i spraw personalnych w rodzie. Byly to wiec prerogatywy podobne do tych, jakie mieli uji-no chója w arystokratycznych rodach okresów Nara i Heian. We wczesnej fazie ksztaltowania sie systemu sóryó wiezi rodowe byly silne i kontrola glowy rodu kompletna. Schede dzielono testamentem miedzy wszystkich potomków, ale wszyscy czastkowi dziedzice zobowiazani byli do lojalnosci wobec sóryó, czyli tego, który dziedziczyl glówne ziemie rodowe. Tendencja najczesciej spotykana bylo tez to, ze sóryó zachowywal prawa do rzek, jezior, lasów czy lak, inni zas dziedzice (najczesciej rodzenstwo) mogli tylko znich korzystac w odpowiedniej proporcji i na mocy odpowiednich umów, a bezposrednio uzytkowali jedynie odziedziczone ziemie uprawne. Istnialy rody, które dlugo utrzymywaly wiezi rodowe, ale byly i takie, które szybciej rozpadalysie na poszczególne galezie i tracily wiezi z glówna linia, stawaly sie niezalezne, a czesto wrecz nieprzyjazne wobec siebie wzajemnie. Lojalnosci rodowe przeradzaly sie z wolna w bardziej ograniczone lojalnosci rodzinne. Aby temu zapobiec, zaczeto stosowac prawo primogenitury, lub tez unigenitury — nie zawsze bowiem najstarszy syn wybierany byl na dziedzica. Pozostale rodzenstwo, pozbawione majatku, musialo sie podporzadkowac sóryó na zasadzie prostej zaleznosci materialnej. Niektóre rody wymagaly nawet przysiegi wasalnej od wylaczonych z dziedzictwa czlonków.Systemem sóryó poslugiwali sie shugo dazacy do opanowania swojej prowincji. Jezeli ich wlasnosciowe posiadlosci w tej prowincji byly rozlegle, mogli jako sóryó przydzielac ich czesc swoim krewnym, lub tez mogli wyznaczac krewnych na stanowiska zarzadców i poprzez nich dzialac na sasiadów. Systemowi sóryó podlegali tez kokujinowie, a takze wszyscy czlonkowie klasy bushi. Metoda czastkowego dziedziczenia oslabiala strukture sóryó-sei (systemu sóryó), wobec czego202

nastapilo przejscie do unigenitury, ale boczne galezie, które juz powstaly

Strona 102

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwczesniej, byly czesto zbyt slabe, aby sie oprzec róznorakim presjom zewnetrznym: ze strony shugo, ze strony rodzin spokrewnionych lub najblizszych sasiadów i wreszcie ze strony chlopów. Dlatego wlasnie powstawaly ikki. Pewne cechy tych organizacji przypominaja wczesne bushidany z okresu Heian — koniecznosc wspólnej obrony przed wladza i sasiadami oraz przeradzanie sie “rodzinnych" bushidanów w terytorialne. Glówna róznica polegala na tym, ze zasada w bushidanach bylo podporzadkowanie sie slabszych silniejszemu, podczas gdy ikki organizowano na zasadzie równosci miedzy poszczególnymi grupami czlonkowskimi. Czlonkowie ikki dzialali na równych prawach i wszelkie decyzje podejmowano zbiorowo. Spory miedzy dwoma czlonkami (lub wiecej niz dwoma) rozstrzygala rada wszystkich pozostalych czlonków. Zagrozenie kogokolwiek z zewnatrz spotykalo sie ze zjednoczonym frontem wszystkich pozostalych. Podstawa,wokól której budowane byly ikki, stanowila absolutna lojalnosc wzajemna wszystkich czlonków i absolutna jednosc dzialania w wypadkach zagrozenia.Przedstawiciele warstwy kunishu, tak jak polska szlachta zasciankowa, angazowalisie przede wszystkim w sprawy zwiazane z posiadlosciami ziemskimi i.. na nich opierali swoja egzystencje. W konflikty zbrojne mieszali sie jedynie z koniecznosci. Na swoich ziemiach, skoro juz udalo im sie utrzymac glówne dziedzictwo, rozbudowywali domostwa i stopniowo poszerzali personel ludzi zaleznych, którzy bezposrednio byli obowiazani do pracy w gospodarstwie. Jednoczesnie stale dazyli do wzmacniania swojej pozycji i rozciagniecia wlosci. Metody byly rózneiw zaleznosci od lokalnych warunków. Mogly to byc legalne transakcje, takie jak skup ziemi chlopskiej czy reklamacje nowizn. Mogly to byc póllegalne lub calkiem nielegalne przywlaszczenia lak, lasów i zbiorników wodnych, a takze chlopskich dzialek ziemi uprawnej. Takie praktyki musialy prowadzic do konfliktów ze spolecznoscia chlopska. Oczywiscie najprostsza metodauspokojenia chlopskich zalów bylo prawo miecza. Ta metoda jednak nie byla praktyczna na dluzsza mete, poniewaz chlopi umieli sie bronic za pomoca odwolywania sie 'do wyzszych autorytetów, poprzez sabotaz gospodarczy, a takze —w ostatecznej instancji — przez organizowanie wlasnych ikki (tzw. do-ikki). Znacznie praktyczniej sze bylo pokojowe ulozenie stosunków ze wsia. Sluzylo temumiedzy innymi podporzadkowanie dogb (“arystokracji chlopskiej"), najbardziej wplywowych chlopów w spolecznosci wiejskiej. Czesto dokonywano tego poprzez nadanie ziemi na wlasnosc (myoshu-shiki) lub w uzytkowanie (saku-shiki). Dogó wspólpracujacy ze swoim dobroczynca pilnowali jego interesów na wsi, a w razie potrzeby mogli sluzyc jako ochrona policyjna. Byla to metoda polityczna opanowania wsi, metode ekonomiczna natomiast stanowilo zawladniecie (pod jakimkolwiek pretekstem) lasami i woda, co odcinalo chlopów od opalu oraz zasobów wodnych niezbednych do uprawy ryzu. Warto tu zaznaczyc, ze tak jak wieluniezaleznych kokujinów o statusie samuraj skim wywodzilo sie z dogó, to podobniewielu dogó stalo sie chlopami przez203

dobrowolne wyrzeczenie sie przywilejów rycerskich. Jak wyniknie z dalszego tekstu, przejscia z klasy do klasy nie zakonczyly sie jeszcze w okresie Muromachi i sengoku.Sila ekonomiczno-polityczna kokujinów byla w rozkwicie w tym samym czasie, kiedyMuromachi-bakufu cieszylo sie szczytem swojej potegi, a zarazem dopóki shugo utrzymywali swa pozycje polityczna w prowincjach. W polowie XV w. te trzy elementy struktury wladzy zaczely sie chylic do upadku i chyba nalezaloby brac pod uwage ich wzajemne krzyzujace sie zwiazki dla lepszego zrozumienia ostatecznego upadku, który nastapil po wojnie Ónin. Poprzednio byla mowa o tym, ze wladza bakufu wspierala sie na koalicji shugo. Mozemy to nazwac w strukturze wladzy “osia shógun — shugo". Z kolei shugo starali sie opanowac prowincje przezpodporzadkowanie sobie kunishu i nazwiemy to “osia shugo — kokujin". Nastepna os— najmniej zauwazalna, ale przeciez istotna — to “os shógun — kokujin". Nierzadkie bowiem byly takie sytuacje, w których indywidualni kokujinowie stawali sie bezposrednimi wasalami shóguna, co dawalo im szczególna pozycje w prowincji, poniewaz mogli pomijac shugo i zalatwiac swoje sprawy ponad jego glowa. Ponadto od poczatków XV w. bakufu uzurpowalo sobie prawo potwierdzania wlasnosci ziemi nie tylko swoich wasali, co tez bylo bardzo waznym spoiwem osi shógun — kokujin. Byla jeszcze czwarta os, wykraczajaca poza stosunki w obrebie klasy wojskowej:“os kokujin — dogó". Cala ta skomplikowana plecionka wzajemnych zaleznosci zaczela sie pruc od dolu, to znaczy od wsi, gdzie doszlo do konfliktów ekonomicznych, które przybraly ostre formy powstan chlopskich (do-ikki). Przywódcami byli ci sami dogó, których kokujinowie próbowali przeciagnac na swoja strone. Okazalo sie jednak, ze dazac do podniesienia swojego statusu dogó

Strona 103

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczuwazali za korzystniejsze oparcie sie na chlopach, a nie na kokujinach.Kokujinowie pod grozba wybuchu lub pod konkretna presja do-ikki stopniowo zaczeli tracic zdobyte przywileje: lasy, laki komunalne, trakty ladowe i wodne, zbiorniki wody. Czesto tez zmuszani byli do uznania praw wlasnosci chlopów do zagarnietej uprzednio ziemi. Broniac sie przed utrata posiadlosci i przywilejów niezalezni kokujinowie zaczeli teraz szukac opieki u silniejszych i stawali sie ich dobrowolnymi wasalami. Ta tendencja rozpowszechnila sie prawie w calym krajuna dlugo przed wojna Ónin. Zaczal sie formowac szereg silnych bloków zlozonych zwasali, nad którymi stal jako senior najpotezniejszy z lokalnych kokujinów. Nie byla to jednostopniowa struktura, poniewaz bezposredni wasale mieli swoich wasali, a ci nastepni mogli miec jeszcze dalszych. W ten sposób tworzyla sie terytorialna drabina feudalna, a jej senior — jezeli potrafil dla dalszych pokolen w rodzinie utrzymac wiodaca pozycje — stawal sie moznowladca, którego wladza przeradzala sie w terytorialna wladze autonomiczna. Tacy terytorialni wladcy feudalni nazywani sa w historiografii (od wojny Ónin) sengoku-daimyb.Droga do pozycji sengoku-daimyó byla dluga i twarda, a przechodzila przez rózne etapy. Punktem zwrotnym bylo pojawienie sie praktyki zatwierdzania prawa do ziemi poza dotychczasowymi kanalami204

wladzy. Stalo sie to mozliwe dzieki ogólnie panujacemu chaosowi, w którym shóguni shugo tracili zdolnosc ingerowania w sprawy prowincji. Silny kokujin, do którego garneli sie drobniejsi, mógl byc pewien, ze przez potwierdzanie prawa doziemi zyska jeszcze wieksza liczbe wasali. Sila rodzila i pomnazala sile. Potwierdzenie prawa do ziemi kokujinowi przez kokujina bylo jawna uzurpacja i rzuceniem wyzwania bakufu wraz z calym jego aparatem. Ale kiedy ta praktyka weszla w zycie, bakufu juz dogorywalo.Sengoku-daimyó wywodzili sie sposród róznych ludzi: z shugodai, który zarzadzal prowincja, gdy jego shugo tracil czas i energie na intrygach lub walkach w Kioto; z sóryó o rozbudowanych bocznych galeziach rodu, które sklonil do wasalstwa; z organizatorów poteznych ikki; z róznych innych politycznie silnych kokujinów. Najrzadziej sie zdarzalo, by sengoku-daimyó byl przedluzeniem w nowa epoke dawnego rodu shugo-daimyó. Znane sa tylko cztery takie rody: Shimazu, Ótomo, Takeda i Imagawa. Przez pare dekad po wojnie Ónin utrzymywal jeszcze swoja pozycje ród Óuchi, ale w 1551 r. stracil znaczenie rozbity przez wlasnego wasala, Sue Harukate (1521—1555). Harukata zreszta niedlugo sie cieszyl owocami swojej zaborczosci, poniewaz w cztery lata pózniej sam zostal rozbity przez Motonariego z rodu Móri i ostatecznie ten ród przejal schede po rodzie Óuchi.Równolegle do przesuniec w warstwie kunishu odbywaly sie tez procesy podobne w warstwie dogó. W pierwszej fazie rozgrywki na styku: kokujin — dogó, ci ostatni wyszli zwyciesko, uzyskujac prawa do uzytków komunalnych i stajac sie przez to wzbogacona warstwa w spolecznosciach wiejskich, co doprowadzilo do ostrych konfliktów klasowych. Nastapila wówczas druga faza rozgrywki: chlopi (hyakushó) zaczeli wywierac naciski oddolnie na dogó, którzy czesto nie dysponowali dostateczna sila pozaekonomiczna, by sie bronic. Ostateczna faza bylo szukanie przez dogó opieki u kokujinów, a rezultatem — uzyskanie przez wielu dogó statusuwasali, którzy nie zrywali swoich bezposrednich zwiazków ze wsia, ale majac za soba zbrojne poparcie przeksztalcali sie w jej naczelników. W ten sposób tez cementowala sie jednosc terytorialna obszaru pod wladza sengoku-daimyó, poniewazdogó stawali sie ogniwem posrednim miedzy kokujinami a hyakushó. Wielu ludzi wywodzacych sie z warstwy dogó zaczelo formowac najnizsza warstwe samuraj ska i szlo na sluzbe do swoich bezposrednich seniorów jako swita, sluzba domowa lub jako piesi wojownicy zwani ashigaru (“lekkonodzy").Tak jak punktem zwrotnym na drodze do pozycji sengoku-daimyó bylo wprowadzenie praktyki konfirmacji, tak podstawa autonomicznej wladzy stal sie system chigyó-sei, zgodnie z którym daimyó sprawowal nieograniczona kontrole nad ziemiacalego swojego obszaru. Slowo chigyo lub chigybchi oznaczalo ziemie uzyskana w nagrode lub na zasadzie jakiegos przywileju, a w okresie sengoku nabralo znaczenia lenna. Daimyó mial prawo nadawania swojemu wasalowi ziemi jako lenna imial prawo zatwierdzania prawa do ziemi juz przez wasala posiadanej. Przyjeta ogólnie zasada, ze daimyó jest superwlascicielem calej ziemi,205

dawala mu tez prawo nakladania renty i obciazania robocizna.Po wojnie Onin trwaly ciagle walki o redystrybucje ziemi. W ich trakcie ginely bez sladu wielkie niegdys nazwiska, a pojawialy sie nowe i wyrastaly nowe potegi. Obok glównego nurtu zbrojnej rywalizacji zachodzily tymczasem socjo-ekonomiczne zjawiska, które do niedawna byly zagadka dla historyków. Oto

Strona 104

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczbowiem wsród nie konczacej sie wrzawy wojennej powstawaly miasta z wlasnym samorzadem, kwitlo rzemioslo artystyczne, rozwijal sie handel, a niektóre dziedziny sztuki osiagaly doskonalosc.

ROZWÓJ MIAST I MIESZCZANSTWAGdybysmy na wojny okresu Muromachi patrzyli jedynie jako na chaotyczne rozpetanie zywiolów, to wówczas rzeczywiscie nie mozna by sie nadziwic rozwojowi, jaki w tym czasie nastapil. Jezeli jednak spojrzymy na wojny jako na zjawisko wynikajace z koniecznosci obalenia starego porzadku, wówczas z chaosu zacznie sie wylaniac pewien logiczny obraz. Gospodarka shóen byla z zalozenia gospodarka samowystarczalna. Wlasciciele shóenów korzystali z produktów przesylanych im z róznych posiadlosci i to zaspokajalo ich potrzeby zyciowe. Rzemieslnicy, posrednicy handlowi, artysci i wszelkiego typu “zabar wiacze" egzystowali pod patronatem domu cesarskiego, arystokracji cywilnej i instytucji religijnych. W zamian za produkcje lub uslugi otrzymywali ziemie zwana kyuden (“pola jako odplatnosc") lub zasilki zwane hbroku i ich dzialalnosc regulowana byla zapotrzebowaniem patrona. W miare slabniecia ekonomiki shóen, w miare postepujacego upadku bogatych, cywilnych patronów skrepowani dotychczas rzemieslnicy i uslugowcy zaczynali uzyskiwac pewna swobode ruchu.Proces ten od drugiej polowy XIV w. ujawnia sie w wielu dziedzinach. Rzemieslnicy oraz posrednicy handlowi zaczeli sie organizowac dla ochrony wlasnych interesów w stowarzyszenia branzowe zwane za. Nie mogly one istniec samodzielnie, szukaly wiec opieki i poparcia arystokracji wojskowej oraz instytucji religijnych. W porównaniu z patronatem arystokracji cywilnej byly to formy o wiele korzystniejsze, dajace mozliwosci bardziej niezaleznego bytu. Potrzeby klasy wojskowej rosnace ilosciowo i jakosciowo wymagaly stalego rozbudowywania bazy uslugowej i zachecania rzemieslników i pelniacych uslugi do wzmozonej dzialalnosci. Dzieki temu warstwa shokunin zdobywala pewne przywileje,o których dawniej nawet marzyc nie smiala. Slowo shokunin znaczy “ludzie parajacy sie zawodem". Ta nazwa obejmowala rzemieslników, kupców, kyglarzy, artystów, znachorów i innych przedstawicieli sektora nierolniczego. Przedstawiciele tej warstwy ciagneli do osrodków miejskich, osiedlali sie w wydzielonych dzielnicach i przeksztalcali z wolna w odrebna grupe zwana machishu(“spolecznosc miejska", “mieszczanie"), egzystujaca równolegle do arystokracji cywilnej i wojskowej, kleru oraz chlopów. Z biegiem czasu zaczela tez powstawac swoista “arystokracja kupiecka", która wywodzila sie z funkcjonariuszy systemu shóen. Bogaci hurtownicy, zwani ton'ya lub toiya, stali sie bezposrednimi spadkobiercami206

urzedników shóenowych zwanych toi (lub towaru), których obowiazkiem bylo gromadzenie w magazynach portowych oraz nadzorowanie transportu towarów plynacych z shóenów do wlascicieli rezydujacych w Kioto lub Narze. Byli równiez upowaznieni do sprzedawania nadmiaru ryzu i innych produktów.Toi nie ograniczali swoich uslug do jednego tylko wlasciciela i z biegiem czasu ich interesy nabieraly coraz wiekszego zasiegu. W okresie Muromachi interesy te coraz mniej dotyczyly cywilnych honke, a coraz bardziej wiazaly sie z klasa wojskowa — z bakufu i shugo-daimyó rezydujacymi w stolicy. Nastapila tez specjalizacja branzowa, az z magazynierów i nadzorców wyksztalcila sie warstwa toiya — hurtowników, którzy uzyskali monopole na posrednictwo miedzy wytwórcami a sprzedawcami detalicznymi. Obok toiya, a czasem ponad nimi, ogromna role w zyciu tworzacej sie spolecznosci miejskiej odgrywali dosb, czyli wlasciciele magazynów, których glównym zródlem olbrzymich zarobków byla lichwa i pozyczanie pod zastaw. Ci otoczeni powszechnym szacunkiem czlonkowie spolecznosci machishu doszli do takiej potegi finansowej, -ze wielu shógunów i shugo-daimyó bylo ich dluznikami. Ale tez przyczynili sie oni w znacznej mierze do rozkwitu kultury, zwlaszcza w epoce Higashiyama (o czym bedzie mowa dalej);Upadek ekonomiki shóen z równoleglym wzrostem znaczenia i potrzeb klasy wojskowej przyczynil sie do wyzwalania przedstawicieli sektora nierolniczego i powstawania spolecznosci miejskich. Ciagle przemarsze wojsk nie hamowaly tego procesu, a raczej przeciwnie — stymulowaly wytwórczosc potrzebna na zaopatrzeniearmii i wymiane towarowa.Powstawanie miast w okresie Muromachi mialo rózny przebieg w róznych rejonach. Niektóre miasta cieszyly sie juz dluga tradycja, ale nabieraly nowego wigoru i wygladu. Do takich niewatpliwie nalezalo Kioto, Kamakura i Nara. Istnialy miastaportowe, które sluzyly handlowi zagranicznemu, lub tez posredniczyly w dostarczaniu produktów z prowincji do prowincji i z prowincji do stolicy (Hyógo,Hakata, Sakai i inne). Powstawaly miasta przyzamkowe rozbudowywane wokól

Strona 105

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczrezydencji shugo. Wiele tez miast wyroslo w zwiazku z regularnymi jarmarkami (teiki-ichi), które odbywaly sie pod protektoratem shugo, poniewaz w poblizu miejsc, gdzie sie odbywaly jarmarki, zaczely z czasem powstawac stale kramy drobnych handlarzy; a skoro stabilizowal sie handel detaliczny, to wkrótce pojawiali sie toiya i pod ich opieka interesy nabieraly rozmachu. Male osady na uczeszczanych szlakach tez mialy tendencje do wzrostu w zwiazku z nieustannymi wedrówkami swit daimyó, przemarszami wojska i pojawieniem sie handlu obnosnego, Jeszcze innym rodzajem byly miasta powstajace w poblizu slynnych swietych przybytków, jak np. Yamada kolo kompleksu Ise.Ze starych miast Nara ustalila swoja pozycje jako osrodek klasztorny. Nie znaczyto jednak, ze stala sie jedynie miejscem poboznych pielgrzymek. Klasztory Nary (Tódaiji, Kófukuji i inne) prowadzily rozlegle interesy, które siegaly az po krance Japonii, a czasem poza nia. Portem satelickim Nary bylo Sakai i miedzy tymi miastami przebiegal207

dobrze ubity i ruchliwy trakt handlowy. Wlasnie ze wzgledu na potege ekonomicznaklasztorów Nara nie lezala w bezposredniej sferze zainteresowan klasy wojskowej i dlatego charakter miasta byl inny niz Kamakury czy Kioto. Kamakura — w przeciwienstwie do Nary — od samego poczatku byla miastem wojowników, kwatera glówna Minamotów i Hójó. Ogladzila sie troche i wypolerowala dzieki shógunom z krwi cesarskiej, ale nie na dlugo. Po zniszczeniach okresu Kemmu wrócila znowu do dawnego charakteru siedziby wojowników i taka by pozostala pod rzadami kanrei, gdyby nie swiete przybytki, a zwlaszcza klasztory zenistyczne, które lagodzily surowosc mieszkanców.Kioto okresu Muromachi mialo cechy obu tamtych miast, ale ponadto bylo czyms o wiele wazniejszym — stalo sie znowu, jak za czasów Heian, niezaprzeczalnym osrodkiem politycznym i kulturalnym calego kraju. Od chwili swego ufundowania z rozkazu cesarskiego Heian-kyó bylo miastem arystokracji cywilnej, gdzie plebs mieszkal wylacznie po to, by zaspokajac potrzeby blekitnokrwistych mieszkanców. Heian-kyó zylo i kwitlo jako stolica przez cztery wieki, tworzac swoja wyrafinowana kulture. Ciezki cios zadal miastu pozar w 4 miesiacu 1177 r., któryzniszczyl wiekszosc stolicy. Potem miasto zaczelo sie dzwigac z ruin, ale przyszly nastepne kleski okresu Gempei. Od tego czasu nazwa Heian-kyó wypadla z obiegu, a powszechnie zaczela byc uzywana nazwa Kioto, co znaczy po prostu “stolica". W okresie Kamakura polityczny osrodek ciezkosci przesunal sie do Kantó, ale stara stolica nie przestala byc wzorem kulturowym. Uboga, ale dumna ze swej tradycji, przezyla wojny i kleski zywiolowe, by znowu wspaniale zakwitnac w okresie Muromachi. Do rozkwitu nie przyczynila sie jednakze arystokracja skupiona wokól domu cesarskiego; rozdarcie namboku-chó nie dodalo jej bowiem prestizu ani sily. Stara stolica zawdzieczala nowe zycie klasie wojowników, a konkretnie Takaujiemu, który tu ustalil osrodek wladzy. W wyborze odegralo zapewne role strategiczne polozenie miasta w centrum kraju, na skrzyzowaniu szlaków wiodacych ze wschodu na zachód, i bliskosc portów, takich jak Hyógo i Sakai, a byc moze nie bez znaczenia byla sama tradycja osrodka politycznego.Od tej chwili Kioto zaczelo sie w kazdym razie rozwijac na kilku naraz plaszczyznach. Centrum zycia politycznego i kulturalnego stala sie dzielnica Muromachi z palacem shóguna. Do Kioto zaczeli sciagac shugo i budowac swoje rezydencje wzdluz arterii Karasuma-dóri, a ich urzednicy, wasale i swita znajdowali kwatery nieco dalej, ale równiez w tzw. Górnej Stolicy (Kamigyó). Zniknal bowiem dawny podzial na Lewa i Prawa Stolice (Sakyó i Ukyó), a wyksztalcil sie nowy, bedacy wynikiem japonskich inklinacji do grupowania wedlughierarchii. Podzial na arystokratyczna Górna Stolice i plebejska Dolna Stolice (Shimogyó) zostal zatwierdzony formalnie w okresie Muromachi. Granica miedzy tymi dwoma strefami przebiegala przewaznie wzdluz Drugiej Alei (Nijó-dóri), a centrum strefy plebejskiej skupialo sie w rejonie Czwartej Alei (Shijó-dóri). Tutaj toczylo sie bujne zycie machishu, owej spolecznosci miejskiej, która tworzyla zaplecze uslugowe mieszkanców Górnej Stolicy. Tutaj tez zaczely powstawac zalazki samorzadu208

miejskiego. Jednostkami topograficznymi byly machi (kwartaly). W ich obrebie mieszkancy organizowali sie w grupy odpowiedzialne zbiorowo za utrzymywanie porzadku, za walke z pozarami i przestepstwami. Tworzyli tez rodzaj milicji, która wspólpracowala z organami wymiaru sprawiedliwosci bakufu, a zdarzalo sie, ze musiala nawet dbac o bezpieczenstwo zewnetrzne miasta. Pierwszy taki wypadek zanotowany jest w 1441 r., kiedy nastapilo zamieszanie po zabójstwie Ashikagi

Strona 106

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczYoshi-noriego. Potem nasilily sie napasci na kupców i lichwiarzy kierowane przezgrupy chlopskie. W takich wypadkach nie bylo róznic interesów pomiedzy bogatym dosó a najbiedniejszym rzemieslnikiem czy kramarzem. Jakkolwiek ataki do-ikki kierowane byly przede wszystkim na magazyny dosó i sakaya (producenci i handlarze sake — wódki ryzowej), to przeciez cierpialy na tym cale dzielnice, które napastnicy puszczali z dymem. Machishu nie mogli liczyc na pomoc wojowników i obrone mogli sobie zapewnic tylko wlasnymi silami, co cementowalo miedzy nimi wiezy solidarnosci i doskonalilo formy organizacyjne.Wojna Ónin zrujnowala miasto. Rzemieslnicy i kupcy pouciekali do Sakai, Nary czyHyógo, ale zaledwie ucichly echa walk, zaczeli wracac i w krótkim czasie znowu powstaly ulice zlozone z dlugich, równych szeregów domostw i ponownie miasto ozylo. Warunki byly juz inne, poniewaz bakufu utracilo wszelki autorytet. Mieszkancy Dolnej Stolicy musieli sami zadbac o bezpieczenstwo wlasne i wlasnegomienia. Od schylku XV w. zwarli szeregi i udoskonalili swój samorzad do tego stopnia, ze przez blisko póltora wieku reprezentanci poszczególnych machigumi (“zespolów kwartalów") rzadzili miastem jak magistrat. Autonomia miejska upadla dopiero po zajeciu Kioto przez Nobunage.Kioto okresu Muromachi dalo ogromny wklad do kultury narodowej, a zlozyly sie nato rózne czynniki. Nastapila bezposrednia konfrontacja kuge i buke; arystokracjadworska — uboga, ale zyjaca w atmosferze wysublimowanej kultury minionych wieków— rozbudzila potrzeby estetyczne wojowników. Arystokracja wojskowa wniosla wigorswiezosci i ulubienie konkretu do nazbyt abstrakcyjnych form sztuki i rzemiosla artystycznego. Ponadto bushi rezydujacy w stolicy dysponowali srodkami finansowymi, które byly odjete przedstawicielom kuge. Bardzo istotnym czynnikiemstal sie wplyw klasztorów zenu, cieszacych sie patronatem shogunów. Wazne tez byly stosunki z Chinami i innymi krajami. Ogromna rola przypadla tez “spolecznosci miejskiej", która bezposrednio dzieki artystom i rzemieslnikom uczestniczyla w wytwarzaniu rodzimych dziel sztuki, lub tez poprzez kupców posredniczyla w ich dostarczaniu, ksztalcac przy tym swój wlasny smak i znajdujac zachete do finansowania dzialalnosci artystycznej.

ROZWÓJ ZYCIA KULTURALNEGOZ punktu widzenia historii sztuki wydziela sie w okresie Muromachi dwie epoki: Kitayame, przypadajaca na okres rzadów Yoshimitsu, oraz Higashiyame, odpowiadajaca czasom Yoshimasy. To ze sie nazywa te okresy epokami, swiadczy o ich wielkiej wadze w dziejach209

kultury Japonii. Miedzy epoka Kitayama a Higashiyama lezy prawie cale stulecie, w ciagu którego Kioto bylo scena intensywnej dzialalnosci kulturalnej. Nawet w okresie Onin, kiedy ulice miasta byly palone i pladrowane, w rozleglej rezydencji Yoshimasy ciagle odbywaly sie wykwintne bankiety poswiecone dyskusjomo sztuce, komponowaniu poezji czy ogladaniu egzotycznych przedmiotów.W okresie Muromachi caly kraj ogarnela pasja do sztuki w jej rozmaitych przejawach, ale oczywiscie Kioto nadawalo ton i dyktowalo mody, poniewaz tutaj mecenat shógunów i wielkich klasztorów stwarzal najlepsze warunki rozwoju artystów i koneserów. Shugo czy shugodai jadac do swojej prowincji starali sie przeszczepic cos z atmosfery stolecznej na grunt prowincjonalny. Wielu z nich próbowalo ze swojego osrodka administracji stworzyc kopie stolicy. Powstalo w ten sposób szereg miast prowincjonalnych zwanych “male Kioto". Do dzisiaj mozna ogladac w Japonii slady tej ambicji, choc w ciagu paru wieków wiele sie zmienilo, wiele obiektów uleglo zniszczeniu, nowoczesnosc wtargnela miedzy starozytne domy. Mimo tego “male Kioto" — Takayama (prowincja Hida) czy Yamaguchi (prowincja Suó) — do dzis zachowaly cos z atmosfery tamtych dni, tamtej wspanialosci.Jakkolwiek za pierwszego wielkiej miary mecenasa sztuki mozna uwazac Yoshimitsu,to przeciez juz Takauji przyczynil sie do przyszlego rozkwitu. Byl on pod wielkim wplywem nauk zenu i faworyzowal mistrza znanego jako Musó Soseki (1275— 1351). Soseki, wybitna indywidualnosc, uwazany jest powszechnie za prekursora rozwinietej znacznie pózniej warstwy koneserów sztuki. Jemu przypisuje sie miedzy innymi stworzenie wielu arcydziel sztuki ogrodowej, tej sztuki, która w okresie miedzy Kitayama a Higashiyama osiagnie wyzyny doskonalosci. Jako mistrz zenu Soseki przyczynil sie do rozpowszechnienia tej nauki na caly kraj, poniewazpod jego wplywem Takauji nakazal budowanie w kazdej prowincji zenistycznych klasztorów zwanych ankokuji (“swiatynie na intencje pokoju w kraju"), a takze zapoczatkowal organizacje swiatynna zwana systemem gozan (“piec gór", to znaczy “piec swiatyn"), która dawala preferencje klasztorom rinzai i w obrebie rinzai tworzyla hierarchie przybytków otaczana opieka przez panstwo.

Strona 107

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz“Piec swiatyn" usytuowanych bylo w Kamakurze i w Kioto, przy czym poczatkowo przewage mialy swiatynie Kamakury. Z biegiem czasu liczba “piec" pozostala tylkow nazwie, a w rzeczywistosci zostala podwojona i wiekszego znaczenia nabraly przybytki Kioto. Stworzenie silnej organizacji, ale jednoczesnie koniecznosc zabiegania o protekcje i walki konkurencyjne miedzy klasztorami sprawily, ze mnisi gozanów zaczeli mniej dbac o dyscypline duchowa, a bardziej o dyscypline hierarchii klasztornej. Czystosc nauk zenu tez ulegla zmaceniu i w praktyki zaczely sie wkradac elementy mikkyó wraz z ich bagazem magicz' nym. Tego typu synkretyzm byl zapewne wynikiem zjawiska typowego dla okresu Muromachi — wymieszania arystokracji wojskowej z cywilna. Surowosc wczesniejszej nauki zenu odpowiadala klasie buke, gdy natomiast arystokracja cywilna tradycyjnie zyla w kregu praktyk ezoterycznych. Polaczenie obu tendencji zadowalalo gusta klientów,które w miare210

poglebiania sie symbiozy buke-kuge stawaly sie coraz bardziej eklektyczne.Wplyw klasztorów zenu przejawial sie w wielu dziedzinach. Szczególna wage mialy swobodne kontakty z Chinami. Mistrzowie chinscy od czasu do czasu przyjezdzali do Japonii, mnisi japonscy czesto jezdzili do Chin - ostentacyjnie po nauke, alenie brzydzili sie i handlem. Przywozili z kontynentu nie tylko pocieche duchowa i nowe pomysly doktrynalne, ale takze wiele przedmiotów sztuki oraz umiejetnosciich wytwarzania. Wyrazne wplywy chinskie widoczne sa przede wszystkim w filozofii, malarstwie, kaligrafii i w sztuce uzytkowej. Obiegowe wyrazenie gozan-hunka (“kultura pieciu swiatyn") lub gozan-hungei (“sztuka pieciu swiatyn") swiadczy o tym, ze organizacja gozanów zdolala wytworzyc swój wlasny swiat estetyki. Ograniczajac sie na razie do dziedzin inspirowanych przez Chiny wspomniec trzeba o tym, ze w dziedzinie filozofii klasztory nie ograniczaly sie do poglebiania nauk Eisaia, ale prowadzily tez studia nad doktrynami innych sektbuddyjskich, glównie tendai (stad tez wynikly formy synkretyczne), a ponadto nadneokon-fucjanizmem, którym zainteresowanie zaczelo sie budzic w sferach rzadowych znacznie wczesniej (cesarz Godaigo, potem Takauji i Yoshimitsu). W dziedzinie literatury tzw. literatura pieciu swiatyn (gozan--hungaku) przezywala swoja swietnosc w okresie Kitayama, ale potem zaczela stopniowo podupadac. Najpopularniejsza w tym gatunku byla poezja chinska, chociaz byli tez mnisi sinologowie, którzy próbowali tworzenia proza. Powstawalyliczne zbiory opowiesci o mistrzach, antologie anegdot i przypowiesci.Malarstwo bylo ta dziedzina, która rozwinela sie najpiekniej. Chodzi tu przede wszystkim o malarstwo monochromatyczne (suihokuga“obrazy tuszem"), najbardziej dla zenu typowe. Ten typ malarstwa zostal bardzo chetnie przez Japonczyków przyswojony i wyszedl poza klasztory, znajdujac entuzjastów w spoleczenstwie swieckim. Do drugiej polowy XV w. wsród artystów suibokuga przewage mieli mnisi. Potem proporcje sie odwrócily. Poza tym tematykareligijna przestala byc obowiazujacym kanonem, a hieratyczne ujecia lansowane przez buddyzm ezoteryczny calkowicie stracily popularnosc. Najwazniejsza zasada malarstwa tuszowego byla spontanicznosc, swoboda pociagniec pedzla, a zarazem umiejetnosc osiagania efektów swiatla, cienia czy pólcienia przez odpowiednie manewrowanie pedzlem raz lekko samym koniuszkiem, raz mocno cala powierzchnia oraz dobór intensywnosci tuszu. Taka technika wymagala zenistycznego spokoju ducha i wbrew pozorom równiez wiekszego kunsztu niz narysowanie konturu i wypelnienie go kolorem. Do najwiekszych mistrzów okresu Muromachi naleza do dzispodziwiani: Shubun (1414 1465), Sesshu (1420 1506) i Sesson (1504?—1589?). Oprócz nich dzialala jeszcze plejada innych.Sztuka czesto towarzyszaca suibokuga byla kaligrafia. Obrazy, przedstawiajace jakies widoki, ilustrujace przypowiesci czy ukazujace postaci ludzkie, czesto zaopatrywano w tekst. Owe teksty nie zawsze byly przejrzyste, ale mialy dzialac aluzja, pobudzac do myslenia. Oczywistosc i przegadanie calkiem nie miescily siew srodkach dzialania zenu.211

Stad tez wynikala aura zagadki czy tajemniczosci w malarstwie. Kaligrafia, oczywiscie, nie byla traktowana wylacznie jako uzupelnienie obrazu. Rozwijala sie tez jako samodzielna dziedzina sztuki od czasów Heian i miala w Japonii wielkie osiagniecia.Shógunowie Ashikaga, a zwlaszcza ci dwaj najslynniejsi koneserzy, Yoshimitsu i Yoshimasa, byli milosnikami malarstwa i zbieraczami obrazów. W ich zbiorach znalazlo sie wiele dziel zarówno mistrzów chinskich, jak i japonskich. Przedsiebiorczy kupcy znajac gusta swoich wladców przywozili z Chin obrazy jako towar, na którym mozna bylo zarobic. Zdarzaly sie wsród tych importów

Strona 108

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczfalsyfikaty, poniewaz kupcom zalezalo na zarobku, a nie na krzewieniu sztuki. Ten proceder zostal z biegiem czasu ukrócony, gdy nowobogacka chec zablysniecia ustepowala miejsca prawdziwemu wyczuciu estetycznemu. To przejscie dokonalo sie miedzy epokami Kitayama i Higashiyama.Rola Yoshimitsu jest ogromna w pobudzeniu zywiolowego zainteresowania estetyka. On sam na pewno byl koneserem, ale pod podszewka wielu jego dzialan kulturalnychkryly sie zapewne równiez cele polityczne: chec przycmienia dworu cesarskiego, olsnienie spoleczenstwa monarchiczna wspanialoscia, wciagniecie shugo-daimyó do wspólzawodnictwa w dziedzinie kultury i przez to samo odciagniecie od politycznych form rywalizacji. Yoshimitsu nie wiedzial — tak jak my wiemy dzisiaj — ze za jego czasów dom Ashikaga przezywa swoje apogeum. Myslal, ze wladza jego rodu zapewni krajowi pokój i przetrwa wieki. Dzieki takiemu przekonaniu mógl w spokoju ducha poswiecac ogromne sumy na dzialalnosc artystyczna. Mógl i poswiecal.Zupelnie nowym akcentem w zyciu socjalnym stolicy bylo zniesienie przez Yoshimitsu dyskryminacji klasowej w dziedzinie kultury. Artysci wszystkich klas i stanów mieli do niego dostep, o ile wykazali sie rzeczywistym talentem. Nie bylo to rewolucyjnym wprowadzeniem demokracji, poniewaz w dalszym ciagu dworzan nizszych rang (spoza kregu, kuge) czy mieszczan z Dolnej Stolicy nie wpuszczano do komnat Hana-no gosho czy rezydencji w Kitayanie. Aby uzyskac osobista protekcje shóguna i wstep do jego kwater, trzeba bylo zostac mnichem (albo juz nim byc), a przez to osiagnac status ponadklasowy. Typowymi postaciami spotykanymi w otoczeniu Yoshimitsu byli tzw. ton-seisha (“osoby, które wyrzekly sie zycia swieckiego") — mnisi niekoniecznie zwiazani z jakas sekta lub swiatynia. Wielu wywodzilo sie z amidystycznej sekty jishu, o czym swiadcza ich imiona zakonczone na -ami (od Amida), jak np.: Kan'ami czy Zeami. Tonseisha mogli byc specjalistami w jednej dziedzinie sztuki, ale wykorzystywani byli do róznych celów, jak na przyklad: nadzorowanie biesiad, dekorowanie pawilonów bankietowych, przewodniczenie na konkursach poetyckich. Z owych tonseisha od czasów Yoshimitsu do czasów Yoshimasy wyksztalcila sie warstwa zawodowych estetów nazywanych dobbshu (kompanionowie). Samo slowo uzywane bylo znacznie wczesniej, ale w okresie Higashiyama nabralo znaczenia “zawodowych uczestników wrozrywce estetycznej". Dóbóshu musieli byc arbitrami w dziedzinie poezji, w malarstwie, dekoracji wnetrz, ogrodnictwie i w ocenianiu dziel sztuki212

uzytkowej. Byli to zarazem “panowie do towarzystwa" biegli w wykwintnej konwersacji i o polerowanych manierach. Z otoczenia Yoshimasy najslynniejsi byli: Nóami (1397-1471), Geiami (1431-1485) i Sóami (?-1525).Kultura epoki Kitayama nosi ciagle cechy przejsciowe, charakterystyczne dla kazdego okresu wielkich przemian. W tym czasie dokonuje sie bowiem przechodzenieod elitarnej kultury dworskiej do eklektycznej kultury o elementach plebejskich — typowej dla pózniejszego okresu Muromachi. Widomym dowodem moze byc np. przeslawny Zloty Pawilon (Kinkaku), ufundowany przez Yoshimitsu w 1401 r. na terenie rezydencji w Kitayamie. Sama rezydencje Yoshimitsu zaczal budowac w 1397r., a ukonczyl dopiero w 1407 r. Nic sie w tym czasie nie moglo równac ze wspanialoscia pawilonów, rozwiazaniem przestrzennym ogrodów, artyzmem wyposazenia wnetrz tego ogromnego kompleksu. Wszystkie budynki wzniesiono w tradycyjnym stylu shin-denzukuri, z wyjatkiem Kinkaku. Tutaj Yoshimitsu pofolgowal eklektyzmowi i stworzyl cos trudnego do sklasyfikowania, a co w jego czasach musialo wywolywac ogromne wrazenie (wywoluje zreszta do dzis). Pawilon, usytuowany na wdzierajacym sie w jezioro pólwyspie, sklada sie z trzech kondygnacji, z których dwie dolne rozwiazane sa na planie prostokata i wykazuja cechy typowe dla shindenzukuri. Górna kondygnacja jest kwadratowa i znacznie mniejsza od dolnych, a okna213

ma w ksztalcie sylwety dzwonu, co bylo stosowane w budownictwie zenistycznym. Zwienczona jest dachem czterospadowym z lekko podgietymi ku górze naroznikami, aw najwyzszej czesci dachu umieszczony jest feniks o rozpostartych skrzydlach. Caly budynek zostal oblozony zlotem listkowym. Tak niezwyklej, lsniacej od zlotakonstrukcji nikt przedtem nie wymyslil. Laczyla w sobie rezerwe arystokratycznego stylu shinden z ostentacyjnym przepychem nowobogackich i smialoscia nowatorstwa. Po smierci Yoshimitsu rezydencja w Kitayamie zamieniona zostala w swiatynie zen pod nazwa Rokuonji. Z licznych pawilonów zachowal sie donaszych czasów tylko Kinkaku i popularna nazwa swiatyni stalo sie Kinkakuji (Swiatynia Zlotego Pawilonu). Kinkaku splonal w 1950 r. i odbudowano go piec latpózniej.

Strona 109

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczYoshimitsu nie obawial sie, ze zostanie przez dwór potepiony za wulgarnosc, kiedy w 1374 r. ogladal prototyp widowiska zwanego surugaku (“malpia zabawa"). Wtym plebejskim typie przedstawienia zobaczyl ogromne mozliwosci rozwojowe. Otoczyl opieka Kan'amiego (1333 1384) i jego syna Zeamiego (1363 1443), którzy wówczas uprawiali ten rodzaj teatru. Dalo to rezultaty do naszych czasów zadziwiajace wielbicieli sztuki teatralnej. Pod protektoratem shóguna Zeami móglodejsc od form schlebiajacych niewybrednym gustom szerokiej publicznosci, stworzyl doskonalsza forme zwana sarugaku-no, która stala sie poczatkiem dojrzalego teatru no, wyrafinowanego i wyrazajacego w japonskiej estetyce niezwykle wazne pojecie yugen. Slowo to sklada sie z dwóch komponentów znaczacych: “niewyrazny, zatarty" i “niezglebiony", które w sumie przekazuja pojecie czegos tajemniczego, trudnego w slownym opisie, ledwie wyczuwalnego. Talent Zeamiego dzieki protekcji shóguna mógl sie rozwinac i stworzyc niezwykly japonski teatr no, który nie przestaje fascynowac nawet odbiorców spoza japonskiego kregu kulturowego. Zachowalo sie okolo 350 sztuk teatru no z okresu Muromachi i wiele z nich grywa sie do dzis.Pasja Yoshimitsu bylo kolekcjonerstwo, którym zarazil wielmozów ze swego otoczenia. Najbardziej poszukiwane byly przedmioty zwane ogólnie kuramoiw (“rzeczy chinskie"). Po nawiazaniu stosunków z Chinami shógun zapewnil sobie ichstaly doplyw. Wsród szczególnie pozadanych karamono znajdowaly sie obrazy, wyroby z laki, naczynia i figurki porcelanowe, ceramika, a takze kadzielnice i wszelkiego rodzaju utensylia do herbaty. Za czasów Yoshimitsu “ceremonii herbaty" jeszcze nie znano. Popularne natomiast byly tzw. locha, czyli “konkursyherbaciane", polegajace, ogólnie mówiac, na rozpoznawaniu gatunków podawanej do picia herbaty. Dawalo to okazje do prezentowania czarek, puzderek, imbryków i innej zastawy, poniewaz piciu towarzyszyly zawsze wykwintne przystawki. Tócha niejednokrotnie przybieraly tez formy ostrego hazardu.Bardzo ozywione zycie towarzyskie, a takze chec popisania sie drogocennymi przedmiotami stworzyly koniecznosc wprowadzenia modyfikacji do tradycyjnej architektury. Pierwsze zaczely sie pojawiac pawilony zwane kuisho (“miejsca spotkan"), przeznaczone specjalnie na przyjecia i inne imprezy towarzyskie. Bylyone przystosowane do214

swobodnej, nieformalnej atmosfery. Wyposazone bywaly w przesuwane drzwi obite papierem (shóji) i przesuwane sciany (fusuma) — elementy nie wystepujace w stylushindenzukuri. Ponadto znajdowaly sie tam miejsca specjalnie przeznaczone do eksponowania domowych drogocennosci. Typ pawilonów kaisho wyksztalcil sie we wczesnym okresie Muromachi, a w póznym zanikl, ale niektóre cechy charakterystyczne dla kaisho daly asumpt do powstania nowego stylu architektonicznego, nazwanego nastepnie shoinzukuri (“styl gabinetowy").Cechami typowymi dla stylu gabinetowego byly wspomniane wyzej shóji i fusuma, a nastepnie: genkan, loko, chigaidana i shoin. Genkan jest przedsionkiem oddzielajacym wnetrze domu od swiata zewnetrznego. Nie bylo tego w domostwach typu shindenzukuri, gdzie do izby wchodzilo sie prosto z dworu lub z otwartej galerii. Toko bylo miejscem z podniesiona podloga, które po przykryciu mata (tatami) moglo sluzyc jako siedzisko dla gosci, lub tez jako podwyzszenie dla pokazywania przedmiotów. Uwaza sie powszechnie, ze toko z okresu Muromachi stalosie forma zalazkowa dzisiejszej tokonomy (rodzaj alkowy), spotykanej w kazdym japonskim domu. Prawdopodobnie jednak (mimo wspólnego komponentu toko) dzisiejsza tokonoma wywodzi sie od elementu zwanego oshi-ita, tzn. od drewnianejplatformy, na której ustawialo sie przedmioty sakralne lub dekoracyjne. W XIV w.oshi-ity byly jeszcze przenosnymi stolikami lub lawami, ale w XV w. zaczely byc obudowywane, a niekiedy wydzielane jako alkowy. Wspólczesne tokonomy dziela sie na dwa typy - oba wykazujace dziedzictwo Muromachi. Drewniane podwyzszenie ciagnace sie przez cala szerokosc pokoju nalezy do pierwszego typu, do drugiego natomiast odgraniczona alkowa zajmujaca pól pokoju lub mniej. Oba typy sluza wylacznie celom dekoracyjnym.Inny element nowego stylu to chigaidana, czyli “przemienna pólka". Byla to kombinacja dwóch pólek zawieszonych jedna nad druga, lecz nie w jednym pionie, ipolaczonych pionowa listwa. Czesto nad pólkami i pod nimi umieszczano drewniane ozdobne schowki. Chigaidany sluzyly ekspozycji ksiazek lub przyborów do herbaty.Najwczesniejsze zastosowanie chigaidany znane jest z okresu Yoshimasy.Shoin (lub tsuke-shoin) byla to alkowa obudowana wokól stolu do pisania i odgrodzona z jednej strony przesuwanymi sciankami shóji. W okresie poprzedzajacym Muromachi istnialy stoliki w alkowach i prawdopodobnie wtedy bylyto urzadzenia utylitarne. W okresie Muromachi przeszly juz ewolucje od uzytecznosci do celów czysto dekoracyjnych. W shoinie eksponowalo sie — zgodnie

Strona 110

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczz tradycja miejscaprzybory do kaligrafii. A bylo co pokazywac, bo pisanie tuszem wymaga wielu przyborów: laseczki suchego tuszu, róznych gatunków papieru. naczynia na wode, kamienia do rozcierania tuszu, pedzelków, podstawek pod pedzelki i przycisków dopapieru. Wszystkie te przedmioty mogly byc istnymi dzielami sztuki (nie wylaczajac recznie czerpanego papieru).Elementy stylu shoinzukuri pojawialy sie stopniowo i w okresie Muromachi prawdopodobnie nie wiecej niz dwa lub trzy z nich wystepowaly215

jednoczesnie. Wazne sa niezmiernie, poniewaz zachowaly sie do naszych czasów jako standardowe wyposazenie kazdego japonskiego domu. Wszystkie juz istnialy w okresie Higashiyama, a przetrwaly wszystkie wyzej wymienione, z wyjatkiem owego shoinu, który dal nazwe stylowi.Za czasów Yoshimasy kultura Muromachi osiagnela dojrzalosc. Nie dotyczy to jedynie palaców z Górnej Stolicy. Plebejska czesc Kioto miala swój udzial zarówno w tworzeniu, jak i w konsumpcji dóbr kulturowych, co za czasów Yoshimitsu jeszcze nie bylo mozliwe, chociaz to on pierwszy stworzyl ku temu szanse. Do okresu Higashiyama spolecznosc miejska zdolala sie juz uksztaltowac iustalic swoja pozycje niezbednego ogniwa w gospodarce shógunów. Wzajemne zaleznosci miedzy kupcami a shógunem rosly. Kupcy musieli znajdowac potwierdzenie przywilejów i monopoli u shóguna, a ten z kolei korzystal z ich uslug nie tylko handlowych, ale i finansowych. Yoshimasa, którego rozrzutnosc prawie nie miala granic, ciagle musial sie zapozyczac u dosó. Robilo to równiez wielu shugo, których rujnowala pasja kolekcjonerska i pogon za rozrywkami estetycznymi. A rozrywki estetyczne owego czasu nie byly tanie, gdyz nawet tak, zdawaloby216

sie, intelektualne zajecia, jak konkursy poetyckie, tez wymagaly bogatej oprawy i popisania sie ze strony gospodarza przepychem wnetrza, a ze strony gosci wspanialoscia stroju i akcesoriów.Wiele jednak nowobogackiej ostentacji i rubasznych zolnierskich zabaw pod wplywem ludzi o pokroju dóbóshu uleglo stonowaniu i sublimacji. Np. szalenstwo okresu Kitayama — konkursy herbaciane tócha — wyszly z mody, a zamiast nich pojawila sie chanoyu (dosl. “wrzatek na herbate") — ceremonia herbaty. Zmiana odtócha do chanoyu nastepowala stopniowo, w miare nabywania stolecznej oglady: najpierw rezygnacja z halasliwych hazardów i przejscie na spokojne spotkania przy herbacie, a potem sformalizowanie i obudowanie ich etykieta. Na dwór shóguna ten typ relaksu wprowadzil Nóami, a nastepnie inny sposród dóbóshu, Murata Juko (1422—1502), nasycil spotkania herbaciane duchem estetyki zenu i sformulowal pierwsze reguly ceremonii. Chanoyu wymaga specjalnych pomieszczen, specjalnego otoczenia, dekoracji, przyborów. Rozwój ceremonii herbaty pobudzil wiec nowe szalenstwo zbieraczy i, co za tym idzie, nowy wzrost wydatków.Jak powszechnie wiadomo, ceremonia herbaty przezyla wszystkie wieki od czasów Higashiyama i zyje bardzo intensywnie we wspólczesnym japonskim spoleczenstwie. Podobnie ikebana (“ozywione kwiaty"), wprowadzona na dwór Yoshimasy przez Ikenobó Senkeia. Jego nastepca, Ikenobó Sen'0, w pierwszych dekadach XVI w. sformulowal zasady rodzaju ikebany zwanego rikka (“stojace kwiaty") i te zasady do dzis sa wykladane na pólwyzszej uczelni Ikenobó w Kioto. Obok rikka rozwinelysie tez inne rodzaje ikebany klasycznej, a w ostatnich latach pojawily sie nowe kierunki i style.Zarówno Murata Juko, jak i panowie Ikenobó wywodzili sie z gminu. Ich artyzm i znajomosc etykiety utorowaly im droge do palacu shóguna. Oczywiscie, wsród machishu nalezeli oni do elity artystycznej. Wiekszosc mieszkanców Dolnej Stolicy i podobnych srodowisk w innych miastach nie miala wyrózniajacych sie talentów ani aspiracji. Niemniej jednak istnialy tu znowu formy rozrywki kulturalnej dostepne dla wszystkich. Do takich nalezaly przedstawienia sarugaku i dengaku (“zabawy polne"), uwielbiane przez mieszczan. Poza tym pojawiali sie od czasu do czasu wedrowni kuglarze i mimowie, a takze biwa-hóshi i etoki-hoshi.Biwa-hóshi byli to ociemniali minstrele, najczesciej mnisi, którzy przy dzwiekach lutni biwa opiewali dzieje dawnych bohaterów. Znamy ich juz od czasów Kamakura. Etoki-hoshi natomiast stanowia ciekawa nowosc, poslugiwali sie bowiem metoda, która dzis nazywaloby sie audiowizualna. Slowo etoki znaczy “wyjasnianieobrazków", slowo hoshi — “mnich" lub “mistrz". Ich zenskim odpowiednikiem byly Kumano-bikuni (“kaplanki z Kumano"), Wedrowali oni po calym kraju i snuli ludziom opowiesci, pokazujac jednoczesnie ilustrujace opowiesc obrazki. Teksty nalezaly, byc moze, do literatury pisanej, ale moze byly improwizowane.

Strona 111

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczSpadkobiercami ich tradycji sa do niedawna jeszcze zywotni we wspólczesnej Japonii przedstawiciele “papierowej sceny" — kami-shibai.Przedstawienia wedrownych trup i popisy opowiadaczy w Kioto217

odbywaly sie zazwyczaj w rejonie dzisiejszej glównej arterii Kawara-machi. Podówczas nie bylo tu jeszcze miejskiej zabudowy, a rozciagala sie plaszczyzna piachu i zwiru wyschnietego koryta rzeki Karno. Teren wykorzystywany byl na egzekucje i wobec tego nie uczeszczany przez elite z Górnej Stolicy. Nie bylo tojednak pustkowie. Mieszkali tu ludzie zwani kawaramono (“osobnicy z wyschnietegokoryta rzeki"). Zajmowali sie najpodlejszymi robotami (miedzy innymi uprzataniemtrupów skazanców). Arystokracja cywilna brzydzila sie nimi. ale arystokracja wojskowa nie miala takich przesadów. Kawaramono mieli nawet szanse awansu spolecznego, jezeli podniesli swój status przez przejscie do stanu mnisiego. Mogli tez osiagnac pozycje dóbóshu na dworze shóguna. Wielu artystów z warstwy kawaramono zajmowalo sie ogrodnictwem i cieszylo szacunkiem wykwintnych estetów.Wielu sposród kawaramono pracowalo dla Yoshimasy, który wysylal ich jako ekspertów az po Nare w poszukiwaniu niezwyklych kamieni i pieknych drzew potrzebnych do ogrodów. Przyklad kawaramono jest wymowny z dwóch wzgledów. Po pierwsze: swiadczy o stalym zapotrzebowaniu na nowe talenty, zapotrzebowaniu taksilnym, ze znalazl sie sposób przelamania barier klasowych. Po drugie: talentów nie brakowalo w zadnej klasie czy warstwie. Sa to dwa wzajemnie ze soba powiazane aspekty kultury okresu Muromachi.Dzialalnosc Yoshimitsu i jego wspólczesnych wciagnela nizsze stany do udzialu w zyciu kulturalnym i wplotla elementy plebejskie do niektórych dziedzin sztuki. Zbiegiem czasu owe elementy stopily sie218

z bardziej wyrafinowanymi formami i w tej udoskonalonej postaci zaczely docieracdo nizszych warstw spoleczenstwa. Tutaj najlepszymi odbiorcami dobrodziejstw rozkwitu kultury byli bogaci kupcy, którzy posredniczyli w handlu z Chinami. Przez staly kontakt z dzielami sztuki sami stawali sie znawcami i koneserami, a nierzadko tez zbieraczami. Nabyta przez nich wiedza i oglada przesaczala sie do innych warstw machishu i powoli prowadzila do wytworzenia swoistych form kulturymieszczanskiej. Wyodrebnienie sie tej kultury nastapilo dopiero w okresie Edo, ale okres Muromachi dal poczatek temu procesowi.Najbardziej znanymi zabytkami epoki Higashiyama sa: Ginkaku (Srebrny Pawilon), Tógudó i kamienny ogród przy swiatyni Ryóanji. Dwa pierwsze zabytki sa jedynymi ocalalymi budynkami z ogromnego kompleksu rezydencyjnego, który Yoshimasa budowal od 1482 r. Srebrny Pawilon nie jest wcale srebrny, tylko brazowy, w kolorze pieknego starego drewna, bo na szczescie Yoshimasa nie zdazyl go posrebrzyc. Razem z Tógudó wkomponowany w pelen uroku ogród tworzy obecnie kompleks swiatyni Jishóji. Ta nazwa, podobnie jak Rokuonji, rzadko jest uzywana.Popularnie swiatynia nazywa sie Ginkakuji - Swiatynia Srebrnego Pawilonu. Pierwotny ogród robiony byl wedlug zalozen estetycznych Musó Sosekiego, ulegl jednak zniszczeniu i dzisiejsza kompozycja pochodzi z okresu Edo. Centralnym elementem nizszej plaszczyzny ogrodu jest staw. w którym jak w lustrze odbija sie wdzieczna sylwetka Srebrnego Pawilonu.Swiatynia Ryóanji ufundowana zostala w 1450 r. przez Hosokawe Katsumoto i jemu tez niektórzy historycy sztuki przypisuja autorstwo najslawniejszego w Japonii kamiennego ogrodu (sekitei). Ten niezwykly ogród zaskakuje kazdego nie przygotowanego cudzoziemca, poniewaz nie ma w nim ani jednego drzewa, ani jednejtrawki czy kwiatu. Jest tylko czysty zwir, zagrabiony w pasy i zakola, a wsród zwiru ulozone pietnascie kamieni róznej wielkosci, w pieciu grupach. Ten typ kompozycji nazywa sie kwe-sansui “wyschniety krajobraz", i jest najbardziej reprezentatywnym rodzajem sztuki zenu.Porównanie dwóch wymienionych obiektów, Ginkakuji i Ryóanji, a nastepnie zestawienie ich z Kinkakuji daje w ogromnym skrócie obraz kultury Muromachi: ostentacja i przepych shógunów, a obok tego spokojny nurt zenistycznej zadumy. Porównanie z kolei Kinkaku z Ginkaku ukazuje przejscie w czasie: od megalomanii okresu Kita-yama do utemperowanego i delikatnego smaku Higashiyamy.

XI. OKRES AZUCHI-MOMOYAMA (XVI w.)SUPREMACJA ODY NOBUNAGI (OKRES AZUCHI)

(OKRES AZUCHI) Gdy na arenie historii pojawil sie Oda Nobunaga (1534—1582), z realnej sily bakufu pozostaly juz tylko mizerne strzepy, a w prowincjach ciagle odbywal sie

Strona 112

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczproces zwany przez Japonczyków gekokujo — “obalanie wielkich przez malych", zwierzchników przez podwladnych. Do nielicznej grupy poteznych sengoku-daimyó w tej dekadzie nalezeli: Shimazu, Ótomo, Ryuzóji i Arima na Kyushu, Móri w zachodniej czesci Honshu Chósokabe na Shikoku, Saitó, Asai i Asakura w centralnej Japonii, Imagawa w prowincjach Mikawa, Suruga i Tótómi, Uesugi w Hokuriku, Hójó w Kantó i Takeda w Kai. W dalszym ciagu sily rodów Hosokawa i Yamana byly nie zniszczone, ale oba te rody znajdowaly sie na pozycjach defensywnych. Ród Hosokawa uwiklany byl w walki z rodami Miyoshi i Matsunaga, ród Yamana natomiast stawial czola rosnacej agresji Móri. Wsród tych poteg ród Oda w Owari byl slabo zauwazalny.Od przelomu XIV i XV w. przedstawiciele rodu Oda pelnili funkcje shugodai w Owari jako wasale shugo z rodu Shiba (jednego z sankan). W 1466 r. ród Shiba rozpadl sie na dwie frakcje, a wraz z nim rozdzielil sie równiez ród Oda. Jedna galaz umocnila sie w Kiyosu, druga w Iwakurze. Wasnie rodowe wykonczyly Shibów, ale ród Oda utrzymal sie na powierzchni. Nobuhide (1510—1551) z linii Kiyosu doprowadzil do zgody w rodzinie i zaczal ekspansje do sasiednich prowincji. W 1542 r. wszedl do Mikawy i poturbowal oddzial Imagawy Yoshimoto (1519—1560), a nastepnie od czasu do czasu prowadzil walki z Saitó Dósanem w Mino. Utarczki zakonczyly sie kompromisem po ozenieniu sie Nobunagi, syna Nobuhide, z córka Dósana. Po smierci Nobuhide osiagnieta przez niego jednosc rodzinna znowu sie rozpadla. Nobunaga przez kilka lat musial walczyc, aby podporzadkowac sobie braci i kuzynów i stac sie hegemonem w polowie Owari. Armia jego byla niewielka,a doswiadczenie jeszcze mniejsze — w momencie przystapienia do walki o dziedzictwo po ojcu mial zaledwie 17 lat. W trakcie prowadzonych kampanii sily jego wzrastaly i nabieral doswiadczenia, ale w 1560 r. zaden z wielkich daimyó jeszcze sie z nim powaznie nie liczyl.Wsród wymienionych wielkich sengoku-daimyó z pewnoscia byli tacy, którym sie marzyla hegemonia na skale krajowa, ale uklady220

geopolityczne byly dla nich niekorzystne. Aby uzyskac pozór praworzadnosci, trzeba bylo zdobyc stolice, usunac lub podporzadkowac Ashikagów i uzyskac jakas inwestyture z rak cesarza. Zadanie takie przerastalo mozliwosci wszystkich daimyó z peryferyjnych prowincji. Ci natomiast, którzy byli uplasowani blizej stolicy, znajdowali sie w otoczeniu konkurencyjnych rodów i kazdy ich ruch byl pilnie sledzony. Najbardziej sprzyjajace warunki mial Imagawa Yoshimoto (w kazdym razie tak mu sie wydawalo), poniewaz jego droga do Kioto prowadzila przezOwari (ród Oda), Mino (ród Saitó) i Orni (ród Asai). Z punktu widzenia Yoshimotonie byly to nieprzekraczalne bariery i wobec tego w 5 miesiacu 1560 r. odwazyl sie on na przejscie do ofensywy. Jego straz przednia pod Tokugawa leyasu (wówczas jeszcze zwanym Matsudaira Motoyasu, 1542 1616) zajela bez trudu Marune w Owari. Reszta armii wraz z wodzem naczelnym dociagnela i rozlozyla sie obozem w górskim wawozie Okehazama (lub Dengakuhazama). W tym trudnym terenie Oda Nobunaga majac do dyspozycji dwunasto-krotnie mniejsze sily pobil i rozproszyl armie napastników. Armia Yoshimoto liczyla okolo 25 tys. ludzi, armia zas Nobunagi okolo 2 tys. Yoshimoto zginal w walce.Niespodziewane zwyciestwo nad poteznym daimyó otworzylo przed mlodym Nobunaga szerokie mozliwosci. Prawie kazdy rok zacznie mu teraz przynosic konkretne zdobycze, choc jeszcze przez pare lat tylko na skale lokalna. Na wiosne 1561 r. pogodzil sie z Tokugawa leyasu, który uwolniony spod uciazliwej kurateli Imagawów (byl u nich zakladnikiem) zdolal juz umocnic swoje wplywy w rodzimej prowincji Mikawa. W 1 miesiacu 1562 r. leyasu przyjechal do Kiyosu, gdzie uroczyscie zawarty zostal sojusz, co dla Nobunagi bylo bardzo istotne. poniewaz Mikawa mogla stanowic oslone dla Owari od wschodu. Równie wazne bylo zawarcie sojuszu z Takeda Shingenem (1521 - 1573). który dal sie poznac jako jeden z najbardziej ambitnych i agresywnych sengoku-daimyó. Szczesliwie dla paczkujacej wielkosci Nobunagi Shingen byl ciagle zajety walkami z Uesugim Kenshinem i rodemHójó z Odawary, wobec czego do zerwania sojuszu i zbrojnej konfrontacji doszlo dopiero w dziesiec lat pózniej, kiedy Nobunaga byl juz dostatecznie silny, by towytrzymac.W ciagu 1562 r. Nobunaga podporzadkowal sobie cala prowincje Owari i wkroczyl doMino. Ta prowincja, jak wiadomo, lezala na szlaku ewentualnego pochodu do stolicy i Nobunaga sadzil, ze ozenek z panna Saitó zapewni mu tranzyt przez Mino. Aby zabezpieczyc sobie przejscie przez nastepny etap, to jest przez Orni, Nobunaga oddal Oichi, swoja siostre. Asaiemu Nagamasie. Uspokojony korzystnymi mariazami zajal sie konsolidowaniem sil.Dwór cesarski zwrócil na niego uwage jako na wojownika o wielkich mozliwosciach i cesarz Ógimachi (1557 1586) zaproponowal mu dwukrotnie, w 1562 i 1567 r.,

Strona 113

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczstworzenie ochrony wojskowej dla stolicy. Nobunaga za pierwszym razem rozsadnie nie przyjal zaproszenia, bo z jego punktu widzenia bylo jeszcze za wczesnie. Wolal zapewne nie podporzadkowywac sie cesarzowi, kiedy sam byl222

ciagle na poczatku drogi do sukcesów. Wolal, byc moze, by jego wizyta w Kioto wypadla w bardziej dla niego samego dogodnym terminie. Na razie zbieral sily. Gotów byl dopiero w 1567 r. Okazalo sie wówczas, ze ozenek z panna Saitó nie wystarczal, by otworzyc mu droge przez Mino. Zniszczyl wiec ród Saitó i w 8 miesiacu objal w posiadanie zamek Inabayama (Gifu), zdobyty dla niego przez Toyotomiego Hideyoshiego (znanego wówczas jako Kinoshita Tókichiro). Po podbiciucalego Mino walczyl przez pare miesiecy w Ise i Orni (z Kitabatake i Rokkaku), po czym w 7 miesiacu 1568 r. spotkal sie w Gifu z Ashikaga Yoshiakim, który od pewnego czasu molestowal go o pomoc. Zbierajac sie do ostatecznej rozgrywki o stolice Nobunaga zarzadzil wielka mobilizacje w Owari i Mino, po czym 7 dnia 9 miesiaca opuscil Gifu. Przez 20 dni prowadzil walki z lokalnymi wojownikami, zdobywajac po drodze pare zamków, az wreszcie 26 dnia razem z Yoshiakim, na czele 35-tysiecznej armii, wkroczyl do Kioto. Yoshiaki 18 dnia 10 miesiaca uzyskal inwestyture na shóguna.Stosunki miedzy nowym shógunem a Nobunaga nie byly dobre. Nobunaga ciagle jeszcze musial wkladac wiele wysilku, by utrzymac i wzmocnic swa pozycje, a Yoshiakiemu zalezalo na czyms zupelnie przeciwnym. Wszczal wiec intrygi ze wszystkimi daimyó, którym tez sola w oku byla rosnaca sila Nobunagi. Wsród nich znajdowali sie: Takeda Shingen, Asai Nagamasa, Asakura Yoshikage, Móri Terumoto i inni. Oprócz sengoku-daimyó byly jeszcze inne potegi nieprzychylne Nobunadze, które przeciwko niemu werbowal Yoshiaki. Chodzi tu o wielkie klasztory Enryakujina górze Hiei i Ishiyama-Honganji w Settsu oraz liczne i silne grupy fanatyków religijnych zwanych monto lub ikkb. -Ishiyama-Honganji reprezentowala odlam jódo-shinshu, który czesto toczyl spory religijne z innymi odlamami, ale wlasnie cichly one w obliczu wspólnego zagrozenia. W miejscu, gdzie stoi obecnie donzon zamku w Ósace, w 1496 r. ufundowana zostala swiatynia. Spalona w 1532 r. w czasie jednej z monachomachii,zostala odbudowana i wzmocniona jako forteca. W owym czasie nie bylo zamku w Japonii, który móglby sie równac z ta twierdza. Jej obrone, prócz walów i fos. stanowilo pare tysiecy mnichów uzbrojonych w najnowoczesniejsza i malo jeszcze popularna bron palna. Swiatynna osada Ishiyama byla znakomicie zagospodarowana imogla dostarczyc twierdzy wszystko, co bylo niezbedne do obrony'.Slowo monto oznaczalo wyznawców jednej sekty buddyjskiej. W okresie Muromachi zaczelo byc stosowane dla okreslenia wyznawców jódo-shinshu, az wreszcie sama sekte zaczeto nazywac monto-shuf. Mówienie jednak o calosci ruchu religijnego shinshu jako o monto jest dosyc mylace, poniewaz istnialo wiele odlamów i grup, które ze soba walczyly lub czasem wspólpracowaly. Jódo-shinshu jest sekta, której patriarcha byl Shinran. Nie stworzyl on zadnej hierarchii ani nie zachecal do fundowania klasztorów. Za jego zycia wyznawcy grupowali sie w gminy ko. którymi kierowal monio-no olomi (“starzec sposród wyznawców").223

Po smierci Shinrana powstalo wiele grup wyznawców w okolicach rozrzuconych po centralnej, wschodniej i pólnocnej Japonii. Z poczatkowych bowiem grup, takich jak: Takada-monto (Shimotsuke),' Yokos-one-monto (Shimósa), Kashima-monto (Hitachi) i Oama-monto (Mutsu), rozprzestrzenily sie gminy, tworzac w odleglych nawet prowincjach dalsze gminy, podporzadkowane macierzystej. Nieuniknionym rezultatem bylo rozpadniecie sie shinshu na szereg odlamów, z których kazdy utrzymywal, ze jest jedynym prawdziwym spadkobierca czystej nauki Shinrana. Potomkowie patriarchy walczyli o to, by wokól grobu swietego przodka w Kioto zbudowac swiatynie, która przejelaby role duchowego przewodnika wszystkich zblakanych owieczek shinshu. Szybciej jednak powstawaly konkurencyjne przybytki — nawet w Kioto — i mauzoleum zalozyciela uzyskalo status swiatyni dopiero w 1321 r. oraz nazwe Honganji (Otani-Honganji). W pózniejszych czasach inne swiatynie przyznajace sie do przynaleznosci do tego odlamu shinshu tez tak sie nazywaly. Niemniej jednak Otani-Honganji dlugo jeszcze zyla jakby na marginesie,gdy natomiast gminy monto w prowincjach zdobywaly coraz wiecej zwolenników i coraz 'mocniejsza baze ekonomiczna.Dopiero w drugiej polowie XV w. odnowiciel czystej nauki Shinrana, Rennyo (1415—1499), doprowadzil do zjednoczenia wielu sklóconych grup monto i w rejonieHokuriku zyskal tysiace zwolenników podporzadkowanych Otani-Honganji. Zwlaszcza w Echizen pod opieka Asakury kwitlo odrodzone shinshu. W 1473 r. monto zostali wciagnieci do udzialu w wojnie Ónin, w roku tym bowiem Togashi Masachika

Strona 114

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz(1455—1488), shugo polowy prowincji Kaga, uciekl do Echizen pobity przez swojegobrata Kóchiyo, który byl popierany przez konkurencyjna wobec Ótani grupe shinshu(Takada-monto). Masachika stal po stronie Hosokawy, Kóchiyo zas po stronie Yamany. Masachika obiecal wzmocnienie pozycji monto podporzadkowanych Ótani, jezeli udziela mu pomocy. W 10 miesiacu mnisi licznych w Echizen swiatyn wezwaliswoich wyznawców, aby powstali “w obronie wiary". Tysiace uzbrojonych fanatyków rzucilo sie na swiatynie innych sekt, niszczac po drodze wszelkie obiekty i zabijajac ludzi. Dzieki tej dywersji Masachika odniósl zwyciestwo i umocnil sie w calej prowincji Kaga, ale wkrótce doszlo do rozlamu miedzy nim a jego krótkotrwalymi sprzymierzencami.Rennyo, który na to wszystko patrzyl z duzym niesmakiem, zonentowal sie, ze nie jest w stanie powstrzymac zywiolów. Monto ogarnal fanatyczny zapal do walki, przy czym wzgledy religijne nie graly tu decydujacej roli. Chodzilo glównie o poszerzanie wplywów i zdobywanie calkiem przyziemnych korzysci. Rennyo rzucil wielbiacych go wyznawców i wrócil do Kioto, gdzie odbudowal Honganji, a nastepnie w 1496 r. ufundowal jej filie w Ishiyamie. Tymczasem w prowincji Kaga Togashi Masachika toczyl boje z monto i wreszcie ulegl w walce w 1488 r. Kaga w ciagu nastepnych paru lat prawie w calosci zostala ogarnieta przez monto. Przez nastepne stulecie prowincja byla przez nich zdominowana. Wybuchy zbrojnych buntów, zwane ikki, ogarnely224

szereg prowincji i staly sie utrapieniem wszelkich autorytetów, które akurat próbowaly sie ustabilizowac lub byly juz ustabilizowane. Owe ikki nazywane sa powszechnie ikko-ikki, od nazwy sekty ikko-shu, która czesto jest mylona z odlamami monto. W rzeczywistosci sekta ikkó wywodzi sie z sekty jishu (której patriarcha byl Ippen), a nazwe wziela od imienia zalozyciela, ucznia Ippena. Rennyo wiedzial, ze jego nauka mylona jest z ikkó i protestowal przeciwko temu. Niemniej jednak zamieszanie zostalo i na przyklad wystapienia monto z 1473 r. nazywane tez sa popularnie ikkó-ikki. Z tego wzgledu, choc nie jest to zupelnie scisle, bedziemy stosowac te ogólnie przez historyków przyjeta nazwe.Okres sengoku rozzarzyl wojownicze sklonnosci ikkó. W sklad gmin wchodzili w znacznej wiekszosci chlopi i przedstawiciele kunishu, którym zalezalo na utrzymaniu swojej niezawislosci i dlatego walczyli z kazda wladza, a znajdujac poparcie u wielu sobie podobnych rosli w sile z roku na rok. W centralnej Japonii stopniowo powstalo szereg osrodków wywrotowych i fortec zaopatrzonych w bron palna, które formalnie lub faktycznie podlegaly Honganji z Ishiyamy. Nawet Kioto w latach trzydziestych bylo zagrozone przez grupy ikkó z rejonu stolecznego. Sama stolica w tym czasie ulegla wplywom sekty nichirenistycznej (hokke) i pomiedzy hokke a ikkó doszlo do ciezkich walk, które toczyly sie wprawdzie poza stolica, ale miasto zylo w strachu przed atakiem. Ostatecznie jednak to mnisi z Hieizan, przy poparciu finansowym Ishiyama-Honganji, zorganizowali atak na Kioto w 1536 r. i zniszczyli wszystkie swiatynie hokke (bylo ich dwadziescia jeden), a przy okazji spalili cala Dolna Stolice i czesc Górnej.Jak widac z tego krótkiego opisu, zbrojni mnisi i sterowani przez nich fanatycy byli potega militarna, z która daimyó musieli sie liczyc. Najzacietsze walki, jakie prowadzil Nobunaga, toczyly sie wlasnie z ikkó. Doprowadzali go nieraz do rozpaczy, bo raz pobici w jakims miejscu, wkrótce wzrastali w sile i znowu stawali sie zagrozeniem. Pozwalali sobie nawet na atakowanie Owari. Na skupisko fortec ikkó w Nagashimie (delta rzeki Kiso) Nobunaga trzykrotnie robil wyprawy: w 1571, 1573 i 1574 r., ale sily Nagashima-ikkó odrastaly jak glowy hydry. Z Saiga-ikkó (w Ise) od czasu do czasu tez dochodzilo do starc, a najciezsze walkiangazujace sily Nobunagi toczyly sie w 1577 r. i nie przyniosly rozstrzygniecia.Mnisi z Negoro w Kii sami masowo produkowali bron palna i ich forteca skutecznieopierala sie atakom. W 1577 r. ulegli pod naciskiem Nobunagi, ale juz wkrótce podniesli sie znowu. Wszystkie te ugrupowania — i jeszcze wiele innych — zostalyzniszczone dopiero przez Hideyoshiego na dlugo po smierci Nobunagi, który ciezkodreczony za zycia zywil do kleru serdeczna nienawisc. W 1571 r. zaatakowal Hieizan i spalil wszystkie budynki nalezace do kompleksu Enryakuji (bylo ich podobno blisko trzy tysiace), a wszyscy mnisi poszli pod miecz. Ishiyama-Honganji, która inspirowala i popierala materialnie rózne ikki, oblegana byla przez 10 lat (1571—1580) i niekiedy sily Nobunagi zaangazowane w oblezeniu dochodzily do liczby 60 tys. ludzi. 7 dnia 3 dodatkowego225

miesiaca 1580 r. opat Honganji poddal twierdze Nobunadze, a sam zbiegl do Saigi.Ishiyama zostala zniszczona.

Strona 115

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczZ poczatkiem lat siedemdziesiatych sytuacja Nobunagi nie byla pewna pod zadnym wzgledem. Mógl liczyc jedynie na swoja wlasna prowincje Owari, na podbita prowincje Mino i ha sojusz z leyasu. leyasu w tym czasie zaczynal sie umacniac na wschód od Mikawy, w Tótómi i Surudze. Liczyl tez Nobunaga na poparcie Nagamasy w Orni, ale sie przeliczyl, o czym mial sie wkrótce przekonac. Wiedzac,ze moze sie uporac kolejno z poszczególnymi sengoku-daimyó. dazyl do odseparowania ich od siebie wzajemnie. Wymógl tez od Yoshiakiego przyrzeczenie, ze jako shógun bedzie z nim konsultowal wszelkie pociagniecia natury politycznej. Yoshiaki zgodzil sie, ale byly to czcze slowa, poniewaz natychmiastzaczal za plecami Nobunagi intrygowac w celu utworzenia koalicji daimyó i klasztorów, koalicji zdolnej do usuniecia z areny politycznej rosnacego w sily Nobunagi.W 3 miesiacu 1570 r. Nobunaga zwolal w Kioto narade najwazniejszych daimyó. Nie zglosil sie Asakura Yoshikage, co zostalo zinterpretowane - i slusznie! — ze jest wrogiem. W 4 miesiacu armia pod wodza Nobunagi i leyasu wyruszyla z Kioto do Echizen i wkroczyla do Orni. Wtedy wlasnie okazalo sie, ze szwagier Nobunagi,Asai Nagamasa, nie jest sojusznikiem. Armia Nagamasy zastapila droge Nobunadze nad rzeka Anegawa. Tu rozegrala sie bitwa, w której leyasu odegral decydujaca role, zmuszajac wojska Asai do rejterady. Ale Nagamasa nie byl jeszcze pobity. Nabral tylko wiekszego wigoru w zaciesnianiu stosunków z Asakura i ikkó, a takzez Enryakuji. Dlatego miedzy innymi Nobunaga byl tak rozgoryczony na mnichów, ze nastepnie puscil z dymem kompleks swiatynny na Hieizan.Tymczasem Tekeda Shingen zerwal sojusz z leyasu i po ugodzeniu sie z Hójó Ujimasa (1538—1590) wkroczyl do Mikawy, gdzie doszlo do konfrontacji zbrojnej. Shingen byl w kontakcie z Ashikaga Yoshiakim, a ponadto utrzymywal bliskie stosunki z opatem Ishiyama-Honganji, z którym byl spowinowacony. Mial ambicje zajecia Kioto, ale przeszkody po drodze byly liczne: Uesugi Kenshin z Echigo, leyasu wzdluz wybrzeza w Mikawie, Tótómi i Surudze. No i oczywiscie Nobunaga w Owari. Mino i rejonie stolecznym. Niemniej jednak Shingen zdecydowal sie na ofensywe. Najpierw grupy ikkó zrobily, jako dywersje, powstanie w prowincji Kaga. aby zwiazac sily Kenshina. Shingen zas po drobnych potyczkach w 10 miesiacu 1572 r. na czele armii opuscil Kófu i ruszyl na Kioto. W tym czasie Nobunaga zajety byl walkami z Nagamasa. Walki toczyly sie ze zmiennym szczesciemna terenie Orni. W 8 miesiacu Nobunaga wkroczyl do prowincji Etchu, gdzie wpadl w ciezkie tarapaty szarpany przez ikkó-ikki. Wycofal sie do Kioto, a wkrótce potem Uesugi Kenshin zajal Etchu i spacyfikowal ikki.Armia Shingena posuwala sie przez dwa miesiace, zajmujac kolejno Tótómi i Mikawe. Armia leyasu wzmocniona posilkami przyslanymi przez Nobunage zastapila droge Shingenowi 22 dnia 12 miesiaca 1572 r. w miejscowosci Mikatagahara. Rozegrala sie tam jedna z najwiekszych226

bitew okresu sengoku. Shingen odniósl wspaniale zwyciestwo. leyasu ledwie uszedlz zyciem.Widzac w tym swoja szanse Ashikaga Yoshiaki porozumial sie z Asaklira. Asaim. zezwycieskim Shingenem oraz z Honganji montujac koalicje, a nastepnie wciagnal do niej jeszcze Miyoshiego Yoshi-tsugu i Matsunage Hisahide. po czym oglosil zerwanie stosunków z Nobunaga. Dzialo sie to w 2 i 3 miesiacu 1573 r. W 4 miesiacu Nobunaga próbowal przemówic do rozsadku Yoshiakiemu, ale bezskutecznie,wobec czego otoczyl rezydencje shóguna, Nijó-tei, w Kioto. Yoshiaki ze strachu zgodzil sie na wszystkie warunki Nobunagi, który puscil go wolno. Yoshiaki przy pomocy Matsunagi i Asakury zaatakowal Kioto, próbujac odzyskac stracona pozycje,zostal jednak przez Nobunage odparty. W 8 miesiacu opuscil rejon stoleczny i udal sie do Hokuriku, wyzbywszy sie wszelkich ambicji powrotu Ashikagów do wladzy. Dodac nalezy, by zamknac historie shógunów Ashikaga, ze po smierci Nobunagi Hideyoshi wyznaczyl Yoshiakiemu skromne lenno. Yoshiaki umarl 28 dnia 8miesiaca 1597 r. w zamku Ósaka, w goscinie u Hideyoshiego.Wsród zamieszania wywolanego pokonaniem shóguna przez Nobunage nie uszla jednak publicznej uwagi smierc Takedy Shingena. Umarl smiercia naturalna 12 dnia 4 miesiaca 1573 r., a dziedzictwo po nim przejal jego syn Katsuyori (1546—1582). Odszedl w chwili, gdy pamiec jego zwyciestwa pod Mikatagahara byla ciagle swiezai byc moze ludzil sie, ze syn poprowadzi zaczete dzielo do konca, do uzyskania hegemonii przez ród Takeda. Syn zapewne dzielil ambicje ojca, ale nie mial sil, by je zrealizowac, chociaz staral sie dzielnie.Do konca 1573 r. Nobunaga zalatwil porachunki z Asakura Yoshikage i Asaim Nagamasa. Pod naciskiem przewazajacych sil Nobunagi obaj wojownicy widzac nieunikniona kleske popelnili samobójstwo (pierwszy w Echizen, drugi w Orni). Zamek Nagamasy, Odani-jó, zajety zostal przez Hideyoshiego, który zaopiekowal

Strona 116

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczsie wdowa Oichi i jej trzema córkami. Najstarsza z córek, nazywana wówczas Ochacha, to przyszla pani Yodo-gimi — najulubiensza sposród konkubin Hideyoshiego. Odegrala ona niemala role w zyciu przyszlego dyktatora, a przez toi w historii.Rok 1573 mozna uwazac za przelomowy dla rodzacej sie supremacji Nobunagi, a zarazem dla fortuny Hideyoshiego. Hideyoshi bowiem uzyskal jako lenno ziemie w Echizen i Orni, pobudowal zamek Nagahama (Orni) i zaczal prosperowac jako samodzielny sengoku-daimyó. Mimo osiagnietego statusu i potegi ekonomicznej nigdy nie chowal w sercu zdrady wobec Nobunagi i do konca zycia tego ostatniego prowadzil dla niego liczne zwycieskie kampanie.Caly rok 1574 wypelniony byl dla Nobunagi drobnymi pacyfikacjami oraz walkami z rozmaitymi ikki, z których nie zawsze wychodzil zwyciesko. Znacznie wieksze sukcesy odnosil w podporzadkowywaniu swieckich wojowników i zasieg terytorialny jego wladzy powoli rósl. Dotyczylo to centralnych prowincji. W dalszych prowincjach zycie tez227

sie toczylo we wrzawie wojennej typowej dla sengoku. Hokuriku ciagle bylo widownia przemarszów i walk armii Kenshina, który od czasu do czasu robil tez rajdy na Kai. Hójó nieustannie poszerzali swoje zdobycze i wplywy w Kantó — na wschód i pólnoc od pólwyspu Izu. Takeda Katsuyori, jezeli nie musial sie oganiacod Kenshina, to szarpal prowincje leyasu, ten zas — jezeli nie musial walczyc z Katsuyorim — zajety byl umacnianiem swojej pozycji wzdluz pasa nadmorskiego, a ponadto jako sojusznik uczestniczyl w kampaniach Nobunagi. Na zachodzie Japonii ród Móri systematycznie rozciagal swoje wlosci, az wreszcie ogarnely one dwanascie prowincji. Na Shikoku. ród Chósokabe rozprzestrzenil sie na cala poludniowa czesc wyspy.Od 1575 r. na wschodzie zaczal naciskac Takeda Katsuyori, od zachodu natomiast Móri Terumoto (1553 - 1625). Katsuyori znowu wszedl do Mikawy i 21 dnia 5 miesiaca pod Nagashino rozegrala sie bitwa, która weszla do historii ze wzgledu na zastosowanie przez Nobunage nowoczesnej taktyki zwiazanej z uzyciem muszkietów. Pierwszy raz w Japonii zastosowane zostaly tzw. kontrmarsze. W dotychczasowych walkach otwartych uzywano czasem muszkietów, ale nie byly one skuteczne jako obrona przed frontalnym atakiem, poniewaz proces nabijania kula, przybijania, podsypywania prochem i odpalania byl tak powolny, ze po oddaniu jednego strzalu muszkieter nie byl w stanie przygotowac sie do nastepnego. Nim zdazyl, juz go ogarniala fala atakujacych. Kontrmarsz wprowadzony przez Nobunagepolegal na tym, ze ustawiane byly trzy szeregi muszkieterów. Pierwszy szereg odpalal i natychmiast sie wycofywal, po czym odpalal drugi szereg i ustepowal miejsca trzeciemu. Do tego czasu pierwszy szereg juz znowu byl przygotowany do strzalu i cykl sie powtarzal. W ten sposób muszkieterzy tworzyli stala zapore ogniowa, która paralizowala atak. Spotkanie pod Nagashino zakonczylo sie gromkimzwyciestwem Nobunagi. Katsuyori musial sie wycofac.Móri Terumoto, który byl w kontakcie zarówno z Katsuyorim, jak i z Kenshinem, korzystajac z tworzonej przez nich na wschodzie dywersji zaczal tez aktywnie wspomagac Ishiyama-Honganji i stymulowac wystapienia przeciwko Nobunadze. Dzialania te to wybuchaly, to znów cichly. Dochodzilo nawet do walk na morzu, poniewaz Terumoto wysylal posilki dla Honganji przez Morze Wewnetrzne.Wsród nieustannych marszów i walk Nobunaga znajdowal czas na wprowadzenie róznych posuniec administracyjnych w podbijanych prowincjach. W 1576 r. prowincje Owari oddal synowi Nobutadzie (1557— 1582), sam zas przeniósl swoja siedzibe do Orni, gdzie w poblizu jeziora Biwa zbudowal zamek Azuchi-jo. Od nazwy tego zamku zwyklo sie czasy Nobunagi nazywac “okresem Azuchi". Zamek, ukonczony w 1579 r., wyznacza przelom w tym typie budownictwa. Byl on zbudowany w plaskim terenie, podczas gdy dotychczasowe zamki stawiano zazwyczaj na górach,które tworzyly naturalna oslone i utrudnialy dostep oblegajacym. Poza tym dotychczasowe konstrukcje byly znacznie bardziej prymitywne, przeznaczano je bowiem do obrony przed “klasycznym" arsenalem broni (luki, piki, miecze, miotacze kamieni).228

Azuchi-jó zbudowano z rozmachem, wprowadzajac kilkupietrowy donzon i umocnienia murów odporne na dzialanie broni palnej.W latach 1577— 1582 Nobunaga pacyfikowal ciagle rejony centralne i robil wyprawydo Hokuriku, gdzie natrafial na opór ze strony Kenshina. Kenshin tymczasem zdobyl i spacyfikowal Noto i Kage i snul plany ataku na Nobunage, ale umarl 13 dnia 3 miesiaca 1578 r. Schede po nim przejal Kagekatsu (1555—1623), który dla Nobunagi nie byl tak uciazliwy. W ciagu tych lat armia pod wodza Hideyoshiego

Strona 117

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczruszyla na zachód i kolejno podbijala prowincje Tamba, Tango, Tajima, Inaba i Harima, po czym natrafila na trudnosci ze strony rodu Móri. Hideyoshi ustalil swoja kwatere glówna w zamku Himeji (Harima) i stad przez pare lat prowadzil dzialania przeciwko Mórim, nie siedzac jednak na miejscu, ale przerzucajac armiei sam sie przenoszac tam, gdzie sytuacja wymagala jego osobistego nadzoru.W 1581 r. Nobunaga i leyasu zmobilizowali sily, które podobno osiagnely liczbe 180 tys. ludzi, i wyruszyli na ostateczna rozprawe z Takeda Katsuyorim, dysponujacym silami obronnymi w liczbie 20 tys. wojowników. Kampania ciagnela sie przez pare miesiecy, az wreszcie Katsuyori osaczony i bezradny wobec przewagi najezdzców popelnil samobójstwo. Tak sie skonczyla swietnosc rodu Takeda. Bylo to w 3 miesiacu 1582 r.W 5 miesiacu tego roku Hideyoshi oblegal zamek Takamatsu-jó w Bitchu. Mial do dyspozycji 30-tysieczna armie, gdy w zamku bronilo sie okolo 4 tys. wojowników. Móri Terumoto zmobilizowal znacznie wieksze sily i napieral na Hideyoshiego. Hideyoshi wyslal do Nobunagi pilne wezwanie o pomoc. Nobunaga wrócil do tego czasu z wyprawy do Kai i zatrzymal sie w swiatyni Honnóji (Kioto). Jako odsiecz dla Hideyoshiego wyznaczyl armie pod dowództwem Akechiego Mitsuhide (1528— 1582). Mitsuhide w przeszlosci oddal wielkie uslugi Nobunadze walczac dla niego od 1568 r. i zdobywajac mu szereg terytoriów na szlaku San'indó. Stosunki ich jednak ulegly pogorszeniu. Uzyskawszy rozkaz wyruszenia na pomoc Hideyoshiemu, Mitsuhide pozorowal jedynie wymarsz, po czym 2 dnia 6 miesiaca zaatakowal Honnóji. Nobunaga byl calkowicie zaskoczony i pozbawiony pomocy, poniewaz jego podwladni i towarzysze bawili w róznych miejscach poza stolica. Nie widzac ratunku Nobunaga popelnil samobójstwo. Jego szczatki splonely razem ze swiatynia. Mitsuhide po dokonaniu dziela w Honnóji okrazyl rezydencje Nijó, gdzie zatrzymal sie Nobutada — podobnie jak ojciec pozbawiony pomocy towarzyszy.Podobnie jak ojciec popelnil wiec samobójstwo.Wiadomosc o zdradzie dotarla do Hideyoshiego w ciagu dwóch dni. Natychmiast wykorzystal swoje talenty dyplomatyczne, by zawrzec z Mórim Terumoto korzystny uklad, po czym szybkimi pochodami ruszyl do Kioto. 13 dnia 6 miesiaca wyploszyl Mitsuhide z zamku Yamazaki-jó (Yamashiro) i ruszyl za nim w pogon. Ale ostatecznie Mitsuhide nie zginal z reki Hideyoshiego. Los zgotowal mu okrutniejsza smierc, zostal bowiem nie po rycersku zabity przez rozwscieczona ludnosc wiejska w miejscowosci Ogurusu.229

Do chwili tragicznej smierci Nobunaga podporzadkowal sobie okolo 20 prowincji - calkowicie lub czesciowo. A byly to prowincje strategicznie najwazniejsze w kraju. Na drodze do hegemonii poslugiwal sie systemem nadan lennych dla swoich wasali. Stopniowo zdobywal ziemie i rozdzielal je wedlug wlasnego upodobania. Nazdobytych terytoriach zadal spisów ziemi, a od 1574 r. zaczal tez przeprowadzac wlasne spisy, które — stopniowo rozciagane na caly kraj — mialy stac sie podstawa nowego systemu podatkowego (podatek od produktu, a nie od ziemi, jap.: kokudakd). Zyl w dobrych stosunkach z dworem cesarskim i staral sie zawsze podkreslac swój szacunek dla nominalnego wladcy. Dwór tez ze swej strony robil wszystko, by miec za soba poteznego wojownika. W 1574 r. Nobunaga uzyskal trzecia nizsza range dworska, która zostala podniesiona po dwóch latach do trzeciej rangi wyzszej, a w latach 1577 i 1578 kolejno: do drugiej nizszej i drugiej wyzszej. W 1575 r. zostal mianowany udaishó (glównodowodzacy prawego oddzialu strazy cesarskiej), a w 1577 r. udaijinem. Nie mialy te urzedy zadnego realnego znaczenia i Nobunaga zrzekl sie ich w 1578 r.Nobunaga stale gnebiony przez ikki zaczal prowadzic akcje rozbrajania chlopów (katanagari — “polowanie na miecze") oraz akcje rozbrajania swiatyn. Niszczyl zawziecie wielkie klasztory, podkopujac ich sile militarna i ekonomiczna, a takze prestiz. Popieral natomiast kupców i w nadziei na korzysci handlowe zachowywal sie kurtuazyjnie wobec cudzoziemców.231

Europejczycy pojawili sie na archipelagu w 1542 lub 1543 r., kiedy to na wyspie Tanegashima (kolo Kyushu) wyladowala lódz z rozbitkami portugalskimi. Zaloga miala ze soba arkebuzy. Zrobily one furore wsród Japonczyków i mieszkancy wyspy wkrótce zaczeli otrzymane w prezencie arkebuzy kopiowac i sami je pracowicie produkowac. Dlatego arkebuzy nazwane zostaly tanegashima. Z malej wyspy bron palna przeszla na Kyushu, a stamtad na Honshu, do centralnej Japonii, gdzie mnisi z Negoro pierwsi uruchomili masowa produkcje. Bron palna odgrywala duza role w masowych bitwach (jak chociazby pod Nagashino), ale w indywidualnych starciach i pojedynkach rycerstwo japonskie az do okresu Meiji zachowalo preferencje dla miecza.

Strona 118

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczW 1549 r. Japonia weszla w kontakt z chrzescijanstwem. 3 dnia 7 miesiaca w Kagoshimie zszedl na lad Franciszek Ksawery (Francis Xavier) z Towarzystwa Jezusowego i rozpoczal prace misyjna. Wkrótce po nim zaczeli sie pojawiac nastepni misjonarze, najpierw jezuici, potem franciszkanie. Praca misyjna, sadzac ze statystyk, dawala dobre rezultaty. W 1551 r. liczbe konwertytów obliczano na 1000 do 1500 ludzi, w 1570 r. liczba ta podniosla sie do 30 tys., po czym stale rosla, az w 1605 r. osiagnela 750 tys. Najwieksze osiagniecia misjonarze mieli na Kyushu, ale tutaj wlasnie statystyka moze dawac bardzo przesadzony obraz, poniewaz daimyó poludniowo-zachodnich obszarów w nadziei na handel zagraniczny kazali niekiedy calym wioskom przechodzic na chrzescijanstwo.

SUPREMACJA TOYOTOMIEGO HIDEYOSHIEGO (OKRES MOMOYAMA)Postac Hideyoshiego pojawiala sie juz kilkakrotnie przy okazji omawiania Nobunagi, ale jest ona tak wielka, ze zasluguje na znacznie wiecej niz przelotnewzmianki. Cofniemy sie zatem w czasie, by wprowadzic Hideyoshiego od zarania ciekawego zycia.Urodzil sie we wsi Nakamura (prow. Owari) w 1536 r. jako syn Kinoshity Yaemona, który byl chlopem, ale walczyl pod Nobuhide w szeregach ashigaru. Ojciec umarl, kiedy chlopak mial 8 lat. Matka powtórnie poslubila chlopa — Chikuamiego z Nakamury, nie podnoszac przez to swojego statusu spolecznego, chociaz ona sama pochodzila, byc moze, z tzw. lepszej sfery. Ani ojciec, ani ojczym nie byli w stanie dac chlopcu zadnego startu zyciowego. Nie mogli zapewnic mu nawet sandalów na gole nogi. Chlopak — zwany wówczas Tókichiró — przeznaczony przez rodziców do klasztoru, w wieku lat 15 uciekl z domu i zaciagnal sie na sluzbe u Matsushity Yukitsuny w Kuno, wasala Imagawów. Lata chlopiece i mlodziencze Hideyoshiego stanowia epopeje barwnych przygód, wiodacych go z chlopskiej chaty w szeregi wojowników. Zdany byl na wlasne sily i przemyslnosc. Spryt, odwaga i pogodne usposobienie torowaly mu droge, pozwalaly na powolna, ale stala wspinaczke ze szczebelka na szczebelek drabiny spolecznej. W 1558 r. uciekl od Yukitsuny i wstapil na sluzbe u Ody Nobunagi. Szybko dal sie poznac jego zadziwiajacy talent strategiczny. Odkad Nobunaga232

zaczal prowadzic swoje kampanie wiodace go ku hegemonii, Hideyoshi zawsze stal wiernie przy nim i wywalczyl mu wiele zwyciestw, okazujac przy tym w bitwach, oblezeniach zamków czy ukladach dyplomatycznych niezwykle pomysly, determinacje i brawure. Nagradzany byl za to i ceniony, dzieki czemu z wolna wyrastal na potege ekonomiczna i militarna, pana licznych wlosci i wodza doborowej druzyny samurajskiej. W owych pierwszych latach sukcesów jego najblizszymi towarzyszami byli Shibata Katsuie (1522—1583) i Niwa Nagahide (1535—1585). Z ich nazwisk w 1572 r. skomponowal swoje nowe nazwisko Hashiba (biorac drugi czlon nazwiska Niwy i pierwszy czlon nazwiska Shibaty; “wa" moze byc tez czytane “ha"). Rok 1573 byl, jak juz wiadomo, bardzo wazny w jego karierze, bo przejal wówczas ziemie po Yoshikage i Nagamasie. Odtad jego coraz liczniejsza armia prowadzila go od zwyciestwa do zwyciestwa, chociaz i jemu zdarzaly sie porazki.Po smierci Nobunagi jego glówni wasale i rodzina zebrali sie w Kiyosu na narade.Sprawa byla najwyzszej wagi, chodzilo bowiem233

o ustalenie sukcesji. Poniewaz synowie Nobunagi nie potrafili znalezc klucza do podzialu, wybrany zostal kompromisowy spadkobierca, rok liczacy Sambóshi (1581 —1602) — znany nastepnie jako Hidenobu — synek zgaslego w aferze Honnóji Nobutady. Opiekunami dziedzica zostali wujowie. Nobukatsu (1558- 1630) i Nobutaka (1558- 1583). Nobukatsu dostal Owari z zamkiem Kiyosu. Nobutaka zas Mino z zamkiem Gifu. Czterej wasale wyznaczeni zostali do administrowania stolica oraz do dzialania jako rada opiekuncza. Byli to: Hideyoshi. Shibata Katsuie, Niwa Nagahide i Ikeda Nobuteru (1536 — 1584). Sposród wszystkich tych ludzi zainteresowanych spuscizna po Nobunadze Hideyoshi byl najsilniejsza indywidualnoscia, a co wazniejsze, dysponowal najwieksza sila militarna. Nie dopuscil, aby sie rozlecialy zdobycze Nobunagi w zamieszaniu, które wywolala jego smierc. Zaczal tez eliminowac przeciwników lub przeciagac ich na swoja strone. W ciagu nastepnego roku wladza zaczela przechodzic w jego rece. Nobutakaw 4 miesiacu zaczal mobilizowac armie, wobec czego Hideyoshi wszedl do Mino:zajal zamek Gifu, a nastepnie ruszyl na Shibate Katsuie, który dzialal w porozumieniu z Nobutaka. Hideyoshi skruszyl straz przednia Katsuie, która pod Sakuma Morimasa zastapila mu droge na przeleczy Shizugatake (Orni). Oddzialy Katsuie cofnely sie do zamku Kitanoshó w Echizen. Bylo to 21 dnia 4 miesiaca, a 24 dnia Katsuie podpalil zamek i popelnil samobójstwo. Razem z nim zginela jego

Strona 119

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczzona, pani Oichi (primo voto Asai). Jej trzy córki po raz drugi przeszly pod opieke Hideyoshiego. Ochacha miala wówczas 26 lat i byla rzekomo niezwykle podobna do matki, co jakoby zawazylo na dalszych jej losach. Wersja romantyczna234

powiada bowiem, ze w doprowadzeniu Katsuie do smierci Hideyoshi kierowal sie zapieklym zalem, poniewaz kiedys sam konkurowal do -reki pani Oichi, a ona dwukrotnie wybrala jego przyjaciól, którzy z biegiem czasu stali sie jego wrogami. Za kazdym razem, gdy umierali szczesliwi rywale, Hideyoshi byl w poblizu, po drugiej stronie murów obleganego zamku.Niezaleznie od tego, ile jest prawdy w wersji romantycznej, z punktu widzenia Hideyoshiego prowincja Echizen byla mu potrzebna. Skoro Katsuie nie chcial sie poddac, musial zginac. Nobutaka, który byl w ciezkich opalach w Mino, na wiesc osmierci Katsuie popelnil samobójstwo.W tym roku Hideyoshi zaczal budowac twierdze w Ósace, na miejscu, gdzie niegdys stala tak klopotliwa forteca Ishiyama-Honganji. Ze wzgledów strategicznych bylo to wazne przedsiewziecie, ale swiadczylo tez o autorytecie, który Hideyoshi juz zdazyl ustalic. Do budowy twierdzy sciagnal bowiem budulec i ludzi z 30 prowincji. Wspanialosc i obronnosc zamku znacznie przekraczaly Azuchi-jó. Budowazostala zakonczona w ciagu trzech lat, ale prace wykonczeniowe trwaly do 1590 r.W 1584 r. Oda Nobukatsu niezadowolony z poczynan Hideyoshiego zwrócil sie o pomoc do Tokugawy leyasu. W 3 miesiacu armia235

leyasu ruszyla z Kiyosu, a armia Hideyoshiego juz ciagnela na spotkanie z Ósaki.Obie armie spotkaly sie w Owari w dwóch punktach:w Komaki i w Nagakute. Poczatkowo przewaga byla po stronie leyasu i Nobukatsu. W4 miesiacu zginelo kilku wodzów armii Hideyoshiego pod Nagakute, a wsród nich Ikeda Nobuteru. Dzialania rozciagniete na dlugiej linii i prowadzone bez specjalnego animuszu przeciagnely sie w miesiace. Wreszcie Hideyoshi, który przez caly ten czas zajmowal sie rozlicznymi sprawami w prowincjach wokól stolicy, przystapil do pertraktacji. Pogodzil sie z Nobukatsu i oddal mu Owari (potwierdzil prawo posiadania) i Ise. W 12 miesiacu ugodzil sie tez z leyasu. Odtej pory stosunki miedzy nimi ukladaly sie harmonijnie na zasadzie aliansu, a nie poddanstwa. Warto tu zwrócic uwage na to, ze od afery Honnóji leyasu nie mieszal sie w sprawy centralnej Japonii. Kiedy doszla go wiadomosc o smierci Nobunagi. byl wlasnie w Sakai. Nie rzucil sie, aby mscic Nobunage, ale natychmiast ruszyl do Mikawy, poniewaz mial uzasadniona obawe, ze w zamieszaniu,które teraz nastapi, jego prowincje moga ulec rozbiciu. Wolal byc na miejscu i pilnowac swoich prywatnych spraw. Przez dwa lata byl zbyt zajety, by wmieszac sie w rozgrywki miedzy Hideyoshim a jego przeciwnikami. Po konfrontacji w Owari obaj wojownicy rozstali sie pelni wzajemnego szacunku, ale nie kompletnej ufnosci. Dopiero wymiana zakladników i nawiazanie wiezi powinowactwa przypieczetowaly zgode.Alians z leyasu byl bardzo dla Hideyoshiego wazny, poniewaz leyasu kontrolowal juz Mikawe, Suruge, Tótómi, Kai i Shinano. Byl to wielki szmat ziemi, który stanowil skuteczny bufor miedzy domena Hideyoshiego w centralnej Japonii a najgrozniejszymi wrogami na wschodzie: rodem Hójó.Teraz Hideyoshi zaczal podbój na szersza skale. Po spacyfikowaniu klasztorów w Negoro, Kogawie, na górze Kóya i w Saidze oraz szeregu niesfornych ikki wyslal w1585 r. wyprawe na Shikoku i w krótkim czasie doprowadzil do zredukowania rodu Chósokabe oraz podporzadkowania wiekszosci wyspy. W 7 miesiacu uzyskal od dworu nazwisko Fujiwara i stanowisko kampaku. Bylo to zadziwiajace osiagniecie tego chlopskiego syna. W kronice dworskiej notujacej wszystkie nominacje w kregu kuge(Kuge-bunin) Hideyoshi pojawia sie po raz pierwszy we wstepnym opisie 1582 r. jako Hashiba Chikuzen-no karni (gubernator Chikuzen) Hideyoshi, bez rangi, a juzw nastepnym roku notowany jest jako “Taira Hideyoshi lat 48, w czwartej randze nizszej drugiego stopnia" i podana jest nominacja na stanowisko w gwardii cesarskiej. Nastepna wzmianka pochodzi z 1584 r. i wynika z niej awans do trzeciej rangi nizszej i stanowiska gondainagona. W 1585 r. awansuje dwukrotnie:na stanowisko naidaijina w drugiej randze wyzszej i nastepnie na kampaku w pierwszej randze nizszej, a nazwisko z Taira zmienione zostaje na Fujiwara. Tak blyskawicznej kariery nikt jeszcze na dworze nie zrobil! Dodac nalezy, ze zarówno “Taira", jak i “Fujiwara" byly “nazwiskami dworskimi" Hideyoshiego, poniewaz do kregu kuge nie mial prawa wejsc ten, kto nie nalezal do dawno ustalonej grupy blekitnokrwistych. Ale, jak widac, byly sposoby na to, by obejsc236

Strona 120

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczte regule, jezeli dworowi zalezalo na uhonorowaniu wojownika. W okresie Muromachi Ashikagowie wystepowali w Kuge-bunin jako Minamotowie. W pózniejszym okresie tak beda notowani Tokugawowie, a i dla innych wojowników znajda sie arystokratyczne nazwiska. Hideyoshi zreszta w nastepnym roku (1586) dostapil jeszcze jednego nadzwyczajnego zaszczytu: zostal dajodaijinem i otrzymal nazwisko rodowe Toyotomi.To nazwisko zostalo wprowadzone do rejestru nazwisk dopuszczanych w Kuge-bunin ikrewni Hideyoshiego juz figuruja odtad jako Toyotomi bez uciekania sie do kamuflazu.Ta blyskawiczna kariera dworska Hideyoshiego w ciagu czterech lat od smierci Nobunagi jest odbiciem rosnacej sily realnej. Dwór z uwaga sledzil jego zdobyczei reagowal, jak potrafil, by okazac swoje uznanie. Hideyoshi zreszta umial wykorzystac praktycznie te zdawaloby sie puste honory.Po zawarciu przymierza z leyasu Hideyoshi mial juz pod swoja bezposrednia lub posrednia kontrola okolo 30 prowincji, do których doszlo jeszcze Shikoku. Nastepnym krokiem bylo zagarniecie Kyushu. Do tej wyprawy Hideyoshi przygotowywal sie dlugo i starannie. Na Kyushu w ostatnich dekadach zaznaczala sie wyraznie ekspansjonistyczna, zaborcza polityka rodu Shimazu. Rody Ótomo i Ryuzóji, zapominajac o wzajemnych antagonizmach, musialy sie ciagle bronic przedwspólnym wrogiem i slaly do Hideyoshiego wezwania o pomoc. Hideyoshi jednak nie spieszyl sie, by ulzyc ich ciezkiej doli. Wreszcie237

powodowany nie wspólczuciem dla ucisnionych, ale wyczuciem wlasnego interesu zgromadzil armie siegajaca 280 tys. ludzi i w 1 dniu 3 miesiaca 1587 r. wyruszylz Ósaki. W szesc tygodni pózniej juz zajal zamek w Kumamoto, a do 7 miesiaca podbil cale Kyushu. Wykrwawione rody Otomo i Ryuzóji przestaly odgrywac jakakolwiek role. W stosunku do Shimazu Hideyoshi okazal wspanialomyslnosc, potwierdzajac ich prawa do prowincji Satsuma i Ósumi, ale jednoczesnie odebral od nich przysiege wasalna i wzial zakladników.Kiedy jeszcze kampania byla w toku, Hideyoshi napisal dwa znamienne listy (wsródw ogóle obfitej korespondencji): pierwszy list adresowany do damy dworu jego zony z 9 dnia 5 miesiaca oraz drugi, do samej zony, pisany 20 dni pózniej. W pierwszym czytamy m.in.: “Poniewaz Hakata jest miejscem, do którego przybijaja okrety z Chin i od poludniowych barbarzynców [tzn. europejskie], rozkaze swoim ludziom wzmocnic zamek i zostawie tu kontyngent wojska", dalej zas wyraza zadowolenie z poddanstwa wysp Tsushima i Iki. W liscie do zony natomiast czytamy: “Wyslalem szybkie statki, aby zmusic Koree do zlozenia holdu cesarzowi Japonii, oswiadczajac, ze jezeli tego nie zrobia, to ich pokonam w przyszlym roku. Zdobede nawet Chiny i podporzadkuje je jeszcze za swego zycia. Poniewaz Chiny staly sie wyniosle w stosunku do Japonii, bedzie to tym bardziej wyczerpujace zadanie" (wg Boscaro, 707 Letters of Hideyoshi).Listy te nabiora znaczenia, kiedy Hideyoshi rzeczywiscie porwie sie na podbój Chin, wynika z nich bowiem, ze zamiar taki zaczal dojrzewac juz w czasie kampanii poludniowej na Kyushu. Z innej zachowanej korespondencji mozna wnioskowac, ze nawet wczesniej, w 1586 r., podbicie Korei chodzilo mu po glowie.Pisal w tej sprawie do Móriego Terumoto. Ponadto w dokumentach Towarzystwa Jezusowego zachowal sie raport pisany 7 X 1586 r. dla ojca Allessandro Yalignano. a podpisany przez ojca Froisa. Wynika z tego dokumentu, ze Hideyoshi proponowal chrystianizacje Korei i Chin w zamian za dwa duze statki portugalskie.Po zakonczeniu wyprawy poludniowej w drodze powrotnej Hideyoshi zatrzymal sie w Hakacie, gdzie byl podejmowany na statku przez jezuite, ojca Coelho, i innych Portugalczyków. Atmosfera byla przyjazna i pogodna. Z ojcem Coelho Hideyoshi spotkal sie rok wczesniej w Ósace i pelen byl dla niego kurtuazji. Tym bardziej przykrym zaskoczeniem stal sie wydany w Hakacie nakaz opuszczenia Japonii przez wszystkich misjonarzy zagranicznych. Od tamtego czasu historycy gubia sie w domyslach, co moglo spowodowac taka nagla zmiane nastroju. Rózne sa na ten tematteorie, ale pewnosci brak. W kazdym razie byl to pierwszy z tzw. edyktów antychrzescijanskich. Hideyoshi dlugo nie podejmowal konkretnych kroków, by swoje zarzadzenie wprowadzic w zycie. Uspokojeni tym misjonarze otrzasneli sie zpierwszego szoku i nadal dzialali bez przeszkód. Dopiero 10 lat potem (1597 r.) Hideyoshi uderzyl. W Nagasaki zostalo ukrzyzowanych dwudziestu szesciu chrzescijan.Powrót Hideyoshiego z wyprawy na Kyushu odbywal sie w aureoli238

triumfu. Witany byl w Ósace, a nastepnie w Kioto entuzjastycznie i czolobitnie.

Strona 121

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczPrzeproWadzil sie do swiezo wlasnie ukonczonego palacu Jurakudai (zwany tez Juraku-no tei), którego wspanialosci nie mogli sie nadziwic jego wspólczesni. W 4 miesiacu 1588 r. urzadzil tu wiele dni trwajace przyjecie, na które przybyl cesarz Goyósei (1586—1611) wraz ze swoim dworem. Hideyoshi wykorzystal te okazje, aby od zgromadzonych daimyó wymusic pisemna przysiege lojalnosci wobec tronu i wobec siebie samego jako cesarskiego kanclerza. Dzieki temu jego dzialalnosc nabrala starorezimowego kolorytu. Stal sie kanclerzem pilnujacym porzadku w kraju z upowaznienia cesarskiego.Do 1589 r. wladzy Hideyoshiego poddala sie cala Japonia od centralnych prowincjipoczynajac na zachód i poludnie. Pozostawalo jeszcze Kantó z wplywami Hójó i Tokugawów oraz daleka pólnoc, gdzie jedynie ród Date mógl stanowic jakies zagrozenie, ale z nim Hideyoshi doszedl do porozumienia. Po powrocie z Kyushu Hideyoshi zaproponowal Hójó Ujimasie (1538—1590) status wasala, ale spotkal sie z szorstka odmowa. leyasu próbowal mediacji, poniewaz Hójó Ujinao (1562—1591) byl jego zieciem. Mediacja nie dala pozadanych rezultatów. W koncu 1589 r. Hideyoshi wezwal Ujimase do Kioto, ale Ujimasa nie przyjechal. W 11 miesiacu Hideyoshi oglosil go “wrogiem narodu" i wszczal mobilizacje. Wyruszyl z Kioto w 3 miesiacu. Cala jego armia liczyla 200 tys. ludzi, ale skladala sie z oddzialówwasali i wobec tego miesiac uplynal, zanim sie wiekszosc spotkala pod Odawara, aoddzialy Date Masamune dociagnely dopiero w 6 miesiacu. Tymczasem oddzialy Hideyoshiego i leyasu od 4 miesiaca prowadzily dzialania na morzu wzdluz wybrzezy pólwyspu Izu i szarpaly zamki usytuowane na tej linii. Spotkanie nastapilo pod Odawara i zaczelo sie oblezenie.Oblezenie twierdzy Odawara bylo szczególnym przedsiewzieciem, typowym dla mentalnosci Hideyoshiego. Zniszczenie Hójó stalo sie konieczne dla opanowania wschodniej, dotychczas nie poddajacej sie Japonii i wobec tego Hideyoshi z wojskowego punktu widzenia nie zaniedbal niczego, by ten cel osiagnac. Jednoczesnie jednak, przewidujac dlugie oblezenie górskiej twierdzy, pozwolil swoim wojownikom na sprowadzenie do obozu zon i konkubin, zgromadzil ogromne zapasy jadla i napojów, z calego kraju sciagnal mimów, muzykantów i aktorów. Gdydruzyna Hójó w szczelnie otoczonym zamku powoli umierala z glodu, wokól twierdzytrwal nieustanny karnawal. Wojownicy Hideyoshiego bawili sie pysznie, a on sam wchwilach wolnych od wojaczki prowadzil czula korespondencje z zona przebywajaca w Kioto lub cieszyl sie towarzystwem przyslanej mu przez zone konkubiny, pani Yodo-gimi (lub Yodo-dono, niegdys Ochacha). 5 dnia 7 miesiaca 1590 r. Hójó Ujinao wyszedl z fortecy i prosil o rozejm. Hideyoshi zazadal samobójstwa Ujimasy i jego brata Ujiteru. 11 dnia bracia Hójó popelnili samobójstwo, oblezenie sie skonczylo. Kantó zostalo podbite, a Hideyoshi napisal czuly list do zony, w którym dal wyraz szczesciu z otrzymania tego samego dnia prezentów z Kioto oraz zobaczenia scietych glów panów Hójó.239

Pokonanie Hójó z Odawary bylo ostatnim krokiem w osiagnieciu nie kwestionowanej hegemonii opartej na sile militarnej, korzystnych sojuszach z lokalnymi daimyó oraz na iluzorycznym, ale jakze upragnionym autorytecie cesarskiego kanclerza. Drobni daimyó z pólnocy poddali sie bez oporów autorytetowi Hideyoshiego. leyasudostal jako lenno osiem prowincji Kantó z zamkiem Edo, do którego sie wprowadzilbezposrednio po zakonczeniu dzialan pod Odawara. Jego prowincje Mikawa i Tótómi zostaly podzielone miedzy wasali Hideyoshiego.Rok 1590 uwazany jest przez historyków za rok zjednoczenia Japonii, poniewaz 99%calego kraju znalazlo sie pod bezposrednia lub posrednia (poprzez wasali) wladzajednego hegemona, 1 % poza zasiegiem tej wladzy stanowily dobra dworu i kleru — zalosnie malo w porównaniu z poprzednimi wiekami! Jakkolwiek nigdy nie zostalo to sformulowane w postaci kodeksowej, Hideyoshi uznany byl za jedynego dyspozytora ziemia. Mógl dzielic i dawac wedlug wlasnego uznania, mógl zatwierdzac prawa wlasnosci do posiadanej juz ziemi (honchi). Na ziemiach uzyskanych jako lenno (chigyó-chi) wojownicy cieszyli sie prawem administrowaniai nakladania podatków. Ziemia liczona byla wedlug przewidywanej bazy podatkowej,tzn. wedlug zdolnosci produkcyjnych, przy czym jednostka przeliczeniowa byl 1 koku (pikuf) ok. 1801 ryzu. W rezultacie tego sposobu liczenia powstala definicja daimyó jako wlasciciela ziemi, której zdolnosc produkcyjna (kokudaka) przekraczala 10 tys. koku ryzu.Metoda liczenia ziemi nie wedlug arealu, ale wedlug wysokosci produkcji wprowadzana byla juz przez Nobunage. Hideyoshi przejal pomysl i zaczal go realizowac od samego poczatku dzialalnosci na terenie tych prowincji, które kolejno podbijal lub podporzadkowywal. Spisy ziemi (kenchi) zawieraly dane dotyczace arealu danej parceli, obsady osobowej, wlasciwosci topograficznych i zdolnosci produkcyjnej. Poniewaz spisy przeprowadzane byly do celów podatkowych,

Strona 122

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwobec tego obejmowaly tylko ziemie uprawiane przez bezposrednich uzytkowników, czyli chlopów. Klasa bushi nie byla w spisach uwzgledniana. W ten sposób spisy kenchi staly sie podstawa do przeprowadzenia formalnego podzialu spolecznego miedzy wojowników (bushi) i chlopów (hyakushó). Wraz z utrwalaniem sie wyksztalconego porzadku feudalnego nadchodzila era odseparowania klas. Rozmaici kokujinowie o me ustalonym dotychczas statusie musieli sie zdecydowac. Alternatywa bylo oddanie mieczy i pozostanie przy ziemi lub tez zachowanie mieczy i przejscie na sluzbe u daimyó czy jego wasala. Miecze bowiem staly sie symbolem statusu bushi. Zapoczatkowane przez Nobunage “polowania na miecze" Hideyoshi prowadzil z cala surowoscia i rozbrajal chlopów, mieszczan oraz instytucje religijne. Tylko samuraje mieli byc posiadaczami broni. Poczatkowo byl to wzglad praktyczny, dyktowany przez koniecznosc walki z ikki. Z biegiem czasu stalo sie to sprawa prestizowa. Ostatecznie doprowadzilo to do kultu miecza, który nazwany zostal “dusza samuraja".Po rozgromieniu rodu Hójó Hideyoshi wszczal dalsze dzialania zmierzajace do ustalenia porzadku spolecznego w kraju. W latach240

1590—1591 wydal szereg zarzadzen, które zabranialy bushi powrotu na wies, chlopom zas zajmowania sie handlem i nie pozwalaly samurajom na zmienianie seniora. Zaczal tez przeprowadzac spisy ludnosci (hitobarai). Chlopi od tego czasu nie mogli opuszczac ziemi i zmieniac miejsca pobytu.Od oblezenia Odawary u Hideyoshiego zaczely byc widoczne pewne zmiany charakterologiczne. W dotychczasowym postepowaniu wykazywal on dobrodusznosc i wspanialomyslnosc wobec pokonanych wrogów, a lojalnosc i przywiazanie do przyjaciól i rodziny. Wrogów wolal przeciagac na swoja strone i przywiazywac wiezami wdziecznosci, a nie zrazac szorstkim zachowaniem. Po zdobyciu Odawary zaczal ujawniac dziwna dwoistosc charakteru. Z jednej strony byl ciagle czuly i serdeczny dla bliskich mu ludzi, a z drugiej okazywal surowosc i okrucienstwo wobec wszystkich, którzy mu sie przeciwstawili. Ta dwoistosc nastrojów i reakcjibedzie mu juz towarzyszyc az do smierci, bedzie sie poglebiac z latami i skrajnie zaostrzac. Zarówno uczucia pozytywne, jak i negatywne zaczna u niego przechodzic w stany obsesyjne. W ostatnich latach zycia stanie sie straszny — i w milosci, i w nienawisci. Jednoczesnie jego megalomania — megalomania czlowieka, który z nizin dzwignal sie na szczyty — bedzie zatruwac jego stosunkiz ludzmi i pchnie go do czynów szalonych.'Przez wiekszosc zycia tragedia Hideyoshiego bylo to, ze nie mial syna. Jego glówna zona byla bezplodna, a Yodo-gimi urodzila syna w 1589 r., ale chlopaczek umarl w niespelna dwa lata. Hideyoshi mial wiele adoptowanych dzieci, które darzyl uczuciem, nie bylo to jednak jego wlasne potomstwo. Po smierci synka Tsurumatsu w 1591 r. Hideyoshi zrzekl sie urzedu kampaku i przekazal go swemu siostrzencowi Hidetsugu (1568—1595), którego nie bardzo cenil, ale sadzac, ze musi sie wyrzec marzen o synu, chcial przynajmniej w rodzinie zachowac ten najwyzszy urzad dworski. Sam przyjal tytul taikó, nadawany ex-kanclerzom, i zajal sie przygotowaniami do wyprawy koreanskiej, która miala byc wstepem do podboju Chin i reszty swiata. W 9 miesiacu 1591 r. oglosil mobilizacje, ustalil kwatere glówna w miejscowosci Nagoya na Kyushu i poszczególnym daimyó nakazal budowanie statków. W 3 miesiacu nastepnego roku sam opuscil Kioto. udajac sie doNagoyi. W bazie zostaly nagromadzone prowizje na 480 tys. ludzi. Odpowiedzialnoscia za zaopatrzenie w zywnosc, ludzi, sprzet i srodki transportu obciazeni zostali wszyscy daimyó proporcjonalnie do ich dochodów. Sily uderzeniowe sformowane zostaly w siedmiu armiach, którymi dowodzili: Konishi Yukinaga, Kató Kiyomasa, Kuroda Nagamasa, Shimazu Yoshihiro, Fukushima Masanori,Kobayaka-wa Takakage i Móri Terumoto. Wszystkie te armie liczyly prawie 140 tys.ludzi, a oprócz tego na Tsushimie stacjonowaly rezerwy pod Ukita Hideie, na Iki oddzialy Hosokawy Tadaokiego, a wokól bazy na Kyushu armie Uesugi, Gamo oraz leyasu. Sily morskie liczyly ok. 9 tys. ludzi i calosc zmobilizowanych armii siegala 225 tys. ludzi.W 4 miesiacu 1592 r. zaczela sie wyprawa znana jako Bunroku-no241

eki (“wojna ery Bunroku."). Pierwsza wyruszyla armia Yukinagi i 12 dnia tego miesiaca osiagnela Pusah na poludniowym wybrzezu Pólwyspu Koreanskiego. Dwa dni potem wyladowaly armie Kiyomasy i Nagamasy, podczas gdy Yukinaga juz byl w walce. Dalsze armie ladowaly kolejno co kilka dni. W ciagu trzech tygodni armia Yukinagi, który ciagle szedl jako awangarda, zajela Seul. Wkrótce dociagnely do Seulu armie Kiyomasy, Nagamasy, Yoshihiro i Ukity Hideie, który przejal dowództwo. Zadania zostaly podzielone w ten sposób, ze armia Yukinagi miala sie

Strona 123

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczposuwac w kierunku pólnocy i operowac w rejonie na poludnie od rzeki Jalu. Kató mial wyruszyc w rejon na poludnie od rzeki Tumen, podczas gdy reszta wojska miala wypelnic centralna i poludniowa czesc Korei. W ciagu pierwszych dwóch miesiecy Japonczycy nie napotykali zbyt twardego oporu. Król koreanski uciekl doPhjongjangu i armia rzadowa nie okazywala ani serca do walki, ani porzadnej organizacji. W 6 miesiacu padl Phjongjang i nieszczesny król znowu musial uciekac i apelowac o pomoc do Chin. Oddzialy chinskie weszly do Korei i starly sie z armia Yukinagi. Armia ta czula sie juz wyczerpana dlugimi marszami, a oddzialy chinskie byly nieliczne i slabo przygotowane. Yukinaga chetnie wiec siezgodzil na 50 dni rozejmu (30 dnia 8 miesiaca 1592 r.).Do konca tego roku wojna zaczela przybierac charakter niekorzystny dla Japonczyków, poniewaz Koreanczycy otrzasneli sie juz z pierwszego zaskoczenia i zaczeli stawiac bardziej zdecydowany opór. Szczególnie klopotliwa stala sie partyzantka chlopska, a ponadto nowe oddzialy chinskie w liczbie 50 tys. ludzi po uplywie rozejmu przekroczyly granice Korei i szly na Phjongjang. W 1 miesiacu1593 r. Yukinaga musial sie wycofac z miasta. Cofajac sie na poludnie w kierunkuSeulu odslonil flanke Kiyomasy, który tez musial sciagnac swoja armie, chociaz poprzednio odnosil duze sukcesy i wszedl nawet do Mandzurii. W 4 miesiacu Seul zostal oddany Chinczykom, a w 5 miesiacu Konishi Yukinaga i Ishida Mitsunari (1560—1600) opuscili Koree jako eskorta posla chinskiego i wrócili do Nagoyi. Zaczely sie dlugie negocjacje pokojowe, utrudniane tym, ze wsród Japonczyków niebylo zgody co do dalszego kursu wyprawy. Yukinaga byl za tym, by zakonczyc wojne. Kiyomasa natomiast slyszec o tym nie chcial. Obaj mieli swoich zwolenników i przeciwników. Yukinaga dzialajac w najlepszej wierze uzgodnil z Chinczykami warunki, które jak sie okazalo, byly nie do przyjecia dla Hideyoshiego. Postawil on takie zadania, ze z kolei dla Chinczyków staly sie onenie do przyjecia. Zadal m.in., by córka cesarza Chin przyjechala jako konkubina cesarza Japonii, aby moznowladcy koreanscy zlozyli przysiege na wiernosc Japonii, a ksiazeta krwi zostali zakladnikami. Domagal sie tez swobody handlu naszczeblu oficjalnym i prywatnym. Obiecywal, ze po zawarciu pokoju cztery prowincje i stolica zostana oddane Korei. W 11 miesiacu poslowie opuscili Nagoye. Zaczal sie dlugotrwaly impas. Armie japonskie powoli ewakuowaly sie z Korei, az zostaly tylko szkieletowe oddzialy garnizonów w liczbie ok. 50 tys. ludzi.Z korespondencji Hideyoshiego wynika, ze nie zdawal sobie sprawy,242

jakie trudnosci napotykala jego armia. Ten wódz, tak niegdys przemyslny i ostrozny w ocenach, w schylkowych latach swego zycia zdawal sie byc zaslepiony wlasna wielkoscia. Nie chcial widziec niczego, co by mu te wielkosc zacmiewalo. Bylo mu to obojetne, ze jego megalomania kosztuje tysiace zywotów ludzkich. Przechwalal sie i pysznil, zapewnial, ze rzuci na kolana Koree, a potem Chiny.W czasie, gdy kierowal operacja koreanska przebywajac w Nagoyi, dostal wiadomosc, ze pani Yodo-gimi znowu urodzila syna. Bylo to w 8 miesiacu 1593 r. Wrócil zaraz do Ósaki i zaczal byc nieznosny dla otoczenia z powodu oblednej milosci do infanta. To uczucie — natarczywe, nieokielznane i zaborcze — stalo sie jego najwieksza radoscia i najciezsza kleska. Sam doszedl do wladzy w krwawym trudzie i osiagnal najwyzsza mozliwa pozycje dzieki rozlicznym talentom,ale zdawal sobie sprawe z tego, jak trudno wladze utrzymac. Wiedzial, ze ani na chwile nie moze spuscic z oka swoich rywali, wiedzial, ze nie wolno mu rozluznicczujnosci. Im lepiej to rozumial, tym straszniejszy sie stawal dla przyjaciól i wrogów. Od chwili urodzenia syna Hideyoriego (1593—1615) zabiegi o utrzymanie wladzy dla tego potomka wypaczyly do reszty charakter starego juz wówczas despoty. W 1595 r. siostrzenca swojego, kanclerza Hidetsugu, zmusil do samobójstwa, a cala jego rozbudowana rodzine kazal zniszczyc w straszliwy sposób, nie oszczedzajac kobiet ani niemowlat. O pasji, która nim powodowala, moze swiadczyc fakt, ze kazal tez zburzyc wspanialy Juraku-no tei, który niegdysofiarowal Hidetsugu razem z tytulem kampaku. Obecnie tytul kanclerza przeszedl na dwuletniego Hideyoriego.243

W koncu 1596 r. poslowie chinscy eskortowani przez Yukinage przybyli do Kioto, by podjac negocjacje na temat przeciagajacego sie impasu koreanskiego. Na skuteknieporozumienia Hideyoshi wybuchnal wsciekloscia, zerwal pertraktacje i kazal poslów odeslac. Potem zorientowal sie widocznie, ze popelnil nietakt dyplomatyczny, i wyslal za poslami bogate prezenty. A wreszcie w dniu nowego roku 1597 znowu wystosowal nakaz mobilizacji. Zaczela sie druga faza najazdu Keichó-no eki (“wojny ery Keichó").

Strona 124

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczTa druga beznadziejna wyprawa wciagnela do wojny 150 tys. ludzi. Piec armii zostalo rzuconych do walki pod dowództwem Ukity, Kató, Kurody i Shimazu — weteranów pierwszej wyprawy — oraz pod wodza Móriego Hidemoto. Dolaczyl tez Konishi Yukinaga.Przez rok walki prowadzone byly ze zmiennym szczesciem. Wiosna 1598 r. Hideyoshiodwolal czesc kontyngentów, tak ze zostalo na Korei ok. 60 tys. wojowników. Odwolani zostali m.in. Ukita, Hideie, Kobaya-kawa Hideaki, Móri Hidemoto, Hachisuka lemasa i inni. Glówny trzon armii w walce stanowili ludzie z Satsumy. Latem zmasakrowali oddzialy chinskie i koreanskie, po czym trupom obcieli uszy. 38 tys. zapeklowanych uszu przeslano nastepnie do Kioto, gdzie usypano nad nimi kopiec. Mozna go do dzis ogladac jako atrakcje turystyczna pod nazwa Mimizuka — Wzgórze Uszów. W 8 miesiacu walki przycichly, a w 9 miesiacu dotarla na Koree wiesc o smierci wodza Hideyoshiego.W pierwszych miesiacach Keichó-no eki Hideyoshi pelen byl optymizmu, co swiadczyo zupelnym stepieniu jego dawnych talentów militarnych. Gdy armia japonska wykrwawiala sie na Korei, Hideyoshi oddawal sie zyciu rodzinnemu i rozrywkom estetycznym w Kioto. W 3 miesiacu 1598 r. uczestniczyl jeszcze wraz z Hideyorim w wielkiej imprezie towarzyskiej w Daigo, ale juz wkrótce zaczal gwaltownie podupadac na zdrowiu. Nastapil wówczas goraczkowy okres przyciagania najpotezniejszych daimyó dla zapewnienia dziedzictwa Hideyoriemu. Hideyoshi dobrze wiedzial, jak trudno jest osiagnac wladze i ze jeszcze nieporównanie trudniej utrzymac ja w rodzinie. Pamietal zapewne, jak on sam odsunal synów Nobunagi. Swiadom tego, ze opuszczaja go sily, miotal sie rozpaczliwie, by zapewnic schede Hideyoriemu. Ten czlowiek, którego zycie nauczylo tyranii i okrucienstwa, ponizal sie wobec swoich wasali blagajac ich na kolanach o opieke nad Hideyorim. 7 dnia 7 miesiaca wezwal kilku daimyó do Fushimi i lezac juz prawie bez sil wymógl od nich pisemna przysiege na wiernosc Hideyoriemu. Od tegomomentu czesto tracil przytomnosc, ale kiedy byl przytomny, ciagle wracal do tego samego tematu: dziedzictwo dla Hideyoriego! 5 dnia 8 miesiaca sformowal rade regencyjna (go-tairó — “pieciu starszych"), która miala sie opiekowac Hideyorim. W sklad rady weszli: Tokugawa leyasu, Móri Terumoto, Uesugi Kagekatsu, Maeda Toshiie i Ukita Hideie. Wezwal jednoczesnie swoja wczesniej ustalona rade administracyjna (go-bugyo — “pieciu funkcjonariuszy") i kazal go-bugyó i go-tairó od siebie wzajemnie przyjac przysiege na wiernosc Hideyoriemu.Hideyoshi, najpotezniejszy czlowiek swoich czasów, umieral zlamany244

troska, rozdarty w poczuciu beznadziejnosci swoich wysilków. Zapewne zdawal sobie sprawe z tego, ze tak jak on niegdys zdradzil sprawe Nobunagi, tak i jego rada regencyjna zdradzi Hideyoriego. Jezeli takie mial mysli przed smiercia, to sie nie omylil, a umarl 18 dnia 8 miesiaca 1598 r.Zamek Fushimi-jó, w którym Hideyoshi mieszkal przez ostatnie lata zycia, usytuowany byl na poludnie od stolicy w miejscowosci Momoyama. Zbudowany zostal w 1594 r. wielkim nakladem kosztów, a nad zdobieniem jego wnetrz i ogrodów pracowali najwybitniejsi artysci. Zloto, srebro i laka wykorzystane byly obficiedla nadania splendoru komnatom, zamek bowiem laczyl funkcje obronne z rezydencyjnymi. Od lokalizacji tego zamku caly okres dzialalnosci Hideyoshiego nazwany zostal Momoyama.

KULTURA OKRESU AZUCHI-MOMOYAMAOkres hegemonii Nobunagi i Hideyoshiego niewiele wniósl nowych elementów do kultury narodowej, ale przede wszystkim rozwinal to, co zaledwie sie zaczynalo wpoprzednim okresie. Na szczególna uwage zasluguja tu dwie dziedziny, najbardziejdla Japonii typowe: teatr no i ceremonia herbaty. Dla teatru no Ósaka stala sie najbardziej aktywnym osrodkiem. Hideyoshi wykazywal zadziwiajaca pasje dla tego gatunku rozrywki, zadziwiajaca, bo przeciez byl to czlowiek bardzo zajety. Zdawac by sie moglo, ze przy jego ruchliwosci i zywym temperamencie powolne, hieratyczne ruchy stosowane w przedstawieniach no powinny go nuzyc. Tymczasem, przeciwnie — Hideyoshi nie tylko lubil ogladac no, ale sam uczyl sie calych duzych fragmentów i byl szczesliwy, jezeli mógl sie popisac swoimi umiejetnosciami przed gronem daimyó i dam dworu. Placil hojnie za akcesoria, a dziecinna radosc mu sprawialo, jezeli dostal w prezencie jakas czesc kostiumu. Stroje uzywane w no nie byly teatralnymi245

imitacjami, ale skladaly sie z najprawdziwszych recznie tkanych brokatów i jedwabi. Brokatnicy, którzy w czasie wojny Ónin uciekli do Sakai, zapoznali sie

Strona 125

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicztam z najnowszymi technikami zagranicznymi i zaczeli je wprowadzac. Po ucichnieciu dzialan wojennych wracali do Kioto, ale okazalo sie, ze klientela stoleczna zubozala. Najlepszymi odbiorcami pozostali milosnicy no.Trudno powiedziec, czy Hideyoshi byl dobrym wykonawca, bo przeciez nikt nie smialby go krytykowac. Na pewno jednak jego umilowanie no stymulowalo rozwój tego gatunku, poniewaz zawsze upodobania dyktatora podejmowane sa przez poddanych.Jezeli chodzi o ceremonie herbaty, to wlasnie w okresie Azuchi — Momoyama nabrala ona dojrzalego ksztaltu. Od czasów Yoshimasy i jego dóbóshu sadó — “droga herbaty" przebyla pewna ewolucje i juz wtedy wspólistnialo kilka systemówpropagowanych przez róznych mistrzów (chajiri). Nobunaga, który byl zywotnie zainteresowany handlem zamorskim, utrzymywal stosunki z kupcami w Sakai, a wsródnich wielu bylo chajinami. Nobunaga zostal wciagniety w swiat sadó. Stal sie kolekcjonerem przedmiotów zwiazanych z ceremonia herbaty, a ponadto mial zwyczajdawania takich przedmiotów jako nagrody. Zaopatrzeniem z jego rozkazu zajmowal sie Hideyoshi, podówczas jeszcze Kinoshita Tókichiró. Jezdzac w interesach do Sakai Hideyoshi tez zarazil sie “szalenstwem herbacianym".Wlasnie w Sakai urodzil sie i wychowal najslynniejszy z mistrzów, którego imie czczone jest do dzis w swiecie sadó. Byl to Tanaka Yoshi-ró, lepiej znany pod profesjonalnym imieniem Sen-no Rikyu (1522— 1591). Dziadek Rikyu, Sen'ami, byl jednym z dóbóshu na dworze246

Yoshimasy. Dla uczczenia jego pamieci Rikyu przyjal nazwisko Sen. Rikyu od lat chlopiecych zaczal praktykowac “droge herbaty". Przez pewien czas byl uczniem slynnego chajina nazwiskiem Kitamuki Dóchin (ze szkoly Nóamiego), który propagowal tzw. styl arystokratyczny. Potem Rikyu przebywal przez jakis czas w klasztorze Daitokuji, gdzie studiowal zen, a nastepnie pobieral nauki u mistrza Takeno Jóó i od niego wlasnie przejal, a z biegiem czasu udoskonalil styl zwany “wabicha" (“wyciszony styl podawania herbaty"). Cechami charakterystycznymi tegostylu byly nade wszystko: umiar, odrzucenie splendoru i ostentacji, wyeliminowanie wszystkiego, co rozprasza uwage i wywoluje niepokój ducha. Stworzenie warunków do wydobycia tych cech Rikyu widzial w specjalnym typie budownictwa pomieszczen herbacianych, które za mistrzem Jóó nazwal soan — “slomiana chata" (lub “pustelnia kryta trawa"). Pawilony herbaciane konstruowanew stylu Rikyu byly z gliny lub drewna — prostego, surowego, bez ornamentacji. Czesto natomiast kryte byly slomianym dachem lub dachem z kory cyprysu. Do pawilonu prowadzila droga (roji) zwana tez “ogrodem herbacianym", która zawierala zawsze dwa elementy: latarnie kamienna i kamienny zasobnik na wode. Rikyu wprowadzil specjalny rodzaj wejscia do pokoju herbacianego, zwany niji-riguchi (“wejscie, przez które trzeba sie przeciskac"). Polegalo247

ono na tym, ze gosc wchodzac musial sie zupelnie zgiac, musial prawie pelzac. Byla w tym zawarta idea calkowitej równosci, odrzucenia hierarchii spolecznej i politycznej przez uczestników ceremonii herbaty. Urzadzenie wnetrza bylo nad wyraz skromne — w przeciwienstwie do poprzednich stylów, które dopuszczaly nawettakie ekstrawagancje, jak zlocone sciany, zlote i srebrne utensylia. Styl Rikyu polegal na prostocie, na wydobywaniu i budzeniu w uczestnikach nastroju wabi (“prostota", “ubóstwo"). Dlatego jako ozdobe stosowal jedynie kwiat lub galaz w zwyczajnym ceramicznym lub drewnianym naczyniu umieszczonym we wnece tokonoma. Podloga pomieszczenia kryta byla matami (tatami), •d uzywane do ceremonii przedmioty musialy byc pelne prostoty. Rikyu chetnie stosowal wyroby ludowe z bambusu, drewna, niepolerowanej ceramiki.Rikyu zrewolucjonizowal styl ceremonii herbaty i ustalil wiele kanonów estetycznych oraz dal podstawy specyficznej etykiety, która przetrwala248

do dzis. We wspólczesnej Japonii istnieje szereg szkól, a wsród nich otoczone szacunkiem Ura-Senke i Omote-Senke, wywodzace sie bezposrednio od Rikyu. Szkoly te kultywuja nie tylko ceremonie herbaty, ale i wiele dziedzin estetyki, które sa niezbedne jako uzupelnienie czy tez obudowa samej ceremonii. Specjalny typ architektury (w tym architektury wnetrz), specjalne typy ogrodnictwa, malarstwa ikebany, rzemiosla artystycznego (w tym wyroby z drewna, bambusu, laki), ceramiki — wszystkie te dziedziny zwiazane sa scisle z estetyka, która rozwinelasie pod wplywem chanoyu.Rikyu byl mistrzem herbacianym u Nobunagi, a nastepnie u Hideyoshiego, którego zbyt krzykliwe gusta staral sie temperowac, z powodzeniem zreszta, bo Hideyoshi

Strona 126

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczbyl pojetnym uczniem i dla Rikyu zywil szacunek. Niestety, stosunki obu wielkichludzi ulegly gwaltownemu pogorszeniu w 1590 r. Sprawa nie jest wyjasniona i rózne istnieja domniemania, w jaki sposób doszlo do rozlamu. Obaj panowie byli silnymi indywidualnosciami, co przy krancowo róznych charakterach tworzylo niebezpieczna kombinacje. Niemniej jednak przez wiele lat zyli ze soba w zgodzie. Hideyoshi wykorzystywal Rikyu nie tylko jako mistrza ceremonii, ale poslugiwal sie nim w sprawach politycznych i handlowych, Rikyu bowiem mial rozlegle stosunki w klasztorach, wsród chrzescijan i nade wszystko wsród bogatego kupiectwa Sakai, co dla Hideyoshiego bylo bardzo istotne. Jednakze kiedy Hideyoshi zaczal wykazywac owe zmiany charakterologiczne, o których mowa byla poprzednio, dopiero wtedy doszlo do tragedii. Zmuszony przez Hideyoshiego Sen-no Rikyu popelnil samobójstwo 28 dnia 2 miesiaca 1591 r. Tego samego dnia zostala scieta i wystawiona na widok publiczny glowa posagu Rikyu ze swiatyni Daitokuji (obecnie jest wlasnoscia Sena Sóshitsu, potomka Rikyu w pietnastym pokoleniu).Hideyoshi zalowal potem swojego okrucienstwa i czule wspominal bylego mistrza. M.in. budujac zamek Fushimi staral sie nadac mu taki wystrój, który podobalby sie Rikyu.Obaj despoci — Nobunaga i Hideyoshi — zgodnie z duchem swoich czasów nie zalowali wydatków na dekoracje wnetrz w swoich masywnych zamkach, w zwiazku z czym malarstwo dekoracyjne kwitlo. Zmienila sie jednak skala malarstwa, a co za tym idzie, zmienily sie tez techniki. Technika suiboku doprowadzona do perfekcjiw okresie Muromachi dostosowana byla do malych formatów obrazu, w okresie Azuchi— Momoyama natomiast dekorowanie przesuwanych scian fusuma czy wielopanelowych parawanów dawalo ogromne plaszczyzny do zamalowania, a poza tym duze przestrzenie pozostawione w monochromie mogly sprawiac przygnebiajace wrazenie. Dlatego tez zaczeto znowu wprowadzac kolor. Charakterystycznym kolorem dla owej epoki byl zloty. Smiale uzywanie zlota listkowego jako tla obrazów lub dla wykonczenia detali oddawalo cos z ducha epoki, a ponadto mialo te zalete, ze rozswietlalo ciemne wnetrza zamkowych komnat. Nie znaczy to jednak, ze malarstwomonochromatyczne przezywalo upadek. Istnialo nadal i mialo swoich wybitnych przedstawicieli, jak np. Hasegawa Tóhaku249

(1539—1610), który uwazal sie za spadkobierce stylu Sesshu, czy tez Kanó Eitoku (1543— 1590), który byl równie znakomity w monochromie, jak i w kolorze. Eitoku zatrudniony byl jako malarz nadworny u Nobunagi, a potem u Hideyoshiego. Kierujac zespolem dobranych artystów byl odpowiedzialny za dekoracje malarskie wnetrz zarówno w Azuchi-jó, jak i w Fushimi-jó. Kiedy mial do czynienia z duzymiplaszczyznami, sam tuszem malowal tylko ogólne zalozenia obrazu (uzywajac nierazpedzla wielkosci miotly), a wykonczenie pozostawial uczniom.Obok monumentalnego malarstwa zamkowego rozwijalo sie tez malarstwo rodzajowe w postaci obrazów przeznaczonych do wieszania na scianie (kakemonó), najczesciej wtokonomie. Tego typu obrazy — do dzis najpopularniejsze w tradycji japonskiej — komponowano na prostokatnej plaszczyznie, a nastepnie naklejano na dlugim kawalku jedwabiu lub brokatu, tak by mozna je zwijac w rulon. Tematyka obrazów stala sie calkiem swiecka i obejmowala ogromna skale mozliwosci: ludzie przy pracy lub przy zabawie, kwiaty i drzewa, motyle i ptaki, sceny z codziennego zycia, slynne widoki Kioto i inne.Ciekawym choc efemerycznym zjawiskiem staly sie obrazy z gatunku namban (“poludniowi barbarzyncy"). Poludniowymi barbarzyncami nazywano Europejczyków. Zetkniecie z Europa wywarlo pewien wplyw na sztuke Japonii, co wiaze sie bezposrednio z chrzescijanska propaganda wizualna. Misjonarze chcac zaopatrzyc swoich japonskich konwertytów w swiete obrazy poczatkowo sprowadzali je z zagranicy, ale okazalo sie, ze zapotrzebowanie znacznie przekraczalo mozliwosci zaopatrzenia. O wiele prostsze bylo przekazanie Japonczykom umiejetnosci malarstwa olejnego i miedzi orytnictwa. Pojetni uczniowie zaczeli produkowac ikonografie w tych nowych technikach, a ponadto próbowali tez swoich sil i talentów na obrazach swieckich o tematyce zwiazanej z Europejczykami. Niewiele sie zachowalo z tych prób, poniewaz wiekszosc zostala zniszczona w okresie przesladowania chrzescijanstwa.Ogromne powodzenie wsród Japonczyków mialy stroje europejskie oraz rózne przywozone przez kupców i misjonarzy przedmioty codziennego uzytku, wsród których byly okulary, tyton i fajki. Japonczycy-eleganci chetnie paradowali odziani w przypadkowo dobrane czesci europejskiej garderoby, a jako ozdobe traktowali rózance czy tez krucyfiksy, które zawieszali na szyi lub u pasa. Nie mialo to nic wspólnego z uczuciami religijnymi (m.in. Hideyoshi tez lubil sie przyozdabiac po europejsku). Po prostu byla to moda.

Strona 127

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczJezuici portugalscy wprowadzili tez do Japonii druk i w ciagu 20 lat pracy drukarskiej wydali szereg ksiazek po lacinie, w jezyku portugalskim oraz japonskim (zarówno w sylabariuszu rodzimym, jak i w transkrypcji). Pierwszy raz Japonczycy mieli wówczas moznosc zapoznania sie z bajkami Ezopa, które zostaly przetlumaczone na japonski i wydane drukiem.250

OD MOMOYAMY DO EDOImie leyasu pojawialo sie co pewien czas w dotychczasowej narracji, poniewaz wiaze sie ono z dzialalnoscia obu poprzednich dyktatorów okresów sengoku i Azuchi — Momoyama. Mowa juz byla o tym, ze postac leyasu, podówczas zwanego Matsudaira Motoyasu, pojawila sie po raz pierwszy na arenie dziejowej w 1560 r.,kiedy to armie Imagawy Yoshimoto rozbily oddzialy Nobunagi. Nie zostalo natomiast powiedziane, w jaki sposób doszlo do tego, ze leyasu walczyl po stronie Imagawy, a potem chetnie ten ród opuscil. A jest to historia bardzo dla okresu sengoku charakterystyczna.Ojciec leyasu, Matsudaira Hirotada (1526 — 1549), mial swoje wlosci w prowincji Mikawa z zamkiem Okazaki. Ziemie te, niewielkie zreszta, lezaly miedzy domena Imagawów w Surudze a domena rodu Oda w Owari. Rodzina Matsudaira rozdarta byla miedzy tymi dwoma znacznie potezniejszymi sasiadami. W 1547 r. syna Hirotady, leyasu (wówczas zwanego Takechiyo), wyslano jako zakladnika do Sumpu (Suruga), ale po drodze zostal porwany przez ród Oda i osadzony w miejscowosci Atsuta, gdzie spedzil dwa lata. W ciagu tego czasu Hirotada umarl, a rody Imagawa i Oda wypracowaly miedzy soba kompromis, dzieki któremu Takechiyo wrócil do Okazaki. Nie na dlugo jednak, poniewaz wkrótce znowu stal sie zakladnikiem Imagawów i zmuszony byl do przebywania w Sumpu. Smierc Imagawy Yoshimoto uwolnila go z wiezów zaleznosci i mógl odtad dysponowac swoja osoba.leyasu po ustaleniu przyjaznych stosunków z Nobunaga byl mu wielokrotnie bardzo przydatny, ale zawsze uwazal sie za sojusznika, a nie wasala. Wspóldzialajac z Nobunaga nie tracil z oczu wlasnych interesów, które w owym wczesnym okresie koncentrowaly sie na prowincji Mikawa, a nastepnie zaczynaly rozciagac wzdluz wybrzeza na wschód. Pare lat zajelo mu porzadkowanie spraw w rodzinnej prowincji, gdzie szczególnie dawaly sie we znaki powstania ikkó-ikki. Uporal siez tym do 1568 r., a nastepnie zajal sie prowincja Tótómi i w 1570 r. przeniósl swoja siedzibe do zamku Hamamatsu w tej wlasnie prowincji. Zamek Hamamatsu w 1572 r. oblegany byl przez Takede Shingena i jak wiadomo, doszlo wkrótce do bitwy w Mikatagaharze, gdzie polaczone sily leyasu i Nobunagi doznaly ciezkiej kleski. Po smierci Shingena leyasu odzyskal Tótómi, ale przez kilka nastepnych lat byl ciagle zagrozony przez rajdy Takedy Katsuyoriego. W 1575 r. Katsuyori zostal rozgromiony pod Nagashino, a w 1582 r. ostatecznie zniszczony we wlasnej prowincji. Dzieki temu leyasu mógl rozciagnac swoje wladanie na prowincje Suruga, gdzie dotychczas dominowal ród Takeda.Po smierci Nobunagi w Honnóji leyasu z trudem wymknal sie z Sakai i dotarlszy doswoich prowincji wszczal kampanie przeciwko wojownikom w Kai i Shinano. Wkrótce dolaczyl te prowincje do trzech poprzednich i stal sie dzieki temu panem pieciu prowincji: Mikawy. Tótómi, Surugi, Kai i Shinano. Byl wiec juz jednym z najpotezniejszych257

daimyo w czasie, gdy doszlo do próby sil z Hideyoshim (w Komaki i Nagakute). Kompromis osiagniety w trakcie tych zmagan korzystny byl dla obu wielkich wojowników. Szanowali sie wzajemnie i od tej pory stosunki ich ukladaly sie bezkonfliktowo. leyasu byl lojalny i nie próbowal rywalizowac z Hideyoshim w dazeniu do supremacji. Wystarczylo mu stale umacnianie pozycji we wlasnych prowincjach. Zamiana prowincji po 1590 r. okazala sie korzystna dla leyasu. W zamian za swoje prowincje centralne uzyskal Izu, Sagami, Musashi, Kózuke, Kazusei Shimóse w Kantó. Po ustaleniu rezydencji w Edo (Musashi) czesc uzyskanych ziempozostawil pod swoim bezposrednim zarzadem, a reszte podzielil miedzy wasali (bylo ich trzydziestu osmiu). Zaczal tez zaraz, jak to juz weszlo w zwyczaj, przeprowadzac spisy ziemi oraz wycene zdolnosci produkcyjnej. Prowincje w Kantó wycenione byly na 2 557 000 koku ryzu, co dwukrotnie przekraczalo wartosc ziem dwóch nastepnych sposród najbogatszych daimyo: Móriego Terumoto i Uesugiego Kagekatsu, których ziemie oblicza sie na 1 200000 koku dla kazdego z nich. Móri Terumoto zajmowal dziewiec prowincji w zachodnim krancu Honshu, a Uesugi Kagekatsu kontrolowal rozlegle obszary z centrum w Aizu, tzn. w pólnocno-wschodnich rejonach glównej wyspy. Wszystkie podane liczby dotyczace dochodu z ziem nalezy traktowac jako przyblizone i wazne przede wszystkim do celów porównawczych. Istnieje duza rozbieznosc w liczbach podawanych przez rózne

Strona 128

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczzródla.Hideyoshi tworzac swoja rade regencyjna staral sie zobligowac przede wszystkim tych wlasnie najpotezniejszych daimyo. Ponadto w radzie znalezli sie: Maeda Toshiie, którego rozsadek i lojalnosc Hideyoshi ocenial bardzo wysoko, oraz Ukita Hideie, ozeniony z przybrana córka Hideyoshiego i zawsze przez niego faworyzowany. Prowincje Maedy, Etchu i Kaga, obliczone na 800 000 koku ryzu, lezaly w strategicznie swietnym miejscu na pólnoc i pólnocny wschód od stolicy. Ukita Hideie mial okolo 500000 koku w Harilmie, Bizen i w Mimasace.Tym wiec “pieciu starszym" Hideyoshi powierzyl los Hideyoriego, zlecajac jednoczesnie, by we wszystkim radzili sie leyasu, który winien rezydowac w zamkuFushimi, a miec dostep do kazdego innego zamku. Maeda Toshiie otrzymal polecenieosobistego zajecia sie Hideyorim i przejecie zamku Osaka, by tam zamieszkac razem z drogocennym podopiecznym i jego matka. Wszyscy go-tairó zobowiazani bylido zarzadzania majatkiem Hideyoriego i rozliczenia sie przed nim, kiedy dorosnie.Go-tairó mieli byc kontrolowani przez go-bugyó. którzy jako nizsi w hierarchii podlegali tym, których mieli kontrolowac. Zalozeniem Hideyoshiego bylo stworzenie sieci wzajemnych zaleznosci pomiedzy dziesieciu wybranymi ludzmi.Rada Administracyjna (Go-bugyó) powstala w latach osiemdziesiatych, kiedy Hideyoshi powolal swoich zaufanych do zarzadzania jego prywatnymi ziemiami i wasalami. W 1585 r. Asano Nagamasa zostal funkcjonariuszem do spraw ziemi i wasali Hideyoshiego. Maeda Gen'i mial powierzony nadzór nad dworem i klerem stolecznym oraz252

administrowanie stolica. Natsuka (Nagatsuka) Masaie wyznaczony byl do'spraw finansowych na ziemiach Hideyoshiego. Pozostali czlonkowie Go-bugyó, Ishida Mitsunari i Mashita (Masuda) Nagamori, dzialali równiez jako funkcjonariusze prywatnej administracji Hideyoshiego, która zapewne miala byc z czasem przeksztalcona w administracje krajowa. Funkcje Maedy Gen'i od poczatku dotyczyly spraw publicznych. Posiadlosci i dochody go-bugyó liczone w koku wszystkie razem nie stanowily nawet miliona, a wiec w porównaniu z go-tairó bylyniewielkie.Wsród dziesieciu ludzi wybranych przez Hideyoshiego nie bylo zgody od samego poczatku, poniewaz krzyzowaly sie wsród nich rózne osobiste interesy i antagonizmy, a ponadto nie potrafili tez osiagnac jednomyslnosci w sprawach o charakterze politycznym. Pierwszy rozlam zarysowal sie w zwiazku w wojna koreanska. Czesc czlonków rady byla za ewakuacja armii japonskiej, druga czesc zas upierala sie przy dalszym prowadzeniu wojny. Ostatecznie jednak przewazyla opinia antywojenna, a skoro zaczela sie ewakuacja niektórych oddzialów, musialy wycofac sie wszystkie pozostale, aby nie byc w Korei oslabione liczebnie i wystawione przez to na pewna zgube.Ishida Mitsunari, który zywil obsesyjna nienawisc do leyasu, nie szczedzil wysilków, by sklócic czlonków rady regencyjnej i skompromitowac swego wroga. Posunal sie nawet dwukrotnie do prób zabicia leyasu. Dopóki jednak zyl Maeda Toshiie, rada regencyjna z trudem wprawdzie, ale utrzymywala jednosc. Toshiie umarl 3 dnia 3 miesiaca dodatkowego 1599 r. Jego miejsce w radzie zajal syn Toshinaga, ale nie czul on przywiazania do Hideyoriego i wrócil z Ósaki do swoich posiadlosci. Uesugi Kagekatsu, który mial ambicje usuniecia leyasu z areny politycznej, równiez opuscil Ósake i udajac sie do Aizu zaczal szykowac kampanie wojskowa. W Ósace z czlonków rady pozostali juz tylko trzej: Móri Terumoto, Ukita Hideie i leyasu, który tam sie przeniósl z Fushimi. W tym gronieleyasu byl pod kazdym wzgledem najsilniejszy.Dzialalnosc skierowana przeciwko leyasu prowadzona byla pod haslem obrony interesów domu Toyotomi. W ostatnich miesiacach 1599 r. i pierwszych miesiacach 1600 r. leyasu spokojnie obserwowal przebieg wypadków i narastanie przygotowan przeciwko niemu w dwóch rejonach Japonii: w Aizu, gdzie dzialal Kagekatsu, i w Orni, gdzie konspiracja Ishidy Mitsunariego ogarniala szereg nieprzyjaznych leyasu daimyó. Wreszcie w 6 miesiacu leyasu na czele 50-tysiecznej armii wyruszyl na pólnocny wschód, kierujac sie ostentacyjnie przeciwko Kagekatsu. Niespieszyl sie specjalnie, poniewaz wiedzial, ze armie Date i Mogami z pólnocy zwiaza sily Kagekatsu w Aizu. Chodzilo mu o wyploszenie Mitsunariego z ukrycia, zmuszenie go do otwartego wystapienia zbrojnego. 24 dnia 7 miesiaca dotarla do niego wiadomosc, ze istotnie Mitsunari na czele tzw. armii zachodniej (seigim) piec dni wczesniej -zaatakowal zamek Fushimi, rozpoczynajac tym wojne przeciwko niemu. leyasu, który w tym momencie obozowal w Oyamie (Shimotsuke), wykonal szybki manewr i z cala swoja armia (zwana “wschodnia", tóguri) ruszyl z powrotemdo centralnych prowincji. Zatrzymal

Strona 129

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz254

sie po drodze w Edo i stamtad kierowal armiami. Plan jego obejmowal natarcie na armie zachodnia w prowincji Mino. Tam tez rzucil swoje oddzialy pod dowództwem syna Hidetady, Fukushimy Masanoriego, Hosokawy Tadaokiego i innych zaufanych wodzów.Armia zachodnia pod Mitsunarim 1 dnia 8 miesiaca zajela wreszcie Fushimi, a 10 dnia weszla do Osaki. Mitsunari napotkal szereg nieprzewidzianych trudnosci. Wydawalo mu sie, ze na haslo rzucone przeciwko leyasu wojownicy zbiegna sie tlumnie pod jego sztandary. Okazalo sie jednak, ze zle kalkulowal. Nawet Móri Terumoto, na którego liczyl, odmówil udzialu w wojnie i nie ruszyl sie z Ósaki. Ponadto Mitsunari przewidywal przejscie przez Mino i Owari, a nastepnie rozprawienie sie z leyasu w Mikawie, sadzil bowiem, ze leyasu zajety wojna w Aizu nie bedzie w stanie dotrzec szybko do prowincji centralnych. Uwiklal sie tymczasem w drobne potyczki z niechetnymi mu wojownikami w Ise i Orni, w zwiazkuz czym jego armie trzeba bylo podzielic. Niemniej jednak udalo mu sie zgromadzicduze sily, które od poczatku 9 miesiaca zaczely zajmowac pozycje pomiedzy Gifu awsia Sekigahara w Mino. W armii zachodniej znalezli sie: Shimazu Yoshihirp, Konishi Yukinaga, Ukita Hideie, Móri Hidemoto, Natsuka Masaie, Ótani Yoshitaka, Ankokuji Ekei, Chosokabe Morichika i inni. W sumie sily seigun liczyly powyzej 80 tys. ludzi, ale nie wszystkie weszly do walki. W tym obozie byli tez: Kobayakawa Hideaki i Kikkawa Hiroie, którzy — jak sie okazalo — w decydujacym momencie przeszli na strone armii wschodniej.Armie tógun zebraly sie w Kiyosu i stamtad zaczely zajmowac pozycje naprzeciw seigun. leyasu ze swoimi osobistymi oddzialami dolaczyl do Kiyosu na trzy dni przed ostateczna rozgrywka. W sklad armii wschodniej wchodzili: Tokugawa Hidetada, Fukushima Masanori, Asano Yukinaga, Hachisuka Yoshishige, Kuroda Nagamasa, Hosokawa Tadaoki, Ikuma Kazumasa, Nakamura Kazutaka, Kató Yoshiakira, Yamanouchi Kazutoyo, Tsutsui Sadatsugu i inni. Sily armii wschodniej oblicza siena 130 tys. ludzi, ale podobnie jak w armii zachodniej nie wszystkie byly wprowadzone do walki.Bitwa wybuchla 15 dnia 9 miesiaca 1600 r., kiedy w czasie oslepiajacej ulewy oddzialy Fukushimy przesuwajac sie z pozycji wpadly na straz tylna Ukity. W ciezkich warunkach terenowych i w czasie deszczu armie przystapily do walki trwajacej wiele godzin. Sytuacja seigun byla korzystniejsza, dopóki oddzialy Kobayakawy nie weszly do akcji. Zdrada spowodowala ciezkie straty w ludziach z oddzialów Konishiego i Ukity, zostaly one bowiem niespodziewanie zaatakowane przez Kobayakawe. Wkrótce panika ogarnela armie zachodnia. Jednym z pierwszych, którzy uciekli, byl Ishida Mitsunari. Skryl sie w swoim zamku Sawayama (Orni), ale w trzy dni zamek zostal zdobyty. Ojciec i brat Mitsunariego popelnili samobójstwo, on sam natomiast zbiegl na góre Ibuki. Zlapany w kilka dni pózniej i przewieziony do Kioto, 1 dnia 10 miesiaca zostal publicznie stracony razem z Konishim Yukinaga i Ankokujim Ekeiem.Bitwa pod Sekigahara stala sie przelomem w dziejach Japonii,255

wyniosla bowiem na szczyt wladzy Tokugawe leyasu, który potrafil to zwyciestwo militarne przeksztalcic w trwala hegemonie swojego rodu — hegemonie na cale nastepne cwierc milenium. Struktura panstwowa utworzona przez leyasu i jego nastepców uzyskala od historyków miano bakuhan, to znaczy: “bakufu oraz ksiestwafeudalne" (baku jest pierwszym komponentem slowa bakufu, han natomiast oznacza autonomiczna jednostke pod wladza ksiecia feudalnego daimyó).

XII. OKRES TOKUGAWA, CZYLI EDO (XVII-XIX w.)

FORMOWANIE SIE WLADZY TOKUGAWÓWW HISTORIOGRAFII japonistycznej pojawia sie czesto problem datowania poczatku epoki Tokugawa. Formalnie mozna przyjac 12 dzien 2 miesiaca 1603 r. za date otwierajaca okres zwany shógunatem Tokugawa lub okresem Edo. Tego dnia bowiem leyasu uzyskal inwestyture i obdarzony zostal przez cesarza tytulem seii-taishógun. Faktycznie jednak nie ta data jest wlasnie najistotniejsza w zyciu politycznym Japonii. Nominacja leyasu byla wynikiem sytuacji, która powstala po bitwie pod Sekigahara, i wiekszosc historyków wypowiada sie za uznaniem roku 1600 za przelomowy, najwazniejszy moment dziejów Japonii. Inni historycy uwazaja, ze dopiero po zniszczeniu opozycji skupionej wokól rodu Toyotomi mógl leyasu podporzadkowac sobie caly kraj i dac podwaliny ustroju, który przetrwal ponad 250 lat. Do tej decydujacej rozgrywki doszlo dopiero 15 lat po Sekigaharze. Dla leyasu i jego stronników byly to lata pracowite, juz

Strona 130

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczkonstruktywne, ale nie wolne od konfliktów. Przeciwnicy polityki tokugawowskiej tez nie próznowali, jakkolwiek ich dzialalnosc nie miala cech konstruktywnych i nie skupiala sie wokól jednego, konkretnego celu.Punkt widzenia uznajacy rok 1600 za poczatek wladzy Tokugawów wydaje sie bardziej uzasadniony, aczkolwiek nalezaloby tu wprowadzic kilka zastrzezen. Trzeba pamietac o tym, ze ksztaltowanie sie wladzy nie bylo oparte na kilku czy kilkunastu poszczególnych wypadkach czy zarzadzeniach, ale stanowilo dlugotrwalyproces przemian zarówno ekonomiczno-politycznych, jak i w swiadomosci spolecznej. Zmiany najbardziej burzliwe, a przez to najzywiej uderzajace w oczy,zachodzily za zycia leyasu, ale okres formowania sie shógunatu trwal do smierci trzeciego shóguna lemitsu (1651 r.). Dopiero od drugiej polowy XVII w. mozna mówic o ustabilizowanym aparacie wladzy.Sam leyasu wiekszosc swojego zycia spedzil w walkach oraz na intrygach politycznych, które ostatecznie wyniosly go na szczyt drabiny spolecznej. W rokubitwy pod Sekigahara mial jednak juz 58 lat, a tytul shóguna uzyskal w wieku 61 lat. Jakkolwiek juz niemlody i sterany licznymi kampaniami, to przeciez byl ciagle w dobrej kondycji fizycznej i nie ustawal w dzialaniu az do smierci (w 1616 r.), chociaz w 1605 r. zrzekl sie stanowiska shóguna, zapewniajac jednoczesnie inwestyture swojemu synowi Hidetadzie. O zmysle257

politycznym i konsekwencji leyasu swiadcza jego posuniecia przedsiewziete wkrótce po wygranej bitwie sekigaharskiej i po rozgromieniu resztek opozycji seigun. W 1601 i 1602 r. nastapila bowiem wielka redystrybucja bogactw i pozycjistrategicznych. Wszyscy daimyó zostali podzieleni na dwie duze kategorie: fudai i tozama. Terminem fudai — “dziedziczni wasale", okreslani byli ci, którzy opowiedzieli sie za sprawa Tokugawów przed bitwa pod Sekigahara. Slowo tozama — “zewnetrzni panowie", zaczelo natomiast byc uzywane w stosunku do tych, którzy dopiero po owej bitwie ugieli sie przed leyasu. A wiec podstawa podzialu i klasyfikacji feudalów byl ich stosunek do rodu Tokugawa — z jednej strony znalezli sie lojalni i godni zaufania, z drugiej zas niepewni, podejrzani i tacy, co do których nie bylo zludzen, ze tylko znaczna przewaga sil mogla ich zmusic do zlozenia holdu zwyciezcy. Istotny przy tym byl tu nie sam formalny podzial, ale wyplywajace z niego praktyczne konsekwencje.Konsekwentna polityka leyasu zmierzala do zapewnienia rodowi Tokugawa sukcesji wustabilizowanym panstwie. W tym celu konieczne bylo oslabienie tozamów, a odpowiednie zwiazanie i zlokalizowanie fudai-daimyó. Temu wlasnie celowi sluzylaprzede wszystkim redystrybucja hanów przeprowadzona przez leyasu, a kontynuowanana mniejsza skale przez Hidetade i lemitsu.W roku smierci Hideyoshiego na terenie Japonii byly 204 hany powyzej 10 tys. koku dochodu. Wsród nich najpotezniejsze to hany nalezace do go-tairó, bo razem wziete stanowily 1/3 dochodu najbogatszych posiadaczy. Dochód ten ksztaltowal sie wówczas w granicach 18 723 200 koku ryzu (nie liczac dochodu z hanów ponizej10 tys. koku ryzu). Pierwsze miejsce wsród daimyó zajmowal niewatpliwie leyasu ze swoimi dochodami powyzej 2,5 miliona koku. Móri Terumoto mial okolo 1 200 000, podobnie jak Uesugi Kagekatsu. Dochody Maedy Toshiie ksztaltowaly sie w granicach 500 000 koku. Go-bugyó wyznaczeni przez Hideyoshiego mieli razem troche powyzej miliona koku.W pierwszej fali redystrybucji konfiskacie uleglo 90 hanów o lacznych dochodach 4 307 000 koku ryzu. W tej grupie najsurowiej potraktowanych feudalów znalezli sie ludzie, do których leyasu zywil szczególna niechec (miedzy innymi: Ukita Hideie, Chósokabe Morichika, Maeda Toshimasa i spadkobiercy Ishidy Mitsunariego). Cztery hany zostaly drastycznie okrojone, przynoszac dzieki temu zabiegowi 2 215900 koku ryzu do dalszego podzialu. Wsród zredukowanych hanów znalazly sie ziemie dwóch go-tairó: Móri Terumoto (z 1 200 000 na 369 000 koku) i Uesugi Kagekatsu (z 1 200 000 na 300 000 koku). W sumie konfiskaty i redukcje stworzyly ogromny kapital w ziemi przynoszacej dochód w wysokosci 6522900 koku. Zostalo to podzielone pomiedzy 115 daimyó. Tylko 69 hanów nie uleglo zmianie.Przez konfiskaty i redukcje leyasu uzyskal oslabienie lub wrecz zlikwidowanie potencjalu ekonomicznego tych feudalów, do których mial zal i którym nie mógl zaufac. Przez nowe nadania zyskiwal nowych sojuszników lub potwierdzal stare przyjaznie. Wszystkie te na ogromna skale prowadzone zabiegi nie ograniczaly siejedynie do odbierania258

lub obdarzania, chociaz te procesy byly najwazniejsze, bo wiazaly sie bezposrednio z potencjalem ekonomicznym. Obok nich jednakze trwal inny proces o wielkim znaczeniu politycznym. Chodzi tu mianowicie o przesiedlenia. Dotyczyly

Strona 131

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczone glównie fudai-daimyó lub tozamów o mniejszej potedze ekonomicznej. W stosunku do takich tozamów, jak Shimazu, Nabeshima, Móri Tadamasu czy Hori Hideharu, postepowanie leyasu bylo nadzwyczaj ostrozne i nacechowane kurtuazja. Niemniej jednak dazac do izolowania ewentualnych przeciwników i kontrolowania ich dzialalnosci leyasu zapoczatkowal polityke “przetykania" ziem tozamów lennami fudai lub ziemiami bedacymi pod bezposrednia jurysdykcja bakufu. Dbal tez o to, by strategicznie wazne trakty znalazly sie w bezposrednim sasiedztwie lub pod bezposrednia kontrola ludzi zaufanych.Ostatecznie jeszcze za zycia leyasu mapa Japonii ulegla daleko idacym zmianom. Wieksza czesc Honshu, a zwlaszcza czesc centralna — od zachodnich granic Kinai po pólnocno-wschodnie rubieze Kantó — obsadzona zostala przez Tokugawów i licznych fudai-daimyó. Najwieksze obszary zajete przez tozamów rozciagaly sie napólnocy (Mutsu, Dewa; Kaga i Etchu) oraz na poludniu i poludniowym zachodzie (duza czesc Kyushu i Shikoku; zachodni kraniec Honshu). Ziemie tozamów rozrzucone wiec byly daleko od centrum kraju i nie istnialy szanse na to, aby mogly powstac jakiekolwiek zwiazki pomiedzy najpotezniejszymi z nich (np.: Shimazu, Nabeshima, Hosokawa z Kyushu;Yamanouchi, Hachisuka, Kató z Shikoku; Tsugaru, Satake, Nambu, Date i inni z pólnocy).Jednym z istotnych punktów dlugofalowej polityki leyasu bylo zredukowanie do absolutnego minimum roli cesarza i rozciagniecie scislej kontroli nad dworem i warstwa kuge. Do realizacji tego punktu polityki leyasu przystapil ostroznie i bez szczególnego pospiechu. Nade wszystko jednak staral sie zawsze podkreslic swój szacunek i podrzedna pozycje wobec nienaruszalnego autorytetu cesarza. Jegostosunki z Goyózeiem (1586—1611) byly nader poprawne, ale cesarz zdecydowal sie na abdykacje po wiernopoddanczej wizycie leyasu w Kioto, na która to wizyte ex-shógun przyjechal w asyscie 3 tys. zbrojnych. Cesarzowi zapewne ta liczba wydala sie przesadna jak na wizyte dobrej woli.W celu zredukowania ekonomicznej roli dworu leyasu potwierdzil immunitety niektórych tylko tradycyjnie podlegajacych rodzinie cesarskiej shóenów. Dotyczylo to równiez kuge, których posiadlosci zostaly do tego stopnia okrojone,ze wielu czlonków arystokracji stracilo podstawy godnej egzystencji. W stosunku do cesarza leyasu i jego nastepcy byli bardziej wspanialomyslni niz wobec starejarystokracji, bo bakufu podjelo sie równiez obowiazku finansowania budowy, utrzymania i reperacji palaców, rezydencji i grobów cesarskich.Celem rozciagniecia kontroli nad dworem i artystokracja dworska leyasu powolal do zycia urzad Kyóto-shoshidai. Byl to jeden z najwazniejszych urzedów w powstajacej strukturze panstwowej, totez powierzono go ludziom najscislej zwiazanym z domem Tokugawa.259

Shoshidai byl namiestnikiem shoguna obdarzonym daleko idacymi pelnomocnictwami. Urzad wzorowany byl na Kyóto-tandai z okresu Kamakura oraz na Samuraidokoro-shoshidai z okresu Muromachi. Do naczelnych zadan shoshidai nalezalo nadzorowanie dworu cesarskiego i czuwanie, aby arystokracja dworska nienawiazywala kontaktów z przedstawicielami buke (rodów wojskowych). Oprócz tych funkcji kontrolersko-szpiegowskich shoshidai mial liczne obowiazki administracyjne, jemu bowiem podlegaly wladze miejskie Kioto, Fushimi, Nary i innych osrodków w Kinai. Pierwszym shoshidai byl spokrewniony z Tokugawami Okudaira Nobumasa, a nastepnym Itakura Katsushige — stary towarzysz broni i wypróbowany przyjaciel leyasu.W pierwszych latach po Sekigaharze leyasu zajety dzieleniem bogactw ekonomicznych i wplywów politycznych zostawil-jak gdyby na uboczu problem Hideyoriego, syna Hideyoshiego. Okazywal mu zyczliwosc, ozenil go nawet ze swojawnuczka (córka Hidetady), pozostawil mu potezna twierdze Ósaka i liczne dobra ziemskie. Staral sie tez o utrzymanie dobrych stosunków z pania Yodo-gimi, byla to bowiem osoba o wiekszym umysle politycznym i wiekszej sile charakteru niz jejsyn. Dla wszystkich jednak musialo byc oczywiste, ze taka sielanka nie moze trwac dlugo. Trudno powiedziec, w którym momencie leyasu powzial decyzje zniszczenia domu Toyotomi. W kazdym razie, kiedy minela pierwsza fala redystrybucji, kiedy wiekszosc hanów zaczela krzepnac w nowych ukladach geopolitycznych, zarysowaly sie pierwsze pekniecia w fasadzie ostentacyjnej przyjazni miedzy leyasu a Hideyorim. leyasu zaczal zadac swiadczen od Hideyoriego — byc moze byly to prowokacje zmierzajace do wywolania otwartego konfliktu. Hideyori zbyt byl mlody i niedojrzaly, aby dyplomatycznie rozegrac gre o swój los z tak wprawnym, starym intrygantem, jak leyasu. Stosunki stopniowo ulegaly pogorszeniu i do Ósaki zaczeli masowo sciagac samuraje niezadowoleni z rezimu Tokugawów. Czesc z nich byla przyjaciólmi lub wasalami

Strona 132

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz260

domu Toyotomi, ale znaczna wiekszosc to róninowie (bezpanscy samuraje) pozbawieni srodków do zycia przez redystrybucje.Dokladnie nie wiadomo, co doprowadzilo do ostatecznego wybuchu. Wersja apokryficzna powiada, ze przyczyna wojny byl napis na dzwonie, który Hideyori kazal odlac w Hókóji (swiatyni poswieconej Hideyoshiemu). Fatalny napis skladal sie z czterech ideogramów, które razem znaczyly “pokój dla kraju", ale drugi i czwarty ideogram czytane kolejno ukladaly sie w imie “leyasu". Podobno leyasu, gdy mu o tym doniesiono, wpadl we wscieklosc, bo wyobrazil sobie, ze Hideyori chcial go zniszczyc za pomoca magii.Od 10 miesiaca 1614 r. ogromna armia bakufu przystapila do oblezenia twierdzy Osaka. Akcja kierowal osobiscie ówczesny shogun Hidetada. Za licznymi fosami i murami najpotezniejszej z japonskich fortec znalazlo schronienie okolo 90 tys. formalnych lub rzeczywistych stronników domu Toyotomi, a wsród nich Hideyori i pani Yodo-gimi.Pierwsza faza walki zwana fuyu-no jin — “oblezenie zimowe" trwala ponad miesiac i zakonczyla sie wydaniem zamku na pokojowych, kompromisowych warunkach. Hidetada jednakze nie dotrzymal przyrzeczenia, w mysl którego zamek mial pozostac nienaruszony w rekach Hideyoriego. Juz na drugi dzien po poddaniu sie zamku zewnetrzne mury zostaly rozebrane, a fosy zasypane.W ciagu nastepnych paru miesiecy Hideyori znowu nie wykazal sie talentem politycznym i podsunal nowy pretekst do wojny zadajac od bakufu zezwolenia na utrzymanie armii oraz zamiane nadan lennych. W Ósace tymczasem znowu zebralo siewielu (podobno okolo 100 tys.) samurajów ze wszystkich rejonów Japonii, przewaznie róninów, dla których walka z bakufu stala sie szansa zemsty lub po prostu honorowej smierci. Dla bakufu natomiast mozliwosc zgniecenia za jednym zamachem resztek stronników domu Toyotomi i dziesiatków zbuntowanych róninów byla okazja nie do pogardzenia.W 4 miesiacu 1615 r. doszlo do drugiego oblezenia, zwanego natsu-no jin — “oblezenie letnie". Oslabiony przez rozbiórki zamek bronil sie z zacietoscia i determinacja. Tym razem nie bylo juz mowy o zadnych ukladach. Ostatnia bitwa stoczona zostala poza murami 7 i 8 dnia 5 miesiaca. Przewazajace sily bakufu zgniotly opór obronców i wdarly sie do zamku. Hideyori popelnil samobójstwo, pani Yodo-gimi zostala zabita. Zwyciezcy nie oszczedzili nikogo z rodziny Hideyoriego, nie wylaczajac nawet córki Hidetady i jej dzieci. W ten sposób ród Toyotomi przestal istniec. Upadl tez ostatni pretekst do zbrojnego wystapienia przeciwko wladzy bakufu.Nastapila teraz druga fala redystrybucji, a jednoczesnie represji wobec pokonanych, jakiej nie bylo po Sekigaharze. Wkrótce tez ogloszone zostaly dwa dokumenty dajace poglad na podstawy rzadów bakufu. Pierwszy z tych dokumentów, zatytulowany Buke-shohatlo, dotyczyl rozmaitych spraw zwiazanych z klasa wojowników (huke). drugi natomiast odnosil sie do dworu cesarskiego i warstwy arystokracji dworskiej (Kuge-shohatto). Slowo shohatto mozna tlumaczyc jako “ogólne przepisy", lub tez “przepisy prawne dotyczace wszystkich".261

Trudno uznac oba te dokumenty za precyzyjny zapis prawa. Byly to luzno zwiazane nakazy lub zakazy wskazujace kierunek postepowania grupom spolecznym, do którychzostaly zaadresowane. Niemniej jednak ich ton ogólny nie pozostawial watpliwosci, czego bedzie wymagac nowa administracja.Buke-shohalto z 1615 r. zamyka sie w 13 zwiezlych artykulach. Artykul 1 mówi o tym, ze klasa wojowników powinna studiowac literature, nie zaniedbujac przy tym sztuk wojennych. Pozornie wyglada to na pobozne zyczenie bez glebszego znaczenia, ale jednak jest to nowatorskie posuniecie odbijajace dalekowzroczna polityke pierwszych dyktatorów Tokugawa. Ambicja leyasu bylo stworzenie stabilnej maszynerii panstwowej, wyeliminowanie mozliwosci wojen domowych poprzez opanowanie calej klasy samurajów — od najdumniejszych daimyó po najubozszych najemników. Po zniszczeniu opozycji w Ósace perspektywa osiagnieciatakiego celu stala sie calkowicie realna. Stad w pierwszym artykule dokumentu zapowiadajacego nowa epoke umieszczono nakaz studiowania literatury, zajecia siedziedzina nie stojaca w bezposrednim zwiazku z rzemioslem wojennym. Obok tego znalazly sie tez sztuki militarne, czemu nie nalezy sie dziwic, bo autorami i adresatami tego przepisu byli samuraje. W Buke-shohatto wydawanych przez pózniejszych shógunów punkt ciezkosci stopniowo przesuwal sie coraz bardziej w strone studiów, a zacheta do kultywowania sztuk wojennych ulegala zanikowi. Kazdy shógun po objeciu stanowiska potwierdzal stare shohatto lub oglaszal nowe,które najczesciej bywaly znowelizowanymi przepisami z poprzednich rzadów.

Strona 133

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczW artykule 2 omawianego zbioru umieszczono zakazy dotyczace niemoralnego zachowania samurajów. Pijanstwo, rozpusta, ordynarne slowa zostaly zabronione jako niegodne.Artykuly 3, 4 i 5 mozna polaczyc w jedna grupe, dotyczyly bowiem jednego konkretnego celu — zapobiezenia dowolnej migracji pomiedzy poszczególnymi ksiestwami feudalnymi. Dlatego zakazywano przechowywania przestepców lub przyjmowania ich na sluzbe, zakazywano tez ukrywania lub przyjmowania na sluzbe zbiegów z innych terytoriów. Na terenie kazdego hanu mieli odtad prawo przebywactylko ludzie w danym hanie urodzeni.Artykul 6 godzil bezposrednio w obronnosc hanów, nakazujac zawiadamianie bakufu o koniecznosci reperacji zamków i zakazujac jednoczesnie budowy nowych. Ten istotny z punktu widzenia wojskowego artykul zostal jeszcze dokladniej sprecyzowany w pózniejszych zarzadzeniach, wedlug których na jednego daimyó przypadal jeden zamek i bakufu musialo miec jego plan. Nie wolno tez bylo dokonywac zadnych przeróbek ani remontów bez zgody bakufu.Artykul 7 zwiazany byl z troska o bezpieczenstwo wewnetrzne, nakazywal bowiem donoszenie wladzom o zauwazonych u sasiadów spiskach czy konspiracjach.W artykule 8 mowa jest o malzenstwach samurajskich. Samowolne zawieranie zwiazków malzenskich (bez zgody wladz) zostalo zabronione.262

Zakaz ten wyplywal z obawy o tworzenie ewentualnych aliansów politycznych poprzez mariaze.Artykuly 9, 10, 11 i 12 zmierzaly do ograniczenia zbytku w ubiorze i stylu zycia.Ostatni artykul nakazywal'zatrudnianie w hanach zdolnych urzedników i doradców. Brzmialo to dosyc banalnie, ale okazalo sie pózniej, ze nakaz ten traktowany bylbardzo powaznie przez bakufu. Zdarzalo sie kilkakrotnie, ze zla administracja w hanie lub zatrudnianie ludzi z punktu widzenia bakufu nieodpowiednich pociagalo za soba surowe sankcje, do konfiskaty majatku lub przesiedlenia wlacznie.Warto zwrócic tutaj uwage na to, ze w przepisach Buke-sholuitto nie sa wspomniane zadne sankcje, nie zostal ustalony system kar za wykroczenia przeciw przepisom. Niemniej jednak w braku opracowanych kodeksów dostosowanych do istniejacych warunków shohatto mialy obowiazujaca moc prawa. Wymiar kary pozostawiony byl do uznania wladz. Jednoczesnie jednak ogólnikowosc przepisów zostawiala duzy margines do interpretacji indywidualnych przypadków, jakkolwiek nie bylo zadnych watpliwosci, ku czemu zmierzaly przepisy w skali narodowej. Wyraznie mialy bronic interesów bakufu i odnosily sie tylko do tych spraw, w które chciala ingerowac administracja centralna. Nie dotyczyly natomiast spraw wewnatrzhanowych wykraczajacych poza interesy wladzy centralnej. Poza artykulem 13 nie ma w shohatto nic. co by naruszalo autonomie hanów, a tej 1 punkt mozna powiazac z ogólnonarodowa polityka gospodarcza.Kuge-shohatto ograniczalo swobode cesarza i arystokracji dworskiej, i to w sposób nader szorstki. Cesarzowi i jego dworzanom nie wolno bylo opuszczac Kioto, a i w samym miescie mieli sie ograniczyc do palacu i wlasnych rezydencji oraz laczacych je tras. Zalecano im zajmowanie sie tradycyjnymi dziedzinami sztuki, takimi jak poezja. kaligrafia, literatura klasyczna.Cesarz Gomizunoo (1611—1629), który czasem wykazywal chec samodzielnego dzialania, protestowal przeciwko traktowaniu go jak wieznia. leyasu, a nastepnieHidetada starali sie go ulagodzic. W 1620 r. córka Hidetady Kazuko zostala cesarska malzonka, co uspokoilo na pewien czas narastajace konflikty. Wydaje siejednak, ze po abdykacji Hidetady na rzecz lemitsu (w 1623 r.) stosunki znowu ulegly pogorszeniu. Gomizunoo poddawany byl rozmaitym upokorzeniom, które ostatecznie zniechecily go do zajmowanego stanowiska. W 1629 r. abdykowal, a na tron wstapila Okiko (imie cesarskie Meishó), córka Kazuko, czyli wnuczka Hidetady. Po raz pierwszy od 860 lat Japonia miala cesarzowawladczynie. W momencie intronizacji cesarzowa liczyla sobie 7 lat.Z punktu widzenia rodu Tokugawa wszystko ukladalo sie pomyslnie, ale atmosfera na dworze w Kioto daleka byla od pogodnej. Chodzily nawet ponure pogloski, ze dzieci Gomizunoo zrodzone z innych konkubin byly usmiercane. Z wyborem nastepcy tronu nie bylo jednak263

klopotu, poniewaz cesarzowa Kazuko urodzila jeszcze trzech synów, którzy w swoimczasie, jeden po drugim, osiedli na cesarskim stolcu:w 1643 r. Gokómyó, w 1654 r. — Gosai i w 1663 r. — Reigen. W ten sposób czworo wnuków Hidetady bylo nominalnymi wladcami Japonii. Wszyscy wstepujac na tron byli maloletni i sam ten fakt juz by wystarczyl dla uznania pozycji cesarza za

Strona 134

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwartosc zdewaluowana.Co wiec powodowalo Tokugawami w utrzymywaniu tej badz co badz kosztownej fikcji?Najprostsza odpowiedz i chyba najblizsza prawdy: interes polityczny. Ten sam interes polityczny, którym sie kierowali Fujiwarowie, Minamotowie, Ashikagowie, czy nawet Nobunaga i Hideyoshi. Instytucja cesarstwa otoczona byla w Japonii najwyzsza czcia od zamierzchlej starozytnosci. Juz ród Soga wpadl na pomysl (doprowadzony potem do perfekcji przez Fujiwarów), ze lepiej jest manewrowac cesarzami niz ich obalac i brac na siebie pietno rebeliantów. To ze w ciagu dziejów Japonii ród cesarski nieustannie tracil swoje prerogatywy, bylo taktownie pomijane. Pozostawala ciagle w swiadomosci ludzi swietosc potwierdzonanieprzerwana linia dynastyczna. Z punktu widzenia dyktatorów znacznie praktyczniej bylo utrzymywac dwór, a dzialac po swojemu, ale ostentacyjnie w imieniu cesarza.Ten praktyczny wzglad odgrywal duza role w postepowaniu pierwszych dwóch shógunów Tokugawa. leyasu zabiegal o zyczliwosc cesarska nawet po uzyskaniu i zrzeczeniu sie inwestytury. Hidetada dazyl do zaciesnienia przyjaznych stosunków(ale i wprowadzenia na dwór swoich ludzi) poprzez malzenstwo Kazuko. Obaj shógunowie odebrali swoje nominacje z rak cesarskich w Kioto. Od lemitsu nastapila juz pewna zmiana. Wprawdzie trzeci shógun pofatygowal sie osobiscie doKioto po odbiór inwestytury, ale nie chcial przyjac ofiarowywanego mu urzedu dajódaijina. Byl zreszta ostatnim shógunem, który odbyl te podróz po nominacje. Wszyscy nastepni wymagali, aby im nominacje przywozono do Edo.Paul Akamatsu wyraza poglad, ze konsolidacja wladzy shóguna nastapila dopiero w okresie rzadów lemitsu ze wzgledu na to, ze dopiero wtedy ród Tokugawa stal sie dynastia shógunów. “W rzeczywistosci leyasu nie uzyskal zadnych wyraznych gwarancji, ze jego potomkowie beda kolejno mianowani shogunami; urzad shóguna byl zasadniczo ciagle dozywotni. Dowodem tego jest koniecznosc zwracania sie z prosba o dokument nominacyjny przez kazdego nowego shóguna obejmujacego urzad. Tak wiec i leyasu wykonal pierwszy ruch. Zrezygnowal z urzedu w 1605 roku i uzyskal zgode cesarska, aby syn mógl byc jego nastepca. Hidetada zrobil to samo:zrezygnowal w 1623 roku po to, by jeszcze za swego zycia przekazac synowi swoja wladze. Trzy generacje i dwa precedensy — nie trzeba bylo wiecej, aby ustalic zwyczaj. lemitsu rzadzil az do smierci w 1651 roku i jego syn letsuna bez zadnych trudnosci wyznaczony byl na czwartego shóguna Tokugawa" (Akamatsu, Meiji1868).Poglad ten jest istotny o tyle, o ile podkresla sam fakt powstania dynastii shógunów Tokugawa. Mozna by jednak dyskutowac z wyrazonym tu bezposrednim zwiazkiem miedzy ustaleniem dynastii a konsolidacja264

wladzy. Wydaje sie sluszniejsze odwrócenie tutaj relacji przyczyny i skutku, ustawienie problemu dynastii na pozycji wtórnej. Wystarczy spojrzec na daty i zwiazane z nimi zdarzenia, aby sie o tym przekonac. leyasu uzyskal inwestyture w1603 r., a wiec w okresie po pierwszej fali redystrybucji. To znaczy ze nominacja cesarska byla juz tylko niklym, formalnym potwierdzeniem niezaprzeczalnego autorytetu leyasu. Trudno sobie wyobrazic czlowieka pozbawionego realnej wladzy, który tasuje przywileje jak karty i uklada z tego dowolne pasjanse, przy czym kazda karta oznacza los wielu ludzi, ryz mierzony w tysiacach koku, ziemie liczona calymi prowincjami. Przeciez te posuniecia prowadzone na gigantyczna skale dotyczyly egzystencji juz nawet nie dziesiatek, ale setek tysiecy ludzi. Na skutek konfiskat wiele rodzin przyzwyczajonych do zycia w zbytku nagle znajdowalo sie w obliczu nedzy, rzesze samurajów pozbawionych zwierzchnika stawalo sie róninami i zaczynalo wilczy zywot wlóczegów bez celu. Cale karawany przesiedlenców wedrowaly beznadziejnie wszystkimi traktami Japonii nie wiedzac, jaki los czeka ich na nowej siedzibie.Dlaczego dumni daimyó, weterani walk z okresu sengoku nie chwytali za bron, nie zwolywali swoich druzyn, kiedy przyjezdzali do nich wyslannicy bakufu z dokumentem oznaczajacym calkowita lub czesciowa utrate mienia?Pierwsza fala tych wstrzasów przeszla przez Japonie wkrótce po Sekigaharze, a wiec w czasie, kiedy wszyscy jeszcze mieli swiezo w pamieci zbrojne zwyciestwo leyasu. Druga fala nastapila po zniszczeniu domu Toyotomi, a wiec znowu po bitewnej Wiktorii (bylo to ciagle za zycia leyasu, choc w okresie formalnych rzadów Hidetady). Zmiany, które dokonaly sie miedzy 1600 a 1616 r., byly tak glebokie i dalekosiezne, ze mogly wyczerpac energie narodu. Ale nie wyczerpaly. Ciagle jeszcze byly mozliwosci odbierania i dzielenia. Miedzy rokiem 1616 a 1651bakufu wykroilo dalsze ziemie skonfiskowane tozama-daimyó (o lacznych dochodach 3 milionów koku), które zostaly podzielone miedzy fudai-daimyó i krewnych Tokugawów. Zapoczatkowana przez leyasu redystrybucja trwala po jego smierci, ale

Strona 135

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczodbywala sie sporadycznie, ilekroc nadarzyla sie szansa. Zarówno Hidetada, jak ilemitsu byli szczególnie wyczuleni na niesubordynacje ze strony tozama-daimyó i wykorzystywali kazdy najdrobniejszy nawet pretekst dla zastosowania surowych sankcji. Najchetniej stosowanymi sankcjami byly takie, na których zarabiali Tokugawowie, a wiec konfiskaty i przesiedlenia. Dawaly one korzysci ekonomiczne i polityczne, o których juz powyzej byla mowa: oslabialy potencjal ukaranych daimyó, wzmagaly izolacje przesiedlonych, stwarzaly mozliwosc przydzielenia nowych ziem ludziom zaufanym i umieszczenia ich w punktach strategicznie waznych. Na przyklad w 1619 r. daimyó Fukushima, który mial w Aki ziemie o dochodach powyzej 490 tys. koku, zostal karnie przesiedlony do Shinano na lenno o dochodach zaledwie 45 tys. koku. Na jego miejsce w Aki przeniesiony zostal Asano z Kii, który zyskal na tym okolo 25 tys. koku (z 395 tys. za 420 tys. koku). Ziemie w Kii znacznie poszerzone kosztem drobniejszych sasiadów stworzylyhan o dochodach 550 tys.265

koku i oddane zostaly Tokugawie Yorinobu, który poprzednio byl daimyó w Surudze i Tótomi. Po tym przetasowaniu Suruga zostala przejeta pod bezposrednia jurysdykcje bakufu, Tótomi natomiast zostalo podzielone pomiedzy róznych drobnych fudai-daimyó.Wyspy Kyushu i Shikoku za czasów leyasu byly prawie calkowicie pod wladaniem poszczególnych tozama-daimyó, ale do konca okresu formowania sie wladzy Tokugawów sytuacja ulegla zmianie dzieki posunieciom Hidetady i lemitsu. Na przyklad w 1620 r. daimyó Tanaka umarl nie pozostawiajac uznanego przez bakufu spadkobiercy. Han w Chikugo (okolo 326 tys. koku) zostal skonfiskowany i przejety przez Tokugawów, dajac im przez to strategiczna pozycje na Kyushu. W 1632 r. Kató Tadahiro zostal pozbawiony hanu w Higo (520 tys. koku) i na jego miejsce przeniesiono daimyó z Buzen, Hosokawe. Opuszczona w ten sposób prowincja(okolo 360 tys. koku) podzielona zostala pomiedzy fudai-daimyó. W 1638 r. Terazawa Shigemasa stracil swoje ziemie w Buzen (w tym wyspy Amakusa) i przeszlyone na wlasnosc bakufu, dodajac przez to dochód okolo 120 tys. koku. W 1640 r. daimyó Ikoma pozbawiony zostal ziemi w pólnocnej czesci Shikoku (Takamatsu, Sanuki — okolo 173 tys. koku) i przeniesiony do Dewy na lenno o dochodach 10 tys. koku. Opuszczona ziemie na Shikoku rozdzielono pomiedzy krewnych shóguna oraz fudai-daimyó.Podane wyzej przyklady nie wyczerpuja calosci zachodzacych zmian, ale daja pojecie o sposobach, jakimi poslugiwali sie pierwsi shógunowie w konsolidowaniu wladzy tokugawowskiej. Konsolidacja przebiegala wiec zupelnie odrebnym torem nizzabiegi zmierzajace do utrwalenia dynastii.Liczne przyklady w historii wskazuja na to, ze Japonczycy po prostu lubia dynastie. Byc moze wiaze sie to z kultem przodków, z którego nigdy sie wlasciwienie wyzwolili, a byc moze jest to umilowanie precedensów i tradycji. Chociazby dzieje rodu cesarskiego potwierdzaja japonskie umilowanie dynastii jako swego rodzaju instytucji. Mimo ze przez wiekszosc swojego istnienia dynastia cesarska nie odgrywala duzej roli w faktycznym zyciu politycznym kraju, to przeciez byla na wszelkie sposoby podtrzymywana i hodowana - aby tylko nie wygasla! Fujiwarowie tez tworzyli dynastie dyktatorów w panstwie cywilnym, a kiedy stracili realna wladze, pozostala nadal ich dynastyczna tradycja urzedów zarezerwowanych dla sekkanke; tradycja, w której na krótko zrobil wylom Hideyoshi uzyskujac tytul kampaku. Ale tradycja przetrwala do czasów nam wspólczesnych i premier Konoe Fumimaro (1891—1945) zwany byl “ostatnim z Fujiwarów". Szczególnie wyraznie to japonskie zamilowanie do tworzenia dynastii wystepuje w zwiazku z shógunatem Minamoto. Jak wiadomo, ród shógunów Minamoto naprawde wygasl na synach Yoritomo, ale tradycja dynastyczna nie wygasla i przeszla nawet na nastepne shógunaty — zarówno Ashikaga Takauji, jak i Tokugawa leyasu musieli sie wylegitymowac pochodzeniem od Minamotów.Mozna by tu jeszcze przytoczyc wiele przykladów, ale te wspomniane powyzej wystarcza, aby wysnuc wniosek, ze leyasu nie musial266

sie specjalnie martwic o zabezpieczenie sukcesji tytulu shóguna. Jego naczelna troska bylo zabezpieczenie realnej wladzy dla swoich potomków.Apoteozowanie jego osoby jako twórcy owej struktury, która przetrwala cwierc milenium, nie wydaje sie calkowicie uzasadnione. Z tego, co wiadomo na temat jego osobowosci, trudno uznac go za wieksza indywidualnosc od Nobunagi czy Hideyoshiego. A przeciez ci jego poprzednicy tez mieli ogromne ambicje. Nobunagaprawdopodobnie, a Hideyoshi z cala pewnoscia chcieli stworzyc dynastie dyktatorów (nie shógunów, bo nie mogli sie wykazac pochodzeniem od Minamotów!).

Strona 136

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczNobunaga jednakze mial tego pecha, ze zginal przedwczesnie, a obok niego tymczasem wyrósl Hideyoshi. Ten ostatni natomiast mial jedynego syna bez charakteru, bez tej odrobiny stali w kregoslupie, tak niezbednej w czasach wielkich przemian. Usuniecie takiego rywala okazalo sie dla leyasu niezbyt trudne. Kiedy juz zostal na arenie jako najpotezniejszy z poteznych, mógl spokojnie zajac sie rozlicznymi problemami, bo wiedzial, ze wychowany pod jego twarda reka Hidetada poprowadzi dzielo nadal. U boku Hidetady tymczasem praktykowal lemitsu — trzeci z wielkich shógunów, za którego kadencji nastapilo ostateczne podporzadkowanie calego kraju i utrwalila sie struktura administracyjna. Warto podkreslic w tym miejscu, ze okres formowania sie wladzy Tokugawów trwal pól wieku, a wiec bylo dosyc czasu, aby mogly powstac i przejsc w tradycje liczne precedensy. Przez caly ten czas nad scena polityczna dominowaly kolejno trzy wielkie indywidualnosci zmierzajace konsekwentnie dojednego celu: opanowania Japonii pod wladza Tokugawów. Historia dwóch nastepnych stuleci wykazala, jak skutecznie zostal ten cel wprowadzony w zycie.Typ japonskiego feudalizmu, który sie wykrystalizowal i umocnil w okresie formowania sie shógunatu Tokugawa, nazywany jest przez historyków systemem bakuhan. Slowo to odzwierciedla dychotomie bakufu i autonomicznych hanów. Cala Japonia podzielona zostala na niezalezne od siebie ksiestwa — hany, których glowy (daimyó) podlegaly shógunowi na zasadzie zaleznosci feudalnej: senior — wasal. Drabina feudalna istniala równiez, poniewaz poszczególni daimyó mieli swoich wasali, a ci z kolei mogli miec nastepnych. Wasalstwo tozamów bylo wprawdzie swiezej daty, bo uzyskane przez leyasu dopiero po Sekigaharze. Niemniej jednak zaden tozama nie próbowal sie wykrecac od niemilego obowiazku skladania holdu shógunowi i przysiegi na wiernosc. A trzeba bylo odbywac taka ceremonie po objeciu urzedu przez kazdego nowego shóguna. Niezaleznie od tego kazdy daimyó, który obejmowal han po swoim poprzedniku, tez musial zaczac kadencje od zlozenia holdu w Edo.Kazdy han rzadzony byl przez wlasna administracje zlozona z hanowych samurajów odpowiedzialnych wylacznie przed swoim bezposrednim zwierzchnikiem, tzn. daimyó,a nie przed urzednikami bakufu. Administracja miescila sie w centralnym osrodku hanu, w jóka-machi (byly to miasta powstajace wokól zamków, doslownie: “miasto pod zamkiem", “podzamcze"). Urzednicy hanowi nie mieli ani potrzeby,267

ani obowiazku porozumiewania sie z Edo (jakkolwiek czasem zdarzalo sie, ze administracja centralna wymagala od drobnych fudai-daimyó, aby stosowali podobnemetody administracyjne jak bakufu). Podatki, które daimyó wedlug wlasnego uznania wyznaczal swoim poddanym, plynely prosto do skarbca hanowego i zadna ichczesc nie byla przelewana do kas bakufu. Swiadczenia na rzecz bakufu byly innegorodzaju.Tak wiec hany byly samodzielnymi jednostkami ekonomiczno-administracyjnymi i dodac tutaj nalezy, ze niektóre z nich staly sie potegami z punktu widzenia arealu oraz efektywnosci gospodarki. Niemniej jednak ich calkowite podporzadkowanie maszynerii bakufu nie ulega watpliwosci. Na jakiej zasadzie i jakimi srodkami zostalo to osiagniete?Róznie mozna na to pytanie odpowiadac, ale spróbujmy tu sformulowac odpowiedz mozliwie najkrótsza i najprostsza. Uleglosc tozama-daimyó w okresie formowania sie wladzy Tokugawów opierala sie na strachu, a w pózniejszych czasach na strachu i precedensach. W wypadku fudai-daimyó wieksza role odgrywalo poczucie interesu i autentyczne zwiazki wasalne. Tylko dla fudai zarezerwowane byly wszelkie lukratywne urzedy w administracji panstwowej.Wladza Tokugawów zrodzila sie w wojnie domowej, wyrosla ze zbrojnej przemocy i zwolna przeksztalcila sie w sprawna maszynerie administracyjna, w której przemoc wojskowa zostala zastapiona przez aparat policyjno-szpiegowski. Ostateczny rozruch tej poteznej maszynerii nastapil za czasów lemitsu. Raz puszczone w ruchwszystkie tryby i kólka dzialaly juz potem sila rozpedu; najczesciej niezaleznieod osoby shóguna czy jego namiestnika. Dynastia Tokugawów bowiem podzielila ostatecznie los innych dyktatorskich dynastii i stala sie w znacznej mierze fikcja. Sposród pietnastu shógunów moze pieciu lub szesciu nalezaloby nazwac rzeczywistymi wladcami. Wszyscy pozostali byli wladcami nominalnymi. Ale aparat wladzy dzialal prawie bez zaklócen.Podporzadkowanie daimyó wladzy centralnej opieralo sie teoretycznie na zwiazkachwasalnych, a praktycznie na drenazu ekonomicznym i kontroli politycznej. Najskuteczniejsza metoda laczaca oba te elementy okazal sie system zwany sankin-kótai, wprowadzony przez lemitsu jako bezwzgledny obowiazek dla daimyó. System ten wprowadzony zostal w 1635 r. przez Buke-shohatto, a wzorowany byl na metodzie zakladników sporadycznie stosowanej przez Nobunage i czesto przez

Strona 137

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczHideyoshiego. System ten, którego nazwe mozna przetlumaczyc jako “zmienne uczestniczenie w sluzbie", polegal na tym, ze daimyó musieli spedzac taka sama ilosc czasu w Edo jak i w swoich hanach. W wiekszosci wypadków byl to okres roku. Kiedy daimyó ze swoja swita opuszczal Edo udajac sie w rodzinne ziemie, musial zostawiac zone i synów jako zakladników.System sankin-kótai pomyslany byl nad wyraz chytrze i mial dalekosiezne skutki wwielu dziedzinach zycia ekonomiczno-spolecznego. Wszyscy daimyó podlegajacy temusystemowi zmuszeni byli do budowania268

sobie rezydencji (yashiki) w Edo i utrzymywania ich na wysokim poziomie. Stanowilo to wielkie obciazenie finansowe, pod którym niejeden z mniej poteznychhanów mógl sie zalamac. Produktem ubocznym, ale ogromnej wagi, byl zwiazany z tym gwaltowny rozwój Edo jako wielkiego miasta. Koniecznosc budowy, utrzymania, zaopatrzenia wszystkich yashiki wraz z ich zmieniajaca sie rytmicznie populacja sciagnely do Edo dziesiatki tysiecy rzemieslników, kupców, artystów i wszelkiegorodzaju wyrobników sprawiajac, ze w ciagu paru dekad male podzamcze (a nie tak dawno wioska rybacka) rozroslo sie do rozmiarów milionowej metropolii i stalo sie jednym z najwiekszych miast swiata.Koniecznosc podrózy z Edo do hanu i z powrotem byla równiez elementem drenazu ekonomicznego. Ksieciu towarzyszyla swita skladajaca sie zazwyczaj z kilkuset ludzi: samurajów tworzacych honorowa asyste, nosicieli panskiej lektyki, tragarzy dzwigajacych panski bagaz, kuchcików i podrecznych. Przemarsz takiej swity odbywal sie w slimaczym tempie narzuconym przez centralny element pochodu,to znaczy lektyke z ksieciem w srodku. Mozna sobie wyobrazic, jak dlugo trwaly takie migracje w wypadku daimyó Tsugaru z pólnocnego skraju Honshu, czy tez Shimazu z poludnia Kyushu! Zaznaczyc przy tym trzeba, ze pochody musialy sie posuwac z góry ustalonymi trasami i nie wolno bylo zbaczac z glównych traktów. Nie wolno tez bylo komunikowac sie po drodze z daimyó tych hanów, przez które przeciagal pochód. Aby zapobiec mozliwosci porozumiewania sie z arystokracja dworska, Kioto bylo miastem wylaczonym ze szlaków migracyjnych — daimyó z zachodniej Japonii musieli robic objazd i przechodzic przez Orni i Fushimi. W strategicznych punktach pomiedzy prowincjami ustawione byly tzw. bariery celne (sekisho), czyli straznice z wojskiem bakufu. Do obowiazków strazników nalezalo kontrolowanie wszystkich przechodzacych granice. Przepisy wywieszone na tablicy ogloszen mówily: “1. Nalezy spowodowac, aby podrózny zdjal helm lub inne nakrycie glowy. 2. Jezeli podrózny jest w powozie, trzeba otworzyc drzwi pojazdu. 3. Kiedy kobieta opuszcza sekisho, nalezy ja zidentyfikowac sprawdzajacjej dowód tozsamosci (shomon). Jezeli kobieta wyjezdza powozem, nalezy poslac doniej strazniczke, aby przeprowadzila rewizje. 4. Nie wolno przepuscic rannego, trupa i czlowieka podejrzanego (bez dowodu tozsamosci). 5. Jezeli podrózny jest wybitna osobistoscia i jego przybycie bylo zapowiedziane, mozna go przepuscic bez formalnosci. Jezeli jednak jego przejazd nie byl zapowiedziany, nalezy sprawdzic jego tozsamosc. Dokladnie trzeba sie stosowac do tych przepisów".Produktem ubocznym tych nieustannych przemarszów przez cala Japonie bylo powstanie wzdluz glównych szlaków ozywionych osrodków handlowo-wypoczynkowych. Nazywaly sie one shukuba — “miejsca na noclegi" i stanowily chyba pierwowzór wspólczesnych japonskich miejscowosci wczasowych, skladajacych sie wylacznie z ryokanów (zajazdów, hoteli w tradycyjnym stylu), restauracji i miejsc niewybrednej rozrywki. W owych czasach do punktów postoju sciagali rozmaici handlarze269

i osoby zawodowo zajmujace sie bawieniem gosci. Zycie wrzalo, gdy przybywala swita daimyó, a potem zamieralo w oczekiwaniu. W górach pref. Fukushima na pólnocny wschód od Nikkó do dzisiejszego dnia trwa w uspieniu wies zwana Dairi. Niegdys byla to shukuba na ozywionym trakcie wiodacym do hanu Aizu. Obecnie stary trakt Nikkó wymarl, bo powstaly inne, wygodniejsze drogi i wies Dairi zostala na uboczu, zapomniana i zaniedbana. A jest to swoisty dokument historyczny, bo od 300 lat zadna kleska zywiolowa nie zniszczyla urody osiedla itrwa ono w prawie nie zmienionej postaci od czasów, kiedy hucznie i gwarno rozkladali sie tam na flocleg samuraje z Aizu. Jedyny dom, który sie spalil, to kwatera pana Matsudairy, daimyó z Aizu. Usytuowany byl ten budynek w srodku wsi i teraz jego brak z daleka jest widoczny jako ziejaca wyrwa w rzedzie starych, krytych strzecha domów, ustawionych równiutko jak zolnierze do apelu.Cele polityczne osiagniete przez bakufu dzieki systemowi sankin-kótai byly zupelnie wyrazne. Daimyó przebywajac w Edo podlegal nieustannej obserwacji i trzeba by niezwyklej determinacji, wytrwalosci i sprytu,

Strona 138

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz270

by w tych warunkach nawiazac konspiracyjne kontakty z innymi daimyó. Metoda zostawiania zakladników miala powsciagac ewentualnych spiskowców przed wroga dzialalnoscia podczas pobytu w hanie. Sam fakt zreszta, ze daimyó bywal na swoich ziemiach niejako doskokami, tez uniemozliwial do pewnego stopnia wchodzenie w trwale kontakty nawet z sasiadami. Ponadto bakufu dbalo o to, by podejrzani daimyó me spotykali sie ani w Edo, ani w drodze, ani w sasiadujacych ze soba hanach. Obowiazkowe wizyty w Edo byly tak rozplanowane, zeby sie tacy podejrzani nieustannie mijali.Poza systemem sankin-kótai bakufu stosowalo inne metody drenazu ekonomicznego. Ksiestwa feudalne obowiazane byly do rozmaitego typu swiadczen w materialach i robociznie przy budowie, reperacji dróg publicznych, przy budowie swiatyn czy innych budynków, przy remontach zamków. Obciazane tez byly takimi pracami, jak kopanie kanalów, stawianie mostów, reklamowanie ziemi na dobrach tokugawowskich.Nie bez znaczenia równiez dla kiesy poszczególnych daimyó bylo obowiazkowe skladanie prezentów shógunowi i niektórym jego urzednikom. Prezenty nie mogly byc ani banalne, ani tanie. A bywaly271

takie okresy, kiedy liczba odbiorców niepomiernie rosla i wzrastaly ich wymagania. Niejeden daimyó stawal na skraju ruiny, zeby sie tylko z tego obowiazku wywiazac. Poza tym same koszta reprezentacji na terenie Edo byly bardzo wysokie, ponadto daimyó musieli sami pokrywac koszta asystowania shógunowi w jego wycieczkach i pielgrzymkach, a takze finansowac wizyty w Edo i przejazdy przedstawicieli dworu cesarskiego oraz cudzoziemców.Dochody shóguna byly wiec rozmaite, plynely zarówno ze swiadczen, jak i z ziem bakufu zwanych tenryo — “niebianskie domeny". Tenryó obejmowaly blisko 1/8 Japonii i rozrzucone byly po calym kraju (z wyjatkiem skrajnej pólnocy Honshu). Najwieksze obszary znajdowaly sie w dwóch najwazniejszych rejonach: w Kantó i w Kinai. Ponadto bakufu rezerwowalo sobie prawo do bezposredniej kontroli miast handlowych, do kopalni zlota i srebra; mialo tez poczatkowo wylaczne prawo biciamonety.Byly wiec w Japonii dwa typy ziemi i dwa typy administracji — bakufu i hanowe. Administracja bakufu dzielila sie równiez na dwa rodzaje urzedów: ogólnopanstwowe i senioralne w ramach tenryo. Na szczycie drabiny biurokratycznej stal shógun (czy rzeczywiscie rzadzil, czy me, zalezalo od jego osobistych zdolnosci i inklinacji). Bezposrednio shógunowi podlegala “rada starszych" — roju. Poczatkowo byl to termin zbiorczy. Z biegiem czasu slowo rojuzaczelo oznaczac poszczególnego czlonka rady. Liczba czlonków rady wahala sie w granicach 3—6. Byl to rodzaj gabinetu, a jego czlonkowie rekrutowali sie sposródfudai-daimyó, których dochody wynosily wiecej niz 25 tys. koku ryzu. Zazwyczaj roju pelnili swoje funkcje na zasadzie miesiecznej rotacji, ale jako cialo kolektywne powolywani byli, ilekroc tego zazadal shógun. Od XVIII w. wspólne posiedzenia weszly w zwyczaj. Odbywaly sie pod przewodnictwem wybranego prezesa,zwanego roju-shuseki. Czestokroc ponad rada starszych niemal dyktatorska wladze sprawowal jeden lub dwu (wówczas rotacyjnie) tairo — “wielkich starców". Zdarzylo sie równiez trzech tairó jednoczesnie. W sumie w okresie Tokugawa bylo dziesieciu tairó. Do zadan roju nalezalo kontrolowanie daimyó, a ponadto zwierzchnictwo nad wszystkimi nizszymi organami administracji. Kolektywnie roju dzialali tez jako najwyzszy sad rozpatrujacy sprawy dotyczace daimyó i swiatyn. Decyzje roju oglaszane byly jako zbiorowe i podlegaly zatwierdzeniu przez shóguna. Decyzje tairó natomiast byly nieodwolalne i aprobata shóguna nie byla potrzebna.Nieco ponizej w hierarchii stala rada “mlodszych starostów" (wakadoshiyori). Naczelnym ich zadaniem bylo kontrolowanie i pilnowanie dyscypliny samurajów, którzy byli dziedzicznymi wasalami rodu Tokugawa, ale nie osiagneli statusu daimyó. Ta grupa bezposrednich wasali dzielila sie na dwie podstawowe warstwy: hatamoto (“pod choragwia") i gokenin (“szacowni domowi"). Dochody obu grup byly niskie (ponizej 10 tys. koku), czesc przynaleznych do tych grup samurajów miala swoje lenna, ale wiekszosc utrzymywala sie z pensji wyplacanych przez bakufu. Status hatamoto byl wyzszy od gokeninów, co bylo uwarunkowane tradycyjnymi zwiazkami z rodem Tokugawa.272

Wszyscy hatamoto mieli przywilej audiencji u shóguna, czego pozbawieni byli gekoninowie. Niektórzy osiadli na ziemi hatamoto musieli sie stosowac do wymogówsankin-kótai. Nazywano ich kbtai-yoriai. Hira-yoriai natomiast obdarzeni byli

Strona 139

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicztym wielkim przywilejem, ze mogli nie ruszac sie ze swoich ziem.Kontrola nad wszystkimi warstwami bezposrednich wasali Tokugawów sprawowana bylaprzez wakadoshiyori za pomoca sieci policyjno-szpiegowskiej, która kierowali urzednicy zwani metsuke (doslownie: “nie spuszczajacy oka"). Inne zadania “mlodszych starostów" dotyczyly spraw dworu shóguna, a zwlaszcza swity reprezentacyjnej (Shoimban) i gwardii palacowej (Shimban). Wakadoshiyori rekrutowali sie sposród drobnych fudai-daimyó, ale mieli otwarte mozliwosci awansu do roju. Jezeli awansowali, wówczas dostawali wieksze lenna, tak aby odpowiadali warunkom stawianym roju.Bezposrednio shógunowi podlegal urzad Sóshaban (poczatkowo 2, w pózniejszych okresach do 24 ludzi). Bylo to palacowe centrum zajmujace sie ceremonialem, etykieta, wyznaczaniem i oprawa audiencji u shóguna, wyznaczaniem wartosci obowiazkowych prezentów i utrzymywaniem nocnych dyzurów w prywatnych kwaterach shóguna.Troche podobne funkcje mieli urzednicy w rodzaju szambelanów, zwani sobayonin. Pelnili oni stale dyzury w Edo-jó (zamek Edo), ale obok funkcji ceremonialnych zajmowali sie równiez bardziej intymnymi sprawami shóguna, do nich bowiem nalezalo czytanie i referowanie raportów oraz zalatwianie korespondencji. Urzad Sobayonin rozrósl sie z biegiem czasu w potezna instytucje (podobnie jak Kuródodokoro za czasów fujiwarowskich) i bywaly nawet takie okresy, ze mówilo sie o “rzadach sobayóninów". Szambelani rekrutowali sie z drobnych fudai-daimyó,ale mogli awansowac do pozycji wakadoshiyori, a nawet dalej — do roju.Teoretycznie bezposrednie zwierzchnictwo shógun sprawowal nad Kyóto-shoshidai oraz nad kasztelanami (jodai) zamku Nijó w Kioto i twierdzy Ósaka. Urzad shoshidai, jak juz byla mowa poprzednio, nalezal do najwazniejszych w kraju (obok tairó), dygnitarz bowiem sprawujacy te funkcje dysponowal tak szerokimi pelnomocnictwami, ze byl jak gdyby duplikatem shóguna w rejonie Kansai. Nijó-jódai teoretycznie z nim wspólpracowal, ale praktycznie mu podlegal. Podobnie bylo z Ósaka-jódai, jakkolwiek zakres obowiazków tego kasztelana byl szerszy i zazwyczaj wiecej niz jeden czlowiek pelnil te funkcje (np.: miedzy 1652 a 1662 bylo szesciu kasztelanów pracujacych rotacyjnie). Ósaka-jódai sprawowal bezposrednia kontrole nad zarzadami miejskimi Ósaki i Sakai, a wiec nad miastami o najwiekszym po Edo znaczeniu ekonomicznym. Na urzad kasztelana wybierani byli zawsze fudai-daimyó o ustalonej pozycji, którzy niezaleznie od swoich dochodów z ziemi otrzymywali jeszcze dodatkowe uposazenie w wysokosci 10 tys. koku ryzu.Kasztelani zamków bakufu o mniejszym znaczeniu (Sumpu, Fushimi, Kófu) podlegali radzie starszych. Kasztelanem Edo byl sam shógun, ale pod jego nieobecnosc funkcje te przejmowal urzednik zwany rusui-toshiyori (“starszy zasiadajacy podczas nieobecnosci"), który poza273

tymi okresami zajmowal sie sprawami fraucymeru (a byla to praca nielatwa i delikatna!), gromadzeniem zapasów dla zamku i kontrola magazynów. Nazywany byl wówczas okudoshiyori (“starszy na pokojach") i kontrolowany byl przez roju.Z innych waznych urzedów pod bezposrednim nadzorem tego centralnego organu nalezy wymienic ometsuke i rozmaitych bugyó. Ómetsuke (“wielcy metsuke") byli funkcjonariuszami wyznaczonymi do kontrolowania daimyó i do pilnowania porzadku publicznego, przestrzegania praworzadnosci. Bylo ich zazwyczaj czterech lub pieciu, ale ich siec policyjno-wywiadowcza oplatala caly kraj. Bugyo jest terminem trudnym do zdefiniowania, jakkolwiek czesto spotykanym w okresie Tokugawa. W zaleznosci od sytuacji mozna to slowo tlumaczyc jako “naczelnik", “starosta", “mer", lub nawet “minister". Najwyzsza warstwe w tej kategorii urzedników stanowili jisha-bugyó (“bugyo do spraw swiatyn i chramów"), którzy otrzymywali pensje w wysokosci 10 tys. koku ryzu i mieli otwarte mozliwosci awansu na jeszcze wyzsze stanowiska. Przewaznie bylo ich trzech na szczeblu centralnym i sprawowali urzad zgodnie z zasada rotacji. Ich zadaniem bylo czuwanie nad wszystkimi sprawami zwiazanymi z ziemiami nalezacymi do instytucji religijnych i nadzór nad klerem. Zarzadzenia bakufu z lat 1601—1616 zwane zbiorczo jiin-hatto, tj. przepisy dla swiatyn i klasztorów, zostawialy wprawdzieklerowi swobode wewnetrznej organizacji i kwestii doktrynalnych, ale ograniczalyzarzad majatkami koscielnymi oraz zabranialy nazbyt agresywnej propagandy. Zarzadzenia wydawane od 1611 do 1638 r. wymierzone byly przeciwko chrzescijanstwu i zmierzaly z narastajacym nasileniem do wytepienia obcej religii. Kontrole nad realizacja tych wszystkich zarzadzen dotyczacych zycia religijnego (w najszerszym znaczeniu tego slowa) i kleru sprawowali jisha-bugyó.Machi-bugyo byli to merowie poszczególnych miast tokugawowskich (Edo, Ósaka, Sakai, Nagasaki, Yamada i in.). Dzialali poprzez rade miejska (machidoshiyori —

Strona 140

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz“miejska starszyzna"), która kierowala rozlicznymi nizszymi funkcjonariuszami. Merowie Edo pobierali pensje w wysokosci 3 tys. koku ryzu.Nizsze pensje, bo tylko 1500 koku, otrzymywali kanjó-bugyó, ministrowie finansów, jakkolwiek ich obowiazki byly szczególnie wazne. Poczatkowo bylo dwóchludzi na tym stanowisku, potem trzech, a od 1696 r. przewaznie czterech. Od tegoroku wprowadzony zostal podzial na dwa sektory. Urzednicy pierwszego sektora, zwani kattegata, zajmowali sie operacjami finansowymi i fiskalnymi. Drugi sektorpoprzez urzedników zwanych kujigata kontrolowal administracje w prowincjonalnychdobrach tokugawowskich, a takze rozstrzygal spory cywilne na szczeblu centralnym. Dopiero ten ostatni urzad przenosi nas na wies, bo wszystkie inne, októrych byla mowa dotychczas, zwiazane byly badz to ze szczeblem centralnym, badz tez z wielkimi osrodkami miejskimi.Organizacja ziem bakufu ukladala sie rozmaicie w róznych rejonach, co mialo najczesciej swoje uzasadnienie w lokalnej tradycji. Najwyzszym przedstawicielem bakufu w poszczególnych prowincjach lub274

powiatach byl bugyo lub gundai (“starosta okregowy"), czasem jito, ale najczesciej daikan, czyli “deputowany". Do obowiazków takich deputowanych lub starostów nalezalo sciaganie podatków, okreslanie wartosci ziemi i wyznaczanie wysokosci swiadczen, wprowadzenie nowych metod gospodarowania, czuwanie nad porzadkiem publicznym oraz rozstrzyganie sporów cywilnych. Sprawy kryminalne byly przesylane do najblizszego machi-bugyó.Podstawowa jednostka administracyjna byla wies (murd) i wladze ze szczebla powiatowego czy prowincjonalnego nie dostrzegaly poszczególnych gospodarstw, poniewaz do celów organizacyjnych i fiskalnych jedynie wies jako calosc stanowila obiekt zainteresowania. Bylo to dziwne przeoczenie ze strony wladz, botaki system zostawial niektórym gospodarstwom (zwlaszcza posiadajacym nowizny pod uprawe), niewielkie wprawdzie, mozliwosci wymigania sie od niektórych swiadczen. Trzeba jednak podkreslic, ze takie calosciowe traktowanie wsi jako podstawowej jednostki zgadzalo sie z duchem zasady wspólnej odpowiedzialnosci przyjetej przez Tokugawów. Za wywiazywanie sie z obowiazków przez cala wies, odpowiedzialny byl przed wladzami naczelnik (nanushi), wybierany sposród najbogatszych i tradycyjnie najbardziej wplywowych gospodarzy. Obok niego we wsidzialala rada starszych (toshiyori), pelniaca funkcje doradcze, oraz kumigashira(“glowy zespolów"), którzy byli odpowiedzialni za mniejsze grupy (goningumi — “zespól piecioosobowy") i pobierali za to pensje. Wszyscy chlopi we wsi podzieleni byli na takie wlasnie piecioosobowe zespoly, co mialo sluzyc wzajemnemu szpiegowaniu i donosicielstwu, bo za wszelkie wykroczenia któregokolwiek czlonka goningumi odpowiedzialnosc ponosila cala grupa.Wybieranie najbogatszych chlopów do pelnienia obowiazków administracyjnych (i w dodatku dawanie im pensji) musialo przyczynic sie do zaostrzenia przeciwienstw klasowych na wsi. Im dalej wchodzimy w okres Tokugawa, tym wyrazniej mozemy obserwowac poglebiajaca sie stratyfikacje wsi: od wioskowych notabli prowadzacych ekstensywna gospodarke i utrzymujacych wlasna sluzbe po najemników pozbawionych gruntu.Podatki na ziemiach bakutu ksztaltowaly sie przewaznie w granicach od 30 do 50% zbiorów (w hanach byly najczesciej wyzsze i dochodzily niekiedy nawet do 90%). Wokresach szczególnie ciezkich klesk zywiolowych chlopi mieli prawo apelowac o zmniejszenie podatków i czasem rzeczywiscie uzyskiwali pewne ulgi.

STRUKTURA SPOLECZNAChlopi stanowili okolo 80% calej ludnosci i teoretycznie byli klasa spoleczna druga w hierarchii po klasie samurajów. Jednakze traktowanie obu tych klas nie moze byc nawet porównywane w zadnym aspekcie. Od chwili scislego ustalenia podzialu klasowego (o czym bedzie mowa ponizej) samuraje stanowili jedyna uprzywilejowana klase spoleczna i nie wolno im bylo zajmowac sie zadna praca fizyczna. Chlopi natomiast musieli wylacznie pracowac, a wszelkie ich poczynaniazostaly275

dokladnie i w szczególach okreslone przepisami. Zbiór przepisów dotyczacych zycia chlopów z 1649 r. (Keian-no ofuregaki) w 36 artykulach wymienial, co jest chlopom dozwolone, a czego im nie wolno w tak podstawowych dziedzinach zycia, jak praca, ubranie, jedzenie, zawieranie malzenstw, zachowanie wobec zwierzchników oraz wobec klasy wyzszej i in. Wynikalo z tego dokumentu, ze najwiekszym przywilejem chlopów bylo to, ze pozwolono im egzystowac. Byc moze nie bez wplywu na powstanie owego ofuregaki byla opinia Doi Toshikatsu (1573 —

Strona 141

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz1644, tairó, daimyó z Furukawy), który w 1640 r. odwiedzil swój od wielu lat niewidziany han i stwierdzil, ze chlopom za dobrze sie powodzi. Wyrazil wtedy poglad, ze nalezy zostawic im tylko tyle z ich produktu, aby nie poumierali z glodu.Rygorystyczny podzial spoleczenstwa na cztery klasy zostal wprowadzony za czasówlemitsu. Podzial ten nakazywal wielu samurajom, którzy dotychczas sami pracowalina roli, zdeklarowanie sie jako samuraje lub jako chlopi. W pierwszym wypadku samuraje mogli zatrzymac swoje miecze — ten symbol statusu spolecznego — ale musieli sie wyrzec pracy na roli. Mogli byc wtedy przyjeci na sluzbe w hanie i pobierac pensje od bezposredniego seniora. Jezeli jednak nie chcieli sie rozstacz uprawiana przez siebie ziemia, wówczas automatycznie tracili przywileje klasy panujacej. W skali ogólnopanstwowej nie byl to szczególnie istotny problem, ale mozna na tym przykladzie zaobserwowac dosyc wyraznie zdecydowane dazenie bakufu do wprowadzenia scisle zdefiniowanych klas i do oderwania klasy panujacej od reszty spoleczenstwa. Klasa owa, z nakazu nieproduktywna, nie byla specjalnie liczna. Oblicza sie, ze tworzyla ona grupe miedzy 1/20 a 1/10 calej ludnosci Japonii. Nie byla to tez klasa jednolita, nalezeli bowiem do niej tak potentaci daimyó, jak i bezdomni róninowie. Pomiedzy tymi dwoma biegunami mozna znalezc jeszcze liczne warstwy; niejednolite zreszta i o splatanych stosunkach zaleznosci.Warto tu zaznaczyc, ze jakkolwiek pozycja ekonomiczna odgrywala duza role i niekiedy bywala jednoznaczna z pozycja socjalna, to jednak nie zawsze tak bylo. Najwazniejszy byl chyba stosunek do rodu shógunów. Stad tez najwyzszym szacunkiem otoczone byly najblizej spokrewnione rodziny Tokugawa, ale i miedzy nimi istnialy róznice zarówno majatkowe, jak i protokolarne. Najwazniejsze byly trzy rody wspólnie zwane gosanke (“trzy szanowne rodziny"), wywodzace sie od synów leyasu. Ród zapoczatkowany przez Yoshinao rezydowal w Owari i posiadal najwieksze zasoby ziemi (okolo 600 tys. koku ryzu), rozciagajace sie poza granice Owari poprzez czesc Mino az po Shinano. Potomkowie Yoshinobu otrzymywali(po przenosinach z Surugi i Tótomi) ponad 500 tys. koku ryzu z ziem na pólwyspieKii. Trzeci ród spokrewniony, pochodzacy od Yorifusy, uzyskal han Mito w prowincji Hitachi. Dochody tego hanu obliczane byly na okolo 300 tys. koku ryzu.Rodziny Tokugawa, które nazwano gosankyó, powstaly znacznie pózniej, bo dopiero na poczatku XVIII w. Utworzone zostaly przez ósmego shóguna Yoshimune, który synowi Munetake nadal nazwisko Tayasu, synowi Munetadzie nazwisko Hitotsubashi, a wnukowi z trzeciego276

syna (dziewiatego shóguna leshige) nazwisko Shimizu. Rodziny gosankyó nie zostaly obdarzone ziemia, ale zachowaly tokugawowski przywilej kandydowania do stanowiska shóguna, gdyby glówna linia miala klopoty z nastepstwem. Gosankyó mieli swoje rezydencje w Edo i pobierali pensje w wysokosci 100 tys. koku ryzu.W trzeciej kategorii rodzin spokrewnionych, zwanych zbiorowo gokamon, znalazly sie rody bardziej oddalone od glównej linii i przez to pozbawione mozliwosci kandydowania do najwyzszej godnosci. Nie znaczy to jednak, ze byly to rodziny ubogie. Na przyklad Matsudaira, daimyó z Fukui, dysponowal majatkiem liczonym na320 tys. koku, a Matsudaira, daimyó z Aizu, mial ziemie o dochodach ponad 200 tys. koku.Jak z tego widac, w ramach rodzin spokrewnionych z glówna linia Tokugawa stan majatkowy nie byl najwazniejszy. To samo mozna powiedziec o pozycji tozama- i fudai-daimyó. Niektóre hany tozamów byly rzeczywistymi potegami w skali krajowej. Na przyklad Maedowie z Kagi i Etchu mieli najwyzsze dochody po Tokugawach z Edo (okolo 1 mln koku), Shimazu dysponowali dochodami w granicach miedzy 600 a 700 tys. koku. Niemniej jednak nie mogli marzyc o tym. by ich powolano do pelnienia jakichkolwiek funkcji w centralnej administracji, a ich obciazenia, wysokosc obowiazkowych prezentów, wysokosc swiadczen itp. byly bez porównania bardziej uciazliwe od obciazen nakladanych na fudai. Fudai-daimyó niedorównywali bogactwem wiekszosci tozamów. Najbogatszy sposród fudai byl ród Ii zHikone, którego dochody blizsze byly 200 niz 300 tys. koku ryzu. Ale fudai zajmowali wszystkie stanowiska w aparacie wladzy. Wielu fudai-daimyó dzieki temuwzmacnialo swoja pozycje ekonomiczna, i to czasem bardzo znacznie.Ponizej szczebla ksiazecego znajdowaly sie rzesze samurajów - bezposrednich, a nastepnie posrednich wasali daimyó. O ich "pozycji w hanie decydowaly najczesciej tradycja ustalone wiezy z domem seniora. W poczatkowym okresie Tokugawa wiekszosc samurajów hanowych zyla na lennach uzyskanych od daimyó, ale z biegiem czasu zaczela sie zarysowywac tendencja do pozbywania sie ziemi (nie zawsze dobrowolnie) i przechodzenia na pensje obliczona w ryzu. Coraz wyrazniej tez wyodrebniala sie warstwa urzedników hanowych mieszkajacych w joka-machi i

Strona 142

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczprzeksztalcajacych sie w swoista zbiurokratyzowana arystokracje wojskowa.O róznorodnej warstwie bezposrednich wasali shóguna (hatamoto i gokenin) mowa juz byla poprzednio. Jakkolwiek przedstawiciele tej warstwy nie byli szczególniezasobni, to przeciez tradycyjne zwiazki z domem Tokugawa dawaly im poczucie dumnej wyzszosci nad wasalami tozamów. Antagonizmy miedzy hatamoto a samurajami ze swity róznych daimyó doprowadzaly niejednokrotnie do krwawych incydentów na terenie Edo. Hatamoto zrzeszali sie w rozmaite zespoly (kurni) dzialajace przeciwko ludziom tozamów, a ci z kolei tworzyli oddzialy samoobrony (yakko). Poniewaz w zamieszkach pomiedzy samurajami najczesciej ofiara padali mieszczanie, ci ostatni równiez utworzyli oddzialy277

(machi-yakko) majace na celu obrone ich interesów. Z tych oddzialów powstala organizacja zwana Otokodate, skupiajaca ludzi odwaznych i biegle wladajacych bronia, zatrudniajaca wielu róninów. Organizacja ta miala swoje barwne a bohaterskie karty, ale od konca XVII w. zaczela sie przeksztalcac w bandycka szajke i jej pierwotne szlachetne cele zaginely w powodzi bezprawia.Najzalosniejsza warstwa wsród samurajów byli wlasnie róninowie — ludzie pozbawieni pana, domu, rodziny, stalego zródla uczciwej egzystencji. Zachowali wprawdzie przywilej noszenia dwóch mieczy, ale czesto traktowani byli gorzej od wyrzutków spoleczenstwa. Problem róninów pojawil sie juz w czasach Hideyoshiego,ale przybral na sile po bitwie pod Sekigahara. Po tym historycznym wydarzeniu blisko pól miliona samurajów stracilo grunt pod nogami. Sytuacja jeszcze sie pogorszyla na skutek redystrybucji. W letnim oblezeniu Osaki bralo udzial okolo 100 tys. róninów, z czego 30 tys. stracilo zycie.Wladze odnosily sie w zasadzie wrogo do róninów, ale nie znajdowaly zadnego racjonalnego rozwiazania tego problemu. A problem z czasem narastal i przybieralszczególnie jaskrawe formy (np.:powstanie w Shimabarze, bunt róninów w Edo, o czym bedzie mowa nieco dalej). Miedzy innymi przeciwko róninom skierowane byly artykuly 4 i 5 Buke-shohatto z 1615 r., które zostaly jeszcze zaostrzone w shohatto z lat 1631 i 1635. Róninowie byli wyrzucani z miast, zabraniano im osiedlania sie i podejmowania regularnej sluzby. W okresach szczególnego nasilenia wrogosci wladz wobec bezdomnych samurajów278

nawet pozbawiony wielu ludzkich praw chlop mógl wypedzic rónina ze wsi. Dwa miecze — dumne swiadectwo szlachectwa — stawaly sie niepraktycznym ornamentem. Ale wielu daimyó przyjmowalo jednak róninów, a zwlaszcza wasali skonfiskowanego hanu, który byl obejmowany przez nowego wlasciciela. Równiez niektóre klasztory przyjmowaly bezdomnych.Warstwa róninów (do której jeszcze wrócimy) zamyka nam ogólne omówienie klasy samurajów. Nalezy tu jeszcze zwrócic uwage na specyficzny paradoks wyplywajacy zjednej strony z tradycyjnych sentymentów i utrwalonych przekonan, z drugiej zas dyktatorskich poczynan bakufu. Chodzi mianowicie o to, ze samuraje jako klasa definiowani byli jako wojownicy. Rzemioslo wojenne mialo byc ich jedyna legitymacja do szlachectwa. Teoretycznie wiec zachecano ich do uprawiania sztuk wojskowych, a jednoczesnie praktycznie zniechecano na wszelkie mozliwe sposoby. Pokój, który zapanowal pod twardymi rzadami bakufu, nie stwarzal zadnych mozliwosci praktykowania dziedzicznego zawodu. Samuraje stali sie wojownikami, którym kategorycznie zabroniono wojowac.Ponizej klasy samurajów w hierarchii spolecznej ustawiona zostala klasa chlopów,o której poprzednio byla mowa. Ich teoretycznie wysoka pozycja spoleczna byla czysta fikcja w odniesieniu do znakomitej wiekszosci. Jedynie najwyzsza warstwa — wspomniana uprzednio starszyzna wiejska i obszarnicy - mogla pretendowac do zaufania i szacunku wladz.Nastepna klasa w hierarchii spolecznej byli rzemieslnicy i artysci. Tutaj tez panowala ogromna stratyfikacja zarówno w dziedzinie zarobkowania. jak i w pozycji socjalnej, której odbiciem bylo powazanie ludzkie. Inaczej traktowany byl na przyklad kowal czy garncarz, a zupelnie inaczej malarz dostarczajacy parawany do yashiki (rezydencji) daimyó, czy tez brokatnik wyrabiajacy pasy obi dla wykwintnych dam.Najwieksza liczba rzemieslników i artystów skupiala sie w Edo, gdzie zbyt dla produkowanych towarów byl najlepszy. Drugim wielkim osrodkiem bylo Kioto ze swoimi tradycyjnymi wyrobami, takimi jak ceramika z Kiyomizu (Kiyomizu-yaki), jedwabie i brokaty z Nishijin (Nishijin-ori), tanie a piekne tkaniny bawelniane (Yuzenzome-ori) i inne. Rzemioslo kwitlo równiez we wszystkich innych osrodkach miejskich, czy to tokugawowskich, czy tez hanowych jóka-machi, a w niektórych

Strona 143

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicznawet nastepowala specjalizacja i podzial pracy, które z biegiem czasu doprowadzily do powstania manufaktur.Za najnizsza klase spoleczna uwazani byli kupcy, jako osobnicy nic nie produkujacy, a zyjacy z handlu towarami wyprodukowanymi przez innych. I to jest tez jeden z wielkich paradoksów okresu Tokugawa, bo przeciez ci pogardzani (a conajmniej wyniosle traktowani) kupcy stworzyli najwieksze fortuny, które przetrwaly do naszych czasów. Stworzyli tez jedyna w swoim rodzaju kulture mieszczanska, która ostatecznie zdominowala i wyparla skostniala kulture samurajska. Wielkie domy kupieckie (jak np. Kinokuniya, Yodoya, Sumitomo, Mitsuiczy Konoike) mogly sie rozrosnac i utrzymac mimo licznych279

upokarzajacych restrykcji tylko dzieki temu, ze bardzo czesto samuraje sposród najbardziej wplywowych daimyó, a takze czasem bakufu, wspomagani byli przez kupiecki kapital. Poczatki procesu bogacenia sie kupców mozna zaobserwowac juz wokresie formowania sie wladzy Tokugawów, ale spektakularny rozkwit nastapi niecopózniej.Klasa kupców, jak wszystkie pozostale klasy, nie byla jednolita. Zaliczalo sie do niej bowiem i biednego sprzedawce makaronów, którego jedyny majatek stanowil przenosny kramik, i wedrownego handlarza-domokrazce, i sklepikarza sprzedajacegoryby, ale równiez do tej klasy nalezeli wlasciciele wielkich, rozgalezionych przedsiebiorstw wielobranzowych, a takze lichwiarze zyjacy z procentów od pozyczonej gotówki.Miastem, w którym ton nadawali kupcy, byla Ósaka, najwiekszy po Edo rynek towarowy. Kupcy z Ósaki uzyskali szereg przywilejów, skupiali sie w gildie dla ochrony interesów branzowych i praktycznie zmonopolizowali posrednictwo handlowenadwyzkami towarowymi poszczególnych hanów. Tego typu centrala musiala powstac ze wzgledu na zakazy porozumiewania sie hanów bezposrednio miedzy soba. A Osaka nadawala sie do tego celu najlepiej z racji usytuowania w punkcie skrzyzowania najwazniejszych szlaków ladowych i morskich.Zgodnie z ustawodawstwem Tokugawów w Japonii teoretycznie istnialy cztery wyzej wymienione klasy. W rzeczywistosci jednak mozna by wprowadzic pewne drobne korekty do takiej klasyfikacji. Miedzy rzemieslnikami i kupcami kontakt byl na tyle scisly, ze w wielu wypadkach teoretyczna linia graniczna ulegala calkowitemu zatarciu. Poza tym interesy obu tych klas byly wielokrotnie identyczne - ochrona wlasnych interesów przed agresywnoscia klasy rzadzacej. Zarówno zreszta rzemieslnicy i artysci, jak i kupcy tworzyli populacje miejska opodobnych gustach i podobnym trybie zycia. Wszystkich okreslano zbiorowo jako chomin - mieszczanie. Dlatego tez nalezaloby raczej polaczyc te dwie klasy, których interesy nie byly antagonistyczne, w jedna klase mieszczan. Poza tym nalezy tu zakwalifikowac rozmaita zbieranine ludzi, którzy na skutek niesprzyjajacych okolicznosci lub z wyboru zostali wyrzuceni poza nawias swojej klasy. Nazywani byli hinin (“nieludzie") i pochodzili z najrózniejszych warstw. Do hininów mozna zaliczyc chlopów zbieglych z ziemi i szukajacych latwego zarobku w miescie, dziewczyny sluzebne zwolnione z yashiki, które juz nie chcialy wracac do domu na wies, zubozalych kupców i rzemieslników, a takze samurajów, którzy stoczyli sie na dno nedzy. Bylo to srodowisko nieslychanie plynne, zmieniajace sie i trudne do ujecia w jakiekolwiek rygory. Ci. którzy chcieli znalezc uczciwe zajecie, mogli zostac przewoznikami, tragarzami czy najemnymi robotnikami branymi dorywczo do prac u bogatych kupców, czy nawet w samurajskich yashiki. Ci, którzy nie chcieli lub nie umieli pracowac, zyli z zebractwa albo z przestepstwa. Przy ogromnie zywiolowym rozwoju miast (glównie Edo) proces powstawania warstwy hininów tez byl bardzo szybki. W lonie tej warstwy tworzyly sie rozmaite ciemne zwiazki oparte na solidarnosci ludzi dotknietych ta sama kleska zyciowa wyrzuceniem280

poza ramy wlasnego srodowiska. Juz za czasów Hidetady dzialala gildia zrzeszajaca “nieludzi", na której czele stal slynny szef Kuruma Zenshichi.Wspomniec jeszcze trzeba o jednej grupie spolecznej stojacej poza wszelkim porzadkiem klasowym — eta. Byla to grupa, której geneza nie zostala wlasciwie wyjasniona, jakkolwiek podejmowane sa rózne próby w tym kierunku. W momencie kiedy eta pojawiaja sie w historiografii, juz stanowia uformowana i osadzona w tradycji kaste (jesli mozna uzyc tego wlasnie slowa w odniesieniu do ludzi, którzy sa najblizszym odpowiednikiem “outcasts", czyli “stojacych poza kastami" w Indiach). Eta byli izolowani od calej reszty spoleczenstwa i traktowani z podobnym obrzydzeniem jak tredowaci. Kontakt z nimi byl do tego stopnia wstretny, ze nawet zaplate za wykonana prace rzucano im z pewnej odleglosci,

Strona 144

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczbyleby tylko uniknac jakiegokolwiek fizycznego zblizenia. Eta bowiem pracowali, ale wolno im bylo zajmowac sie tylko takimi pracami, które dla innych byly zbyt brudne, które wiazaly sie z tradycyjnymi pojeciami zbrukania rytualnego. Mozna by nazwac eta poslugaczami i rzemieslnikami majacymi glównie do czynienia z krwia i trupami. Dzialali bowiem jako kaci, grabarze, garbarze i rymarze. O ile przynaleznosc do hininów mogla byc przejsciowa i dawala szanse awansu spolecznego, o tyle na wyjscie z grupy eta nie bylo zadnego sposobu. Kto sie urodzil eta, ten cale zycie byl traktowany gorzej od zwierzecia i jak zwierze umieral.Obraz spoleczenstwa japonskiego nie bylby pelny, gdyby nie przypomniec o istnieniu dworu cesarskiego i arystokracji z Kioto oraz o klerze buddyjskim. Obate srodowiska wymykaly sie wszelkim przyporzadkowaniom, jakkolwiek z róznych przyczyn. Arystokracja dworska byla reliktem czasów znacznie poprzedzajacych tokugawowski feudalizm. Byla to grupa niewielka w skali narodowej, nikomu nie wadzila i dlatego pozwolono jej egzystowac, chociaz wladze odnosily sie do niej podejrzliwie i staraly izolowac od buke, a zwlaszcza od tozamów.Kler buddyjski skladal sie z przedstawicieli wszystkich klas i warstw (z wyjatkiem eta) od rodziny cesarskiej poczynajac (stalo sie regula, ze niektóre klasztory mialy opatów sposród ksiazat krwi; od 1654 r. na przyklad synowie cesarzy byli opatami mauzoleów leyasu, zwanych Tóshógu w Nikkó i w Edo). Stosunek wladz do kleru buddyjskiego wyrazony w jiin-hatto i innych zarzadzeniach byl w zasadzie tolerancyjny we wszystkim, co dotyczylo doktryny i organizacji wewnetrznej. Wladze byly zainteresowane wylacznie utrzymaniem porzadku publicznego i dyscypliny. Dopóki przedstawiciele kleru zachowywali sie przyzwoicie i nie naruszali zadnych praw cywilnych, dopóty mieli nieskrepowana swobode dzialania. Niemniej jednak okres Tokugawa nie sprzyjal rozwojowi buddyzmu ani jako religii, ani jako organizacji koscielnej. Skladalo sie na to wiele czynników, ale chyba najistotniejsze byly dwa: z jednej strony upadek jakosciowy samego kleru spowodowany wojnami domowymi, które nagnaly do klasztorów masy ludzi bez specjalnego powolania religijnego; z drugiej strony wladzom nie zalezalo na religijnym wychowaniu narodu, zalezalo natomiast na281

wychowaniu w duchu podporzadkowania i lojalnosci. Do tego celu najlepiej nadawalsie konfucjanizm i jego odmiana — neokonfucjanizm — zajela naczelne miejsce w propagowanych przez rzad kierunkach umyslowych. Buddyzm zszedl na dalsze pozycje.W podsumowaniu tego krótkiego opisu struktury spolecznej okresu Tokugawa nalezy podkreslic zdecydowane dazenie bakufu do stworzenia stabilnego spoleczenstwa o scisle wyznaczonych kazdemu czlowiekowi pozycjach. Idealem ustawodawców bylo, aby kazdy czlowiek w Japonii umieral w tej samej warstwie, w której sie urodzil;aby w zyciu kazdy kierowal sie zasadami wlasciwymi tylko jego warstwie i aby niepróbowal poza nie wykraczac.

POCZATEK IZOLACJITe same pobudki, które kierowaly wladzami w ustalaniu spraw wewnatrzpanstwowych,wplynely zapewne na drastyczne posuniecia wobec cudzoziemców i kontaktów z zagranica. Strach przed jakimkolwiek naruszeniem kunsztownie zbudowanej struktury, strach przed zamieszkami i wojna domowa; swiadomosc istnienia tak delikatnego bilansu sil, ze cokolwiek mogloby go zaklócic z nieobliczalnymi skutkami dla bakufu.252

G. B. Sansom kladzie nacisk na fakt, ze przed zamknieciem kraju Japonczycy wykazywali duzy rozmach w zamorskich wyprawach i swoisty entuzjazm do czerpania wiedzy od cudzoziemców. Tym dziwniejszy moze sie wydac nagly zwrot ku scislej izolacji. “To nie byl brak impulsów ku ekspansji, a jedynie niechetne uznanie wlasnej slabosci, które spowodowalo, ze w 1640 roku Japonczycy wycofali sie w niemal calkowite odosobnienie. [...] W ciagu tych stuleci wladcy Japonii porzucili wszelkie marzenia o imperium; tylko wyjatkowo paru nieortodoksyjnych myslicieli zwracalo umysly do dnia, w którym Japonia moglaby odnowic zerwane stosunki z cudzoziemskimi krajami. Energie klasy rzadzacej poswiecone byly calkowicie konsolidacji sily i wynajdowaniu narzedzi, przy których pomocy mozna by ja zachowac" (G. B. Sanson. Tlu' Western Worid and Japan).Nalezy podkreslic, ze przyczyn zamkniecia Japonii trzeba szukac w naprawde silnych pobudkach politycznych, bo ekonomicznie Japonia, a glównie klasa rzadzaca, bardzo wyraznie na tym tracila. Za czasów leyasu i Hidetady handel zagraniczny rozwijal sie pomyslnie. Statki bakufu, zwane goshuinsen (“statki

Strona 145

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwyposazone w czerwona rzadowa pieczec"), przedsiebraly dalekie podróze wywozac srebro, miedz, zelazo, siarke, kamfore, ryz, wyroby z laki i inne wyroby japonskiego rekodziela. U schylku XVI i na poczatku XVII w. powstaly japonskie osiedla handlowe na Formozie, Filipinach, Molukkach, w Syjamie, Birmie i Makao znajwiekszymi skupiskami w Syjamie. Birmie i na wyspie Luzon. Przedmiotem importubyly surowe jedwabie, bawelna, cukier, olów, blacha, skóry, pachnidla, jaszczur (wyprawione skóry rekinów, którymi Japonczycy okladali rekojesci mieczy). Obok statków goshuinsen uwijaly sie po morzach statki przedsiebiorczych japonskich awanturników i piratów trudniacych sie lukratywnym rozbojem morskim. Bakufu dazac do zmonopolizowania handlu tepilo wszelka prywatna inicjatywe, ale byl to zywiol nie do opanowania. Zreszta zalogi statków rzadowych niewiele sie róznily od innych i nie mialy ani wyrzutów sumienia, ani po powrocie do macierzystego portu specjalnych przykrosci, jezeli cos tam sobie po drodze zlupily.Z handlu zagranicznego plynely bezposrednie, latwo widoczne zyski. Mniej uchwytne na pierwszy rzut oka, ale bardzo istotne korzysci czerpali tez Japonczycy z kontaktów nawiazywanych z cudzoziemcami w dziedzinie wiedzy o swiecie i w róznych wyspecjalizowanych galeziach rzemiosla. Na przyklad w 1600 r. przybyl do Japonii na statku “Liefde" angielski pilot-nawigator Will Adams (1564- 1620). leyasu tak go szanowal, ze nie zgodzil sie na wypuszczenie go z kraju. Adams otrzymal ziemie w Miurze (prow. Sagami) o dochodach 250 koku ryzu oraz rezydencje w Edo. Byl on nieocenionym instruktorem nawigacji i budowy statków, a przy tym znal caly swiat i otwieral nowe horyzonty przed starym despota, który nigdy nie opuszczal rodzimej Japonii. Adams umarl w Hirado, a jego grób zostal przeniesiony do Yokosuki, gdzie nazywa sie Anjinzuka (Wzgórze Nawigatora), jego samego natomiast Japonczycy znaja pod imieniem Miura Anjin.Jakie wiec byly te pobudki polityczne, które przewazyly korzysci283

plynace z handlu i wplynely na losy Japonii na dalsze 200 lat? Wielu historyków podkresla znaczenie rosnacej nienawisci do misjonarzy i religii chrzescijanskiejjako czynnika decydujacego. Inni natomiast (jak cytowany przed chwila Sansom) zwracaja uwage na niepokój, który budzily bezposrednie kontakty hanów tozamów (np.: Satsuma, Chóshu, Hizen, Kaga) z cudzoziemcami. Sansom wyraza przekonanie, ze bakufu obawialo sie przede wszystkim tego, ze hany te moga skorzystac z pomocy zbrojnej i przy poparciu cudzoziemców beda dazyc do obalenia wladzy Tokugawów.Nie zachowaly sie zadne dokumenty, które by mogly rozwiac watpliwosci. Pozostajahistorykowi spekulacje oparte na znanych faktach i krótko je tutaj zrekapitulujemy. Jak wiadomo, pierwsi Europejczycy pojawili sie w Japonii w latach czterdziestych XVI stulecia. Po krótkim, ale znamiennym epizodzie na Tanegashimie zaczal sie okres dzialalnosci misjonarskiej zapoczatkowany przez Franciszka Ksawerego. Za misjonarzem przyszli kupcy i przez kilka dekad stosunkiukladaly sie pomyslnie. Nobunaga byl zainteresowany kontaktami zagranicznymi i Hideyoshi przez kilka lat po dojsciu do wladzy okazywal cudzoziemcom przyjazn i szacunek. Wydanie edyktu antychrzescijanskiego w 1587 r. pozostaje zagadka, jakkolwiek uporczywie powtarzana legenda o pewnym niedyskretnym kapitanie, którygrozil interwencja zbrojna, moze swiadczyc o tym, ze juz wtedy przypisywano Hideyoshiemu strach przed obca inwazja, ze nie podejrzewano go o lek przed obca religia, chociaz ostatecznie represje dotyczyly przedstawicieli religii. Byc moze w pojeciu ówczesnych ludzi slowa “cudzoziemiec" i “chrzescijanin" byly nieomal synonimami ze wzgledu na to, ze misjonarze uwijali sie najenergiczniej idocierali do wszystkich warstw spoleczenstwa. Pierwszy, zaskakujacy edykt Hideyoshiego nie byl rygorystycznie wprowadzony w zycie i dopiero 10 lat pózniejnastapila egzekucja 26 chrzescijan. Potem juz Hideyoshi nie zajmowal sie wiecej problemem chrzescijanstwa - nie wydal nowych edyktów, ale nie wycofal tez starych. Mozna przypuszczac, ze te nie wycofane edykty byly wykorzystywane niekiedy dla zalatwienia prywatnych spraw miedzy Japonczykami. Np. w 1605 r. w Yamaguchi z rozkazu daimyó zostaly sciete 102 osoby nalezace do jednej rodziny (krewni, powinowaci i sluzba). Byla to najwieksza liczba ludzi straconych jednorazowo przez wszystkie lata dzielace ostatni edykt Hideyoshiego od pierwszego edyktu antychrzescijanskiego wydanego przez leyasu. Dodac nalezy, ze ta rzez odbyla sie z prywatnej inicjatywy daimyó, któremu skazana na zaglade rodzina narazila sie w dziedzinie pozareligijnej.leyasu, jak juz powiedziano, byl zainteresowany w stosunkach z zagranica i dawaldo zrozumienia, ze w imie stosunków handlowych gotów jest oslabic ostrze przesladowan chrzescijan. Przez pierwsze lata po Sekigaharze nie bylo specjalnych represji stymulowanych przez bakufu. Byc moze, gdyby cudzoziemcy zachowywali sie bardziej powsciagliwie, za czasów leyasu nie doszloby w ogóle do

Strona 146

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczprzesladowan. Ale nabrzmiala zawisc miedzy Hiszpanami a Portugalczykami oraz miedzy zakonami jezuitów, franciszkanów i augustianów stwarzala niezdrowa atmosfere284

pelna intryg, oczerniania przeciwników i wzajemnego podkopywania interesów. Ostatecznie w 1611 r. leyasu wydal pierwszy jak gdyby ostrzegawczy edykt antychrzescijanski. Potem przyszly nastepne i od 1614 r. zaczely sie rzeczywisteprzesladowania, które znacznie przybraly na sile za czasów Hidetady. W 1622 r. po raz pierwszy w okresie Tokugawa odbyla sie egzekucja, w której stracono misjonarzy cudzoziemskich. Dotychczas na smierc, banicje lub konfiskate majatku skazywani byli tylko konwertyci japonscy. Podobno ten pierwszy objaw okrucienstwa wobec cudzoziemców spowodowany byl doniesieniami o wspóluczestnictwie przedstawicieli kosciola katolickiego w hiszpanskim spisku zbrojnym skierowanym przeciwko Japonii. W pare miesiecy pózniej Hidetada wydal nakaz opuszczenia kraju przez wszystkich Hiszpanów — zarówno misjonarzy, jak i kupców. Wkrótce potem wydal zakaz opuszczania kraju przez japonskich konwertytówi zaraz nastapila fala ciezkich przesladowan wobec japonskich chrzescijan. Jednoczesnie stosunki z cudzoziemcami ulegly pogorszeniu. Anglicy, którzy i tak nie wytrzymywali konkurencji handlowej innych nacji, wycofali sie sami. W 1623 r. zlikwidowali swoje interesy w Hirado i opuscili Japonie. Na arenie zostali juz tylko Portugalczycy i Holendrzy, przy czym ci ostatni nie wykazywali innych zainteresowan jak czysto handlowe.W latach trzydziestych co jakis czas wladze wydawaly nowe nakazy i zakazy skierowane do urzedników w hanach poludniowo-zachodnich (tzn. tych, przez które odbywal sie przeplyw z i do Japonii), zmierzajace do ukrócenia przyjazdów cudzoziemców i wyjazdów Japonczyków. Ostatecznym impulsem do zamkniecia Japonii byl bunt w Shimabarze na przelomie 1637 i 1638 r. Shimabara jest pólwyspem na poludniowy wschód od Nagasaki (prow. Hizen) w hanie podlegajacym zarzadowi rodziny Matsukura. Przesladowania chrzescijan prowadzone ze szczególnym okrucienstwem i idace w parze z nieznosnym uciskiem fiskalnym doprowadzily do wybuchu. Zrozpaczeni chlopi z wielu rejonów (z Shimabary od Matsukury Shigeharu i z wysp Amakusa od Terazawy Katatakiego) opuscili swoje wsie i zebrali sie w opustoszalym zamku Hara-jó. Do tego juz ogromnego zbiegowiska zaczeli tlumnie sie zbiegac róninowie, dla których byla to szansa chwalebnej smierci w walce. W sumie zebralo sie w Hara-jó 37 tys. gotowych na wszystko ludzi. Akcja bakufu nastapila w zimie 1637 r. trwala do 4 miesiaca 1638 r. Poczatkowo armia rzadowa pod dowództwem Itakury Shigemasy (1588— 1638) nie mogla nic wskórac wobec zacietego oporu oblezonych. Dopiero nowe posilki pod wodza Matsudairy Nobutsuny (1596—1662) odniosly skutek. Zamek zostal zdobyty i 37 tys. ludzi zmasakrowanych. Ocalalo tylko 150 osób.W tradycyjnej historiografii powstanie w Shimabarze oceniane bylo zazwyczaj jakobunt chrzescijanski. W ostatnich latach jednak w upatrywaniu przyczyn tego krwawego incydentu znacznie wiekszy nacisk kladzie sie na aspekty ekonomiczne. Jest to niewatpliwie poglad sluszniejszy. Jakkolwiek chlopów chrzescijan bylo w Hizen bardzo duzo (brak dokladnych statystyk), to jednak przede wszystkim byli oni chlopami, a dopiero potem chrzescijanami. Przed przesladowaniami religijnymi285

mogli sie schronic schodzac do konspiracji (wielu tak zrobilo w innych prowincjach), ale przed uciskiem ekonomicznym nie bylo zadnej ucieczki. Niemniejjednak powstancy z Shimabary mieli na swoich sztandarach wypisane hasla chrzescijanskie, co musialo poglebic nienawisc wladz do upartej religii. Ale bycmoze na rozwój dalszych wypadków wplynal tez fakt, ze Portugalczycy wspierali powstanie przez dostarczanie broni. W kazdym razie w 1638 r. Portugalczycy zostali z Japonii wyrzuceni, a w slad za tym przyszly nastepne edykty odcinajaceJaponczyków od zagranicy. Kazdy Japonczyk od tego czasu mial byc karany smiercia, gdyby próbowal kraj opuscic, jak równiez gdyby udalo mu sie uciec, alewrócil. Jednoczesnie wydano zakaz budowania statków zdolnych do podrózy dalekomorskich.W 1640 r. statek portugalski zawinal do Nagasaki. Zostal oblozony aresztem i po debatach w Edo spalony. Wiekszosc ludzi z zalogi scieto dla przykladu, a 13 wypuszczono, aby mogli o tym szorstkim traktowaniu opowiedziec innym.Od tego czasu jedynymi cudzoziemcami w Japonii byli Holendrzy i Chinczycy, którym pozwolono uprawiac handel na wysepce Deshima (lub Dejima) u wejscia do portu Nagasaki. Dla Holendrów musial to byc handel bardzo atrakcyjny, bo przez 200 lat godzili sie na rózne wyszukane formy upokarzania, byleby te swoja faktorie utrzymac. Czasem wzajemne stosunki ukladaly sie gladko, ale bardzo

Strona 147

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczczesto Japonczycy kaprysili i stawiali coraz to nowe zadania lub ograniczenia. Przez caly okres izolacji Holendrzy byli zmuszani do ceremonialu zwanego fumie (“deptanie wizerunku"), który polegal na tym, ze schodzac na lad musieli przechodzic po chrzescijanskim swietym obrazie. Ponadto odbywali doroczne wizytyholdownicze w Edo, gdzie tez nie szczedzono im przykrosci.Tak wiec od 1638 r. mozna uwazac Japonie za “kraj w izolacji" (sakoku), przy czym trzeba zauwazyc, ze byla to izolacja dobrowolna, wynikajaca ze swiadomego wyboru. Jedynym oficjalnym oknem na swiat byla Deshima, a nieoficjalnym okienkiem — kontakty hanu Satsuma z wyspami Ryukyu, o czym warto pamietac, bo miedzy innymi dzieki temu han ten wyrósl na potege ekonomiczno-militarna i mógl odegrac bardzo istotna role w obaleniu shógunatu.

SPISKI RÓNINÓWNa smierci lemitsu (20 dnia 4 miesiaca 1651 r.) mozna zamknac okres formowania sie bakufu, wkrótce juz bowiem okazalo sie, do jakiego stopnia struktura ustawiona przez pierwszych trzech shógunów dzialala sprawnie. Nastepca lemitsu zostal maloletni letsuna, a wiec postac zupelnie bez znaczenia jako shógun-dyktator. W jego imieniu dzialal tairó Sakai Tadakatsu (1587—1662). Wszystkie tryby maszyny administracyjnej pracowaly juz na pelnych obrotach.Osrodkiem administracyjno-politycznym bylo oczywiscie Edo — ogromne jak na owe czasy miasto, które mialo jeszcze te ceche wyrózniajaca,286

ze bylo miastem samurajów. Sam Edo-jó byl matecznikiem wojowników, a wokól zamkurozszerzajacymi sie kregami staly liczne yashiki daimyó, w których zawsze klebilo sie od konnych i zbrojnych eskort. W dzielnicy Banchó dlugimi a kretymi szeregami ciagnely sie znacznie skromniejsze kryte strzecha zabudowania nalezacedo hatamoto i gokeninów. Po calym rozleglym obszarze miasta rozrzucone byly rózne domostwa samurajskie, a takze prywatne szkoly sztuk wojennych oraz warsztaty mieczników i platnerzy. Miasto roilo sie od róninów, którzy sciagali tu z calego kraju. Wyrzucani od czasu do czasu, powracali tu znowu. Byli to ludzie trudni do opanowania, a zapalczywi i zdesperowani. Wsród takich wlasnie elementów zawiazal sie spisek, który mozna uznac za cezure pomiedzy okresem formowania sie a okresem dojrzalego shógunatu. Spisek bowiem zawiazal sie za zycia lemitsu, a skonczyl sie wkrótce po jego smierci.Inzynierami tej zadziwiajacej afery byli dwaj dosyc niezwykli ludzie — Yui Shósetsu (1605-1651) i Marubashi Chuya (?-1651). Yui Shósetsu byl synem farbiarza z Yui. Ojciec przeznaczyl go do zycia klasztornego. ale niespokojny temperament i ogromna energia Shósetsu nie godzily sie ze stanem duchownym. Marzyla mu sie kariera Hideyoshiego. Porzucil wiec szaty mnisze i udal sie na wedrówke po Japonii. Przez 5 lat zbieral doswiadczenia i zawieral korzystne znajomosci. Dotarl wreszcie do Edo, gdzie zostal zatrudniony u instruktora wojskowego. Mniej wiecej ok. 1645 r. spotkal sie z Marubashim Chuya, który pracowal jako instruktor szermierki wlócznia (yari). Chuya wychowal sie na pólnocy, w prowincji Dewa, i stamtad przywedrowal do Edo jako rónin. Prawdziwe jego pochodzenie jest nieznane, ale on sam twierdzil, ze jest synem Chósokabe Motochiki — jednego z bohaterów okresu sengoku. Chuya wykazywal ogromna sile fizyczna i wielka zrecznosc w sztukach wojennych. Trudno powiedziec, kiedy Shósetsu i Chuya zawiazali spisek. Mozna jednak sadzic, ze konspiracja trwala pare lat, w ciagu których obaj przywódcy masowo rekrutowali róninów dajac im prace, umieszczajac w warsztatach oraz w samurajskich yashiki jako nauczycieli sztuk wojennych. Wypracowany z biegiem czasu plan przewrotu przewidywal zabicie shóguna i wymordowanie roju oraz gwardii zamkowej Edo-jó. Plan dzialania opracowany byl w szczególach i zakladal dzialanie na dwóch wielkich frontach:w Edo i w Kansai.Oddzialami w Edo mial kierowac Marubashi Chuya. W calym miescie przygotowane byly beczki z prochem i lontami. Sygnalem mialo byc podpalenie prochowni bakufu w dzielnicy Koishikawa. Po wybuchu pozaru czesc oddzialów miala czekac wokól Edo-jó i kolejno zabijac roju i innych ludzi spieszacych do zamku. Trzystu ludzipod Marubashim mialo sie dostac za mury w przebraniu swity Tokugawy Yoshinobu z Kii. Ten oddzial wzial na siebie zabicie shóguna.Inne oddzialy pod wodza Yui Shósetsu wyslane zostaly do Kansai. Zgodnie z planemopanowane mialy byc miasta Kioto i Ósaka oraz zamek Sumpu. Cesarz mial byc porwany na Hieizan i zmuszony do wydania edyktu przeciwko Tokugawom. Posiadajac juz edykt cesarski287

oddzialy Shósetsu mialy zajac tokugawowski zamek Sumpu, obrabowac mauzoleum

Strona 148

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczleyasun na górze Kuno, a nastepnie ruszyc do Edo i tam sie polaczyc z oddzialamiChuyi.Wybuch mial nastapic w 7 miesiacu i Shósetsu wczesniej wyruszyl do Kansai. Tymczasem w Edo nastapily jednoczesnie dwa “przecieki", z których jeden spowodowal sam Chuya. Rozchorowal sie bowiem i bedac w goraczce wygadal caly plan. Ostatecznie na trzy dni przed planowanym przewrotem wiadomosc o spisku dotarla jednoczesnie do roju, Nobutsuny i do machi-bugyó. Dzialanie wladz bylo szybkie i skuteczne. Chuya zostal aresztowany, torturowany i ukrzyzowany wraz z rodzina i towarzyszami. Yui Shósetsu otoczony w Sumpu przez oddzialy policji tokugawowskiej popelnil samobójstwo (26 dnia 7 miesiaca). Trup zostal wystawionyna widok publiczny, a rodzina nieboszczyka dla przykladu ukrzyzowana obok, nad rzeka Abegawa.Nie wiadomo, ilu ludzi bylo zamieszanych w konspiracje, ale przypuszcza sie, ze kilka tysiecy róninów bezposrednio lub posrednio uczestniczylo w spisku. Wiekszosci udalo sie ujsc z zyciem, chociaz nastapily aresztowania i tortury oraz zaostrzenie ogólnego kursu wobec bezpanskich samurajów. W rok pózniej wyklul sie nastepny spisek, którego przywódca byl tez rónin, Bekki Shózaemon (?—1652). Planowal on zamordowanie shóguna i roju w swiatyni Zójóji, gdzie wszyscy mieli sie zebrac z okazji nabozenstwa za dusze zony Hidetady w 27 rocznice jej smierci. Na skutek zdrady w szeregach konspiratorów do przewrotu nie doszlo i Shózaemon popelnil samobójstwo na terenie Zójóji, a towarzysze zostali ukrzyzowani.Byly to ostatnie wstrzasy wywolane przez wojowników, które zamknely okres formowania sie Edo-bakufu. Od tego czasu na prawie dwa stulecia pokój zapanowal w kraju.

STABILIZACJAW popularnym opisie historii okres Tokugawa wymaga troche innego podejscia niz okresy poprzedzajace i pózniejsze. Odmiennosc polega na malej liczbie zdarzen nadajacych sie do chronologicznej relacji, na znikomej liczbie faktów i dat wartych zapamietania. Przez 200 lat pozornie nic sie nie dzialo. Shógunowie przejmowali urzad, abdykowali lub umierali, a ich osobowosc rzadko miala decydujacy wplyw na administracje. Kontakt ze swiatem zewnetrznym prawie nie istnial, wojen domowych nie bylo. Jedyne wstrzasy, którym podlegala Japonia, powodowane byly nie przez ludzi, lecz przez zywioly. Niemniej jednak nie mozna powiedziec, ze Japonia zastygla w letargu, z którego obudzila sie dopiero po 200latach na skutek interwencji z zewnatrz. Trzeba stwierdzic natomiast, ze dluga izolacja — nie hamujac rozwoju wewnetrznego — stworzyla szanse wyksztalcenia czysto japonskiej kultury, bez obcych nalecialosci. Nawet to wszystko, co w swoim czasie zostalo przyswojone z zagranicy, w okresie Tokugawa uleglo gruntownej japonizacji.Opisane w poprzednim rozdziale rygory polityczne zapewnily krajowi288

pokój. Poszczególne ksiestwa feudalne — od ogromnych dóbr tokugawowskich poczynajac — mogly sie zajac administracja na wlasnych ziemiach i porzadkowaniemspraw kadrowych. Zgodnie z zalozeniami socjopolitycznymi do pelnienia obowiazkówadministracyjnych powolana byla tylko jedna klasa — klasa wojowników. Poczatkowostwarzalo to pewne problemy, poniewaz wojownicy wychowani w tradycji okresu sengoku nie bardzo byli biegli we wladaniu pedzelkiem, a rachunki znali na tyle,zeby nie dac sie oszukac kupcowi. Administracja hanowa zajmowala sie wiec waska warstwa wyspecjalizowanych urzedników. Z biegiem czasu okres wojen domowych odchodzil w niepamiec i dawny ideal wojownika spedzajacego zycie na bitwach i pochodach stawal sie juz tylko czescia rodowej tradycji. Na jego miejscu pojawial sie ideal statecznego, osiadlego szlachcica, który czci swoje dwa miecze, ale rzadko ma okazje po nie siegnac. Stabilizacja spowodowala oderwanie samurajów od ich tradycyjnego zawodu, a scisle przestrzegany podzial klasy oderwal ich tez od ziemi, przeszczepil na grunt miejski i stworzyl z nich miejskich konsumentów. Pojawily sie wówczas inne problemy.Edo bylo, oczywiscie, najwiekszym skupiskiem samurajów ze wzgledu na system sankin-kótai, ale przede wszystkim jako stolica bakufu. Poza Edo we wszystkich hanach, chocby nawet niewielkich, bylo co najmniej jedno miasto, joka-machi, wokól którego koncentrowalo sie zycie hanu. W joka-machi byla rezydencja doimyó i w jej poblizu rezydencje urzedników hanowych oraz bezposrednich wasali ksiecia289

W pierwszym etapie stabilizacji wielu wasali mialo swoje ziemie i wolalo mieszkac we wlasnych dobrach. Poniewaz jednak daimyó z kolei woleli miec swoja

Strona 149

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczdruzyne w bezposrednim zasiegu, a i ziemie tez chetnie przejmowali od wasala, z biegiem czasu wielu wasali przechodzilo na pensje (horoku) i na stale osiadalo wjóka-machi. Poszerzal sie krag konsumentów miejskich, rosly “miastowe" wymagania, wytworzyly sie nowe obyczaje i potrzeby. Samuraje z druzyny daimyó musieli wprawdzie szkolic sie w szermierce, lucznictwie, strzelaniu z broni palnej, ale musztra prowadzona byla coraz bardziej zdawkowo i sztuki wojenne coraz czesciej ustepowaly miejsca rosnacym potrzebom ducha. Przedluzajacy sie okres pokoju zostawial wojownikom mase wolnego czasu, który musieli czyms wypelnic. Nie wolno im bylo wojowac i zajmowac sie praca fizyczna. Mogli wiec jedynie pracowac umyslowo. Czesc robila to za wynagrodzeniem jako urzednicy bakufu lub w hanach. Cala reszta natomiast zaczela coraz chetniej oddawac sie studiom. W nowym ideale samuraja na pierwszym miejscu postawiono wyksztalcenie ikulture osobista, a dopiero na dalszej pozycji znalazly sie sztuki wojenne. Zdumiewac moze mimo wszystko sila tradycji samurajskiej. Od ostatniej wielkiej kampanii zbrojnej w 1615 r. do wojny domowej poprzedzajacej przewrót Meiji uplynelo ponad 240 lat, a wiec przeszlo dwanascie pokolen. Niemniej jednak duch bojowy w narodzie nie zaginal, a nawet w tym wlasnie czasie wyksztalcil sie tzw.kodeks rycerski - bushidó (“droga rycerza"). Ów kodeks nie byl jedynie tworem nostalgicznych wspomnien, ale stanowil zywa sile napedowa dzialania ludzi z klasy wojowników, zwlaszcza w momentach kryzysowych. Najwazniejszymi zasadami bushidó byly chii i ko, to znaczy absolutna lojalnosc wobec zwierzchnika (seniora) oraz solidarnosc rodzinna, wyrazajaca sie w podporzadkowaniu glowie rodziny. Konsekwencja tych zasad byly niejednokrotnie krwawe akty zemsty, jezeliskrzywdzony zostal senior lub ktos z rodziny samuraja. Slynna tego typu sprawa wydarzyla sie w 1702 r., kiedy 47 samurajów z hanu Akó pomscilo smierc swojego seniora, Asano Naganoriego (1667— 1701), zabijajac Kire Yoshinake, który byl przyczyna smierci Asano. Sprawa ta nabrala ogromnego rozglosu i opinia publicznabyla zachwycona czynem wiernych samurajów. Prawo jednak potepilo samowole i msciciele zostali skazani na honorowa smierc przez harakiri. W sentencji wyroku powiedziano: “W Japonii jest takie stare powiedzenie, ze nie moze pod jednym niebem zyc mezczyzna wraz z zabójca ojca, matki, pana lub starszego brata. Jezeli mezczyzna chce zabic takiego morderce, musi najpierw zawiadomic o tym Hyójósho i okreslic. w ciagu ilu dni i miesiecy spodziewa sie swój zamiar wykonac. musi to byc bowiem wciagniete do rejestru urzedu. Jezeli zabije morderce bez takiego uprzedzenia, sam bedzie traktowany jako zwykly morderca".Sformulowanie sentencji odzwierciedla rozdarcie wewnetrzne roju, którzy ten wyrok wydali. Sami przeciez byli samurajami i sam akt zemsty uwazali za jedynie sluszne rozwiazanie sprawy, zwlaszcza z punktu widzenia wasali pana Asano. Ale jako stróze porzadku publicznego291

nie mogli pozwolic, by cos sie dzialo poza swiadomoscia wladzy. Dlatego potepilisposób wykonania, a nie sama zemste. Nawet ówczesny shógun Tsunayoshi (na urzedzie: 1680-1709) byl pelen admiracji dla wasali z Akó i próbowal ich uratowac. Nawet trybunal, Hyójósho, wydal rekomendacje pozytywna dla oskarzonych, formulujac swój osad miedzy innymi w ten sposób, ze samuraje z Akó musieli spowodowac zaklócenie porzadku publicznego, bo nie mieli innego wyjscia.Okazali sie ludzmi lojalnymi wobec swojego seniora i nie zywili zlej woli w stosunku do shóguna lub wladz. Dlatego tez powinni byc potraktowani292

z naleznym szacunkiem i oddani na dozywocie czterem zyczliwym daimyó. Ostatecznie jednak po dlugich debatach 4 dnia 2 miesiaca 1703 r. wydany zostal wyrok skazujacy na honorowa smierc wielbionych przez naród bohaterów. Zwyciezyl chyba strach przed tworzeniem niebezpiecznych dla wladzy precedensów. Juz w kilka miesiecy pózniej udramatyzowana wersja wypadków autorstwa Chika-matsu Monzaemona (1653—1724) wzruszyla do lez widownie miast japonskich. Powstalo w sumie okolo stu publikowanych wersji literackich i teatralnych, a najwieksza kariere zrobila sztuka z 1744 r. pod tytulem Chushingura (Skarbiec wasalnej lojalnosci) autorstwa Takedy Izumo (1692— 1756). Sztuka ta grana jest do dzis z wielkim powodzeniem w teatrach kabuki, a ponadto doczekala sie kilku adaptacji filmowych. Groby wiernych samurajów na terenie swiatyni Sengakuji w Tokio zawszezaopatrzone sa w swieze kwiaty i zawsze unosza sie nad nimi dymy ofiarnych trociczek.Incydenty podobne do afery róninów z Akó, choc nie tak slawne i spektakularne, zdarzaly sie od czasu do czasu, dajac swiadectwo temu, ze duch bojowy i szacunekdla honoru rycerskiego nie zamieraly w narodzie. Jednoczesnie jednak coraz silniejszy nacisk kladziono na wyksztalcenie. Z jednej strony byl to wyraznie

Strona 150

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwyczuwalny nacisk odgórny, poniewaz rosnaca biurokratyzacja zarzadzania wymagalacoraz wiekszej kadry coraz lepiej przygotowanych urzedników. Z drugiej strony natomiast stabilizacja i zycie miejskie sprzyjaly spontanicznemu budzeniu potrzeb intelektualnych w skazanej na bezczynnosc klasie bushi. Nie nalezy, oczywiscie, wyciagac z tego szybkiego wniosku, ze w ciagu kilku dekad surowi samuraje otrzasneli sie z analfabetyzmu i rozkwitli jako elita intelektualna. Niektórzy rozkwitli, niektórzy nie rozkwitli, bo nie mieli ku temu zdolnosci lubcheci. Wazne jest jednak to, ze stabilizacja stworzyla warunki do rozwoju umyslowego na znacznie bardziej masowa skale, niz to bylo mozliwe w okresie wojen domowych. Dzieki temu feudalna Japonia po zniesieniu izolacji potrafila tak szybko dostosowac sie do nowego zycia i przestawic na modernizacje, dysponowala bowiem gotowa kadra myslicieli, mezów stanu i administratorów. To jednak, ze myslenie i rzadzenie w okresie Tokugawa bylo wylacznym przywilejem waskiej klasy bushi, zawazylo na ksztalcie panstwowosci nowozytnej Japonii, kiedy bowiem mówimy o “masowosci", mamy na uwadze piec do dziesieciu procent ludnosci Japonii, na które skladala sie klasa uprzywilejowana.Rygorystyczne przestrzeganie stratyfikacji spolecznej, wyrazajace sie w zalozeniu, ze kazdy czlowiek dziedziczy swoja pozycje, stwarzalo wszystkim klasom spolecznym twarde ramy — coraz bardziej uciazliwe i nienaturalne. Klasa bushi programowo odcieta od mozliwosci swobodnego zarobkowania odczuwala to dotkliwie. Wystawny tryb zycia narzucony przez dwór shóguna stawal sie dla daimyó zbyt duzym obciazeniem finansowym. Koniecznosc utrzymywania yashiki w Edoi uczestniczenia w kosztownych imprezach kulturalnych oraz wysokie koszta reprezentacji (stroje, sprzety, swita, powozy) nakladaly sie na inne wydatki zwiazane ze stosowanym odgórnie drenazem, powodujac293

w rezultacie ruine finansowa wielu daimyó. Ratujac sie przed bankructwem daimyó stosowali zwiekszony nacisk fiskalny w swoim hanie, okrawali pensje wasalom i uciekali sie do pozyczek zaciaganych z kupców lub' lichwiarzy. Tego rodzaju posuniecia odbijaly sie niekorzystnie na chlopach i drobnych samurajach hanowych. Chlopi, którym wyznaczono pozycje wylacznie producentów rolnych, bardzo czesto w okresach zlych urodzajów lub pod nowym naciskiem podatkowym nie byli w stanie utrzymac sie z ziemi. Próbowali wiec dorabiac produkcja pozarolnicza i handlem, ale ustawodawstwo bylo temu przeciwne i przesladowalo tego rodzaju próby. Od schylku XVII w. wybuchaly sporadyczne bunty chlopskie, które w pierwszych dekadach XVIII w. przerodzily sie w ruchy masowe (hyakushó-ikki) o charakterze protestu przeciwko uciskowi podatkowemu i ograniczaniu produkcji nierolniczej. Zwane sa one w literaturze japonistycznej “buntami ryzowymi". Aoki Koji obliczyl, ze w okresie Tokugawa odbylo sie ponad 3200 buntów chlopskich (Hyakusho-ikki nenjiteki-kenkyu [Studium chronologiczne powstan chlopskich), Tokio 1966).Sztucznie utrzymywany bezruch spoleczny hamowal naturalne procesy rozwojowe i powodowal zgrzyty w maszynerii finansowej na najwyzszym szczeblu. Bakufu zmagalosie nieustannie z trudnosciami ekonomicznymi. Jest to tym bardziej razace, ze struktura administracyjna wypracowana byla schludnie i dzialala bez wiekszych zaklócen. W dziedzinie gospodarczej jednak bakufu nie potrafilo sie wyzwolic z hamulców, które samo narzucilo sobie i narodowi. Podstawowym zalozeniem ustrojowym bylo zachowanie tego, co konfucjanisci nazywali porzadkiem spolecznym, a porzadek ten przewidywal, ze jedynymi producentami i zywicielami narodu sa chlopi. Ponad chlopami uplasowana byla klasa rzadzaca, a ponizej wzgardliwie traktowana klasa kupców i rzemieslników. Zapatrzona w taki ideal spoleczny klasa rzadzaca nie przyjmowala do wiadomosci tego, ze w obliczu gwaltownej urbanizacji produkcja rolna nie moze juz wystarczac. Sielankowa gospodarka naturalna (która zreszta nigdy naprawde nie byla sielanka) skonczyla sie definitywnie wraz z shóenami. Rozwój miast i wymogi systemu sankin-kótai domagaly sie ogromnego zaplecza uslugowo-handlowego, a ponadto upowszechnialy gospodarke pieniezna i transakcje kredytowe.Stagnacja polityczna nie szla w parze ze stagnacja gospodarcza, jakkolwiek dzialala hamujaco na swobodny rozwój, do którego Japonia byla potencjalnie przygotowana. Baza rolnicza poszerzana byla w wyniku swiadomego dzialania zarówno przez przystosowanie nowizn prowadzone na szeroka skale, jak i przez doskonalenie metod uprawy. Dzialalnosc taka miala jednak ograniczenia, bo przeciez uksztaltowanie geofizyczne przy stosunkowo niskiej technologii produkcji stawialo w pewnym momencie kres ekspansji rolnej. Wielu rozsadnie myslacych daimyó wprowadzilo w swoich hanach specjalistyczne uprawy przeznaczonena wymiane handlowa. Obok podstawowego produktu, tzn. ryzu, stosowano tez uprawytytoniu, roslin oleistych, fasoli przeznaczonej na produkcje shóyu (sosu

Strona 151

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczsojowego) i na produkcje miso (pasty sojowej), bawelny czy konopi. Produkty te, obok ryzu, docieraly294

do osrodka jako podatki i wszelkie nadwyzki, za posrednictwem upowaznionych kupców, przeznaczone byly na rynki krajowe. Wprowadzilo to element komercyjny dogospodarki hanowej i w dalszej konsekwencji tworzylo wiez pozapolityczna pomiedzy poszczególnymi hanami. Komercjalizacja przenikala równiez bezposrednio do wsi, chociaz bylo to przesladowane przez wladze. Mimo restrykcji proces ten nie ulegal zahamowaniu, chlopi bowiem szukali wszelkich wybiegów, aby podniesc swoje dochody czy to wprowadzajac bardziej od ryzu korzystne uprawy, czy tez prowadzac chalupniczo drobna wytwórczosc rzemieslnicza.Jak zwykle jednak, gdy otwieraly sie jakies — chocby niewielkie — mozliwosci podniesienia stanu posiadania, korzystali na tym nie ci najbardziej potrzebujacy, ale ci, którzy juz mieli pewien kapital do zainwestowania, tzn. bogaci chlopi, arystokracja wioskowa. Najczesciej byli to notable pelniacy funkcje administracyjne, tzn. posrednicy miedzy masa hyakushó a wladzami hanowymi. Symbioza tych dwóch szczebli zarzadzania prowadzila do wydzielenia siegórnej warstwy na wsi w warstwe obszarników. Sprzyjala temu komercjalizacja (chocby czastkowa) gospodarki wiejskiej, a ponadto dawalo sie tez zauwazyc oddzialywanie urbanizacji. Urbanizacja bowiem odciagala ze wsi ludzi, którzy niebyli w stanie utrzymac sie z rolnictwa, a wsród nich wielu bylo takich, którzy dotychczas pracowali na zasadzie pokrewienstwa lub powinowactwa w gospodarstwachbogatszych chlopów. Ich odplyw do miast spowodowal koniecznosc dzielenia duzych gospodarstw na mniejsze, samowystarczalne jednostki puszczane w dzierzawe chlopom, którym ich wlasna ziemia nie dawala utrzymania. Dzierzawcy mogli sie wywodzic z krewnych lub powinowatych, ale zwiazki miedzy wlascicielem ziemi a dzierzawca ukladaly sie na zasadzie chlodnego kontraktu, a nie milosci blizniego. Wlasciciel dzierzawionej ziemi zachowywal sobie zazwyczaj takie dzialki, które mogly byc uprawiane przez jego najblizsza rodzine i podporzadkowana sluzbe, ale wiekszosc dochodów czerpal z rent dzierzawnych. Mógltez — a to zalezalo od jego inicjatywy oraz warunków regionalnych — prowadzic produkcje dodatkowa, taka na przyklad, jak hodowla jedwabników i wyrób tkanin jedwabnych, czy tez produkcja sake i miso. Renty dzierzawne uzyskiwane byly najczesciej w produktach lokalnych i wymagaly wymiany na pieniadze, co umacnialorole posredników. Nie byla to jedyna ingerencja gospodarki pienieznej w zycie wsi, poniewaz nie tylko nadwyzki produkcyjne wymagaly uplynnienia za gotówke. Coraz wiecej towarów sprzedawanych za pieniadze stawalo sie niezbednymi w kazdymgospodarstwie, jak np. nawozy rybne konieczne dla podniesienia produkcji rolnej,a sprzedawane za pieniadze przez wedrownych handlarzy lub na rynkach miejskich. Wobec tego kazde gospodarstwo musialo sie przestawic na nowy system wymiany. Handel na kazdym szczeblu spolecznym stal sie koniecznoscia.Wioskowi notable cieszacy sie z jednej strony zaufaniem wladz, a z drugiej szacunkiem chlopów, zajmowali sie juz nie uprawa roli, lecz administracja, którawymagala licznych umiejetnosci umyslowych.295

A poniewaz standard zyciowy wiejskich bogaczy byl nieporównanie wyzszy od poziomu zycia reszty spolecznosci na wsi, mogli sobie pozwolic na uprawianie studiów humanistycznych, czy tez przyrodniczych.Poglebiajaca sie stratyfikacja wsi spowodowana byla nowymi daznosciami japonskiej ekonomiki. Komercjalizacja, ozywienie drobnej wytwórczosci rzemieslniczej, ingerencja pieniadza, odplyw sily roboczej do miast — wszystkie te czynniki skladaly sie na zaostrzenie róznic ekonomicznych i spolecznych w obrebie wiejskiej spolecznosci. Na jednym krancu uplasowaly sie rodziny obszarników, na drugim natomiast najemnych robotników rolnych pozbawionych ziemi, a czesto i dachu nad glowa. Pomiedzy tymi krancami znalazly sie rodziny wzglednie zamoznych chlopów, którzy gospodarowali na wlasnej ziemi, oraz rodzinychlopskie, którym ziemi nie wystarczalo i musialy czesc brac w dzierzawe, uzalezniajac sie przez to od obszarników. Sytuacja ekonomiczna chlopów jako klasy róznila sie czesto bardzo znacznie w zaleznosci od rejonu, ale najbardziejogólnie rzecz ujmujac sytuacja chlopów na ziemiach tenryó byla zazwyczaj lepsza niz na ziemiach hanowych.Najbardziej uderzajace w oczy zmiany zachodzily w miastach, gdzie mimo wszystkich ustawowych ograniczen dynamicznie rozwijala sie klasa mieszczan. Dotyczy to zarówno rzemiosla, jak i handlu, przy czym oba te sektory dzialaly lokalnie, na terenie macierzystego miasta, jak równiez w skali krajowej przez posredników i wielkie centrale wymiany w Edo i Osace. System bakuhan nie mógl

Strona 152

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczsie obyc bez posredników handlowych w pionie: bakufu — hany, a takze w wymianie pomiedzy hanami, którym przeciez nie wolno bylo porozumiewac sie bezposrednio. Wwymianie handlowej na skale krajowa najwazniejsza role odgrywala Ósaka, której polozenie geograficzne predestynowalo miasto na centrum handlowe. Tutaj wiec najbogatsze hany utrzymywaly swoich przedstawicieli, tutaj powstawaly kantory wymiany ryzu i innych produktów na gotówke, stad rozprowadzano rozmaite towary na rynki calego kraju. Poniewaz wszelkie transakcje handlowe byly ponizej godnosci samurajów, a wymiana handlowa stala sie koniecznoscia zyciowa dla borykajacych sie z trudnosciami finansowymi daimyó. powstala tez potrzeba nadawania pewnych przywilejów zaufanym domom kupieckim. Zarówno bakufu, jak i daimyó w poszczególnych hanach zmuszeni byli do uznania monopoli kupieckich i udzielania prawa posrednictwa w operacjach handlowych i finansowych wybranym kupcom. Posrednictwo handlowe niezbedne bylo tez na nizszych szczeblach hierarchii spolecznej: hatamoto, gokeninowie i wasale hanowi, którzy uzyskiwali swoje dochody w postaci pensji wyplacanych w ryzu, wymieniali zbedny ryz na znacznie potrzebniejsza gotówke u wielkich hurtowników lub w licencjonowanych kantorach wymiany (czesto zreszta bylo to równoznaczne). Ponadto posrednictwo kupców wystepowalo miedzy wsia a miastem oraz miedzy wytwórcami miejskimi a konsumentami.Okres stabilizacji sprzyjar wszechstronnemu rozwojowi rzemiosla i handlu znacznie bardziej niz okres wojen domowych, które stymulowaly296

tylko pewne dziedziny i w ograniczonym stopniu. Dlatego tez dlugotrwaly okres pokoju wyzwolil niespodziewanie duze rezerwy energii, która znajdowala swoje zródla a zarazem areny dzialalnosci przede wszystkim w miastach. Miasta rosly i roslo bogactwo mieszczan. Nie bylo to przychylnie przyjmowane przez klase rzadzaca, przeciwne bowiem bylo teoretycznym zalozeniom o “naturalnym porzadku spolecznym", od których klasa rzadzaca nie zamierzala odstapic. Gorzka prawde stanowilo jednak to, ze samuraje ubozeli, a mieszczanie kwitli. Szczególnie trudna byla sytuacja tych samurajów, którzy pensje pobierali w ryzu i musieli ryz sprzedawac, poniewaz czesto gwaltowne fluktuacje cen rujnowaly ich budzet domowy. Bardzo ciezkie konsekwencje dla tej warstwy mialy reformy ósmego shógunaYoshimune (1716—1745), który dazac do uzdrowienia gospodarki wprowadzil zamrozenie cen ryzu na bardzo niskim pulapie. Wielu drobnych samurajów stanelo wówczas na skraju ruiny lub wrecz znalazlo sie bez srodków do zycia.Bakufu gnebilo mieszczan wydajac liczne zarzadzenia ograniczajace wolnosc osobista i nakladajac limitacje na tryb zycia. Mieszczanom nie wolno bylo mieszkac wystawnie, ubierac sie w jedwabie, okazywac zbytek w wygladzie i zachowaniu. Wszystkie te zarzadzenia byly jednak niezbyt surowo przestrzegane, aw kazdym razie niekonsekwentnie — nastepowaly fale represji i fale poblazliwosci, poniewaz bakufu bardzo czesto musialo sie uciekac do pomocy finansowej kupców. Podobnie bylo z wielkimi daimyó i drobniejszymi samurajami. Coraz potrzebniejsze, wreszcie niezbedne, i to niezbedne w coraz wiekszej ilosci, byly pieniadze, gdy tymczasem podatki z tenryó i hanów pobierano w produktach rolnych (glównie w ryzu) i pensje samurajskie wyplacano w ryzu. Bakufu i niektóre hany mialy wprawdzie monopole na bicie monety, a takze weszly do obiegu papiery wartosciowe w postaci weksli i listów zastawnych, ale stanowilo to jedynie czesciowe rozwiazanie problemów finansowych. Kapital finansowy skupial sie u wielkich kupców, którzy z powodu izolacji nie mogli inwestowac w rynki zagraniczne i którym nie wolno bylo ostentacyjnie okazywac nagromadzonego bogactwa. Bakufu, którego dochody pochodzily glównie z rolnictwa tenryó, w latach klesk zywiolowych i nieurodzajów musialo zapozyczac sie u kupców, lub tez korzystajac ze swojej przewagi prawodawcy nakladac specjalne podatki i zadac specjalnych kontrybucji od mieszczan. W chwilach szczególnych kryzysów bakufu uciekalo sie do uniewaznienia dlugów zaciagnietych u kupców lub do konfiskat majatków kupieckich.Razaca byla niezgodnosc zalozen teoretycznych i stanu faktycznego w odniesieniu do mieszczan okresu Tokugawa. Cale dwiescie lat stabilizacji ogladane z bardzo dalekiej perspektywy wyglada na nieustanna szarpanine dumnej klasy samurajów z trudnosciami finansowymi przy jednoczesnym spokojnym, utrzymanym w cieniu, ale nieustannym wzroscie ilosciowym i jakosciowym mieszczanstwa. Mieszczanie bowiem przyjeli bez sprzeciwu zalozenie o swojej odrebnosci klasowej i podporzadkowaniupolitycznym klasie samurajów. Rozwijajac sie w ramach297

swojej klasy wytworzyli wlasna etyke i etykiete, wytworzyli formy kulturowe, które zachwycily swiat zachodni po otwarciu izolacji w drugiej polowie XIX w.

Strona 153

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

PRADY UMYSLOWEJak to juz wczesniej powiedziano, stabilizacja stworzyla warunki wielkiego ozywienia intelektualnego. Wsród pradów umyslowych na dominujaca pozycje wysunely sie kierunki neokonfucjanskie, które najbardziej odpowiadaly racjonalizmowi epoki. Dwa z nich: Shushi-gaku i Yomei-gaku, znane byly w Japoniiod dawna, ale rozkwitu doczekaly sie dopiero w XVI w. Shushi-gaku byla to nauka chinskiego neokonfucjanisty Chu Hsi (1130— 1200), który klasyków konfucjanskich poddal nowej interpretacji i stworzyl filozofie ladu moralnego oraz teorie rzadzenia w zasadzie racjonalna, ale z ciezkimi przymieszkami metafizycznymi. U podstaw jego systemu lezaly pojecia kosmogoniczne:poczatkiem i przyczyna wszystkiego jest Absolut-tai-k 'i (jap.: taikyoku). Energia wprawiona w ruch przez Absolut wyprodukowala aktywny pierwiastek meski yang (jap.: yo), a znajdujac sie w stanie spoczynku — pasywny pierwiastek zenskiin. Ze wspóldzialania obu pierwiastków z chaosu wylonil sie kosmos, W kosmosie wydzielily sie niebo i ziemia, a nastepnie powstalo piec podstawowych elementów:ogien, woda, drzewo, metal i ziemia. Elementy wprawione w ruch energia k'i stworzyly wszechswiat. K'i dziala zgodnie z prawem kosmicznym /(', a nad ziemia unosi sie niebo fien podobne do Absolutu. Aby swiat funkcjonowal prawidlowo, musi panowac harmonia pomiedzy wszystkimi czesciami skladowymi kosmosu, konieczne jest zachowanie niezaklóconego ruchu przyrody. Poniewaz czlowiek stanowi ukoronowanie natury, wobec tego jego zachowanie ma zasadniczy wplyw na to, co dzieje sie na swiecie. Chodzi tu nie tylko o fizyczna dzialalnosc ludzka,ale o postawe moralna czlowieka. Niemoralne zachowanie zaklóca naturalny porzadek i powoduje konsekwencje wykraczajace poza jednostkowa odpowiedzialnosc.Tego rodzaju metafizyczna podbudowa stala sie kamieniem wegielnym systemu polityczno-spolecznego, który ostatecznie uzyskal oficjalna aprobate w sungowskich Chinach i przyczynil sie do zatrzymania bardziej postepowych idei. System Chu Hsi bowiem zakladal istnienie naturalnego porzadku spolecznego na niewzruszonym podziale klasowym, w którym tylko klasa rzadzaca miala przyznawaneprawo — ale i nakladany obowiazek — oswieconego kierowania narodem. Recepta na zachowanie porzadku spolecznego bylo zachowanie tak zwanych Pieciu Stosunków: stosunku poddanego wobec pana, syna wobec ojca, zony wobec meza, mlodszego bratawobec starszego brata oraz przyjaciól wobec siebie wzajemnie. W Pieciu Stosunkach zamykala sie hierarchizacja calego spoleczenstwa.Poglady Chu Hsi i innych filozofów z jego kregu dotarly do Japonii w okresie Kamakura i staly sie przedmiotem zainteresowania kleru buddyjskiego oraz dworu (m.in. cesarza Godaigo i Kitabatake298

Chikafusy), nie zyskaly jednak wówczas szerszej akceptacji. Dopiero w okresie Tokugawa nabraly rangi oficjalnej teorii wladzy. Prekursorem rozkwitu Shushi-gaku byl Fujiwara Seiga (lub Seika, 1561-1619), mnich buddyjski, który nie potrafil w buddyzmie znalezc rozwiazania dreczacych go problemów spolecznych. Chcial nawet wyjechac do Chin w poszukiwaniu oswiecenia, ale zanim dotarl na statek, zatrzymal sie w zajezdzie w miejscowosci Yamagawa (Satsuma) i tam przypadkiem uslyszal kogos czytajacego wersety Chu Hsi. Na Seige splynelo nagle oswiecenie i zrezygnowal z wyjazdu do Chin. Zaczal z zapalem studiowac dziela chinskiego filozofa i po pewnym czasie otworzyl prywatna szkole w Kioto. Jego najwybitniejszym uczniem zostal Hayashi Razan (lub Dóshun, 1583- 1657), który równiez byl mnichem i podobnie jak jego mistrz nie znajdowal w buddyzmie satysfakcji intelektualnej. Byl mnichem jedynie dlatego, ze w owym czasie tylko klasztory uwazano za osrodki nauki. To przekonanie przetrwalo jeszcze pewien czas i nawet urzedowi “uczeni konfucjanscy" (fushd) musieli wystepowac w szatachmnisich. Dopiero w 1690 r. nastapila formalna laicyzacja nauki.Hayashi Razan zyskal sobie slawe niezwyklego erudyty i medrca. Zostal pierwszym urzedowym jusha pod protektoratem bakufu. W 1606 r. otrzymal tytul hakase i stanowisko dyrektora szkoly konfucjanskiej w Shinobazu (Edo), która miala odtad ksztalcic urzedników bakufu i hatamoto. Szkola wraz z biblioteka Kóbun'in stala sie modna wsród arystokracji wojskowej, poniewaz sam shógun lemitsu uczeszczal tam na wyklady. Razan prosperowal jako oficjalny doradca bakufu i pisal liczne traktaty eksponujace doktryny Shushi-gaku, przy czym w wykladzie Pieciu Stosunków najwiekszy nacisk kladl na lojalnosc poddanego wobec pana (chu) i oddanie syna ojcu (ko). Taka paternalistyczna interpretacja najlepiej odpowiadala celom politycznym Tokugawów, uzasadniala bowiem rygorystyczne przestrzeganie podzialu klasowego oraz wzmacniala teorie oswieconych rzadów bushi.Szkola Shushi-gaku kwitla przez kilka pokolen i wydala szereg swiatlych

Strona 154

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczfilozofów, polityków i administratorów. Do najwybitniejszych jej przedstawicielinalezal Arai Hakuseki (1657- 1725), doradca szóstego shóguna lenobu. Wprowadzil on szereg reform administracyjnych i prawniczych, kierujac sie we wszystkim zasada “laskawych rzadów", ale zasluzyl sie najbardziej w dziedzinie historiografii, nalegajac na racjonalizm i staranna dokumentacje dziejopisarstwa. W jednym ze swoich dziel (Koshitsu — Kurs starej historii) poddal krytyce i rewaloryzacji najstarsze dzieje Japonii opisane w starozytnych kronikach cesarskich. Jako urzednik bakufu w 1708 r. przesluchiwal misjonarza, ojca Sidotti (Giovanni Battista Sidotti, 1668- 1715), aresztowanego za nielegalny pobyt w Japonii. Na podstawie tego, co uslyszal od wieznia, oraz z materialów uzyskanych poprzez faktorie holenderska w Nagasaki napisal dwie prace(Seiyó-kibun - Wiesci z Zachodu i Sairan-igen -Niezwykle opisy zebranych spostrzezen) poswiecone geografii krajów Zachodu. Byly to pierwsze tego typu opracowania w izolowanej Japonii. Hakuseki — zarliwy apologeta wladzy bakufu - byl zarazem jednym z ostatnich wielkich konfucjanistów, reprezentujacych ortodoksyjna299

szkole Shushi-gaku. Szkola wprawdzie istniala nadal, ale coraz czesciej niezadowolenie studentów budzila skostnialosc i scholastycyzm urzedowych jusha. Powstawaly tez w kraju inne kierunki — konfucjanskie wprawdzie, ale nie ortodoksyjne. Dzialali równiez uczeni nie zwiazani z zadnym kierunkiem.Wsród ciekawych osobowosci zwiazanych z Shushi-gaku nalezy wymienic Kaibare Ekikena (lub Ekken, 1630—1714), który pochodzil z Kyushu, ale wiele podrózowal po kraju w poszukiwaniu nauki i ostatecznie nie uwazal sie za ucznia zadnego z uznanych mistrzów. W swoich pogladach zreszta wyrazal nieortodoksyme idee o podstawowej godnosci czlowieka, która przekracza bariery klasowe. Poza tym zajmowal sie wieloma praktycznymi problemami zycia, miedzy innymi przyrodo-lecznictwem i zielarstwem. Zostawil po sobie okolo stu traktatów pisanych potocznym, latwym do czytania jezykiem. Jemu (lub jego zonie) przypisuje sie tradycyjnie autorstwo traktatu pt. Onna-daigaku (Wielka nauka dlakobiet). Dzielko to stalo sie biblia dla dobrze urodzonych pan i swiadczy o tym,do jakiego stopnia pozycja kobiet ulegla obnizeniu. Wymienione sa tam jedynie cechy, które przystoja kobiecie": lagodne posluszenstwo, czystosc, milosierdzie,spokój. Jednoczesnie podane jest “piec najgorszych ulomnosci": szorstkosc zachowania, okazywanie niezadowolenia, sklonnosc do obludy, zazdrosc i glupota. Autor (lub autorka) podaje, ze bez zadnych watpliwosci ulega tym ulomnosciom siedem lub osiem z kazdych dziesieciu kobiet i stad wywodzi sie nizszosc kobietywobec mezczyzny. Trzeba wiec przelamywac ulomnosci przez samoobserwacje i samokrytyke. Poniewaz najgorsza jest glupota, kobieta powinna we wszystkim sluchac meza, inaczej bowiem sciagnie tylko nieszczescie na siebie i rodzine. Wsród wielu innych nakazów i zakazów Wielka nauka wskazuje, ze “kobieta jest ziemia, a mezczyzna niebem", i wobec tego kobieta musi zadowolic sie drugim miejscem. Musi odrzucic dume, przyznawac sie do bledów i dawac zadoscuczynienie,musi pokornie znosic napomnienia i szyderstwa, musi byc cierpliwa i pogodna, a swój czas wylacznie wypelniac praca oraz sluzeniem mezowi i swiekrom (z pominieciem wlasnej rodziny, skoro ja opusci przez zamescie).Najwiekszym osrodkiem konfucjanskim bylo Edo, ale na prowincji tez powstawaly osrodki naukowe, wsród których tzw. szkola poludniowa w Tosie na Shikoku najblizsza byla ortodoksji Shushi-gaku. Zalozona zostala przez mnicha Taniego Jichu (1598—1649), który po zapoznaniu sie z nauka Chu Hsi rzucil klasztor i zaczal nauczac jako swiecki konfucjanista. Do jego uczniów zaliczal sie Nonaka Kenzan (1616— 1664), który pracowal jako administrator u daimyó Yamanouchiego i wykazal sie ciekawymi pomyslami praktycznymi. Pod wplywem Kenzana byl z kolei Yamazaki Anzai (lub Onsai, 1618— 1682), jeden z najciekawszych ludzi swoich czasów. Kariere naukowa zaczal jako mnich na górze Hiei, ale niezadowolony z nauk tendai przeniósl sie do klasztoru zen w Kioto. Na skutek nieporozumien z wladzami klasztoru przeniesiony zostal do Tosy. Tutaj spotkal Nonake Kenzana i wprowadzony zostal do mistrza Jichu, u którego studiowal Shushi-gaku. W 1642 r.300

wyrzekl sie buddyzmu i wkrótce wrócil do Kioto. W 1655 r. otworzyl swoja szkole.Dwa lata pózniej wybral sie na pielgrzymke do Wielkiego Chramu w Ise i od tego czasu zaczal sie zajmowac shintoizmem. Pojechal do Edo i studiowal shintó u Yoshikawy Koretariego, po czym zaczal budowac swój system filozoficzno-religijnylaczacy elementy shintoistyczne z metafizyka Chu Hsiego. Z biegiem czasu jego system dal poczatek nowemu kierunkowi zwanemu suika-shintó i wywarl znaczny wplyw na pózniejsze odrodzenie idei nacjonalistycznych i procesarskich. Anzai

Strona 155

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczbyl slynnym pedagogiem, do którego uczniowie przychodzili tlumnie. Wykladal w Edo i Kioto, a liczba jego studentów podobno siegala szesciu tysiecy.Kierunkiem konkurencyjnym wobec Shushi-gaku bylo Yómei-gaku, czyli nauka Wang Yang-minga (jap.: Óyómei), neokonfucjanisty chinskiego, który zyl w latach 1472—1529. Wang Yang-ming wyróznial sie wsród innych konfucjanskich filozofów odejsciem od racjonalizmu i holdowaniem intuicjonizmowi. W jego wysoce spekulatywnym systemie wyraznie pobrzmiewaly echa buddyzmu zen. Mistrz Wang kladl nacisk na znaczenie moralnosci i wiedzy zdobywanej intuicyjnie, a nie przez studiowanie teorii. Wychodzil on z zalozenia, ze najwyzszym rodzajem wiedzy jest wiedza o samym sobie, a zródlem tej wiedzy jest umysl czlowieka, poza którym nie ma egzystencji. Aby poznac prawa przyrody, niepotrzebne sa studia, wystarczy patrzec we wlasne serce. W Chinach mingowskich filozofia Wang Yang-minga wyparla ortodoksje Chu Hsiego, ale po upadku dynastii Ming (1644 r.) sama zostala wyparta.Poglady Wang Yang-minga do Japonii dotarly w okresie Muromachi, ale podobnie jaknauka Chu Hsiego znane byly w wydzielonych srodowiskach i w ograniczonym zakresie. Rozpowszechnil je dopiero Nakae Tóju (1608—1648), syn chlopa adoptowany przez dziadka samuraja. Tóju byl samoukiem i przez wiele lat studiowal nauke Chu Hsiego. Przez pewien czas zajmowal sie taoizmem i okazywal sklonnosci mistyczne. Dopiero w wieku 36 lat jego zainteresowanie zwrócilo sie do pracy Wang Yang-minga i tutaj znalazl filozoficzne rozwiazanie wielu nekajacych go problemów. Zaczal glosic koniecznosc wprowadzania w zycie wlasnychprzekonan, dla których jedynym miernikiem powinno byc wlasne sumienie czlowieka.Cale postepowanie i kazdy czyn winny byc w zgodzie z sumieniem, a dobre uczynki nalezy spelniac bez egoistycznych pobudek. Na pierwszym miejscu musi stac miloscsynowska. Temu twierdzeniu Nakae Tóju nadal szczególna wymowe opiekujac sie swoja matka, wiesniaczka z Ogawy (prow. Orni). Aby ja utrzymac, sprzedal swoje samurajskie miecze i zyl na wsi z handlu i lichwy. Kiedy juz mu sie troche lepiej powodzilo, otworzyl szkole, w której nauczal o koniecznosci zycia w czystosci duchowej i uczciwosci, w przekonaniu, ze wszyscy ludzie duchowo sa równi, a jedyne róznice miedzy nimi dotycza sfery moralnej. Zyskal tymi pogladami wielu zwolenników we wszystkich klasach spolecznych. Otoczony byl powszechnym szacunkiem i wiele legend powstalo na temat jego umoralniajacego wplywu na otoczenie. Daimyó z Okayamy, Ikeda Mitsumasa, slyszac o naukach gloszonych przez Tóju zaprosil301

go do siebie, a nastepnie zajal sie synem Toju oraz zatrudnil jego najwybitniejszego ucznia, Kumazawe Banzana.Kumazawa Banzan (1619— 1691) byl synem rónina Nojiri, który bral udzial w bunciew Shimabarze i nalezal do nielicznych ocalalych z pogromu. Banzan adoptowany przez dziadka po kadzieli, Kumazawe Morihise, zaczal kariere samurajska u Ikedy w 1634 r., ale w pare lat pózniej przeniósl sie do Kirihary w Orni, gdzie zamieszkal z ojcem zbieglym z Shimabary. Do tego czasu czytanie sprawialo mu trudnosci i dopiero na wsi podjal wysilki w celu uzyskania wyksztalcenia. Zetkniecie z Nakae Toju skierowalo go na studia Yómei-gaku i w tej dziedzinie osiagnal duze rezultaty. W 1645 r. zaproszony ponownie przez Ikede Mitsumase zostal jego zarzadca, co wiazalo sie z pensja w wysokosci 7 tys. koku ryzu oraz przywilejem wizyt u shóguna. W 1651 r. z okazji pobytu w Edo mial nawet wyklady dla shóguna i daimyó. Stal sie slawny jako nauczyciel, a jednoczesnie pracowal bardzo owocnie w dziedzinie administracyjnej w dobrach Ikedy. Jego nowatorskie pomysly wzbudzily opozycje w hanie i w 1658 r. Banzan zrezygnowal z pracy przenoszac sie do Kioto, gdzie poswiecil czas nauczaniu i pisarstwu. Jego nauki przyciagnely wielu studentów, wsród których byli tez przedstawiciele arystokracji dworskiej, co zaczelo budzic podejrzliwosc Kyóto-shoshidai. Ponadtow swoich traktatach Banzan pozwolil sobie na krytyke oficjalnego kierunku reprezentowanego przez szkole Hayashi, a takze wyrazil sie nieostroznie podwazajac lojalnosc wobec wladzy shóguna. W rezultacie musial opuscic Kioto i ukrywal sie przez pewien czas w górach rejonu stolecznego. Schronienie znalazl uMatsudairy Nobuyukiego w Akashi. co stanowilo silna protekcje, poniewaz Nobuyukibyl bratem shóguna. Jednakze Banzan nie potrafil powstrzymac sie od wyrazania napismie pogladów uwazanych za wywrotowe. Ostatecznie zostal aresztowany i umarl jako wiezien w miejscowosci Koga (prow. Shimósa). Zasluga Banzana bylo m.in. to,ze opracowal program studiów dla szkoly w Okayamie, zalozonej w 1666 r. przez Ikede Mitsumase. Szkola ta przeznaczona byla dla samurajów hanowych.Poza glównymi kierunkami konfucjanskimi, Shushi- i Yómei-gaku, powstawaly tez rózne szkoly eklektyczne i dzialalo wielu indywidualnych filozofów, których trudno byloby zaklasyfikowac do jakiejkolwiek szkoly. Okolo polowy XVII w. dal

Strona 156

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczsie zauwazyc pewien nawrót do tzw. czystej nauki konfucjanskiej, to znaczy do klasyków z pominieciem neokonfucjanizmu. Ten kierunek uzyskal bardzo ogólnikowa nazwe ko-gaku (-ha) “stara szkola" (lub tez “nauka starozytnosci"). Najwybitniejszymi przedstawicielami byli trzej niezalezni mysliciele: Yamaga Sokó, Itó Jinsai i Ogyu Sorai.Yamaga Sokó (1622-1685) studia konfucjanskie zaczal w ortodoksyjnej szkole Razana i poszerzal swoja wiedze w innych dziedzinach pobierajac nauki w szkole sztuk wojennych u Obaty Kagemoriego, a takze wykazujac zainteresowanie pradami iteoriami religijnymi. Jego slawa wybitnego erudyty rosla. Zaproszony zostal jakoinstruktor wojskowy do hanu Akó, gdzie przebywal w sluzbie Asano Naganao302

przez osiem lat (1652—1660). Rzucil nastepnie sluzbe i zajal sie pisarstwem, a jego poglady stawaly sie coraz mniej ortodoksyjne. Wreszcie w 1665 r. opublikowal prace (seikyo-yoroku), w której poddawal krytyce szkole Shushi-gaku jako nazbyt teoretyzujaca i wzywal do powrotu do prawdziwej nauki starozytnych mistrzów. Traktat ów stal sie pierwsza ekspozycja idei kierunku nazwanego nastepnie kogakuha. Krytyka japonskiego neokonfucjanizmu nie podobala sie wladzom. Yamaga Sokó skazany zostal na odosobnienie i w 1666 r. znalazl azyl w Aku. Rozwinal tu znowu dzialalnosc instruktorska, a ponadto napisal szereg traktatów, w których wyjawial przekonania o bezzasadnosci panujacego w Japonii czolobitnego stosunku do Chin. Wplyw dydaktyczny i moralny Sokó na samurajów z Akó byl bardzo silny i dowodzi przekornie, co potrafia zrobic Japonczycy pozostawieni sam na sam z zagraniczna doktryna. Konfucjanizm chinskich pedantów w rekach Yamagi Sokó zaczal nabierac rumienców — calkiem krwistych, jak wykazalaw 1702 r. afera róninów z Akó. Przywódcy bowiem 47 mscicieli byli bezposrednimi uczniami Sokó i dumnie glosili, ze postepuja zgodnie z nauka mistrza. Wplyw Sokónie ograniczal sie zreszta do Akó. W 1675 r. bedac ciagle w pelni sil mistrz zostal odwolany z wygnania. Wrócil do Edo i otworzyl prywatna szkole Sekitokudó,w której glosil swoje poglady na konfucjanizm oraz udzielal instrukcji w zakresie sztuk militarnych, kladac nacisk na takie nowoczesne dziedziny, jak artyleria i taktyka walki duzych armii. Sokó mial okolo 4 tys. studentów. Z jegoszkoly wyszedl m.in. Yoshida Shóin (1830—1859), który odgrywal wielka role w budzeniu idei procesarskich i przygotowywaniu przewrotu. Sam przewrotu juz nie doczekal, poniewaz za dzialalnosc antypanstwowa zostal stracony przez wladze shógunatu. Przedluzeniem jego dzialalnosci, a posrednio Yamagi Sokó, zajeli sie Itó Hirobumi i Yamagata Aritomo, o których bedzie mowa w rozdziale dotyczacym przewrotu Meiji.Drugim niezaleznym myslicielem obok Yamagi Sokó, równiez nawolujacym do odrzucenia neokonfucjanizmu, byl Itó Jinsai (1627— 1705). Ufundowal on swoja szkole zwana Kogidó w Kioto i znalazl wielu uczniów zarówno wsród samurajów, jaki mieszczan. Do najwybitniejszych sposród 3 tys. studentów nalezal jego syn Tógai (1670— 1736), który wiernie przekazywal nauki ojca i wychowal nastepne pokolenia niezaleznych uczonych (m.in. uczniem Tógaia byl Aoki Kon'yo, o którym pare slów znajdzie sie nieco dalej). Szkola Kogidó zaliczana jest do kierunku kogaku, ale bylo w niej miejsce na rózne indywidualne interpretacje daleko odbiegajace od pierwotnej nauki starozytnych medrców.Podobnie rzecz sie miala ze szkola Ogyu Soraia (1666—1728). Sorai dzialal w Edo i byl blisko zwiazany z kolami rzadzacymi mimo odrzucenia ortodoksyjnej nauki Shushi-gaku. Jego kariera oficjalna ukladala sie rozmaicie w róznych okresach, anajwiekszym powazaniem cieszyl sie w schylkowych latach swego zycia, kiedy znalazl opieke i uznanie shóguna Yoshimune. Shógun ów — najwybitniejsza indywidualnosc od czasów lemitsu — cenil Soraia za jego samodzielnosc303

myslenia, a wiec za te ceche, która w innych czasach stala sie przyczyna niepowodzen takich filozofów, jak Banzan, Soko czy (pózniej) Yoshida Shóin. Sorai w swojej dzialalnosci nauczycielskiej i urzedniczej zajmowal sie takimi dziedzinami, jak literatura, poezja, ekonomia, teoria moralnosci, teoria wladzy.Zostawil po sobie duzy dorobek naukowy i pamiec wybitnego erudyty, który nie tracil czasu na jalowa scholastyke, ale próbowal swoje teorie wcielac w praktyczne zycie.Na tych kilku przykladach wybijajacych sie uczonych widac, ze okres Tokugawa stworzyl warunki do wzmozenia aktywnosci intelektualnej mimo pewnych tendencji ograniczania zbyt wybujalych indywidualnosci. Wymienione byly w przelocie szkolypowstajace w Edo, Kioto, Okayamie, Akó, w Orni, na Kyushu i na Shikoku. Obok nich powstawaly tez inne osrodki i obok filozofii konfucjanskich rozwijaly sie inne dziedziny humanistyki oraz nauki przyrodnicze. Wsród nich szczególne

Strona 157

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczmiejsce zajmuje osrodek w Mito.Mito byl to han nalezacy do rodu Tokugawa, do jednej z trzech blisko spokrewnionych rodzin shóguna. W 1661 r. daimyó w Mito zostal Mitsukyni (1628—1700), zwany niekiedy japonskim Markiem Aureliuszem. Swiatly administratori duzej miary erudyta, gromadzil w swoim hanie ogromny ksiegozbiór i staral sie przyciagac wybitnych uczonych. Próbowal miedzy innymi zatrudnic mnicha Keichu (1640— 1701), który byl specjalista w interpretacji klasycznej poezji japonskiej. Keichu nie dal sie zwabic. Dedykowal Mitsukuniemu swoje dzielo (20 zwojów komentarzy do Man 'yoshu), po czym opuscil Mito. Zapoczatkowane przez niego studia klasyki japonskiej prowadzone byly dalej i w Mito powstaly opracowania Genji-monogatari, Makura-no sóshi i innych wybitnych dziel. Najwiekszym przedsiewzieciem podjetym przez zespól Mitsukuniego bylo pisanie historii Japonii na podstawie dokumentów zbieranych w calym kraju. Praca nad tymgigantycznym dzielem trwala wiele lat i zajmowala ogromny sztab uczonych, wsród których byl tez konfucjanista ze szkoly Yamazakiego Anzaia, Miyake Kanran. Jakkolwiek kompilatorzy dziela wywodzili zazwyczaj swój rodowód naukowy z kierunków konfucjanskich, to charakterystyczna cecha osrodka w Mito staly sie poglady Anzaia o silnym zabarwieniu shintoistyczno-nacjonalistycznym, które z czasem przerodzily sie w idee procesarskie i postawily Mito-domene tokugawowska w pierwszej linii walki o obalenie shógunatu. Dainihon-shi — Wielka historia Japonii kompilowana byla jeszcze po smierci Mitsukuniego i 243 zwoje ukonczone zostaly w 1715 r.Inklinacje uczonych z kregu Mitsukuniego, a takze sama Wielka historia Japonii, dowodzily tego, ze u schylku XVII w. i na poczatku XVIII w. powstal klimat duchowy sprzeczny z ortodoksja lansowana przez bakufu. Oddzialywanie osrodka w Mito dalo sie odczuc daleko poza granicami hanu, i to nie ze wzgledu na autorytet Mitsukuniego, ale dlatego, ze powoli w calym kraju narastalo znuzenie intelektualne scholastyka konfucjanska. Kierunki neokonfucjanskie, które odpowiadaly nacjonalizmowi wczesnego okresu bakufu, przestawaly sie podobac304

w miare tego, jak sztucznie utrzymywana fasada polityczno-spoleczna stawala sie zbyt sztywna dla rozpierajacych ja daznosci.Zainteresowania klasyka japonska, którego pierwszym wybitnym wyrazicielem byl Keichu, zaczelo sie z wolna przeradzac w zainteresowania historia Japonii i japonskich instytucji narodowych z cesarzem na czele oraz narodowych tradycji i sentymentów odzwierciedlonych w rodzimym kulcie shintó. Tak jak w XVII w. u konfucjanistów pojawilo sie haslo “powrotu do czystej nauki Konfucjusza", tak w XVIII w. zaczely pobrzmiewac glosy “powrotu do czystego shintó". Te nawolywania,poczatkowo odosobnione, stopniowo przybieraly na sile i znajdowaly coraz liczniejszych zwolenników. Szczególne zaslugi w poruszeniu fali nowego nacjonalizmu polozyl Karno Mabuchi (1697—1769), uczen Kady Azumamaro (1669— 1736), wielkiego znawcy kronik historycznych, dziel prawniczych i pamietników kuge. Karno Mabuchi rozmilowany byl w rodzinnym jezyku i tradycji narodowej. Wszystkie nieszczescia, jakie spadly na Japonie, przypisywal uleganiu wplywom chinskim, a zwlaszcza konfucjanizmowi i buddyzmowi. Mimo gloszonej przez niego apoteozy cesarza i instytucji cesarstwa wladze bakufu zezwolily mu na prowadzenie szkoly w Edo. Opieke wladz zawdzieczal Tayasu Munetake, synowi Yoshimune, u którego pracowal jako nauczyciel. Szkole prowadzil do 1760 r., po czym przekazal ja synowi Sadao, sam zas wkrótce zaczal podrózowac po Yamato, Yamashiro i Ise, to znaczy w rejonie, który byl kolebka starozytnej cywilizacji japonskiej. W czasie jednej z wedrówek spotkal sie z innym przedstawicielem “nauki narodowej" (kokugaku), Motoorim Norinaga. Norinaga (1730—1801) byl wówczas lekarzem w Matsuzace (Ise) i zetkniecie z Mabuchim wywarlo na niego silny wplyw. Od 1764 r. zaczal systematyczne studia nad kronika Kojiki i przez ponad 30 lat opracowywal do niej komentarz. Dzielo zatytulowane Kojiki-den (Komentarz do Kroniki spraw dawnych) wydane zostalo w 44 tomach juz po smierci Norinagi w 1822 r. W sumie Norinaga napisal 55 traktatów w 180 zwojach. Glówne watki, na których koncentrowal swój talent polemiczny, mozna by ujac w kilku punktach:nienawisc do wszystkiego, co zagraniczne, gloryfikacja Japonskosci", podkreslanie swietosci dynastii cesarskiej i wyzszosci Japonii nad innymi krajami; przeciwstawienie sie wszelkim próbom racjonalizowania genealogii cesarzy (m.in. polemika z pogladami Hakusekiego).Dziwic moze fakt, ze namietny szowinizm Norinagi nie zaprowadzil go do wiezienia. Norinaga byl jednakze dyplomata i potrafil pochlebiac wladzom do tegostopnia, ze zostal nawet zaangazowany do pracy w tokugawowskim hanie Kishu, gdzie pracowal ponad piec lat otoczony szacunkiem i uznaniem. W ostatnim roku

Strona 158

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczprzed smiercia przeniósl sie do Kioto, gdzie zalozyl szkole. Zanim umarl, przez dwa miesiace podobno przelewal swoje poglady nastepnemu z wielkich nacjonalistów, Hiracie Atsutane (1776 — 1843). Atsutane w centrum swojej dzialalnosci nauczycielskiej i pisarskiej postawil sprawy religii. Próbowal wypracowac popularna forme shintó w oparciu o Kojiki i Nihongi, ale wiele jego pomyslów wykazywalo sklonnosci synkretyczne. Wlaczyl m.in. bóstwa buddyjskie do panteonu shintó, a shintoistyczna moralnosc utozsamil305

z cnotami konfucjanskimi. Mimo ze w pogladach politycznych Atsutane byl mniej krancowy - moze raczej bardziej sklonny do kompromisów -niz Mabuchi i Norinaga, to jednak narazil sie wladzom twierdzac, ze konfucjanska lojalnosc poddanego wobec pana w japonskim spoleczenstwie powinna sie odnosic do cesarza — potomka bogów. W 1840 r. zostal aresztowany i zeslany do swojej rodzinnej wsi Kuboty (prow. Dewa).Poglady budzace poczucie “japonskosci" gloszone od czasów Kady Azumamaro uzyskaly nazwe “szkoly narodowej" [kokugaku) lub “szkoly japonskiej" (waguku). Odegraly one istotna role w tworzeniu ideologii, która stala sie duchowa sila napedowa w przewrocie Meiji. Idealistyczny i irracjonalny charakter wagaku sprawial zapewne, ze szkola ta wydala wybitnych humanistów, znawców literatury ispecyficznie pojmowanej historii, ale nie moze sie poszczycic przedstawicielami nauk przyrodniczych. Neokonfucjanizm natomiast odpowiadal ludziom o sklonnosciach racjonalistycznych i wielu uczonych przyrodników, astronomów, geografów, techników czy lekarzy zaczynalo swoje kariery naukowe w szkolach konfucjanskich. Bardzo ogólnie rzecz ujmujac, do polowy okresu Tokugawa Japonczycy w naukach scislych zdani byli wylacznie na wlasna pomyslowosc, badz na nieustanna “obróbke" tego, co juz przed nimi wymyslili Chinczycy.Dzialo sie tak dlatego, ze kraj byl zamkniety przed obcymi wplywami i nie wolno bylo interesowac sie osiagnieciami “poludniowych barbarzynców". Drobne przeciekiod Holendrów z Dejimy przechwytywane byly przez urzedników bakufu, a bakufu tez nie zawsze potrafilo zrobic z tego rozsadny uzytek. Znaczne rozluznienie zakazówczerpania wiedzy z Zachodu nastapilo w okresie rzadów ósmego shóguna Yoshimune. Od tego czasu zaczal sie rozwój rangaku, czyli “nauki holenderskiej", która to nazwa obejmowane byly wszelkie nauki i dziedziny kultury Zachodu docierajace do Japonii za posrednictwem jezyka holenderskiego. Nazwy rangaku czy rangakusha (“uczony w nauce holenderskiej") stosowane byly nie do jakiejs konkretnej specjalnosci i zreszta najczesciej owi rangakusha zajmowali sie nie jedna, lecz kilkoma dziedzinami nauki, do których dostep otwierala im znajomosc jezyka. Za pierwszego z wielkich rangakusha uwaza sie Aokiego Kon'yó (1698—1769), który niebyl samurajem, ale utalentowanym mieszczaninem. Kon"yo studiowal, jak to juz wczesniej wspomniano, w"konfucjanskiej szkole Itó Tógaia i szczególnie pociagalygo problemy ekonomiczne. Mimo niskiego pochodzenia zrobil on kariere jego urzednik bakufu, poniewaz jego talenty zostaly rozpoznane przez faworyta Yoshimune, Ooke Tadasuke. Kon'yó uzyskal oficjalne zezwolenie shóguna na studiowanie jezyka holenderskiego razem z Noro Genjó (1693— 1761), konfucjanistazajmujacym sie równiez medycyna i zielarstwem. Obaj uczyli sie jezyka u Holendrów rezydujacych w Edo, a nastepnie za zgoda bakufu Aoki Kon'yó wyjechal do Nagasaki, gdzie mial mozliwosc szerszego zapoznania sie z jezykiem w faktoriina Dejimie. Z ramienia bakufu podrózowal tez po kraju zbierajac rozmaite dokumenty przechowywane w klasztorach i chramach, a zarazem badajac warunki ekonomiczne. Napisal szereg traktatów, wsród których znalazly306

sie m.in. Oranda-moji-ryakko (Krótkie noty o literach holenderskich) i Oranda-kahei-ko (Notatki o pieniadzach holenderskich). Aoki Kon'yo — pionier rangaku — zostal lekko potraktowany przez zlosliwych wspólczesnych, obdarzano gobowiem przezwiskiem Kanshó-sensei, czyli “Mistrz Batat". Przezwisko powstalo stad, ze Kon'yó przeszczepil z Kyushu umiejetnosc hodowania batatów na cala centralna Japonie, co bylo pomyslane jako srodek zapobiegajacy klesce glodu w latach nieurodzaju.Jednym z najbardziej znanych uczniów Kon'yó byl Maeno Ryótaku (1723— 1803), jakkolwiek znajomosc obu panów zaczela sie dosyc pózno, kiedy Ryótaku byl dobrzepo czterdziestce. Zanim podjal studia jezyka holenderskiego, od dawna praktykowal medycyne chinska i japonskie zielarstwo. W 1770 r. udalo mu sie wyjechac do Nagasaki, gdzie poglebial znajomosc jezyka i gdzie uzyskal atlas anatomiczny w jezyku holenderskim, który byl tlumaczeniem niemieckiego Anatom ische Tahellen J. A. Kulmusa. Ze wzgledu na tabu religijne w Japonii do tego czasu nie prowadzono zadnych badan anatomii, poniewaz zetkniecie z trupem i

Strona 159

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczkrwia uwazano za rytualne zbrukanie. Nowe, racjonalistyczne prady w nauce spowodowaly oslabienie tabu do tego stopnia, ze grupa postepowych medyków dostala zezwolenie na przeprowadzenie sekcji zwlok. W tej grupie znalazl sie Ryótaku zaproszony przez innego znakomitego przedstawiciela medycyny, Sugite Gempaku (1733-1817). Historyczna sekcja oznaczajaca przelom w japonskiej medycynie dokonana zostala na zwlokach kryminalisty straconego w Kozukaharze (obecnie w Adachi, Tokio) w 1771 r. Ryótaku i Gempaku ogladajac po raz pierwszy wnetrze ludzkiego ciala zdumieni byli dokladnoscia znanego im holenderskiego dziela. Pokonujac straszliwe trudnosci jezykowe podjeli sie wraz z Nakagawa Jun'anem (1739— 1786) i czterema innymi uczonymi przetlumaczenia atlasu na japonski. Dzielo zostalo ukonczone i wydane w 1774 r. pod tytulem Kaitai-shinshó(Nowa ksiega dotyczaca sekcji). Bylo to pierwsze dzielo naukowe tlumaczone z obcego jezyka wydane w Japonii. Stalo sie przelomem w praktyce medycznej. Tlumacze dziela poddani byli poczatkowo gwaltownym atakom ze strony tradycyjnychzielarzy, znachorów i lekarzy stosujacych medycyne chinska, ale kola postepowe przyjely atlas z entuzjazmem.W grupie przyjaciól Sugity Gempaku znajdowal sie tez niezwykle ciekawy czlowiek,Hiraga Gennai (1728— 1779), jedna z najbarwniejszych osobowosci calego okresu Tokugawa. Mnogosc jego zainteresowan odbijala jak w soczewce rozbudzona ciekawosc rodaków do nowych dziedzin nauki. Gennai wykazywal tez wiele talentów — z wyjatkiem talentu do robienia majatku. Cale swoje zycie pracowal, podrózowal, eksperymentowal i byl ludziom pozyteczny, ale ciagle przezywal kryzysy finansowe i nie mógl znalezc stabilizacji. Kariere mial urozmaicona, bo czasem byl zatrudniany przez bakufu, troche pracowal w hanie Ta-kamatsu na Shikoku, pelnil tez funkcje tlumacza w Nagasaki, ale przez wiekszosc zycia byl po prostu róninem utrzymujacym sie z dorywczych zarobków. Znal jezyk holenderskii studiowal konfucjanizm w szkole Hayashich, botanike u Tamury Ransuia; praktykowal zielarstwo i medycyne. Pisal eseje i sztuki dla teatru lalkowego foruri, a w chwilach307

ciezkich kryzysów zarabial jako wedrowny aktor. W 1764 r. wyprodukowal ognioodporne ubranie z azbestu (kukumpu). Od 1766 r. przez pewien czas prowadzilbadania geologiczne w rejonie Chichibu. gdzie szukal zlota i rud zelaznych. Podobne badania prowadzil nastepnie w okolicach Sendai i w 1773 r. zlozyl bakufuraport w tej sprawie. W 1770 r. przebywal w Nagasaki, gdzie poznal m.in. holenderska technologie wyrobu ceramiki. Te wiedze przekazal ludziom w prowincjiSanuki na Shikoku. gdzie wyroby ceramiczne zostaly nazwane gennai-yaki (“ceramika Gennaia"). Bedac w Sanuki spróbowal hodowli owiec i produkowal nastepnie welny zwane suknem Kunitomo. W 1776 r. wywolal sensacje konstruujac replike motoru elektrycznego, który widzial w Nagasaki. Wszystkie znakomite pomysly nie przynosily mu majatku i swojej goryczy z tego powodu Gennai od czasudo czasu dawal upust piszac satyryczne utwory. Zafascynowany Zachodem oddawal sie tez malarstwu olejnemu, komponujac obrazy w stylu europejskim. Zyl barwnie, ale zginal podle, zostal bowiem aresztowany za zabójstwo ucznia i umarl w wiezieniu.Hiraga Gennai byl duchem niespokojnym i przy wielu talentach nazbyt sie rozpraszal. Jest jednak rzecza charakterystyczna, ze wiekszosc rangakusha nie skupiala sie na jednym tylko przedmiocie. Aoki Kon'yo mial wiele zainteresowan, obaj wielcy medycy: Maeno Ryotaku i Sugita Gempaku, pisali nie tylko o anatomii,ale i o innych przedmiotach zupelnie z medycyna nie zwiazanych (np.: o jezyku, geografii, astronomii, geodezji, spoleczenstwie). Podobnie bylo z wielu innymi uczonymi. Swiadczy to o tym, ze skoro przez dostep do literatury zagranicznej uchylono Japonczykom drzwi na swiat, rzucili sie na oslep, by jak najszybciej i jak najwiecej skorzystac z cudzoziemskiej wiedzy. Specjalizacja przyszla pózniej.Wprowadzone przez shóguna Yoshimune zlagodzenie kursu wobec zagranicy trwalo przez kilka dekad, ale potem znowu przyszla fala wzmocnienia rygorów. Niemniej jednak istnialy dziedziny wiedzy pozyteczne dla bakufu i wobec tego studia rangaku nie zostaly zabronione. Poza tym raz rozbudzona pasja poznawcza Japonczyków nie dalaby sie zatrzymac. Wazna role zaczely odgrywac prywatne kontakty studentów Japonskich z faktoria na Dejimie. Nie byl to zywiolowy najazdzadnych wiedzy Japonczyków na Holendrów, poniewaz bakufu regulowalo te kontakty i nie dopuszczalo do zbytniej masowosci czy zazylosci. Niemniej jednak faktoria dostarczala ksiazek potrzebnych w róznorakich studiach, a ponadto w Nagasaki bawili niekiedy specjalisci, którzy sami stawali sie mistrzami Japonczyków, jak np. Cari Peter Thunberg, szwedzki lekarz na sluzbie u Holendrów, u którego naukipobieral Nakagawa Jun'an i Katsuragawa Hoshu (1751—1809). Ten ostatni jest tez

Strona 160

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicztypowym przykladem “rozrzutu" zainteresowan. Podstawowa dziedzina jego studiów byla medycyna i doszedl w niej do znakomitych wyników. W 1794 r. zostal profesorem chirurgii w szkole medycznej lgakkan, która prowadzona byla w Edo podprotektoratem bakufu. Obok medycyny zajmowal sie publicystyka i pisal o tak róznych sprawach, jak np. historia Rosji i wiadomosci encyklopedyczne o tym308

kraju (znane autorowi ze slyszenia, od rozbitków), o geografii swiata i inne.Stanowisko szefa tlumaczy w Nagasaki piastowali dziedzicznie przedstawiciele rodu Motoki. Jeden z kolejnych szefów. Einoshin (1735—1794), zwrócil sie do wladz z prosba o zezwolenie na studia ksiag holenderskich. Uzyskal zezwolenie i odtad wiekszosc swojego czasu poswiecil na prace translatorska. Przetlumaczyl wiele dziel z róznych dziedzin nauki, a wsród nich podrecznik astronomii, w którym wylozona byla teoria kopernikanska. Einoshin poznal tez lacine i jezyk francuski. Studiowal wiele przedmiotów (botanika, medycyna, geografia), ale najwiecej czasu poswiecal astronomii. Po przejsciu na emeryture z urzedu tlumacza napisal szereg prac, wsród których byly rozprawy o kalendarzu zachodnim, o zegarach slonecznych i ksiezycowych, o pozytku z globusów i astrolabium. Uczniem Einoshina byl Shizuki Tadao (1760— 1806), równiez wybitny popularyzator astronomii, który wprowadzil do Japonii m.in. wiedze o odbiciu swiatla, cisnieniu powietrza i innych problemach fizyki.Japonski ped do wiedzy w okresie Tokugawa jest pasjonujacym tematem, który wymaga pelniejszego opracowania. Wszystko to, co zostalo podane powyzej, jest zaledwie musnieciem tematu, ale poprzez przyklady osobowe powinno ukazac trudnosci, z jakimi sie borykali Japonczycy, i zapal, z jakim je pokonywali. Oczywiscie liczne dziedziny wiedzy nazywane zespolowo rangaku dotyczyly przede wszystkim nauk scislych i prowadzily (lub mialy prowadzic) do praktycznego ich wykorzystania. Filologia, która wchodzila w zespól rangaku, klasyfikowana jest zazwyczaj jako dziedzina humanistyki, ale w Japonii okresu Tokugawa wlasnie przed filologia stawiane byly najbardziej praktyczne wymagania. Teoria jezyka nie budzila specjalnego zainteresowania, podczas gdy sama znajomosc jezyków obcych stala sie najbardziej palaca potrzeba, bez niej bowiem nie mozna bylo dotrzec do cudów wiedzy Zachodu.Pamietac jednak trzeba o tym, ze postep techniczny, który Japonia osiagnela w okresie izolacji, nie opieral sie wylacznie na zdobyczach rangaku. Ostatecznie rangakusha tworzyli zaledwie minimalna warstewke spoleczna, a wiekszosc uczonychszla utartym trybem udoskonalania wlasnych, rodzimych osiagniec. A byly to osiagniecia niemale. Szczególnie widoczne jest to w dziedzinie agrotechniki, tejnajwazniejszej galezi narodowej gospodarki. Niektóre hany osiagnely wysoka wydajnosc rolnicza dzieki dobrej administracji i wprowadzeniu lepszych metod gospodarowania. Przykladem moga byc hany Ikedy w Okayamie (od czasów Kumazawy Banzana), Tokugawy w Mito. Hoshiny w Aizu (u którego przez pewien czas pracowal Yamazaki Anzai), Satake Yoshikazu w Akicie, Matsudairy Sadaokiego w hanie Shirakawa czy Uesugiego w Yonezawie, gdzie doradca byl konfucjanista Horoi Heishu (1728- 1801). Zwlaszcza przyklad hanu Yonezawa jest ciekawy, ukazuje bowiem szczególnie jaskrawo, jak dobra administracja mogla wplynac na podniesienie poziomu gospodarki. Uesugi Harunori (1751—1822) objal han przez adopcje w 1767 r. Dziedzictwo swoje zastal w stanie kompletnego upadku, ale w ciagu kilka lat doprowadzil je do rozkwitu,310

stosujac ulepszone metody agrotechniczne, wprowadzajac korzystne komercjalne uprawy (np. drzewa morwowe), dajac przyklad oszczednosci i prowadzac na szeroka skale prace geodezyjne. Osiagniecia jego byly cudem gospodarczym i han Yonezawa przetrzymal nawet straszliwy kryzys w latach osiemdziesiatych, kiedy znacznie wieksze ksiestwa popadly w ruine. Lata osiemdziesiate zaznaczyly sie silna dzialalnoscia sejsmiczna i kleskami zywiolowymi. Np. w 1783 r. wybuchy wulkanów Asamayama i Azumayama pogrzebaly kilka wsi, rzeki Yoko, Karuizawa i Tonegawa gotowaly sie i kipialy od rozpalonych glazów. Rzeka Azumagawa wystapila z brzegów i zalala wiele wsi. Plony w kilku prowincjach zostaly zniszczone. Nastapil okres glodu, który szczególnie dotknal pólnocne i pólnocno-wschodnie rejony Honshu. Ludozerstwo stalo sie nierzadkim zjawiskiem. Pomiedzy r. 1782- 1786 umarlo z glodu ponad milion ludzi. Jako jeden z nielicznych han Yonezawa nie ulegl ogólnej nedzy. Harunori zalozyl w Yonezawie szkole hanowa Kójókan, w której byl równiez wydzial medycyny holenderskiej z prof. Sugita jako wykladowca, ale glówna dzialalnosc szkoly pod kierunkiem Heishu skupiala sie na sprawach ekonomicznych i spolecznych.Konfucjanizm w okresie Tokugawa stal sie dla wielu intelektualistów po prostu

Strona 161

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczszkola myslenia. Przyjety entuzjastycznie jako doskonala nauka starych mistrzów podlegal nieustannej “obróbce", az wreszcie przestal byc podobny do klasycznych chinskich modeli, ulegl japonizacji. Szkola Hayashich w Edo próbowala pod naciskiem bakufu utrzymywac czysta linie Shushi-gaku z emfaza na aspekty ideologiczne. W calym kraju jednak coraz wiecej powstawalo odlamów nieortodoksyjnych i coraz wieksza liczba niezaleznych uczonych po treningu myslowym w szkolach konfucjanskich zajmowala sie praktycznymi, japonskimi sprawami odleglymi od filozofii czy religii mistrzów chinskich. Zycie intelektualne toczylo sie na róznych plaszczyznach i wciagalo wielu ludzi — samurajów, którzy mieli czas, i kupców, którzy mieli pieniadze;obszarników, którzy mieli i jedno, i drugie.

ROZKWIT KULTURY MIESZCZANSKIEJZywiolowy rozwój miast i mieszczanstwa znalazl swoje odbicie w równie zywiolowymrozwoju kultury mieszczanskiej, która ostatecznie zdobyla sobie prymat usuwajac w cien zakrzeple i pozbawione juz wigoru formy kultury samurajskiej. Poczatkowo mieszczanie uczestniczyli tylko w tym, co mogla im przekazac klasa spolecznie wyzsza, ale z biegiem czasu zaczeli dawac swój oryginalny wklad. Wklad ten byl coraz wiekszy i coraz ciekawszy, az wreszcie zdominowali kulture miast i nowe formy zaczely z kolei wciagac samurajów do uczestnictwa. Wsród wybitnych artystów okresu Edo wielu bylo ludzi zarówno pochodzenia samuraj skiego, jak i mieszczanskiego, ale produkty kultury typowej dla okresu nie nosily pietna klasowego w zaleznosci od pochodzenia poszczególnych twórców. Nowe potrzeby, nowe mozliwosci i nowe gusta rosnacej w sile klasy mieszczan wciagnely ostatecznie cale spoleczenstwo311

i narzucily zupelnie nowy ton calej kulturze narodowej. Bastionami starej kultury byly ciagle: dwór w Kioto, rezydencja shóguna w Edo i liczne yashiki daimyó, ale nawet w tych bastionach powstawaly wylomy. Konflikt kulturowy mniej jest widoczny w pionie: samuraje - reszta spoleczenstwa, a znacznie bardziej widoczny w pionie: bakufu cala reszta. Bakufu stojac na strazy porzadku i moralnosci publicznej próbowalo przeciwstawiac sie temu, co urzedowi konfucjanisci uznawali za wulgarne lub niemoralne. A sztuki plastyczne, teatr i literatura okresu Edo wykazywaly duza swobode i czesto frywolnosc. Tematyka religijna, która wywarla takie pietno na sztuce poprzednich epok, teraz zostala zupelnie odrzucona. Nowa tematyka byla calkowicie swiecka.Slowo ukiyo w XVII w. zaczelo byc uzywane dla okreslenia kierunku nowej twórczosci plebejskiej. Samo slowo podjete zostalo z terminologii buddyjskiej, gdzie oznaczalo “swiat udreki" i ujmowalo skrótowo jedna z podstawowych koncepcji o przemijalnosci, efemerycznym charakterze doczesnego zycia. W okresieTokugawa slowo to stracilo swoje ponure, pesymistyczne znaczenie, co znalazlo tez odbicie w zapisie. Termin buddyjski notowany byl za pomoca komponentu uki “pelen udreki" plus w - “swiat". W XVII w. pierwszy komponent zostal podmienionyna uki “plynacy". Nowy termin zaczal oznaczac “swiat, który plynie", czyli swiatpelen zmiennych obrazów i nastrojów, swiat ciekawy i barwny, który warto poznawac i uwieczniac. Uwieczniany byl chetnie w malarstwie, które w tym nurcie uzyskalo miano ukiyoe - “obrazy plynacego swiata". Najbardziej uderzajaca cecha ukiyoe jest wprowadzenie do japonskiego malarstwa portretów kobiecych. dotychczas ich bowiem prawie nie bylo poza nielicznymi wizerunkami do nikogo niepodobnych mniszek. Kobiety w malarstwie - nawet plebejskim - okresów Muromachi iMomoyama pojawialy sie zwykle w scenach zbiorowych ukazujacych festiwale, zebrania swiatynne czy panoramy miast. Wystepowaly wówczas w tlumie i pozbawionebyly jakichkolwiek cech indywidualnych. Postacie kobiece na zwojach ilustrujacych klasyczne opowiesci tez traktowane byly schematycznie -raczej jakoidee niz rzeczywiste osoby. Dopiero w ukiyoe pojawila sie tendencja do tworzenia“close-up". wydobywania kobiety z tlumu i ukazywania jej w zblizeniu. Nie byl tociagle portret realistyczny, lecz raczej wysublimowana stylizacja. Niewatpliwie jednak temat “kobieta" zapanowal w malarstwie. Fascynacja pieknem kobiecej sylwetki, fryzury, stroju, akcesoriów nie dotyczyla idealnych pan z dobrego domu, które zgodnie ze wskazówkami Onna-daigaku spedzaly pracowite zycie dbajac o meza i dzieci, w szczelnie zwartym kregu rodziny. Takie panie calkiem nie podniecaly wyobrazni artystów, którzy chetnie szukali modelek w dzielnicach kurtyzan.Dzielnice takie (Yoshiwara w Edo, Shimabara w Kioto, Shimmachi w Ósace) staly sie zródlem natchnienia wielu artystów, a zarazem miejscem, gdzie malarze, poeci, prozaicy, aktorzy czy dramatopisarze mogli spotykac sie w niczym nie skrepowanej atmosferze i przezywac swoje “wieczory atenskie". Yukaku -

Strona 162

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz“zamkniete dzielnice" zyly wlasnym312

intensywnym zyciem, izolowane od reszty spoleczenstwa i wolne od przedzialów klasowych. Wytworzyla sie w nich swoista hierarchia zawodowa i administracyjna, powstala lokalna etyka i etykieta, której musial sie podporzadkowac kazdy, kto przekraczal bramy yukaku - czy to dumny samuraj, czy bogaty kupiec, czy tez pelen nadziei artysta. Powstal nawet dzielnicowy osobliwy jezyk, którym przede wszystkim poslugiwaly sie kobiety. Noworoczne parady kurtyzan, festiwale bóstw szczególnie czczonych w yukaku, codzienny rytm zycia w herbaciarniach i domach uciechy dostarczaly nie konczacych sie tematów dla kazdego rodzaju twórczosci artystycznej. Tematyka zwiazana z dzielnicami yukaku zdobyla sobie najmocniejszapozycje w malarstwie, literaturze i dramacie. Poza murami yukaku panowaly sztywne obyczaje klasowe. kazdy czlowiek wtloczony w ramy wlasnego srodowiska ubieral sie i mówil wedlug ustalonego wzoru. Moralnosc konfucjanska nakazywala utrzymywanie kobiet w biernosci i programowej ignorancji, tepila najsurowiej wszelkie przejawy kokieterii, checi pielegnowania urody czy nawet okazywania zwyklej wesolosci. W yukaku natomiast “szanowani goscie" mogli strzasnac z siebie rygory nakladane przez pochodzenie czy zawód, a kobiety tutejsze robily wszystko, by stac sie piekne, powabne, interesujace.Ukiyoe - “obrazy plynacego swiata" w znacznej mierze odbijaly zycie yukaku, ale nie zamykaly sie wylacznie w kregu tej tematyki, zycie bowiem plynelo wszedzie, w innych dzielnicach i miastach, w wioskach rybackich, na trakcie Tókaidó, w magazynach kupieckich i w teatrach, na morzu i w górach. Dla sztuki wyzwolonej zreligijnego czy arystokratycznego konwenansu tematy lezaly wszedzie, w niepoliczalnej mnogosci. Kazdy artysta mógl znalezc sobie dziedzine, która mu najbardziej odpowiadala, co prowadzilo do indywidualnych specjalizacji. Jezeli nawet artysta malowal obrazy o róznorodnej tematyce, to zazwyczaj najbardziej byl znany i ceniony za jakas wyspecjalizowana ceche w wyborze lub ujmowaniu tematu.Mianem ukiyoe obejmuje sie malarstwo z okresu ponad dwustu lat, jest wiec oczywiste, ze w tak dlugim czasie zachodzily liczne przemiany i fluktuacje mody i techniki. Przelomowymi momentami bylo wprowadzenie do malarstwa rodzajowego techniki drzeworytniczej poczatkowo czarno-bialej, a nastepnie po 1763 r. kolorowej. Tradycja drzeworytu istniala w Japonii od dawna, ale zastosowanie tejtechniki do odbijania dziel sztuki wprowadzono dopiero w okresie Edo. Wyrazny jest tutaj wzajemny wplyw popularnej literatury i malarstwa, poniewaz najpierw technika drzeworytnicza stosowana byla do wydawania ksiazek, i to zarówno dziel naukowych, jak i niewybrednych opowiastek. Literaturze lzejszego autoramentu czesto towarzyszyly ilustracje, a niektóre ksiazeczki byly po prostu komiksami zminimalna iloscia tekstu. Powodzenie takich wydawnictw doprowadzilo do tego, ze zaczeto odbijac pojedyncze obrazy popularnych malarzy, przy czym w poczatkowym stadium rozwoju odbijano tylko czarny kontur, a powierzchnie wypelniane byly kolorem recznie. Do schylku XVII w. ta technika sluzyla przewaznie ilustracjom313

ksiazkowym i dopiero Hishikawe Moronobu (1618- 1694) uwaza sie za pierwszego z wielkich malarzy, który w ten sposób popularyzowal swoje dzielo. Nie wszyscy malarze godzili sie na masowe powielanie ich obrazów, nawet w okresie najwiekszego rozkwitu drzeworytu barwnego, wielu jednakze nie mialo nic przeciwko masowej produkcji, a byli wsród nich artysci najwyzszego lotu. Pionierem rodzimej techniki barwnego drzeworytu byl Suzuki Harunobu (1725- 1770), oddajacy sie z zamilowaniem portretowaniu kobiet. Ten sam temat, jak juz to bylo wspomniane, pasjonowal bardzo wielu artystów, ale za najwybitniejszego piewce kobiecego wdzieku uwaza sie Kitagawe LJtamaro (1754—1806). Zupelnie innymtypem portretu zajmowal sie tajemniczy artysta, znany (szeroko znany!) jako Tóshusai Sharaku. Nie wiadomo, kim byl. kiedy sie urodzil i umarl. Wiadomo jedynie, ze w 1794 r. namalowal ponad 140 portretów aktorów, które do dzis nie przestaja zachwycac swiata, ale które podobno nie byly dobrze odbierane przez wspólczesne artyscie spoleczenstwo. Powodzeniem natomiast cieszyli sie dwaj pejzazysci. Katsushika Hokusai (1760— 1849) i Utagawa Hiroshige (1797—1858). Obaj byli nieslychanie plodnymi artystami i obaj lubili dlugie serie objete jednym tytulem. Najslynniejsza seria Hokusaia to “Trzydziesci szesc widoków góryFuji", najslynniejsza Hiroshige –“Piecdziesiat trzy staje na trakcie Tókaidó".314

Zywiolowa twórczosc artystów ukiyoe zostawila wiele tysiecy znakomitych dziel - w tym wiele powielonych dzieki technice drzeworytniczej. Po zniesieniu izolacji

Strona 163

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczokazaly sie rewelacja dla swiata zachodniego i wywarly silny wplyw na malarstwo europejskie. Masowo wywozone z Japonii staly sie ozdoba wielu zbiorów muzealnychi prywatnych, budzac pasje kolekcjonerskie u koneserów wszystkich cywilizowanychkrajów.Obok nurtu mieszczanskiego wyrazanego stylem ukiyoe istnialo tez malarstwo tradycyjne, wywodzace swój rodowód z kregów artystycznych okresu Momoyama, a nawet bezposrednio z Muromachi. W swoim czasie postepowe i uwazane za sztuke plebejska, w okresie Edo bylo juz konserwatywne. Wsród kilku szkól tego gatunku najwybitniejsze osiagniecia miala szkola Kanó, a jej najbardziej cenionymi przedstawicielami byli Kanó Tan'yu (1602- 1674) i Kanó Naonobu (1607- 1650). Obaj uprawiali malarstwo dekoracyjne w rezydencjach shóguna i arystokracji. Malowali parawany i fusumy w stylu Momoyama.Sztuka dekoracyjna i zdobnictwo rozwijaly sie kilkoma nurtami i osiagnely niezwykla doskonalosc techniczna i kolorystyczna. Szczególna dziedzina, o wielu mozliwosciach dla artystów, bylo malowanie wzorów na kimona. Niedoscignionym mistrzem tego rodzaju byl Ogata Kórin (1658—1716), który pochodzil z rodziny kupieckiej sprzedajacej tkaniny juz za czasów Hideyoshiego. Ponadto ten niezwykly artysta malowal obrazy, wachlarze i parawany oraz wyzywal sie artystycznie w dekorowaniu puzderek z laki i zajmowal ceramika. Wywodzil sie on ze szkoly315

malarskiej Hon'amiego Kóetsu (1557-1637), z którym wspólpracowal Tawaraya Sótatsu (?- 1643). Nazwisko Kóetsu wskazuje na jego rodowód artystyczny z kregówdawnych dóbóshu. W istocie Kóetsu kontynuowal te sztuki, które byly tak poszukiwane na dworze Yoshimasy i innych shógunów Ashikaga. Byl mistrzem ceremonii herbaty, zajmowal sie ceramika i wyrobami z laki, uprawial kaligrafie.Razem z Sótatsu wykonali serie zwojów z poematami, na których Sótatsu malowal tlo, a Kóetsu kaligrafowal tekst. Sótatsu uwazany za wybitniejszego malarza od Kóetsu w pracach swoich stosowal rózne style, a miedzy innymi nasladowal pelne rozmachu dziela sztuki dekoracyjnej w stylu Kanó Eitoku (1543-1590).Rzezbiarstwo w okresie Tokugawa zostalo odsuniete na dalszy plan przez niezwyklezywiolowy rozwój malarstwa i zdobnictwa, ale trzeba koniecznie wspomniec dwa nazwiska: Hidari Jingoró i Enku. Hidari Jingoró (1594- 1651) byl rzezbiarzem dworskim i dzialalnosc swoja rozwijal pod protektoratem shóguna, arystokracji i wielkich klasztorów, a wart jest zapamietania przede wszystkim ze wzgledu na dekoracje, które wykonal w przeslawnym mauzoleum Tokugawów - Tóshógu w Nikkó. Caly ogromny zespól swiatynny Nikkó jest typowym przykladem tego. co sie nazywa niekiedy barokiem japonskim. Charakteryzuje sie zbyt razacym bogactwem kolorów iprzeladowaniem szczególów rzezbiarskich, do czego niewatpliwie przyczynil sie Jingoró. Niemniej jednak jego “Spiacy kot" i “Trzy malpy" zyskaly mu slawe miedzynarodowa,316

a ponadto kursuje po Japonii powiedzenie: “nie uzywaj slowa wspanialy«, jezeli nie widziales Nikkó".Na zupelnie innym biegunie nalezy postawic Enku (XVII w.), tajemniczego a pogodnego geniusza, wedrownego mnicha, który rzezbil prawie wylacznie postaci buddów i bodhisattwów. Ciosal je w drewnie szybkimi, pewnymi ruchami, nadajac imniezwykla ekspresje. Najwiecej tych dziel zachowalo sie w centralnej Japonii, ale Enku docieral w swoich wedrówkach do róznych zakatków i wszedzie zostawil slad w postaci usmiechnietej Kannon czy optymistycznego Jizó. Prostota, szkicowosc, kanciastosc postaci sprawialy, ze Enku przez dlugi czas uwazany byl za prymitywiste, który sie wylamal z tradycji wymuskanej rzezby sakralnej. Obecnie wysoko ceniony w kraju i za granica. ma swoich fanatycznych wielbicieli.Mówiac o rzezbie okresu Edo nie sposób wprost nie wspomniec o netsuke — zatyczkach lub brelokach, które osiagnely doskonalosc i staly sie jedna z najbardziej charakterystycznych dziedzin rzemiosla artystycznego. Znane byly w Japonii od dawna (podobno od XV w.), ale pierwsza wzmianka pisana pojawila sie wopisie stroju Tokugawy leyasu, a rozkwit tego unikalnego rzemiosla przypada na XVIII w. Netsuke sluzyly do przytrzymywania drobnych przedmiotów przy pasie kimona — puzderek na leki, puzderek na pieczecie, woreczków na tyton i fajek. Wielkosc ich wahala sie od dwóch do dwunastu centymetrów, a wykonane byly z najrozmaitszych materialów: drewna, zelaza, porcelany, ceramiki, laki, nefrytu, kosci, rogu, zlota. Poczatkowo mialy wylacznie funkcje utylitarne i byly robioneprzez rzemieslników i artystów róznych specjalnosci jako produkcja uboczna lub po prostu dla rozrywki. Z biegiem czasu staly sie odrebnym gatunkiem sztuki uzytkowej i ok. XVIII w. nastapila specjalizacja, pojawili sie artysci zajmujacy

Strona 164

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczsie wylacznie wyrobem netsuke. Poczatkowo formy netsuke byly mniej wysmakowane, czesto zdarzaly sie po prostu bryly geometryczne lekko dekorowane. Stopniowo zaczely powstawac formy coraz bardziej skomplikowane, wysublimowane, wymyslne. Zwierzeta i owady, kwiaty i jarzyny, postacie mitologiczne, postacie z historii Chin i Japonii, wreszcie cale scenki rodzajowe — wszystko to bylo wykonywane z mikroskopijna precyzja na przestrzeni kilku do kilkunastu centymetrów szesciennych drewna, laki czy innego tworzywa. Cyzelowanie, polerowanie, nasaczanie specjalnymi substancjami trwalo czasem wiele miesiecy, a nawet lat. Dla cierpliwych rak japonskiego rzemieslnika bylo to niezwykle pole do popisu, adla bogatych mieszczan, którym zabraniano sie stroic, netsuke stwarzaly okazje dyskretnego okazywania smaku artystycznego i dbalosci o wyglad. To samo mozna powiedziec w odniesieniu do przedmiotów, które zwisaly u pasów na sznurze laczacym je z netsuke. Przybory i puzderka [imo) na leki czy pieczecie tez moglybyc malymi dzielkami sztuki i podkreslac osobowosc wlasciciela.Masowym odbiorca wszystkich tworów kultury byli mieszczanie. Odbilo sie to wyraznie na literaturze okresu, w której prymat samurajskich watków odchodzil w cien. Jedynie w malych enklawach317

dworskich uprawiane byly jeszcze klasyczne formy poezji, w calej reszcie kraju natomiast potrzeby ducha staly sie inne. Nawet poezja przeszla liczne transformacje i forma pospolicie uprawiana nie byla juz tanka, ale haiku - krótki siedemnastozgloskowy poemat, do którego wytworzenia droga wiodla przez stopniowe redukcje liczby sylab oraz przez tzw. poematy wiazane (renga), bawiacezespoly poetów od XII w. Poematy gatunku renga tworzone byly przez kilku ludzi, którzy do poczatkowej strofy (hokku), skladajacej sie z siedemnastu sylab, dokladali dalsze, najczesciej przemiennie po czternascie lub siedemnascie sylab.318

Odmiana rengi byly haikai — poematy wiazane o tresci zartobliwej, satyrycznej, czesto rubasznej. Zainteresowanie tym gatunkiem roslo od XVI w. w kregach mieszczanskich. W drugiej polowie XVII w. pojawil sie geniusz poetycki, który zrewolucjonizowal juz do tego czasu sformulowane reguly rengi (z jej odmiana haikai). Byl to Matsuo Bashó (1644—1694). Uznajac hokku za najwazniejsza czesc rengi, ograniczyl caly poemat do siedemnastu zglosek, ale w tej krótkiej formie potrafil zawrzec cale poetyckie bogactwo wrazen. Haikai uprawiane juz byly niecowczesniej, ale nie osiagnely doskonalosci. W natchnionej twórczosci Bashó widac spuscizne filozoficzna zenu wyrazona w nowy sposób, widac buddyjska zadume i dazenie do stapiania sie z przyroda.Od XVII w. literatura nabrala rozmachu i masowosci, ale byla to literatura wzbogaconej klasy mieszczan, im sluzaca i schlebiajaca ich gustom. W tym samym czasie, kiedy Bashó wedrowal po górskich szczytach i zapatrzony w gwiazdy szukalnieustannie swojej wielkiej prawdy, w kupieckiej Osacejego równiesnik Ihara Saikaku (1642— 1693) rozwijal ozywiona dzialalnosc literacka w zupelnie innym stylu. Saikaku napisal okolo 260 opowiadan, z których wiekszosc polaczyl w dlugie cykle pod zachecajacymi tytulami: “Piec kobiet oddanych milosci", “Mezczyzna oddany milosci", “Nauka o szczesciu dla nowobogackich", “Opowiesci o obowiazkach moralnych wojowników" i szereg innych. Bogata i róznorodna twórczoscSaikaku, jego styl — potoczny, rubaszny, nie pozbawiony dowcipu — odzwierciedlaly potrzeby nowego czytelnika i znalazly licznych entuzjastów.W tym samym czasie równiez masowa rozrywka mieszczanstwa stal sie teatr kabuki iteatr lalek (fóniri). Teatr kabuki ksztaltowal sie jako opozycja w stosunku do hieratycznego no. Teatr no nie umieral — mial nawet zapalonych wielbicieli, np. shógun Tsunayoshi znany jest ze swojej pasji do tego gatunku rozrywki estetycznej i oczywiscie pasja wladcy udzielila sie wielu daimyó, tak ze przelomXVII i XVIII w. stal sie okresem rozkwitu no. W pózniejszych czasach tez uprawiano stale ten rodzaj teatru, ale stawal sie on coraz bardziej ekskluzywny,ograniczal sie do kregów dworskich. Masowy odbiorca zadal czegos zywszego i bardziej zrozumialego. Znalazl to w kabuki i w teatrze lalkowym, które tez na przelomie XVII i XVIII w. nabraly cech dojrzalego dramatu, dochodzac do swej dojrzalosci róznymi etapami. Po drodze znalazly sie tez i niezbyt chlubne rozdzialy: pierwsze trupy teatralne wykonujace tance przy akompaniamencie spiewnej recytacji oraz nieskomplikowane skecze byly to zespoly kobiece. Cieszyly sie duzym powodzeniem, zwlaszcza u meskiej publicznosci, której dostarczaly wrazen nie tylko estetycznych. W 1629 r. wladze bakufu w obronie moralnosci publicznej zabronily kobiecych wystepów na scenie. Zeszly wiec kobiety ze sceny, ale weszli na nia mlodzi chlopcy, podejmujac wszelkie rodzaje dzialalnosci poprzedniczek — w dziedzinie teatru i poza teatrem. To znowu

Strona 165

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczsprowadzilo gniew wladzy, ale dopóki zyl lemitsu, nie mozna bylo zawiesic dzialalnosci chlopiecego kabuki, poniewaz shógun sam wykazywal319

slabosc dla owej rozrywki nie zawsze estetycznej. W 1652 r. wladze mogly juz dacupust swemu oburzeniu i chlopcy zostali przepedzeni z teatru.Od tego czasu tylko dojrzali mezczyzni mogli sie pojawiac na scenie, czego konsekwencja byla specjalizacja w rolach kobiecych (onnagata) calych dynastii aktorów. Nie tylko surowosc wladz wplynela na podniesienie poziomu kabuki. U odbiorców przedstawien tez rosly zapotrzebowania intelektualne wykraczajace pozarubaszne radosci o posmaku erotycznym. Teksty towarzyszace pantomimie nabieraly glebi i powoli zaczynaly sie nasycac tresciami psychologicznymi. Przelomem w historii kabuki stala sie twórczosc Chikamatsu Monzaemona (1653- 1724). Jako dramatopisarz polozyl on najwieksze zaslugi w dzwignieciu teatru na wyzyny, a jednoczesnie w popularyzacji prawdziwego dramatu. Przyczynil sie do tego z jednej strony talent literacki Monzaemona, z drugiej natomiast jego umiejetnosc podejmowania interesujacych audytorium tematów. Sztuki Monzaemona pisane zarównodla kabuki, jak i dla jóruri dzielily sie w zasadzie na dwa gatunki: fidaimono, czyli sztuki historyczne, oraz sewamono, czyli sztuki wspólczesne. dla których watkami bylo codzienne zycie, “plynacy swiat". ukiyo. O genialnosci Monzaemona swiadczy fakt, ze wiele z jego sztuk ciagle jest z powodzeniem grywanych i ciagle wzrusza do lez rzesze Japonczyków. Niewysychajacym zródlem radosci sa tezprzeróbki filmowe niektórych jego dramatów psychologicznych i samurajskich, jak np. Sonezaki-shinju (Wspólne samobójstwo [dwojga kochanków) w Sonezaki) — pierwsza sztuka z gatunku sewamono napisana w 1703 r., czy tez kilka wersji filmowych historii róninów z Akó.Natchniony filozof-poeta Bashó. praktyczny a rubaszny Saikaku oraz subtelny psycholog Monzaemon przetarli szlaki dla nowych stylów literackich, które zawladnely Japonia na przeciag dwóch stuleci. Wszyscy trzej znalezli masy nasladowców i wiele wielkich nazwisk pojawilo sie w nastepnych pokoleniach. Poezja, proza i dramat rozwijaly sie zgodnie z czysto japonskim smakiem w calkowitej izolacji od reszty swiata, wszelkie bowiem tlumaczenia z jezyków obcych przekazywane przez rangakusha dotyczyly jedynie róznych dziedzin nauki. Przez dwa i pól wieku literatura japonska rozwijala sie po dzieciecemu nieswiadoma istnienia gigantów pióra poza oceanami, nieswiadoma nawet rewolucji przemyslowej i wielu form nowozytnej cywilizacji. W rezultacie po zniesieniu izolacji Japonczycy staneli wobec Zachodu jak dzieci, które po raz pierwszy zostaly wprowadzone do sklepu z zabawkami. Zanim do tego doszlo, utrwalila sie kultura unikalna, czysto rodzima. Najbardziej zywiolowy jej rozwój przypadl na czasy rzadów Tsunayo-shiego i jego dwóch nastepców i okres ten, obejmujacy okolopól wieku, nazywa sie okresem Genroku (chociaz era tej nazwy trwala od 1688 do 1703 r.). Na tych pare dekad przypadla dzialalnosc genialnych twórców: Bashó, Monzaemona, Saikaku, malarzy Hishikawy Moronobu, Torii Kiyonobu, Kiyomasu i wielu innych. Hermetycznosc Japonii okresu Tokugawa dala w rezultacie szanse utrwalenia rodzimych320

form kulturowych, które staly sie rewelacja dla Zachodu w drugiej polowie XIX w.i które ciagle sa widoczne we wspólczesnej Japonii mimo tranzystorów, drapaczy chmur i pozornej amerykanizacji.

SCHYLEK BAKU FUPietrzace sie trudnosci ekonomiczne powodowaly, ze przez Japonie przetaczaly sieod czasu do czasu fale reform. Nastepowaly one zazwyczaj po okresach klesk zywiolowych i latach nieurodzaju. Jezeli dzialalnosc sejsmiczna, powodzie czy susze nastepowaly rok po roku, wówczas w sektorze rolniczym dochodzilo do ciezkiego zalamania, którego nie mogly wyrównac dorazne srodki zaradcze w postaci zniesienia dlugów oraz zasilków ryzowych z magazynów bakufu. Chlopi popadali w nedze i czesto w ostatniej rozpaczy napadali na przedstawicieli wladzy i na domy bogatszych kupców. Samuraje, którzy pobierali pensje w ryzu, tez masowo tracili podstawy egzystencji. Nawet wielkie hany zadluzaly sie na astronomiczne sumy u kupców, przy czym dotyczylo to równiez tenryó oraz wlosci spokrewnionych rodzin tokugawowskich.U schylku XVIII i w pierwszych dekadach XIX w. Japonia zaczynala sie dusic w swoim odosobnieniu. Oparcie ekonomiki na rolnictwie i sztuczne utrzymywanie sztywnej struktury spolecznej bylo coraz wyrazniej odczuwane jako nieznosny ciezar. Okazalo sie zreszta niemozliwoscia calkowite zahamowanie naturalnych procesów rozwoju spoleczenstwa. We wszystkich klasach odbywaly sie przesuniecia

Strona 166

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz- w góre drabiny spolecznej lub w dól. Wielu chlopów uciekalo ze wsi i próbowaloznalezc zarobek w miastach. Najszczesliwsi byli ci, którym sie udalo umiescic gdzies na orbitach rzemieslniczo-kupieckich. Tacy juz nie wracali na wies i wtapiali sie w mase miejska. Spauperyzowani samuraje czesto dochodzili do wniosku, ze dwa miecze nie rekompensuja im widoku umierajacej z glodu rodziny. Sprzedawali lub zastawiali bezuzyteczne symbole swojej pozycji spolecznej i zabierali sie do pracy w rzemiosle czy handlu. Wzbogaceni kupcy natomiast znali szereg sposobów na dzwigniecie sie w hierarchii. Pieniadze 'otwieraly im droge do rodzin samurajskich poprzez mariaze i adopcje. Zdarzalo sie nawet, ze za uslugi finansowe swiadczone shógunowi mieszczanie uzyskiwali status hatamoto. Odczasu do czasu rzad próbowal zapobiegac przemieszczeniom spolecznym, ale glówniechodzilo w takich wypadkach o zahamowanie odplywu ze wsi i zapobieganie wzrostowi biedoty miejskiej. W okresie reform przeprowadzonych przez Matsudaire Sadanobu (1758— 1829), a nastepnie w okresie reform Mizuno Tadakuniego (1794 1851) wydano surowe nakazy powrotu chlopów na wies i oczyszczenia populacji miejskiej z wszelkich elementów naplywowych. Nazywalo sie to hitogaeshi-no ho — “prawo o zwracaniu ludzi", ale “zwracanie ludzi" na wies, gdzie nie mieli z czego zyc, czy wyrzucanie rolników z miast w niczym nie poprawilo sytuacji ekonomicznej kraju, a powodowalo gorycz i wywolywalo nowe przyplywy masowych protestów.321

Reformy Mizuno Tadakuniego (zwane “reformami ery Tempo") byly ostatnia wielka fala dzialalnosci w zalozeniach sanacyjnej, ale w skutkach beznadziejnej. Tadakuni byl czlowiekiem bardzo inteligentnym, a reke mial twarda. Od 1834 r. pelnil funkcje róju-shuseki i od poczatku dazyl do reform. Dopóki jednak zyl shógun lenari (na urzedzie: 1787—1837, zm. 1841), nie mógl przelamac jego oporu.Dopiero po smierci lenariego Tadakuni rozwinal dzialalnosc reformatorska. Doskonale zdawal sobie sprawe z tego, ze zle sie dzieje w kraju, ale zabral sie do uzdrawiania ekonomiki z pozycji sily i w mysl zasad konfucjanskich, które w tym momencie dziejów juz nie mogly znalezc pozytywnego oddzwieku. Dzialal w mylnym przekonaniu, ze stanowczosc okazana przez wladze doprowadzi naród do uleglosci i przywróci blogostan okresu gospodarki przedkomercjalnej. Dazac do stabilizacji cen rozwiazal gildie kupieckie, powodujac tym wejscie do wolnej konkurencji drobnych kupców i rzemieslników, którzy mogli teraz nawiazywac bezposredni kontakt z nabywca. Mialo to na celu obnizenie cen za pomoca likwidacji marzy narzucanych przez hurtowników i gildie. W rezultacie przyniosloto tylko chaos. W swoich usilnych staraniach podniesienia prestizu bakufu Tadakuni wszedl w konflikt z wieloma daimyó. Narazil sie szczególnie slynnym zarzadzeniem jochi-rei (“nakaz dotyczacy ksiestw feudalnych") z 1843 r., które mialo pozbawic ziemi drobnych daimyó wokól Edo i Ósaki za rekompensata w innych rejonach. Wywolalo to burze protestów, podobnie zreszta jak i szereg innych zarzadzen Tadakuniego zmierzajacych do ograniczenia zbytku i wprowadzenia dyscypliny.Tadakuni narazil sie kolejno i w stosunkowo krótkim czasie wszystkim klasom i warstwom spolecznym, nie wylaczajac dam z dworu shóguna, które przesladowal za ich zamilowanie do luksusu, oraz artystów i pisarzy, wobec których zaostrzyl cenzure wprowadzajac surowe represje za nieodpowiednia literature i obrazy. Zabronil tez przedstawien wedrownych trup na wsiach oraz hucznego obchodzenia festiwali. Powszechne niezadowolenie oraz gwaltowne sprzeciwy Tokugawy z Mito i Tokugawy z Kishu zmusily Tadakuniego do rezygnacji ze stanowiska roju i do odstapienia od dzialalnosci reformatorskiej. Wrócil na krótko w 1844 r., ale znowu nic mu sie nie powiodlo i zostal zdjety z urzedu. Umarl samotny i okryty nielaska shóguna.

RUCH REFORMATORSKI W HANACHReformy ery Tempo nie ograniczyly sie jedynie do bakufu. W hanach równiez nastapilo ozywienie, którego bezposrednia przyczyna byly kleski zywiolowe lat trzydziestych i zwiazane z tym czesto katastrofalne zadluzenia ksiestw. Dazenie do zreformowania gospodarki ogarnelo wiele hanów, a przejawialo sie rozmaicie w zaleznosci od warunków lokalnych i osobowosci daimyó. Najlepsze warunki do prowadzenia reform mialy hany tozamów polozone daleko od centrum administracyjnego kraju, które tradycyjnie cieszyly sie duza niezaleznoscia. Z punktu widzenia przyszlych losów Japonii najwazniejsze byly tzw.322

hany poludniowo-zachodnie: Satsuma, Choshu, Tosa i Hizen, zbiorczo zwane Satchó-dohi (albo z wylaczeniem Hizen - Satchódo).

Strona 167

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczW Satsumie fala reform przyszla w latach trzydziestych i rzeczywiscie przynioslapoprawe fatalnej przedtem sytuacji finansowej. Han ów w porównaniu z innymi znajdowal sie w szczególnym polozeniu demograficznym, poniewaz procent samurajówbyl tu bardzo wysoki (do 40% calej ludnosci). Wprowadzenie drastycznych ciec w pensjach samurajskich wzmocnilo budzet hanowy, a zarazem ten sam czynnik demograficzny wplywal na utrzymanie zelaznej dyscypliny. Wielu samurajów ponadtozylo z ziemi i tym daimyó nie musial placic, poniewaz utrzymywali sie sami z wlasnej pracy. Polityka hanowa szla w kierunku ograniczenia udzialu posredników handlowych i wprowadzenia komercjalnych upraw (trzcina cukrowa, bawelna, produkcja wosku), zmonopolizowanych przez daimyó. Trzcina cukrowa — nie uprawiana gdzie indziej - okazala sie bardzo korzystna dla Satsumy. Agenci hanowi sprzedawali ja w Ósace na zasadzie monopolu.Ogromne zaslugi w dzwignieciu finansów hanu polozyl zadziwiajacy czlowiek nazwiskiem Zusho Hirosato (1776—1848). Kariere urzedowa w Kagoshimie zaczal od stanowiska intendenta do spraw ceremonii herbaty, a skonczyl jako glówny zarzadca ksiestwa. Wsród jego osiagniec na pierwszym miejscu trzeba chyba postawic niezwykly wyczyn finansowy: w 1827 r. pojechal do Osaki i na oczach zdumionych wierzycieli spalil kwity kupców z Satsumy, po czym wynegocjowal splacanie milionowych dlugów w rocznych ratach przez 250 lat. Dzieki temu posunieciu i dzieki przestawieniu gospodarki na zyski z handlu budzet hanowy do lat czterdziestych oparty zostal na mocnych podstawach. Niemala role gral w tym nielegalny handel z wyspami Ryukyu. Ród Shimazu wladajacy w Satsumie zainteresowany byl rangaku i zachecal swoich wasali do studiowania zagranicznychtechnik i technologii.323

a takze zaczal wprowadzac nowoczesne uzbrojenie dla wojowników. Kogoshima byla wlatach czterdziestych jednym z trzech osrodków wytopu stali do celów militarnych.Ksiestwo Chóshu na zachodnim krancu Honshu tez zmuszone bylo do siegniecia po drastyczne formy naprawy stanu finansowego, poniewaz daimyó Móri Narihiro umierajac w 1836 r. zostawil dlugi przekraczajace wartosc 37 lat normalnych zbiorów (wg Jansen, Sakumoto Ryoma and the Meiji Restoration. s. 40), a w latachtrzydziestych ksiestwo szarpane bylo buntami chlopskimi. Od 1838 r. zaczely sie reformy. Kosztowny ceremonial dworski zostal zredukowany i samuraje uwolnieni odobowiazku skladania daimyó drogich prezentów, co przynioslo znaczna ulge samurajskim budzetom. Ponadto ogloszono moratorium na dlugi samurajów. Ogromny wysilek wlozono w przystosowanie pod uprawe nowych ziem, a plynace stad dochody obracano na finansowanie przybrzeznych linii zeglugi, dzieki czemu stosunki w pionie:daimyó - kupcy zaczely sie ukladac pomyslnie dla daimyó. Ponadto ustalony zostalmonopol na sól z duzym zyskiem dla hanu. W Chóshu dzialalo wielu swiatlych ludzizarówno ze srodowiska konfucjanskiego, jak i rangaku. Stopniowo ksiestwo zaczelowyrastac na potege ekonomiczna.W Tosie na Shikoku duch reformatorski zapanowal równiez ale rezultaty nie byly tak zadowalajace. Celem podreperowanie! finansów hanowych wprowadzono obciecia pensji samurajskich, co oczywiscie wywolalo niezadowolenie. Szeroko stosowano zachecanie do poszerzania bazy rolniczej - nawet za cene nadawania chlopom statusu samurajskiego, ale wyniki tej akcji byly dosyc mizerne. Sytuacja w Tosiebyla specyficzna, poniewaz brakowalo tam solidarnosci hanowej wsród samurajów nizszych rang. Rozdarcie wewnatrzhanowe siegalo poczatku XVII w., kiedy to leyasu usunal z Tosy Chósokabe Morichike i na jego miejscu osadzil YamanouchiegoKazutoyo. Wielu wasali Morichiki zostalo na swojej ziemi i nie wyrzeklo sie dawnej lojalnosci. Uczucie niecheci do nowego pana przetrwalo dwa wieki i nierazpowodowalo ferment na nizszych szczeblach drabiny wasalnej. Jeszcze inna specyficzna cecha Tosy byla solidarnosc wobec rodu Tokugawa, jakkolwiek ród Yamanouchi nalezal do kregu tozamów i utrzymywal przyjazne stosunki z dworem cesarskim, a nawet mial zwiazki powinowactwa z arystokratyczna rodzina Sanjó.Han Hizen (zwany tez Saga), usytuowany na pólnocno-zachodnim skraju Kyushu, zaczal uczestniczyc w ruchu reformatorskim po przejeciu przez nowego daimyó, Nabeshime Naomase (1814- 1871). Naomasa odziedziczyl han w wieku 16 lat. Dzieki rozsadnym doradcom jego administracja przynosila dobre rezultaty. Szereg posuniec doprowadzilo do odebrania ziemi, która uprzednio przeszla w rece kupców, i przekazania jej chlopom, co wzmocnilo baze podatkowa. Czesc produkcji ceramiki oblozona zostala monopolem hanowym, chociaz czesc [nuhe-shima-yaki) ciagle pozostawala bezposrednim monopolem bakufu. Najbardziej uderzajacym w oczydzialaniem staly sie reformy wojskowe, które obejmowaly m.in. nowoczesne uzbrojenie z artyleria wlacznie.

Strona 168

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz324

Trzeba sobie uswiadomic, ze w obrebie hanu lezalo miasto Nagasaki z faktoria na Dejimie. Samo miasto znajdowalo sie pod bezposrednia jurysdykcja bakufu, ale niezamykalo to kontaktów hanowych z cudzoziemcami. zarówno prywatnych, jak i oficjalnych han byl czesciowo odpowiedzialny za bezpieczenstwo miasta (odpowiedzialnosc podzielona byla miedzy Nabeshime a Kurode z Akitsuki).W 1808 r. niemily incydent z angielskim statkiem o nazwie “Phaeton", który zawinal do Nagasaki i spowodowal straszne zamieszanie, ujawnil zupelny brak przygotowania do obrony. Okazalo sie wtedy, ze zamiast tysiaca zolnierzy na straznicy bylo zaledwie 60 lub 70 niedolegów, którzy nie mieli pojecia o dzialaniach wojskowych. Oficerowie okazali tchórzostwo i brak jakiegokolwiek wyszkolenia. Incydent skonczyl sie tym, ze “Phaeton" odplynal nie niepokojony przez Japonczyków. bugyó Nagasaki, Matsudaira Yasuhide, ze wstydu popelnil samobójstwo, winni zaniedban zostali ukarani, a obronnosc miasta wzmocniona. Gorzka to byla lekcja dla hanu Hizen i od tej pory zaczeto tu ostro przestrzegacdyscypliny wojskowej.

ZAINTERESOWANIE Sil OBCYCH MOCARSTW JAPONIAWspomniany incydent z “Phaetonem" nie byl ani pierwszym, ani ostatnim zetknieciem Japonczyków z cudzoziemcami w okresie izolacji. U schylku XVIII w. Azja stala sie przedmiotem zainteresowania Europy. a dzieki stalemu doskonaleniuszkutnictwa ozywil sie ruch na wszystkich morzach i oceanach swiata. Holendrzy zDejimy informowali bakufu o wydarzeniach miedzynarodowych, ale sami tez nie zawsze wiedzieli o wszystkim, a ponadto przekazywane informacje niekoniecznie natrafialy na odpowiedni odbiór urzedników bakufu. Stosunki miedzy Dejima a Edo ukladaly sie rozmaicie w zaleznosci od tego, kto aktualnie kierowal japonska polityka. Czasem byly to stosunki niemal kordialne, kiedy indziej znów nastepowalo nagle zaostrzenie kursu. Dejima jednakze byla najmniejszym z japonskich zmartwien. W koncowych dekadach XVIII i pierwszych dekadach XIX w. nawodach wokól archipelagu zaczely sie pojawiac statki pod obcymi, nieznanymi banderami. Statki rosyjskie penetrowaly morza na pólnoc od Hokkaidó, ale do 1778r. nie próbowaly przybijac do ziemi japonskiej. W tym roku statek rosyjski zawinal do Nemuro i zaloga chciala nawiazac kontakty handlowe, lecz spotkala sieze stanowcza odprawa. W 1782 r. japonski statek rybacki rozbil sie w rejonie Aleutów, a jego zaloga pojmana przez Rosjan odeslana zostala do Irkucka. Katarzyna II chcac wykorzystac ten incydent w 1792 r. odeslala rozbitków wraz z instrukcja, by w imieniu gubernatora Syberii nawiazac stosunki z Japonia. Adam Kirylowicz Laxman wplynal do Nemuro i zostal odeslany do Hakodate, a stamtad droga ladowa do Matsumae, gdzie spotkal sie z metsuke przyslanym przez bakufu. Rozmowy nie daly zadnego rezultatu. Laxmana potraktowano malo kurtuazyjnie i poinformowano, ze jedynym portem, w kiórym Japonczycy przyjmuja cudzoziemców, jest Nagasaki.Laxman odplynal, ale bakufu zaczelo zdawac sobie sprawe z rosnacego325

zagrozenia ze strony obcych krajów. Obudzilo sie tez zainteresowanie dotychczas prawie nie znana wyspa Hokkaidó oraz blisko lezacymi Kurylami Qap. Chisima). Dzialania bakufu w tym rejonie nabraly tempa, kiedy do Edo dotarla wiadomosc o osiedlaniu sie Rosjan na wyspie Urup. Wladze wykorzystaly doswiadczenie kupca nazwiskiem Takadaya Kahei (1769 1827) i powierzyly mu zbadanie wyspy Etorofu (Kuryle) oraz nawiazanie stalej komunikacji pomiedzy Kurylami, Hokkaidó i Edo. Kahei od 1792 r. prowadzil na wlasna reke handel z Ezochi (tak wówczas nazywano Hokkaidó) i w 1798 r. zalozyl przedsiebiorstwo branzowe w Hakodate. Zajmujac siew imieniu bakufu eksploracja Ezochi i Kurylów, polozyl takie zaslugi dla kraju, ze w 1801 r. uzyskal prawo noszenia nazwiska oraz miecza. Stal sie tez oficjalnym agentem shógunatu do spraw zeglugi oraz lowisk na terenach pólnocnych. W 1812 r. Kahei zostal pojmany przez Rosjan i wywieziony na Kamczatke. Byl to odwet rosyjski za zlapanie na wyspie Kunashiri kapitana Wasilija Michajlowicza Golownina i uwiezienie go w Matsumae. Golownin na statku “Diana" w 1811 r. wyslany zostal na spenetrowanie wód wokól Hokkaidó i Kurylów. Po zlapaniu na Kunashiri poczatkowo traktowany byl szorstko, ale w czasie dwuletniego pobytu w Matsumae serdecznie sie zaprzyjaznil ze swoimi japonskimi opiekunami. W 1813 r. zostal odeslany do Rosji w zamian za Takadaye Kaheia.W tym czasie, kiedy Kahei rozwijal dzialalnosc na pólnocy Japonii, na przeciwleglym krancu, w Nagasaki, tez pojawily sie niepokojace oznaki zainteresowania ze strony obcych mocarstw. W 1797 r. do Nagasaki wplynal statek amerykanski “Elise" pod flaga holenderska i do 1817 r. statki przybywajace

Strona 169

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczdorocznie w imieniu Holandii na Dejime nalezaly w rzeczywistosci do innych bander. Spowodowane to bylo toczaca sie w Europie wojna angielsko-holenderska. anastepnie holendersko-francuska i dalszymi przetasowaniami, w których Holandia byla zywotnie zainteresowana. Dopiero po 1814 r. nastal pokój, kiedy powstalo Królestwo Niderlandów (Holandia, Belgia, Luksemburg) pod wladza Wilhelma I. Japonia nie byla specjalnie wciagnieta w te sprawy, jakkolwiek podejrzliwosc urzedników bakufu w Nagasaki budzily obce zalogi holenderskich statków. Ponadto Amerykanin Stewart, który prowadzil “Elise" w 1797 r., przyplynal w 1800 r. na amerykanskim brygu i próbowal nawiazac prywatne stosunki handlowe. Odeslany z pustymi rekami, raz jeszcze wrócil w 1803 r. Tym razem Holendrzy, którym psul interes, aresztowali go i odeslali do Batawii.W pare miesiecy pózniej, w 1804r“ do Nagasaki zawinal rosyjski statek, na którymprzyplynal Nikolaj Pietrowicz Riezanow (1764— 1807), upowazniony przez cara Aleksandra do wszczecia rozmów dyplomatycznych. Odwiózl pieciu japonskich rozbitków. Trzymany przez szesc miesiecy i poddawany rozmaitym szykanom, ostatecznie od Japonczyków nic nie uzyskal. Odplynal dyszac zemsta, a poniewaz od dwudziestu lat prowadzil handel futrami z kompania Golikowa i Szelichowa na Uru-pie mial pewien zasób doswiadczenia na morzach pólnocnych. Swoim podwladnym (Dawydow i Chwostow) nakazal rajdy na terytoria japonskie. Dawydow i Chwostow do1807 r. bezkarnie najezdzali osiedla az326

po Hakodate. Przerazony bugyó z Hakodate wezwal do wzmocnienia obrony wybrzezy. Obowiazek ten spadl na hany Namba, Tsugaru, Akita i Shónai.W 1807 r. amerykanski statek “Eciipse" próbowal pertraktacji z Japonczykami, alepo trzech dniach stania na redzie zostal odeslany z niczym. W nastepnym roku zdarzyl sie wspomniany incydent z “Phaetonem" pod kapitanem Pellewem. W tym okresie raz po raz na pólnocnych morzach japonskich ukazywaly sie amerykanskie statki wielorybnicze. Nie wszystkie dane zostaly zanotowane i zachowane do naszych czasów, ale wiadomo na pewno, ze niejednokrotnie statki ulegaly rozbiciu, a ich zaloga wpadala w rece japonskie. Zgodnie z nakazem bakufu cudzoziemcy odsylani byli do Nagasaki, a stamtad ekspediowani do Batawii lub Makao. Zachowaly sie wzmianki o odeslaniu do Nagasaki: w 1846 r. 7 Anglików, w 1848 r. 15 Amerykanów1 w 1850 r. 32 Anglików.W 1824 r. statek angielski pojawil sie na wyspie Takarajima. Zaloga zle przyjetaprzez miejscowa ludnosc dopuscila sie gwaltów, co spowodowalo w nastepnym roku wydanie przez bakufu nakazu strzelania do obcych statków bez ostrzezenia (uchiharai-rei z 15 dnia2 miesiaca 1825 r.). Nakaz ten wziety byl powaznie przez daimyó z rejonów wzdluzwybrzezy. Najglosniejszy wypadek zastosowania sie do nakazu znany jest z 1837 r.28 dnia 6 miesiaca amerykanski statek “Morrison" (z rozbitkami japonskimi na pokladzie) wplynal do zatoki Uraga i natychmiast zostal ostrzelany. Odplynal wiec i 10 dnia 7 miesiaca wszedl do portu w Kagoshimie. Negocjacje nie daly pozytywnego rezultatu i w dwa dni pózniej statek zostal ostrzelany i zmuszony doodplyniecia.W 1838 r. na terenie Chin wybuchla tzw. wojna opiumowa, wywolana przez Anglików,którzy szmuglowali opium. Wiadomosci o wojnie dotarly do bakufu za posrednictwemDejimy i wywolaly mieszane uczucia u ludzi na najwyzszym szczeblu. Strach i swiadomosc wlasnej bezradnosci wobec poteg, które pozwalaly sobie na zbrojna interwencje w Chinach, wywolaly zmiane kursu w stosunku do cudzoziemców, a przede wszystkim do umiejetnosci cudzoziemskich. Zaznaczylo sie to w Japonii przez intensyfikacje studiów rangaku pod protektoratem bakufu, a w 1842 r. Mizuno Tadakuni wycofal nakaz strzelania do obcych statków. Zalecil natomiast humanitarne traktowanie rozbitków i odsylanie ich dopiero po zaopatrzeniu w wodei zywnosc, a w stosunku do podplywajacych statków nakazal stosowanie perswazji przed sila. Byc moze Tadakuni nosil sie z zamiarem dalszego rozluznienia polityki izolacji, ale - jak to juz poprzednio powiedziano - wkrótce zmuszony zostal do rezygnacji ze stanowiska róju-shuseki i stracil wplywy w rzadzie. Tymczasem w 1843 r. do Edo dotarla wiadomosc, ze król Niderlandów Wilhelm II zamierza przyslac oficjalna misje dyplomatyczna. Rzeczywiscie. 2 dnia 7 miesiaca1844 r. do Nagasaki wplynal statek “Palembang" z poslem królewskim na pokladzie.Pismo Wilhelma II zawieralo propozycje nawiazania normalnych stosunków handlowych miedzy dwoma krajami i wskazywalo327

na koniecznosc otwarcia Japonii dla stosunków zagranicznych. Bakufu zareagowalo wedlug tradycyjnego modelu, tzn. odmówilo, nie silac sie nawet na oslodzenie

Strona 170

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczposlowi odmowy przez uprzejme traktowanie.W latach 1845 i 1846 statki francuskie i angielskie przyplywaly kilkakrotnie na Ryukyu. Bakufu slyszac o tym nakazalo wzmozenie czujnosci hanowi Satsuma. Na rok1846 przypadlo szczególne nasilenie cudzoziemskich wizyt, a najbardziej wsród nich znamienna byla wizyta amerykanskiego komandora Biddle'a, który na statku “Columbus" wplynal do zatoki Uraga 27 dnia dodatkowego 5 miesiaca. Zaopatrzony byl w list od prezydenta Polka (1795- 1849), domagajacy sie nawiazania stosunkówz Japonia. Komandor Biddle popelnil zapewne blad psychologiczny, poniewaz staralsie zachowywac kurtuazyjnie, ale przez Japonczyków zostalo to odczytane jako brak sily. W rezultacie grzeczny komandor nie uzyskal nawet posluchania u wladz i zostal odeslany z odpowiedzia odmowna na wszelkie propozycje.Mimo takiego potraktowania posla Stany Zjednoczone nie mialy zamiaru rezygnowac z wciagniecia Japonii w orbite swoich interesów. Nie chodzilo tu nawet o handel z sama Japonia - chociaz i to bylo brane pod uwage - ale wazna byla baza dalekowschodnia dla amerykanskich statków coraz gesciej penetrujacych Pacyfik i morza pólnocne. Poza tym Stany Zjednoczone zaczynaly byc zywo zainteresowane rynkiem chinskim, co tez nieuchronnie wskazywalo na Japonie jako na konieczna baze znajdujaca sie w najblizszym sasiedztwie Chin. Dlatego tez po nieudanej misji Biddle'a nowa misje przygotowano bardzo starannie. Szefem zostal komandor Matthew Calbraith Perry (1794- 1858), który przez dlugi czas studiowal wszystko,co bylo w owym czasie wiadome na temat Japonii. Uzbrojony w wiedze o charakterzeJaponczyków oraz w listy prezydenta Fillmore'a w 4 miesiacu 1853 r. doplynal do Okinawy. Mial ze soba cztery okrety wojenne (“Saratoga", “Susquehanna", “Mississippi". “Plymouth"), w tym dwa parowce. Nie spieszac sie szczególnie, posial troche paniki oplywajac Ryukyu i wyspy Ogasawara. po czym wyruszyl w strone Edo i 3 dnia 6 miesiaca wplynal do zatoki Uraga. Japonskie lodzie próbowaly go odpedzic, ale zaloga amerykanska w pelnej gotowosci bojowej na pokladach przekonala Japonczyków o bezcelowosci ich zabiegów. W dodatku Amerykanie calkiem nie zwracajac uwagi na pokrzykujacych i wygrazajacych mieszkanców spuscili lodzie zwiadowcze, które spenetrowaly brzegi zatoki. Raportbyl pocieszajacy dla Perry'ego. Miedzy innymi stwierdzono w nim, ze “fortyfikacje Uragi nie sa mocne, a ich rozmieszczenie i uzbrojenie z latwoscia dadza sie zaatakowac. Nasypy sa z ziemi, a budynki, koszary i magazyny wydaja sie wrecz z drewna. Pare zamontowanych dzial jest malego kalibru, a ambrazury satak szerokie, ze dziala dokladnie widac".Perry dal Japonczykom do zrozumienia, ze nie da sie odeslac do Nagasaki i nie pozwoli sie traktowac lekcewazaco. W rozmowach, które nastapily, ze strony amerykanskiej nieustannie pobrzmiewal ton pogrózki. Po róznych wybiegach i próbach gry na zwloke Japonczycy zgodzili sie przyjac listy prezydenta Fillmore'a, ale nie kwapili sie328

z odpowiedzia. 12 dnia 6 miesiaca Perry opuscil zatoke Uraga zapowiadajac, ze wróci po definitywna odpowiedz za rok. Zostawil za soba panike i chaos. W goraczkowych dyskusjach roju krzyzowaly sie rózne opinie, poniewaz trudno bylo nie zdawac sobie sprawy z determinacji Stanów Zjednoczonych, a zarazem oplakanego stanu wlasnych sil obronnych. Istniala obawa, ze Amerykanie w razie odmowy stosunków moga zaatakowac Edo, a takze wziac miasto glodem, poniewaz wiekszosc dostaw zywnosci szla dotychczas droga morska. Statki amerykanskie mogly bez trudu odciac dostawy. Napieta sytuacje pogarszala choroba shóguna leyoshiego.Najbardziej wplywowym czlowiekiem od czasu ustapienia Mizuno Tadakuniego byl roju Abe Masahiro (1819- 1857), daimyó z Fukuyamy. Stanowisko roju objal majac 24 lata i mimo mlodego wieku wykazal niezwykle talenty jako maz stanu. Zarzuca mu sie jedynie to, ze byl zbyt delikatny w postepowaniu z ludzmi, co w czasach wielkich napiec stanowilo wade. Abe Masahiro zyl w przyjaznych stosunkach z wielkimi tozamami i nie mial im za zle tego, ze sie zbroja. Nie byl tez przeciwny stosunkom z cudzoziemcami. Na tym tle doszlo do konfliktu miedzy nim ainna wybitna indywidualnoscia owych czasów - Tokugawa Nariakim (1800- 1860) z Mito. Nariaki objal han w 1829 r., ale zostal zdjety w 1844 r., poniewaz udreczal bakufu rozmaitymi napomnieniami i szyderstwami. Zadal zbrojenia Japonii, aby sila przeciwstawic sie obcym mocarstwom. Krewki a niepowsciagliwy wslowach nawolywal do obudzenia w narodzie “ducha japonskiego" i stanowczego odrzucenia kontaktów z cudzoziemcami. W hanie Mito od czasów Mitsukuniego, jak wiadomo, trwala tradycja wielkomocarstwowych idealów.Po odplynieciu Perry'ego Abe Masahiro zwrócil sie z prosba o rade do Nariakiego.ale Nariaki triumfujaco odmówil, dajac do zrozumienia, ze skoro “nie sluchaliscie mnie przedtem, to teraz radzcie sobie sami". Tymczasem 22 dnia 6

Strona 171

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczmiesiaca 1853 r. umarl leyoshi, zalecajac w ostatnich slowach poleganie we wszystkim na radach Nariakiego. Smierc shóguna przez pelny miesiac trzymana bylaw tajemnicy.Abe Masahiro zdecydowal sie na krok bez precedensu w historii shógunatu: 1 dnia 7 miesiaca rozeslal do wszystkich daimyó kopie listu Fillmore'a wraz z prosba o opinie. Dwa dni pózniej bakufu zlecilo Nariakiemu opracowanie planu obrony wybrzezy. Nariaki 8 dnia przedstawil swój program ujety w 10 paragrafach. Odpowiedzi od innych daimyó naplywaly sukcesywnie i okazalo sie, ze wiekszosc byla przeciwna kontaktom z cudzoziemcami, kilku daimyó wypowiadalo sie za otwarciem Japonii, a kilku za polityka gry na zwloke przy jednoczesnym zbrojeniu. Byli tez tacy, którzy nie mieli zadnego zdania i zostawiali wszelkie decyzje bakufu.Podczas gdy naplywaly ciagle opinie daimyó, Abe Masahiro zostal ostrzezony przezDonkera Curtiusa z Dejimy o nowym zagrozeniu:do Nagasaki zblizala sie flotylla rosyjska. 17 dnia 7 miesiaca cztery rosyjskie statki wojenne wplynely do portu. Byla to oficjalna misja. na której czele stal Jefim Wasiliewicz Putiatin (1803 1883). Przywiózl list napisany przez Karola W. Nesseirode, ówczesnego ministra spraw329

zagranicznych Rosji. List zawieral propozycje otwarcia paru portów japonskich dla Rosji oraz ustalenia podzialu terytorialnego na morzach pólnocnych. Japonczycy, którzy szybko nabierali szacunku dla potegi obcych mocarstw, okazaliPutiatinowi serdecznosc i goscinnosc. Ugaszczali go przez trzy miesiace, ale w sprawach zasadniczych okazali sie nieugieci. Odmówili otwarcia portów, a kwestiepodzialu terytorialnego odkladali na dalsze lata. Wsród innych argumentów uzyli tez i tego, ze wlasnie umarl shógun i kraj jest w zalobie, a to przeciez nie sprzyja prowadzeniu rozmów dyplomatycznych. Zniecierpliwiony Putiatin odplynal do Chin w 10 miesiacu, ale wrócil do Nagasaki 5 dnia 12 miesiaca. Przez nastepnetrzy tygodnie próbowal cos z Japonczyków wykrzesac, ale przekonal sie, ze jest to zadanie beznadziejne. Jego ludzie bezskutecznie usilowali wytlumaczyc przedstawicielom bakufu, na czym polega miedzynarodowy handel. W odpowiedzi slyszeli, ze Japonia jest krajem ubogim i nie widzi potrzeby pozbywania sie swoich zasobów w zamian za bezuzyteczne przedmioty z zagranicy. W sprawie ustalenia podzialu terytorialnego tez wykazywali obojetnosc. Ostatecznie Putiatin niczego nie uzyskawszy odplynal w 1 miesiacu 1854 r. Jego flotylla minela sie po drodze z flotylla Perry'ego.

“OTWIERANIE" JAPONIITym razem Perry mial ze soba siedem okretów, do których po paru dniach dolaczylyjeszcze dwa dalsze. Imponujaca armada 16 dnia 1 miesiaca majestatycznie wplynelado zatoki Edo. Prózno Japonczycy próbowali przegnac okrety do Kamakury lub Uragi. Perry byl stanowczy. Zaczela sie teraz przedziwna karuzela dyplomatyczna.Japonczycy pietrzyli wszelkie trudnosci, jakie im tylko przychodzily na mysl, aby tylko nie dopuscic do rozmów. Perry byl uparty. Wreszcie rozmowy sie zaczely. Japonczycy na nic nie chcieli sie zgodzic. Perry byl twardy. Ostatecznie po zacietych targach i ustepowaniu na coraz dalsze pozycje Japonczycy ulegli. 3 dnia 3 miesiaca (czyli 31 marca) 1854 r. w Kanagawie podpisany zostal pierwszy japonski traktat z obcym mocarstwem. Byl to traktat o “pokoju i przyjazni", w mysl którego otwarto dla Ameryki porty Shimoda i Hakodate. Japonczycy zobowiazali sie do zaopatrywania statków amerykanskich w paliwo, zywnosc i wode oraz do udzielania pomocy rozbitkom. Amerykanie pozostawali wolni, ale odpowiedzialni przed prawem. Uzyskali tez klauzule najwiekszego uprzywilejowania. Jeden z paragrafów traktatu mówil o tym, ze konsul lub przedstawiciel USA moze rezydowac w Shimodzie. Jak sie okazalo nastepnie, ten paragraf interpretowany byl inaczej przez obie strony. Amerykanieuwazali go za wyrazenie zgody na otwarcie konsulatu, Japonczycy natomiast twierdzili, ze nie to mieli na mysli. “Moze" nie znaczylo wedlug nich “musi" lub“powinien". Nieporozumienie zostalo ujawnione w 1856 r., kiedy w Shimodzie pojawil sie Townsend Harris (1804-1878) i przedstawil listy uwierzytelniajace. Japonczycy, którzy nigdy czegos takiego nie widzieli, w pierwszym odruchu chcieli Harrisa wyrzucic. Po dlugich konsultacjach przekonali sie, ze nie moga tego330

zrobic. Harris zostal, ale przez dlugi czas zycie mial nielekkie, poniewaz poddawany byl rozmaitym szykanom. Ale jeszcze zanim do tego doszlo, Japonia przezyla szereg wstrzasów na skutek zadan obcych mocarstw.

Strona 172

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz15 dnia dodatkowego 7 miesiaca 1854 r. na czterech statkach przybyl do Nagasaki sir James Stirling. Japonczycy tym razem bronili sie krótko i 23 dnia 8 miesiaca(czyli 14 pazdziernika) podpisano konwencje, w mysl której porty Nagasaki i Hakodate otwarte zostaly dla Anglii. Japonia zastrzegla sobie powstrzymanie sie na wodach japonskich od aktów wrogosci miedzy Anglia a Rosja, które to kraje w tym czasie byly w stanie wojny (wojna krymska).Rosja nie odstapila od zamiaru “otwarcia" Japonii. W 3 miesiacu Putiatin na krótko pojawil sie w Nagasaki, okazujac swoje zniecierpliwienie kunktatorstwem japonskim, a nastepnie w 9 miesiacu na statku “Diana" wplynal do zatoki Osaka, co wywolalo panike wsród Japonczyków, poniewaz port ten lezal w bezposredniej bliskosci Kioto. Putiatin dal sie przekonac, ze powinien zmienic miejsce postojui poplynal do Shimody. W trakcie przeciagajacych sie pertraktacji 4 dnia 11 miesiaca nastapilo straszne trzesienie ziemi, któremu towarzyszylo wystapienie fali tsunami. Nieszczesna “Diana" zakotwiczona w zatoce Shimoda w ciagu 30 minutobrócila sie 43 razy wokól wlasnej osi, podczas gdy dno w zatoce odslonilo sie pieciokrotnie. Po ucichnieciu zywiolów dziala zostaly wyladowane ze smiertelnie poranionej “Diany", a okaleczony statek mial byc wprowadzony do doków w miejscowosci Heda, ale utonal po drodze w czasie tajfunu (2 dnia 12 miesiaca). Japonczycy wykazali zapal do zbudowania nowego statku dla Putiatina i pod kierunkiem rosyjskich oficerów wykonali dokladna replike “Diany". Wiele sie przytym nauczyli, a w zamian za okazana zyczliwosc dostali w prezencie 52 dziala zdjete ze starej “Diany".Putiatin tymczasem nie zrazajac sie niczym prowadzil negocjacje i wreszcie uzyskal pozadany rezultat. 21 dnia 12 miesiaca 1854 r. (czyli 7 lutego 1855 r.) podpisany zostal traktat w Shimodzie, zgodnie z którym dla Rosji zostaly otwartetrzy porty: Nagasaki. Shimoda i Hakodate.W 1854 r. nastapilo gwaltowne ocieplenie stosunków z Holendrami. Japonczycy zwrócili sie do Holendrów z prosba o udzielenie im pomocy w budowaniu nowoczesnej marynarki wojennej, zlozyli tez zamówienie na parowce. Wkrótce w Nagasaki otwarta zostala szkola marynarki z instruktorami holenderskimi oraz szkola medyczna (od 1857 r.). Podjeto tez budowe doków. Pierwsze statki parowe zbudowane w Nagasaki splynely na wode w 1857 i 1858 r. Szkola marynarki w ciagu pieciu lat wypuscila okolo 150 oficerów rekrutujacych sie sposród funkcjonariuszy bakufu, a takze samurajów hanowych. Instruktorzy holenderscy wykazywali duzo dobrej woli i cierpliwosci, poniewaz ich japonscy uczniowie plonac checia poznania bardzo czesto okazywali sie calkowicie nieprzygotowani donauki wedlug europejskich wzorów i na europejskim poziomie. Traktat o pokoju i przyjazni miedzy Holandia a Japonia zostal podpisany 23 dnia 12 miesiaca 1855 r.(czyli 30 stycznia 1856 r.). Do tekstu wprowadzona byla m.in. klauzula331

dopuszczajaca uprawianie religii wewnatrz budynków faktorii. Oficjalne zniesienie ceremonii fumie nastapilo pare miesiecy pózniej, chociaz Japonczycy odstapili faktycznie od tego obyczaju juz w pierwszym przyplywie serdecznosci dla Holendrów, w 1854 r. Holendrzy ze swojej strony tez okazali gest i w 1855 r.wreczyli Japonczykom w prezencie swój parowiec “Soembing", przemianowany zostal na “Kankó-maru" i na nim po raz pierwszy zalopotala flaga japonskiej marynarki -na bialym tle czerwone slonce.Otwarcie portów dla kilku mocarstw bylo pierwsza faza “otwierania" Japonii. Wrazz przybyciem Harrisa zaczela sie druga faza - nalegania na podpisanie traktatów Handlowych, na poszerzenie pola dzialalnosci cudzoziemców. Harns pare miesiecy musial czekac na podpisanie konwencji, która uzupelniala traktat z Kanagawy. Konwencja podpisana w Shimodzie 26 dnia 5 miesiaca (17 czerwca) 1857 r. mówila ootwarciu Nagasaki dla Amerykanów, o prawie stalego pobytu przedstawicieli USA w Shimodzie i w Hakodate, o swobodzie poruszania sie konsula i jego sluzby. Ustalala takze system wymiany pieniedzy i gwarantowala Amerykanom prawo eksterytorialnosci. Po tym z trudem wywalczonym zwyciestwie Harris zdwoil swoje nalegania na uzyskanie audiencji u shóguna oraz na podpisanie traktatu handlowego. Japonczycy znowu robili wszystko, by do tego nie dopuscic, a przynajmniej odsunac jak najdalej w przyszlosc. Ostatecznie jednak znowu musieliustapic. 16 dnia 10 miesiaca Harris zostal przyjety przez shóguna lesade, a w 12miesiacu zaczely sie oficjalne rozmowy na temat warunków traktatu. W 1 miesiacu 1858 r. brudnopis traktatu zostal wypracowany, ale ku zdumieniu Harrisa Japonczycy zwrócili sie do niego z prosba o dwumiesieczna zwloke, poniewaz muszauzyskac sankcje cesarska. W glowie amerykanskiego konsula musialo sie zrodzic straszne podejrzenie, ze byl dotychczas zwodzony, poniewaz prawdziwym wladca niejest taikun z Edo, ale dairi z Kioto. Zgodzil sie na zwloke po zapewnieniu, ze traktat bedzie podpisany.

Strona 173

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczOd przyjazdu Harrisa do Japonii w kraju wrzalo. Na najwyzszym szczeblu w bakufu scieraly sie dwie skrajne opinie: nieprzejednanie antycudzoziemska reprezentowana przez frakcje Nariakiego z Mito oraz procudzoziemska reprezentowana przez Ii Naosuke (1815- 1860) i jego stronników. Ane Masahiro próbowal pogodzic oba obozy, ale bezskutecznie. Po jego smierci Nariaki wkrótce wycofal sie z rady bakufu. a znaczniejsza role zaczal odgrywac Hotta Masayoshi (1810- 1864), który byl entuzjasta modernizacji pojmowanej w kategoriach rangaku. W okresie, kiedy jeszcze dzialal jako daimyó swojego hanu Sakura. uzyskal nawet przezwisko rumpeki “holenderski maniak". Na barki tego wlasnie czlowieka spadla podwójnie delikatna misja z jednej strony musial przekonac Harrisa o koniecznosci uzyskania zgody cesarskiej na podpisanie traktatu, z drugiej natomiast przekonac dwór cesarski o koniecznosci podpisania traktatu. Oba zadania byly trudne, ale to drugie przerastalo sily Masayoshiego. W ciagu bowiem ostatnich lat wiele sie zmienilo w klimacie politycznym. Japonia obudzilasie z dwuwiekowego letargu i znowu Kioto zaczynalo byc waznym osrodkiem,332

do którego ciagneli samuraje natchnieni duchem patriotyzmu. Po niepozadanej wizycie Putiatina w Ósace do Kioto zostaly zwolane oddzialy gwardyjskie z Tosy iChóshii, miasto wiec dysponowalo wlasna sila zbrojna. Zaroilo sie ponadto od róninów oraz emisariuszy hanów tozamów. W atmosferze narastajacej burzy Hotta Masayoshi pojechal do Kioto i 9 dnia 2 miesiaca przyjety na dworze poprosil o akceptacje cesarska dla traktatu. Dlugo czekal na odpowiedz, a tymczasem poddawany byl rozmaitym upokorzeniom przez przedstawicieli kuge, którym bez skutku usilowal przedstawic przewage techniczna i militarna obcych mocarstw. Ostatecznie odpowiedz, która otrzymal 20 dnia 3 miesiaca, wyraznie wskazywala nanieprzejednane stanowisko dworu. Masayoshi jednak nalegal na zmiane stanowiska, ale w zamian uzyskal tylko kilka niepraktycznych maksym i rad, wsród których byla tez rada, by zwrócic sie o wyrocznie do chramu w Ise.Bez zgody cesarskiej Hotta Masayoshi wrócil do Edo i tu spotkal sie z grozba ze strony Harrisa, ze w wypadku przeciagania sprawy pan konsul sam pojedzie do Kioto. 26 dnia 4 miesiaca Masayoshi zostal zdjety ze stanowiska, a Ii Naosuke objal urzad tairó i wkrótce pokazal, ze nie zamierza przejmowac sie opinia Kiotoani zadna inna. Pod presja Harrisa, który wiedzial o zblizaniu sie statków angielskich i rosyjskich, traktat o stosunkach handlowych miedzy Japonia a Stanami Zjednoczonymi zostal podpisany 19 dnia 6 miesiaca (29 lipca) 1858 r. na pokladzie statku “Powhatan", zakotwiczonego w zatoce Edo. Wkrótce potem podobne traktaty podpisano: w 7 miesiacu z Holandia, Rosja i Anglia, a w 9 miesiacu z Francja. W czasie najgoretszych negocjacji umarl shógun lesada (6 dnia 7 miesiaca), a jego smierc znowu przez miesiac trzymana byla w glebokiej tajemnicy. Sprawa nastepstwa po lesadzie od dlugiego czasu zajmowala umysly, przy czym ogólnie mozna powiedziec, ze istnialy dwa stronnictwa, z których jednopopieralo kandydature Yoshinobu (lub Keiki) z linii Hitotsubashi, drugie zas lemochiego z Kishu. Oba stronnictwa od szeregu miesiecy nie siedzialy bezczynniei rzecz to znamienna — próbowaly pozyskac dla swojej sprawy dwór w Kioto. Glównym rzecznikiem sprawy Yoshinobu byl Matsudaira Yoshinaga z Echizen. Za lemochim opowiadal sie Ii Naosuke i ostatecznie on zwyciezyl.

AKCJE I REAKCJE ZWOLENNIKÓW ORAZ PRZECIWNIKÓW “OTWARCIA" JAPONIIPodpisanie traktatów z piecioma krajami w ciagu paru miesiecy wzburzylo opinie publiczna, ale Ii Naosuke zaczal wprowadzac nowe porzadki, wzorowane na starym, przezywajacym sie juz modelu rezimowym. W 9 miesiacu nastapila fala represji, która zapoczatkowala tzw. wielkie aresztowania ery Ansei (Ansei-no taigoku). Aresztowania objely ludzi, którzy wypowiadali sie przeciw polityce Naosuke, zarówno w Kioto, jak i Edo, a takze w poszczególnych hanach. Dwór cesarski znowuzostal z dawnym wigorem poddany presji, co przejawilo sie miedzy innymi w zmianie kampaku oraz w naciskach na cesarza celem333

uzyskania akceptacji traktatów. Cesarz Komei (1847— 1866) w ostatnim dniu 1858 r. wydal dekret stwierdzajac, ze jakkolwiek zamartwia sie sytuacja, to przeciez uznaje koniecznosc, przed która stanelo bakufu. Shógun zostal jednoczesnie zobowiazany do wyrzucenia “barbarzynców" przy najblizszej sposobnosci, a zanim to nastapi, musi przygotowac kraj do obrony.W ostatnich miesiacach 1858 i pierwszych miesiacach 1859 r. odbyla sie seria rozpraw sadowych. Ujawniony wówczas rozlam wsród czlonków Hyójósho spowodowal czystki równiez i w tym organie. Nowo sformowane Hyójósho wydawalo surowe wyroki. Wielu ludzi skazano na wiezienie, kilku na smierc. Ofiara “wielkich

Strona 174

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczaresztowan ery Ansei" padl nawet Hitotsubashi Yoshinobu, skazany na areszt domowy, oraz Tokugawa Nariaki, który pod straza zostal odeslany do Mito. a wkrótce potem zmarl.W Mito han byl rozdarty pomiedzy dwie frakcje, z których jedna skupiona wokól administracji hanowej opowiadala sie za polityka bakufu. W drugiej frakcji znalazla sie wiekszosc samurajów sredniego szczebla. Byli to ludzie ze szkoly Nariakiego — goraco patriotyczni, ale równie goraco przeciwni cudzoziemcom. Skoro bakufu ustepowalo przed obcymi mocarstwami - wobec tego samuraje z Mito byli przeciwni bakufu. Duza grupa zerwala stosunki z hanem wybierajac zycie róninów. 3 dnia 3 miesiaca 1860 r. róninowie z Mito pod wodza Sekiego Tetsunosuke oraz rónina z Satsumy Arimury Jizaemona napadli Ii Naosuke przed brama Edo-jó i zabili go (Sakuradamon-no hen — “incydent pod brama Sakuradamon").Nie bylo to ani pierwsze morderstwo polityczne, ani ostatnie, dokonane pod haslem sonnó-jói — “czcic cesarza, wypedzic barbarzynców", ale w tym wlasnie czasie haslo przybralo taka forme. Poprzednio funkcjonowaly dwa oddzielne: “czcic cesarza", inspirowane przez rzesze zwolenników nauki wagakusha, oraz “wypedzic barbarzynców", gloszone przez odlam ksenofobiczny, przy czym nie zawsze stronnictwo procesarskie bylo antycudzoziemskie i odwrotnie: stronnictwo lojalne wobec shóguna niekoniecznie musialo byc procudzoziemskie. W okresie czystek przeprowadzonych przez Ii Naosuke powstala silna reakcja przeciwko niemusamemu, przeciwko niemu jako przedstawicielowi bakufu i wreszcie przeciw jego procudzoziemskiej polityce. Od tego czasu wiekszosc tzw. elementów radykalnych wystepowala pod zlaczonym haslem sonnó-jói, co wcale nie znaczy, ze znikly opinie mieszane, czyli procesarskie, a jednoczesnie procudzoziemskie oraz lojalne wobec shóguna, a niechetne cudzoziemcom. W ogólnym zamieszaniu schylkowych lat piecdziesiatych oraz lat szescdziesiatych znalazlo sie miejsce na wszelkie rodzaje pogladów, ale nie wszystkie odegraly istotna role w przewrocie. W kazdym razie panowala atmosfera ogólnej goraczki, podsycana i zaogniana przez wlaczanie sie w zycie Japonii coraz wiekszej liczby cudzoziemców(m.in. w 1860 r. zostala podpisana konwencja z Portugalia, a w 1861 r. uklad z Prusami).Sytuacje komplikowal fakt, ze podobnie jak w Mito, tak i w innych wplywowych hanach nie bylo jednosci opinii. Czestokroc daimyó334

i górna warstwa arystokracji hanowej mieli inne poglady niz srednia warstwa samurajska, która byla liczniejsza, ale zobowiazana do lojalnosci. Samuraje sredniej warstwy próbowali niejednokrotnie wywierac naciski na swoich zwierzchników, a gdy to sie nie udawalo, masowo opuszczali hany i zostawali róninami. Wiele sie krwi polalo w wewnatrzhanowych tarciach, wiele rozegralo tragedii i niejedno mlode zycie zostalo zlamane lub stracone. Rejon Kioto-Osaka stal sie centrum agitacji procesarskiej, rejon Edo-Yokohama zas wyróznial sie nasileniem akcji antycudzoziemskich ze wzgledu na to, ze w obu tych miastach powstaly duze skupiska obcokrajowców. W Edo usadowily sie legacje panstw traktatowych, w Yokohamie natomiast mieszkali przedstawiciele rozmaitych spólek handlowych. Yokohama uzyskala prawa miejskie dopiero w 1889 r., ale port zostal otwarty dla cudzoziemców w 1859 r. i od tego czasu zaczal sie szybki rozwój pierwotnie malej osady.Zabójstwa ludzi zwiazanych z cudzoziemcami i samych cudzoziemców zaczely sie w 1859 r. John R. Black, który w Yokohamie prowadzil zywa dzialalnosc dziennikarska, opisywal narastajaca arogancje i wrogosc krecacych sie po osadzieróninów. a wreszcie wybuchy nienawisci kulminujace w brutalnych napadach. Fala terroru nasilala sie stopniowo w latach 1860— 1863. Kilkakrotnie podpalano budynki legacji zagranicznych, Japonczycy pracujacy dla cudzoziemców oraz policjanci i agenci bakufu stawali sie ofiarami morderstw. Wsród ataków na przedstawicieli mocarstw traktatowych najwiekszego rozglosu nabrala tzw. afera Namamugi (Namamugi-jiken). 3T dnia 8 miesiaca 1862 r. swita Shimazu Hisamitsu wewsi Namamugi kolo Yokohamy zaatakowala czworo Anglików, którzy jadac konno zablokowali droge pochodu. Jeden Anglik (Richardson) zostal rozsiekany, dwóch innych poraniono. Jedynie pani udalo sie uciec bez szwanku. Sprawa ta wyczerpalacierpliwosc Anglików, którzy dotychczas stracili kilku ludzi ze sluzby i personelu pomocniczego oraz dwukrotnie odbudowywali, spalona legacje. Tym razem zazadali wysokich odszkodowan i ukarania winnych zabójstwa. Daimyó z Satsumy niezamierzal reagowac. Bezposrednio po incydencie spokojnie kontynuowal podróz z Edo do Kioto, jakby w ogóle nic sie nie stalo. Winnych zajscia nie ukaral, a placic nie mial zamiaru.Hisamitsu w owym czasie byl calkowicie zaangazowany w próby wypracowania systemu

Strona 175

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczzwanego kóbu-gattai — “zjednoczenie dworu cesarskiego i bakufu". Wedlug jego koncepcji cesarz i shógun mieli prowadzic wspólna polityke, opierajac sie na radzie zlozonej z najbardziej wplywowych daimyó. Koncepcja ta, kompromisowa w zalozeniu, spotkala sie nawet z przychylnym przyjeciem zainteresowanych stron. Nie przetrwala jednak dlugo, poniewaz, po pierwsze, najbardziej politycznie aktywni daimyó Satsumy, Chóshu i Tosy nie byli w stanie uzgodnic miedzy soba pogladów, a po drugie, presja oddolna ekstremi-stycznie nastawionych samurajów byla zbyt silna.Koncepcja kóbu-gattai — zanim upadla — przechodzila przez rózne fazy i nabieralacoraz to innego odcienia, poniewaz nieustannie byla poddawana modyfikacjom wynikajacym z róznych nacisków. Pomiedzy dworem w Kioto a dworem shóguna w Edo krazyli emisariusze obu stron335

dazac do nawiazania dialogu. Shógunem byl lemochi — bardzo mlody czlowiek (urodzony w 1846 r.), który nie mial wielkiego wplywu na polityke, jakkolwiek staral sie dorosnac do ciazacych na nim obowiazków i wspólpracowal ze stronnictwem dzialajacym na rzecz kóbu-gattai. W celu zaciesnienia stosunków z dworem cesarskim ozenil sie z siostra cesarza Kómeia, ksiezniczka Kazu, a ponadto pozwalal soba powodowac w dalszych dzialaniach dyktowanych rosnacymi zadaniami Kioto. Najwieksze wplywy w Edo mial Hitotsubashi Yoshinobu jako oficjalny opiekun mlodocianego shóguna oraz Matsudaira Yoshinaga, który od 7 miesiaca 1862 r. pelnil funkcje seiji-sosai (“pelnomocnik rzadu"). Obaj politycyod chwili powstania koncepcji kóbu-gattai wykazywali duzo dobrej woli, chociaz czesto stawialo to ich w zenujacej sytuacji. Dwór w Kioto bowiem daleki byl od konsekwencji w swoich zadaniach i nade wszystko ciagle nie potrafil zrozumiec koniecznosci dotrzymywania postanowien traktatowych. Niemniej jednak bakufu wykonalo pierwsze gesty zmierzajace do zreformowania rzadów w mysl nalegan stronnictwa dworskiego. Ofiary czystki Ii Naosuke zostaly zwolnione z wiezienia.a 22 dnia dodatkowego 8 miesiaca 1862 r. wydano zarzadzenie praktycznie znoszacesystem sankin-kótai. Zarzadzenie przewidywalo pobyt daimyó w Edo przez sto dni wciagu trzech lat. Jednoczesnie zniesiono system zakladników. Zony i dzieci moglywrócic do hanów.W rezultacie tego zarzadzenia Edo nagle opustoszalo, w Kioto natomiast zaczely wyrastac nowe yashiki i stara stolica cesarska znowu wypelnila sie mieszanym tlumem, znowu stala sie osrodkiem politycznym kraju Fakt ten nabral realnego wyrazu, kiedy shógun w otoczeniu ogromnej swity przyjechal do Kioto w 3 miesiacu1863 r.Przykra to byla wizyta dla czternastego shóguna z rodu Tokugawa. Jego przyjazd poprzedzily w Kioto ostre manifestacje ze strony róninów ekstremistów, a atmosfera na dworze daleka byla od dawnej uleglosci i kurtuazji. Arystokracja dworska zadbala o to, by potomek leyasu odczul, ze jest tylko poddanym cesarskimi ze cesarz moze mu odebrac inwestyture. Sam cesarz Kómei, chociaz nie zywil zlej woli wobec lemochiego ani Yoshinobu i zalezalo mu na wypracowaniu aliansu, tez nie oszczedzil gosciom upokorzenia, zapraszajac ich do towarzyszenia mu w poboznych pielgrzymkach, których celem bylo uproszenie bóstw o wyrzucenie z Japonii cudzoziemców. lemochi towarzyszyl cesarzowi do chramu Karno, ale z nastepnych pielgrzymek zrezygnowal, tlumaczac sie niedyspozycja. Cesarz nie zostawiajac wylacznie bóstwom sprawy wyrzucenia “barbarzynców" wymógl tez na shógunie obietnice podjecia konkretnych dzialan. Data ostateczna mial byc 10 dzien 5 miesiaca. Yoshinobu, który taka deklaracje zlozyl cesarzowi w imieniu shóguna 20 dnia 4 miesiaca, zaraz opuscil Kioto i ruszyl do Edo, gdzie przekazalrozkazy znacznie bardziej umiarkowane - armia bakufu miala przystapic do walki “w wypadku ataku ze strony cudzoziemców".Po wyjezdzie Yoshinobu w Kioto nastapilo zamieszanie na dwóch plaszczyznach - zwolennicy koncepcji kóbu-gattai stracili nadzieje na zwyciestwo i jeden po drugim opuscili miasto. Wyjechal Shimazu Hisamitsu (Satsuma). Yamanouchi Toyoshige (Tosa), Matsudaira Yoshi-336

naga, który zrzekl sie funkcji seiji-sósai. Zostal tylko Móri Sadahiro (Chóshu) oraz lemochi, trzymany wbrew jego woli. Ekstremisci natomiast nabrali nowego animuszu wierzac w to, ze wkrótce nastapi oczyszczenie kraju z “barbarzynców". Wprzeddzien zapowiedzianej daty, to jest 9 dnia 5 miesiaca, bakufu wyplacilo odszkodowanie Anglikom za afere Namamugi. Przekazana suma wynosila 111 tys. funtów. Pozostawalo ciagle do zaplacenia zadane od Satsumy 25 tys. funtów. Shimazu Hisamitsu w dalszym ciagu jednak nie zamierzal placic.10 dnia 5 miesiaca han Chóshu przystapil do wojny na wlasna reke, robiac blokade

Strona 176

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczciesniny Shimonoseki. Amerykanski statek “Pembroke" zostal ostrzelany. 23 dnia dziala Chóshu podziurawily statek francuski, a trzy dni potem holenderski. Tym razem byly ofiary w ludziach i panstwa traktatowe przystapily do akcji odwetowej. 1 dnia 6 miesiaca amerykanski okret “Wyoming" ostrzelal baterie Chóshu w Hagi, a w cztery dni pózniej dwa statki francuskie ostrzelaly nabrzeza,po czym zolnierze zeszli na lad i utworzyli przyczólek.Shógunowi w tym czasie udalo sie wreszcie uzyskac zgode cesarska na opuszczenie goscinnego Kioto. Po powrocie do Edo wystosowal do cesarza pismo, w którym prosil o wycofanie zadania wyrzucenia cudzoziemców, pare dni wczesniej bowiem panstwa traktatowe zagrozily wspólnym dzialaniem zbrojnym, jezeli bakufu nie zapewni spokoju w ciesninie Shimonoseki i nie ukarze Chóshu. W odpowiedzi otrzymal poslanie, w którym cesarz dziekowal mu grzecznie za wizyte w Kioto. przywrócila ona bowiem dawne stosunki miedzy wladca a poddanym. Jednoczesnie cesarz ganil shóguna za opieszalosc w obronie kraju, ale rozumiejac trudna sytuacje odkladal ukaranie do innej sposobnosci.Dzialania w ciesninie Shimonoseki rozpalily umysly. Kioto wrzalo. Haslo sonnó-jói przewijalo sie w licznych wystapieniach, ale obok niego zaczynaly sie podnosic coraz silniejsze glosy skierowane przeciwko bakufu. Cesarz, który juz sie oswoil z koncepcja kóbu-galtai — zwlaszcza wobec zupelnej potulnosci shóguna— zaczal byc przerazony wystapieniami ekstremistów. Wezwal Shimazu Hisamitsu, który zareagowal w charakterystyczny sposób, proponujac wyciecie krzykaczy. Nie mial jednak czasu na realizacje tego “prostego" zamierzenia, poniewaz zostal pilnie zobligowany do powrotu. W Satsumie zanosilo sie wlasnie na akcje odwetowaAnglików za zabójstwo Richardsona. 2 dnia 7 miesiaca siedem okretów angielskich podplynelo do zatoki Kagoshima. Wywiazala sie walka, w której zginelo wiecej Anglików niz Japonczyków, ale miasto Kogoshima zostalo zbombardowane, umocnienianadbrzezne oraz baterie dzial — duma Satsumy — ulegly zniszczeniu. Zrobilo to ogromne wrazenie na panu Shimazu i jego samurajach. Podziw dla przewagi militarnej byl taki, ze w 9 miesiacu nastepnego roku zawarte zostalo w Yokohamieporozumienie miedzy Satsuma a Anglia, a w 11 miesiacu Shimazu Hisamitsu zaplacilodszkodowanie za afere Namamugi. Od tej chwili zaczela sie nie ujawniona, ale korzystna przyjazn. Han Satsuma zamówil statek u Anglików i zaprosil instruktorów marynarki do pracy w hanie.337

Przyjazn Satsumy z Anglia musiala byc utrzymywana w tajemnicy, poniewaz nastrojeantycudzoziemskie przybraly na sile, a Shimazu Hisamitsu uznany byl za bohatera,który odparl napasc Anglików. W atmosferze narastajacego napiecia na wszystkich szczeblach doszlo do przewrotu palacowego, który w historiografii japonskiej uzyskal nieco przydluga nazwe “przewrót 18 dnia 8 miesiaca trzeciego roku ery Bunkyu". Przewrót polegal na tym, ze armia Satsumy i hanu Aizu obsadzila bramy palacu i dopuszczala do wnetrza tylko tych sposród kuge, którzy byli rzecznikamikoncepcji kóbu-gattai (Han Aizu byl domena Matsudairów. bocznej galezi tokugawowskiej. Matsudaira Katamori od 1862 r. pelnil funkcje wojskowego gubernatora Kioto). Samuraje z Chóshu, którzy od pewnego czasu pelnili funkcje gwardii cesarskiej, zostali poinformowani, ze ich sluzba juz dobiegla konca i nie wolno im sie pokazywac w poblizu palacu. W nastepnym etapie zostali zbrojniewypedzeni z Kioto. Trudno wprost opisac rozpacz zapamietalych rojalistów z Chóshu. Nie byli w stanie zrozumiec naglej zmiany nastroju. A zmiana byla wyrazna. Cesarz dal sie przekonac, ze “barbarzynców" juz nie mozna wyrzucic z Japonii, potrzebny jest natomiast silny rzad, zdolny do opanowania trudnej sytuacji. Bylo to chwilowe, ale wielkie zwyciestwo stronnictwa kóbu-gattai. Dotyczylo najwyzszych szczebli w ukladzie cesarz—shógun—daimy ó, nie dotyczylo natomiast sredniej warstwy samurajów hanowych, róninów oraz tych sposród kuge, którzy dazyli do obalenia bakufu., Sanjó Sanetomi i szesciu innych kuge po przewrocie palacowym zbieglo do Chóshu. Tam tez zaczeli sie gromadzic liczni róninowie spod sztandaru sonnó-jói. Wkrótce doszlo do zbrojnych incydentów skierowanych przeciwko przedstawicielom bakufu. Na przelomie 1863 i 1864 r. han Chóshu niedwuznacznie dawal do zrozumienia, ze zdecydowany jest samotnie prowadzic wojne w obronie autorytetu cesarskiego.Tymczasem na dworze w Kioto triumfowali zwolennicy koncepcji kóbu-gattai, którymprzewodzil Shimazu Hisamitsu. Na poczatku 1864 r. doprowadzil on do powtórnej wizyty shóguna u cesarza. Tym razem porozumienie bylo pelne, poniewaz cesarz wycofal swoje zadania dotyczace rychlego wyrzucenia cudzoziemców, a takze zostawil shógunowi wolna reke w kwestii ukarania Chóshu. Han ten nie czekal biernie na ukaranie, ale przedsiewzial szereg akcji. Najpierw petycja za petycjaszla do cesarza, podczas gdy ekstremisci hanowi zbierali sie w Ósace. Nastepnie z Chóshu wyruszyla w strone Kioto armia pod wodza Móriego Sadahiro, syna daimyó.

Strona 177

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczZanim jednak ta armia dotarla do stolicy, rozegraly sie tam dramatyczne wypadki i Sadahiro zawrócil do Hagi nie biorac w nich udzialu. 18 dnia 7 miesiaca oddzialy Chóshu wyruszyly z Ósaki i starly sie z oddzialami bakufu w kilku miejscowosciach wokól Kioto (Fushimi, Toba, Yamazaki, Sakai). Czesc oddzialów Chóshu przedarla sie do samego miasta i walczyla nawet na terenie palacu cesarskiego, którego bronili wojownicy z Aizu i Satsumy. Na czele oddzialów Satsumy stal Saigó Takamori (1827—1877), jeden z najwybitniejszych przywódców ruchu procesarskiego. Bylo dla niego ciezkim ciosem to, ze musial walczyc przeciwko Chóshu, pracowal on338

bowiem usilnie nad stworzeniem ligi wielkich hanów u boku cesarza. Tymczasem zlepojety patriotyzm wojowników Chóshu pomieszal mu szyki i zmusil do wystapienia razem z armia bakufu przeciwko ludziom, których szanowal i z którymi chcial wspólpracowac. W dramatycznej obronie palacu cesarskiego Takamori dzialal wylacznie na rozkaz cesarza.Armia Chóshu zostala rozbita. Wielu samurajów padlo w walce, wielu popelnilo samobójstwo, a niedobitki musialy sie przedzierac do hanu. Kioto plonelo, funkcjonariusze bakufu zas przeprowadzali czystke wsród ekstremistów. Pozar w stolicy trwal dwie doby i pochlonal 28 tys. domów. 23 dnia 7 miesiaca cesarz wydal rozkaz ukarania Chóshu i nastepnego dnia bakufu powolalo pod bron armie z 21 hanów zachodnich. Zaczela sie tzw. pierwsza wojna dla spacyfikowania Chóshu (dai-ichiji seichó-no eki). Zanim jednak armia bakufu zabrala sie do akcji, w ciesninie Shimonoseki doszlo do interwencji zbrojnej czterech panstw traktatowych, które na prózno dotychczas domagaly sie zadoscuczynienia za wypadki 5 miesiaca poprzedniego roku. 5 dnia 8 miesiaca 1864 r. okrety wojenne Ameryki, Anglii, Francji i Holandii otworzyly ogien na baterie Shimonoseki, a nastepnego dnia pare tysiecy zolnierzy zeszlo na lad. Walki trwaly 4 dni i zakonczyly sie kapitulacja Chóshu. Bakufu przejelo odpowiedzialnosc finansowa zastraty panstw traktatowych i w pierwszym miesiacu 1865 r. wyplacilo odszkodowania w wysokosci 500 tys. dolarów.W czasie, gdy sie to wszystko dzialo, armia bakufu zbierala sie niespiesznie poddowództwem Tokugawy Yoshikatsu (daimyó z Owari) i wyruszyla na ekspedycje karna dopiero w 11 miesiacu. Operacjami przeciw Chóshu mial kierowac Saigó Takamori, który w rzeczywistosci pragnal za wszelka cene uniknac wojny domowej. Gdy armia bakufu zajela pozycje w Hiroshimie, Takamori wszczal negocjacje z daimyó Mórim Motonarim i uzyskal kapitulacje, której warunki przewidywaly usuniecie najbardziej zacietych ekstremistów przez wygnanie lub sklonienie do samobójstwa oraz zniszczenie twierdzy Yamaguchi. Móri Motonari wraz z synem wyslani zostali do Edo. Wielu ekstremistów opuscilo han (wsród nich byl Sanjó Sanetomi), kilku popelnilo samobójstwo, a zorganizowana uprzednio armia zeszla do konspiracji.Nie na dlugo jednak. W 12 miesiacu 1864 r. wrócil do Shimonoseki Takasugi Shinsaku (1839—1867), który w okresie czystki zbiegl wraz z Sanjó Sanetomim do Chikuzen. Takasugi Shinsaku byl organizatorem zmodernizowanej armii hanowej, do której zaciagal nie tylko samurajów, ale wszystkich chetnych do walki — nawet chlopów. Jego oddzialy, zwane kiheitai, przechodzily musztre na wzór europejski i zaopatrzone byly w nowoczesna bron. Powrót Shinsaku do Shimonoseki stal sie nowym zarzewiem wojny domowej. Oddzialy kiheitai opanowaly Shimonoseki, a takze Hagi, wycinajac opornych, i utworzyly osrodek, wokól którego zaczeli sie jednoczyc wszyscy niezadowoleni z wladzy bakufu. W hanie Chóshu od pewnego czasuzachodzily ciekawe zmiany pogladów i nastrojów — po interwencji czterech panstw traktatowych w ciesninie Shimonoseki nienawisc do cudzoziemców ustapila339

miejsca podziwowi i przyjazni (podobnie jak w Satsumie po zbombardowaniu Kagoshimy). powszechne natomiast staly sie wybuchy nienawisci do bakufu. Do tej zmiany nastrojów przyczynila sie w pewnej mierze dzialalnosc dwóch wybitnych osobistosci: Itó Hirobumiego (1841 - 1909) i Inoue Kaoru (1835- 1915), których wraz z trzema innymi samurajami z Chóshu wyslano w 1863 r. do Anglii. Ich zadaniem bylo wówczas poznanie wroga, by tym skuteczniej z nim walczyc. Jednakzepobyt w Londynie wplynal na nich zupelnie inaczej, niz to sobie wyobrazali oni sami oraz hanowi ekstremisci. Porazeni widokiem nieznanej sobie cywilizacji musieli uznac jej wyzszosc. Zrozumieli, ze feudalna Japonia nie jest w stanie przeciwstawic sie technice Zachodu, ze nie ma dosyc sily, by walczyc z nieporównywalnie potezniejszymi mocarstwami. Utrwalilo sie w nich przekonanie o koniecznosci przebudowy ustrojowej wlasnego kraju i za wszelka cene unikniecia wojny z cudzoziemcami. Na wiesc o zajsciach w ciesninie Shimonoseki Itó Hirobumii Inoue Kaoru spiesznie wrócili do kraju w nadziei, ze zdolaja powstrzymac swój

Strona 178

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczhan od zgubnych dzialan. Wrócili w 6 miesiacu. Wszystko, co uzyskali, to byla jedynie dwudziestodniowa zwloka w akcji interwencyjnej czterech panstw, poniewazhan Chóshu w owym momencie nie zamierzal odstapic od swojej agresywnej wobec cudzoziemców postawy. Dopiero po interwencji przyszlo opamietanie.Armia bakufu z kwatera glówna w Hiroshimie narazona byla na akty wrogosci ze strony mieszkanców hanu Chóshu i Tokugawa Yoshikatsu nie chcial niepotrzebnie przedluzac swojego tam pobytu, zwlaszcza ze oddzialy innych hanów powolane pod bron nie wykazywaly szczególnego entuzjazmu do akcji. W koncu 12 miesiaca 1864 r. armia zostala rozwiazana. Ta decyzja Yoshikatsu spotkala sie z dezaprobata w Edo i w Kioto, poniewaz dla wszystkich bylo oczywiste, ze kapitulacja Chóshu byla pozorna i ze w hanie nadal pozostali ekstremisci zagrzewajacy sie wzajemniedo walki z bakufu. Shógun wezwany przez cesarza do zlozenia wyjasnien przybyl doKioto w 5 miesiacu dodatkowym. Dla podniesienia swojego slabnacego autorytetu przybyl na czele parotysiecznej armii.W tym czasie, kiedy shógun tlumaczyl sie przed cesarzem, wszczete zostaly bardzotajne rozmowy emisariuszy Satchódo. Chodzilo o polaczenie sklóconych hanów Satsuma i Chóshu oraz o stworzenie wspólnego frontu przeciw bakufu. Ze strony Chóshu rozmowy prowadzili:Itó Hirobumi, Inoue Kaoru, Kido Kóin (1833—1877), ze strony Satsumy: Saigó Takamori i Ókubo Toshimichi (1830—1878). Rozmowy trwaly pare miesiecy i prowadzone byly w scislej konspiracji. Ostatecznie 21 dnia 1 miesiaca (7 marca) 1866 r. nastapilo ostateczne pogodzenie Satsumy i Chóshu. Saigó Takamori w imieniu swojego hanu zobowiazal sie dolozyc staran, by Chóshu przywrócic do laskcesarskich oraz pomóc w zakupie broni od cudzoziemców z Nagasaki. Kido Kóin z kolei przyrzekl zaopatrzyc Satsume w ryz i inne niezbedne produkty. Od tej chwili oba hany mialy dzialac wspólnie dla dobra cesarza i Japonii.Tymczasem shógun lemochi zdolal wytlumaczyc cesarzowi, dlaczego340

konieczne bylo rozwiazanie armii bakufu po kapitulacji Chóshu, po czym — pod naciskiem roju - zaczal przekonywac monarche o koniecznosci wszczecia nastepnej kampanii. Sytuacja zmienila sie znowu. Tym razem cesarz nie spieszyl sie z udzieleniem sankcji dla nastepnej ekspedycji.Te nieustanne zmiany orientacji polityków najwyzszego szczebla moga sie dzis wydawac dziwaczne i niepowazne. W tamtych czasach jednak byly naturalna konsekwencja ciaglych, krzyzujacych sie nacisków, którym poddawane bylo bakufu zarówno ze strony obcych mocarstw, jak i przez dzialanie rozmaitych sil odsrodkowych. 1865 rok i poczatki roku 1866 znamienne byly ze wzgledu na rosnacenatarczywe zadania panstw traktatowych, a takze z racji coraz zywiej rysujacego sie ruchu przeciw bakufu, inspirowanego przez Chóshu. Mezowie stanu bakufu zdawali tez sobie sprawe z tendencji do polaczenia sie hanów poludnio-wo-zachodnich. Zagrozenie dla wladzy bakufu roslo i doradcy shóguna byli zdania, ze nalezy przede wszystkim podbudowac oslabiony autorytet przez zlikwidowanie gniazda oporu w Chóshu. Tokugawa Yoshinobu po dlugich wahaniach przychylil sie do tej opinii, a wreszcie cesarz tez ulegl i wydal nakaz ukarania“wrogów tronu" (choteki). Bylo to 21 dnia 9 miesiaca 1865 r. Nastapila nowa mobilizacja do wojny z Chóshu, ale formowanie armii przebiegalo mozolnie i dopiero w 6 miesiacu nastepnego roku doszlo do pierwszego starcia zbrojnego bakufu z wojownikami Chóshu. Zaczela sie “druga wojna dla spacy-fikowania Chóshu". Po stronie Chóshu walczyly nie tylko zorganizowane oddzialy kiheitai, ale wsciekly opór armii rzadowej stawiali równiez mieszczanie i chlopi. W trakcie przeciagajacych sie i nie bardzo chwalebnych dla bakufu walk 20 dnia 7 miesiaca 1866 r. w Osace zmarl na atak serca mlody shógun lemochi. Smierc jego nie zostala ogloszona przez miesiac. Walki trwaly nadal, ale armia bakufu ponosila kleske za kleska. Wreszcie w polowie 8 miesiaca Tokugawa Yoshinobu nakazal wszczecie rokowan z hardym hanem i 2 dnia 9 miesiaca doszlo do rozejmu. W koncu miesiaca armia bakufu zostala rozwiazana. Han Chóshu wyszedl z próby zwyciesko, autorytet bakufu zas ucierpial na tym bolesnie.

OSTATNI SHÓGUN TOKUGAWA I UPADEK BAKUFU5 dnia 12 miesiaca Yoshinobu niechetnie przyjal inwestyture na shóguna, a 25 dnia umarl cesarz Kómei. Dlugo ciagnely sie ceremonie pogrzebowe, które stworzyly okazje do wielkich manifestacji procesarskich w Kioto. 9 dnia 1 miesiaca (13 lutego) 1867 r. odbyla sie ceremonia intronizacji ksiecia Mutsuhito, który wszedl do historii pod posmiertnym imieniem Meiji. Wraz z nowymcesarzem na dworze doszla do glosu odsunieta w 1862 r. frakcja przeciwna koncepcji kóbu-gattai, na której czele stal Iwakura Tomomi (1825— 1883). Iwakurapostaral sie o nawiazanie kontaktu z ekstremistami z hanów

Strona 179

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczpoludnio-wo-zachodnich. Przygotowania do przewrotu weszly w ostatnia faze.Tajne rozmowy prowadzone na róznych poziomach hierarchii hanowej341

i przez róznych przedstawicieli hanów zaczely wreszcie owocowac. Mimo rozbieznosci opinii w wielu punktach zaczela sie rysowac coraz wyrazniejsza wspólpraca wielkich hanów nad jednym wspólnym celem:likwidacja podwójnej wladzy widziana jako likwidacja bakufu. Szczególnie doniosla rola w realizacji tego celu przypadla Tosie, której przedstawiciel, Gotó Shójiró (1838—1897), doprowadzil do porozumienia miedzy swoim hanem a Satsuma, a nastepnie przedstawil swojemu daimyó, Yamanouchiemu Yódó, wypracowanywraz z Sakamoto Ryóma projekt listu do shóguna, proponujacy temu ostatniemu rezygnacje ze stanowiska. Propozycja zaopatrzona byla w argumenty wskazujace na koniecznosc zjednoczenia Japonii pod jednym wladca, aby mogla stanac w równym rzedzie z innymi krajami. Yamanouchi Yódó zaakceptowal tresc memorialu i przez Gotó Shójiró przeslal do Kioto, gdzie bawil shógun Yoshinobu. 3 dnia 10 miesiaca1867 r. memorial zostal przekazany roju Itakurze. W dziesiec dni pózniej Yoshinobu zwolal na narade do zamku Nijó-jó czterdziestu daimyó, którzy byli wówczas w stolicy. W wyniku obrad shógun zdecydowal sie na rezygnacje ze stanowiska i 24 dnia 10 miesiaca przekazal odpowiednie pismo cesarzowi. Cesarz przyjal rezygnacje.Zaraz jednak okazalo sie, ze gest Yoshinobu zamiast ukoic wzburzone umysly doprowadzil je do wrzenia. W obozie bakufu powstal rozlam, poniewaz wielu fudai-daimyó, hatamoto i funkcjonariuszy aparatu nie chcialo sie pogodzic ze zniesieniem shógunatu. W obozie procesarskim tez wybuchly wasnie wokól problemu dalszych losów domu Tokugawa. Odlam umiarkowany byl za dopuszczeniem Yoshinobu do nowego rzadu, ekstremisci natomiast domagali sie usuniecia go z zycia publicznego i konfiskaty dóbr tokugawowskich na rzecz cesarza. W trakcie burzliwych debat, klótni i utarczek na terenie stolicy armie z Satsumy i Chóshu zaczely sie zbierac wokól Kioto, a Nijó-jó, w którym skupili sie stronnicy bakufu, wrzal jak gigantyczne gniazdo os. 9 dnia 12 miesiaca 1867 r., czyli 3 I 1868 r., w palacu cesarskim odbylo sie posiedzenie, które wiekszosc historyków uwaza za przelomowe i te date traktuje jako poczatek tzw. restauracji Meiji. Na posiedzeniu ustalone zostalo definitywne zniesienie urzedów shóguna, kampaku i shoshidai. Cesarz mial sie odtad obywac bez pelnomocników. Uchwalono zarazem, zeYoshinobu powinien zrzec sie swoich dóbr.W zamieszaniu, które nastapilo po ogloszeniu wyników znamiennego posiedzenia, Yoshinobu zbiegl do Ósaki, gdzie zgromadzili sie jego stronnicy. Mimo oporów i wahan seniora wierni wasale nie mieli najmniejszego zamiaru poddac sie bez walki. Armia tokugawowska ruszyla na Kioto i 3 dnia 1 miesiaca 1868 r. rozpoczela sie kilkudniowa bitwa, toczona glównie w miejscowosciach Toba i Fushimi. Droge do stolicy zagradzaly armie Satsumy i Chóshu. Stronnicy Yoshinobuponiesli porazke. a on sam salwowal sie ucieczka przez morze do Edo. Krótkotrwala, ale krwawa wojna domowa, która teraz rozgorzala, odbila sie tez ciezko na zagranicznych rezydentach. Ósaka plonela, a jej mieszkancy narazeni byli na gwalty i rabunki. Cudzoziemcy w poplochu uciekli do Hyógo, ale tu tez nie byli bezpieczni. 11 dnia 1 miesiaca342

armia daimyó z Okayamy w marszu na Kioto dokonala okrutnej rzezi na cudzoziemcach (Kóbe-jiken, “incydent w Kóbe"). Nowy rzad cesarski zareagowal na to skazujac na smierc Takiego Zenzaburó, który pierwszy strzelil. Taki Zenzaburópopelnil harakiri z calym ceremonialem, przy czym wsród swiadków bylo siedmiu cudzoziemców (m. in. lord Redesdale, który to widowisko opisal). W nastepnym miesiacu samuraje z Tosy zabili w Sakai jedenastu Francuzów. Nowa wladza znowu zareagowala na to skazujac na smierc jedenastu (sposród dwudziestu) napastników.Scisle mówiac skazani byli wszyscy, ale dziewieciu darowano zycie na skutek interwencji ministra francuskiego, który widocznie liczyl glowe za glowe. W dwa tygodnie po incydencie w Sakai napadniety zostal na drodze do Kioto minister brytyjski sir Harry Smith-Parkes. Zycie ministra uratowal Gotó Shójiró przecinajac napastnika na pól. Za ten czyn otrzymal miecz i odznaczenie od królowej Wiktorii.Bakufu przestalo istniec po 250 latach. Wojna domowa, zwana boshin-sensó (“wojnapod znakiem zodiakalnym boshin"), ciagnela sie jeszcze przez kilkanascie miesiecy. Armia cesarska pod wodza ksiecia krwi Arisugawy Taruhito (1835— 1895) zajela Edo, gdzie 15 dnia 5 miesiaca stoczona zostala ciezka bitwa (bitwa w Ueno) ze stronnikami domu Tokugawa. Wojna nastepnie przeniosla sie na pólnoc, w rejon Tóhoku, gdzie hany Aizu i Yonezawa stawialy bohaterski opór. Szczególnie

Strona 180

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczznana jest historia obrony Aizu-Wakamatsu przez oddzialy Byak-kotai (“Oddzialy Bialego Tygrysa"), w których sklad wchodzili nieletni chlopcy. Po upadku zamku wWakamatsu “biale tygrysiatka" popelnily masowe samobójstwo. Ostatnim punktem oporu niedobitków tokugawowskiej armii stalo sie Hakodate. Umocnil sie tutaj w twierdzy Go-ryókaku oficer marynarki bakufu, Enomoto Takeaki (1836—1908), który po przegranej w Ueno wyprowadzil z Edo siedem statków i dotarl wraz z cala zaloga do Hokkaidó. Oblegany w Goryókaku przez oddzialy Kurody Kiyotaki (1840—1900), ostatecznie w 5 miesiacu 1867 r. skapitulowal i wydal twierdze. Bylto ostatni akt wojny boshin. Przez cale póltora roku trwania wojny domowej nowy rzad cesarski nie próznowal w oczekiwaniu na zlamanie opozycji. Dzialal z cala energia mlodego organizmu, o czym bedzie juz mowa w nastepnym rozdziale. Aby podkreslic przelomowe znaczenie okresu Meiji, przejdziemy tez na system datowania wedlug kalendarza slonecznego, chociaz w Japonii to przejscie nastapilo dopiero w 1872 r.Dla zamkniecia dlugiej historii rodu Tokugawa dodamy jeszcze, ze Yoshinobu usunal sie do Mito. Zostawiono mu pensje w wysokosci 700 tys. koku ryzu, a olbrzymie dobra zostaly skonfiskowane.XIII. OKRES MEIJI (1868-1912)

FORMOWANIE SIE NOWEJ WLADZY

STUDiUJAC okres MEIJI trzeba nieustannie miec na uwadze to, ze bardzo czesto terminologia obiegowa odpowiednia dla Europy nie przystaje tak calkiem do Japonii. Japonia wystartowala w nowozytnosc stosunkowo pózno i wlozyla ogromny wysilek w to, zeby ten spózniony start nadrobic. Rozpowszechnione na swiecie mniemanie, jakoby Japonczycy byli jedynie imitatorami bez wlasnej inicjatywy kopiujacymi obce wzory, nie potwierdza sie przy uwazniejszym spojrzeniu na ten przelomowy okres w dziejach narodu. Z pewnoscia znalezc mozna analogie miedzy powstaniem kapitalizmu w Europie i w Japonii. Z cala pewnoscia Japonczycy szukali wszedzie wzorów poza granicami swojego kraju. Jednakze to, co sobie wreszcie wypracowali, nie jest kopia zadnego ze studiowanych wzorów. Nie mozna tego nawet powiedziec o konstytucji, chociaz niektórzy historycy zachodni przykleili do tej konstytucji etykietke “pruskiej" lub wrecz “bismarckowskiej". Podobienstwo wielu elementów obu konstytucji nie wynika z nasladownictwa, jakkolwiek faktem jest, ze Itó Hirobumi, szef zespolu pracujacego nad konstytucja, studiowal w Prusach to zagadnienie, sluchal wykladów von Gneista i byl przyjmowany przez Bismarcka. Trzeba jednak pamietac o tym, ze Itó w atmosferze pruskiej czul sie bardziej swojsko niz gdziekolwiek indziej na swiecie. A to z tego wzgledu, ze pruski sposób myslenia, pruskie poglady na kwestie monarchii i role armii byly najbardziej bliskie tradycjom, w jakich Itó sie wychowal.Jest sprawa dosyc istotna, ze znakomita wiekszosc przywódców przewrotu Meiji rekrutowala sie sposród sredniej warstwy samurajskiej, obarczonej calym bagazem feudalnego sposobu myslenia i powiazanej wiezami feudalnych lojalnosci z rozmaitymi jednostkami lub grupami. Po dojsciu do wladzy wylonily sie natychmiast konflikty wielorakiego typu - z jednej strony miedzy poszczególnymi jednostkami wywolane przynaleznoscia do róznych “grup lojalnosci", z drugiej strony miedzy tradycyjnymi sklonnosciami a ideami postepu w rozumieniu Zachodu. Brak zgody na temat zalozen czestokroc rozstrzygany bywal nie poprzez studia i dyskusje, ale na zasadzie osobistych antagonizmów lub lojalnosci.Po obaleniu shógunatu okazalo sie, ze przywódcy ruchu procesarskiego nie sa w pelni przygotowani do kierowania nowoczesna administracja na skale panstwowa. Niektórzy wsród nich mieli pewna praktyke344

w administrowaniu hanem. Znaczna wiekszosc jednak to byli po prostu samuraje z dziada-pradziada, dla których fraszka bylo przeciac wroga wraz z koniem, ale którym obce byly zawile kwestie finansów czy organizacji cywilnej. Lepsze przygotowanie administracyjne mieli dawni funkcjonariusze bakufu, ale nie wszyscy z nich przeszli na strone nowej wladzy. Z tych tez wzgledów nowy rzad dzialajacy w imieniu cesarza stanal wobec licznych problemów do rozwiazania, i to do rozwiazania juz, natychmiast. Nie bylo czasu na szkolenie kadry. Nalezalo dzialac i w dzialaniu sprawdzac slusznosc obranej drogi. Dlatego przez pierwsze lata cala struktura polityczno-administracyjna miala charakter tymczasowy i czesto podlegala zmianom, korektom i przesunieciom.Kraj ciagle znajdowal sie w stanie wrzenia. Czesc narodu upojona byla zwyciestwem, ale nie bardzo wiedziala, jak sie znalezc w nowej sytuacji, a ostatni wierni domowi Tokugawów walczyli jeszcze do wiosny 1869 r. W calej

Strona 181

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczJaponii odbywalo sie sortowanie rozmaitych nowych idei i pogladów, scieraly sie opinie, ludzie nierzadko skakali sobie do oczu, pod pozorem sporów ideologicznych krwawo zalatwiali zastarzale pretensje. Stosunek do cudzoziemców ciagle byl nieufny, a nierzadko wrogi. W tym stanie rzeczy najbardziej palacym zadaniem nowego rzadu stalo sie znalezienie takiej formuly, która by godzila zwasnionych, nikogo nie urazala, a jednoczesnie nie zalatwiala niczego w sposób kategoryczny, z którego nie mozna by sie bylo potem wycofac. Pod takim katem widzenia sformulowana zostala i ogloszona narodowi 6 IV 1868 r. tzw. przysiega cesarska, inaczej zwana proklamacja cesarska (go-ka-jó-no seimon). Nad opracowaniem tego dokumentu mozolilo sie kilku ludzi (Yuri Kimimasa, Fukuoka Kótei, Kido Kóin) pod formalnym nadzorem Iwakury Tomomiego. Redaktorem ostatecznego tekstu byl Kido Kóin. Proklamacja skladala sie z pieciu paragrafów i podawala do wiadomosci narodu najbardziej ogólnikowe zasady rzadzenia:1. Zwolane beda zgromadzenia obradujace i wszystkie sprawy panstwowe rozstrzygane beda na podstawie opinii publicznej.2. Wszystkie klasy spoleczne, zarówno rzadzacy, jak i rzadzeni, zjednocza sie wewspólnym wysilku dla kraju.3. Wszystkie klasy spoleczne beda mogly realizowac swoje aspiracje.4. Odrzucone beda niecywilizowane obyczaje przeszlosci i wszystko zostanie oparte na zasadach sprawiedliwosci i praworzadnosci.5. Wiedza bedzie poszukiwana na calym swiecie, dzieki czemu wzmocnione zostana podstawy cesarstwa.Podany tu tekst nie jest filologicznym tlumaczeniem oryginalu. chociaz od niego nie odbiega ani pod wzgledem lakonicznosci, ani pod wzgledem tresci. Z tym jednak zastrzezeniem, ze oryginal japonski mozna interpretowac na rozmaite sposoby nie tylko teraz z punktu widzenia przekladu filologicznego, ale i wówczas, w 1868 r., z punktu widzenia zawartosci merytorycznej.Narodowi, który ciagle jeszcze tkwil w zaleznosciach feudalnych, stosunkowo proste wydawaly sie punkty 2 i 3. Punkt 2 brzmial swojsko, bo przywolywal na pamiec dalekie echa tzw. konstytucji Shótoku-taishi345

oraz niezliczone przepisy i testamenty zostawiane przez panów feudalnych ku pouczeniu potomnych. Punkt 3 interpretowany byl w ten sposób, ze po staremu chlop bedzie oral, kupiec handlowal, a samuraj rzadzil — no bo jakie inne aspiracje moga miec klasy spoleczne? Punkty 4 i 5 w niczym nie rujnowaly feudalnego swiatopogladu, a dawaly za to perspektywy “nowoczesnosci" — zdolni, mlodzi ludzie bedajezdzc za granice i przywozic nowinki z calego swiata, dzieki czemu Japonia osiagnie postep. Postep rozumiany jako bogactwo, silna armia, silny rzad... Opracuje sie kodeksy takie jak w Europie, zeby nie trzeba sie bylowstydzic wobec cudzoziemców, i kraj stanie sie taki jak wszystkie inne na swiecie.Najwiecej kontrowersji budzil punkt 1 i — jak sie okazalo w ciagu najblizszych paru lat — wokól jego interpretacji rozgorzala wielka dysputa. “Zgromadzenia obradujace" dla swiatlejszych umyslów oznaczaly “parlament". Jaki parlament, ktow nim bedzie zasiadal, jakie beda formy wyborów, nad czym bedzie obradowal — takie i wiele innych pytan nie znalazlo oficjalnej odpowiedzi i kazdy mógl sobiesam wymyslec taka odpowiedz, jaka mu dyktowaly optymistyczne marzenia. Co przez to rozumieli autorzy dokumentu, nie zostalo ujawnione. Zachowaly sie jednak pierwsze wersje przedstawione przez poszczególnych czlonków komisji. Wynika z nich, ze “zgromadzenia obradujace" w pojeciu autorów mialy byc rada ksiazat feudalnych.Wyrazenie “opinia publiczna" tez budzilo watpliwosci. Co to znaczy? Jaki jest zakres tej “publicznosci"? Czy to ma oznaczac, ze kupcy i rzemieslnicy tez beda dopuszczeni do glosu? Warto tu zwrócic uwage na to, ze wiekszosc samurajów, którzy wyplyneli na fali przewrotu, byli to ludzie zubozali, czesto bez srodków do zycia, podczas gdy kupcy stanowili najbogatsza warstwe Japonii. Jednakze ani jednym, ani drugim nie zaswitala nawet mysl, zeby kupcy mieli wejsc do parlamentu. Taki pomysl nie miescil sie w feudalnej mentalnosci. Jest to jeden zpowodów, dla których nalezy sie wystrzegac nazywania przewrotu Meiji rewolucja burzuazyjna. Przewrót Meiji dokonal sie poprzez walke o wladze w ramach tej samej klasy spolecznej, a nie na zasadzie obalenia klasy rzadzacej przez jakis “stan trzeci". Z biegiem czasu wyrosla w Japonii burzuazja, powstaly instytucje typowe dla spoleczenstwa burzuazyjnego, mentalnosc feudalna ustapila miejsca mentalnosci mieszczanskiej. Trzeba jednak zauwazyc, ze nastapilo to nie w wynikurewolucji i nie w rezultacie kopiowania wzorów zagranicznych. Bardzo wiele Japonczycy przejeli od innych krajów, ale cala ta powódz innowacji dotyczyla zewnetrznych form zycia spolecznego i nie penetrowala w glab socjalnej struktury

Strona 182

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczformowanej przez wieki wyspiarskiej izolacji, a przez to odrebnej i nieelastycznej.W ciagu pierwszych dekad Meiji Japonia przebiegla droge podobna do tej, jaka Europa przemierzala dostojnie przez sto lat od rewolucji francuskiej. Byl to proces nienaturalny, bo przez izolacje okresu Edo sztucznie zostaly zahamowane naturalne rozwojowe procesy ekonomiczno-spoleczne. Po zniesieniu izolacji natomiast nacisk ze strony zewnetrznej byl tak mocny, a sily odsrodkowe sztucznie dotychczas utrzymywane346

w spokoju wybuchly z taka potega, ze Japonia zaczela pedzic jak pocisk wyrzuconyz katapulty. W krótkim czasie z samowystarczalnego kraju agrarnego stala sie krajem przemyslowym, a w niespelna 30 lat od przewrotu juz weszla na droge ekspansji militarnej. I znowu mozna podkreslic, ze takie tempo rozwoju bylo nienaturalne i zostawilo slady w psychice Japonczyków, slady nie wystepujace w krajach, gdzie przejscie od feudalizmu do kapitalizmu odbywalo sie na drodze powolnego, naturalnego rozwoju spoleczno-ekonomicznego. Japonczycy dumni ze swojej modernizacji ciagle jeszcze wstydza sie tego spóznionego startu i brzydzasie slowem “feudalizm", jakby to bylo cos nieprzyzwoitego. Jednoczesnie jednak ztrudem i wsród wielu dramatów dopiero w ostatnich latach (ponad sto lat od przewrotu, tzn. piec pokolen!) zaczynaja sie wyzwalac z feudalnego modelu rodziny. Wiekszosc instytucji i zakladów pracy ciagle dziala na zasadzie feudalno-patriarchalnej struktury wewnetrznej, a wielka finansjera ciagle powiazana jest licznymi wiezami rodowymi lub zmodyfikowanych zaleznosci feudalnych.Po przysiedze cesarskiej z 6 IV 1868 r. wypadki toczyly sie szybko. Rzad skladalsie w tych pierwszych miesiacach z Dajókanu, Jingikanu, kilku ministerstw i radycesarskiej. Ministrami byli arystokraci sposród kuge, stanowiska wiceministrów iradców powierzone zostaly dawnym przywódcom ruchu procesarskiego, a wiec samurajom z Satchódohi, którzy mieli wiecej energii, pomyslów i zmyslu praktycznego od swoich arystokratycznych zwierzchników. W czerwcu ogloszona zostala, “ksiega struktury rzadu" (seitaisho) autorstwa Fukuoki Kóteia i SoejimyTaneomiego. Skladala sie z 15 paragrafów i wprowadzala podzial na wladze ustawodawcza, wykonawcza i sadownicza, które mialy byc sprawowane przez Dajókan jako najwyzszy organ rzadowy. Nie bylo to, oczywiscie, rozwiazanie ostateczne i juz w ciagu najblizszych miesiecy wprowadzone zostaly pierwsze zmiany, po których co jakis czas nastepowaly dalsze. Niezaleznie od tego jednak, jak sie formowaly poszczególne biura i jakimi obdarzano je nazwami, ludzie u steru byli ciagle ci sami i liczyly sie ich indywidualne talenty, a nie oficjalne tytuly.Nowy rzad stal wobec licznych trudnosci, które trzeba bylo pokonywac jednoczesnie. Skarb cesarski byl pusty, a przez blisko póltora roku trwala jeszcze kampania przeciwko niedobitkom bakufu. Nowy rzad nie mial ciagle prawa nakladania podatków, zeby ten pusty skarb wypelnic. Ziemia ciagle znajdowala siew rekach 276 daimyó. Nie bylo nawet ustalonej jednostki monetarnej i w srodkach platniczych panowalo wielkie zamieszanie. Bogactwo ciagle liczylo sie w ryzu, podczas gdy po kraju kursowaly najrozmaitsze rodzaje monet zlotych, srebrnych, miedzianych i zelaznych oraz listów zastawnych i weksli traktowanych jako srodkiplatnicze.Innym rodzajem trudnosci byly stosunki z obcymi mocarstwami i ich przedstawicielami na terenie Japonii. Zawarte w poprzedniej dekadzie traktaty podpisane zostaly przez funkcjonariuszy bakufu i wobec tego mocarstwa obce nie chcialy uznac nowego rzadu w obawie, ze347

traktaty moglyby stracic znaczenie. Trzeba bylo wiele wysilku i taktu ze strony nowego rzadu, zeby przekonac cudzoziemców o respektowaniu umów zawartych przez shógunat. Kupcy i dyplomaci zagraniczni otoczeni zostali czujna opieka, która miala ich zabezpieczyc przed atakami ekstremistów. Równiez dla uspokojenia przyplywajacych do Japonii cudzoziemców zaangazowano ekspertów angielskich do budowy latarni morskich i innych urzadzen ulatwiajacych nawigacje wzdluz wybrzezy japonskich. Bylo to jednym z dowodów na to, ze nowy rzad respektuje umowy zawarte przez bakufu. Umowa o budowie “urzadzen ulatwiajacych zegluge" zawarta byla w 1866 r.Nowy rzad staral sie o dobre stosunki z zagranica nie dla milosci blizniego — ciagle jeszcze tu i ówdzie dawalo sie slyszec haslo “wyrzucic barbarzynców". Jednakze swiatle umysly wsród nowych przywódców nie mogly sobie nie zdawac sprawy z bezbronnosci Japonii w obliczu jakiegokolwiek zagrozenia z zewnatrz. Równiez w wypadku ewentualnych zamieszek wewnetrznych uklad sil byl niepewny.

Strona 183

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczArmia, która dysponowal cesarz, ta zwycieska armia, która rozgromila sily Tokugawów, nie byla wojskiem zacieznym dzialajacym na rozkaz wladzy centralnej. Skladala sie z samurajów wychowanych w duchu lojalnosci wobec swojego daimyó i hanu. Cesarz mógl jedynie liczyc na ich lojalnosc, po zwyciestwie mógl nawet zadac lojalnosci, ale nie byl w stanie jej wymusic w razie potrzeby. Daimyó ciagle byli panami na swoich dobrach i samo slowo cesarskie nie wystarczyloby, aby im te lokalna autonomie odebrac.Niewatpliwie hany Satchódohi doprowadzily stronnictwo cesarskie do zwyciestwa. Trudno jednak okreslic, w jakim stopniu ich poparcie dla sprawy wyplywalo z pobudek patriotycznych, z czystej lojalnosci wobec cesarza i kraju jako calosci,a w jakim stopniu z checi zniszczenia wladzy Tokugawów. Mozna przypuszczac, ze ten drugi czynnik byl znacznie silniejszy. Prawdopodobnie tez wsród zwyciezców panowalo przekonanie, ze juz wkrótce nastapi dzielenie nagród w postaci stanowisk i dóbr odebranych Tokugawom. Takie przekonanie stanowilo konsekwencje - prosta i naturalna - wychowania w duchu feudalnej etyki rycerskiej. Niewielu ludzi w momencie przewrotu zdawalo sobie sprawe z tego, ze feudalizm sie przezyl, ze Japonia feudalna nie bedzie w stanie utrzymac sie na arenie miedzynarodowej. Ci jednakze, którzy to rozumieli, nie pozostali bezczynni. Mozna by sie tu, oczywiscie, znowu zastanawiac, ile w ich dzialaniu bylo idealizmu, a ile widoków na wlasne korzysci. Lepiej jednak porzucic takie nieudokumentowane rozwazania i popatrzec, w jaki sposób ci ludzie wzieli sie do dziela.Jak juz powiedziano poprzednio, w najblizszym gronie doradców cesarskich oraz nastanowiskach wiceministrów znalezli sie przedstawiciele sredniej warstwy samurajskiej hanów Satchódohi, a oprócz nich tylko wyjatkowe jednostki spoza tych hanów(np.: Yuri Kimimasa, który byl z Echizen). Oto nazwiska najwybitniejszych dzialaczy zgrupowanych wedlug pochodzenia:Satsuma: Saigó Takamori (1827 1877), Ókubo Toshimichi (1830-1878).348

Chóshu: Itó Hirobumi (1841 - 1909), Kido Kóin (1833- 1877), Inoue Kaoru (1835 1915), Yamagata Aritomo (1838-1922).Tosa: Gotó Shójiró (1838-1897), Itagaki Taisuke (1837-1919).Hizen: Ókuma Shigenobu (1838-1922), Eto Shimpei (1834-1874), Soejima Taneomi (1828- 1905).Jakkolwiek wszyscy ci ludzie walnie przyczynili sie do zwyciestwa, to przeciez ich poglady w wielu kwestiach nie byly zgodne. Trzeba przy tym ciagle miec na uwadze rozmaite zastarzale antagonizmy lokalne dwojakiego rodzaju: z jednej strony tendencje odsrodkowe wewnatrzhanowe, z drugiej natomiast zawisci i zazdrosci miedzy poszczególnymi hanami. Ta skomplikowana sytuacja, dotyczaca w znacznej mierze ukladów personalnych, ostatecznie — chociaz brzmi to paradoksalnie — odegrala pozytywna role w umacnianiu sie nowego rzadu i w obalaniu autonomii daimyó. Wykorzystana zostala przez ludzi z najblizszego gronacesarskiego, którym centralny rzad dawal o wiele szersze perspektywy dzialania od ksenofobicznej polityki hanów. Daimyó zdawali sobie sprawe z tego, jak delikatny byl w owym czasie bilans sil. Gdyby którykolwiek z nich próbowal w jakiejkolwiek formie siegnac po wladze, natychmiast stanalby wobec koalicji zwróconej przeciwko sobie. Zdawali tez sobie z tego sprawe mlodzi politycy, tacyjak Kido, Ókubo czy Itó. Jasne bylo dla nich, ze nie wolno za zadna cene dopuscic do walk domowych, trzeba natomiast ambicje daimyó skierowac na korzystne dla nowego rzadu tory.Nie wszystkie szczególy wszczetej akcji sa znane. Rezultaty jednak nie daly na siebie dlugo czekac. Pod wplywem swoich wasali panowie Shimazu, Yamanouchi, Mórii Nabeshima wystosowali do cesarza wspólny memorial, w którym prosili, aby cesarz zechcial przyjac tytuly wlasnosci ich dóbr. Tekst memorialu mówil: “Nie ma takiego kawalka ziemi w calym cesarstwie, który by nie nalezal do cesarza. Nie ma mieszkanca, który by nie byl cesarskim poddanym, chociaz w wiekach srednich wladza cesarska upadla, a podniosla sie klasa wojskowa, zagarniajac ziemie i dzielac ja miedzy soba jako nagrody za dzialalnosc militarna. Jednakze teraz, gdy przywrócona zostala potega cesarska, jakze bysmy mogli zatrzymywac ziemie nalezaca do cesarza i rzadzic ludzmi, którzy sa cesarskimi poddanymi? Oddajemy wiec pokornie wszystkie nasze feudalne posiadlosci, aby jednolita wladza mogla byc rozciagnieta nad calym cesarstwem. W ten sposób nasz kraj bedzie mógl stanac na równi z innymi narodami swiata".Ta slawna akcja nazywa sie w historii hanseki-hókan (“zwrot rejestrów"). Do marca 1869 r. hany Satchódohi zrzekly sie swojej autonomii i przekazaly cesarzowi rejestry poddanych. Za ich przykladem poszly inne hany i w ciagu dwóchlat pozostalo juz tylko 17 daimyó, którzy sie jeszcze ociagali, ale byli to

Strona 184

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczludzie bez wiekszego znaczenia. W 1871 r. reskrypt cesarski odebral im prawa do ziemi oraz poddanych i nikt sie juz temu nie sprzeciwial. Byl to ostatni akt tego, co historycy chetnie nazywaja “obaleniem feudalizmu" w Japonii.Trwalo to “obalanie" ponad dwa lata, poniewaz rzad cesarski jakkolwiek zachwycony inicjatywa hanseki-hókan) nie byl po prostu przygotowany349

na przejecie ciezaru administrowania calym krajem. Nie mial na to ani funduszów,ani wyszkolonej kadry. Dlatego tez daimyó pozostali chwilowo na swoich ziemiach z tytulami gubernatorów cesarskich oraz z zapewnieniem polowy dotychczasowych dochodów, które rzad podjal sie wyplacac. Bylo to na razie rozwiazanie polowiczne, które przysporzylo wielu klopotów nowo kreowanemu ministrowi finansów. Nie zalatwialo to problemu samurajów, których dotychczasowa egzystencja opierala sie wylacznie na pensjach wyplacanych przez daimyó. Rzad zredukowal te pensje proporcjonalnie do poprzednich dochodów, przez co wielu nisko uposazonych samurajów pozostalo praktycznie bez srodków do zycia. Bardziejprzedsiebiorczy, a mniej konserwatywni sposród nich opuscili swoje hany i potrafili znalezc sobie miejsce w raptownie zmieniajacym sie kraju. Wielu jednakbylo takich, którzy nie umieli sie przystosowac i zgodnie z etyka feudalna uwazali wszelka prace za hanbe dla rycerza. Ci stanowili potencjalne niebezpieczenstwo, z czego rzad doskonale zdawal sobie sprawe. Wreszcie rzad znalazl dosyc sily i odpowiednie srodki, aby oglosic obalenie hanów i wprowadzenie podzialu na prefektury. W sierpniu 1871 r. wydany zostal dekret tejtresci, a wkrótce potem zaczely sie wizyty kurtuazyjne przedstawicieli rzadu u najbardziej wplywowych sposród daimyó. Wizyty mialy na celu przekonanie wahajacych sie lub nazbyt ambitnych, ze ich interesy sa w gruncie rzeczy zgodne z interesami panstwa. Dla poparcia tej perswazji rzad zaproponowal zamiane pensji na dlugoterminowe obligacje panstwowe, z których mialo byc wyplacane 8%. Ponadto dla samurajów o dochodach mniejszych niz 500 koku ryzu otwierala sie mozliwosc obrócenia polowy pensji na obligacje oraz uzyskania polowy w gotówce jako jednorazowej wyplaty.Dzieki obligacjom rzad nie musial wyplacac pelnych pensji w ryzu (lub jego równowartosci), a mógl sie ograniczyc do placenia procentów. Bylo to niewatpliwie ulga, ale mimo wszystko nalezalo nieustannie zabiegac o nowe zródladla zasilenia rzadowej kasy.Lata uplynely, zanim samuraje pogodzili sie z postawionymi im warunkami. Wiele sie przy tym krwi polalo, bo rozwiazania rzadowe wyraznie byly korzystne dla daimyó i dawnej arystokracji hanowej, zle natomiast traktowaly szeregowych samurajów o niskich niegdys dochodach. Grupa uprzywilejowana mogla dostatnio zycz procentów, nie ruszajac w ogóle kapitalu lub korzystnie go inwestujac, nisko uposazeni samuraje natomiast bardzo szybko stawali na skraju ruiny. Ich pensje zostaly zredukowane do polowy, z czego tylko polowe rzad im wyplacal gotówka. Jezeli nie byli przygotowani do podjecia jakiejkolwiek pracy (a takich byla wiekszosc) lub nie potrafili rozsadnie zainwestowac swojego poczatkowego skromnego kapitaliku (a skad mogli miec doswiadczenie w finansach?), w krótkim czasie staczali sie na dno nedzy. Dlatego tez w latach 1873—1877 zdarzaly sie liczne incydenty wzniecane przez niezadowolonych i glodnych, a tlumione przez sytych. Z tego tez wzgledu trudno sie zgodzic z opinia niektórych historyków, jakoby “obalenie feudalizmu" w Japonii przebieglo bezbolesnie na fali entuzjazmunarodowego.350

Niewiele entuzjazmu u samurajów budzily tez inne zarzadzenia, które traktowali jako odzieranie ich z kolejnych przywilejów. Dotychczas tylko arystokracja dworska i rycerze chlubili sie nazwiskami rodowymi. W 1871 r. chlopi i mieszczanie tez uzyskali prawo noszenia nazwisk. W tym samym roku samuraje zostali zwolnieni z obowiazku noszenia mieczy, a w 1876 r. nowe prawo zabronilo im pokazywania sie z mieczem publicznie. Równiez w 1871 r. chlopom zezwolono wchodzic w zwiazki malzenskie z osobami z innych klas spolecznych, zezwolono im jezdzic konno i nie padac na twarz w obecnosci samuraja. Zniesione zostaly klasyspoleczne. Nawet eta teoretycznie uzyskali równe z innymi prawa.Najwiekszym jednak ciosem dla dumy samurajskiej bylo utworzenie regularnej armii, opartej na systemie powszechnego poboru. Mimo ze sie to nie podobalo dotychczasowym dziedzicznym wojownikom, z punktu widzenia rzadu bylo niezbedne. Dlatego tez Yamagata Aritomo wkrótce po przewrocie zostal wyslany na studia do Francji i Prus, skad wrócil pelen wrazen i energii organizacyjnej. Zaraz tez zapowiedziano powszechna sluzbe wojskowa (czynna — przez trzy lata; w rezerwie —dwa). Mozna sie bylo wykupic od sluzby oplacajac zastepstwo, ale ze wzgledu na

Strona 185

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczduze obciazenie finansowe nie dotyczylo to biedoty. Wiele tez bylo protestów zarówno ze strony chlopów odrywanych od gospodarstwa, jak i ze strony samurajów,którzy nie chcieli stykac sie lokciami z “pospólstwem". Na skutek trudnosci organizacyjnych (brak sprzetu. brak kadry, brak pomieszczen) pierwsze zaciagi odbyly sie dopiero w 1873 r.Chlopom japonskim nie uderzyly do glowy nowe prawa podnoszace ich pozycje spoleczna. Od wieków uciskani i zmuszani do pokory, teraz nieufnie przygladali sie nowinkom. Wiele zarzadzen budzilo ich intensywna niechec, która tu i ówdzie zaczela sie przeradzac w otwarte bunty. Rok 1873 zwlaszcza obfitowal w wybuchy niezadowolenia, w tym roku bowiem zaczely sie zaciagi do wojska, a jednoczesnie weszla w zycie reforma podatkowa.Reforma polegala na tym, ze ziemia uznana za wlasnosc tych, którzy ja aktualnie uprawiali (co bylo prawnym usankcjonowaniem stanu faktycznego), po raz pierwszy w historii Japonii oblozona zostala podatkiem od wartosci, a nie podatkiem od produktu. Podatek byl uniwersalny i wyplacany w pieniadzach. Rujnowalo to uswiecony wielowiekowa tradycja porzadek, do którego chlop japonski byl przyzwyczajony. Nienawykly do kombinacji finansowych, do poczucia wolnosci osobistej, gubil sie chlop w tej powodzi nowinek, które ze wszystkich stron na niego spadaly. Jedynie co sprytniejsi szybko sie zorientowali i wykorzystywali ogólna ignorancje. Zwlaszcza zezwolenie na sprzedaz ziemi dawalo im szerokie mozliwosci spekulacji nieruchomosciami.Do niepokoju, a nastepnie do buntowniczych incydentów przyczynila sie równiez próba rzadowa wprowadzenia shintó na pozycje religii panstwowej. Dekret w tej sprawie wydano jeszcze w 1868 r. Nazywal sie Shimbutsu-bunri-rei (Dekret o rozdzieleniu shintó i buddyzmu). Jego celem bylo oczyszczenie shintó z synkretycznych nalecialosci i utworzenie351

religii narodowej, zespalajacej poczucie jednosci narodu i wynoszacej osobe cesarza jako centralny punkt kultu. Podlegala ta idea rozmaitym przemianom, zanim ostatecznie przybrala forme tzw. kokka-shintb (shinto panstwowego) i tego,co nazywamy tennoizmem (kultura cesarza; od slowa lenno cesarz). W pierwszych latach okresu Meiji nie znalazla ona powszechnego uznania. Razila szczególnie chlopów, którzy nie rozumieli, dlaczego rozbija sie posagi buddyjskie czy usuwa pagody z terenu chramówshintoistycznych. W wielu okolicach te przejawy wandalizmu religijnego staly sie powodem wybuchów o niekoniecznie religijnym charakterze. Byly jedynie ostatnia kropla przelewajaca kielich chlopskiej goryczy.Trzeba jednak pamietac, ze dekret shimbutsu-bunri nie wpedzal buddyzmu do podziemia, nie zabranial dzialalnosci klerowi buddyjskiemu. ani nawet nie zdejmowal z niego obowiazku prowadzenia rejestrów w dotychczasowych parafiach. Po prostu mial na celu “oczyszczenie" shinto. Nie wspominal tez dekret o chrzescijanstwie, jakkolwiek ten problem nabieral ostrosci w miare zwiekszania sie liczby cudzoziemców na terenie Japonii. Stare zarzadzenia tokugawowskie zabraniajace pod kara smierci praktykowania i propagowania chrzescijanstwa przezJaponczyków ciagle byly w mocy. Interwencje mocarstw zachodnich zbywane bywaly przez wladze kostycznymi uwagami, ze Japonczycy sami wiedza, jak rzadzic krajem.Dopiero rozglos, jakiego nabrala afera pewnego nauczyciela, doprowadzil rzad do zmiany stanowiska. Ów nauczyciel, niejaki Ichikawa Einosuke, zostal w 1871 r. aresztowany i osadzony w wiezieniu za posiadanie, egzemplarza Nowego Testamentu.Zmarl bez sadu póltora roku pózniej. Wzburzylo to opinie zagraniczna i minister amerykanski w rozmowie z Iwakura (ówczesnym szefem rzadu) dal do zrozumienia, zestosunki japonsko-amerykanskie moga ulec pogorszeniu, jezeli Japonia nie zmieni swojego nastawienia wobec chrzescijanstwa. Iwakura zareplikowal wprawdzie, ze Japonia nie musi sie tlumaczyc przed cudzoziemcami z tego, jak traktuje swoich poddanych, ale wkrótce wyjechal do Stanów Zjednoczonych i tam sie przekonal, ze sprawa Ichikawy ma bardzo szerokie reperkusje. Po powrocie Iwakury w 1873 r. zarzadzenia antychrzescijanskie zostaly cofniete. Ujawnily sie wówczas w po-ludniowo-zachodniej Japonii wegetujace konspiracyjnie grupy wytrwalych chrzescijan. Dziwne to byly istoty, kalekie duchowo i zdziwaczale, bo przez dziesiatki lat pozbawione przewodnictwa duchowego i doplywu literatury czy przedmiotów liturgicznych, skazane na wlasna pomyslowosc i zyjace w wiecznym strachu. Ludzie ci wiele zapomnieli z dogmatów, a nasycili te swoja religie elementami buddyjskimi, konfucjanskimi i shintoistycznymi, lepiej znanymi i rozumianymi.Zaczela sie tez wkrótce dosyc zywa dzialalnosc misjonarzy zagranicznych, zwlaszcza protestanckich. Pod protektoratem misji powstawaly szpitale, sierocince, szkólki i rózne instytucje charytatywne. Kler buddyjski uciskany na

Strona 186

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczskutek akcji “oczyszczania" shinto zaczal tez obawiac sie dodatkowego niebezpieczenstwa ze strony chrzescijanstwa. Nie poddajac sie depresji podjal próby stworzenia konkurencyjnych instytucji filantropijnych i oswiatowych, a ponadto zaczal tu i ówdzie modyfikowac swoje doktryny w duchu tzw. nowoczesnosci.352

WYSILKI NA RZECZ MODERNIZACJINie wolno ani przez moment zapominac, ze haslem dnia W calej Japonii, od Kyushu po Hokkaidó, byla modernizacja. Modernizacja i westernizacja. Proklamacja cesarska z 1868 r. zapowiadala, ze wiedza bedzie przywozona do Japonii ze wszystkich krajów swiata, “dzieki czemu wzmocnione beda podstawy cesarstwa". Memorial do tronu Satchódohi tez w koncowym fragmencie dotyczyl tego istotnego punktu: “nasz kraj bedzie mógl stanac na równi z innymi narodami swiata". Otóz to!Najgoretszym pragnieniem wszystkich myslacych obywateli bylo stworzenie silnego,nowoczesnego kraju, który nie musialby sie wstydzic wobec reszty swiata. Motoremtego dazenia nie byla sama ambicja, chociaz ambicja zawsze stanowila (i po dzis dzien stanowi) silny bodziec. Równiez racja stanu zadala unowoczesnienia Japonii. Poznac Zachód i jego metody, zeby tym skuteczniej sie przed nimi bronic. W pózniejszym okresie slowo “bronic" przestalo miec znaczenie i na jego miejscu pojawilo sie slowo “pokonac". Ale w pierwszych latach po przewrocie stawka byla sama egzystencja Japonii jako samodzielnego panstwa. Rozdarta feudalnymi antagonizmami, watla ekonomicznie Japonia nie moglaby sie oprzec kolonialnej drapieznosci Zachodu. Dlatego trzeba bylo obalic przynajmniej zewnetrzne formy feudalizmu, stworzyc centralny rzad, a nastepnie zajac sie wzmocnieniem ekonomicznym i militarnym. W tym celu niezbedna byla w pierwszym okresie pomoc ekspertów zagranicznych oraz intensywne szkolenie w kraju i za granica rodzimych specjalistów, aby jak najpredzej mogli swoja wiedza sluzyc krajowi. Nie wolno bylo przy tym popasc w zaleznosc finansowa od obcych mocarstw.Wszystkie te punkty obszernego programu realizowano konsekwentnie i w tym samym czasie. Mowa juz byla o tym, w jaki sposób obalone zostaly zewnetrzne, najbardziej dokuczliwe formy feudalizmu. Wspominalismy tez o poczatkach nowoczesnej armii organizowanej przez Yamagate oraz o reformie podatkowej, którastala sie zródlem stalych dochodów finansowych zasilajacych skarb cesarski (jakopodstawowa jednostke monetarna przyjeto jen (yen), który poczatkowo oparty byl na srebrze, a od 1871 r. na zlocie). Podatki jednakze nie wystarczaly na pokrycie rozlicznych palacych potrzeb. Dwukrotnie rzad byl zmuszony do zaciagniecia pozyczek zagranicznych, za kazdym razem w Wielkiej Brytanii. Pierwsza pozyczka z 1869 r. w wysokosci 930 tys. funtów (na 9%, splacona do 1881r.) przeznaczona zostala na budowe pierwszej w Japonii linii kolejowej, laczacejpoczatkowo Tokio z Yokohama. Druga pozyczke z 1873 r. w wysokosci 2400000 funtów(siedmio-procentowa na 24 lata) zuzyto w znacznej mierze na wyplacenie samurajskich pensji. Poza tymi dwoma wypadkami, które nie uzaleznily Japonii od Wielkiej Brytanii, mlody kraj wlasnymi silami rozwiazywal problemy finansowe. Niemalym zródlem dochodu staly sie konfiskaty dóbr tokugawowskich prowadzone szybko i systematycznie, choc nie bez trudnosci. Przede wszystkim przejete zostaly przez panstwo obiekty353

zwiazane z przemyslem strategicznym, a wiec: kopalnie wegla, rudy i zlota, odlewnie metalu, doki, fabryki broni i amunicji. W wiekszosci byly to obiekty beznadziejnie przestarzale. Czestokroc brakowalo wyszkolonego personelu, aby przejete obiekty funkcjonowaly nalezycie. Trzeba bylo sprowadzac fachowców i drogie nowoczesne urzadzenia z zagranicy. Panstwu nie zawsze sie oplacalo inwestowanie i czekanie na zyski, oznaczalo to bowiem zamrozenie kapitalu tak bardzo potrzebnego w innych dziedzinach. Dlatego tez wkrótce panstwo chetnie zaczelo sprzedawac poszczególne kopalnie lub fabryki prywatnym przedsiebiorcom. W niektórych wypadkach obiekty stawaly sie calkowicie prywatna wlasnoscia, w innych rzad zostawial sobie kontrole, z której dopiero po paru latach sie wycofywal.W 1870 r. utworzone zostalo ministerstwo do spraw industrializacji (Kóbushó), naktórego czele stanal Itó Hirobumi. Rozliczne byly zadania tego nowego tworu rzadowego: dozorowanie obiektów panstwowych, zachecanie prywatnych przedsiebiorców do inwestowania w przemysle, sprowadzanie i oplacanie ekspertów zagranicznych, szkolenie japonskich inzynierów i mechaników, budowanie i utrzymywanie dróg zelaznych, linii telegraficznych, latarni morskich. I wiele,

Strona 187

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwiele innych.Liczne byly dziedziny zycia, w których Japonczycy czuli sie ciagle bezradni jak dzieci. Ich handel zagraniczny krepowaly restrykcje nalozone przez traktaty. Majac na uwadze rewizje niedogodnych traktatów, w pazdzierniku 1871 r. wyslano do Stanów Zjednoczonych i Europy specjalna oficjalna misje pod przewodnictwem Iwakury, w której sklad weszli Itó, Kido, Ókubo i okolo 50 osób asysty. Male nadzieje miano na rewizje traktatów, ale zasadniczym, choc nie wyrazanym glosno celem bylo przyjrzenie sie mocarstwom zachodnim i podpatrzenie ich na ich wlasnym podwórku.Misji towarzyszylo piec kobiet wyslanych na studia do Stanów Zjednoczonych (Tsuda, Yamakawa i in.). Sam fakt ten swiadczyl, do jakiego stopnia Japonczycy wtym pierwszym okresie byli zdecydowani przeksztalcic swoje poglady w duchu modernizacji. W spoleczenstwie feudalnym pozycja kobiety byla scisle okreslona zgodnie z konfucjanskim modelem rodziny. Wyjscie kobiety poza rodzine stanowilo zaiste krok rewolucyjny.Zaledwie kilku czlonków piecdziesiecioosobowej misji poprzednio juz bawilo za granica. Dla wiekszosci byla to podróz w kraine dziwów, gdzie na kazdym kroku spotykali nieznane urzadzenia i obyczaje, przedmioty, których zastosowania nie znali. Spowici w ceremonialne kimona zachowywali pelna godnosci powage i jedyniew rozmowach miedzy soba lub w pamietnikach dawali upust swemu zdumieniu czy niedowierzaniu. Miedzy innymi trudno im bylo uwierzyc w to, ze wydekoltowane damy na przyjeciu u prezydenta Granta nie byly platnymi kurtyzanami. Niejedna tez niespodzianke przezyli w zetknieciu z zachodnimi urzadzeniami sanitarnymi. Ogromne wrazenie robily na nich nowoczesne miasta o domach z cegiel, ze swoimi bogatymi fasadami, z zywym ruchem ulicznym i liniami komunikacyjnymi.Podzieleni na grupy, zeby jak najwiecej wchlonac, spedzali czas na354

zwiedzaniu, penetrowaniu, podpatrywaniu. Interesowalo ich wszystko — od hut i odlewni metali po fabryki guzików i swiec. Rozmowy dyplomatyczne w sprawie rewizji traktatów nie daly zadnych rezultatów (zgodnie zreszta z przewidywaniami). Wiedza praktyczna jednak, która z tej podrózy wyniesli, przekraczala ich oczekiwania. Nabrali tez wielkiego szacunku dla Zachodu i przekonania, ze Japonia musi sie wzmocnic najpierw wewnetrznie, aby móc stanac do wspólzawodnictwa w jakiejkolwiek dziedzinie.Dwa lata trwala podróz i byc moze trwalaby dluzej, ale z ojczyzny dotarly niepokojace wiesci o grozacym rozlamie rzadowym. Czlonkowie misji Iwakury majac ciagle przed oczami osiagniecia Zachodu zdecydowani355

byli za wszelka cene zapobiec konfliktowi, który móglby oslabic i tak juz slaby kraj. Dlatego tez pospiesznie wrócili do Tokio, gdzie zastali trudna sytuacje. Podczas ich nieobecnosci do glosu w rzadzie doszla grupa, której przewodzil popedliwy, sklonny do fanatyzmu Saigó Takamori.W 1872 r. do Korei wyjechalo poselstwo japonskie celem nawiazania stosunków. Poselstwo zostalo potraktowane w sposób obrazliwy i wrócilo z niczym. Grupa Saigó zaczela sie wówczas domagac “ukarania" Korei dla ratowania honoru japonskiego - nawet za cene konfliktu z Rosja. Sila perswazji Saigó byla tak duza, ze wiekszosc doradców cesarskich opowiedziala sie za jego punktem widzenia. Chodzilo tu nie tylko o “ratowanie honoru" Japonii. Waznym argumentem bylo znalezienie w wojnie ujscia dla nagromadzonej energii samurajskiej, a w dalszym etapie ewentualne zatrudnienie bezrobotnych samurajów na okupowanych terytoriach Korei. Jak z tego widac, mysl o ekspansji militarnej zakielkowala w Japonii juz niecale piec lat po przewrocie. Zostala jednak szybko zdlawiona dzieki pospiesznemu powrotowi misji Iwakury. W pazdzierniku 1873 r. cesarz wypowiedzial sie przeciwko ekspedycji koreanskiej, zalecil natomiast intensywna prace nad wewnetrznym wzmocnieniem kraju. Rezultatem tego bylo wycofanie sie z rzadu Saigó, Gotó, Itagakiego, Soejimy i Eto. Wszyscy ci panowie zgodni byli w jednym tylko punkcie — w swojej niecheci do pozostalych doradców cesarskich. Poza tym ich motywy byly rózne i róznymi poszli drogami.Zlikwidowanie rozlamu rzadowego w 1873 r. uwazane jest przez historyków za date graniczna, zamykajaca pierwszy etap formowania sie wladzy po przewrocie Meiji. Patrzac teraz na te piec lat mlodego panstwa mozna dojsc do wniosku, ze Japonia osiagnela juz bardzo wiele i znalazla sie na prostej drodze ku wymarzonej modernizacji. Zniesiona zostala autonomia ksiestw feudalnych i obalone zewnetrzne formy feudalizmu. Nastapilo formalne zrównanie klas, polozono podwaliny nowoczesnej regularnej armii. Przyjeto jednolity system monetarny i wprowadzono uniwersalny podatek od wartosci ziemi placony w gotówce, co zasililo

Strona 188

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczskarb cesarski. Kraj nie popadl w zaleznosc finansowa od obcych mocarstw, aczkolwiek dwukrotnie uciekal sie do pozyczek brytyjskich. Liczni eksperci zagraniczni nadzorowali budowe nowoczesnych obiektów, instalacje maszyn i urzadzen z importu dla mlodego przemyslu oraz szkolili kadry przyszlych specjalistów japonskich. Kluczowe galezie przemyslu znajdowaly sie pod bezposrednim zarzadem panstwowym. Wybranych wedlug zdolnosci i zainteresowan studentów wysylano masowo za granice, aby jak najszybciej i jak najpelniej zdobyc potrzebne dla kraju wiadomosci z kazdej dziedziny nauki. Wprowadzono tez (w 1870 r.) zasade powszechnego obowiazkowego nauczania przez 6 lat.W 1872 r. otwarta zostala pierwsza linia kolejowa miedzy Tokio a Yokohama. Liniata z roku na rok zaczela sie wydluzac i obejmowac swoim zasiegiem coraz dalsze rejony. W Yokohamie pierwsze lampy gazowe zaplonely w 1871 r. Od tegoz roku dzialala tez poczta, która w nastepnym roku wzbogacila swoje uslugi o linie telegraficzna laczaca356

Tokio z Ósaka. W tym samym roku Japonia przeszla na kalendarz gregorianski - 3 dzien 12 miesiaca ksiezycowego 1872 r. zostal pierwszym dniem stycznia 1873 r. zgodnie z kalendarzem slonecznym powszechnie przyjetym na Zachodzie.Pierwsze skrzynki pocztowe wprowadzone w 1871 r.Z punktu widzenia grupy rzadzacej wielkim osiagnieciem bylo to, ze naród przyjalbez sprzeciwu zasade sprawowania wladzy przez scisla grupe doradców cesarskich. Po zazegnaniu rozlamu i ustapieniu niezadowolonych grupa ta stala sie jeszcze mniejsza i bardziej zwarta. Zdawaloby sie, ze po pazdzierniku 1873 r. mogla uznac, ze nic jej juz nie zagraza. Sytuacja wygladala na opanowana. Byla to jednak, jak sie wkrótce okazalo, cisza przed burza.

ETAP KONSOLIDACJI SILPo ustapieniu z rzadu Eto Shimpei wrócil do swoich rodzinnych stron w Sadze (Hizen), gdzie w lutym 1874 r. podniósl rebelie pod haslami: “wojna z Korea, przywrócenie daimyó ich wlasciwego miejsca w rzadach, wyrzucenie cudzoziemców". Przezyte to byly hasla i nie staly sie iskra, która by rozpalila namietnosci. Wokól Eto skupili sie niezadowoleni samuraje kierowani raczej osobista gorycza, a nie programem politycznym. Po 52 dniach buntu oddzialy skapitulowaly. Eto zbiegl i próbowal znalezc schronienie w Kagoshimie (Satsuma), potem w Tosie, aleokazalo sie, ze nie byl mile widzianym gosciem u dawnych358

towarzyszy broni. Czasy sie zmienily. Ostatecznie schwytany w Shimodzie i odeslany do Hizen zostal stracony 13 IV 1874 r.Saigó Takamori wraz ze swoim bylym seniorem, panem Shimazu Hisamitsu, wycofal sie do Kagoshimy, gdzie zajal sie bez reszty wychowywaniem przyszlych mezów stanu w duchu oddania cesarzowi i cesarstwu. Jego wychowankowie rekrutowali sie sposród dzielnych samurajów hanowych i innych fanatyków z calej Japonii, którychprzyciagal autorytet Saigó i gloszone przez niego hasla. Wyrosla ta prywatna akademia na grozna sile.Najwiecej jednak klopotu wkrótce po ustapieniu z rzadu sprawial wladzom Itagaki Taisuke. Juz w styczniu 1874 r. zaskoczyl swoich bylych kolegów prezentujac memorial do tronu, w którym ostro oskarzal ich o uzurpowanie wladzy i odzieraniecesarza z naleznego mu prestizu. Domagal sie tez zwolania zgromadzenia doradczego (jap.: Giin) wybieranego przez naród oraz reform, które by “ratowaly kraj przed ruina".Memorial, zatytulowany Minsen-giin-setsuritsu-kempaku (Petycja w sprawie ustanowienia zgromadzenia doradczego wybieranego przez naród), podpisalo osmiu ludzi: Itagaki, Gotó, Soejima, Komuro Shinobu, Furusawa Uró, Eto, Yuri Kimimasa i Okamoto Kenzaburó. Jednoczesnie zorganizowali oni niezbyt dlugowieczna, ale dla rzadu uprzykrzona partie Aikokukótó (Partia Patriotyczna). Mniej wiecej w tym samym czasie powstalo tez w Tosie stowarzyszenie Risshisha, zajmujace sie praca polityczno-wychowawcza w duchu zasad reprezentowanych przez autorów memorialu.W imieniu rzadu na memorial odpowiedzial Kató Hiroyuki. Glównym jego argumentem bylo, ze silne mocarstwa europejskie, takie jak Rosja i Prusy, obywaja sie bez zgromadzen doradczych. Wobec tego Japonia tez nie musi niczego takiego ustanawiac. Najlepiej jest dla kraju, gdy swoje losy powierza wybranej grupie swiatlych przywódców.Odpowiedz ta nie zadowolila autorów memorialu. Wywiazala sie dalsza polemika, w której skrystalizowaly sie ostatecznie poglady Itagakiego i jego grupy. Okazalo sie, ze nie byly to poglady rewolucyjne. Chodzilo raczej o zniesienie monopolu

Strona 189

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczgrupy rzadzacej i wprowadzenie nowego organu, owego zgromadzenia doradczego (Giin), wybieranego przez samurajów, bogatych kupców i bogatych chlopów. Niemniej jednak Itagakiego i jego grupe uwaza sie za pierwszych rzeczników minken-undó — “ruchu na rzecz praw narodu". Ruch ten stopniowo narastal i ogarnial swoim zasiegiem coraz wieksze grupy dzialaczy, wzbogacal sie o literature teoretyczna i polemiczna, zarówno przekladowa, jak i rodzima. W ciagukilku lat po przewrocie cala Japonia ogarnieta byla ogniem dyskusji. Naród, przyzwyczajony do posluchu i tlumienia wszelkich niepochlebnych dla wladzy mysli, teraz jakby chcial sobie powetowac te lata milczenia i wyzywal sie w polemikach, sporach, wyzwaniach rzucanych rzadowi.Rzad nie byl zadowolony z tego zapalu polemicznego. Wolalby widziec naród równiepotulny, jak za poprzedniego rezimu. Zanim jednak stal sie dostatecznie silny, aby siegnac po drastyczne srodki359

policyjne, musial najpierw spróbowac innych metod. Trzeba bylo uciszyc najgorliwszych krzykaczy i usmierzyc niezadowolenie bezrobotnych samurajów, którzy czesto z braku lepszego zajecia przechodzili do opozycji. W tym celu Ókubo i Itó zaprosili Itagakiego do ponownej wspólpracy z rzadem, ale nie dalo to spodziewanych rezultatów i bardzo szybko Itagaki zrezygnowal z tego kompromisu i wrócil do dzialalnosci opozycyjnej.Dla odwrócenia uwagi samurajów od spraw wielkiej polityki Okubo zorganizowal zbrojna interwencje na Taiwan. Za pretekst posluzyl mu napad taiwanczyków na ludnosc wyspy Miyakojima w archipelagu Ryukyu. Sam incydent poczatkowo nie byl specjalnie grozny, ale rozdmuchala go propaganda japonska. Dodatkowego smaku tejsprawie nadaje fakt, ze wyspy Ryukyu w tym czasie byly bardzo luzno zwiazane z Japonia, nieco silniej z Chinami, ale ich status prawny byl nieustalony i nalezaloby je raczej uwazac za niezalezne królestwo. Niemniej jednak Ókubo podniósl alarm, ze krzywda sie dzieje poddanym japonskim na Miyakojimie. W kwietniu 1874 r. ruszyla wyprawa karna na Taiwan. Bralo w niej udzial mniej niz 4 tysiace wojska i marynarzy (dowódca byl Saigó Tsugumichi), a koszt nie przekroczyl 3 600 000 jenów. Byla to wyprawa z paru wzgledów bardzo dla Japonii korzystna. Przede wszystkim istotnie uwaga teskniacych za wojna samurajów zostala skutecznie odwrócona zarówno od dyskusji na temat rzadu, jak i od fermentujacej ciagle goryczy z racji zaniechania wojny w Korei w 1873 r. Ponadtorozmowy prowadzone przez Ókubo w Pekinie (sierpien—pazdziernik 1874 r.) mialy ten skutek, ze Chiny zgodzily sie placic odszkodowania i uznaly japonska interwencje za sluszna. Dalo to Japonii pretekst do upominania sie o wlaczenie Ryukyu do cesarstwa jako terytorium uznanego przez same Chiny za japonskie. Ostatecznie po dlugich oporach chinskich archipelag Ryukyu zostal inkorporowany przez Japonie w 1879 r.Nastepnym krokiem zmierzajacym do ulagodzenia opozycji bylo zwolanie w styczniu 1875 r. konferencji w Ósace, na która zostali zaproszeni przedstawiciele minken-undó. W rezultacie goracych dyskusji uchwalono rezolucje ujeta nastepnie w forme proklamacji cesarskiej zapowiadajacej zmiany w polityce wewnetrznej. Proklamacja sformulowana dosyc ogólnikowo zawierala nastepujace punkty:1. Jako cialo ustawodawcze powolany bedzie senat (Genróin).2. Powolany zostanie Sad Najwyzszy (Daishin'in) jako niezalezny organ sadowniczy.3. Zwolany bedzie kongres gubernatorów prefekturalnych celem przedyskutowania wraz z senatem form przyszlego rzadu.4. Rozdzielone zostana funkcje ministrów i doradców cesarskich. Rzeczywiscie w kwietniu tegoz roku powolane zostaly do zycia Genróin oraz Sad Najwyzszy, a w czerwcu odbylo sie pierwsze, bezbarwne posiedzenie urzedników prefekturalnych. Grupa rzadowa chlubila sie wprowadzeniem “demokratycznych" form wladzy, ale juz wkrótce okazalo sie, ze funkcje ministerstwa spraw wewnetrznych zostaly rozszerzone i z inicjatywy tegoz ministerstwa w czerwcu wydano ustawe360

ograniczajaca wolnosc prasy i publikacji. W ciagu najblizszego roku na mocy tej ustawy ponad 60 osób znalazlo sie w wiezieniu.Formy “demokratyzacji" wladzy okazaly sie zludne. Genróin skladal sie z dawnej arystokracji dworskiej oraz osób “zasluzonych dla sprawy cesarstwa", a jego czlonkowie mianowani byli bezposrednio przez cesarza. Kongres gubernatorów prefekturalnych (Chihókan-kaigi) równiez dzialal tylko w takich wypadkach, w których bylo to wygodne dla rzadu, skladal sie bowiem z urzedników przez rzad wybieranych i oplacanych.We wrzesniu 1875 r. znowu uwaga narodu zostala skutecznie skierowana poza

Strona 190

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczgranice kraju. Ferment wywolany w 1873 r. sprawa koreanska byl ciagle na tyle zywy, ze rzad postanowil go zlikwidowac przyjmujac metode demonstracji sily. Zorganizowana zostala nowa wyprawa zbrojna.Nowoczesna armia japonska urzadzila sobie wielki poligon na wodach koreanskich izajela wyspe Kanghwado (]&p.: Kókató). lezaca u zachodniego wybrzeza Korei przy ujsciu rzeki Kan (jap: Han). Najazd ten nazywa sie delikatnie Kókató-jiken (“incydent Kanghuado"). W grudniu, kiedy armia japonska byla juz dobrze osadzonana terytorium koreanskim, wyjechali poslowie japonscy (Kuroda Kiyotaka, Inoue Kaoru) do Korei na rozmowy dyplomatyczne. Rezultatem tych rozmów bylo podpisaniew lutym 1876 r. traktatu “o przyjazni" (Nitchó-shukó-jóki), dzieki czemu Japoniauzyskala wejscie do Korei. Otwarte zostaly trzy porty dla Japonii, w stolicy moglo rezydowac poselstwo, w portach traktatowych konsulaty oraz przedstawicielstwa handlowe. Wiernie nasladujac nienawistne niegdys metody amerykanskie Japonczycy zazadali eksterytorialnosci dla swoich obywateli, a Korea zgodzila sie na to, byla bowiem w podobnej sytuacji, jak dwie dekady przedtem Japonia wobec Stanów Zjednoczonych.Ten niewatpliwy sukces armii i dyplomacji nie ukoil jednak rozgoraczkowanych umyslów. Tym bardziej ze w marcu 1876 r. wyszedl dekret zabraniajacy samurajom noszenia mieczy (haito-ret), a w sierpniu nastapila przymusowa komutacja samurajskich pensji. W pazdzierniku gwaltowny wybuch nastapil w Kumamoto na Kyushu (Shimpuren-no ran — “bunt Ligi Boskiego Wiatru"), gdzie rozgoryczeni samuraje oskarzali rzad o odstepstwo od uswieconych obyczajów i protestowali przeciwko chrzescijanstwu, które “doprowadzi do zaprzedania cudzoziemcom swietejziemi japonskiej". W szeregach Ligi z Kumamoto wielu bylo kaplanów shintoistycznych i dlatego zapewne dlugo gromadzona gorycz samurajów wyladowala sie pod haslami nacjonalistyczno-religijnymi. Podobne bunty, choc mniej podbarwione religia, wybuchly niemal równoczesnie w Akizuki (pref. Fukuoka) i w Hagi (pref. Yamaguchi), gdzie przywódca buntu, Maebara Issei, wyraznie oskarzal rzad o zadanie ciosu ekonomicznego 400 tysiacom “niewinnych samurajów" (naprawdebylo ich 313 tys.). Warto dodac, ze Maebara dzialal z pobudek ideowych i altruistycznych, poniewaz sam mógl miec zapewniona synekure rzadowa, byl bowiem po przewrocie urzednikiem centralnej administracji oraz doradca cesarskim. Ostatecznie w wieku lat 39 zostal uroczyscie stracony w grudniu 1876 r.361

Niespokojny byl to rok, bo nie tylko samuraje zbrojnie wyrazali swoje niezadowolenie. Raz po raz wybuchaly tez bunty chlopskie (prefektury: Mie, Aichi, Gifu, Nara), których hasla byly rozmaite, ale istota podobna: chlopi protestowali przeciwko nowym wladzom lokalnym, przeciwko podatkom i przeciwko uprzywilejowanej pozycji przemyslu,-niekorzystnej dla produkcji chalupniczej dajacej chlopom dodatkowe dochody (soja, jedwab, piwo i in).Wszystkie te bunty tlumiono szybko i skutecznie. Najczesciej wystarczaly tylko sily policyjne, nie zawsze trzeba bylo wzywac armie do pomocy. Nasilenie jednak tych zajsc spowodowalo kompromisowe obnizenie podatku z 3 na 2,5% od wartosci ziemi (styczen 1877 r.).W tym samym miesiacu pan Shimazu Hisamitsu, który od czasu do czasu udzielal siew Tokio, wrócil nadasany do Kagoshimy. Niechetnie tym razem przemierzal dobrze znany trakt Tókaidó, poniewaz nikt nie okazywal mu juz szacunku przez padanie natwarz, a samuraje z jego swity nie mieli juz mieczy u boków. Miecze spoczywaly wspowitych iedwabiami pudlach. W slad za panem Shimazu dotarl do Kagoshimy rozkazrzadowy przekazania do Osaki zapasów amunicji, broni i prochu strzelniczego. Wywolalo to oburzenie dzielnych samurajów ze szkoly Saigó. Wielu absolwentów tejprywatnej akademii zajmowalo wysokie stanowiska we wladzach prefekturalnych, co dawalo im dodatkowe poczucie sily. Odmówili wiec wydania zapasów i obsadzili wszystkie arsenaly. Saigó Takamori na czele 15-tysiecznej armii wyruszyl na pólnoc pod pozorem marszu do Tokio celem przekonania cesarza, ze jest otoczony zlymi doradcami, których nalezy usunac. Armia Saigó, skladajaca sie z samego rycerstwa, po drodze jeszcze rosla w sile i ostatecznie wraz z oddalonymi od glównego pionu oddzialami liczyla do 30 tys. ludzi. W ciagu kilku dni marszu armia nie napotkala oporu ze strony wladz lokalnych. Dopiero komendant Kumamoto,Tani, odmówil wydania zamku w rece rebeliantów. Rozpoczelo sie oblezenie zlikwidowane przez przybycie z Honshu regularnej armii cesarskiej. Sily Saigó odparte od Kumamoto cofaly sie na poludnie, walczac zaciekle w rozmaitych punktach oporu. Trwala ta walka dziewiec miesiecy i zakonczyla sie kleska rebeliantów pod Kagoshima. Saigó Takamori ranny w noge popelnil samobójstwo w miejscowosci Shiro-yama (24 X 1877 r.). Mimo ze jego powstanie kosztowalo rzad 42 miliony jenów i przez szereg miesiecy wiazalo sily calej armii oraz policji, imie Saigó Takamori przeszlo do historii w aureoli bohaterstwa, a jego pomnik po

Strona 191

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczdzis dzien zdobi tokijski park Ueno. Dramatopisarze i poeci poswiecili mu niejeden utwór. Nawet jego zryw, tak kosztowny dla kraju, nie zostal nazwany buntem czy incydentem, jak to bylo w wypadku poprzednich wystapien, ale przeszedl do historiografii japonskiej pod nazwa seinun-sensb, tzn. “wojna na poludniowym zachodzie". Szacunek dla osoby Saigó wynika stad, ze dzialal on z pobudek nacjonalistycznych i lojalistycznych. Mimo ze po wycofaniu sie z rzadu w1873 r, poswiecil wszystkie sily dzialalnosci antyrzadowej, to przeciez caly czas, az do ostatka, wierzyl w slusznosc swojej sprawy. Byl przekonany, ze cesarz jest otoczony zlymi doradcami, którzy szargaja honor362

Japonii, oslabiaja autorytet cesarski i prosta droga prowadza kraj do ruiny. Byltypowym przedstawicielem skrajnej grupy fanatyków-konserwatystów, dla których osoba cesarska i przywileje klasy samurajów byly swiete, nienawistni natomiast cudzoziemcy i cudzoziemskie nowinki.Seinan-sensó byl to ostatni, najbardziej dramatyczny akt zapoczatkowanych przez Eto Shimpeia buntów samurajskich. Od tej chwili samuraje traca ochote do wystapien zbrojnych, zaczynaja natomiast zywiej interesowac sie nowoczesna armia, która okazala sie przeciez skuteczna w starciu z 30-tysieczna armia zlozona z kwiatu rycerstwa starego typu. Duchy buntownicze i bardziej w stosunkudo rzadu nieprzejednane przechodza do obozu opozycji spod sztandaru Itagakiego, a nastepnie szeregu innych sztandarów. Po zakonczeniu seinan-sensó ozywia sie bowiem dzialalnosc opozycyjna i ruch “o prawa narodu".Jeszcze w czerwcu, w trakcie dzialan wojennych, grupa Itagakiego wystosowala do tronu memorial sformulowany w imieniu Kataoki Kenkichiego, prezesa partii Risshisha. Gorzki byl ton tego dokumentu, zawierajacego osiem zasadniczych zarzutów wobec rzadu:1. Ministrowie dzialaja arbitralnie nie zwracajac uwagi na obietnice cesarza wyrazone w proklamacjach z 1868 i 1875 r.2. Postanowienia konferencji w Ósace nie sa realizowane.3. Wladza skoncentrowala sie w rekach tokijskiej oligarchii, a ustawa o publikacjach tlumi krytyke.4. Naród nie ma praw politycznych i nie jest w stanie decydowac o swoim losie.5. Kraj musi miec armie, ale armia nie powinna dysponowac despotyczna oligarchia.6. Eksploatacja Hokkaidó i innych rejonów odbywa sie na zasadzie klikowosci i powiazan finansjery z rzadem.7. Podatki sa niesprawiedliwe, a system finansów wadliwy.8. Polityka zagraniczna nie przyniosla pozadanych rezultatów w kwestii rewizji traktatów.Memorial konczyl sie apelem do cesarza, aby ukrócil samowole oligarchii. Jako remedium proponowano cesarzowi dopuszczanie do glosu opinii publicznej i zwolanie zgromadzenia narodowego.Memorial odrzucony zostal pod pretekstem, ze zawieral niegrzeczne sformulowania,jednakze zarzuty w nim zawarte okazaly sie na tyle celne, ze nie mozna bylo ich tak calkiem zignorowac. Wyciszenie opozycji wymagalo czasu, na razie jednak innesprawy odwracaly uwage narodu, bo kampania przeciw Saigó ciagle trwala, a ponadto panowala epidemia cholery*. W ciagu tego roku zmarlo na cholere 6817 osób (m. in. w maju zmarl Kido Kóin) i zaraza nie wygasla jeszcze w pierwszych miesiacach nastepnego roku.Kraj znowu byl w stanie wrzenia, bo kampania przeciw Saigó rozpalala umysly. Chodzily sluchy o spiskach antyrzadowych, a 14 V 1878 r. zabity zostal minister spraw wewnetrznych Okubo Toshimichi. Zabójcami byla grupa szesciu ludzi pod przywództwem Shimady Ichiró, samuraja z pref. Ishikawa. Uzasadniali swój postepek checia pomszczenia363

smierci Saigó. 27 VII 1878 r. na nadzwyczajnej sesji sadu skazani zostali na sciecie.Nastepnego dnia po zabójstwie Ókubo ministrem spraw wewnetrznych mianowany zostal Itó Hirobumi. Tegoz dnia po raz pierwszy w Japonii skonfiskowano naklad dziennika “Asahi-shimbun", zawierajacego opis zabójstwa Ókubo, i dzialalnosc dziennika zawieszono na 7 dni.Itó Hirobumi, ciagle jeszcze czlowiek bardzo mlody (w momencie mianowania na ministra spraw wewnetrznych mial 37 lat), zaczynal sie stawac najbardziej wplywowym mezem stanu. Nie brakowalo mu energii, a poglady na istote i funkcje panstwa juz mu sie zdazyly wykrystalizowac. Z biegiem czasu po objeciu nowej funkcji stalo sie to widoczne w serii zarzadzen zmierzajacych do zahamowania

Strona 192

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczdzialalnosci politycznej niepozadanej z punktu widzenia oligarchii.10 czerwca aresztowany zostal jeden z sekretarzy Genróinu, Mutsu Munemitsu, razem z Óe Takashim i Hayashim Yuzó, podejrzanymi o spisek antyrzadowy. 20 sierpnia sad najwyzszy skazal ich na kary do 10 lat wiezienia. W lipcu wydano dyrektywe dla wladz miejskich i prefektura In ych w sprawie zakazu uczestniczenia bez zgody policji w zebraniach politycznych sprzecznych z interesami panstwa oraz majacych na celu “podniecanie opinii publicznej".Mimo tego zarzadzenia dzialalnosc przedstawicieli minken-undó nie zostala zahamowana. Czlonkowie partii Risshisha (Itagaki, Kataoka, Yamada Heizaemon i in.) prowadzili nadal agitacje polityczna. Reaktywowane pod nazwa Aikokusha stowarzyszenie Aikokutó (Sugita, Yasuoka, Ueki Emori i in.) spotkalo sie w Ósace11 IX 1878 r. i nastepnie odbywalo zjazdy w marcu i listopadzie 1879 oraz w marcu 1880 r. Powstalo tez z tego nowe stowarzyszenie zwane Kokkai-kisei-dómei (Liga Ustanowienia Parlamentu), którego pierwsze spotkanie odbylo sie 17 III 1880 r. Do zarzadu powolani zostali m.in. Kataoka Kenkichi i Kóno Hironaka. Celem stowarzyszenia miala byc walka o konstytucje i parlamentarna forme rzadów.Rzadowe prace nad konstytucja prowadzone byly bez przekonania od 1876 r. przez komisje Genróinu, ale Itó Hirobumi spowodowal zawieszenie tych prac. W grudniu 1879 r. przedstawiciele oligarchii otrzymali nakaz wypowiedzenia sie w sprawie przyszlej formy rzadów. Odpowiedzi, naplywaly przez caly nastepny rok. Jak gdybydla podkreslenia tego, ze sprawa konstytucji i formy rzadów zajmowac sie bedzie tylko wybrana grupa najbardziej zaufanych mezów stanu, w kwietniu 1880 r. wyszlo“prawo o zgromadzeniach" (shukai-jórei). Wedlug tego prawa, które bylo zaostrzona forma dyrektywy z lipca 1878 r., wszelkie spotkania natury politycznej mialy byc z góry uzgadniane z policja co do doboru tematu, uczestników i mówców. Policja, a takze wladze prefekturalne mialy prawo rozwiazywania zebran uznanych za szkodliwe dla panstwa. Slynne to prawo poprzedzone zostalo o pare miesiecy reskryptem cesarskim (z 12 II 1880 r.) zabraniajacym uczestniczenia w dzialalnosci politycznej urzednikom aparatu panstwowego, nauczycielom, uczniom i wojskowym.364

Tymczasem do cesarza naplywaly memorialy ludzi proszonych o opinie w sprawie przyszlej formy rzadów. Zwlekal z odpowiedzia jedynie Ókuma Shigenobu, wokól którego zaczela sie formowac silna grupa ludzi nie zwiazanych z Satsuma czy Chóshu, a niezadowolonych z monopolistycznych tendencji tych dwóch hanów (warto przypomniec, ze sam Ókuma byl z Hizen). Inni przedstawiciele oligarchii zlozyli swoje wypowiedzi. Najbardziej konserwatywny okazal sie Yamagata Aritomo, na którego pogladach silnie ciazyly dawne przyzwyczajenia feudalne poparte pruskimikoncepcjami na temat roli armii. W swoim memoriale podkreslal on koniecznosc utrzymania priorytetu wladzy wykonawczej nad ustawodawcza i sadownicza oraz zaniechania prób powolywania parlamentu na rzecz ciala wybranego tajnie przez grupe najblizszych doradców cesarskich. Inne wypowiedzi, choc rozmaicie sformulowane, nie odbiegaly daleko od opinii Yamagaty. Wszyscy czlonkowie oligarchii — z wyjatkiem Ókumy — byli zgodni w tym, ze nie nalezy sie spieszyc zkonstytucja i formami parlamentarnymi. Lepiej poczekac, poobserwowac, dokonac wyboru odpowiednich ludzi, a dopiero z biegiem czasu rozszerzac zakres reform i byc moze dazyc do monarchii parlamentarnej.W tej atmosferze wielkie zamieszanie wywolal memorial Ókumy zlozony w marcu 1881r. na rece ksiecia Arisugawy Taruhito, ówczesnego sadaijina. W swoim memoriale Ókuma zadal zwolywania parlamentu do 1883 r., przy czym mial to byc parlament partyjny. Premier mial byc wybierany z tej partii politycznej, która zyskala wiekszosc glosów w parlamencie. Jednoczesnie Ókuma zalecal sformowanie sekretariatu i sluzby cywilnej przy parlamencie niezaleznej od wszelkich rozgrywek wyborczych.Wyrazenie tak smialych pogladów przez Ókume spowodowalo miedzy nim a przewazajaca wiekszoscia kolegów z rzadu przepasc. Ókuma wiedzial, ze od tej chwili musi walczyc o swoja pozycje. Postawil wszystko na jedna karte i “. przegral. W pare miesiecy po zlozeniu swojego “smialego" memorialu dotyczacego parlamentu znowu rzucil wyzwanie, wykorzystujac tym razem rosnace w narodzie oburzenie wywolane tzw. skandalem Hokkaidó. Rzecz polegala na tym, ze utworzone w 1869 r. biuro kolonizacji Hokkaidó odnioslo wielkie sukcesy w zagospodarowaniuwyspy. Dzieki energii i ciezkiej pracy Kurody Kiyotaki powstaly tam liczne modelowe kopalnie i fabryki, które pochlonely ogromny kapital inwestycyjny. W 1880 r. zrodzil sie projekt sprzedania ich w prywatne rece po smiesznie niskiej cenie. W Ósace powstala kompania handlowa, która skwapliwie zglosila gotowosc kupienia wszystkich oferowanych obiektów. Kuroda Kiyotaka — niebezinteresownie —zgodzil sie na ich sprzedaz za 1/70 realnej wartosci w trzydziestu ratach

Strona 193

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczrocznych i przedstawil ten projekt do akceptacji cesarskiej. 1 VIII 1881 r. cesarz wyrazil zgode mimo protestów Ókumy i mimo oburzenia narodu.Protest Ókumy wyniósl go na pozycje bohatera narodowego, ale jednoczesnie sprawil, ze w oczach kolegów z rzadu byl on czlowiekiem skonczonym, którego za wszelka cene nalezalo usunac. Okazja nadarzyla sie,365

gdy cesarz wyjechal na inspekcje kraju zabierajac ze soba Ókume. Podróz trwala od 30 VII do 11 X 1881 r. i w tym czasie w Tokio pozostali czlonkowie oligarchiiwypracowali plan usuniecia niesfornego kolegi. Po powrocie cesarza zwolano w nocy posiedzenie, na którym monarcha zostal przekonany o koniecznosci rezygnacjiOkumy z dalszej pracy w rzadzie, a jednoczesnie o potrzebie pójscia na ustepstwa— przynajmniej pozorne — wobec opozycji. Cesarz podpisal podsuniety mu tekst proklamacji, która zostala ogloszona nastepnego dnia. Tekst mówil o decyzji powolania parlamentu do 1890 r. oraz o wszczeciu prac nad ustaleniem rzadu konstytucyjnego. Aby zniszczyc ewentualne objawy niezadowolenia z odleglego terminu, proklamacja zawierala nastepujace sformulowanie: “Zauwazamy w naszym narodzie tendencje do zbyt szybkiego rozwoju bez rozwagi i zastanowienia — tak niezbednych dla postepu. Dlatego ostrzegamy naszych poddanych, zarówno wysoko postawionych, jak i nisko, aby stosowali sie do naszej woli. A tych, którzy zalecaja nagle i gwaltowne zmiany zaklócajac spokój naszego kraju, ostrzegamy, zepopadna u nas w nielaske". Sprzedaz Hokkaidó zostala odlozona. Ókuma zlozyl rezygnacje. Konserwatywni politycy reprezentowani przez Iwakure, Itó i Yamagate wygrali wazna runde w rozgrywkach z minken-undó. W kazdym razie tak to bylo wówczas traktowane, chociaz patrzac dzis z perspektywy lat trudno nie zauwazyc, ze poglady Ókumy dalekie byly od rewolucyjnych, a jego dalsze losy nie przypominaja losów pognebionego politycznie czlowieka. Do 1916 r. prowadzil bardzo aktywne zycie, organizowal partie polityczne, pelnil kilkakrotnie funkcjeministerialne i dwa razy jako premier formowal gabinety (w 1898 i 1914 r.). Byl tez zalozycielem i przez pewien czas rektorem jednego z najslawniejszych japonskich uniwersytetów (Waseda-daigaku), a takze zalozycielem rozmaitych instytucji kulturalnych i badawczych. Jego dzialalnosc zarówno polityczna, jak ikulturalna znajdowala sie pod wielkim wplywem Fukuzawy Yukichiego.Fukuzawa Yukichi (1835—1901) jest wybijajaca sie postacia wsród najzarliwszych rzeczników postepu. Od mlodych lat poswiecal sie studiom rangaku: uczyl sie takze angielskiego. W schylkowych latach bakufu byl trzykrotnie sluzbowo wysylany za granice: w 1860 r. do USA, w 1862 r. do Francji, Anglii, Niemiec i Rosji oraz w 1867 r. powtórnie do Stanów Zjednoczonych. Bedac za granica nabral ogromnego respektu dla kultury Zachodu, zrozumial, jak razacy jest kontrast miedzy nowozytnymi krajami zachodnimi a feudalna Japonia. Przekonany o koniecznosci modernizacji swojego kraju przystapil do popularyzowania wiedzy o osiagnieciach innych krajów. Wsród jego ogromnego dorobku pisarskiego byly takiedziela, jak Seiyb-jijb (1866 r.), w którym opisywal zdobycze cywilizacji zachodniej, Eikoku-gijin-dan (1869 r.) z opisem parlamentu brytyjskiego, Bummei-ron (1875 r.) — Traktat o cywilizacji, w którym uzasadnial znaczenie modernizacji dla Japonii, Bunken-ron (1876 r.) - Traktat o podziale wladzy i wiele innych. Fukuzawa Yukichi byl zalozycielem drugiego, obok Wasedy, z najslynniejszych uniwersytetów — Keió-daigaku (rozwinal sie ze szkoly hanu Nakatsu366

w Edo, z którego wywodzil sie zalozyciel). Dzialalnosc Fukuzawy wywarla silny wplyw na rozwój mysli politycznej w Japonii i przez dlugi czas stymulowala ruch zmierzajacy do utworzenia parlamentu na wzór brytyjski, jakkolwiek sam Fukuzawa po rozlamie rzadowym w 1881 r. przeszedl na bardziej konserwatywne pozycje i zaczal glosic koniecznosc wzmocnienia prestizu narodowego poprzez harmonijna wspólprace rzadu z obywatelami.Lata osiemdziesiate charakteryzowaly sie z jednej strony zywa dzialalnoscia rzeczników minken-undó, z drugiej natomiast posunieciami rzadowymi, które zmierzaly do ukrócenia tej aktywnosci i do wytworzenia odpowiedniej atmosfery dla prac nad zapowiedziana konstytucja. Itó Hirobumi w otoczeniu licznej asysty w 1882 r. wyjechal do Europy, aby przestudiowac rózne systemy konstytucyjne. Podróz trwala póltora roku i delegacja japonska miala moznosc zetkniecia sie z najwybitniejszymi przedstawicielami mysli polityczno-spolecznej Zachodu (miedzy innymi z Rudolfem von Gneistem, Lorenzem von Steinem, Herbertem Spencerem). Po powrocie delegacji do kraju, w marcu 1884 r. zalozone zostalo biuro do spraw konstytucji, w którego sklad weszli:Itó Hirobumi, Itó Miyoji (1857-1934), Inoue Kowashi (1843-1895) i Kaneko Kentaró

Strona 194

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz(1853—1943). Prace nad projektem konstytucji nie posuwaly sie szczególnie zwawo,a prowadzone byly w najscislejszej tajemnicy. Przewodniczacy biura, Itó Hirobumi, nie byl, jak wiadomo, entuzjasta form parlamentarnych, a ponadto mial wiele innych pilnych zadan. W 1885 r. sformowal pierwszy w Japonii gabinet i zostal jego premierem. Opozycja antyrzadowa zaczela wkrótce naciskac na rewizje nierównoprawnych traktatów z obcymi mocarstwami. Sprawa eksterytorialnosci nabrala nagle znaczenia i rzad w licznych wystapieniach opozycji atakowany byl za nieudolnosc. Minister spraw zagranicznych, Inoue Kaoru, podal sie do dymisji i resort objal Itó Hirobumi (17 IX 1887 r.). Nastapila wkrótce nowa fala terroruwobec opozycji. 26 XII 1887 r. wydane zostaly “przepisy o porzadku publicznym" (hoan-jórei), które zabranialy dzialalnosci tajnych organizacji i zapowiadaly wysiedlanie z Tokio “osób niebezpiecznych". W ciagu trzech dni wysiedlono 570 ludzi.30 IV 1888 r. powolana zostala Tajna Rada (Sumitsuin), na której czele stanal Itó Hirobumi (funkcje premiera objal Kuroda Kiyotaka). Tajna Rada zajela sie opracowaniem ostatecznej wersji konstytucji. Od 25 maja do 15 czerwca w obecnosci cesarza omawiano projekt praw dotyczacych Domu Cesarskiego (Koshitsu-tempan), a od 18 czerwca do 13 lipca konstytucji Wielkiego Cesarstwa Japonii (Dainippon-teikoku kempo). Pare miesiecy uplynelo jeszcze, nim konstytucja zostala ogloszona narodowi. Jako date proklamowania konstytucji ustalono dzien 11 lutego nastepnego roku. Wybór tego dnia nie byl przypadkowy. Zgodnie z kronika Nihongi pierwszy japonski cesarz, Jimmu, dokonal ceremonii intronizacyjnej wlasnie 11 dnia 2 miesiaca (660 r. p.n.e.), dajac tym poczatek Wielkiemu Cesarstwu. Ogloszenie konstytucji w tak pamiatkowym dniu mialo wiec znaczenie symboliczne.Sama ceremonia proklamacji byla prosta i krótka. Cesarz wyglosil367

zwiezle przemówienie, wreczyl tekst konstytucji premierowi, po czym opuscil saletronowa. W ten sposób Japonia weszla do swiatowego grona monarchii konstytucyjnych.

MONARCHIA KONSTYTUCYJNAKonstytucja Meiji pomawiana przez niektórych historyków o to, ze powstala pod wplywem pruskim, wykazuje przeciez czysto japonskie cechy. Sformulowanie preambuly nie pozostawia zadnych co do tego watpliwosci. Powiedziane jest tam, co nastepuje: “Dzieki chwale naszych przodków wstapiwszy na tron linii dynastycznej niezachwianej od niepamietnych wieków, pragnac popierac dobrobyt i dac [podstawy] rozwoju moralnych i intelektualnych zdolnosci naszych ukochanych poddanych — tych wlasnie, którzy byli obdarzeni laskawa troska i serdeczna opieka naszych przodków, i majac nadzieje osiagniecia pomyslnosci panstwa we wspóldzialaniu z naszym ludem i przy jego poparciu — w slad za naszym cesarskim reskryptem z 12 dnia 10 miesiaca 14 r. ery Meiji obwieszczamy niniejszym podstawowe prawo panstwa, aby przedstawic zasady, którymi bedziemy sie kierowac w naszym postepowaniu, i aby wskazac naszym potomkom i naszym poddanym, do czegomaja sie stosowac po wieczne czasy.Prawo rzadzenia panstwem odziedziczylismy po naszych przodkach i przekazemy je naszym potomkom. Ani my. ani oni w przyszlosci nie zaniedbaja sprawowania wladzyzgodnie z rozporzadzeniami zatwierdzonej niniejszym Konstytucji".Powolywanie sie na wiecznosc dynastii w preambule jest, mozna powiedziec, logicznym uzasadnieniem tego, co nastepuje w tekscie Konstytucji, gdzie pozycja cesarza wysunieta zostala na najbardziej eksponowane miejsce. Artykul 1 powiada,ze Cesarstwo Japonskie rzadzone bedzie przez cesarzy z dynastii, która panuje w nieprzerwanej linii przez wszystkie wieki. Art. 3 wyraznie stwierdza, ze osoba cesarza jest swieta i nienaruszalna. Dalej sie mówi, ze cesarz jest glowa panstwa, posiada przywileje suwerennosci i korzysta z nich zgodnie z przepisami Konstytucji (art. 4). Cesarz korzysta z wladzy prawodawczej za zgoda parlamentu (art. 5). nadaje sankcje prawom i nakazuje ich promulgowanie (art. 6). Cesarz zwoluje parlament, otwiera, zamyka i zawiesza sesje oraz rozwiazuje Izbe Nizsza (art. 7). Cesarz moze wydawac dekrety z moca prawa, które jednak musza byc przedstawione do zatwierdzenia na najblizszej sesji parlamentu (art. 8). Cesarz jest naczelnym wodzem armii i marynarki (art. 11), okresla organizacje i stan liczebny formacji wojskowych w czasie pokoju (art. 12); on tez wypowiada wojne, zawiera pokój i zatwierdza traktaty (art. 13). Cesarz nadaje tytuly szlacheckie,rangi, odznaczenia i inne wyróznienia (art. 15) oraz ma prawo ogloszenia amnestii, udzielenia laski, zmienienia kary i przyznania rehabilitacji (art. 16).Jak widac z tej recytacji prerogatyw cesarskich, osoba monarchy miala byc

Strona 195

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczpodstawa nowej panstwowosci japonskiej. Ponizej tej centralnej368

a wszechobecnej figury ustawione zostaly organa wladzy wykonawczej, ustawodawczej i sadowniczej. Konstytucja nie wspomina o gabinecie, a wiec nie moze tam byc mowy o wspólnej odpowiedzialnosci. Ministrowie powolywani przez cesarza przed nim tylko mieli byc indywidualnie odpowiedzialni, co mówiac innymislowami, ustawialo wladze wykonawcza niemal ze poza zasiegiem krytyki. Wladza ustawodawcza ustalona zostala w postaci dwuizbowego parlamentu. Izba Wyzsza, zwana Kizoku-in, skladala sie z czlonków dawnej i nowej arystokracji oraz z osóbspecjalnie przez cesarza wyznaczonych. Izba Nizsza, zwana Shugi-in, byla jedynymcialem wybieralnym w wyborach powszechnych. a zasieg jej dzialania zostal ograniczony przez szerokie przywileje Izby Wyzszej. Jest rzecza charakterystyczna, ze wiekszosc artykulów Konstytucji traktuje obie izby zbiorczo. Róznica widoczna jest tylko w artykule 45, gdzie mowa jest o ogloszeniu nowych wyborów do Izby Nizszej w wypadku rozwiazania parlamentu, orazw art. 65. który przewiduje przedstawienie projektu budzetu w pierwszej kolejnosci Izbie Nizszej. Artykul 65 móglby byc interpretowany jako pozostawienie poslom Izby Nizszej wplywu na rzad poprzez polityke finansowa w parlamencie, ale artykul 71 zapobiega takim interpretacjom. Stanowi bowiem o automatycznym wprowadzeniu budzetu z ubieglego roku. jezeli nowy projekt nie uzyska akceptacji obu izb.Wladza sadownicza okreslona zostala bardzo ogólnikowo w niewielu artykulach, które pozostawily szereg szczególów do pózniejszego obudowania specjalnym zespolem praw. Ogólnikowosc jest zreszta cecha charakterystyczna Konstytucji Meiji we wszystkich postanowieniach, z wyjatkiem tych, które dotyczyly osoby cesarza jako glowy panstwa. Tutaj ustawodawcy nie chcieli zostawiac narodowi zadnych w tym wzgledzie watpliwosci. Dalsza historia japonskiego parlamentaryzmuwykazala, ze wplyw organu ustawodawczego na zycie polityczne kraju byl bardzo nikly, jakkolwiek wybory stawaly sie okazja do przewietrzania pogladów narodu i nierzadko przeksztalcaly sie w gwaltowne manifestacje i starcia (jak np. wybory 15 II 1892 r., które pociagnely 25 ofiar smiertelnych i 388 rannych). Zyciem politycznym kraju nadal kierowala waska grupa oligarchii mimo powstawania, laczenia sie i rozwiazywania rozmaitych partii zarówno opozycyjnych, jak i rzadowych. Ministrowie, którzy nie musieli sie rozliczac przed parlamentem, potrafili zaslonic swoja dzialalnosc niewzruszonym autorytetem cesarza, a wszelkie próby krytyki czy wystapien przeciw polityce oligarchii ze strony Izby Nizszej konczyly sie rozwiazaniem parlamentu. Jednoczesnie zas nazbyt wybujala dzialalnosc partii politycznych wyciszana byla za pomoca metod policyjnych.Konstytucja Meiji formalnie przeksztalcila Japonie w monarchie absolutna, ale pod ta zmodernizowana forma ustrojowa przetrwaly prastare japonskie tendencje i sentymenty — z pewnymi tylko modyfikacjami. Pojecie swietosci cesarskiej dynastii wraz z cala obudowa mitologiczna zaczerpniete zostalo z najstarszej warstwy propagandowej okresu Kojiki i Nihongi. Odpowiednio odswiezone i wypolerowane mialy369

znowu sluzyc zjednoczeniu narodowemu wokól tronu. Sam cesarz natomiast zmuszony byl do przyjecia roli symbolu, do firmowania posuniec swoich ministrów. Przez cala historie Japonii przewija sie watek delegowania wladzy i cesarz Meiji nie wylamal sie z tradycji. Nie wylamali sie tez jego dwaj nastepcy. Róznica miedzy starozytnoscia a czasami nowozytnymi polegala na tym, ze w dawniejszych okresachhegemonie uzyskiwaly ugrupowania rodowe (np.: Soga, Fujiwara, Hójó), podczas gdyw okresie Meiji scene polityczna opanowaly ugrupowania hanowe Satchódo, które posiadaly wlasne powiazania w swiecie powstajacego przemyslu i rodzacej sie wielkiej finansjery. Stosowana przez oligarchie praktyka podejmowania decyzji przez waska grupe oraz tajnosci obrad tez miala silne oparcie w tradycji.Zapal do modernizacji i dorównania obcym mocarstwom, którego wynikiem byla m. in. Konstytucja, nie przygasl po wypracowaniu tego zasadniczego aktu prawnego, ale skrystalizowal sie na dwóch plaszczyznach. Pierwsza plaszczyzna bylo materialne przeksztalcenie kraju w dziedzinie przemyslu i handlu, przyswajanie zdobyczy cywilizacyjnych i podnoszenie standardu zyciowego ludnosci. W tych dziedzinach Japonczycy korzystali gorliwie ze wszystkiego, co mogla im ofiarowacreszta swiata. Druga plaszczyzne stanowil rozwój intelektualny i ideologiczny. Wciagu pierwszych dekad okresu Meiji przetlumaczone zostaly i przestudiowane przez japonska inteligencje podstawowe dziela literatury swiatowej z dziedziny filozofii, socjologii, teorii panstwa i innych. Z fermentu, który wywolal chaotyczny naplyw informacji, powoli zaczela sie wylaniac specyficznie japonska

Strona 196

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczideologia. Jej wyrazem stal sie Dekret cesarski o wychowaniu (Kyoiku-chokugo) z 30 X 1890 r. Swojsko musialy brzmiec slowa dekretu dla spoleczenstwa wychowanegow tradycji konfucjanskiej, któremu przypominano zarazem dumne idealy nacjonalistyczne gloszone niegdys przez Norinage i Atsutane. Powiedziano w dekrecie m. in.: “Wy, nasi poddani, okazujcie milosc synowska rodzicom, kochajcie waszych braci i siostry; jako mezowie i zony zyjcie w harmonii; jako przyjaciele badzcie wierni; zachowujcie sie skromnie i z umiarkowaniem; rozciagajcie swoja zyczliwosc na wszystkich; zajmijcie sie nauka i kultywujcie sztuki, poglebiajac przez to swoje zdolnosci intelektualne i doskonalac sile moralna; co wiecej — stawiajcie na pierwszym miejscu dobro publiczne i popierajcie wspólne interesy; zawsze szanujcie Konstytucje i przestrzegajcie praw; jezeli zajdzie potrzeba — odwaznie ofiarujcie sie krajowi: w ten sposób strzezcie i podtrzymujcie dobrobyt Naszego Cesarskiego Tronu równego niebu i ziemi. W ten sposób bedziecie nie tylko naszymi dobrymi wiernymi poddanymi, ale tez rozglosicie slawe swoich przodków. Droga wskazana tutaj jest zaiste nauka przekazana przez Naszych Przodków Cesarskich, by byla przestrzegana zarówno przez ich Potomków, jak i poddanych — niezmienna przez wszystkie wieki i prawdziwa na kazdym miejscu" (wg Nihon-shi shiryó-shu, Kyóiku-sha. s. 166).Ta ciezka dawka moralizatorstwa przekazana zostala narodowi w okresie poprzedzajacym pierwsza sesje japonskiego parlamentu,370

w okresie, kiedy caly kraj ogarniety byl bez reszty pasja modernizacji. Oznaczalo to, ze Japonia bedzie miala nowoczesna armie i partie polityczne jak kazdy inny cywilizowany kraj na swiecie; ze w miastach powstana domy z cegly i nawet kanalizacja; ze Japonczycy porzuca kimona dla tuzurków i spodni; ze beda jesc mieso, pic mleko i dyskutowac o teorii ewolucji; ale ze w tej powodzi nowinek pozostana Japonczykami, obywatelami unikalnego, boskiego cesarstwa. Dekret o wychowaniu przekazany zostal szkolom i wojsku, stanowiac pierwszy sygnal indoktrynacji nacjonalistycznej, która z biegiem lat miala sie stopniowo wzmagac i przybierac na sile. Grupa rzadzaca w 1890 r. juz wyraznie widziala, najaka droge nalezy skierowac naród, by sklonic go do najwyzszego wysilku dla dobra Wiecznego Cesarstwa. W cztery lata po dekrecie powstala oto szansa, by reprezentanci narodu mogli “odwaznie ofiarowac sie krajowi". Japonia przystapilado wojny z Chinami.

POCZATKI EKSPANSJIAtmosfera wojenna gestniala juz od pewnego czasu. Przyczyna konfliktu byla Korea- ten nieszczesny kraj, którego slabosc wewnetrzna wykorzystywaly i podtrzymywaly Chiny. Po zawarciu przez Japonie traktatu w Kanghwa (1876 r.) okazalo sie, ze Chiny inaczej interpretowaly postanowienia traktatowe, a Japoniainaczej. Chiny nie zamierzaly uznac niezaleznosci Korei, przy czym upierala sie Japonia. Rozmowy w tej sprawie prowadzone byly z przerwami przez pare lat, przy czym dzialo sie to ponad glowa koreanskiego króla i jego rzadu, ale nie poza ichswiadomoscia. Korea rozpadla sie na dwa obozy reprezentowane przez regenta Tewonguna (ojca króla) oraz przez rodzine królowej. Pierwsza frakcja byla prochinska, druga projaponska. Kiedy doszlo do zamieszek zbrojnych, zarówno Japonia, jak i Chiny wykorzystaly sytuacje dla wprowadzenia swoich wojsk na teren Korei. W 1883 r. rezydentem chinskim w Korei zostal Yuan Shihkai (1859—1916), który zaczal prowadzic dzialalnosc otwarcie podniecajaca nastroje antyjaponskie. Japonia wówczas wzmogla wysilki, by uzyskac uznanie koreanskiej niezaleznosci. 18 IV 1885 r. doszlo wreszcie do podpisania konwencji pomiedzy Chinami a Japonia (konwencja Itó Li). Obie strony zobowiazaly sie do wycofania wojsk z terenu Korei i do wzajemnego zawiadamiania sie o planowanych posunieciach w tym rejonie. Obie strony zgodzily sie tez na niezatrudnianie swoich specjalistów wojskowych w armii koreanskiej.Konwencja Itó—Li na pewien czas zapobiegla konfliktowi, poniewaz oba kraje nie czuly sie w owym momencie na silach, by dopuscic do wojny. Obserwowaly jednak czujnie, co sie dzieje w Korei i kiedy Rosja próbowala wprowadzic tam swoich specjalistów wojskowych, zarówno Chiny, jak i Japonia solidarnie zglosily protest. Sytuacja zaognila sie w 1894 r., kiedy Korea ogarnieta zostala fala wystapien zwanych “powstaniem Tonahaków" (jap.: Tógakutó-no ran). Byly to371

wystapienia chlopskie - antyfeudalne i antycudzoziemskie o silnym zabarwieniu religijnym. Ruch Tonghak (“nauka Wschodu") zaczal rozwijac sie w Korei w latach szescdziesiatych. W 1864 r. jego przywódca zostal stracony, a sam ruch zszedl dopodziemia. W 1892 r. nastapila fala nowych wystapien, których celem byla

Strona 197

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczrehabilitacja zalozyciela i uzyskanie zezwolenia na sformowanie sekty religijnej. W 1894 r. masowosc ruchu i sukcesy w walkach z armia rzadowa zaniepokoily Chiny. 7 VI 1894 r. Li Hungchang zawiadomil Japonie, ze Chiny wysylaja wojsko do Korei. Japonia zareagowala na to wysylajac równiez swoja armie. F. A. McKenzie wyraza poglad, ze Japonczycy w 1894 r. inspirowali wystapienia Tonghaków chcac sprowokowac Chiny do interwencji zbrojnej. Wedlug autora, przedstawiciele Tonghaków dysponowali bronia, która mogla pochodzic z Japonii, i demonstrowali znajomosc japonskiej musztry wojskowej (F. A. McKenzie.Korea's Fight for Freedom, Seul 1969, s. 44—45). Mimo szybkiego stlumienia ruchuTonghaków obie obce armie nie wykazywaly checi opuszczenia Korei, a Japonia zaczela wywierac naciski na króla celem wyrugowania Chin i postawila ultimatum zterminem do 22 VII 1894 r. Poniewaz król nie przychylil sie do tych zadan, japonska armia 23 lipca zajela palac i zmusila go do podpisania zgody na usuniecie Chinczyków z terenu Korei. W dwa dni pózniej Japonczycy zatopili statek chinski, a 1 sierpnia oglosili wojne z Chinami. Wojna trwala 6 miesiecy, w czasie których cesarska armia i marynarka odniosly szereg zwyciestw na terenieKorei i jej wód terytorialnych oraz w Mandzurii, na pólwyspie Liaotung i w Szantun-gu. Pierwsza wojna na wielka skale wykazala dobre przygotowanie armii japonskiej. Yamagata Aritomo mógl sobie pogratulowac sukcesu. W bilansie wojny bylo 17 tysiecy zabitych i rannych oraz 11500 straconych koni. Koszty poniesioneprzez Japonie zamykaly sie liczba 200 470 000 jenów.W marcu 1895 r. zaczely sie w Shimonoseki rozmowy pokojowe, do których Japonczycy (Itó Hirobumi, Mutsu Munemitsu) przystapili w butnym nastroju. Musieli jednak stonowac wygórowane zadania, kiedy 24 marca posel chinski Li Hung-chang zostal postrzelony przez japonskiego fanatyka. Rzad zrobil wszystko, by zatrzec zle wrazenie, jakie ten incydent wywarl na Chinach i na obserwatorachzagranicznych. Niemniej jednak traktat pokojowy (Nissei-kówa-jóyaku) podpisany 17 IV 1895 r. — chociaz byl wielkim zwyciestwem Japonii na kontynencie — nie zadowolil opinii publicznej na wyspach. Zgodnie z traktatem Chiny uznaly calkowita niezaleznosc Korei, scedowaly na Japonie Taiwan, Wyspy Peskadorskie oraz pólwysep Liaotung i otworzyly dla Japonii cztery miasta. Ponadto zgodzily sie na japonska okupacje portu Weihaiwei az do czasu splacenia odszkodowan wojennych (w wysokosci 360 milionów jenów, czyli 200 mln chinskich liangów) orazpodpisania traktatu handlowego. Okupacja Weihaiweiu skonczyla sie w maju 1898 r.Podczas gdy japonska opinia publiczna reagowala zywym niezadowoleniem na “mierne" efekty wysilku wojennego, dumie narodowej zadany zostal cios w postaci tzw. potrójnej interwencji (sankoku-372

-kansho). Mocarstwa europejskie zostaly zaniepokojone wejsciem Japonii na teren Chin (Liaotung, Weihaiwei) i Rosja zaproponowala interwencje Anglii, Francji i Niemcom. Anglia, której stosunki z Japonia ukladaly sie w tym czasie do tego stopnia przyjaznie, ze zgodzila sie na zniesienie eksterytorialnosci, nie przyjela propozycji rosyjskiej. Uwazala zreszta swoje interesy w Chinach (Hongkong) za bezpieczne. Wobec tego Rosja, Francja i Niemcy zastosowaly naciskidyplomatyczne wobec Japonii, “doradzajac" zwrot Liaotungu. “Rady" poparte byly ruchem rosyjskiej floty wojennej we Wladywostoku. Japonia przez pewien czas próbowala przetargów, ale ostatecznie 4 maja ulegla. Do traktatu z Shimonoseki wprowadzona zostala poprawka (8 V, ratyfikowana 8 XI 1895 r.), zgodnie z która Japonia wyrzekla sie praw do Liaotungu. Wywolalo to burze protestów w kraju i przyczynilo sie do wzrostu szowinistycznych nastrojów. Juz w tym czasie, a wiec w niespelna trzy dekady po przewrocie Meiji, rysowac sie zaczela rozbieznosc dzialania urzedników cywilnych i funkcjonariuszy wojskowych. Typowym przykladem byla skandaliczna afera w Korei, w która zamieszany byl Miura Góro (1846— 1926),japonski posel pelnomocny w Seulu. W wyniku intryg politycznych, inspirowanych przez Japonie, 8 X 1895 r. zamordowana zostala przez frakcje Tewonguna królowa koreanska. Placówka japonska podobno wiedziala o zamachu i plan aprobowala, a w kazdym razie nie próbowala przeszkodzic morderstwu. Miura Góro zdjety ze stanowiska postawiony zostal w stan oskarzenia wraz z innymi oficerami i urzednikami, a nastepnie uniewinniony. Afera spowodowala znaczny spadek prestizuJaponii na arenie miedzynarodowej, a stworzyla szanse dla Rosji, poniewaz placówka rosyjska udzielila schronienia królowi i nastepcy tronu. Korzystajac z fali niecheci do Japonii Rosja zaczela tez intensyfikowac swoje interesy na terenie Chin. Antyjaponski charakter mial zawarty w 1896 r. traktat Li—Lobanow, w mysl którego Rosja i Chiny mialy sobie udzielic pomocy militarnej w wypadku zagrozenia ze strony Japonii. Ponadto Rosja uzyskala zgode na budowe kolei do Wladywostoku przez pólnocna Mandzurie. Japonia próbowala odzyskac utracone w Korei pozycje i w tym celu Yamagata Aritomo wyslany zostal do Rosji na rozmowy

Strona 198

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczdyplomatyczne. Wsród innych propozycji przedstawil tez projekt podzialu Korei nastrefy wplywów, przy czym linia graniczna mial byc 38 równoleznik. Rosja nie przyjela tej propozycji. 9 VI 1896 r. Yamagata i Lobanow podpisali umiarkowane wtonie porozumienie, ustalajace wspólna pomoc dla Korei oraz wzajemne konsultacjew razie koniecznosci zbrojnej interwencji.Wojna japonsko-chinska miala dalekosiezne skutki zarówno dla samej Japonii, jak i dla stosunków miedzynarodowych na Dalekim Wschodzie. Mala, do niedawna zacofana Japonia wygrywajac z wielkimi Chinami pokazala swiatu, ze osiagnela juzdojrzalosc jako partner (lub przeciwnik) krajów o ambicjach wielkomocarstwowych.Wojna ostro uswiadomila Japonczykom ich tozsamosc narodowa, a “potrójna interwencja" rozzarzyla nastroje antycudzoziemskie. Dla Chin kleska wojenna miala znacznie bardziej przykre skutki niz ofiary w ludziach i straty373

materialne. Cesarstwo chinskie od pierwszej polowy XIX w. musialo sie bronic przed zakusami kolonialnymi Europy, ale po obnazeniu swojej slabosci w wojnie japonskiej stalo sie celem jeszcze silniejszych nacisków, a zamieszanie wojenne wyzwolilo sily odsrodkowe, które pchnely Chiny w chaos walk domowych. W ciagu paru lat po wojnie w Chinach powstaly sfery wplywów panstw europejskich, a ponadto Stany Zjednoczone przystapily tez do rywalizacji ekonomicznej.Dla Japonii najbolesniejszym przezyciem politycznym bylo uzyskanie przez Rosje koncesji na 25 lat w Liaotungu (27 III 1899 r.) oraz zezwolenia na budowe kolei poludniowomandzurskiej. Japonczycy poczuli sie oszukani - tak jakby Liaotung kiedykolwiek do nich nalezal. Zaniepokojeni byli ponadto zaangazowaniem Rosji w wewnetrzne sprawy koreanskie. Rosnace nieufnosci i niecheci zlagodzilo na pewienczas “porozumienie Rosen—Nishi", podpisane w imieniu obu rzadów 25 IV 1898 r. Porozumienie ustalilo, ze obie strony nie beda sie angazowac w sprawy wewnetrzneKorei, a instruktorów wysla jedynie po konsultacji obu stron i na zadanie Korei.Ponadto Rosja uznala pierwszenstwo interesów Japonii na ziemi koreanskiej i zobowiazala sie do nieingerowania w japonsko-koreanskie przedsiewziecia. Porozumienie Rosen— - Nishi tylko na pewien czas odsunelo konflikt. Oba kraje zajete byly bowiem intensywnym umacnianiem swoich pozycji, a tymczasem w Chinachdoszlo do krwawych zamieszek znanych w historiografii zachodniej pod nazwa powstania bokserów. Najpierw nastapil w 1898 r. przewrót rzadowy, kiedy to odsuniety zostal cesarz Kwang Hsu o orientacji projaponskiej, a jego miejsce zajela regentka, która udzielala poparcia ruchom nacjonalistycznym. W 1900 r. ruchy te przybraly na sile. Mnozyly sie zabójstwa cudzoziemców i napasci na obceplacówki. Po opanowaniu Pekinu przez oddzialy “bokserów" (jap.: giwadan) i zabiciu niemieckiego misjonarza mocarstwa obce zdecydowaly sie na zbrojna interwencje. Wzielo w niej udzial 7 panstw (Anglia, USA, Rosja, Niemcy, Wlochy, Austria, Japonia), przy czym Japonia dostarczyla polowe calej armii potrzebnej do stlumienia powstania. Kiedy walki ucichly, Chiny zgodzily sie na placenie odszkodowan i nie nalegaly na wycofanie wojsk. Wkrótce potem Rosja zaczela sie domagac koncesji w Mandzurii oraz usuniecia obcych wojsk z rejonu Pekin—Tientsin, co sklonilo do dzialania Japonie. Yamagata Aritomo wzmógl zbrojenia.W Japonii owego czasu zaznaczaly sie w rzadzie dwa sposoby myslenia, dwie orientacje w polityce zagranicznej. Itó Hirobumi reprezentowal orientacje prorosyjska, podczas gdy Yamagata Aritomo byl nieprzejednanie antyrosyjski. Pomiedzy tymi dwoma czolowymi mezami stanu istnialy ponadto inne róznice pogladów — Itó byl typowym biurokrata cywilnym, a Yamagata na wskros militarysta. Rywalizacja miedzy obu ziomkami z Chóshu powodowala niesnaski w rzadzie, zwlaszcza ze obaj czesto dzialali arbitralnie, nie porozumiewajac sie miedzy soba. W 1901 r. doszlo do dziwnej sytuacji, kiedy Itó Hirobumi wyjechal (18 wrzesnia) do USA i Europy z zamiarem, miedzy innymi, wynegocjowania ukladu zRosja. W tym samym czasie (16 pazdziernika) posel pelnomocny Hayashi Tadasu (z frakcji Yamagaty) rozpoczal374

w Londynie rozmowy na temat ukladu z Anglia. Obaj byli wyslannikami tego samego kraju, obaj mieli sankcje cesarska, ale obaj kierowali sie innymi motywacjami. Zaczely sie teraz osobliwe wyscigi:Hayashi juz 6 listopada wypracowal ze strona angielska projekt ukladu, Itó natomiast zaczal rozmowy w Petersburgu dopiero 2 grudnia, ale szybko doprowadzilje do pomyslnych rezultatów i 6 grudnia przekablowal do Tokio (na rece ówczesnego premiera Katsury), by przerwac rozmowy w Londynie. Nastepnego dnia cesarski senat (Genróin) powzial decyzje o odrzuceniu propozycji Itó, przyjeciu natomiast ukladu z Wielka Brytania. Uklad (Nichiei-dómei-kyóyaku) zostal

Strona 199

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczpodpisany 30 I 1902 r. Przewidywal on uznanie przez Japonie priorytetu interesówangielskich w Chinach, a przez Wielka Brytanie interesów japonskich w Korei. Obakraje zobowiazaly sie do zachowania neutralnosci w razie konfliktu na tych terenach oraz do udzielenia sobie pomocy, gdyby w konflikt wmieszalo sie mocarstwo trzecie. Alians mial byc w mocy przez piec lat.Skutki zawarcia przymierza z potezna Anglia szybko staly sie widoczne. Prestiz Japonii na arenie miedzynarodowej wzrósl, a Rosja (która rywalizowala z Anglia) wycofala sie z Chin, chociaz nadal miala zywotne interesy zaangazowane w Mandzurii. Ambicja Japonii stalo sie natomiast wyparcie Rosji z Mandzurii oraz umocnienie wlasnej pozycji w Korei. Korea znowu stala sie terenem sporu miedzy dwoma obcymi mocarstwami. Rozmowy Japonia— Rosja ciagnely sie przez kilkanascie miesiecy, przy czym nastroje w Japonii stawaly sie coraz bardziej bunczuczne i wojownicze. Wreszcie 4 II 1904 r. na konferencji cesarskiej zapadla decyzja przerwania negocjacji prowadzonych w Petersburgu. W dwa dni pózniej armia rosyjska przekroczyla granice na rzece Jalu i weszla do Korei, podczas gdy flotajaponska wyruszyla z baz i skierowala sie ku Pólwyspowi Koreanskiemu. Wojna z Rosja (Nichiró-sensó) ogloszona zostala 10 lutego, juz po zbombardowaniu twierdzy Port Arthur (jap.: Ryójun) i zatopieniu dwu rosyjskich statków. W ciagutrzech miesiecy armia japonska zajela Koree i wymusila na królu koreanskim szereg daleko idacych ustepstw. Tzw. protokól japonsko-koreanski (Nikkan-giteisho) z 23 II oraz porozumienie japonsko-koreanskie (Nikkan-kyóyaku)z 22 VIII 1904 r. przewidywaly w zamian za “opieke nad rodzina królewska" dzialanie rzadu koreanskiego w sprawach administracyjnych wylacznie za rada funkcjonariuszy japonskich oraz przyjecie japonskich doradców finansowych i dyplomatycznych. Armia japonska obsadzila wszystkie strategicznie wazne punkty, a za wojskiem natychmiast pojawili sie - mimo wojny - japonscy kupcy. Wyslany jako rezydent Megata Tanetaro zaczal wprowadzac w Korei rezim nie rózniacy sie od okupacji wojskowej.Wojna z Rosja przeniosla sie tymczasem na teren Mandzurii i pólwyspu Liaotung. Wmaju 1904 r. padl Dalnyj (jap.: Dairen), w styczniu 1905 r. zas Port Arthur, podczas gdy Mukden (jap.: Hóten) od marca 1905 r. znalazl sie w rekach japonskich, a wraz z nim cala poludniowa Mandzuria. Bohaterem walk na ladzie bylNogi Maresuke (1849- 1912), w bitwach morskich natomiast slawe zdobyl Togo375

Heihachiró (1847- 1934). Szczególna chwala okryl sie w tzw. bitwie tsushimskiej,która rozegrala sie 27 i 28 V 1905 r. na Morzu Japonskim. Zwyciestwo w tej bitwie pozwolilo Japonii na przystapienie do rokowan pokojowych z pozycji sily. Od paru miesiecy bowiem sztab japonski zdawal sobie sprawe z wyczerpywania sie potencjalu militarnego. Ostateczne koszty wojny znacznie przekroczyly straty sprzed 10 lat. Zabitych i rannych bylo 118 tys. ludzi, zniszczeniu uleglo 91 okretów, a wydatki wyniosly 1 523 210000 jenów.Konferencja pokojowa w Portsmouth zaczela sie 9 VIII 1905 r., a 12 sierpnia w Londynie podpisany zostal nowy uklad z Wielka Brytania, skierowany glównie przeciwko Rosji i Niemcom. Przewidywal on wzajemna pomoc ukladajacych sie stron,gdyby inne mocarstwo dokonalo aktu agresji w rejonie wschodniej Azji lub Indii (15 VII 1911 r. alians zostal przedluzony na dalsze 10 lat). Podpisanie ukladu nie wplynelo na ocieplenie atmosfery rozmów w Portsmouth. Japonia stawiala Rosjiwygórowane warunki, a Rosja, bez trudu, grala role pokrzywdzonego panstwa, zyskujac tym sympatie zagranicznych obserwatorów. Mediacja Theodore'a Rooseveltapomogla w przelamaniu impasu. 5 IX 1905 r. Japonia i Rosja podpisaly traktat pokojowy. Rosja zgodzila sie na uznanie niezaleznosci Korei oraz szczególnych interesów politycznych, ekonomicznych i wojskowych Japonii w tym kraju. Prawa rosyjskie w Liaotungu oraz prawa do kolei poludniowo-mandzurskiej zostaly scedowane na rzecz Japonii. Ponadto Japonia uzyskala polowe Sachalinu (od 50 równoleznika na poludnie) i specjalne prawa rybackie na sasiadujacych wodach. Oba kraje zgodzily sie na nieingerencje w chinska polityke ekonomiczna na terenie Mandzurii, ale jednoczesnie Japonia zastrzegla sobie prawo do pozostawienia tam swojej gwardii kolejowej.O tym, do jakiego stopnia rozwinely sie do tego czasu nastroje zaborcze w Japonii, moze swiadczyc fakt, ze po ogloszeniu warunków traktatu z Portsmouth w calym kraju wybuchly gwaltowne protesty. Spoleczenstwo nie chcialo sie zgodzic na zbyt skromne zadoscuczynienie za trudy wojny. W Tokio, Kóbe, Yokohamie doszlodo krwawych rozruchów. Dopiero wprowadzenie stanu wyjatkowego (od 6 IX do 29 XI 1905 r.) przywrócilo spokój.Do Korei wyslany zostal Itó Hirobumi jako rezydent generalny (tokan) i po przelamaniu oporu zarówno króla, jak i spoleczenstwa koreanskiego doprowadzil dopodpisania trzeciego ukladu z Korea (24 VII 1907 r.), zgodnie z którym Korea

Strona 200

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczprzyjela protektorat japonski. Od tej chwili zaczelo sie nasycanie aparatu rzadowego, policyjnego i sadowego Korei funkcjonariuszami japonskimi lub Koreanczykami na uslugach Japonii. Wywolalo to silny opór ze strony spoleczenstwa koreanskiego i doprowadzilo do wystapien antyjaponskich. W Tokio zdania byly podzielone na temat srodków zapobiegawczych. Byly premier Katsura opowiadal sie za aneksja i wprowadzeniem przymusu wojskowego, czemu sprzeciwial sie Itó. Dyskusja ciagnela sie przez dluzszy czas, az wreszcie Itó zostal odwolany ze stanowiska tókan (14 VI 1909 r.) i mianowany przewodniczacym Tajnej Rady (Sumitsuin). W pazdzierniku376

wyjechal do Mandzurii na rozmowy z przedstawicielem Rosji. 26 pazdziernika na stacji w Harbinie zostal zabity przez Koreanczyka nazwiskiem An Dzungyn. W Japonii ogloszono zalobe narodowa, a los Korei zostal ostatecznie przesadzony. Nowym rezydentem od maja 1910 r. zostal Terauchi Masatake (1852- 1919), który mial bardzo twarda reke i bezkompromisowe metody dzialania. Terror wprowadzony przez niego doprowadzil do uleglosci rzad i naród koreanski. 22 VIII 1910 r. Korea podpisala traktat o aneksji (Nikkan-heigó-yóyaku). Nieszczesny naród koreanski na dlugo stracil wszelkie marzenia o samostanowieniu.Japonia tymczasem poczula sie pysznie w roli zaborcy i coraz wyrazniej podnosilysie glosy, aby zbrojnie “utrzymac zdobycze". Od wydania dekretu o wychowaniu z 1890 r. uplynelo 20 lat (jedno pokolenie) i zawarte w dekrecie idee wielkomocarstwowe zdazyly juz wrosnac w psychike znacznego odlamu spoleczenstwa.Uczucie upokorzenia z powodu nierównoprawnych traktatów zaczelo blaknac, rodzilasie natomiast duma z powodu osiagniec militarnych, a wraz z nia chec dalszego zadziwienia swiata.30 VII 1912 r. umarl cesarz Meiji, symbol modernizacji i trudnej a burzliwej drogi, jaka Japonia przebyla w ciagu jego dlugiego (45 lat) panowania. Nielicznefotografie zachowaly go we wdziecznej pamieci narodu jako przystojnego mezczyzneo arystokratycznej sylwetce, przybranego377

w europejski ubiór. Pochowany zostal w ogromnym mauzoleum kolo Kioto (Momoyama),a w Tokio ku jego czci wystawiono chram zwany Meiji-jingu (w dzielnicy Harajuku). Dlugo ciagnely sie uroczystosci pogrzebowe i trwala zaloba narodowa, a 13 IX 1912 r. bohater wojny rosyjskiej general Nogi Maresuke i jego zona Shizuko popelnili samobójstwo. Czyn ten wywolal wielka dyskusje w calym kraju, poniewaz czesc spoleczenstwa podziwiala i aprobowala taki objaw milosci do wladcy, czesc natomiast uwazala samobójstwo za niewczesne usuniecie sie z areny politycznej w czasie, gdy kraj potrzebowal dzielnych wojowników. W obu opiniach general Nogi i jego smierc rozpatrywane byly wylacznie w kontekscie roli spolecznej. Ostatecznie bohaterski general i jego zona zostali deifikowani, a chram poswiecony ich duchom (Nogi-jinja) ufundowano obok ich domu w tokijskiej dzielnicy Asakusa. Chram prosperuje do dzis dnia.

EKONOMICZNE PODSTAWY WIELKOMOCARSTWOWYCH AMBICJIW dwadziescia szesc lat po przewrocie Meiji Japonia poczula sie na silach, by przystapic do zbrojnej agresji. Stalo sie to mozliwe dzieki obranej przez oligarchie specyficznej drodze rozwoju ekonomicznego. Droga owa, na skutek pietrzacych sie trudnosci wewnetrznych i zewnetrznych, nie byla prosta. Nalezaloby raczej powiedziec, ze w pierwszych latach po przewrocie skladala sie z samych zakretów i objazdów, a niektóre jej odcinki tonely w ciemnosciach. Niemniej jednak po pierwszych kilku latach bladzenia po omacku przed przywódcamijaponskimi zaczely sie rysowac perspektywy wyjscia na ubity trakt. Wybrana wówczas droga zdeterminowala losy Japonii na cale nastepne stulecie.Nalezy tu przypomniec, ze do przewrotu Meiji Japonia byla samowystarczalnym krajem rolniczym. Moze wiec wydac sie zaskakujace to, ze przywódcy przewrotu w tak krótkim czasie odeszli od owego tradycja uswieconego modelu i caly nacisk, wszystkie zasoby energii narodowej skierowali na przeksztalcenie kraju z rolniczego w przemyslowy. Zaskoczenie moze byc tym wieksze, gdy uprzytomnimy sobie ubóstwo Japonii w dziedzinie surowców pozarolniczych, a ponadto znikoma baze przemyslowa w momencie otwarcia kraju dla stosunków zagranicznych. Niemniejjednak w okresie Meiji zaczal sie ów proces przeksztalcania, który ostatecznie wciagu niespelna stulecia doprowadzil Japonie do pozycji trzeciego mocarstwa swiata.Jest ciagle kwestia dyskusyjna, do jakiego stopnia modernizacja Japonii - a wiecw tym wypadku przejscie od feudalizmu do kapitalizmu - dokonala sie pod wplywem idei zachodnich. Rózne na ten temat wsród historyków panuja opinie. Warto jednak

Strona 201

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczpamietac o ciaglosci rozwoju ekonomicznego Japonii, o tym, ze pewne zwiastuny kapitalizmu pojawily sie juz we wczesnym okresie Tokugawa, ale byly odgórnie spychane i tlumione w imie utrzymania owego tradycyjnego modelu378

agrarnego. George Sansom, który przeciwstawia sie przypisywaniu Zachodowi zbyt duzej roli w modernizacji Japonii, powiada: “Od dnia, w którym leyasu ustalil swój rzad w Edo, przeznaczeniem Japonii bylo zmaganie miedzy rolnictwem a przemyslem, miedzy handlem wymiennym a pieniadzem, miedzy zasobami zywnosci a zaludnieniem, miedzy feudalna autokracja a sila kapitalu, czyli krótko mówiac, byly to przedluzajace sie bóle porodowe nowoczesnego, narodowego panstwa. Dluga izolacja Japonii stanowila tylko czynnik opózniajacy, który na pewien czas zamaskowal nature zmian zachodzacych w spoleczenstwie japonskim" (The Western Worid, 223). Tenze autor poswieca sporo uwagi kwestii buntów chlopskich, w których widzi jeden z wielu elementów ostatecznego upadku bakufu. Podkresla jednak z naciskiem, ze owe bunty ryzowe w XVIII i XIX w. nie mialy charakteru politycznego, lecz byly jedynie przejawami protestu przeciwko poszczególnym formom ucisku. Nie nalezy wiec ich traktowac jako pierwszego stadium rewolucji przeciwko bakufu.Bunty chlopskie, notabene, po przewrocie Meiji nie ucichly, a raczej od czasu doczasu przybieraly na sile, co moze swiadczyc o lekcewazeniu problemu agrarnego przez reformatorów stojacych u steru rzadów. Wspomniana uprzednio reforma podatkowa juz w pierwszych latach Meiji okazala sie szczególnie uciazliwa dla chlopów malorolnych i w ciagu krótkiego czasu spowodowala przejscie na dzierzawywielu wlascicieli drobnych gospodarstw. W 1873 r. proporcje dzierzawców i wlascicieli ziemi ksztaltowaly sie w stosunku 1:5, podczas gdy juz do 1887 r. liczba dzierzawców wzrosla i stosunek wynosil 2:5. Wedlug danych z 1890 r. w ciagu siedmiu lat poprzedzajacych te date 367744 rolników (okolo 7% ówczesnej populacji chlopskiej) musialo sprzedac ziemie i przejsc na dzierzawy, lub tez zrezygnowac z rolnictwa i szukac pracy w miastach. “Najtragiczniejszym aspektem tego zjawiska - mówi Hugh Borton - bylo to, ze trzy czwarte wywlaszczen wyniklo z racji nieoplacenia podatków, podczas gdy ziemia skonfiskowana przez rzad i puszczona na aukcje stanowila wartosc dwadziescia siedem razy wieksza od caloscizaleglych podatków" (Japan's Modern Century, s. 153). Odkad ziemia hanowa przeszla w rece prywatne i znalazla sie pod kontrola poborcy podatkowego, chlop nie mógl juz dopraszac sie laski panskiej w razie nieurodzaju czy kleski zywiolowej. W miejsce daimyó. któremu zalezalo przeciez na utrzymaniu chlopów-producentów, byl teraz bezosobowy i bezduszny aparat panstwowy.A panstwo prawie od poczatku swej dzialalnosci po przewrocie postawilo na rozwójprzemyslu, z pominieciem zywotnych problemów rolnictwa. Taki wybór uwarunkowany byl nie sama ambicja modernizacji, doscigniecia Zachodu. U jego podstaw lezaly przeslanki waznej natury politycznej: Japonia czula sie slaba i zagrozona naporem obcych mocarstw, musiala wiec zabezpieczyc swoja niezaleznosc politycznaprzez utworzenie silnej bazy ekonomicznej i militarnej. Z tego tez wzgledu poczatkowo polozono nacisk na przemysl ciezki oraz na kontrole panstwa w kluczowych galeziach produkcji. Ale, jak juz wczesniej wspomniano379

, ta kontrola stala sie z biegiem czasu uciazliwa i w 1880 r. wydano “Przepisy dotyczace sprzedazy fabryk" (Kójó-haraisage-gaisoku), mówiace o tym, ze dla popierania rozwoju przemyslu i prywatnych przedsiebiorstw fabryki doprowadzone do pelnego rozruchu i przynoszace zyski beda przez panstwo przekazywane po niskich cenach w rece prywatne. Wkrótce rzeczywiscie zaczely sie masowe wyprzedaze, które ludziom lub spólkom o stosunkowo niewielkim kapitale dawaly mozliwosci korzystnego wejscia do powstajacego swiata wielkiego przemyslu. Dla przykladu mozna podac, ze przedsiebiorstwo Furukawa Cement, którego rozruch kosztowal panstwo 468 tys. jenów, zostalo sprzedane za 250 tys. jenów; kopalnia Innai, sprzedana za 75 tys., kosztowala panstwo 195 tys. jenów; kopalnia Kosaka,sprzedana za 200 tys., pochlonela uprzednio 547 tys. jenów inwestycji panstwowych, a wytwórnie szkla Shinagawa sprzedano za 80 tys. ze strata 119 tys.jenów kapitalu rzadowego. Podobnie bylo z wieloma innymi przedsiebiorstwami, które zbudowane przez panstwo i wyposazone w najnowoczesniejsze maszyny i urzadzenia zagraniczne przechodzily w prywatne rece, pelniac jednoczesnie role wzorców dla przemyslu rodzimego. Rzad nie wyzbyl sie jednak do ostatka swoich kopalni, stoczni i fabryk. Wiele z nich pozostalo w sektorze panstwowym ze wzgledu na znaczenie militarne i przeszlo pod bezposredni zarzad armii lub marynarki.Panstwo nawet w pierwszych latach okresu Meiji nie bylo jedynym inwestorem.

Strona 202

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczNiektórzy przedstawiciele klasy mieszczanskiej okresu Tokugawa dysponowali dostatecznym kapitalem i dostatecznym doswiadczeniem kupieckim, by w nowych warunkach przystapic do dzialalnosci handlowej czy przemyslowej. Obok nazw starych firm pojawily sie tez nowe nazwiska—jak na przyklad Shibusawa Eiichi (1840—1931). Shibusawa jest pod wieloma wzgledami postacia niezwykla, ale przeciez typowa dla ducha epoki. Dzieki swoim talentom ów chlopski syn z Ósato jeszcze przed przewrotem Meiji uzyskal wysokie stanowisko w rzadzie ostatniego shóguna. W 1867 r. jako czlonek swity Tokugawy Akitake (brata shóguna) wyjechal do Europy, gdzie zapoznal sie z nowoczesnoscia w pojeciu Zachodu. Zrobilo to na nim ogromne wrazenie i nasunelo mu szereg pomyslów oraz dostarczylo doswiadczen do przyszlego dzialania. Po przewrocie Meiji wrócil do Japonii i rozwinal nadzwyczaj zywa dzialalnosc w wielu dziedzinach przemyslu, handlu i bankowosci, pelniac jednoczesnie (do 1873 r.) odpowiedzialne funkcje w aparacie finansowym nowego rzadu. Z jego inicjatywy powstawaly rozmaite spólki akcyjne, on to zorganizowal w 1873 r. Pierwszy Bank (Daiichi-ginkó), stal sie zalozycielem kilkuset przedsiebiorstw przemyslowo-handlowych, kompanii oraz fabryk, wsród których byly np. Tókyó-gasy (gaz), Tokijska Wytwórnia Nawozów Sztucznych, fabryka papieru w Óji, przedzalnia w Tomioce i wiele, wiele innych. Przedzalnia w Tomioce warta jest szczególnego wspomnienia ze wzgledu na swój pionierski, szkoleniowy charakter. Shibusawa budowal to przedsiebiorstwo w latach 1870— 1872. Plany, materialy, maszyny i urzadzenia sprowadzil z Francji, a konstrukcjai rozruch odbywaly sie pod nadzorem zagranicznych specjalistów. Tomioka stala sie najnowoczesniejsza przedzalnia381

Japonii, a takze zaczela funkcjonowac jako wielki osrodek szkolenia kobiet w nowym zawodzie. W uznaniu wkladu do rozwoju nowoczesnego przedzalnictwa japonskiego rzad zwrócil Shibusawie 55% kosztów inwestycyjnych.Shibusawa zajmowal sie nie tylko pomnazaniem wlasnych zysków (a przy okazji zysków wszystkich ludzi, którzy z nim weszli w spólke). Bardzo wiele czasu i energii poswiecal tez dzialalnosci wychowawczej przyszlych kapitalistów. Popierajac lub finansujac rózne formy nauczania (m. in. Tokijska Szkole Handlowa), staral sie zwalczac przezytki feudalnego sposobu myslenia, usilowal wpajac w ludzi swiadomosc równosci i równych szans dla wszystkich. Glosil tez nieustannie koniecznosc wzajemnego zaufania i bezwzglednej uczciwosci w stosunkach handlowych i finansowych. Nie ograniczajac sie jedynie do dawania nauk moralnych, udzielal takze bardzo praktycznych wskazówek, jak postepowac w handlu i przy róznych delikatnych operacjach finansowych. Zakladane przez niego banki i spólki sluzyly rada i pomoca poczatkujacym biznesmenom. Ta forma dzialalnosci byla szczególnie wazna, poniewaz paczkujacy kapitalizm japonski zmagal sie ciezko z ograniczeniami narzuconymi przez mocarstwa traktatowe oraz ze zwykla nieuczciwoscia zagranicznych kontrahentów. Wsród pionierów modernizacji Shibusawa nie byl jedynym, który staral sie zapobiegac wyzyskowi przez zagranicznych kupców i przemyslowców.Trzeba bowiem pamietac o tym, ze cudzoziemcy w miastach traktatowych wykorzystywali swoja uprzywilejowana pozycje i swoje nie zawsze uczciwie zdobytedoswiadczenia handlowe, by zmonopolizowac import i eksport japonski. Do konca pierwszej dekady Meiji (do 1877 r.) 94% eksportu i 97% importu przechodzilo przez firmy zagraniczne ulokowane w traktatowych portach i stosujace polityke jawnego wyzysku z cala wyniosloscia bialych kolonialistów wobec pogardzanych “tubylców". Uplynelo wiecej czasu niz dekada, nim wysilki rzadu i ludzi o pokroju Shibusawy zaczely dawac wyniki. Wysilki te skierowane byly równoczesnie na dwa fronty: wewnetrzny i zewnetrzny, ale zmierzaly do jednego celu — przez podniesienie jakosci produkcji i wyrugowanie monopolu handlowego cudzoziemców doosiagniecia dodatniego bilansu w handlu zagranicznym.Front wewnetrzny rozciagnal sie wiec na intensyfikowanie produkcji oraz na szkolenie rodzimej kadry handlowej i finansowej. Duze znaczenie mialy tez pozyczki rzadowe (np. 1 milion jenów w 1880 r. dla hurtowników jedwabiu w Yokohamie), które byly pomocne w eliminowaniu przewagi kapitalu cudzoziemców. W 1880 r. powstal tez w Yokohamie Bank Monetarny, który zaczal odgrywac wazna roleprzy transakcjach handlowych z zagranicznymi firmami, nie dopuszczajac do oszukiwania mniej doswiadczonych Japonczyków.Front zewnetrzny rozwinal sie w latach siedemdziesiatych. W wielu krajach Europyi Ameryki utworzono konsulaty, przy których zaczeli energiczna dzialalnosc specjalnie dobierani agenci handlowi. Ich zadaniem bylo zapoznanie sie z warunkami ekonomicznymi danego kraju382

Strona 203

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczze szczególnym uwzglednieniem wybadania mozliwosci zbytu towarów japonskich. Agenci dysponowali szerokim asortymentem próbek i nie zaniedbywali zadnej szansy, by wepchnac sie na jakikolwiek zagraniczny rynek. Ich sprawozdania przesylane do kraju stawaly sie drogowskazami dla przemyslu zarówno w kwestii doboru produktów na eksport, jak i w zadanej przez kontrahentów jakosci.Ostatecznie wszystkie te wysilki zaczely dawac widoczne rezultaty. Niekorzystny bilans handlowy powoli sie zmniejszal, by wreszcie w latach 1883-1887 po raz pierwszy wykazac 9 milionów jenów debetu. Nastepna pieciolatka tez byla pomyslna— 4 miliony jenów po stronie debetu, ale wojna z Chinami znowu odwrócila sytuacje, i to bardzo dramatycznie. Wartosc importu przekroczyla wartosc eksportu az o 84 miliony jenów. Japonia w 1894 r. poczula sie dostatecznie silna, by wejsc na droge agresji, ale za to blogie samopoczucie placil caly naród. Wywolany potrzebami wojny ujemny bilans handlowy spowodowal gwaltowny wzrost cen towarów konsumpcyjnych, zwiekszenie ilosci pieniedzy w obiegu i zwiazana z tym inflacje.Zwyciestwo wojenne wynioslo Japonie do grona mocarstw swiatowych. ale zawiodlo rozbudzone przez propagande nadzieje, podczas gdy “potrójna interwencja" pozostawila gorycz i obudzila zarzewie nienawisci do “bialych". Bledem byloby jednak uwierzenie japonskiej propagandzie, która po interwencji glosila, ze krajponiósl wylacznie ofiary nic w zamian nie zyskujac. W rzeczywistosci wojna dala impuls do wzmocnienia wielu galezi przemyslu (w tym ciezkiego), a ponadto otworzyla obiecujace rynki zbytu dla towarów tekstylnych w Chinach i Korei, co spowodowalo szybki rozwój tej dziedziny produkcji (od 1893 do 1913 r. liczba wrzecion w przedzalniach wzrosla z 382 tys. do 2415 tys., a produkcja wlókna bawelnianego z 88 mln do 607 mln). Gdyby Japonia mogla sobie zapewnic staly dostep do surowców, bylyby to pomyslne perspektywy, poniewaz jedwab i wyroby tekstylne stanowily zawsze powazna pozycje w eksporcie. Jednakze w miare tego, jak przemysl nabieral rozmachu, brak wlasnych surowców przemyslowych dawal sie odczuwac coraz dotkliwiej. Koniecznosc sprowadzania wegla, koksu, zelaza, olejównapedowych, bawelny i wielu innych uzalezniala gospodarke japonska od zagranicy.Dlatego tez istnienie bogatych zasobów naturalnych w Chinach, Korei, Mandzurii iw krajach Azji Poludniowo-Wschodniej bylo nieustannym wyzwaniem dla Japonii. I dlatego wlasnie w tak krótkim czasie po przewrocie — nie mogac uporac sie z trudnosciami na drodze pokojowej — Japonia przystapila do wojny z Chinami, a w 10 lat pózniej z Rosja. Ta wojna, chociaz wygrana jak poprzednie, tez zaznaczylasie podobnymi skutkami ekonomicznymi: bilans handlowy raptownie spadl i trzeba bylo kilku nastepnych lat oraz sprzyjajacych warunków na arenie miedzynarodowej,by znów mu przywrócic zdrowe podstawy. Sprzyjajaca sytuacje miedzynarodowa stworzyla dla Japonii I wojna swiatowa. Rok 1915 zamknal sie nigdy przedtem nie osiagnietym bilansem dodatnim 176 mln jenów, ale to juz nalezy do nastepnego okresu.383

MODERNIZACJA W DZIEDZINIE KULTURYOd momentu zniesienia izolacji, a zwlaszcza po 1868 r., nowinki zagraniczne runely na Japonie jak lawina i zaczely sie wdzierac we wszystkie dziedziny zycia. Tej gwaltownej penetracji nie mogla sie oprzec sfera zycia duchowego, znajdujaca wyraz w mysli filozoficznej i religijnej, w architekturze, malarstwie, literaturze czy muzyce. Czesto mozna spotkac sie z opinia, ze japonski entuzjazm dla przejmowania obcych wzorów z okresu Meiji jest przyrównywalny do zarliwosci w przeszczepianiu modelu chinskiego na archipelag wokresie reform Taika. W obu bowiem porównywanych okresach Japonczycy — majac poczucie wlasnego zacofania — starali sie zmodernizowac kraj nasladujac imponujace im wzory zagraniczne. Opinia ta jest juz tak utrwalona, ze zaciera lub spycha na dalszy plan pewne istotne róznice obu tych wielkich epok nasladownictwa. A przeciez trzeba pamietac o tym, ze po pierwsze, Chiny przedstawialy jednolity wzorzec, syntetycznie orientalny, a wiec bliski mentalnosci japonskiej; po drugie, oddzialywanie kontynentu bylo w owym czasie rozlozone na dlugie lata, w ciagu których mozna wyznaczyc kilka etapów. Od przyjecia buddyzmu przez dwór Yamato, poprzez dzialalnosc ksiecia Shótoku, az poreformy Taika, uwienczone sformulowaniem kodeksów Taihó i Yóró, uplynelo 200 lat. Caly okres Nara i pierwszy podokres Heian uwaza sie ciagle za szczytowe lata sinizacji archipelagu. Dopiero od schylku IX w. moda na chinszczyzne zaczyna slabnac. Gdy majac to w pamieci spojrzymy na okres Meiji, rzuca sie nam w oczy pewne latwo dostrzegalne róznice.Impulsy, które w polowie XIX w. zaczely bic w archipelag, pochodzily z licznych krajów o róznych kulturach, róznych ustrojach i róznej mentalnosci. Czesto byly tak inne od wszystkiego, co Japonia dotychczas znala, ze dla wielu pojec nie

Strona 204

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczbylo odpowiedników w jezyku japonskim. Gwaltownosc i sila ich oddzialywania bylytakie, ze Japonczycy poczatkowo chloneli wszystko bez wyboru, bezkrytycznie, ze slepym uwielbieniem dla “wyzszosci Zachodu". Lata uplynely, zanim zdali sobie sprawe z tego, ze nie istnieje jeden wspanialy, oswiecony Zachód, ale ze jest wiele krajów zachodnich, które znacznie sie róznia miedzy soba kultura i cywilizacja. Od takiego stwierdzenia droga juz byla niedaleka do mysli o dogonieniu, przescignieciu, a nastepnie podbiciu i podporzadkowaniu.Kiedy jednak mówimy o latach, które uplynely, mamy na mysli nie stulecia, lecz dekady. Oszolomienie japonskie bowiem nie trwalo tak dlugo pod naporem Zachodu, jak niegdys pod wplywem Chin. Juz w latach osiemdziesiatych XIX w., a wiec w 20 lat po przewrocie, zaczely sie odzywac coraz bardziej natarczywe glosy nawolujace do opamietania i otrzasniecia z bezkrytycznego przyjmowania idei zachodnich. Glosy te stopniowo przybieraly na sile, jakkolwiek wlasnie lata osiemdziesiate nazywane sa “okresem Rokumeikanu" (Rokumeikan-jidai), co w pojeciach japonskich oznaczalo szczyt “westernizacji".Rokumeikan, który stal sie symbolem nasladowania Zachodu, to384

pietrowy pretensjonalny budynek w tokijskiej dzielnicy Hibiya. Przeznaczony byl do spotkan z przedstawicielami obcych mocarstw, przy czym mialy to byc spotkaniaw atmosferze zachodniego przepychu i obyczajów zachodnich. 28 XI 1883 r. rzad japonski wydal w Rokumei-kanie inauguracyjny bal, w którym uczestniczylo 600 osób — cala smietanka towarzyska, rodzima i zagraniczna. Wielu dygnitarzy japonskich wczesniej juz mialo okazje wystepowania w obcislych surdutach i spodniach, w skórzanych rekawiczkach i trzewikach, ale znakomita wiekszosc dam japonskich po raz pierwszy w zyciu porzucila komfort kimon i sandalów na rzecz zachodniej elegancji. Jakze skrepowane musialy sie czuc odziane w falbaniaste krynoliny, w gorsety na fiszbinach i pantofelki z podwyzszonymi obcasami. Niepewnie posuwaly sie po woskowanych posadzkach, a zamiast swojskich wachlarzy trzymaly delikatne koronkowe, haftowane chusteczki. Rekompensata za niewygodny obcy strój byla im zapewne upojna mysl, ze sa postepowe, nowoczesne i ze ponoszapatriotyczna ofiare dla dobra kraju.Dzialalnosci Rokumeikanu, której inspiratorem byl Inoue Kaoru, przyswiecala bowiem wazna mysl polityczna. Wysilki Japonii zmierzajace do rewizji traktatów odrzucane byly przez obce mocarstwa pod pretekstem japonskiego zacofania. Inoue Kaoru chcial w bezposrednich kontaktach z cudzoziemcami wykazac, ze Japonczycy sa narodem kulturalnym i zupelnie nowoczesnym, bo przeciez potrafia poslugiwac sie widelcem, tanczyc walca czy kadryla, a takze uzywac chustki do nosa. Cudzoziemcy mieli sie o tym wszystkim naocznie przekonac na przyjeciach, rautach, kwestach dobroczynnych i lekcjach tanca (od lipca 1884 r. w kazdy poniedzialek!) odbywanych w Rokumeikanie. Przez siedem lat barwny, wielojezycznytlum wypelnial slynne sale o czysto europejskim wystroju. W 1890 r. Inoue Kaoru swoimi nazbyt radykalnymi wobec tradycji pomyslami narazil sie na ostra krytyke publiczna, a procudzoziemskie szalenstwo, którego symbolem byl Roku-meikan, stalo sie celem zjadliwej satyry i szyderstwa. Nastapil zmierzch pokazowej dzialalnosci kulturalnej, budynek stracil swoje znaczenie miejsca miedzynarodowych spotkan i zostal wkrótce przeznaczony do innych, mniej wazkich celów.Chec doprowadzenia do rewizji traktatów oraz ekonomiczna koniecznosc obalenia przywilejów cudzoziemskich w handlu zagranicznym sprawialy, ze wladze japonskie byly szczególnie przewrazliwione we wszystkim, co moglo dotyczyc obcokrajowców. Prowadzilo to niekiedy do naiwnych lub wrecz absurdalnych posuniec, które mialy ukryc przed cudzoziemcami “japonskie zacofanie", lub tez pokazac Japonie od najlepszej strony. Na przyklad w ramach ukrywania nieobyczajnych przejawów rozbijano przydrozne swiatki i wiele posagów swiatynnych, które moglyby (wedlug Japonczyków) razic subtelnych cudzoziemców. Nakazano tez robotnikom i chlopom ukrywanie nagosci w miejscach publicznych, nieobnazanie nóg podczas pracy i kapanie sie w kostiumach kapielowych. Byc moze, autorzy tych nakazów czytali Kiplinga, który w Listach z Japonii napisal m. in. “A propos wody, posluchajcie gorszacej opowiesci. Wszystkie ksiazki o Japonii pisza, ze chociaz385

Japonczycy sa czysci i schludni, maja obyczaje nieco rozluznione. Kapia sie czesto bez zadnego ubrania i wszyscy razem" (s. 49).W ramach pokazywania sie od najlepszej strony wprowadzono owe bale w stylu Rokumeikanu, rozbudowano ceremonial dworski na modle europejska, urzadzano wystawy i koncerty.Kiedy na wiosne 1869 r. ambasada brytyjska zawiadomila japonskie MSZ

Strona 205

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczo�spodziewanej wizycie nastepcy tronu, ksiecia Edynburga, w japonskich kolach rzadowych nastapilo takie zamieszanie, ze Anglicy musieli dwa miesiace czekac naoficjalna odpowiedz. Zwloka wynikla nie wskutek opieszalosci czy niedbalstwa, ale ze wzgledu na zaciete dyskusje toczone przez Japonczyków, a zwiazane z koniecznoscia zastosowania odpowiedniego protokolu. Ostatecznie ustalono, ze angielski ksiaze bedzie ulokowany w cesarskiej rezydencji Ohana-goten i dostapi zaszczytu spotkania z cesarzem. Sprawa byla precedensowa, poniewaz dotychczas cesarz nie udzielal audiencji zadnemu cudzoziemcowi. W rozmowie z Sir Harrym Parkesem, ówczesnym ambasadorem Wielkiej Brytanii, Iwakura Tomomi powiedzial, zeby zadoscuczynic angielskim obyczajom, cesarz musial przystosowac sie do nowej etykiety, jakkolwiek wymagalo to zlozenia w ofierze starych idei i przyzwyczajen.Skoro ten pierwszy krok zostal zrobiony, nastepne poselstwa nie napotykaly juz zadnych trudnosci. Cesarz udzielal audiencji, a nawet dawal w prezencie swój autograf. Do cesarza Austro-Wegier napisal wlasna reka caly list! Rezydenci zagraniczni, którzy pamietali czasy shóguna, nadziwic sie nie mogli tym zmianom.Czesto jednak japonska gorliwosc przy jednoczesnej nieporadnosci budzila w nich zywe rozbawienie. “Smieja sie, podczas gdy powinni raczej wspólczuc" — pisal John R. Black. Japonczycy bowiem prezentowali europejska czy amerykanska tandetez taka duma, jak dzieci chwalace sie drewnianym koniem na biegunach. We wspomnianych Listach z Japonii Kipling opisuje z gorycza reakcje swojego przewodnika, niejakiego Yamaguchi, na wspaniala panorame Ósaki. Pan Yamaguchi nie zwracal uwagi na lany gorczycy i niebieskawozielone sosny, ale zachwycal siekominami fabrycznymi. Zaciagnal nastepnie Kiplinga na wystawe przemyslowa. “Sprowadzil nas z tych wynioslosci, azeby nam pokazac chlube kraju pod postacia korkociagów, cynowych garnuszków, przyrzadów do rozbijania jaj, lyzek, materyi jedwabnych, guzików i wszelkiej tandety, która sie przyszywa na arkuszach papieru i sprzedaje za bezcen. Japonczycy robia to wszystko, niestety, dla siebie samych i sa z tego dumni" (s. 53).Delegacja austro-wegierska podejmowana przez cesarza 16 X 1889 r. przywiozla liczne dary, wsród których bylo tez drogocenne pianino. “Czy sprawilo ono cos, by pogodzic cesarskie ucho z zagraniczna muzyka, jest bardzo watpliwe — pisal J.R. Black. — Slyszalem powtarzane wiecej niz raz, ze cesarzowa bierze lekcje gry na pianinie, ale nie daje wiary tym stwierdzeniom" (Young Japan. Yokohama and Yedo. t. II). Rok pózniej autor mógl sie przekonac, ze zagraniczna muzyka przestala byc obca dla japonskich, uszu. 2 X 1890 r. odbyl sie w Tokio pierwszy koncert orkiestry zlozonej z Japonczyków, którzy386

przez pare miesiecy cwiczyli pod dyrekcja Fentona, kapelmistrza angielskiej orkiestry wojskowej. Wykonano wówczas, miedzy innymi, utwór Kimi-ga yo (Panowanie cesarskie), do którego muzyke skomponowal wlasnie ów Fenton. Utwór ten jest obecnie hymnem narodowym Japonii.Brzmiace w calym kraju haslo bummei-kaika (“cywilizacja i oswiecenie") bylo rozmaicie interpretowane w zaleznosci od tego, kto je glosil i kto je odbieral. Dla przecietnych obywateli oznaczalo ono przejecie z Zachodu wszystkich takich wspanialosci, jak telegraf, kolej zelazna, omnibusy, latarnie gazowe, kieszonkowe zegarki, surduty, cylindry, celuloidowe kolnierzyki, agrafki i sztuczna bizuteria; jak jedzenie miesa, siedzenie na krzeslach przy stolach nakrytych pluszem i koronkami, sluchanie Mozarta czy Straussa. Dla swiatlejszychumyslów to samo haslo mialo o wiele rozleglejsze znaczenie i nie zamykalo sie jedynie w dobrach materialnych. Zakladalo duchowa, intelektualna przebudowe Japonii i bylo zalazkiem dreczacego poszukiwania narodowej tozsamosci. Swiatle umysly nie byly jednak zgodne w wyborze wzorów i srodków, które mialyby prowadzic do celu. Jak Japonia dluga i szeroka, wszedzie toczyly sie ozywione dyskusje i polemiki. Wsród wielu klubów dyskusyjnych szczególny rozglos zyskalo stowarzyszenie Meirokusha, zalozone w 1873 r. Inspiratorem dzialalnosci stowarzyszenia byl Mori Arinori (1847—1889), wybitny mysliciel i polityk, który pelnil liczne funkcje panstwowe, a miedzy innymi byl tez ministrem oswiaty w pierwszym gabinecie Itó.Od 1874 r. czlonkowie Meirokusha (okolo 30 osób) spotykali sie regularnie kazdego pierwszego i szesnastego dnia miesiaca na ozywione dyskusje, które obejmowaly bardzo szeroki zakres zagadnien. Dyskutowano wiec o polityce, ekonomii, religii, filozofii, wychowaniu narodu, o fizyce, prawie, emancypacji kobiet, obyczajowosci i innych problemach nurtujacych w owym czasie japonska inteligencje. W gronie czlonków stowarzyszenia znalezli sie wybitni mysliciele, publicysci, politycy i dzialacze spoleczni, wsród których miedzy innymi byli: Fukuzawa Yukichi, KatóHiroyuki (1836- 1916), Tsuda Masamichi (1829-1903),

Strona 206

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczNakamura Masanao (1832-1891), Nishi Amane (1829-1897), Nishimura Shigeki (1829— 1902). Wszyscy ci ludzie, chociaz w róznym stopniu i w róznych dziedzinach, daliogromny wklad w ksztaltowanie nowozytnej Japonii. Ich trybuna stalo sie pismo “Meiroku-zasshi", w którym od marca 1874 r. publikowali artykuly polemiczne na wszelkie mozliwe tematy. Magazyn byl tak smialy w gloszonych pogladach, ze po 43numerze rzad zakazal dalszej publikacji.Artykuly i eseje drukowane w “Meiroku-zasshi" ukazuja zycie intelektualne Japonii w okresie najwiekszego chaosu, najzarliwszych poszukiwan twórczych, kiedy to mysliciele japonscy chloneli wszystko, co mógl im ofiarowac Zachód, i próbowali sobie przyswoic i przeszczepic na rodzimy grunt to, co uwazali za najbardziej pozyteczne. Opinie byly bardzo podzielone, bo i wzorce z róznych plynely zródel. Anglia, Francja, Prusy, Stany Zjednoczone i w mniejszym stopniu Rosja i Holandia staly otworem przed dzielnymi a dociekliwymi Japonczykami,387

ofiarujac im nie tylko technike i zdobycze cywilizacji, ale takze skarby wiedzy humanistycznej, kultury, sztuki. Przywódcy intelektualni (w tym czlonkowie Meirokusha) albo bywali za granica, albo uczyli sie co najmniej jednego jezyka obcego w szkolach bakufu lub hanowych. Dzieki temu mogli interesujace ich dzielazachodnie czytac w oryginale. Jednakze znakomita wiekszosc inteligencji japonskiej poza rodzimym jezykiem nie umiala sie posluzyc zadnym innym. Dla niejtrzeba bylo dokonac przekladów, aby tez miala dostep do zaawansowanej wiedzy zachodniej. Wybór pierwszych przekladów byl zupelnie przypadkowy, zalezal bowiemod indywidualnych zainteresowan tlumacza. Jezyk przekladów daleki byl od doskonalosci z dwóch wzgledów. Po pierwsze dlatego, ze pismiennictwo zachodnie nioslo wiele pojec nowych i czesto niezrozumialych nawet dla japonskiej inteligencji. Tlumacz musial polegac na wlasnej pomyslowosci, która przeciez bywala zawodna. Po drugie: jezyk pisany (bungo) owego czasu byl jezykiem skostnialym. którym juz od dawna nikt sie nie poslugiwal w mowie. Nie byl zupelnie przystosowany do wyrazania rewolucyjnych, nowatorskich tresci. Nie nadawal sie takze do pisania dziel literackich zgodnych z burzliwym duchem czasu, wyrazajacych subtelne zawilosci psychologiczne czy intelektualne ludzi zyjacych na przelomie epok.Pierwsze próby zwrócenia uwagi publicznej na koniecznosc przystosowania jezyka pisanego do mowy potocznej podjete zostaly stosunkowo wczesnie, bo jeszcze przedprzewrotem. W 1866 r. niejaki Maejima Hisoka przedstawil ostatniemu shógunowi rozprawe, w której znalazly sie sformulowania zalecajace porzucenie sformalizowanego bungo na rzecz jezyka mówionego (kogo). Czlonkowie Meirokusha byli propagatorami hasla gembun-itchi (“jednosc mowy i tekstu pisanego"), a pierwsze kroki w kierunku realizacji tego hasla poczynione zostaly w 1884 r., kiedy ukazala sie drukiem opowiesc Dziwna historia o upiorach z latarnia w ksztalcie piwonii (Kaidan-botan-dóro) San'yuteia Enchó (1839— 1900), autora i zawodowego “opowiadacza" popularnych opowiesci. Sukces Dziwnej historii otworzyldroge dla dalszych tego typu publikacji. Byla to literatura bardzo lekkiego gatunku, wydawana w takiej formie jezykowej, w jakiej “opowiadacze" przekazywalija na scenie, a wiec w jezyku zrozumialym nawet dla malo wyksztalconego odbiorcy.Pierwsza wielka powiesc wcielajaca w zycie haslo gembun-itchi ukazala sie w 1887r. Byla to Plynaca chmura (Ukigumó) Futabateia Shimeia (1864—1909), powiesc psychologiczna, zawierajaca drobiazgowe opisy duchowych rozterek i licznych niepowodzen zyciowych mlodego czlowieka, który nie potrafi znalezc swojego miejsca w raptownie zmieniajacym sie swiecie Meiji. Futabatei Shimei byl równieztlumaczem literatury rosyjskiej (poprzez angielski) i jego przeklady Turgieniewacieszyly sie duzym powodzeniem.Wielu zdolnych pisarzy cwiczylo wówczas swoje pióra na przekladach, zanim przystepowalo do wlasnej, oryginalnej twórczosci. Nalezal do takich równiez jeden z najwiekszych pisarzy wczesnego Meiji, Mori Ógai (1862—1922). Uwaza sie, ze w jego twórczosci japonska powiesc nowoczesna osiagnela dojrzalosc. Przed wydaniem swojego pierwszego388

dziela opublikowal w 1889 r. tom poezji tlumaczonej z niemieckiego. Rok pózniej ukazala sie drukiem Tancerka (Maihime), powiesc oparta na przezyciach autora w czasie jego czteroletniego pobytu w Niemczech. Uwazana ona jest za zwiastuna japonskiej literatury romantycznej.Innym gigantem pióra byl Natsume Sóseki (1867—1916), który ksztalcil swój styl na literaturze anglojezycznej. Pierwsza jego powiesc Jestem kotem (Wagahai neko-de ani) ukazala sie w 1905 r., a wiec stosunkowo pózno w jego zyciu.

Strona 207

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczOpózniony start nadrobil w nastepnym dziesiecioleciu piszac szereg powiesci, poematów i esejów, które nie tylko w jego czasach byly entuzjastycznie oceniane,ale do dzis dnia maja swoich goracych wielbicieli. Na okres jego aktywnosci przypada równiez szczególne ozywienie produkcji literackiej innych wielkich pisarzy — zarówno takich, którzy juz mieli wyrobione nazwiska i szczyt ich twórczosci przypadl na te dekade, jak i takich, którzy dopiero pojawili sie na literackiej scenie, ale wstepowali na nia z impetem.W pierwszej grupie najwybitniejszym nazwiskiem jest Shimazaki Tóson (1872—1943),autor Zlamanego nakazu (Hakai, 1906) i innych wybitnych dziel. Obok Tósona wymienic nalezy Shige Naoye (1883— 1971), którego najlepsze prace równiez pojawily sie w owym zlotym dla nowej literatury dziesiecioleciu. W drugiej grupie znalezli sie tacy wspaniali prozaicy, jak Akutagawa Ryunosuke (1892— 1927), Nagai Kafu (1879-1950), Tanizaki Jun'ichiró (1886-1965). Dwaj ostatni pisarze rozpoczeli swoja znamienita dzialalnosc w schylkowym okresie Meiji. a ukonczyli w czasach nam wspólczesnych, po wojnie na Pacyfiku.Jest rzecza charakterystyczna dla pisarzy tej miary, co Akutagawa. Tanizaki i wielu innych, ze w ich twórczosci pojawiaja sie w róznym nasileniu tematy zaczerpniete z historii lub klasycznej literatury japonskiej. Styl jest nowy, inspirowany przez literature Zachodu, ale w tematyce jakby wracala nostalgia do tych czasów, kiedy Japonczycy byli tylko Japonczykami — bez kompleksów wobec swiata zewnetrznego, bez problemów zwiazanych z modernizacja wdzierajaca sie w kazda dziedzine zycia. Nie oznacza to, oczywiscie, powrotu do starych form literackich, które w schylkowym okresie Edo mocno juz tracily stechlizna. Trudnonawet nazwac literatura owe produkcje przeznaczone dla niewybrednych, ale licznych czytelników. Tematyka owych opowiesci ograniczala sie do dwóch watków: przezyc erotycznych oraz krwawych przygód samurajsko-bandyckich, podawanych chetnie z przyprawami natury nadprzyrodzonej. Tego rodzaju twórczosc nie zanikla, ale zostala powoli zepchnieta na daleki margines obfitego pismiennictwa. Istnieje do dzis i ma licznych zwolenników, a zwlaszcza w swojej najprymitywniejszej postaci, tzn. komiksów. Nie rosci sobie jednak pretensji do miana literatury.Wielka literatura zrodzona w okresie Meiji i kontynuowana do naszych czasów charakteryzuje sie duza rozmaitoscia stylów i czesto wykazuje sklonnosc autorów do introspekcji i wnikliwych portretów psychologicznych. Nawet wspomniane powiesci i nowele oparte na watkach klasycznych pisane byly przy zastosowaniu nowego warsztatu pisarskiego. Dobrym przykladem moze tu byc chociazby Rashómon389

lub Kesa i Morito (Kesa-to Moritó) Akutagawy Ryunosuke. Oba utwory (opublikowanejuz w okresie Taishó) osadzone sa w okresie Heian i nawiazuja do autentycznych zdarzen i postaci. Nie sa jednak relacja historyczna, ale drobiazgowym studium psychologicznym.Wielka literatura powiesciowa pojawila sie w 20 lat po przewrocie i stopniowo zaczela nabierac rozmachu i glebi. Znacznie trudniejsze okazalo sie przystosowanie poetyckich form wyrazu do nowoczesnosci. W latach osiemdziesiatych i dziewiecdziesiatych pojawily sie wprawdzie liczne przeklady, które Japonczycy usilowali nasladowac, ale od nasladownictwa do oryginalnej twórczosci droga byla daleka i najezona trudnosciami formalnymi. Odstepujac od klasycznej formy tanka poeci japonscy czuli sie zgubieni i poczatkowo latwo wpadali w dziwactwa formalne i merytoryczne. Zwlaszcza moda na poezje politycznai utylitarna przyczynila sie do powstania produktów o niezamierzonych efektach komicznych, a nawet groteskowych. Z biegiem czasu poeci próbowali swych sil transponujac na japonski style dadaistyczne i surrealistyczne, az doszli do symbolizmu. Niewiele jednak utworów z tego okresu przetrwalo próbe czasu. Nastapil natomiast pewien renesans tanki i haiku i ostatecznie te formy nasycanenowymi tresciami przetrwaly do dzis jako nurt równolegly do stylów nowoczesnych.Dramat japonski tez opieral sie skutecznie nowym formom. Wielowiekowe nawyki ciaza do dzis dnia na twórczosci dramatycznej, a w okresie Meiji bezspornie blokowaly rozwój tej dziedziny sztuki. Nowoczesnosc kolatala wprawdzie i do teatru, ale rezultatem bylo wprowadzenie do kabuki pewnych elementów wspólczesnego zycia wplecionych w tradycyjna osnowe. Mniej wiecej w polowie okresu Meiji zapotrzebowanie na nowe formy teatralne wzmoglo sie na tyle, ze powstaly sceny (shimpa — “nowa szkola", shingeki — “nowy teatr"), które przeciwstawialy sie tradycji w stylu kabuki. Repertuar ich ograniczal sie prawiewylacznie do przekladów lub przeróbek dramatów zachodnich, oryginalna twórczosc bowiem byla slaba i nie przynosila spodziewanych sukcesów. Dopiero dramatopisarstwo Kikuchi Kana (1888— 1948) mozna uznac za pierwsze wielkie osiagniecie rodzimego dramatu, ale okres jego dojrzalej twórczosci przypada na

Strona 208

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczery Taishó i Shówa. Ostatecznie jednak w dziedzinie sztuki teatralnej tradycja okazala sie na tyle zywotna, ze stare kabuki, teatr lalek, a nawet no, uprawianesa do dzis jako ciagle popularne gatunki obok coraz lepiej reprezentowanego nurtu nowoczesnego (az po awangarde i teatr eksperymentalny).W sztukach plastycznych obserwowac mozna równie ciekawe procesy. Po pierwszej fali szalonego entuzjazmu dla Zachodu przyszly lata refleksji, podniosly sie glosy nawolujace do szacunku dla rodzimej spuscizny artystycznej. Malarstwo holenderskie znane bylo w Japonii od XVI w. i, jak to juz wspomniano wczesniej, mialo swoich japonskich nasladowców (np. Hiraga Gennai) nawet w okresie Tokugawa, kiedy shógunat dbal o utrzymywanie wiekszosci narodu w ignorancji zagranicznych kierunków i technik. Jednym z pionierów nowoczesnego malarstwa bylKawakami Tógai (1827— 1881), który zyl i dzialal na przelomie dwóch wielkich epok. Jako urzednik bakufu mial moznosc studiowania390

rangaku i szczególnie zajmowal sie malarstwem europejskim, a zwlaszcza malarskimi technikami. Po przewrocie zostal zaangazowany do Ministerstwa Oswiatyz zadaniem opracowania podreczników z dziedziny sztuki do uzytku szkolnego. Pod jego wplywem wprowadzono do szkól lekcje rysunku realistycznego, a pedzelki i tusz zastapionoolówkiem.W 1876 r. rzad otworzyl Szkole Sztuki Przemyslowej (Kóbu-bijutsu-gakkó), której celem bylo ksztalcenie Japonczyków w stylach i technikach Zachodu. Ta nowoczesnaakademia funkcjonowala zaledwie 7 lat, ale wydala wielu artystów, którzy z powodzeniem i talentem uprawiali malarstwo europejskie. Szczególne zaslugi w propagowaniu sztuki zachodniej polozyl wloski artysta, Antonio Fontanesi (1818- 1882). Byl on zaproszony wraz z grupa wloskich malarzy jako nauczyciel malarstwa, ale jego kariera w Japonii byla krótka - wyjechal po 2 latach raczej zniechecony, poniewaz wlasnie zaczynala nadciagac fala reakcji przeciwko wplywomEuropy w sztuce.391

Jak cudzoziemiec Fontanesi uczyl swoich studentów umilowania sztuki zachodniej, tak inny cudzoziemiec, Ernest Fenollosa (1853- 1908), przyczynil sie do rozzarzenia ruchu na rzecz zachowania wartosci rodzimej sztuki japonskiej. Amerykanin Fenollosa przybyl do Japonii w 1878 r. jako nauczyciel filozofii, alezetkniecie z japonska sztuka tradycyjna bylo dla niego olsnieniem i zacheta do swoistego apostolstwa. Przez wiele lat pracowal z ogromna energia i uporem, by przekonac Japonczyków o najglebszych, nieprzemijajacych wartosciach ich wlasnej sztuki. Jego najblizszym i najgorliwszym towarzyszem stal sie Okakura Tenshin (lub Kakuzó, 1862—1913). Razem utworzyli towarzystwo Kangakai, zajmujace sie propagowaniem i popularyzacja japonskiego malarstwa tradycyjnego. Razem tez rozwineli kampanie nacisków na wladze, by przywrócic wlasciwa range tradycyjnej sztuce. Pod ich wplywem pedzelki i tusz znowu wrócily do szkól, a w 1888 r. powstala Tokijska Akademia Sztuki (Tókyó-bijutsu-gakkó), której curriculum zostalo w znacznej mierze oczyszczone z wplywów europejskich i zawieralo prawie wylacznie przedmioty zwiazane ze sztuka dalekowschodnia. Okakura zostal rektoremakademii, a wsród wykladowców znalezli sie wybitni malarze owego okresu: Kanó Hógai (1828—1888), Hashimoto Gahó (1835-1908) i Kawabata Gyokushó (1842-1913). Uprawiane przez nich i przekazywane uczniom malarstwo nie bylo jednakze tak “czysto japonskie", jak by tego sobie zyczyl nieublagany Fenollosa.392

Zwlaszcza w technice zaczely byc widoczne wplywy kierunków i stylów zagranicznych. Eklektyzm w malarstwie rozprzestrzenial sie stopniowo, obejmujac coraz szersze kregi twórców. W latach dziewiecdziesiatych zaczeli wracac do Japonii mlodzi artysci po studiach we Francji, Wloszech i innych krajach europejskich. Wrócil miedzy innymi Kuroda Seiki (1866— 1924), który wywolal szokw japonskich kregach artystycznych pokazujac na wystawie akt kobiecy. Byl to, nawiasem mówiac, szok inspirujacy dla wielu poczatkujacych artystów. Kuroda osiagnal uznanie i zostal zaproszony do wspólpracy z Tókyó-bijutsu-gakkó. Fakt ten swiadczy o przyznaniu przez Okakure i grono tradycjonalistów prawa egzystencji malarstwu w stylu zachodnim. Francuski realizm, a nastepnie impresjonizm znalazly w Japonii wielu gorliwych adeptów. W nastepnych okresach wszelkie inne kierunki europejskie przyjmowane juz byly bez oporów i ostateczniejaponscy artysci zaczeli nawet uczestniczyc w miedzynarodowych wystawach, zdobywajac uznanie krytyki. Twórczy niepokój i zarliwe polemiki okresu Meiji stworzyly klimat dla wspólistnienia róznych kierunków, stylów i technik, a takze

Strona 209

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczdla powstania malarstwa eklektycznego, zawierajacego silny ladunek tradycji.W dziedzinie drzeworytu nastapil zmierzch pieknej tradycji ukiyoe. W tym samym czasie, kiedy Europa odkryla ukiyoe i zachwycala sie tym gatunkiem, japonscy artysci drzeworytnicy cierpieli niedostatek, poniewaz ich rodzimi odbiorcy zapatrzeni w Zachód uwazali ich sztuke za wulgarna i bezwartosciowa. Dzieki temuzagraniczni kolekcjonerzy mogli kupowac za bezcen wspaniale drzeworyty najwybitniejszych nawet mistrzów. Data smierci Hiroshige (1858 r.) uznana jest za koniec epoki ukiyoe, chociaz jest to, oczywiscie, podejscie formalistyczne. Po Hiroshige dzialali ciagle liczni artysci—drzeworytnicy i dopiero w nastepnym pokoleniu mozna mówic o wymieraniu tradycji ukiyoe. Warto jednak zwrócic uwage na zmiany tematyczne pojawiajace sie w drzeworycie od chwili otwarcia kraju dla cudzoziemców i cudzoziemskich nowinek. Statki parowe, damy w krynolinach, latarnie gazowe, linie telegraficzne zaczely sie ukazywac jako elementy nowoczesnosci przy jednoczesnym zachowaniu tradycyjnej techniki. Wykonywane bylyz kronikarska dokladnoscia, a niejednokrotnie podprawiane satyrycznym humorem. Ponadto przez pewien czas drzeworyt zachowal swoja pozycje jako sztuka ilustratorska sluzaca nowej literaturze. Bylo to jednak dogorywanie i w okresie Taishó nadszedl ostateczny kres tej pieknej mieszczanskiej sztuki okresu Edo.Warto natomiast odnotowac u schylku okresu Meiji obudzenie sie do zycia nowego rodzaju plastyki, mianowicie grafiki reklamowej. Ta utylitarna galaz sztuki miala juz wczesniej swoje zwiastuny w postaci ulotek i szyldów reklamowych, ale dynamiczny jej rozwój stal sie wrecz koniecznoscia, kiedy zaczely powstawac duzefirmy handlowe, przystepujace do ostrej konkurencji pomiedzy soba. Zaznaczylo sie to wyraznie po wojnie japonsko-rosyjskiej 1904-1905 r.O ile w poprzednio wymienionych dziedzinach sztuki tradycja nieustannie walczylaz nowoczesnoscia (tylko drzeworyt przegral), o tyle w rzezbie Japonczycy poddalisie z latwoscia wplywom Zachodu. Poza393

wasko wyspecjalizowana grupa artystów zajmujacych sie rzezba sakralna przewazajaca wiekszosc bez oporu przyjela kierunki i techniki zagraniczne. Tradycyjne formy rzezbiarskie najdluzej zachowaly zywotnosc w drobnych wyrobach rzemiosla artystycznego i szczesliwie sa kultywowane do dzis, jakkolwiek pod naporem tanich plastyków staja sie juz rzadkoscia.Obraz kultury Meiji — nawet w tak pobieznym szkicu — bylby niepelny, gdyby nie wspomniec o dynamicznym rozwoju prasy. Okres Tokugawa mozna uwazac za poczatek powstawania tego srodka masowego przekazu, poniewaz w Edo i w Osace ukazywaly sie wiadomosci biezace odbijane z deski lub z glinianej wypalanej tablicy, zwanekawaraban. Ten rodzaj przekazu mial, oczywiscie, ograniczony zasieg dzialania i ograniczona czestotliwosc produkcji. Byl to jednak pierwszy rodzimy pomysl sluzacy masowej komunikacji. Slowo “gazeta" (shimbun) pojawilo sie dopiero w 1861 r. w tytule “Kamban-Batabia-shimbun", pisma sprowadzanego przez bakufu z Batawii i tlumaczonego na japonski. Byly to schylkowe lata shógunatu, ale rzad chcac zaczerpnac jak najwiecej informacji ze swiata sprowadzal tez inne gazety zHolandii i Stanów Zjednoczonych. W przekladzie na japonski rozprowadzane byly one miedzy funkcjonariuszy bakufu. Zaraz po przewrocie zaroilo sie w Japonii od rozmaitych pism wydawanych przez przedsiebiorczych Japonczyków, a zawierajacych nowiny z kraju i ze swiata oraz pierwsze artykuly polemiczne. Bylo to zjawisko niepokojace dla mlodej wladzy i juz w 1869 r. zostaly wydane pierwsze nakazy i zakazy dotyczace prasy. Do 1870�r. liczne pisma wychodzily nieregularnie, w malym formacie i nie byly ani schludne, ani rzetelne. Pierwsza gazeta zaslugujaca na nazwe nowoczesnego dziennika byla “Yokohama-mainichi--shimbun", wychodzaca od 1870 r. W 1872 r. zaczely sie ukazywac trzy wazne dzienniki: “Tókyó-nichinichi-shimbun", “Nisshin-shinjishi" i “Yu-bin-hóchi-shimbun". Zwiazane byly z róznymi osobistosciami w kolach rzadowych i w znacznej mierze im zawdzieczaly swoja egzystencje. Zywiolowy rozwój prasy nastapil w latach nasilania sie ruchu minken--undó oraz tworzenia pierwszych partii politycznych. Liczne artykuly ugrupowan opozycyjnych byly tak natretne i napastliwe w stosunku do rzadu, ze w 1875 r. wydane zostalo prawo ograniczajace wolnosc prasy (Shimbunshi-jórei). Na mocy tego prawa wielu redaktorów szlo do aresztu lub placilo bajonsko wysokie grzywny. Duch w swiecie dziennikarskim byl jednak na tyle nieugiety, ze na miejsce aresztowanego redaktora natychmiast pojawial sie jego nastepca i kontynuator, a gdy i ten byl aresztowany, stawal do pracy nastepny. Pisal o tym z podziwem i szacunkiem kilkakrotnie juz cytowany John Reddie Black. Byl on. notabene, inspiratorem i szefem “Nisshin-shinji-shi". Jego uwagi o pracy pionierów japonskiego dziennikarstwa sa tak charakterystyczne, ze warto je w malym fragmencie przytoczyc. Piszac o tym, ze prasa otworzyla mozliwosc

Strona 210

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczznalezienia pracy dla tysiecy samurajów, powiada on m. in.: “Zadziwiajace jest, ze twórcami wszystkich japonskich gazet w Tokio, a jak sie domyslam wszedzie gdzie indziej, sa samuraje. Ich stala pracowitosc, regularnosc i ogólnie dobre zachowanie sa ich wyraznie394

zaznaczajacymi sie cechami [...] W redakcji »Nisshin-shinji-shi« przez cztery lata zatrudnialem ich ponad szescdziesieciu, a przyjemnosc, z jaka zawsze wchodzilem do biura, byla zupelnie niepodobna do czegokolwiek, z czym sie czlowiek spotyka wsród zwyklych pracowników. Nie bylo tam ani jednego, który niemialby manier gentlemana. Nie bylo ani jednego, który nie zlozylby uprzejmego uklonu, kiedy wchodzilem lub wychodzilem. Wiele bylo wesolosci, której nie przeszkadzalem, dopóki praca byla wykonywana dobrze; a nigdy nie bylo zadnych klótni. Naczelny redaktor byl ze starej rodziny hatamoto, która sluzyla shógunowi, a on sam pelnil obowiazki wicegubernatora Hakodate. Mial on jedna wade, mianowicie nieprzezwyciezona niechec do zmiany swego stylu pisania — z najbardziej naukowego, do którego on sam i jemu podobni z dawna byli przyzwyczajeni — i sciagniecia go do poziomu zrozumialego dla szerokich rzesz. Kazdy mówil, jak piekny jest jego jezyk, ale mialem wiele przekonywajacych dowodów na to, ze czestokroc niektórzy z jego zagorzalych wielbicieli duzo czasuposwiecali, by ten styl zrozumiec. Mialo to jednak taki skutek, ze nasza gazeta stala bardzo wysoko w ocenie najwyzszych i najbardziej wyksztalconych klas. Jegopodwladni [...] byli ludzmi z równie dobrych rodzin. Dyrektor administracyjny gazety byl uprzednio skarbnikiem w jednym z najpotezniejszych klanów poludniowych, a jego urzednicy byli dobrze urodzonymi ludzmi z klanu pólnocnego.Glówny reporter dostawal wysoka pensje i zatrudnial swoich wlasnych ludzi. Wszystko to byli jego dawni kerai (wasale) z czasów starego rezimu. Nawet poslaniec redakcyjny byl samurajem" (Black, op. cit.. t. II).Wspomniane w powyzszym fragmencie klopoty ze stylem naczelnego redaktora dotykaja problemu gembun-itchi — tak w owym czasie istotnego dla popularyzacji czytelnictwa. W literaturze, jak juz bylo powiedziane, pierwszy swiadomy krok w kierunku wprowadzenia jezyka potocznego do prozy literackiej zrobil Futabatei Shimei. Gazety byly bardziej oporne i dopiero w 1920 r. “Asahi-shimbun" zaczela stopniowo odchodzic od zakrzeplego i nienaturalnego bungo, wprowadzajac w to miejsce jezyk, którym ludzie owego czasu poslugiwali sie w mowie.Cala kultura okresu Meiji, a do pewnego stopnia jeszcze i pózniejszego Taishó, charakteryzuje sie gwaltownoscia przemian zachodzacych w kazdej dziedzinie. Przemiany byly wynikiem naglego otwarcia nowych, nieogarnionych horyzontów przedwyspiarskim, zamknietym dotychczas krajem. Po pierwszym oszolomieniu i bezkrytycznym zachwycie dla Zachodu przyszlo opamietanie. Japonia zaczela — jak to juz bywalo w jej historii - stosowac selekcje i wybierac z obcego dorobku jedynie to, co bylo najuzyteczniejsze i co nie godzilo zbyt bolesnie w stare przyzwyczajenia i tradycje. U schylku okresu Meiji i w poczatkach Taishó z chaosu zaczela sie wylaniac nowa Japonia.

XIV. OKRES TAISHÓ (1912-1926)

KRYSTALIZACJA SWIADOMOSCI POLITYCZNEJ SPOLECZENSTWASPOLECZENSTWO japonskie ciezko przezylo smierc cesarza Meiji, z którego postacianierozerwalnie wiazalo sie pojecie modernizacji i wszelkich sukcesów, jakie Japonia osiagnela. Nie do pomyslenia byloby ówczesnie podwazanie jego zaslug. Imie Meiji i nazwa okresu Meiji sa nawet dla wspólczesnych, “powojennych" Japonczyków synonimem postepu i wyzwolenia narodu z wiezów feudalizmu.Nastepca cesarza Meiji — cesarz od nazwy ery posmiertnie zwany Taishó - panowal 14 lat (1912—1926) i w odczuciu zarówno sobie wspólczesnych, jak i pózniejszych pokolen w niczym nie przypominal swojego wspanialego ojca. Nie bylo to juz jednak tak istotne. Wielkie Cesarstwo Japonskie do jego czasów dojrzalo, wyroslona mocarstwo i aparat administracyjny nie potrzebowal tak czesto odwolywac sie do niewzruszonego autorytetu wladcy. Oczywiscie, cesarz Taishó — przy wszystkichswoich indywidualnych niedoskonalosciach - ciagle byl “potomkiem bogów" i stanowil ostateczny argument dla aparatu wladzy w forsowaniu kontrowersyjnych zarzadzen. Jako osobowosc jednakze nie nadawal sie do zabiegów, którym poddawanybyl cesarz Meiji, to znaczy do budowania wokól niego bohaterskiej legendy. Trudno tez sobie wyobrazic, by za poprzedniego panowania mogly w parlamencie pasc takie slowa, jakie 5 II 1913 r. wyglosil posel Ozaki Yukio (1858-1954). Zaatakowal on oligarchie — glównie premiera Katsure - za szermowanie slowami “lojalnosc" i “patriotyzm" oraz za “ukrywanie sie poza tronem i atakowanie z tego bezpiecznego ukrycia przeciwników politycznych". Ozaki Yukio uzyskal od

Strona 211

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicznarodu przezwisko “bóstwa rzadu konstytucyjnego" dzieki swojej dzialalnosci skierowanej na utworzenie rzadu partyjnego w ramach konstytucji. Byl on 25 razy wybierany na posla w parlamencie. Kilkakrotnie pelnil funkcje ministerialne, aletez kilkakrotnie byl przesladowany za wystapienia opozycyjne wobec rzadu oraz zawyglaszanie pogladów podwazajacych autorytet cesarski.Ozaki Yukio nalezal jeszcze do starszego pokolenia dzialaczy politycznych, ale nie byl zwiazany z oligarchia Satchódo (pochodzil z Kanagawy). Zwiazany byl najblizej z Fukuzawa Yukichim i Ókuma Shigenobu. W czasach przypadajacych na jego najwyzsza aktywnosc pojawilo sie wielu innych dzialaczy, którzy wprowadzalitwórczy ferment396

w zycie polityczne kraju i doprowadzili do wypracowania pewnych kompromisów nazywanych optymistycznie “demokracja Taishó". Wewnetrzna scena polityczna okresu Taishó byla znacznie bardziej skomplikowana niz w okresie Meiji ze wzgledu na wiele czynników róznorakiej natury. Najwazniejsze wsród nich to: gwaltowny rozwój ekonomiczny, zmieniona rola Japonii na arenie miedzynarodowej, wymieranie starej kadry polityków i dochodzenie do glosu tzw. drugiego pokolenia. Japonia feudalna byla samotna politycznie i ekonomicznie samowystarczalna. Japonia okresu modernizacji zostala wciagnieta w miedzynarodowa polityke i rywalizacje gospodarcza, a jednoczesnie zaczely na nianacierac ze wszystkich stron rozmaite idee, które przeciez na Zachodzie nie bylyjednolite. W ciagu pól wieku obce wzory intelektualne zapladnialy japonskie umysly, ale tez i wprowadzaly do nich specyficzny chaos. Literatura przekladowa z jezyków europejskich przyjmowana byla entuzjastycznie i na niej twórcy japonscy ksztalcili swoje nowoczesne style. Przez dlugi czas w Japonii wspólzylyze soba lub sie scieraly najrozmaitsze kierunki, które w Europie albo juz sie dawno przezyly, albo jeszcze trwaly. Fale romantyzmu, realizmu, naturalizmu, neoromantyzmu czy sensualizmu przeplywaly przez swiat elity umyslowej. Taki czy inny kierunek na jakis czas zdobywal przewage, po czym byl tlumiony przez antykierunek albo egzystowal na marginesie nowej mody. Otwarcie Japonii dla tej powodzi nowinek z szerokiego swiata niewatpliwie przyczynilo sie do raptownego poszerzenia horyzontów myslowych, ale poczatkowo dotyczylo to jedynie sfer inteligencji. Z uplywem czasu obowiazkowe nauczanie oraz szybki rozwój srodków masowego przekazu doprowadzily do bardziej powszechnego wchlaniania nieznanych przedtem idei. Japonia jako pierwszy i jedyny kraj w Azji podjela — w miare skutecznie — walke z analfabetyzmem. Wprawdzie twórcy nowego systemu edukacji traktowali nauczanie podstawowe jako srodek indoktrynacji w duchu wielkomocarstwowym, ale jest rzecza oczywista, ze nie na tym sie konczyla rola szkoly. Naród raz nauczony czytania potrafil siegnac po lektury, które nie zawsze podobaly sie wychowawcom.Pierwsi przedstawiciele minken-undó dzialali w okresie, kiedy jeszcze nie istniala tzw. swiadomosc masowa, a ich poglady nie byly rewolucyjne. Do okresu Taishó niewielu z nich pozostalo przy dawnych idealach — wiekszosc umarla, a ci którzy zachowali sie przy zyciu, albo wycofali sie z dzialalnosci publicznej (jak np. Itagaki Taisuke), albo przeszli na pozycje kompromisu z oligarchia (np.Okuma Shigenobu). Nastepne pokolenie dzialaczy, myslicieli i publicystów bylo juz inne i czesto znajdowalo oparcie w masach. Rozwój ekonomiczny bowiem w ciagupól wieku przeksztalcil Japonie z kraju feudalnego w panstwo kapitalistyczne o silnych tendencjach imperialistycznych, co wiazalo sie w sposób naturalny z powstaniem, a nastepnie z szybkim wzrostem proletariatu miejskiego oraz z zaostrzeniem antagonizmów klasowych na wsi. O ile europejskie ruchy rewolucyjne 1905 r. przeszly niemal bez echa, o tyle rewolucja chinska 1911 r. i nade wszystko Rewolucja Pazdziernikowa 1917 r. wywarly ogromny wplyw na spoleczenstwo397

japonskie. Obok rzeczników liberalizmu i swobód demokratycznych, rekrutujacych sie sposród elity intelektualnej, zaczeli pojawiac sie dzialacze proletariaccy wyrazajacy poglady bardziej radykalne.Jednym z pionierów ruchu socjalistycznego byl Katayama Sen (1859—1933), syn chlopa z prefektury Okayama. Kariera polityczna Katayamy byla bardzo urozmaicona, ale w glównej linii ideologicznej konsekwentna. Katayama byl dzialaczem ruchu zwiazków zawodowych, a takze jednym z organizatorów Stowarzyszenia Socjalistyczno-Demokratycznego (Shakai-minshutó) w 1901 r. Ta ostatnia partia, sformowana razem z Kótoku Shusuim, Abe Isso i Kinoshita Naoe, zostala rozwiazana przez wladze dokladnie tego samego dnia, w którym zostala powolana do zycia. Katayama, aktywnie zaangazowany w miedzynarodowym ruchu proletariackim, w 1904 r. uczestniczyl w amsterdamskim zjezdzie Drugiej

Strona 212

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczMiedzynarodówki, a po 1921 r. przeniósl sie na stale do Zwiazku Radzieckiego, gdzie zostal stalym czlonkiem egzekutywy Miedzynarodówki i uczestniczyl w formowaniu tez tej organizacji (w 1927-1933).Wplyw Katayamy dal sie odczuc w Japonii miedzy innymi w zorganizowaniu Partii Komunistycznej, która powstala w 1922 r. jako odlam Miedzynarodówki. Wsród czlonków-zalozycieli, takich jak: Sakai Toshi-hiko (1870-1933), Nosaka Sanzó (ur. 1892), Tokuda Kyuichi (1894-1953), Arahata Kanson (ur. 1887), Yamakawa Hitoshi (1880-1958), Sano Manabu (1892—1953) i inni, nie bylo calkowitej jednosci pogladów. Przychodzili z róznych srodowisk i losy ich nie ukladaly sie jednakowo. Kilku z nich pracowalo w postepowych periodykach i bylo eksponentami teorii marksistowsko-leninowskiej; kilku wspóldzialalo z partiami proletariackimi w innych krajach (ZSRR, USA, Chiny). Wielu doznawalo przesladowan ze strony wladzy lub ultranacjonalistycznych organizacji, nie wyrzekajac sie swoich przekonan (np. Arahata Kanson, który wieziony byl siedmiokrotnie), podczas gdy niektórzy ulegali naciskom i odstepowali od dzialalnosci komunistycznej. Partia Komunistyczna, powolana do zycia w lipcu 1922 r. (zatwierdzona przez Miedzynarodówke w listopadzie na IV Zjezdzie), egzystowala niespelna rok, gdy przyszla pierwsza fala przesladowan. Biuro Polityczne, zepchniete do podziemia, w marcu 1924 r. zadecydowalo o rozwiazaniu partii, ale w grudniu 1926 r. znowu zebrala sie egzekutywa i dzialalnosc partyjna zostala wznowiona. Nie na dlugo jednak, poniewaz w kraju zaczal narastac terror policyjny. Wielu czlonków i sympatyków KPJ zeszlo do konspiracji, a wiekszosc wlaczyla sie do ruchu zwiazków zawodowych oraz lewicowych organów prasowych.Sposród czlonków pierwszej Komunistycznej Partii Japonii zaledwie kilku przezylofale terroru i wojne. Sa oni lacznikami pomiedzy Japonia ery Taishó a wspólczesnoscia, uczestniczyli bowiem w tworzeniu nowej partii po wojnie, wykorzystujac pierwszy przyplyw okupacyjnej “demokratyzacji". Do takich naleza: Nosaka Sanzó, Tokuda Kyuichi i Shiga Yoshio (ur. 1901), niezaleznie od tego, jaksie ulozyly ich losy w okresie stabilizacji. W pierwszej Komunistycznej Partii Japonii czlonkowie rekrutowali sie przede wszystkim z inteligencji, która zetknela398

sie z ideami prowadzacymi do Rewolucji Pazdziernikowej. Proletariat japonski w przygniatajacej wiekszosci byl potulny wobec wladz i ujscie dla swoich zalów znajdowal glównie w dzialalnosci zwiazków zawodowych, a czasem tylko w wybuchachmasowego gniewu — w strajkach i demonstracjach. W sumie pierwsza KPJ nie odegrala wiekszej roli w tworzeniu tego, co zwyklo sie nazywac “demokracja Taishó". Termin ten zreszta przyjety zostal jedynie jako podkreslenie kontrastu wobec rzadów oligarchii okresu Meiji, a nie dlatego, by w rzeczywistosci odpowiadal modelom demokratycznym. Glówna walka ideologiczna, której przewodzilainteligencja poslugujaca sie masowymi srodkami przekazu oraz plaszczyzna parlamentarna, rozgrywana byla wokól problemu poszerzenia praw wyborczych, tak by parlament stal sie prawdziwa reprezentacja narodu, wokól problemu ograniczenia praw Izby Wyzszej na korzysc Izby Nizszej oraz na temat ustawodawstwa chroniacego robotników i chlopów zyjacych z dzierzaw. Za jednego znajwybitniejszych rzeczników tych idei uwazany jest Yoshino Sakuzó (1878— 1933) oraz jego wspóltowarzysz, Óyama Ikuo (1880—1955). Obaj byli profesorami nauk politycznych, obaj rzucili prace akademicka na rzecz dzialalnosci publicystycznej. W 1918 r. Yoshino Sakuzó wraz z Fukuda Tokuzó zalozyli towarzystwo Reimeikai, do którego wkrótce dolaczyl Óyama. Stowarzyszenie w ciagudwóch lat swego istnienia zajmowalo sie poglebianiem wsród czlonków i propagowaniem na zewnatrz idei demokratycznych. Po rozwiazaniu Reimeikai drogi zalozycieli sie rozeszly, ale pozostali oni wierni gloszonym dotychczas ideom. W1926 r. Óyama Ikuo uczestniczyl w organizowaniu Chlopskiej Partii Pracy (Ródó-nómintó), podczas gdy Yoshino Sakuzó formowal Partie Socjaldemokratyczna (Shakai-minshutó). Obie partie, jak i szereg innych, nie przetrwaly dlugo. Wartododac, ze Óyama byl wielbionym przywódca studentów (glównie uniwersytetu Waseda)i w 1931 r. zostal poslem do Izby Nizszej. Przesladowany przez ugrupowania ultranacjonalistyczne, w nastepnym roku zbiegl do Ameryki. Wrócil do Japonii po wojnie i w 1950 r. zostal wybrany do Izby Wyzszej parlamentu. Za dzialalnosc na rzecz pokoju w 1951 r. otrzymal miedzynarodowa Nagrode Stalina.Szczególne ozywienie masowych ruchów antyrzadowych dalo sie zauwazyc po I wojnieswiatowej. Przez cala Japonie przeszla fala demonstracji i strajków, których hasla byly urozmaicone, ale w wiekszosci sprowadzaly sie do zadan ograniczenia godzin pracy, zapewnienia minimum plac robotnikom, zniesienia pracy nieletnich. Wystapienia byly tlumione przy pomocy sil policyjnych, i niekiedy nawet wojska.

Strona 213

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczOdpowiedzia na aresztowania staly sie jeszcze gwaltowniejsze zadania prawa do zawiazywania organizacji oraz prawa do strajków. Sytuacje wewnetrzna Japonii komplikowal brak jednosci w rzadzie, rosnaca opozycja wobec rzadu w parlamencie oraz ogromna liczba powstajacych tajnych ugrupowan o duzym rozrzucie orientacji politycznych — od skrajnie prawicowych ultranacjonalistów, poprzez chrzescijanskich liberalów, demokratów i socjalistów, do lewicujacych zwiazków zawodowych i wreszcie lewackich radykalów oraz anarchistów.W kolach rzadzacych okresu Taishó nie bylo juz tej wzglednej399

jednosci interesów i tendencji do utrzymania wspólnego frontu, jakie charakteryzowaly oligarchie Meiji. Ze starej kadry do 1922 r. pozostal jedynie Yamagata Aritomo, którego autorytet byl bardzo duzy, ale którego twarde metody nie znajdowaly sympatii u przedstawicieli cywilnej biurokracji. Konflikt ujawniajacy sie niegdys pomiedzy Yamagata a Itó Hirobumim, tzn. miedzy wojskowymi a cywilami, przetrwal w rzadzie i nabral ostrosci, jakkolwiek w innych ukladach personalnych. Podstawowym czynnikiem powodujacym niestabilnosc kolejnych gabinetów bylo nasilajace sie stopniowo dazenie przedstawicieli armii i marynarki do opanowania sceny rzadowej. Poniewaz ministrowie resortów militarnych byli generalami i admiralami w czynnej sluzbie, mogli stosowac szantaz polityczny, który polegal na tym, ze gdy na znak protestu rezygnowali zestanowisk ministerialnych, gabinet upadal i nie mozna bylo znalezc nowych kandydatów na te stanowiska. Poprzez taka metode militarysci wymuszali w rzadzieodpowiadajace im kompromisy. Zazwyczaj chodzilo tutaj o sprawy budzetu na cele militarne oraz o liczebnosc i wyposazenie armii i marynarki, sprawy te bowiem poddawane byly dyskusjom gabinetowym i parlamentarnym. W innych kwestiach ministrowie armii i marynarki czestokroc pomijali wszelkie dyskusje na szerszym forum i podejmowali arbitralne decyzje, opierajac sie wylacznie na autorytecie cesarza jako naczelnego wodza.Obok konfliktu pomiedzy cywilna biurokracja najwyzszego szczebla (mombatsu) a militarystami (gumbatsu) istnialy jeszcze inne tarcia i walki frakcyjne, poniewaz kola rzadowe mialy liczne powiazania z kregami wielkiej finansjery i swiatem przemyslowym (zaibatsu) oraz ze zwalczajacymi sie wzajemnie partiami politycznymi. Rosnaca konkurencja ekonomiczna w swiecie biznesu znajdowala tez swoje odbicie w konfliktach rzadowych. W ciagu 14 lat okresu Taishó gabinety zmienialy sie dwanascie razy.Rózne ugrupowania zarówno sposród mombatsu, jak i zaibatsu utrzymywaly kontakty z tajnymi organizacjami prawicowymi, które stanowily szczególnie zapalny element. Pierwsze organizacje prawicowe (uyoku-dcmtaf) powstawaly jeszcze w okresie Meiji. Najstarsza byla Gen'yósha, ufundowana w 1881 r., a nastepnie Kokuryukai z 1900 r. Cele tych organizacji obejmowaly m. in. ekspansje militarnana terenie Azji. W okresie Taishó wiele ugrupowan prawicowych powstawalo jako reakcja na ruchy demokratyczne i socjalistyczne. Haslem, które osiagnelo znacznapopularnosc, bylo “zachowanie tozsamosci narodowej" (kokusui-hozon). Pod tym haslem w 1919 r. powstalo Stowarzyszenie Tozsamosci Narodowej Wielkiej Japonii (Dainihon-kokusuikai) pod wladza Nishimury Shiró i Umezu Kambeia, a w 1921 r. Yamato-minrókai. Obie organizacje juz w tym wczesnym okresie dzialalnosci nie cofaly sie przed uzyciem gwaltów w celu rozbicia ruchu zwiazków zawodowych i innych ruchów o kierunku demokratycznym, a ze szczególna zaciekloscia atakowaly komunistów. Ponadto powstawalo wiele innych organizacji, które z biegiem czasu przybieraly coraz bardziej fanatyczny charakter i coraz czesciej odwolywaly sie do przemocy, powodujac w kraju narastanie histerycznej atmosfery. Na zasadzie akcji400

i reakcji, im silniej odzywaly sie glosy nawolujace do demokratyzacji zycia politycznego Japonii, tym silniej i gwaltowniej reagowaly ugrupowania antydemokratyczne. Najwiekszym osiagnieciem “demokracji Taishó" bylo wprowadzenie w 1925 r. zasady wyborów powszechnych (2 marca), ale juz w piec dnipo podjeciu takiej uchwaly (7 marca) uchwalone zostalo “prawo o zachowaniu bezpieczenstwa" (jian-iji-no ho), które ograniczalo mozliwosc swobodnych zgromadzen i zezwalalo aparatowi przymusu na ingerowanie we wszelka dzialalnosc traktowana jako wystapienia antypanstwowe. Za udzial w stowarzyszeniach wystepujacych przeciw rzadowi, przeciw konstytucji lub przeciw wlasnosci prywatnej grozilo teraz 10 lat wiezienia. Zaczelo sie tepienie tzw. niebezpiecznych mysli.

DALSZY ETAP EKSPANSJI

Strona 214

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczWybuch I wojny swiatowej postawil przed Japonia szanse uzyskania latwych zdobyczy na Dalekim Wschodzie. W sierpniu Japonia opowiedziala sie po stronie aliantów i zaraz tez przystapila do dzialan. 15 VIII 1914 r. wystosowala do Niemiec ultimatum z terminem tygodniowym, zadajac usuniecia lub rozbrojenia marynarki niemieckiej na chinskich wodach terytorialnych oraz przekazania Japonii Kiaochow (Shantung). Po uplywie tygodnia nastapilo formalne wypowiedzenie wojny i 3 wrzesnia armia japonska zaczela ladowanie na pólnocnym wybrzezu Shantungu. Izolowane oddzialy niemieckie nie stawialy oporu i w ciagu czterech dni skapitulowaly. Japonczycy nie tracac okazji szybko zajeli terytoriaponiemieckie i ignorujac protesty chinskie rozciagneli swoje sily na linii Tsinan-Tsingtao. Wszczeli tez dzialania na Pacyfiku i do 1915 r. zakonczyli je zpelnym powodzeniem, usuwajac flote niemiecka. Dzialania przeciw Niemcom prowadzone byly z pelna kurtuazja i nie absorbowaly specjalnie sil japonskich, jakkolwiek staly sie okazja do zwiekszenia budzetu wojskowego, czemu przed wybuchem wojny parlament gwaltownie sie opieral.Sprawa terytoriów poniemieckich nie byla dla Japonii najwazniejsza. Przede wszystkim chodzilo o wykorzystanie rozbicia wewnetrznego Chin i wejscia na chinska czesc kontynentu. Trzeba sobie bowiem uswiadomic, ze w Chinach od 1911 r. trwala rewolucja (od wybuchu powstania w Wuchangu 10X1911 r.), która wkrótce zniosla wladze mandzurskiej dynastii Ts'ing, wprowadzajac na to miejsce republike. Ruchy narodowowyzwolencze kierowane przez Sun Yat-sena koncentrowaly sie w 14 prowincjach poludniowych ze stolica w Nankinie. Sun Yat-sen pelnil funkcje prezydenta od konca grudnia 1911 r. Na pólnocy Chin sytuacja ukladala sie inaczej. Ostatni cesarz dynastii mandzurskiej, Pu I, chcac utrzymac wladze, powolal na stanowisko premiera Yiiana Shih-k'aia (27X1911) i w listopadzie oglosil wprowadzenie republiki, ale 12 II 1912 r. zrzekl sie wladzy.Yiian zostal prezydentem w Pekinie. Stosunki miedzy pólnoca a poludniem byly antagonistyczne, a w calym kraju panowalo wrzenie401

podsycane przez militarystów chinskich, którzy korzystajac z ogólnego zamieszania próbowali jak najwiecej uszczknac dla siebie.Japonii w najmniejszym stopniu nie zalezalo na utrzymaniu jednosci Chin. Przeciwnie — im bardziej Chiny byly rozdarte, tym wieksze szanse dawalo to Japonii. Dlatego tez japonska polityka na kontynencie wykazywala konsekwencje tylko w jednym kierunku — w kierunku maksymalnego wykorzystania sytuacji. Metodynatomiast zmienialy sie wraz ze zmianami zachodzacymi w Chinach. I tak na przyklad w pierwszej fazie Japonia prowadzila przyjazne rozmowy z Sun Yat-senem,ale zaopatrywala w bron Yiiana. Po wybuchu natomiast tzw. drugiej rewolucji w Suchow (11 V 1913 r.) Japonia zaczela tajnie dozbrajac rewolucyjne poludnie celem oslabienia rzadu pekinskiego. Wkrótce opracowany zostal plan czesciowego podporzadkowania Chin, sformulowany w postaci tzw, dwudziestu jeden zadan (nijiiikka-jó yókyii). Hioki. posel japonski w Pekinie, czekal na odpowiedni moment psychologiczny. 7 I 1915 r. Chiny zwrócily sie do Japonii z zadaniem wycofania wojsk z Shantungu. Wówczas Hioki oswiadczyl, ze jest to dowodem braku zaufania, po czym (18 stycznia) wreczyl Yuanowi “dwadziescia jeden zadan". W dokumencie mowa byla o utworzeniu japonskiej strefy wplywów na terytoriach poniemieckich w Shantungu oraz o przedluzeniu koncesji w Liaotungu na 99 lat. Zadania natury ekonomicznej obejmowaly koncesje w Mandzurii i Mongolii, wspólna z Chinami eksploatacje kopalni rudy w rejonie Hankou, budowe przez Japonie koleiw srodkowych Chinach i szereg innych. Zgodnie z dalszymi zadaniami Chiny mialy nabywac w Japonii 50% uzbrojenia; arsenaly oraz policja w najwazniejszych osrodkach mialy byc mieszane (chinsko-japonskie) i rzad chinski mial zapraszac doradców japonskich w sprawach politycznych, wojskowych i finansowych. Ponadto Japonia zastrzegala, by Chiny nie udzielaly koncesji na wybrzezu zadnemu innemu mocarstwu.Wreczenie “dwudziestu jeden zadan" wywolalo ogromne wzburzenie nie tylko w Chinach, ale i u mocarstw, które mialy tam swoje dawne strefy wplywów. Nie przejmujac sie protestami innych krajów Japonia przystapila do negocjacji, któreciagnely sie ponad cztery miesiace i ze strony japonskiej poparte zostaly wyslaniem w marcu nowych oddzialów wojskowych do Shantungu i Mandzurii. Ministerspraw zagranicznych Kató Takaaki oswiadczyl, ze wojsko pozostanie w Chinach do czasu zakonczenia negocjacji. Opór Chin spowodowal, ze Japonia 7 maja wystosowala dwudniowe ultimatum, a jednoczesnie oglosila mobilizacje. Chiny ulegly i przyjely wiekszosc zadan (terytorialnych i ekonomicznych), odrzucajac jedynie ostatnia grupe dotyczaca spraw politycznych i wojskowych. Japonia zgodzila sie na wycofanie tej grupy zadan na skutek interwencji ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, Greya. 25 V 1915 r. podpisane zostaly

Strona 215

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczodpowiednie traktaty. Od tego momentu Japonia zaczela umacniac swoja pozycje w nieprzyjaznych, ale bezwolnych Chinach, a zarazem — by zapewnic sobie utrzymaniezdobyczy w przyszlosci — prowadzila tajne rozmowy z mocarstwami europejskimi. W 1916 i 1917 r. podpisala tajne porozumienie402

z Rosja, Anglia i Francja, które mialy zapewnic poparcie dla Japonii na przyszlej konferencji pokojowej.Przeciw wejsciu Japonii do Chin najwytrwalej protestowaly Stany Zjednoczone. Ostatecznie jednak 2 XI 1917 r. doszlo do porozumienia (“ugoda Lansing—Ishii"), zgodnie z którym “rzad Stanów Zjednoczonych uznaje, ze Japonia ma specjalne interesy w Chinach, w szczególnosci w tej czesci, z która granicza jej terytoria". Japonia natomiast zapewnila, ze “suwerennosc terytorialna Chin pozostanie mimo tego nie pomniejszona". W momencie podejmowania tych uzgodnien na terenie Chin dzialal juz niejaki Nishihara Kamezó, który oficjalnie wystepowal jako przedstawiciel kilku banków (Nihon-kógyó-ginkó, Chósen-ginkó, Taiwan-ginkó) i proponowal Chinom rozmaite pozyczki, majace na celu wyrugowanie wplywów finansowych innych mocarstw, a takze stopniowe podporzadkowanie Chin japonskiemu kapitalowi oraz japonskim dazeniom polityczno-ekonomicznym. W dzialalnosci swojej Nishihara nie ograniczal sie do spraw finansowych, ale zawieral tez umowy wojskowe. Tzw. pozyczki nishiharowskie doprowadzily m. in. dotego, ze Chiny odstapily od swojej dotychczasowej neutralnosci w wojnie i zerwaly stosunki z Niemcami. W 1918 r. rzad japonski oglosil komunikat, z którego wynikalo, ze “pozyczki nishiharowskie" byly pozyczkami udzielonymi rzadowi chinskiemu przez rzad japonski.Zanim to jednak nastapilo, Wielka Rewolucja Pazdziernikowa wprowadzila zamieszanie w dostatecznie juz skomplikowanych ukladach miedzynarodowych. Anglia, Francja, Stany Zjednoczone przystapily do interwencji. Japonia nie tylko, ze nie pozostala w tyle, ale bardzo szybko wysforowala sie na pierwsze miejsce wsród panstw interwencyjnych. Odrzucila propozycje Francji, by po opanowaniu kolei transsyberyjskiej ruszyc na Moskwe, poniewaz nie chciala sie angazowac w Rosji europejskiej. Skwapliwie natomiast przyjela role interwenta naradzieckim Dalekim Wschodzie. 12 I 1918 r. dwa okrety wojenne Japonii zawinely do Wladywostoku “dla ochrony porzadku i bezpieczenstwa przedstawicielstw obcych". W marcu nastapila wymiana not miedzy Chinami i Japonia “o kooperacji wojskowej". Zawarte nastepnie antyradzieckie umowy wojskowe (16 V i 6 IX 1918) imorskie (19 V 1918) uzgadnialy wspólne dzialania na Syberii. Zapewniona zostala wspólna japonsko-chinska taktyka oraz transport, a przy okazji Japonczycy uzyskali zgode na umieszczenie swoich doradców przy chinskich jednostkach i zezwolenie na swobode poruszania japonskich wojsk na terenie Chin. Jakkolwiek rzad japonski w rozmowach z Lansingiem (lipiec 1918 r.) zgodzil sie na interwencje ograniczona zarówno liczebnie, jak i terytorialnie, to przeciez rzeczywistosc przekroczyla wszelkie ramy miedzynarodowych uzgodnien. Militaryscijaponscy z Tanaka Giichim (1863— 1929) na czele wykorzystali sytuacje i za plecami rzadu w pierwszym rzucie wyslali trzy i pól dywizji w doline Amuru. Potem wysylano jeszcze dalsze. Armia zaczela pokazywac, do czego jest zdolna — dzialala wbrew rzadowi, wbrew parlamentowi i wbrew opozycji miedzynarodowej. Japonskie sily interwencyjne staly sie najliczniejsze i najbardziej agresywne. Zalaly Kraj Przymorski i Syberie od403

Wladywostoku po zachodnie rejony Bajkalu. Nie wycofaly sie przez caly czas trwania konferencji wersalskiej. Ostatnie kontyngenty japonskie odplynely z Wladywostoku dopiero w listopadzie 1922 r. — juz po zakonczeniu konferencji wyszyngtonskiej.Konferencja pokojowa w Wersalu debatowala od 18 I do 28 VI 1919 r. Wyslannik japonski, Makino Nobuaki (1861—1949) rozwinal tam ozywiona dzialalnosc celem zabezpieczenia japonskich zdobyczy, ale równie zywo krzataly sie Chiny, by storpedowac plany Japonii. Atmosfera byla coraz mniej przychylna dla Japonii i Makino musial sie uciekac do rozmaitych szantazów politycznych, grozac miedzy innymi, ze jego kraj nie przystapi do Ligi Narodów, a nastepnie, ze nie podpiszetraktatu pokojowego. W rezultacie Japonia uzyskala prawa poniemieckie w Shantungu oraz Wyspy Karoliny, Mariany i Marshalla na Pacyfiku jako mandat klasyC na okres 99 lat. Nalegania na uznanie umów chinsko-japonskich z 1915 i 1918 r.pozostaly bez odpowiedzi i sprawy te znalazly rozwiazanie dopiero w trzy lata pózniej. Tymczasem Chiny na znak protestu odmówily podpisania traktatu wersalskiego.Kraje uczestniczace w wojnie swiatowej zmeczone byly wysilkiem zbrojnym i

Strona 216

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczekonomicznym. Zaborcza polityka Japonii na Dalekim Wschodzie budzila niechec i obawy, a najwieksze sprzeciwy wywolywalo panoszenie sie Japonii w Chinach. Dla polityków japonskich zaczelo byc oczywiste, ze trzeba bedzie pójsc na jakies kompromisy, aby zachowac autorytet na arenie miedzynarodowej. Dlatego tez po ciezkich targach Japonia zgodzila sie na uczestniczenie w konferencji zwolanej wWaszyngtonie na jesieni 1921 r. W konferencji wzielo udzial dziewiec panstw z posiadlosciami na Pacyfiku: USA, Chiny, Anglia, Francja, Japonia, Holandia, Belgia, Wlochy i Portugalia. Najwazniejszymi tematami obrad byly: wzajemna nieagresja, redukcja zbrojen morskich i sytuacja w Chinach. Ponadto omawiane byly inne kwestie pomiedzy poszczególnymi krajami. Konferencja zakonczyla sie w lutym 1922 r. W sumie podpisano siedem traktatów i podjeto dwanascie rezolucji. Japonia podpisala kilka traktatów: traktat czterech mocarstw (USA, Anglia, Francja, Japonia) o nieagresji i wzajemnym poszanowaniu praw na Pacyfiku; traktat o ograniczeniu sil morskich w proporcji:USA, Anglia po 5 jednostek, Japonia 3, Francja i Wlochy po 1,75;traktat z Chinami zobowiazujacy Japonie do wycofania sie z Shantungu oraz do rezygnacji'z 21 zadan; traktat dotyczacy tzw. polityki drzwi otwartych, wedlug którego sygnatariusze (wszyscy uczestnicy z wyjatkiem Chin) zgodzili sie szanowac niezaleznosc i samodzielnosc Chin, nie wykorzystywac trudnych warunków w tym kraju dla uzyskania specjalnych przywilejów, które by godzily w interesy innych zainteresowanych krajów.Po konferencji waszyngtonskiej nastapilo odprezenie w stosunkach miedzynarodowych, ale w Japonii podniosly sie glosy protestu przeciwko “miekkiejpolityce" ambasadora w USA Shidehary Kijuró (1872— 1951). W wyniku podpisania traktatu o ograniczeniu zbrojen nastapily drastyczne ciecia w budzecie wojskowym, co oczywiscie wzburzylo umysly.404

militarystów. Skutki ciec budzetowych byly korzystne dla wyczerpanegoekonomicznie kraju, ale jednoczesnie daly sie odczuc w sposób na dluzsza mete zlowieszczy. Zredukowanie armii postawilo sztab generalny przed problemem znalezienia pracy dla zawodowej kadry oficerskiej i podoficerskiej. Problem rozwiazano wysylajac zwolnionych z armii ludzi jakoinstruktorów wojskowych do szkól w calej Japonii. Dalo to mozliwosc wprowadzeniaindoktrynacji w duchu militaryzmu na skale ogólnonarodowa.Shidehara Kijuró w 1924 r. zostal ministrem spraw zagranicznych i zaczal stosowac polityke wspólpracy i wzajemnego zrozumienia z obcymi mocarstwami. Doprowadzil m. in. do ugody ze Zwiazkiem Radzieckim i nawiazania stosunków dyplomatycznych i handlowych. Ugoda podpisana zostala w Pekinie 20 I 1925 r. Tzw. dyplomacja shideharowska przywrócila Japonii zachwiany autorytet wsród panstw obcych, ale spowodowala wrzawe protestów w kraju. Zgoda z obcymi mocarstwami nie lezala w planach agresywnych kól militarystycznych. Szczególna niechec tzw. mlodych oficerów wywolywala polityka Shidehary wobec Chin. Wokól tego problemu zaczal narastac konflikt wewnetrzny, który znalazl niespodziewane rozwiazanie w nastepnym okresie.Cesarz Taishó zmarl 25 XII 1926 r. Tego samego dnia ogloszona zostala zmiana ery. Nowa ere nazwano Shówa, to znaczy “oswiecony pokój".

XV. OKRES SHÓWA (od 1926 r.)

WZROST MILITARYZMU I SZOWINIZMUNASTEPNEGO dnia po smierci cesarza Taishó ksiaze Hirohito objal tron. Wedlug tradycyjnej historiografii japonskiej jest on 124 cesarzem tej samej linii dynastycznej “panujacej przez wieki". Okres jego panowania - najdluzszego wsród cesarzy historycznych - podzielic mozna na kilka etapów. Pierwszy etap obejmuje dwanascie lat od przejecia tronu przez Hirohito do tzw. incydentu chinskiego w 1937 r. Nastepny etap to lata wojny, która skonczyla sie kapitulacja w 1945 r. Oba te etapy laczy wspólny element stalego narastania fanatycznego nacjonalizmu.Róznice miedzy I i II etapem polegaly na tym, ze po incydencie chinskim wszystkozostalo podporzadkowane wysilkowi wojennemu. Dlatego tez trzeci etap ma zupelnieinne zabarwienie, przychodzi bowiem w rezultacie kleski wojennej i upadku wielkomocarstwowych marzen. Okupacja amerykanska wyraznie wyznacza ramy czasowe tego etapu: lata 1945— 1951. Po wycofaniu sie sil okupacyjnych nastapila dla Japonii nowa era, era powrotu do samodzielnego bytu panstwowego, era “japonskiego cudu gospodarczego". Lata powojenne stanowia zupelnie odrebny rozdzial dziejów Japonii i zasluguja na oddzielne opracowanie monograficzne.Pierwsze lata panowania obecnego cesarza zaznaczyly sie fatalnie w ekonomice japonskiej. W marcu 1927 r. zamkniecie dwóch banków tokijskich stalo sie

Strona 217

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczpierwszym sygnalem “wielkiego kryzysu finansowego ery Shówa". W ciagu nastepnychlat - a byly to przeciez lata kryzysu swiatowego - male i srednie banki jeden podrugim oglaszaly niewyplacalnosc i znikaly z mapy finansowej kraju. Ostaly sie tylko najwieksze: Mitsui, Mitsubishi, Sumitomo, Yasuda (Fuji), Daiichi. Równoczesnie plajtowaly drobne przedsiebiorstwa i liczne warsztaty rzemieslnicze. Gospodarka Japonii stawala sie bardziej niz kiedykolwiek przedtemuzalezniona od wielkich zaibatsu - koncernów, których kryzys nie byl w stanie obalic.“Wielki kryzys finansowy ery Shówa" spowodowal w pierwszej fazie upadek gabinetuWakatsukiego Reijiró. 20 IV 1927 r. nowym premierem zostal Tanaka Giichi (1863-1929), general w stanie spoczynku. Objal on jednoczesnie teke ministra spraw zagranicznych oraz ministra kolonizacji. Byl on typowym przedstawicielem grupy militarystów wychowanych pod twarda reka Yamagaty Aritomo. Po smierci tegoostatniego Tanaka przejal w kolach rzadowych przywództwo frakcji Chóshii i byl406

jednym z krytyków polityki Shidehary. Po objeciu rzadów zaraz zaczal prowadzic polityke agresywna na kontynencie azjatyckim, a w kraju dal sie zapamietac z drastycznych posuniec wobec komunistów i przedstawicieli ruchów demokratycznych.Doprowadzil do nowego zaostrzenia “prawa o utrzymaniu bezpieczenstwa". 20 II 1928 r. odbyly sie pierwsze w Japonii wybory powszechne wedlug prawa uchwalonegotrzy lata wczesniej, ale 15 marca nastapily masowe aresztowania. Ponad 488 osób podejrzanych o wywrotowe idee znalazlo sie w wiezieniach. Drugim takim “czarnym dniem" za czasów Tanaki byl 16 IV 1929 r., kiedy aresztowano 339 osób, wsród których znajdowali sie czolowi przywódcy lewicy marksistowskiej.Polityka Tanaki w Chinach zmierzala do podporzadkowania Mandzurii. Dazac do realizacji tego, Tanaka dzialal poprzez tzw. Armie Kuantunska (Kantó-gun). Byla to armia, która powstala po wojnie rosyjsko-japonskiej dla ochrony kolei poludniowomandzurskiej. Prowincja Kuantung obejmowala poludniowy kraniec Mandzurii z Dairenem i Port Arthurem. Kolej pod kontrola japonska laczyla Changchun z Port Arthurem. Japonczycy uzyskali prawo kontrolowania 430 km szyn iziemi wzdluz szyn na przestrzeni 62 m po kazdej stronie oraz prawo do utrzymywania garnizonów kolejowych. Pierwszy kontyngent Armii Kuantunskiej liczyl 10 tys. ludzi. Do 1943 r. liczba ta urosla do 700 tys. Dzialal tez Tanakapoprzez rozmaitych tajnych agentów, których zadaniem bylo m. in. podsycanie antychinskich nastrojów wsród ludnosci mandzurskiej. Od 1922 r. w trzech prowincjach mandzurskich wladze sprawowal marszalek Chang Tso-lin, któremu ArmiaKuantunska pomagala w zwalczaniu konkurentów, liczac na konkretna wdziecznosc marszalka. Wtracaniu sie Japonczyków do spraw Mandzurii przeciwny byl Shidehara.Z chwila jednak usuniecia go z rzadu nastapil - za Tanaki - nowy zwrot w polityce. Okazja do pierwszej interwencji nadarzyla sie w 1927 r., kiedy w Chinach nastapil przewrót polityczny, marszalek Chiang Kai-shek zwrócil sie przeciwko komunistom i rozpoczal swój slynny “marsz na pólnoc". Premier Tanaka zaniepokoil sie, ze Chiang moze polaczyc sily z Chang Tso-linem, rugujac przez to Japonie z Mandzurii i pólnocnych Chin. Nie porozumiewajac sie z parlamentem Tanaka wyslal 25 tys. zolnierza do Shantungu, by zastapic droge armii chinskiej posuwajacej sie na pólnoc. 3 V 1928 r. armia japonska w rejonie Tsinanu zatrzymala armie chinska. Pertraktacje z marszalkiem Chiangiem daly wprawdzie pewne rezultaty. ale zolnierze japonscy urzadzili rzez, w której zginelo ok. 11 tys. Chinczyków (wojskowych i cywilów). Chiang ruszyl dalej i 9 czerwca zajal Pekin, a Japonczycy zajeli sie Chang Tso-linem, stawiajac mu rozmaite zadania i warunki. Opór Changa wobec Japonii mial fatalny skutek. 4 VI 1928 r. kolo Mukdenu marszalek wylecial w powietrze razem z pociagiem.Dzisiaj juz wiadomo, ze “incydent z wybuchem" (bakushi-jiken) wyrezyserowany bylprzez pulkownika Kómoto Daisaku z Armii Kuantunskiej. Bezposrednio po incydenciejednak sprawa zostala wyciszona mimo poczatkowego szoku, jakiego doznal rzad i sztab generalny407

w Tokio. Premier Tanaka nie byl powiadomiony o planie wybuchu, ale pózniej zostal zapoznany z faktami i zatrzymal je dla siebie. Oficjalny raport przedstawiony parlamentowi nie zawieral zadnych oskarzen wobec Japonczyków. Nie mozna bylo narazac honoru armii. Ostatecznie afera skonczyla sie zwolnieniem ze sluzby komendanta Armii Kuantunskiej, gen. Muraoki Chótaró oraz pulkownika Kómoto za “zaniedbanie obowiazków sluzbowych". Niemniej jednak premier Tanaka surowo upomniany przez cesarza i osaczony przez krytyków zrezygnowal ze stanowiska.Nowy gabinet sformowal Hamaguchi Osachi (1870—1931), powolujac znowu Shidehare

Strona 218

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczna stanowisko ministra spraw zagranicznych. Kadencja Hamaguchiego byla szczególnie ciezka ze wzgledu na szalejacy juz w tym czasie kryzys swiatowy. Szerzace sie bezrobocie stwarzalo klimat sprzyjajacy wszelkim rozpaczliwym ruchom wywrotowym. Hamaguchi próbowal opanowac sytuacje wprowadzajac ciecia budzetowe i plan narodowych oszczednosci. W kwietniu 1930 r. na konferencji w Londynie podpisany zostal traktat o rozbrojeniu, który przewidywal redukcje zbrojen Japonii na morzu w stosunku 10:6 wobec USA i Anglii oraz wstrzymywal budowe okretów wojennych na 6 lat. Sprawa traktatu londynskiego przy jednoczesnej lagodzacej konflikty azjatyckie polityce Shidehary spowodowala burze protestów. Premier Hamaguchi atakowany byl ze wszystkich stron i za wszystko — za bezrobocie, za kryzys swiatowy, za polityke w Chinach i za uleglosc wobec Stanów Zjednoczonych. 14 listopada zostal postrzelony. Mimo ciezkiej rany pojawil sie jeszcze przed parlamentem, aby dopilnowac ratyfikacji traktatu londynskiego. Funkcje premiera pelnil do 13 IV 1931 r. z czteromiesieczna przerwa na rekonwalescencje, kiedy premierem ad interim byl Shidehara Kijuró. Potem stan jego pogorszyl sie i przekazal urzad Wahatsukiemu. Umarl w sierpniu.Lata kryzysu swiatowego ciezko odbily sie na Japonii, przy czym szczególnie dotkliwie zaznaczyly sie skutki kryzysu w Stanach Zjednoczonych, które byly glównym importerem japonskiego jedwabiu, a jedwab z kolei trzymal przy zyciu liczne rzesze drobnych, prywatnych wytwórców. W latach 1929— 1930 ceny jedwabiu spadly o polowe, a rynki odbiorców skurczyly sie gwaltownie. Podatki jednak nie zostaly obnizone i masy chlopów-hodowców stanely w obliczu nedzy. Plajta wielu przedsiebiorstw powodowala zaostrzanie sie problemu bezrobocia, zwlaszcza ze niezahamowany przyrost ludnosci dorzucal na rynek pracy blisko pól miliona ludzi rocznie. Problem “przeludnienia" Japonii wysuwany byl jako glówna bolaczka trapiaca archipelag. Zrozpaczone, zdezorientowane brakiem srodków do zycia tysiace bezrobotnych szukaly rozwiazania palacych problemów ekonomicznych. W powodzi rozmaitych hasel “uzdrawiajacych" zaczela sie rysowac alternatywa: rewolucja albo ekspansja. O rewolucji proletariackiej nie bylo tu mowy, czystki bowiem Tanaki osadzily w wiezieniach wszelkich ewentualnych przywódców (którzy zreszta byli nieliczni i nie dysponowali zadna realna sila porwania narodu). Rewolucja rozumiana byla przede wszystkim jako narodowy socjalizm, obalenie biurokracji i zaibatsu. W tej grupie408

pogladów scieraly sie rozmaite pomysly i odcienie ideowe, zawiazywaly i rozpadaly rózne ugrupowania. Tej grupie tez mozna przypisac wystapienia terrorystyczne, takie jak zabójstwo Inoue Junnosuke, ex-ministra finansów (9 II 1932) i Dana Takumy (6 III 1932), dokonane przez czlonków ugrupowania zwanego Ketsumeidan (“grupa Braterstwa Krwi"). Zabójstwa te mialy byc tylko czescia planu obejmujacego usuniecie ze sceny politycznej okolo dwudziestu osób z kregówbiurokracji rzadowej oraz finansjery. Czlonkowie Ketsumeidanu kierowali sie checia “uzdrowienia" Japonii przez zabicie ludzi, których uwazali za odpowiedzialnych za nedze chlopów. Konsekwencje obu morderstw nie byly specjalnie przykre — przywódca Ketsumeidanu, Inoue Nisshó, oraz inni spiskowcy zostali aresztowani i zasadzeni na kary wiezienia, ale wszyscy zostali zwolnieniprzedterminowo.Podobnych aktów terroru w latach trzydziestych bylo wiecej i przewaznie sprawcy traktowani byli poblazliwie, a przy ferowaniu wyroków brano pod uwage patriotyzmi altruistyczne pobudki, którymi kierowali sie zabójcy (lub kandydaci na zabójców). Szczególnego rozglosu nabral tzw. incydent majowy (albo: “incydent 5:15" — goichigo-jiken) z 15 V 1932 r., w którym udzial wzieli, obok cywilnych wywrotowców, równiez oficerowie i kadeci cesarskiej armii i marynarki. Celem wypadków majowych mial byc przewrót ustalajacy wladze armii. Jako srodek do osiagniecia celu zaplanowano zabicie przywódców politycznych. doradców cesarskich oraz waznych osobistosci swiata przemyslowo-finansowego. Realizacja przyniosla zabójstwo premiera lnukaia Tsuyo-shiego i starcia z policja w kilku punktach Tokio w czasie ataku na kwatere glówna policji, siedzibe rzadowej partii Seiyukai, bank Mitsubishi i inne. Brak poparcia ze strony armii zostawil zamachowców bez pomocy, na która liczyli. Wielu zostalo aresztowanych i zasadzonych na kary wiezienia, ale wszystkich przedterminowo zwolniono do 1940 r. W dniu zamachu rozrzucono ulotki zawierajace charakterystyczny manifest: “Spójrzcie na obecny stan swojej ojczyzny Japonii! Popatrzcie na jej polityke, dyplomacje, ekonomike, edukacje, ideologie i wojskowosc! Gdzie — osmielamy sie zapytac - znajdziecie prawdziwa manifestacje boskosci Cesarskiej Krainy - Japonii? Partie polityczne sa zaslepione w swej pogoni za wladza i egoistycznymikorzysciami. Zaibatsu sa mocno sprzegniete z politykami, gdy ssa pot i krew

Strona 219

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczzwyklych ludzi. Biurokraci i policjanci zajeci sa obrona skorumpowanego zespolu polityczno-przemyslowego. Dyplomacja jest miekka w kolanach. Edukacja jest przegnila na wskros. Klika militarna jest bezwartosciowa, a mysli narodu schodzana manowce. Podczas gdy chlopi i robotnicy doznaja nieopisanej nedzy, ludzie z elity ciesza sie blogim powodzeniem. Japonia stoi przed niebezpieczenstwem stoczenia sie w otchlan straszniejszego zwyrodnienia. Wasza ojczyzna kona. Czas teraz na rewolucyjna odnowe. Wyrzeczcie sie czynu w tym krytycznym momencie, a wasz kraj przestanie istniec! Nacjonalisci japonscy! Natychmiast podniescie bron! Nie ma absolutnie innego wyjscia. Powstancie i zaraz przystapcie do czynu".O klimacie ideologicznym panujacym w ówczesnej Japonii swiadczy409

fakt, ze po aresztowaniu zamachowców do organów rzadowych wplynelo blisko 350 tys. listów domagajacych sie uwolnienia aresztowanych patriotów. Najwidoczniej idee wyrazone w manifescie znajdowaly masowe poparcie.Hasla uzdrowienia Japonii poprzez ekspansje tez mialy licznych zwolenników, glównie w armii, wsród tzw. mlodych oficerów. Armii japonskiej lat trzydziestychnie mozna jednak traktowac jako monolitu. Tutaj tez scieraly sie rózne poglady iwielu wojskowych nalezalo do róznych tajnych ugrupowan o niekoniecznie identycznych celach. Wspólnymi elementami czesto bywala nienawisc do komunistów,nienawisc do polityków i parlamentu, a hasla najczesciej powtarzane zawieraly pojecia kakushin “przemiana rewolucyjna" lub Showa-ishin - “odnowa ery Shówa". Owa przemiana i odnowa traktowane byly równoznacznie z dumnym uznaniem boskosci i wyjatkowosci Japonii. Podstawowy konflikt dzielacy kadre nie dotyczyl w zasadzie celu. a jedynie srodków. Cel byl dla wszystkich ten sam - zbudowanie Wielkiej Japonii, która przyjmie na siebie role przywódcza w Azji. Co do srodkówwiodacych ku temu celowi istnialy rozbieznosci i linia podzialu, mówiac najbardziej ogólnie, przebiegala pomiedzy stara kadra a mlodymi oficerami. Czasem jednak ta linia ulegala zatarciu i róznice wieku czy rang nie odgrywaly wielkiej roli. Tak bylo na przyklad w czasie “incydentu marcowego" (sangatsu-jiken). który ostatecznie trudno nazwac incydentem, poniewaz plan przewrotu zostal porzucony, zanim doszlo do rozlewu krwi. Przewrót planowany na 20 III 1931 r. przewidywal usuniecie wladzy cywilnej, rozwiazanie parlamentu i ustanowienie wladzy wojskowej z generalem Ugakim Kazushige (1868— 1956) na czele. Wsród spiskowców znajdowali sie mlodzi oficerowie z ultranacjonalistycznej organizacji Sakurakai (Stowarzyszenie Wisni) oraz generalowie Tatekawa, Koiso i Nagata. Przewrót nie doszedl do skutku ze wzgledu na opór niektórych wojskowych, a zwlaszcza samego generala Ugakiego, desygnowanego na glowe panstwa. Sprawa zostala zatuszowana.Niedoszly zamach marcowy mial byc przygotowaniem wewnetrznej areny krajowej do wypadków na arenie zewnetrznej. Oczy militarystów bowiem nieustannie zwracaly sie w strone kontynentu. Mandzuria miala dla nich nieodparty urok, ale rzad w Tokio przeciwny byl wywolywaniu zatargów. 2 VII 1931 r. w poludniowo-wschodniej Mandzurii nastapily rozruchy pomiedzy ludnoscia chinska a ludnoscia koreanska. Koreanczycy mieli specjalne przywileje jako poddani japonscy. Drobne zamieszki zostaly rozdmuchane i w Korei doszlo do wystapien anty-chinskich. które z kolei spowodowaly w Chinach bojkot towarów japonskich i demonstracje antyjaponskie. Japonia byla oburzona. Wyrazicielem opinii publicznej byl general Minami Jiró, który zaatakowal premiera za ugodowa polityke, podczas gdy w narodzie podniosly sie glosy zadajace “zalatwienia problemu Mandzurii". Gabinet nie wykazywal checiodstapienia od ugodowej polityki. W tej sytuacji Armia Kuantunska wziela na siebie zadanie pokierowania losami ojczyzny.18 IX 1931 r. na pólnoc od Mukdenu nastapil wybuch. Armia Kuantunska natychmiastprzystapila do akcji i juz w ciagu nocy z 18 na410

19 zajela Mukden. Tlumaczone to bylo koniecznoscia samoobrony. W trzy dni pózniej armia z Korei przekroczyla granice na rzece Jalu i wdarla sie do Mandzurii. Tak sie zaczal “incydent mandzurski". Rzad w Tokio byl zaskoczony i zadal wyjasnien od armii, zadal tez zaprzestania dzialan. Na oburzone interpelacje mocarstw zachodnich rzad odpowiedzial wydaniem w Tokio i Genewie uspokajajacych komunikatów, ze chodzi o lokalny incydent bez wiekszego znaczeniai ze Armia Kuantunska dolozy staran, by sytuacja nie ulegla zaognieniu.Armia jednakze nie zwracajac uwagi na protesty gabinetu kontynuowala akcje w Mandzurii. Chiny zwrócily sie do Ligi Narodów o przywrócenie status quo ante i 30 Wrzesnia Liga Narodów wezwala Japonie do natychmiastowego wycofania wojska z Mandzurii. Na posiedzeniu gabinetu general Minami zaproponowal w zamian

Strona 220

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwycofanie Japonii z Ligi Narodów. Coraz jasniejsze sie stawalo, ze gabinet nie jest w stanie kontrolowac poczynan armii. Strach padl na czlonków rzadu. kiedy wpazdzierniku ujawniony zostal nastepny spisek inspirowany przez Sakurakai. Nie przejmujac sie dyplomatycznymi problemami gabinetu Armia Kuantunska podbijala Mandzurie. W ciagu trzech miesiecy zajela wszystkie wazniejsze miasta, a na podbitych terenach osadzona zostala lokalna administracja, formowana z ludzi przyjaznych Japonii. 11 listopada pulkownik Itagaki Seishiro, który byl jednym zinicjatorów “incydentu mandzurskiego", dokonal porwania z Tientsinu ex-cesarza chinskiego Pu I. Pu I przewieziony zostal do Mukdenu, gdzie zaaranzowano gorace powitanie przez ludnosc mandzurska. Armia Kuantunska dokonujac stopniowego podboju starala sie o wywolywanie nastrojów antychinskich i wzniecanie tzw. ruchu niezaleznosci mandzurskiej.1 III 1932 r. proklamowano powstanie panstwa Mandzuko (jap.:Manshukoku) z Pu I jako prezydentem (1III 1934 r. Manshukoku stalo sie monarchia, a Pu I zostal cesarzem). 15 wrzesnia podpisany zostal protokól japonsko-mandzurski, wedlug którego panstwo Mandzuko zobowiazalo sie szanowac wszystkie prawa i przywileje Japonii uzyskane na mocy umów z Chinami. Obie strony uznaly, ze zagrozenie bezpieczenstwa jednej strony stanowi jednoczesnie zagrozenie drugiej. Obie strony przyrzekly sobie pomoc zbrojna, przy czym Japonia uzyskala prawo trzymania takiej liczby wojska w Mandzuko, jaka uzna za niezbedna. Japonczycy na terytorium Mandzuko uznani zostali za poddanych mandzurskich, a wiec mogli korzystac ze wszystkich przywilejów obywateli nowego panstwa.Po proklamacji Mandzuko w calych Chinach zaczely sie rozruchy antyjaponskie, które najostrzejsza forme przybraly w Szanghaju, gdzie mieszkala duza kolonia Japonczyków. W obawie o zycie i mienie swoich obywateli Japonia wyslala do Szanghaju trzy dywizje pod wodza gen. Shirakawy oraz flote z admiralem Nomura Kichisaburó. Wywiazaly sie ciezkie walki z 19 armia chinska i Chinczycy zostali wyparci z miasta. W dniu urodzin cesarza, 29 IV 1932 r. armia japonska wraz z Japonczykami mieszkajacymi w Shanghaju urzadzila uroczysta parade, która zakonczyla sie krwawo. Bomba rzucona na trybune przez koreanskiego nacjonaliste poranila ciezko gen. Shirakawe, admirala Nomure,411

ministra pelnomocnego Shigemitsu Mamom i pare innych osób. W rezultacie Shirakawa umarl kilkanascie dni pózniej, a Shigemitsu stracil noge.Tymczasem 29 II 1932 r. przybyla do Tokio grupa osób z lordem Lyttonem na czele.Byla to komisja wydelegowana przez Lige Narodów do zbadania sprawy mandzurskiej.Komisja bawila jakis czas w Mandzuko i w Chinach, po czym 1 pazdziernika przedstawila raport w Genewie i w Tokio. Mimo gwaltownych sprzeciwów Japonii raport zostal przedstawiony Lidze Narodów i 24 II 1933 r. (pod nieobecnosc przedstawiciela Syjamu) wszyscy czlonkowie poza Japonczykami jednoglosnie potepili akcje japonska w Mandzurii. Rezultatem bylo wycofanie sie Japonii z Ligi Narodów (27 III 1933). Militarysci japonscy wygrali wazna runde w rozgrywkach z cywilna biurokracja.Mandzuria ze swoimi zasobami wegla, ropy naftowej i rudy zelaza zbyt byla wazna dla ubogiej w surowce Japonii, by z niej zrezygnowac. Cena, która trzeba bylo zaplacic, stalo sie wyobcowanie Japonii na arenie miedzynarodowej. Dyplomaci i cywilni politycy troche protestowali, ale armia triumfowala, a przemyslowcy japonscy rzucili sie z energia do eksploatowania nowych terenów. Mandzuko stalo sie wielkim rejonem doswiadczalnym dla polityki kolonizacyjnej. W rece japonskiepowoli zaczely przechodzic mandzurskie organa administracji, przemyslu i handlu.Doradcy japonscy byli wszechobecni, a funkcje wiceministrów resortowych tez pelnili Japonczycy wypierajac po trochu Mandzurów. Koncerny japonskie tworzyly wMandzuko swoje filie, powstawaly tez nowe koncerny mieszane, dazace do wchloniecia gospodarki Mandzuko w jeden blok z Japonia i Korea. Japonczycy i Koreanczycy byli przesiedlani na tereny mandzurskie celem opanowania rolnictwa. Instrukcje w sprawie korzystnych (dla Japonii) upraw szly z japonskiego Ministerstwa Rolnictwa. 15 VII 1935 r. podpisany zostal protokól o utworzeniu wspólnej komisji ekonomicznej mandzursko-japonskiej (Nichi-man-keizai-kyódó-iinkai), która miala prawo dawania dyrektyw obu rzadom “w odniesieniu do wszystkich spraw dotyczacych racjonalnej koordynacji gospodarki obu krajów".Od momentu utworzenia Mandzuko przedstawiciele Armii Kuantunskiej i rozmaici tajni agenci zaczeli zywa penetracje Chin pólnocnych i Mongolii Wewnetrznej. Przy pomocy lokalnych kolaborantów utworzone zostaly z kilku prowincji autonomiczne panstewka (Hopei, Czahar, 1935 r.). Na zasadzie “umowy Ho—Umezu" z 10 VI 1935 r. armia chinska wycofala sie z Hopei, podczas gdy Japonczycy nadal

Strona 221

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczmieli prawo utrzymywac tam swoje “sily bezpieczenstwa". Atmosfera w Chinach pólnocnych gestniala, Komunistyczna Partia Chin 1 VIII 1935 r. wydala deklaracjeo walce z Japonia, a w Japonii zaczynala narastac wojenno-szowinistyczna histeria. Jedna z ofiar ultranacjonalistycznych nastrojów byl profesor Minobe Tatsukichi (1873— 1946), prawnik i politolog, czlonek Izby Wyzszej parlamentu. Stal sie on celem gwaltownych ataków za ksiazke, w której próbowal wykazac, ze cesarz jest organem panstwa. Oskarzony o obraze majestatu wyglosil wielka mowe obroncza w parlamencie (22 II 1935), ale nikogo nie przekonal o swojej412

racji, ani nie uratowal swojej pozycji. Zmuszony byl do rezygnacji z funkcji publicznych, a w nastepnym roku zostal napadniety przez fanatyka i zraniony. Sprawa nabrala szerokiego rozglosu.Rok 1935 byl tez znamienny w dziedzinie gospodarczej. W tym roku produkcja jedwabiu osiagnela rekordowa ilosc (27 miliardów jardów kwadratowych), a bilans handlu zagranicznego wykazal pierwszy raz od 17 lat saldo dodatnie o 129520000 jenów. Ekspansja przyniosla konkretne rezultaty ekonomiczne, co zdawalo sie potwierdzac obietnice skladane przez militarystów. Naród zyl jak w goraczce. Slowa “Wielka Japonia", “Boski Cesarz", “Misja dziejowa cesarstwa" doprowadzaly ludzi do fanatycznych uniesien. W tej atmosferze doszlo do zamachu zakrojonego na szeroka skale. 26 II 1936 r. mieszkancy pokrytego sniegiem Tokio wychodzac rano do pracy stwierdzili, ze w kilku dzielnicach powstaly barykady i w wielu punktach miasta stoja pod bronia posterunki wojskowe. Do godz. 8,15 panowala kompletna dezorientacja. Potem Ministerstwo Wojny wydalo komunikat, z którego wynikalo, ze w nocy zostal zabity admiral Saitó Makoto, minister Taka-hashi Korekiyo, general Watanabe Jótaró, podczas gdy admiral Suzuki Kantaro jest ciezko ranny. Nie udaly sie zamachy na kilka innych osobistosci, a wsród nich napremiera Okade Keisuke (1868—1952), zamiast którego zabity zostal jego szwagier.Okazalo sie nastepnie, ze zamachowcy zniszczyli drukarnie gazety “Asahi" i dokonali szeregu innych aktów gwaltu. W nocy rzad oglosil prawo wojenne i ten stan rzeczy trwal trzy dni. 25 lutego na osobisty rozkaz cesarski rebelianci zlozyli bron. Przywódcami rebelii byli mlodzi oficerowie z radykalnego ugrupowania Kódó-ha (Frakcja Cesarskiej Drogi), na których czele stal Andó Teruzo z trzeciego pulku piechoty. Liczba rebeliantów przekraczala 1400. Rekrutowali sie oni z pierwszego i trzeciego pulku piechoty, z gwardii cesarskiej oraz z siódmego pulku ciezkiej artylerii. Wsród cywilnych uczestnikówbyli: Kita Ikki i Nishida Zei. Po zlozeniu broni kilku oficerów popelnilo samobójstwo, a siedemnastu innych zostalo aresztowanych, jak równiez czterech uczestników spoza armii. Piec miesiecy pózniej oficerowie zostali rozstrzelani ipo nastepnych paru miesiacach Kita Ikki i Nishida Zei tez zakonczyli zycie przedplutonem egzekucyjnym. “Incydent 26 lutego" (ni-niroku-jiken) zabolal do zywego zarówno wyzszych ranga oficerów, jak i kola rzadowe, a i cesarz w jednym z rzadkich wybuchów aktywnosci potepil rebeliantów. Dlatego tym razem sprawa nie zostala zatuszowana, tak jak poprzednio wiele podobnych.Mlodzi oficerowie przycichli i stracili ochote do zamachów na duza skale, lecz armia w dalszym ciagu nie wyrzekala sie mysli o agresji poza granicami kraju. 7 VII 1937 r. wybuchla strzelanina kolo mostu Lu-kou-ch'iao na przedmiesciach Pekinu. Do dzis nie wiadomo dokladnie, kto oddal pierwszy strzal. W kazdym razieod tej chwili Japonia zostala wciagnieta w dlugotrwala i beznadziejna walke z Chinami. Dyplomacja japonska i cywilni przedstawiciele rzadu robili wszystko, byopanowac sytuacje i nie dopuscic do rozlania sie wojny, ale na prózno. Armia nieodstapila od zamiarów podboju i rzad stawiany wobec faktów dokonanych musial tlumaczyc swiatu, ze Japonia dziala w samoobronie.413

Od sierpnia walki toczyly sie na kilku odcinkach. Po ciezkich zmaganiach padl Shanghaj i armia japonska zaczela penetracje wzdluz rzeki Yangtse. Podbój odbywal sie metoda “kropki i linii", to znaczy ze armia zajmowala wazniejsze miasta i kontrolowala wazniejsze szlaki komunikacyjne. Chiny sa zbyt ogromne terytorialnie, by Japonia mogla myslec o pelnej okupacji. Nawet przy metodzie “kropek i linii" trudnosci byly nie do pokonania. Armia japonska cienko rozciagnieta po bezkresnych przestrzeniach szarpana byla przez partyzantke chlopska, przez Armie Czerwona i armie Chiang Kai-sheka. Zagrozenie japonskie doprowadzilo bowiem do stworzenia w Chinach wspólnego frontu. W grudniu padl Nankin po dwóch tygodniach ciezkich walk. Rozjuszeni oporem zolnierze japonscy 13 grudnia dopuscili sie wielkiej masakry ludnosci cywilnej, co zostalo nazwane w historii “gwaltem Nankinu". Wymordowano wówczas okolo 100 tys. ludzi. Nastepnego dnia minister spraw zagranicznych Hirota w bardzo nieprzychylnej dla

Strona 222

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczJaponii atmosferze skladal oficjalne przeprosiny rzadom Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii za incydent, który sie zdarzyl 12 grudnia na rzece Yangtse, gdzie przez omylke lotnictwo japonskie zbombardowalo 1 statek amerykanski (“Panay") i 4 angielskie (“Ladybird", “Bee", “Cricket" i “Scarab").Wojna w Chinach wyczerpywala Japonie militarnie, irytowala opinie publiczna brakiem konkretnych rezultatów, ale jednoczesnie rozgrzewala agresywne nastroje.Opinia publiczna swiata raz po raz reagowala oburzeniem, poniewaz armia japonskaw Chinach przestawala szanowac obcych rezydentów i dopuszczala sie szokujacych wystapien wobec przedstawicieli mocarstw zachodnich. Jedynie hitlerowskie Niemcy, z którymi Japonia podpisala pakt antykominternowski, patrzyly z poblazaniem na poczynania sojusznika. Nichidoku-hókyó-kyótei, czyli tzw. pakt antykominternowski. podpisany w Berlinie 25 XI 1936 r., skierowany byl przeciwkoZwiazkowi Radzieckiemu. Wlochy dolaczyly do paktu w rok pózniej (po wycofaniu sie z Ligi Narodów).Wojna w Chinach, zwana przez Japonczyków “konfliktem chinskim", ciagnela sie 8 lat i zostala dopiero zakonczona po bezwarunkowej kapitulacji Japonii. Zycie w tej wojnie stracilo ok. 9 mln zolnierzy i cywilnej ludnosci chinskiej oraz 450 tys. zolnierzy japonskich.

“NOWY PORZADEK WE WSCHODNIEJ AZJI"Na miesiac przed wybuchem wojny w Chinach stanowisko premiera objal Konoe Fumimaro (1891-1945). Byl on rzecznikiem idei “Azja dla Azjatów", ale wedlug tejkoncepcji, oczywiscie, Azjaci mieli sie podporzadkowac przywództwu Japonii. 3 XI1938 r. Konoe wyglosil w parlamencie slynne oredzie, w którym zapowiedzial wprowadzenie “nowego porzadku we wschodniej Azji". Nowy porzadek wprowadzono przez koordynacje polityczna, ekonomiczna i kulturalna Japonii, Mandzuko i Chin.Celowi temu sluzyly nowo utworzone spólki, które mialy kierowac eksploatacja rejonów na kontynencie i wypierac z Chin obcy kapital. Pod haslem “Azja dla Azjatów" Japonczycy zaczeli systematycznie414

poddawac upokorzeniom przedstawicieli firm zagranicznych. Próbowali tez róznymi metodami odciac Chiny od pomocy finansowej i wojskowej udzielanej przez Anglie iFrancje. W lutym 1939 r. zajeli francuska wyspe Hainan oraz Spratly, w czerwcu zastosowali blokade angielskich i francuskich koncesji w Tientsinie. W rezultacie Stany Zjednoczone zareagowaly oglaszajac, ze nie przedluza z Japonia traktatu handlowego, którego termin uplywal za pól roku. Zagrozily tez nalozeniem embargo na towary japonskie. Byc moze, jeszcze w tym momencie Japoniamoglaby sie ratowac przed zguba przerywajac wojne w Chinach i dzialaniem dyplomatycznym lagodzac konflikty z Zachodem. Ale rzad i naród, zdominowane juz calkowicie przez militarystów, zapatrzone byly w “nowy porzadek" i w “misje dziejowa" Japonii. Odwrót z drogi agresji stal sie nie do przyjecia.Podpisanie paktu antykominternowskiego usztywnilo tez stosunki miedzy Japonia a Zwiazkiem Radzieckim i Armia Kuantunska zaczela sobie pozwalac na drobne prowokacje w rejonach przygranicznych. Po utworzeniu Mandzuko kwestia linii granicznej nie zostala dopracowana w szczególach, co otwieralo mozliwosci lokalnych sporów. Do pierwszego incydentu doszlo w czerwcu 1937 r. na Amurze. Zalatwiony on zostal polubownie. Bardziej dramatyczny przebieg wydarzenia przybraly w lipcu 1938 r. kolo miejscowosci Changkufeng nad rzeka Tumen w punkcie, gdzie zbiegaly sie granice ZSRR, Mandzuko i Korei. Walki trwaly dwa tygodnie i przyniosly Japonii duze straty w ludziach. Najciezszym ciosem dla dumy Kuantunskiej byl “incydent w Nomonhanie". 12 V 1939 r. oddzialy Mandzuko starly sie z oddzialami Republiki Mongolskiej. Walki poczatkowo ciagnely sie sporadycznymi wybuchami; po stronie mongolskiej przystapily do dzialan oddzialy radzieckie, a po stronie Mandzuko Armia Kuantunska. Od 1 lipca dzialania nabralyrozmachu. Z obu stron do walki zostalo wprowadzone lotnictwo, czolgi i ciezka artyleria. 20 sierpnia armia radziecka pod dowództwem Gieorgija K. Zukowa przystapila do ofensywy, raz po raz zadajac ciezkie straty przeciwnikowi. Armia Kuantunska zrywala sie do boju mimo wyraznego rozkazu sztabu generalnego, by zaprzestac ognia. Ostatecznie walki ucichly dopiero we wrzesniu, kiedy Molotow iTogo podpisali rozejm. Straty japonskie wyniosly: 8440 zabitych i okolo 8700 rannych. Upokorzenie Armii Kuantunskiej pozostawilo w sercach zolnierzy nienawisc i chec odwetu.W czasie trwania “incydentu w Nomonhanie" Japonia otrzymala ciezki cios. 23 sierpnia Zwiazek Radziecki i Niemcy podpisaly pakt o nieagresji. Bylo to zaskoczeniem dla rzadu i kleska dla kól militarnych, które dazyly do poszerzeniapaktu z Niemcami. Tymczasem ów sojusznik wszedl w porozumienie ze wspólnym wrogiem. W Tokio zapanowala konsternacja. Na pewien czas nawet armia stracila

Strona 223

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczchec do aliansu z Niemcami. Ale juz wkrótce wybuchla wojna w Europie i zwyciestwa niemieckie w Polsce pobudzily znowu entuzjazm dla niemieckiego oreza.Militarysci japonscy znowu zaczeli nalegac na traktat wojskowy. Ministrowie, politycy i dyplomaci bronili sie dlugo, bali sie bowiem uwiklania Japonii w europejskim teatrze wojny. Przewijaly sie415

ponadto niezbyt mocno wyrazone poglady, ze lepiej sobie zabezpieczyc flanke syberyjska przez uklad ze Zwiazkiem Radzieckim. Z chwila dojscia do rzadów drugiego gabinetu Konoe (lipiec 1940 r.) nastapila zmiana linii politycznej. Japonia miala teraz dazyc do zaciesnienia sojuszu z Niemcami i Italia, do podpisania paktu o nieagresji z ZSRR i do skierowania ekspansji na Azje Poludniowo-Wschodnia, realizujac “nowy porzadek" kosztem kolonii brytyjskich, francuskich i holenderskich, nawet za cene zbrojnej kolizji z Ameryka. Pierwszy krok zostal wykonany, kiedy Japonia podpisala uklad z rzadem Vichy i 23 IX 1940 r. armia japonska weszla do Indochin, gdzie uzyskala prawo tranzytu oraz zakladania baz. Reakcje Anglii i Stanów Zjednoczonych byly przykre. Anglia, która poprzednio chcac odciagnac Japonie od osi zamknela droge birmanska dla dostaw broni do Chin, teraz zapowiedziala wznowienie dostaw dla rzadu Chiang Kai-sheka w Chungkingu. Stany Zjednoczone natomiast odmówily sprzedazy stali i zelaza komukolwiek poza krajami zachodniej hemisfery. Wkrótce Japonia przystapila do rozmów w Indiach Holenderskich na temat zaopatrzenia w paliwo, ale spotkala sie z odmowa.27 IX 1940 r. w Berlinie Kurusu, Ribbentrop i Ciano podpisali traktat, zwany tez“osia Tokio—Berlin—Rzym". Pierwszy artykul mówil:“Japonia uznaje i respektuje przewodnictwo Niemiec i Wloch w tworzeniu nowego porzadku w Europie". Drugi artykul brzmial: “Niemcy i Wlochy uznaja i respektujaprzewodnictwo Japonii w tworzeniu nowego porzadku na obszarze wielkowschodnioazjatyckim". W trzecim artykule powiedziane bylo, ze sygnatariusze “zobowiazuja sie nastepnie do wzajemnego udzielenia sobie pomocy wszystkimi srodkami politycznymi, gospodarczymi i wojskowymi, na wypadek gdyby jedna z zawierajacych uklad stron zostala zaatakowana przez mocarstwo nie wmieszane obecnie w wojne europejska lub konflikt chinsko-japonski".“Sojusz wojskowy miedzy trzema najpotezniejszymi panstwami kuli ziemskiej — powiedzial Ribbentrop. Potem nastapilo podpisanie traktatu: obaj ministrowie spraw zagranicznych piórem, a japonski ambasador pedzelkiem ladnymi japonskimi znakami od góry do dolu" (P. Schmidt, Statysta na dyplomatycznej scenie).Artykul trzeci traktatu skierowany byl wyraznie przeciwko Stanom Zjednoczonym i z nastepnych posuniec w Japonii zaczelo byc widoczne, ze kraj przystepuje do mobilizacji wszystkich sil, by je skierowac na wojne. Drugi gabinet Konoe zdominowany byl przez armie, a sam premier nie zalowal trudu celem zjednoczenia narodu w tworzeniu nowego porzadku. Doprowadzil do rozwiazania wszystkich dotychczasowych partii politycznych i zlania ich w jedna, nazwana Taisei-yokusankai (Stowarzyszenie Wspierania Rzadu Cesarskiego), na której czelesam stanal. 12 X 1940 r. jego przemówienie inauguracyjne zostalo przyjete szalonymi wybuchami nacjonalistycznego entuzjazmu. Jednoczesnie cala gospodarczamaszynerie kraju zaczeto podporzadkowywac wspólnemu planowi wojennemu. Podstawa prawna byla ustawa z 1938 r. “o ogólnej mobilizacji kraju" (Kokka sódóin-no ho),która dawala rzadowi416

uprawnienia do stosowania kontroli przemyslu, kapitalu, cen, uslug, do wprowadzenia cenzury srodków masowego przekazu oraz do podejmowania decyzji w kwestiach zatrudnienia i plac. Opieraly sie tej ustawie koncerny zaibatsu i dlatego przez dlugi czas gospodarka byla czesciowo tylko planowa. Niemniej jednak nie tylko naród japonski zostal wciagniety do totalnych przygotowan wojennych, ale i tereny podbite (Korea, Mandzuria, Mongolia Wewnetrzna, czesciowo Chiny) ulegly stopniowemu przeksztalceniu w jeden blok gospodarczy pracujacy dla Japonii.W marcu 1941 r. minister Matsuoka wyjechal do krajów osi, gdzie poddawany byl naciskom, by Japonia przystapila do wojny. Hitlerowi zalezalo na zwiazaniu sil Anglii, Stanów Zjednoczonych i Zwiazku Radzieckiego (juz w tym czasie opracowanybyl “Plan Barbarossa" — ataku na ZSRR, ale o tym Matsuoka nie zostal poinformowany). Rozmowy w Berlinie i Rzymie nie poglebily wzajemnego zaufania sojuszników. Matsuoka w drodze powrotnej do kraju zatrzymal sie w Moskwie i 13 kwietnia podpisal pakt o neutralnosci (Nisso-churitsu-jóyaku), o czym tez z górynie uprzedzil sojuszników.W tym czasie Nomura Kichisaburó (ten sam, który byl ranny w Shanghaju) wyjechal

Strona 224

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczdo Stanów Zjednoczonych i 16 kwietnia zaczal rozmowy z Cordellem Hullem. Rozmowytrwaly prawie osiem miesiecy i nie daly zadnych rezultatów. Wojny nie dalo sie odwrócic.

WOJNA NA PACYFIKUW trakcie przeciagajacych sie negocjacji Holandia ponownie odmówila zaopatrywania Japonii w paliwa i kauczuk, a zaraz potem uczynily to tez Stany Zjednoczone. 22 czerwca zaczela sie inwazja niemiecka na ZSRR, o czym Japonia dowiedziala sie po fakcie. Spowodowalo to kryzys gabinetowy i szereg goraczkowych konferencji. 2 lipca w obecnosci cesarza zapadly wazkie postanowienia: decyzja wystapienia zbrojnego w Indochinach i Syjamie — w miare moznosci bez narazania sie na konflikt zbrojny z USA i Anglia, ale jezeli nie dasie tego uniknac, to przygotowania sie na wojne. Pakt o neutralnosci z ZSRR mialpozostac nie naruszony, ale nalezy zaczac przygotowania do wojny. Postanowiono tez, ze jezeli Niemcy zwycieza w Zwiazku Radzieckim, Japonia przystapi do dzialan w Europie, wzmacniajac swoja pozycje kosztem radzieckiego Wschodu.Temperatura nastrojów wojennych doszla do stanu wrzenia. Ogloszona zostala powszechna mobilizacja, a flote handlowa odwolano z Atlantyku. W lipcu 50 tys. zolnierzy japonskich weszlo do Indochin, w odpowiedzi na co Anglia, Holandia i Stany Zjednoczone oglosily embargo. Konoe zaproponowal spotkanie z Rooseveltem, ale Roosevelt odmówil. Wkrótce Konoe zrezygnowal z urzedu i jego miejsce zajal Tójó Hideki. Na konferencji cesarskiej 5 listopada ustalono, ze bedzie sie prowadzic negocjacje z USA, a tymczasem szykowac do ataku. Do Waszyngtonu uprzednio wyslany zostal specjalny posel Kurusu Saburó, ale jego obecnosc417

w Bialym Domu nic nowego nie wniosla. Tymczasem 5 i 6 listopada wydano armii i marynarce rozkazy, by szykowaly sie do ataku — o czym Kurusu nie wiedzial. 26 listopada japonskie lotniskowce opuscily baze na Kurylach i wyszly w morze, 1 grudnia w obecnosci cesarza zapadla decyzja przystapienia do dzialan przeciwko Anglii, Indiom Holenderskim i Stanom Zjednoczonym w ich bazach na Pacyfiku. 8 grudnia o swicie niespodziewany atak wyrezyserowany przez admirala Yamamoto Isoroku (1884— 1943) spowodowal sparalizowanie amerykanskiej bazy w Pearl Harbour na Hawajach. Zaczela sie wojna na Pacyfiku. Zaskoczenie bylo powszechne — dla Amerykanów, dla Hitlera i Mussoliniego, dla nieszczesnego posla pelnomocnego Kurusu. W dwa lata potem Hitler wspominajac Pearl Harbour powiedzial do swoich generalów: “Ci ludzie [Japonczycy] posylaja ambasadora jednego i drugiego do Waszyngtonu, zeby tam skomlec, a oni o niczym nie maja pojecia. Widze jeszcze tego malego Kurusu, jak sie tam turla. Nie ma pojecia o niczym i kiedy przychodzi do Bialego Domu, jak rykna na niego: ladne pan robi swinstwa! Maly Japonczyk jest calkiem plaski, bo zaatakowali Pearl Harbour" (Lagebesprechungen im Fuhrer-hauptqtiartier, wyd. Helmut Heiber, Mlinchen 1964).8 grudnia nastapila inwazja na Syjam, a nastepnie na Malaje. Do 15 II 1942 r. padl Singapur. Wojna rozlala sie na wyspy Pacyfiku. Do polowy 1942 r. dzialania wojenne byly jednym wielkim pasmem sukcesów. Cesarstwo japonskie rozciagnelo sieod Aleutów na pólnocnym wschodzie, po wyspy Gilberta i Salomona na poludniowym wschodzie, objelo pólnocna czesc Nowej Gwinei, Filipiny, Indonezje i niezliczonewysepki na Pacyfiku, a takze Malaje, Birme, Syjam i Francuskie Indochiny. Losy wojny zaczely sie odwracac w maju po bitwie na Morzu Koralowym, kiedy Japonia zostala powstrzymana w swoim pedzie na poludniowy wschód. Planowany atak na Australie zostal odsuniety na nie zdefiniowana przyszlosc. W czerwcu bitwa kolo wyspy Midway przyniosla ciezkie straty w transporcie morskim i lotnictwie, co spowodowalo, ze od tej chwili Japonia przestala prowadzic dzialania ofensywne, azmuszona zostala do obrony dotychczasowych zdobyczy.Trudnosci zaopatrzenia przemyslu w surowce niezbedne do produkcji wojennej stworzyly koniecznosc zacisniecia kontroli panstwa nad dzialalnoscia zaibatsu, co zostalo przeprowadzone z miernym sukcesem przez podporzadkowanie wielkich koncernów centralnej komisji planowania. Pelny sukces kontroli panstwowej nad cala gospodarka — nie wylaczajac niesfornych dotychczas zaibatsu — nastapil w 1943 r., kiedy powstalo Ministerstwo Uzbrojenia (Gunju-shó), które mialo wylacznosc przydzielania surowców, narzucania planu produkcji i prowadzenia dystrybucji gotowych produktów. Gunju-shó mialo takze prawo do powolywania lub rozwiazywania przedsiebiorstw oraz prawo regulowania zatrudnienia i placy, Jednoczesnie caly naród zostal wlaczony do pracy spolecznej. Dzieci szkolne, studenci, gospodynie domowe, wszyscy ludzie nie powolani pod bron pracowali w gospodarstwach rolnych, kopalniach, warsztatach i fabrykach, a w chwilach wolnych od tych zajec cwiczyli sie w sztukach wojennych, w obronie przeciwpozarowej i w udzielaniu

Strona 225

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz418

pierwszej pomocy. Kazdy obywatel japonski mial przyszyta do ubrania metke z nazwiskiem i adresem — dla ulatwienia ewentualnej identyfikacji zwlok. Kazdy bowiem musial byc przygotowany na smierc. W listopadzie 1942 r. utworzono Ministerstwo do Spraw Wielkiej Azji Wschodniej (Daitóa-shó), przed którym stanely niezmiernie wazne zadania wciagniecia podbitych terytoriów do wspólnego wysilku na rzecz wojny. Trzeba bylo zorganizowac administracje oraz sprawne organa eksploatacji ekonomicznej, by Japonia — duszaca sie nawet przed wojna z braku surowców — mogla kontynuowac wojne. Dzialalnosc ministerstwa, jakkolwiek spieszna i bezwzgledna, przyszla za pózno i nie mogla powstrzymac kleski. W lutym 1943 r. Japonia stracila Guadalcanal w archipelagu Salomona i ofensywa aliantów objela dalsze wyspy Pacyfiku. W lipcu 1944 r. Amerykanie wyparli Japonczyków z wyspy Saipan na Marianach i zdobyli przez to baze, z której ich bombowce B-29 mogly bezposrednio razic archipelag.Japonia byla osamotniona w swoich zmaganiach, poniewaz partnerzy z osi mieli wlasne klopoty w Europie i nie tylko nie wykazywali zamiaru pomagania Japonii, ale wrecz przeciwnie — sami zadali pomocy. Hitler co jakis czas wznawial nalegania, by Japonia przystapila do wojny na radzieckim Wschodzie, ale Japonia ani slyszec o tym nie chciala. Wojna z ZSRR nie lezala w planach japonskich, bo dalsze rozciaganie frontu po 1942 r. bylo nie do pomyslenia. Rozmowy japonsko-niemieckie byly wiec nieszczere, o czym obie strony dobrze wiedzialy. Hitler dal temu wyraz po upadku Guadalcanalu mówiac m. in. do Jodla:“Jesli oni naprawde cos zamierzaja, nigdy sie o tym nie dowiemy. I jezeli daja do zrozumienia, ze planuja jakas operacje na poludniu, to sklonny bylbym wnioskowac, ze zrobia cos na pólnocy, a nie na poludniu. Powiedzialem ministrowispraw zagranicznych: »Kochany Ribbentrop, robi pan, co pan moze robic, ale co pan moze, to niech pan zrobi«. Oni wykorzystaja czas. Byliby szaleni, gdyby nie wykorzystali czasu. Dopóki czuja, ze tamten wycofuje sily, powiadaja z azjatyckachytroscia: pozwólmy mu sie wykrwawic, ale w chwili, kiedy spostrzega, ze sprawatutaj moze sie ustabilizowac i nadejsc moga na wschód posilki, to zobaczymy, jakszybko wejda na plan i beda obecni w odpowiednim czasie" (Lagebesprechungen..., s. 91).Os nie byla wiec osia jednolita i sprezysta. Alianci natomiast dzialali w porozumieniu, o czym swiadcza konferencje w Casablance, Kairze, Jalcie i wreszcie w Poczdamie. Na spotkaniu w Jalcie (4— 11 II 1945 r.) Roosevelt, Churchill i Stalin uzgodnili miedzy soba wspólne plany dalszej wojny, która miala byc prowadzona do bezwarunkowej kapitulacji panstw osi. Stalin zobowiazal sie wówczas, ze przystapi do wojny z Japonia najdalej w ciagu trzech miesiecy odkapitulacji Niemiec.Wkrótce po utracie Saipanu Japonia poniosla dalsze ciezkie straty. Naród zostal wezwany do maksymalnego wysilku i wyrzeczen. 25 X 1944 r. w bitwie o Leyte po raz pierwszy uzyto samobójczych oddzialów kamikaze, a pod bron powolano siedemnastoletnich chlopców. W kwietniu 1945 r. po straszliwych walkach Amerykanie zajeli Okinawe, przez420

co staneli u wrót Japonii wlasciwej. W maju skapitulowaly Niemcy —watpliwy, ale ostatni sojusznik.Od 17 VII do 1 VIII 1945 r. obradowala konferencja poczdamska, której rozpoczecie poprzedzil zakonczony sukcesem próbny wybuch bomby atomowej na pustyni w Newadzie. Truman, Churchill i Stalin uzgodnili wezwanie Japonii do bezwarunkowej kapitulacji, okreslili przyszle granice, zapowiedzieli zniszczeniejaponskiego potencjalu wojennego i proces zbrodniarzy wojennych, zapewniajac jednoczesnie oddanie jenców.6 sierpnia pulkownik Tibbets z superfortecy zwanej “Enola Gay" o godz. 8,15 zrzucil na Hiroshime bombe atomowa, nazwana pieszczotliwie Littie Boy (chlopczyk). Razem z “chlopczykiem" zrzucona tez zostala aparatura naukowa rejestrujaca skutki wybuchu, by fizycy amerykanscy, którzy ze zrozumialych wzgledów nie mogli sledzic efektów swojej pracy, nic nie stracili z widowiska. Efekty byly imponujace dla amerykanskiej nauki. W ciagu paru sekund “chlopczyk" stracil w niebyt 80 tys. ludzi, a wiekszosc miasta przestala istniec.Z niczym nie da sie porównac szoku, jakiego doznala cala Japonia. Nikt prawie nie rozumial, co sie stalo z Hiroshima. Sztab Generalny w Tokio tez gubil sie w domyslach. Rzad wyslal 7 sierpnia depesze do posla Sató w Moskwie, by przyspieszyc rozmowy ze Stalinem i Molotowem w sprawie utrzymania neutralnosci ZSRR oraz z prosba o mediacje w rokowaniach pokojowych. Odpowiedz, która nadeszla, byla ostatnim ciosem: Molotow wypowiedzial wojne z dniem 8 sierpnia. W

Strona 226

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicznocy z 8 na 9 sierpnia rozpoczelo sie zmasowane natarcie radzieckie przez rzeki Argun, Amur i Ussuri na teren Mandzurii. Jednoczesnie lotnictwo zaczelo bombardowac i niszczyc glówne stacje kolejowe i wezly komunikacyjne na tylach wojsk japonskich oraz miasta mandzurskie, w których znajdowaly sie obiekty wojskowe (Harbin, Chang-chun, Kirin i in.). W tym samym czasie flota radziecka atakowala japonskie porty, umocnienia nadmorskie oraz jednostki plywajace. ArmiaKuantunska byla atakowana z ziemi, wody i powietrza na calej dlugosci frontu, który przebiegal w pierwszym dniu wzdluz granicy mandzurskiej i koreanskiej.9 sierpnia o godz. 9,15 na miasto Nagasaki spadl “Tluscioch" (Fat Man) — druga bomba atomowa, rzucona tym razem przez plka Sweeneya. Dzieki górzystemu terenowiblisko polowa miasta ocalala, ale wiecej niz polowa legla w gruzach. Ofiarami smiertelnymi wybuchu stalo sie ok. 75 tys. ludzi. Zarówno jednak w Nagasaki, jaki w Hiroshimie ofiary trzeba liczyc w setkach tysiecy, poniewaz choroba popromienna zabijala ludzi przez nastepnych kilkanascie lat. Wielu z tych, którzy przezyli wybuch, do dzis jest kalekami, a liczne dzieci urodzone po wybuchu zyja jako okaleczone potworki lub wegetuja na granicy zycia i smierci.W nocy po zagladzie Nagasaki zwolana zostala w Tokio konferencja cesarska, w której uczestniczyli: premier Suzuki Kantaró, minister marynarki Yonai Mitsumasa, minister spraw zagranicznych Togo Shigenori,421

minister wojny Anami Korechika, szef sztabu armii LJmezu Yoshijiró, szef sztabu marynarki Toyoda Soemu i radca cesarski Hiranuma Kiichiró. W atmosferze przygnebienia toczyly sie obrady wokól tekstu deklaracji poczdamskiej. Opinie: za kapitulacja czy przeciw — byly podzielone. Suzuki, Yonai i Togo nalegali na szybka kapitulacje, Anami, Umezu i Toyoda zarliwie sie temu opierali. Hiranuma próbowal mediowac, ale bez skutku. Impas zostal przelamany przez cesarza, który przemówil: “Zakonczenie wojny jest jedynym sposobem przywrócenia pokoju na swiecie i uwolnienie narodu od strasznego nieszczescia, które go przygniata [...] Nadszedl czas, kiedy musimy zniesc to, co jest nie do zniesienia". PremierSuzuki zamknal obrady mówiac:“Decyzja Jego Wysokosci powinna stac sie decyzja naszej konferencji".Mogloby sie zdawac, ze sprawa zostala przesadzona. Od 10 do 12 sierpnia rzad za posrednictwem Szwecji i Szwajcarii prowadzil wymiane depesz z aliantami w sprawie kapitulacji. Okazalo sie jednak, ze kadra oficerska nie chce sie pogodzic z taka hanba. W armii zawrzalo. Nastapily goraczkowe narady, konferencje, dyskusje; zawiazal sie spisek. Na czlonków gabinetu i szefów sztabumlodzi oficerowie nalegali, by zmienic decyzje. Toyoda i Umezu próbowali jeszczeprzekonac cesarza. Odbyly sie nastepne posiedzenia gabinetu i rady cesarskiej. Atmosfera stawala sie coraz bardziej histeryczna. Wreszcie cesarz stanowczo przecial wszelkie targi i nalegania wojskowych. 14 sierpnia zwolal posiedzenie gabinetu i wyglosil mowe, która jego samego doprowadzila do lez i wywolala ogólny szloch na sali. Zazadal przygotowania reskryptu kapitulacyjnego, ofiarowal sie wystapic przed wojskiem, wyglosic oredzie i zrobic wszystko, by naród pogodzil sie z kapitulacja. Jeszcze tego samego dnia nagral na plycie przemówienie kapitulacyjne, które mialo byc nadane przez radio nastepnego dnia. W nocy rozegrala sie ostatnia tragedia, poniewaz mlodzi oficerowie dazac za wszelka cene do odsuniecia hanby kapitulacji postanowili zawladnac plyta, nie dopuscic do jej odtworzenia w radio, a nastepnie blagac cesarza, by zmienil decyzje. Rebelianci opanowali palac zabijajac generala Mori Takeshi, dowódce gwardii cesarskiej, oraz kilka innych osób. Podczas gdy jedna grupa przeszukiwala skrytki i zakamarki celem odnalezienia tragicznej plyty, inne grupy próbowaly dokonac zamachów na mezów stanu dazacych do kapitulacji (Suzuki,Hiranuma, Kido i in.), a jeszcze inne usilowaly podburzyc garnizony. Rano rebelia zostala uspokojona. Kilku mlodych fanatyków popelnilo samobójstwo, reszta zostala aresztowana. 15 sierpnia w samo poludnie nadano cesarskie oredziedo narodu przez radio, ale ze wzgledu na zaklócenia w eterze prawie nic nie mozna bylo zrozumiec. Do sluchaczy docieraly jedynie pojedyncze slowa wypowiadane namaszczonym a zalosnym glosem wladcy. Konsternacja zapanowala w narodzie. Wkrótce jednak oslepiajaca, prawda dotarla do wszystkich obywateli. Dla wielu byla to przede wszystkim hanba porazki, ale dla wiekszosci kapitulacjaoznaczala jedynie koniec wojny, koniec glodu, nedzy, wyrzeczen, strachu, nalotówi smierci.Zadziwiajaca zmiana dokonala sie w narodzie. Znikla gdzies histeria nacjonalistyczna, wsciekla nienawisc do cudzoziemców, chec walki do422

ostatniej kropli krwi. Kiedy gen. Douglas MacArthur 30 sierpnia wyladowal na

Strona 227

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczlotnisku Atsugi, cala Japonia czekala spokojna i potulna. Nie bylo zadnych incydentów, nikt nie protestowal ani nie okazywal wrogosci. Japonia pokonana róznila sie diametralnie od Japonii walczacej.2 wrzesnia na statku “Missouri" w Zatoce Tokijskiej podpisane zostaly dokumenty kapitulacyjne. Tego samego dnia sformowano Najwyzsze Dowództwo Sil Sprzymierzonych (GHQ) z generalem MacArthurem na czele, a dwa dni pózniej Najwyzsze Dowództwo wydalo pierwszy dokument proklamujacy zarys administracji Japonii.Skonczyla sie wojna, która wedlug danych ogloszonych przez rzad japonski w 1947 r. kosztowala Japonie utrate 1 555 308 zolnierzy cesarskiej armii i 299485 osób cywilnych. Liczby te sa znacznie zanizone,423

nie uwzgledniaja bowiem “zaginionych", a takich byly setki tysiecy. Hali podaje:“Od czasu wybuchu wojny chinskiej stracilo zycie trzy miliony sto tysiecy Japonczyków, w tym osiemset tysiecy osób cywilnych" (Japonia, s. 288). Zaczela sie okupacja — pierwsza od zarania dziejów Japonii.

JAPONIA POWOJENNACierpienia okresu wojny i kleska kapitulacji spowodowaly chaos w zyciu materialnym i duchowym Japonczyków. Tokio lezalo w ruinach, z 6 500 000 mieszkanców przed wojna teraz pozostalo 2 400 000, a z 1 300 000 budynków przetrwalo zaledwie 370 000. Hiroshima i Nagasaki byly symbolami martyrologii narodu. 90 innych miast przezylo bombardowania konwencjonalne, czego rezultatem byla utrata dachu nad glowa przez 8 mln ludzi. Bezdomni i bezrobotni nedzarze snuli sie po wiejskich drogach, walesali po ulicach miast, podczas gdy syci Amerykanie patrzyli na nich jak na dziwowisko. Glód zgarnial ofiary smiertelne. 18 X 1945 r. dzienniki tokijskie podaly, ze od czasu kapitulacji z glodu umarlo w Kioto 300 ludzi, w Kóbe 148, w Fukuoce 100, w Nagoyi 72, w Ósace 42. “W Tokio przecietnie szesc osób dziennie umiera z glodu, a w Yokohamie przecietnie trzy".Glód tez powodowal nagly wzrost przestepstw i zbrodni. Chaos poglebil sie jeszcze, kiedy do Japonii zaczeli naplywac repatrianci z dawnych kolonii — z Chin, Mandzurii, Korei, Sachalinu, Wysp Kurylskich i Taiwanu. Bylo ich ponad 6,5mln.Zgodnie z porozumieniem sil sprzymierzonych Japonia zostala ograniczona do terytoriów zajmowanych w okresie przewrotu Meiji, Mandzuria i Taiwan wrócily do Chin, Sachalin do Zwiazku Radzieckiego. Zwiazkowi Radzieckiemu oddane zostaly Wyspy Kurylskie. Korea uzyskala niepodleglosc, ale ulegla podzialowi, a archipelag Bonin oraz Okinawa pozostaly pod protektoratem amerykanskim (wyspy Bonin wrócily do Japonii w 1968 r., a Okinawa w 1972 r.). Sily okupacyjne przyjely polityke rzadzenia Japonia przez Japonczyków i dlatego aparat administracyjny zostal zachowany. Po dlugich debatach wsród aliantów, a nastepnie w kolach okupacyjnych, zachowano tez system cesarski. W sporach na tentemat przewazyla opinia, ze usuniecie cesarza mogloby wywolac rozruchy. Niemniejjednak cesarz musial w przemówieniu radiowym 1 I 1946 r. wyrzec sie swej boskosci, a uchwalona w listopadzie konstytucja wyznaczyla mu role “symbolu jednosci narodu". Shintó panstwowe, które sluzylo jako narzedzie indoktrynacji nacjonalistycznej, uleglo likwidacji i chramy shintoistyczne stracily poparcie finansowe panstwa.Konstytucja promulgowana 3 XI 1946 r. weszla w zycie 3 V 1947 r. Nazywana jest “konstytucja amerykanska" lub “macarthurowska", poniewaz Japonczycy zaproszeni przez Naczelne Dowództwo do pracy nad projektem byli zbyt przywiazani, do starejkonstytucji Meiji i nie proponowali wielu zmian. Ostatecznie Naczelne Dowództwo musialo samo sformulowac ten zasadniczy akt prawny, ale do dzis nie wiadomo,424

kto byl rzeczywistym autorem dokumentu. W latach nastepnych po wejsciu konstytucji w zycie podejmowane byly próby wprowadzenia zmian i poprawek, ale nie zostaly one uwienczone sukcesem. Najbardziej kontrowersyjny okazal sie artykul 9, który mówi: “Naród japonski szczerze dazy do miedzynarodowego pokoju,opartego o sprawiedliwosc i lad, na zawsze wyrzeka sie wojny jako suwerennego prawa narodu, a takze uzycia sily w rozwiazywaniu miedzynarodowych problemów. Celem wypelnienia powyzszych zalozen nigdy nie beda utrzymywane sily zbrojne ladowe, morskie i lotnicze ani jakikolwiek potencjal wojenny. Prawo do prowadzenia wojny przez panstwo nie bedzie uznawane" (wedlug Encyklopedii spraw miedzynarodowych i ONZ Osmanczyka). Nowa konstytucja wprowadzila dwuizbowy parlament, którego czlonkowie wybierani sa w wyborach powszechnych (do obu izb).Pierwszy raz tez kobiety uzyskaly czynne i bierne prawo wyborcze, a limit wieku

Strona 228

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwszystkich wyborców zostal obnizony z 25 na 20 lat. Gabinet odtad stal sie odpowiedzialny przed wyborcami. Wprowadzona tez zostala zasada wybieralnosci urzedników lokalnej administracji w prefekturze, miastach i wsiach.Reformy okresu okupacji wprowadzane byly czesciowo pod naciskiem Naczelnego Dowództwa, a czesciowo z inicjatywy samych Japonczyków, którzy zostali nagle uwolnieni od ucisku militarnego i policyjnego okresu “restauracji Shówa" i “nowego porzadku". W pazdzierniku 1945 r. zgodnie z dyrektywa MacArthura wypuszczono z wiezienia wielu ludzi, którzy od lat cierpieli za przejawianie “niebezpiecznych mysli". Wsród zwolnionych byli Tokuda Kyuichi i Shiga Yoshio. Zaraz po odzyskaniu wolnosci obaj wraz z Nosaka Sanzó, który wrócil z wygnania, reaktywowali Komunistyczna Partie Japonii i 10 pazdziernika wydali dokument zatytulowany Apel do narodu, w którym m. in. wyrazali przekonanie, ze sily okupacyjne pomoga krajowi w przeprowadzeniu rewolucji demokratycznej. Bylo to oczywiscie czyste zludzenie. Rosnaca popularnosc KPJ zaniepokoila Naczelne Dowództwo. Niepokój przybral formy konkretnej interwencji zbrojnej, kiedy 17 IV 1946 r. MacArthur kazal wojsku rozpedzic dwustutysieczna demonstracje w tokijskim parku Hibiya. Potem przyszly dalsze posuniecia, które przywódcom KPJ uswiadomily ich pierwotna omylke. Demonstracje wyglodzonego spoleczenstwa, któredomagalo sie pracy i sprawiedliwych plac, staly sie zjawiskiem powszechnym, a rosnacym jak lawina. Ruch zwiazków zawodowych, który powstal z zachety wladz okupacyjnych zapatrzonych w ideal demokratyzowania Japonii, zaczal sie rozwijac z takim rozmachem, ze zarówno Amerykanie, jak i politycy japonscy byli przerazeni. Liczba zwiazków zawodowych od zera po kapitulacji wzrosla do 707 w grudniu 1945 r. (378481 czlonków) i do 12006 w czerwcu 1946 r. (3679971 czlonków). Strajki wybuchaly raz po raz i stawaly sie coraz bardziej masowe. Premier Yoshida Shigeru (1878—1967), uwazany za bohatera narodowego okresu okupacji, w oredziu noworocznym 1947 r. napietnowal strajkujacych robotników jako przestepców nieczulych na kryzys narodowy. W odpowiedzi na oredzie zwiazki zawodowe oglosily strajk powszechny, zapowiedziany na 1 lutego. General MacArthur zareagowal426

wówczas zmuszajac przewodniczacego Komitetu Strajkowego, Ii Yashiró, do publicznego odwolania strajku przez radio. Placzac w mikrofon Ii powiedzial: “Zróbmy krok do tylu, zanim skoczymy dwa kroki w przód". Wkrótce potem odbyly sie wybory powszechne do parlamentu. Komunisci, którzy ulegli pod naciskiem MacArthura, stracili popularnosc. Zwyciestwo odniosla Partia Socjalistyczna (143przedstawicieli, 26,2% wszystkich czlonków parlamentu) przed Partia Liberalna Yoshidy (131 przedstawicieli) i Partia Demokratyczna (126 miejsc). Komunisci uzyskali 4 mandaty.Czasy okupacji amerykanskiej dzieli sie zazwyczaj na dwa okresy z linia graniczna na 1948 r. Poczatkowo polityka okupacyjna szla w kierunku demilitaryzacji, demokratyzacji i odbudowy ekonomicznej. Majac to wszystko na celu, dokonano masowych aresztowan ludzi, którzy zwiazani byli z wywolaniem i prowadzeniem wojny oraz eksploatacja ekonomiczna terenów podbitych. Z pracy w szkolnictwie masowo zwalniani byli nauczyciele i wojskowi instruktorzy, którzy wpajali w mlodziez idee wielkomocarstwowe. Dawni dzialacze nacjonalistycznych ugrupowan zostali skresleni z list kandydatów do parlamentu. Dawne koncerny zaibatsu zostaly rozwiazane, a wielu ich czlonków znalazlo sie w wiezieniach i na liscie zbrodniarzy wojennych. Wsród reform ekonomicznych na pierwsze miejsce wysunieto reforme rolna. Pierwsze projekty powstaly w 1945 r., a ustawa o reformie rolnej przeszla przez parlament w pazdzierniku 1946 r. Celem reformy bylo oddanie ziemi uprawnej w rece tych, którzy ja uprawiaja. Ziemia powyzej 4 ha na Hokkaidó i 1 ha na pozostalym obszarze kraju, jezeli wlasciciel nie mieszkal na miejscu, miala byc przekazana chlopom, którzy ja beda uprawiac. Ponadto ziemia powyzej 12 ha na Hokkaidó i 3 ha w reszcie kraju, jezeli wlasciciel nie byl w stanie jej uprawiac, tez miala przejsc w rece osób bezposrednio ja uprawiajacych. Reforma weszla w zycie w 1947 r. i przez 3 lata ziemie, które dotychczas lezaly odlogiem lub byly przedmiotem spekulacji i wyzysku dzierzawnego, przeszly droga sprzedazy w rece 4 748 000 chlopów. Reformarolna przyniosla najbardziej dlugotrwale skutki sposród wielu innych posuniec programu “demilitaryzacja, demokratyzacja, odbudowa gospodarcza". Zwiazki zawodowe i reaktywowanie partii lewicowych poczatkowo tez sie w tym programie zawieraly.Niedlugo jednak trzeba bylo czekac na odwrócenie polityki. Wplynely na to warunki zewnetrzne: nasilanie sie zimnej wojny i zwyciestwa komunistów chinskich. Amerykanie doszli do wniosku, ze w ich interesie lezy przeksztalcenieJaponii w sojusznika o dostatecznym potencjale militarnym i gospodarczym, by

Strona 229

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczmógl grac role bariery antykomunistycznej na Dalekim Wschodzie. Z tego wzgledu wlutym 1948 r. Kenneth C. Royall zaczal nawolywac w senacie amerykanskim, by Japonie dozbroic, podczas gdy George Kennan przyjechal do Japonii i namawial MacArthura na zlagodzenie “czystki" prowadzonej wsród japonskich przemyslowców. W nastepnym miesiacu misja Williama Drapera, podsekretarza Ministerstwa Wojny, zalecila MacArthurowi wykreslenie z listy reparacji tych przedsiebiorstw i urzadzen produkcyjnych,427

które moglyby sie przyczynic do szybszej odbudowy ekonomiki japonskiej.Skonczyly sie “czystki", urzadzenia produkcyjne zaczely wracac do dawnych wlascicieli, dawne zaibatsu ozywily sie znowu. W czasie, gdy daly sie zauwazyc owe zmiany w japonskiej polityce wewnetrznej sil okupacyjnych, w Tokio Miedzynarodowy Trybunal Wojskowy dla Dalekiego Wschodu konczyl juz wlasnie swojadzialalnosc. Siedmiu zbrodniarzy wojennych klasy A zostalo straconych przez powieszenie 24 XII 1948 r. Byli to generalowie: Tójó Hideki, Doihara Kenji, Matsui Iwane, Mutó Akira, Itagaki Seishiró, Kimura Heitaró oraz byly premier Hirota Koki. Matsuoka Yósuke i Nagano Osami (admiral) umarli w czasie procesu, Konoe Fumimaro popelnil samobójstwo wczesniej, a Okawa Shumei (dzialacz ultranacjonalistycznych organizacji) zostal zwolniony od kary jako niepoczytalny. Szesnastu oskarzonych otrzymalo wyroki dozywotniego wiezienia (wsród nich: gen. Umezu Yoshijiró, gen. Shimada Shigetaró, ex-premier Koiso Kuniaki, ex-ambasador w Niemczech Oshima Hiroshi, radca cesarski Kidó Kóichi i in.). Na 20 lat wiezienia skazany zostal Togo Shigenori. Oprócz trybunalu tokijskiego dzialaly tez trybunaly w innych miastach japonskich, a takze za granica. Okolo 5700 Japonczyków bylo sadzonych za zbrodnie przeciw pokojowi i ludzkosci i okolo 920 zostalo straconych. Dla tych, którzy stracili zycie, zmiana polityki amerykanskiej przyszla za pózno. Ci jednak, którzy siedzieli w wiezieniach, zostali w wiekszosci zwolnieni na zasadzie amnestii ogloszonej przez MacArthura w dniu egzekucji siedmiu zbrodniarzy, a nastepnie w dalszych amnestiach.23 I 1949 r. trzecie po wojnie wybory powszechne przyniosly partii Yoshidy wiekszosc w parlamencie (264 mandaty), a porazke socjalistów (ze 143 na 48 mandatów) i gwaltowny skok wplywów komunistów, którzy podniesli liczbe mandatów z 4 na 35, majac poparcie ponad trzech milionów wyborców. Gabinet Yoshidy zainaugurowal serie reform ekonomicznych i finansowych, a jednoczesnie wzmógl kontrole nad ruchem zwiazkowym. W maju 1950 r. KPJ zmuszona byla zejsc do konspiracji.

TRAKTAT POKOJOWY W SAN FRANCISCOW 1950 r. John Foster Dulles odwiedzil Tokio i wszczal rozmowy na temat zbrojenia Japonii. Yoshida sprzeciwil sie temu stanowczo, poniewaz zdawal sobie sprawe, ze tworzenie armii przekresliloby lub oddalilo na daleka przyszlosc uzdrowienie ekonomiczne, które wlasnie zaczelo nabierac konkretnych ksztaltów. Wkrótce potem nastapil wybuch wojny koreanskiej (25 VI 1950 r.), co stalo sie silnym stymulantem dla japonskiej ekonomii, zarazem jednak zaostrzylo problem reaktywizacji armii i marynarki. Powtórna wizyta Dullesa w Tokio nie oslabila oporu Yoshidy, dala mu jedynie dlugo oczekiwana szanse uwolnienia Japonii od amerykanskiej okupacji. Premier zaproponowal podpisanie traktatu o wzajemnej wspólpracy i bezpieczenstwie, który to traktat mialby towarzyszyc traktatowi pokojowemu. Dulles zaakceptowal propozycje428

Yoshidy i zaczely sie od tej chwili rozmowy prowadzace do podpisania traktatów. Kwestia wojny koreanskiej zajmowala w tym czasie umysly calego swiata, co z punktu widzenia Japonii mialo i dobre,- i zle skutki. Z jednej strony Stany Zjednoczone dazyly do wciagniecia Japonii do wspólnego frontu jako sojuszników przeciw komunizmowi. To wskazywalo na koniecznosc podpisania traktatu pokojowego. Z drugiej strony jednak powstaly liczne antagonizmy i konflikty proceduralne, które tworzyly przeszkode w porozumieniu miedzynarodowym. Po przelamaniu wielu trudnosci konferencja pokojowa w San Francisco zostala otwarta4 IX 1951 r. W cztery dni potem premier Yoshida podpisal traktat pokojowy, który“przywrócil Japonie do godnosci, równosci i równych szans w rodzinie narodów". Wpreambule Japonia zadeklarowala zamiar przystapienia do ONZ, przestrzegania zasad Karty NZ oraz zachowania idealów wolnosci i praw ludzkich. Artykuly 5 i 6 traktatu mówily o bezpieczenstwie wewnetrznym Japonii. Prawo Japonii do samoobrony zostalo uznane, ale z chwila wycofania sil okupacyjnych (co mialo nastapic w ciagu 90 dni od wejscia traktatu w zycie) Japonia zostawala

Strona 230

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczbezbronna. Wobec tego429

postanowiono, ze obce sily wojskowe moga stacjonowac w Japonii na zasadzie specjalnych uzgodnien miedzynarodowych.Tego samego dnia, tj. 8 wrzesnia, Japonia i Stany Zjednoczone podpisaly traktat o bezpieczenstwie (ampo-jóyaku), zgodnie z którym sily militarne USA mogly pozostac w Japonii. Tekst traktatu nie podawal zadnego terminu i nie nakladal naJaponie obowiazków wojskowych. Stany Zjednoczone wziely na siebie caly ciezar “obrony bezpieczenstwa" Japonii i sily okupacyjne mialy byc przeksztalcone w sily garnizonowe.Traktat pokojowy w San Francisco podpisalo 48 panstw i Japonia. Panstwa socjalistyczne odmówily podpisania, poniewaz — jak to uzasadnil Andriej Gromyko:“traktat nie moze w zadnej mierze sluzyc celowi ustalenia pokoju z Japonia ani dac gwarancji, ze nie powtórzy sie w przyszlosci japonska agresja". W traktacie bowiem nie znalazly sie zadne restrykcje, które by gwarantowaly, ze nie odrodzi sie militaryzm japonski. Gromyko sprzeciwil sie tez pobytowi obcych sil zbrojnych na terenie archipelagu oraz pozostawieniu Japonii mozliwosci przylaczenia sie do lokalnych paktów bezpieczenstwa, które zagrazaja pokojowi naDalekim Wschodzie. Ponadto ustalenia terytorialne krzywdzily Zwiazek Radziecki iChinska Republike Ludowa.Podpisanie traktatu z wylaczeniem krajów socjalistycznych spowodowalo protesty wJaponii i wywolalo krytyke Yoshidy, wskutek której ostatecznie zalamal sie jego gabinet. Traktat o bezpieczenstwie z kolei spowodowal, ze naród japonski w ciagunastepnych lat pograzyl sie w chaosie demonstracji antyamerykanskich oraz niejednokrotnie krwawo konczacych sie walk frakcyjnych.

TABELE GENEALOGICZNE I SCHEMATY SYSTEMU ADMINISTRACJITablica genealogiczna rodu FujiwaraNtkatomi Kamatari6)4-669 (nazwisko Fujiwara od 669 r.)FuNto 659-720czsarz Gosan)o"431

Tablica genealogiczna rodu Tairacesarz Kammu ksial Takimi Tair* TakamochiVoshibumiKur?-!S»Kor Ma! MasMasTad 1091Kiy<ma

lka Yoshi 35

nochi Voshibumi Voshi

iasaikado 40

rod Wada

& ród Miura ?-Snasa lojótiasa

Mra Kora amori rodihira ;iamori Tokin

Strona 231

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

imori Tadamasa -1)53 ?-1156

mori Yor -1W1 113

mori Tadamori -1186 1U4-1184

l 1 l

Shigamon Munemori Tomomori Shigehira Tokuko 1138-1179 ll47-1185 1152-1185 1158-1185 1155-1213matka ces. AntokuSukwnonr6d Oda-•— oznacza liczbe pohokrt432

Tablica genealogiczna rodu Minamotocesarz Seiwa kuazl SadazumiMINAMOTt 894-Mitsi 912-

Tsunemoto 961naka )97

Yorlmllsu (Raiko) Yorichika Yorinobu 944-021 954-? 968-1048 (Yamato-Ginii) Yoriyoshi 998-1082

YosDiK Yoshitsuna Yoshimitsu 1041-1108 ?-1134 • ?-1127

Yoshichika Ybsh Runi P-1117 ?-1 55

l [ 1 rod Satakf rod takida rad Hi3a

Tafn«yoshi Yoshishige Yoshiyasu 1096.-1156 r4d Nitla rtd Ashtka;

Yoshitomo Yoshikata 1123-1160 ?-1155Yoshinaka 1154-1184

TaiTKlomo Yukii* 1139-1170 (?) ?-1186

Yoshihira Tomonaga Yoritomo 1141-1160 1144-1160 1147-1199

Noriyori Yoshilsuru IB6-1193 1159-1189

Yorii* 1182-1204

Sarriomo 1192-1219

Ich man 1200-1203

Kugy6 Scnjumaru 1201-1219 1201-1214 28 —- Historia Japonii433

Tablica genealogiczna rodu HójóKammu-HeishiH5J5 Tokimas 1138-12)5Tokifusa 1175-1240

Strona 232

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczYoshitoki 1163-1224Masako 1157-1225SaneyasuMunenori ?-1312Masamura 1205-1273Shigetoki 1198-1261Yasutoki H83-1242Hirotoki ?-1315Sadaakl '5 7-1333Nagatoki 1230-1264Motoloki 7-1315Tokiyori 1227-1263Tsunetoki 1224-1246Moroloki ?-)311Moriloki16 ?-1333• oznacza liczbe pohoilriTokimunt6 1251-1284Sadatoki 1271-1311Takaloki'4 1303-1333Tokiyukt 7-1353434

Tablica genealogiczna rodu AshikagaMinamoto YoshiieAshikaga l

————————l———————

4tishigeMinamoto ada

Yoshiyasu Nitta Yosi

Tadayoshl Takauji' Yoshi 1306-1352 1305-B58

Masauj

.kira2 367inilsu3 1408nochi4 1428lazu5 1425

luti litsu ukane tiuji Maseuii Yosh 180-

Yoshi 1330-Yos,hi 1358-

Yoshinori6 Wi-tW

Yoshi 1386-

atomo Yoshimi Yosh K.39-M91 H.36zumi" Yoshitane10 Yost \m W66-1523 W65

masa8 Yoshikatsu7 Yoshi -1490 1434-M43 1407-ihisa9 -14892

Strona 233

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

|

Yoshiharu 1511-1550YoshJhide ' 1540-1568Yoshiteru '-1536-1565Yoshiaki" 1537-1597Cyfry obok imienia oznQczajq kolejnosc pelnienia tunkc)i shoguna —•— oznacza liczbe pokolen435

Tablica genealogiczna rodu TokugawaNolets 1641 teyasu' 1542-1616 usa •O(uni 700

>buyasulen 1604

Hideyasu Hldi 157!

lada2 Yoshi -1632 OWAyuki oshinaYo»t 168'.

naoRl

Yori KilMitsu

"obu Yori KISHU) Mllada Mitsu 1628-nori

ilsu3 Kazuko (-1651 zona c<sar Gomizunoo

Mas. za rod hOSM5709Mun rod Hitc

Ma TSUI –1680Ler166

ashig< Tsuna 1646-obu6 3-1712

imune -1751

Strona 234

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

8 Tsun.ig»9 1761

ftada Munctake lesi 'tsubashi ród Tayasu 1711

let; 1709

ugu7 ler -1716 1773leyc 1793

“ Sadanob •",, 1758-182 "1841 rud Matushi12 Shig -1853 rod

U9 udaira

l 1Qeyoshi l«haru 4 Shimizu 1737-1786

1<S

ida" 1624

-1858 ( Cyfry obok imienia ——•—oznacza l

oznaczajg kolt; czb< pokoleri

nosd p<fnienia fun

Itmochi "• Nariakl 1846-1866 1800-1860cjl shoguna Yoshmobu15 1837-1913 436

System administracyjny okresu Nara — Heianlennosessho--regentDajókan Witika Rada Stanu(lub) kampaku kanclerz-Kuridodokoro Sekretariat cesarskiJingikan Urzad do Spraw Kultu

dajódaijin pierwszy wielki nninister

sac wielki mi

laijin uda nister l«w«j strony wielki ministenaidaijin* wielki minister srodka

Strona 235

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczlin r prawej strony da i na wielki radc<

gon cesarski chunagon* radca cesarski sredniego stopnia

sangi doradca cesarski '

l ShBnagor /Urzad radcdw nizszego sto' --'

' -kyoku cesarskich - )nia Sabenkan~ Urzad kontrolerdw lewej stronyUbenkan UrzAd kontrolerów prawej stronyNakatsukasa-shó Resort Urzedów CentralnychHy5bu-sh8 Rtsort Spraw WojskowychShikibu-sho Resort CeremoniiGyobu-shB Resort Wymiaru SprawiedliwosciJibu-shS Resort Spraw CywilnychÓkura-sh5 Resort FinansówMimbu-sh6 Rtsort do Spraw Ludnosci+ urzedy pozakodeksowe (ryoge-no kan)Kunai-sho Resort do Spraw Dworu Cesarskiego-———oznacza pelnomocnictwo wladzy437

System administracyjny okresu KamakuraWielka i InniU r

cesarzDajókan Rada Stan urzedy cywz « d

u Iney cent

r

a ( n e shikker/

yun man \ renshfi wincjo

nain

Strona 236

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczya sraw Samurajów

Urzedy pri

ndokoro ntratny organ ministracyjny Hy5]CshQ Rada NaczelnaHikilsukeshu trybunal do sp wasali

raw

MonchOJo Samuraidoko sad naiwyzszau Urzad do Sp instancji

.misarze ajatkaw imskich6dai st«pca jit6

shugo gubernato woj sk owishugodai zastepca

Ky5t( rzy gub« Kyotshugo

-shug rnator0

o Rokuhar namiest rejondw

a-tandai Ezo-kanrei 0&hu-sobuc nik dla namiestnik do &praw nadzorcy w zachodnichAjnbw (Ezo) w Kamakury prow, pafnocnych pdtnocnych

yo Ch asati gu w prow. wa

nz< ber sal

Chinzei -bugyo (lub shugo) gubernator wojskowy do spraw wasali Kamakury na KyushuHyojoshu Hikitsukeshu Monchujo-shitsuji Samuraidokoro-shoshi Kyushu-tandai Rada Naczelna trybunar do spraw sedzia najwyzszy funkcjonariusz do spraw namiestnik na wasali samurajów KyushuNagato-tandai namiestnik w prowincji Nagato i SuS (od 1274roku)oznacza pefnomocnictwo wrodzy

System administracyjny okresu Muromachicesarz hetman Rada starszych wasaliDajÓkan Wielka Rada Sianu

i inne urzedy cywilne U

r

7

S

d

Y

Strona 237

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz P

r

0 W i

n

c

0

n

a l

n

e

U

r

z

5

d

Y

c

e

n

t

r a l

n

e

kubo

Kyushu'tandai

Oshu'1

andai shu< -&

nrci

Samuraidokoro Mandokoro

MonThiijo Hikits?

"'" .

Strona 238

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

gubernatorzy wojskowiKyoto-Kanrci namiestnik w centralnym rejonieMandokoro Monchujo Hlkitsukeshu Centralny organ Urzad do spraw organ sadowniczy administracyjny dokumentacji samurajskiejKan nan w r (spSan Uli

to "nieejozi nu ad

-kanrei stnik onie Kantó a rodu Ashikaga)

i •aidokoro policyjny

Man Cen ad m

lokoro rainy organ inistracyjny

Monchujo Urzad do spraw dokumentacji samurajskwj Hlkitsukeshu organ sadowniczy shitsujidaikitrownik administracjicentratnej-tmandokorodai kierownik administracji rodu Ashikaga-— oznacza pelnomocnictwo wladzy

System administracyjny w okresie Tokugawa

cesarz -»>K9kyo hetmanai '

centrum c«r«monia(u \ lfclusha Dwtfr nadworny konfucjanista lairo Ky pdhomocnik thSguna

\

.to-shoshidai

Nij6-)8dai

Ósaka'i8dal

,J

———, \ \

Strona 239

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczwakadoshiyori '

naintestnik dla

kasztelan

kasztelan

Rada Starszych

mrodsi starosci -s. rejonu Kansai

zamku Wja

twierdzy Osaka | jodai kasztelani zamków rodu

[machi-bugyo merowie miast pod zarzadem

Shoimban Swita repreztnt

Shimban ftcyjna Gwardia sh5guna

————J --r—— l

metsuke • • • • • •hatamoto. gokenin agenci do spraw wasale rodu Tokugawa porzadku publicznego

Tokugawa

bakufu • "T

l

i [ [

daii—»

kanjo-bugyó naczelnicy do spraw

jisha-bugyB naczelnicy do spraw

rusuidoshiyori ghSwny intendent

sobayonin prywatni sekretarze

Strona 240

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicziz«la feudalni

mistrzowie naczelni agenci do spraw

'ksi

finansów swiatyn | zamku Edo (Edo-jo) shoguna ceremonii porzadku publicznego l

.———————

l !

kat legata kujiga

ta jiin-tinja +t

urzednicy administratorzy swiatynie

wasale

finansowi dóbr 1

Ibkugawa (buddyjskie i

shintS) l

i

j L-»16ka-machi

T Dodzamcza

gundai, daikan

monzeki-machi l

zarzadcy prowincpnalni miasta przyswiatynne nanushi

| naczelnicy wsi

nanushi

Strona 241

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicznaczelnicy wsi WYKAZ CESARZY-LLA cesarzy legendarnych i póllegen-darnych podajemy tylko kolejnosc panowania,imie posmiertne oraz daty panowania ustalone przez tradycyjna historiografie japonska na podstawie Kojiki i Nihonshoki. Od trzydziestego panowania (Bidatsu) podajemy równiez imie ksiazece (imie uzywane do chwili wstapienia na tron) oraz daty zycia. Wladczynie—kobiety oznaczone sa symbolem".Nr

Imie posmiertne Imie ksiazece

Lata zycia Objecie tronu

Koniec panowania

l.

Jimmu 660 p. n.e.

585 p.n.e.

2.

Suizei 581 p.n.e.

549 p.n.e.

3.

Annei 549 p.n.e.

511 p.n.e.

4.

Itoku 510 p.n.e.

477 p.n.e.

5.

Kóshó 475 p.n.e.

393 p.n.e.

6.

Kóan 392 p.n.e.

291 p.n.e.

7.

Strona 242

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczKorei 290 p.n.e.

213 p.n.e.

8.

Kógen 214 p.n.e.

158 p.n.e.

9.

Kaika 158 p.n.e.

98 p.n.e.

10.

Sujin 97 p.n.e.

30 p.n.e.

11.

Silinin 29 p.n.e.

70 n.e.

12.

Keikó 71

130

13.

Seimu 131

190

14.

Chuai 192

200

15.

Ójin 270

Strona 243

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz310

16.

Nintoku 313

399

17.

Richu 400

405

18.

Hanzei 406

410

19.

Ingyó 412

453

20.

Ankó 453

456

21.

Yuryaku 456

479

22.

Seinei 480

484

23.

Kenzó 485

487

24.

Strona 244

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczNinken 488

498

25.

Buretsu 498

506

26.

Keitai 507

531

27.

Ankan 531

535

28.

Senka 535

539

29.

Kimmei 539

570

30.

Bidatsu Osada

538- 585 572

585

31.

Yómei Óe

? - 587 585

587

32.

Strona 245

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczSujun Hatsusebe

? - 592 587

592

33.

Suiko' Nukatabe

554- 628 592

628 441

Nr

Imie posmiertne

... Lata zycia Objecie tronu ksiazece

Koniec panowania

34.

Jomei

Tamura

593- 641

629

641

35.

Kógyoku"

Takara

594- 661

642

645

36.

K otoku

Karu

597- 654

645

654

37.

Saimei •

ob.: Kógyoku ob.: Kógyoku

Strona 246

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

655

661

38.

Tenchi

Nakanoóe

626- 671

668

671

39.

Kóbun

Otomo

648- 672

671

672

40.

Temmu

Oama

? - 686

673

686

41.

Jitó"

Unonosasara

645- 702

690

697

42.

Mornmii

Karu

683- 707

697

707

43.

Gemmei •

Strona 247

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

Ahe

661- 721

707

715

44.

Genshó'

Hitaka

680- 748

715

724

45.

Shómu

Obito

701- 756

724

749

46.

Kóken"

Abe

718- 770

749

758

47.

Junnin

Ói

733- 765

758

764

48.

Shótoku"

ob.: Kóken ob.: Kóken

764

770

49.

Strona 248

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

Konin

Shirakabe

709- 781

770

781

50.

Kammu

Yamabe

737- 806

781

806

51.

Heizei

A te

774- 824

806

809

52.

Saga

Karnino

786- 842

809

823

53.

Junna

Otomo

786- 840

823

833

54.

Nimmyó

Masayoshi

810- 850

833

Strona 249

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

850

55.

Mont oku

Michiyasu

827- 858

850

858

56.

Seiwa

Korehito

850- 880

858

876

57.

Yózei

Sadaakira

868- 949

876

884

58.

Koko

Tokiyasu

830- 887

884

887

59.

Uda

Sadami

867- 931

887

897

60.

Daigo

Atsuhito

Strona 250

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

885- 930

897

930

61.

Suzaku

Yutaakira

923- 952

930

946

62.

Murakami

Nariakira

926- 967

946

967

63.

Reizei

Norihira

950-1011

967

969

64.

En'yu

Morihira

959- 991

969

984

65.

Kazan

Morosada

968-1008

984

986

66.

Strona 251

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

Ichijó

Kanehito

980-1011

986

1011

67.

Sanjó

Isada (Okisada)

976-1017 1011

1016

68.

Goichijó

Atsunari 1008-1036 1016

1036

69.

Gosuzaku

Atsunaga 1009-1045 1036

1045

70.

Goreizei

Chikahito 1025-1068 1045

1068

71.

Gosanjó

Takahito 1034-1073 1068

1072

72.

Shirakawa

Sadahito 1053-1129 1072

1086

73.

Horikawa

Yoshihito 1079-1107 1086

1107

Strona 252

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

74.

Toba

Munehito

103-1156

107

1123

75.

Sutoku

Akihito

119-1164

123

1141

76.

Konoe

Narihito

139-1155 141

1155

77.

Goshirakawa

Masahito

127-1192

155

1158

78.

Nijó

Morihito

143-1165

158

1165

79.

Rokujó

Nobuhito

164-1176

165

Strona 253

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

1168

80.

Takakura

Norihito

161-1181

168

1180

81.

Antoku

Kotohito

178-1185

180

1183

82.

. Gotoba

Takahira 1180-1239 1183 1198

83.

Tsuchimikado

Tamehito 1195-1231

198

1210

84.

Juntoku

Morinan

197-1242 1210

12:21

85.

Chukyó

Kanenari 1218-1234 1221

1221

86.

Gohorikawa

Yukihito 1212-1234 1221

1232

Strona 254

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz

87.

Shijó

Hidehito 1231-1242 1232

1242

88.

Gosaga

Kunihito 1220-1272 1242

1246

89.

Gofukakusa

Hisahito 1243-1304 1246

1259 442

Nr

Imie posmiertne

Imie ksiazece

.... “,. . . Koniec Lata zycia Objecie tronu ' - panowania

90.

Kameyama

Tsunehito

1249-1305

1259

1274

91.

Gouda

Yohito

1267- 1324

1274

1287

92.

Fushimi

Hirohito

1265-1317

1288

Strona 255

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz1298

93.

Gofushimi

Tanehito

1288-1336

1298

1301

94.

Góruj 5

Kuniharu

1285-1308

1301

1308

95.

Hanazono

Yiitahito

1297-1348

1308

1318

96.

Godaigo

Takaharu

1288-1339

1318

1339

97.

Gomurakami

Norinaga

1328-1368

1339

1368

98.

Chókei

Hironari

Strona 256

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz1343-1394

1368

1383

99.

Gokameyama

Norinari

? -1424

1383

1392

100.

Gokomatsu

Motohito

1377-1433

1392

1412

101

Shókó

Mihito

1401-1428

1414

1428

102.

Gohanazono

Hikohito

1419-1470

1429

1464

103.

Gotsuchimikado

Fusahito

1442-1500

1465

1500

104.

Strona 257

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczGokashiwabari

Katsuhito

1464-1526

1521

1526

105.

Gonara

Tomohito

1496-1557

1536

1557

106.

Ógimachi

Michihito

1517-1593

1560

1586

107.

Goyózei

Katahito

1571-1617

1586

1611

108.

Gomizunoo

Kotohito

1596-1680

1611

1629

109.

Meishó'

Okiko

1623-1696

1630

Strona 258

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz1643

110.

Gokómyó

Tsuguhito

1633-1654

1643

1654

111.

Gosai

Nagahito

1637-1685

1656

1663

112.

Reigen

Satohito

1654-1732

1663

1687

113.

Higashiyama

Akihito

1675-1709

1687

1709

114.

Nakamikado

Yoshihito

1701-1737

1710

1735

115.

Sakuramachi

Akihito

Strona 259

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz1720-1750

1735

1747

116.

Momozono

Toohito

1741-1762

1747

1762

117.

Gosakuramachi •

Toshiko

1740-1813

1763

1770

118.

Gomomozono

Hidehito

1758-1779

1771

1779

119.

Kókaku

Kanehito

1771-1840

1780

1817

120.

Minko

Ayahito

1800-1846

1817

1846

121.

Strona 260

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczKómei

Osahito

1831-1866

1847

1866

122.

Meiji

Mutsuhito

1852-1912

1868

1912

123.

Taishó

Yoshihito

1879-1926

1915

1926

124. Hirohito

1901

1928 Uwaga: data objecia tronu oznacza rok, w którym odbyla sie formalna ceremonia intronizacyjna, nie jest wiec równoznaczna z poczatkiem panowania. Za poczatek panowania mozna uwazac date smierci lub abdykacji poprzedniego cesarza.* , "

BIBLIOGRAFIAAkamatsu P., Meiji 1868, Londyn 1972. Arutjunow S., Swietlow G., Starzy i nowi bogowie Japonii, przet. M. Hensel,Warszawa 1973.Aso Makoto, Amano Ikuo, L'instruction et la modemisation du Japon, Tokio 1973. Aston W. G. (tlum.), Nihongi: Chronicles of Japan from the Earliest Times to AD 697,Tokio 1972. Becker J. E. de, The Nightiess City or the History of the Yoshiwara Yukwaku,Tokio 1971. Beckmann G. M., The Making of the Meiji Constitution: The Otigarchs and iheConstitutional Devehpment of Japan 1868—1891, Lawrence, Kansas 1957. Benedict R., The Chrysantemum and the Sword, Boston 1946. Black J. R., Young Japan: Yokohama and Yedo 1858-79, przedruk, Tokio 1968. Blaker R., The Needle-watcher. The Will Adams Story, British Samurai, Tokio 1978. Borton H., Japan's Modem Century, Nowy Jork 1955. Boscaro A., 101 Lefters of Hideyoshi, Tokio 1975. Chamberlain B. H., Kojiki, or Records of Ancient Matters, Kobe 1932.— Things Japanese, Londyn 1905.C o n do n J. C., Saito Mitsuko, Interctiltural Encounters with Japan, Communication-Contact and Conflict, Tokio 1974. Craig W“ The Fali of Japan, Londyn 1967. Egami Nami o, The Beginnings o f Japanese Ar t, Tokio 1973. Ejdus Ch. T.,

Strona 261

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczOczerki nowoj i nowiejszej istorii Japonii, Moskwa 1955. Eto Jun, A Nation Rebom. A Short History of Postwar Japan, Tokio 1974. Fairbank J., Reischauer E. O., Craig A., East Asia. Tradition and Transformation,Tokio 1976.Fifty Years of Light and Dark, The Hirohito Era, praca zbiorowa, Tokio 1975. Frederic L., Zycie codzienne w Japonii w epoce samurajów, przel. E. Bakowska,Warszawa 1971.Góralski W., Polityka Stanów Zjednoczonych w Poludniowo-Wschodniej Azji, Warszawa 1969.— Stany Zjednoczone — Japonia 1945—1972, Warszawa 1976.Groot G. J., The Prehistory of Japan, Nowy Jork 1951.Guillain R., Japonia, trzecie mocarstwo, przel. A. Galica, Warszawa 1974.Haguenauer Ch., Etudes choisies de Charles Haguenauer, 3 t., Leiden 1977.Hali J. W., Japonia, przel. K. Madajewicz-Czyzewska, Warszawa 1979.— Government and Local Power, 300— 1700. A Study Based on Bizen Province, Prince-ton 1966. Hali J. W., Jansen M., Sludies m the Institutional History of Early Modern Japan,Princeton 1968.* Bibliograna obejmuje pozycje tylko w jezykach europejskich. 444

Hali J. W.. Toyoda Takeshi (red.), Japan in the Muromachi Age, Berkeley —Los Angeles — Londyn 1977. Halloran R., Japan: Images and Realities, Tokio 1973.Heiber H. (red.), Lugehesprechungen im Fuhrerhauptauartier, Protokollfragmente ausHitlers militarischen Kmferemen 1942-1945, Stuttgart 1964. Hersey J., Hiroshima,Nowy Jork 1946.Hilska V., Dzieje i kultura narodu japonskiego, przel. S. Gawtowski, Warszawa 1957. Holtom D. C.. Modern Japan and Shinto Nationalism, Chicago 1947.— Nalional Faith of Japan, Londyn 1938. Hurst G. C., Insei, Abdicated Sovereignsin the Politics of Late Heian Japan,\OS6—1185, Nowy Jork-Londyn 1976. Inoue Mitsusada, Introduction to Japanese History Before the Meiji Restoration, Tokio1962.Istorija Japonii, praca zbiorowa, Moskwa 1978. Istorija wojny na Tichom Okieanie, przekl. z jap., opr. zbiorowe, 5 t“ Moskwa 1957—1958.Jansen M. B., Sakamoto Ryóma and the Meiji Restoration, Princeton 1961. Jofan N., Dawna kultura Japonii, przet. K. Okazaki, Warszawa 1977. Kidder E, Japan Before Buddhism, Nowy Jork 1959. Kotanski W., Kultura japonska a religia, [w:] Kultura a religia. Warszawa 1977.— Sztuka Japonii, Warszawa 1974.— Zarys dziejów religii w Japonii, Warszawa 1963.— Zwyczaje, obrzedy i symbole religijne w Japonii, [w:] Zwyczaje, obrzedy i symbole religijne. Warszawa 1974. Krywielew I. A., Stratanowicz G. G. (red.), Religija i mifologia narodów wostocznoji juznoj Azii, Moskwa 1970.Kutakow L. N., Wnieszniaja polityka i dipiomacyja Japonii, Moskwa 1964. Lehmann J. P., The Image of Japan. From Feudal Isolalion to Worid Power1850-1905, Londyn 1978. Malinowski R. (red.). Kleska Armii Kwantunskiej, przel. S. Ludkiewicz i A. Zbyszewski,Warszawa 1968.Mason R. H. P., Caiger J. G., A History of Japan, Tokio 1975. Mass J. P., The Kamakura Bakufu. A Study in Documents, Stanford 1976.— Warrior Governmenl In Early Medieval Japan. A Study of the Kamakura Bakufu,Shugo and Jiro, New Haven — Londyn 1974. McCullough H. C., (przeki.) The Taiheiki: A Chronicie of Medieval Japan, Nowy Jork1959.— (przekl.) Yoshitsune, Stanford 1965.Minear R. H., Yictors' Justice. The Tokyo War Crimes Trial, Tokio 1972. Morris I., Nationalism and the Right Wing: A Study of Postwar Trends, Londyn1960.— Swiat ksiecia Promienistego, przel. T. Szafar, Warszawa 1973. Okuma Shigenobu,Fifty Years of New Japan, (opr.), Londyn 1909—1910. Ratti O., Westbrook Adele, Secrets of the Samurai. A Survey of the Martial Ansof Feudal Japan, Tokio 1973.Reischauer E. O., Japan. The Story of a Nation, Tokio 1973. Reischauer E. O., Yamagiwa Joseph, Translations from Early Japanese Literature,

Strona 262

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczCambridge 1964.Russel of Liverpool, Rycerze Bushido, przel. T. Wojcik, Warszawa 1961. Sansom G.B.. A History of Japan, 3 t.. Tokio 1977.— Japan. A Short Cultural History, Tokio 1973.— Japan in Worid History, Tokio 1977.— The Western Worid and Japan, Nowy Jork 1973. Scalapino R., Democracy and the Party Movement in Prewar Japan, Berkeley 1953.— The Japanese Communist Movement, 1920-1966, Berkeley 1967. Schmidt P., Statysta na dyplomatycznej scenie, Kraków 1965. Shigemitsu Mamoru, Japan and HerDestiny, Nowy Jork 1958. Shinoda Minoru, The Founding o f the Kamakura Shogunate, 1180—1185, Nowy Jork 1960.445

S i eb o Id P. F. von, Manners and Customs of the Japanese in the Nineteenth Century,opr. T. Barrow, Tokio 1977. Siewostjanow G. N., Diplomaticzeskaja islorija wojnyim Tichom Okieanie, Moskwa1969.Stadkowskij M., Chiny i Japonia, przel. W. Gluchowski, Warszawa 1975. Storry R.,A Hislory of Modern Japan, Londyn 1962. Suzuki Daisetz Teitaro, Wprowadzenie do buddyzmu zen. przel. z angielskiegoM. i A. Grabowscy, Warszawa 1979.— Zen and Japanese Buddhism, Tokio 1961. Tanin O., Yohan E., Militarism and Fascism in Japan, Nowy Jork 1934. The Status System and Social Organization of Satsuma, praca zbiorowa, Tokio 1975. Tubielewicz J., Mitologia Japonii, Warszawa1977. Varley H. P.. Japanese Culture. A Short History, Tokio 1978.— The Onin War, Nowy Jork 1967.— Imperial Resloration in Medievat Japan, Nowy Jork — Londyn 1971. Watts A. W., The Way of Zen, Londyn 1962. We b b H., An Introduction to Japan. Tokio 1955. Yamamura Kozo, A Study of Samurai Income and Entrepreneurship, Canbridge Mss.1974.Yoshida Shigeru, The Yoshida Memoirs, Boston 1962. Zuków G.. Wspomnienia i refleksje, przekl. Cz. Czarnogórski, F. Chuchrowski,P. Marciniszyn, Warszawa 1970.

SLOWNIK TERMINÓW JAPONSKICH(nie obejmuje nazw wlasnych i tytulów dziel)akutó — “partie zlych", grupy zbrojneamabe — rybacyama-shogun — mniszka-siogunampo-joyaku — traktat o bezpieczenstwie (miedzy Japonia a USA)ankokuji — swiatynia ufundowana na intencje pokoju w krajuashigaru — “lekkonodzy", piesi wojownicyason — jeden z tytulów w systemie kabane (zob.)atae — jeden z tytulów w systemie kabane (zob.)azekura-zukuri — nazwa rodzimego stylu architektonicznegoazukaridokoro — tytul urzednika cywilnego (okres Kamakura)bakufu — “rzady pod namiotem", shógunatbakuhan — bakufu (zob.) oraz ksiestwa feudalnebakushi-jiken — incydent z wybuchem.be — ugrupowania zawodowe w panstwie Yamataihen — urzad kontrolerahe-no turni — ugrupowania zawodowebettb — szef urzedubikuni — mniszka buddyjskabiwa — instrument strunowy, rodzaj lutnihiwa-hoshi — niewidomi mnisi-spiewacy przy wtórze biwaho — znormalizowana dzialka pod zabudowebugyó — tytul urzedników pelniacych róznorodne funkcje nadzorczebuke — rody wojownikówbummei-kaika — cywilizacja i oswieceniebungo — jezyk pisanybushi — wojownik, samurajbushidan — “grupy wojskowe", ugrupowania zbrojnebushido — “droga wojownika", etyka rycerskabyobu — parawanchajin — mistrz ceremonii herbacianejchanoyu — doslownie “wrzatek na herbate", ceremonia herbaciana

Strona 263

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczchigaidana — dekoracyjna, asymetryczna pólkachigyó, chigyochi — ziemia uzyskana w nagrode, lennochigyo-sei — system nieograniczonej kontroli daimyó (zob.) nad calym jego terytorium447

chihó-kan — urzedy prowincjonalnechihokan-kaigi — kongres gubernatorów prefekturalnychcho — znormalizowana dzialka pod zabudowecho — jednostka powierzchni (0,992 ha)cho — podatek w tekstyliachchoka — “dlugie piesni", klasyczny gatunek poetyckichokusen-shu — antologia poezji zebrana z rozkazu cesarskiegochokushiden — prywatne ziemie cesarskiechokushinden — ziemie nadawane na mocy edyktu cesarskiegochonin — mieszczaniechSteki — wrogowie tronuchu — lojalnosc wobec zwierzchnikachunagon — wielki radca dworu sredniego stopniachuo-kan — urzedy centralneDaigaku-ryS — Departament do Spraw Naukidaijin — minister; “wielki minister"daikan — zarzadca; deputowanydaimyo — ksiaze feudalnydainagon — wielki radca dworu najwyzszego stopniaDainippon-teikoku-kempo — konstytucja Wielkiego Cesarstwa Japoniidaii — palac cesarskiDaishin'm — Sad Najwyzszydajodaijin (daijodaijin) — wielki ministerdajodaijin-zenshi, hoo — tytuly bedace polaczeniem najwyzszych godnosci swieckichi duchownychDajókan (Daijokan) — Wielka Rada Stanu dengaku — “zabawy polne", wczesna forma widowiska teatralnego dbboshu — kompanionowie, zawodowi esteci dogo — arystokracja chlopska dogu — gliniane figurki do-ikki — wiejskie zwiazki zbrojnedoso — wlasciciele magazynów dotaku — “dzwony" z brazuemakimono — malowidlo na zwojueta — najnizsza, odizolowana kasta spolecznaetoki-hoshi — mnisi-opowiadacze objasniajacy obrazkifubitobe — skrybowiefudai-daimyo — dziedziczni wasale rodu Tokugawafudai-hikan — wasale rodu Ashikagafumie — deptanie swietego obrazufusakumen — nazwa typu masek pantomimicznychfusuma — przesuwanie sciankifuyu-no jin — oblezenie zimowegaiseki — pokrewienstwo przez matkegekokujo — obalanie zwierzchników przez podwladnychgekyo — “dolna stolica"; zewnetrzna stolicagembun-itchi — jednosc mowy i jezyka pisanegogenkan — przedsionekgennai-yaki — ceramika Gennai'a448

Genroin — senatgrsil - tytul urzednika cywilnego (okres Kamakura)Gim — zgromadzenie doradczegiwadan — oddzialy “bokserów" (Chiny)go-hugyo — pieciu funkcjonariuszygoichigo-jiken — incydent z 15 majagoin — ziemie oficjalnie nalezace do ex-cesarzygokajo-no .winian — deklaracja cesarskagokamon — rodziny dalszych krewnych rodu Tokugawagokenin — bezposredni wasale rzadu w Kamakurzegórna — misteria swietego ogniagondainagon — wielki radca stanugongen — “przejawiony"guningumi — piecioosobowe zespoly na wsi

Strona 264

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczgosanke — “trzy szanowne rodziny"gosankyo — rody pochodzace od synów shoguna Tokugawa Yoshimunego-sannm-mi eki — pózniejsza wojna trzyletniagoshtiinscn — statki handlowe shogunago-tciiro — “pieciu starszych", rada regencyjnagozan — “piec gór", piec swiatyngozm-hungaku — literatura pieciu swiatyngozan-hungei — sztuka pieciu swiatyngozan-hunka — kultura pieciu swiatyngozokii — arystokracja osiadla na prowincjigumhutsu — militaryscigun — powiatgundcii — starosta okregowyGunju-siw — Ministerstwo Uzbrojeniagunki-monogatari — opowiesci wojenneGyohu-sim — Resort Wymiaru Sprawiedliwoscihaikai — poemat wiazany o tresci zartobliwejhaiku — krótki 17-zgloskowy poemathaito-rei — dekret zakazujacy noszenia mieczyhakom- — tytul naukowy (doktor)hm — jednostka autonomiczna pod wladza daimó (zob.)Imnden-sei — system nadzialów ziemihuniwd — “kregi gliniane", rodzaj naczyn i rzezb w gliniehititseki-hokein — zwrot rejestrówluinzri — “pól dochodu", system oplat na cele militarnehatcimolo — bezposredni wasaleHikitstikeshu — organ sadowniczyhiniii — “nieludzie", najubozsze warstwy ludnosci miejskiejhird-yoriiii — wasale, których nie obowiazywal system sankin-kotai (zob.)Ilisiinai - kandydat na doradceiiiliihtiwi — spisy ludnoscihiliigen'xhi-no ho — prawo o odsylaniu ludzi (na wies)liiuin-/nrci — przepisy o porzadku publicznymlidkni — feudalizmhiikkr — nazwa sekty NichirenaImkkti — poczatkowa strofa poematu renga (zob.)hokuhemho - pólnocny rejon stolicyImnchi — posiadana juz ziemia29 Hiilon.i Japonii 449

honke — patronhoroku — pensja wyplacana wasalom; zasilek w zamian za uslugihosso — nazwa Sektyhosso-rokuso — szesciu patriarchów sekty hossohyakusho — chlopihyakusho-ikki — bunty chlopskieHyobu-sho — Resort Spraw WojskowychHyojosho — trybunal sadowyichijitsu-shinto — shinto jedynej prawdyiden — ziemia uzyskiwana w zwiazku z ranga1/10 — swiadczenia zwiazane z rangaikrbana — “ozywione kwiaty", kompozycje kwiatoweikki — bunty fanatyków religijnychikki — liga dla wspólnej obronyikkó — nazwa sektyikko — fanatycy religijniikko-ikki — zob. ikkim — pierwiastek zenskiIn-no cho — urzad do spraw ex-cesarzyinro — puzderko na leki lub pieczecieinsei — rzady cesarzy, którzy abdykowalijian-iji-no ho — prawo o zachowaniu 'bezpieczenstwa Jibu-shó — Resort Spraw Cywilnych jidaimono — sztuki historyczne jiden — ziemie klasztorów buddyjskich jiin-hatto — przepisy dla swiatyn i klasztorów Jingikan — Urzad do Spraw Kultujisha-hugyo — urzednicy sprawiajacy nadzór nad swiatyniami i chramami jishu — sekta “godzinowa" jito — komisarze majatków ziemskich jitodai — zastepca jito jito-eshiki — uprawnienia jito jo — ulicajóchi-rei — “nakaz dotyczacy ksiestw feudalnych" jodai — kasztelan zamku jódo —

Strona 265

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz“czysta ziemia", nazwa sekty jodo-shinshu — prawdziwa nauka o czystej ziemi joka-machi — miasta powstajace wokól zamków jomon-hunka — kultura wzoru sznurowego joruri — teatr lalkowyjwi-shinshó — dwunastu boskich generalów (z panteonu buddyjskiego) jun-sessho — pelniacy obowiazki regenta jusha — uczony konfucjanski jSyo-bimka-zai — wazny zabytek kulturykahane — dziedziczne tytuly przyslugujace poszczególnym rodom kabuki — teatr mieszczanski okresu Edo kageyushi — funkcjonariusze urzedu audytorskiego Kageyushi-no cho — Urzad Audytorski kagura-uta — przyspiewy do tanców swiatynnych kaisho — pawilony dla przyjec dworskich450

kaizuka — “pagórki muszlowe"kakampu — ognioodporne ubranie z azbestukakemono — obrazy zawieszane na scianiekakushin — przemiana rewolucyjnakarni — bóstwa rodzimekarni — gubernatorkamikaze — “boski wiatr"; oddzialy samobójczekami-shibai — wedrowne teatrzyki z papierukammuri — nakrycie glowy urzedników dworskichkampaku — kanclerzkanjo — chrzest wtajemniczeniakanjo-bugyo — ministrowie finansówkamei — namiestnik shogunakanshoku-ikai-sei — system urzedów i rangkanuchibe — kowalekaramono — “rzeczy chinskie", wyroby chinskiego rzemioslakare-sansui — “wyschniety krajobraz", rodzaj kompozycji ogrodowejkalanagari — akcje rozbrajania chlopówkataribe — opowiadaczekattegata — urzednicy od spraw finansowychkawaraban — wiadomosci biezace odbijane z deski lub glinianej tablicykawaramono — “ludzie z wyschnietego koryta rzeki", najnizsza w hierarchii spolecznejwarstwa mieszkanców Kioto kebiishi — funkcjonariusze Urzedu Policyjnego kebiishi-no cho — Urzad Policyjny kenchi — spisy ziemi kerai — wasal kibe — drwalekiheitai — zmodernizowane oddzialy zlozone z przedstawicieli róznych stanów kiko— pamietniki z podrózykirokujo — urzad zajmujacy sie prawami wlasnosci shóenów (zob.) kizoku — arystokracja stoleczna Kizokuin — Izba Wyzszako — podporzadkowanie sie glowie rodziny ko — gminy wyznawców sekty jodo kobu-gattai — zjednoczenie dworu cesarskiego i rzadu shoguna kóden — ziemie nadawane za specjalne zaslugi dla kraju kodo — pawilon wykladowy (swiatyni) kofun — kurhany kofun-jidai — okres kurhanów kogakuha — nauki zajmujace sie starozytnoscia kogo — jezyk mówiony kogo — cesarzowa pierwszej rangi koji — malaulicakokkai-kisei-domei — Liga Ustanowienia Parlamentu kokka-shinto — shintó panstwowe kokka-sodoin-no ho — ustawa o ogólnej mobilizacji kraju koku — prowincjakoku — jednostka przeliczeniowa produktu rolnego (ok. 180 1 ryzu) kokubunji — przydzielony prowincji klasztor kokubunniji — przydzielony prowincji zenski klasztor kokudaka — zdolnosc produkcyjna ziemi; podatek od produktów rolnych kokugaku — “nauka narodowa", studia nad tradycja i jezykiem japonskim451

koktigciryo (koktiryo) — ziemia publicznakiikiigunrisci — system prowincji, powiatów i osiedlikokuhó — “skarb narodowy", wybitne dzielo sztukikokujin — “ludzie prowincji", wojownicykokushu — gospodarz prowincjikokusui-hozon — zachowanie tozsamosci narodowejkondrn — nowizny, nowo zagospodarowane ziemiekonden-eisei-shizai-no ho — dekret o prawie wieczystego posiadania nowiznkondo — glówny pawilon (swiatyni)kori — powiatkoshilsu-limpan — prawa dotyczace Domu Cesarskiego

Strona 266

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczkolai-yoriai — wasale, których dotyczyl obowiazek sankin-kotai (zob.)kolio — tytul równoznaczny z tytulem shogunakuhunden — przydzial ziemi uprawnejkudashihumi — oficjalne pismo z górykugc — najwyzsi urzednicy dworscykujigata — urzednicy kontrolujacy administracje prowincjonalnakurni — zespól, grupakumi/(ashira — naczelnicy piecioosobowych grup “goningumi" (zob.)Kumii-siw — Urzad do Spraw Kultukiwi — prowincjakuni-no karni — gubernatorkuni-no miyalsuko — jeden z tytulów systemu kabane (zob.)kuni-no suke — wieegubernatorkunishu — niezalezni wojownicyKurododokoro — Sekretariat Cesarskikurododokoni-no hetto — dyrektorzy Sekretariatukwodo-no karni — prywatny sekretarz cesarzakyaku-shiki — nowelizacja kodeksukyo — stolicaKyoto-shoshidai — zob. shoshidaikyuden — zaplata w ziemikyusekk i-jidai — starszy okres kamieniamachi — kwartal, dzielnica; male miastomachi-hugyo — merowie poszczególnych miastmachidoshiyori — rada miejskamachigumi — zespoly kwartalów, administracja miejskamachiw — spolecznosc miejskamarhi-yakko — miejskie oddzialy samoobronymandoe — ceremonia tysiecy swiatelMundokoro — centralny organ administracyjnymandokorodai — zastepca naczelnika Mandokoroman'ybgana — “znaki chinskie uzyte w Man 'ybshu, system zapisu fonetycznegomappo — upadek prawametsuke — urzednicy kierujacy siecia policyjno-szpiegowskamikkyó — nauki tajemnemikotonori — dekrety cesarskieMimbu-shó — Resort do Spraw Ludnosciminken-undo — ruch na rzecz praw narodumiso — pasta sojowamiuchi — bliskie osoby; tu: wasalemiyako — stolica452

mokkan — drewniane tabliczki do prowadzenia rejestrówmokiidai — deputowany gubernatoramomhiilsu — biurokracja cywilnaMonchujo — sad cywilnynwno-no awure — patos rzeczymonto — fanatycy religijni; równiez inna nazwa sekty jódommlo-no o/ona — naczelnik gminy k5 (zob.)mudoki-hunka — kultura przedceramicznaumra — wiesmuraji — jeden z tytulów systemu kabane (zob.)Mushadokoro — jeden z urzedów centralnych (Kamakura)myojin — jasne bóstwomyoshu-shiki — nadanie ziemi na wlasnoscmheshima-yaki — ceramika Nabcshimaiwgare-kuho — “wygnany" kubó (zob.)nagan — radca cesarskinaidaijin — wielki minister srodkanairan-no senji — dekret uprawniajacy do wgladu w prywatne archiwa cesarskienaishinnó — najwyzszy tytul ksiezniczek krwinaishi-no karni — przelozona dam dworuNakcit.wkasa-shó — Resort Urzedów Centralnychnamban — “poludniowi barbarzyncy", Europejczycynamhoku-chó — dwór pólnocny i poludniowynanushi — naczelnik wsinaisu-no jin — oblezenie letnie

Strona 267

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicznemhulsu — skrót od “Namu Amida Butsu" (“Zbaw mnie, Buddo Amida"), formulamodlitewna nengo — nazwa ery nanju-gyoji — doroczne ceremonie nelsuke — ozdobny brelokni/irigiirhi — niskie wejscie do pawilonu herbacianego nijuikkaio-nn yokyu — dwadziescia jeden zadan nikki - dziennik, pamietnik nmirokti-jiken — incydent z 26 lutego no — klasyczny teatr norilo — recytacje modlitewne niilii — niewolnicyohi — ozdobny pas do kimona oji — duza ulicaoktidoshiyori - urzednik-ochmistrz zamku Edo Óklira-shn — Resort Finansówuinrl.wke — funkcjonariusze kontrolujacy daimyó (zob.) (inii — jeden z tytulów systemu kabane (zob.) omwdc — kobiecy styl uzycia hieroglifów onnagaiit — aktorzy kabuki specjalizujacy sie w rolach kobiecych Onshogata — Biuro do Spraw Nagród orvo.v/M — zbrojni przedstawiciele prawalishi-ila — drewniana platforma do eksponowania przedmiotów sakralnych lub dekoracyjnychIHirr-jomon-jidcii — epoka poprzedzajaca jómon (zob.) 453

rampeki — “holenderski maniak"rangaku — “nauka holenderska", nauki europejskie docierajace do Japonii w okresie Edorangakusha — uczony w nauce holenderskiejrekishi-monogatari — opowiesci historycznerenga — poemat wiazanyrensho — kosygnatariuszri — jednostka dlugosci (ok. 3,93 km)ri — osiedlerikka — “stojace kwiaty", styl ikebanyrinzai — nazwa sektyritswyo-kokka — panstwo oparte na ustalonych normach prawnychroji — drózka do pawilonu herbacianegoroju — rada starszych, radcaroju-shuseki — naczelnik rady starszychrokkasen — szesciu mistrzów poezjironin — samuraj bez panarusudokoro — deputowany, zastepca gubernatorarusui-toshiyoli — urzednik zastepujacy shóguna na zamku Edoryohu — dwuaspektowoscryóhu-shinto — synkretyczny kierunek buddyzmuryoge-no kan — urzedy pozakodeksoweryokan — zajazdryoke, ryoshu — wielki posiadacz ziemskisadaijin — minister lewej stronysado — “droga herbaty", ceremonia herbacianasake — wódka ryzowasakoku — kraj w izolacjisaku-shiki — nadanie ziemi w uzytkowaniesakyo — “lewa stolica", lewa strona stolicysakyo-shiki — Urzad Municypalny lewej strony stolicySamuraidokoro — Urzad do Spraw Samurajówsangatsu-jiken —.incydent marcowysangi — doradca cesarskisankan — trzy rody kanrei (zob.)sankin-kotai — obowiazek regularnego przebywania na dworze w Edo, dotyczacy daimyosankoku-kanshó — potrójna interwencjasanno-shinto — zob. ichijitsu-shintósarugaku — “malpia zabawa", typ widowiska plebejskiegosarugaku-no — forma teatralna, poczatki teatru nosalo — osiedlesatoosa — soltyssatori — iluminacjasedoka — “piesni z przydana glowa", klasyczna forma poetyckaseigun — armia zachodniasei-i-laishogun — wielki hetman podbijajacy barbarzyncówsel/i-sosai — pelnomocnik rzaduseinan-senso — wojna na poludniowym zachodzieseitaisho — ksiega struktury rzadusekisho — bariery celne ze straznicamisekitei — kamienny ogród

Strona 268

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczsekkanke — ród regentów i kanclerzysekkan-seiji — rzady regentów i kanclerzy454

semmyo — dekrety cesarskie sengoku — kraj W wojniesengoku-daimyo — terytorialni wladcy feudalni sensb — akcesja cesarza sesso — regentsewamono — sztuki obyczajowe shichidó — siedem traktówshiden — ziemie nadawane arystokrycji jako wyróznienie shiki — prawa do ziemi Shikibusho — Resort Ceremonii shikiden — ziemia uzyskiwana w zwiazku z nominacjashikken — tytul regenta shimban — gwardia palacowa shoguna shimbun — gazetashimbunshi-jorei — prawo ograniczajace wolnosc prasy shimhutsu-bunri-rei — dekret o rozdzieleniu shintó i buddyzmu shimpa — “nowa szkola" w teatrze shinden— ziemie chramów shintoistycznych shinden-zukuri — styl pawilonu “sypialnego" shingeki — “nowy teatr"shingon — “prawdziwe slowa", nazwa sekty shingon-shintó — synkretyczny kierunek buddyzmu shinno — najwyzszy tytul ksiazat krwi shinshu — zob. jódo-shinshu shintó — rodzima religia japonskashitennó — czterej królowie, postacie z panteonu buddyjskiego shitsuji — naczelnik Mandokoro (zob.) shitsujidai — zastepca shitsujishoen — posiadlosci ziemskie wylaczone z puli panstwowej shoen-shiki — system praw posiadania ziem shóen shogun — tytul naczelnego wodza shohatto — ogólne przepisy prawne shoimban — swita reprezentacyjna shoguna shoin [tsuke-shoin) — alkowa obudowana wokól stolu do pisania shoin-zukuri — styl gabinetowy, nazwa stylu architektonicznego shbji — przesuwane drzwi shokuho — swiadczenia zwiazanez urzedem shokunin — ludzie parajacy sie zawodem (kupcy, rzemieslnicy, artysci itp.) shomon — dowód tozsamosci shoshi — naczelnicy Samuraidokoro (zob.) shoshidai — zastepcy naczelników Samuraidokoro (zob.) Showa-ishin — odnowa ery Shówa shoyu — ekstrakt (sos) sojowy shugendo — droga ascezy shugenja — przedstawiciele ruchu ascezy Shugiin — Izba Nizsza parlamentu shugo — gubernatorzy wojskowi shugodai — zastepcy shugoshugo-daimyo — wlasciciele wielkich obszarów, dysponujacy sila militarna • shugo-uke — przejety przez shugo (zob.) shukai-jorei — prawo o zgromadzeniach shukuba — miejsce noclegu, zajazd shushigaku — nauka Chu Hsi'ego455

.w - podatek placony w ziarnie

.wini — “slomiana chata", pawilon do ceremonii herbacianej

.whtiynnin — urzednicy palacowi shóguna

.W/K'/ - zbrojni mnisi

.w/ito — zwierzchnik jito (zob.)sonno-joi — “czcic cesarza, wypedzic barbarzynców"sóryo — dziedzic schedy rodzinnejsoryosei — system dziedziczenia w glównej liniisoslidhan — urzad ceremonialu dworu shóguna.wshugo — zwierzchnik shugo (zob.)solo — jeden z kierunków buddyzmu Zensuihokuga — obrazy malowane tuszemstlika-shintS — kierunek shintó zapoczatkowany przez Yamazaki Anzaisukune — jeden z tytulów w systemie kabane (zob.)SGmilsuin — Tajna Radataiko — tytul ex-kanclerzytaikyoku — absoluttaikun — tu: shoguntairó — zwierzchnik roju (zob.)taishi (daishi) — wielki mistrztan — jednostka powierzchni (9,92 ara)tanabe — rolnicy uprawiajacy pola ryzowetandai — namiestniktanegashima — nazwa pierwszych arkebuztanku — “krótka piesn", klasyczny gatunek poetyckitatami — mata podlogowaleiki-ichi — regularne jarmarkitendai — nazwa sektylendai-shinto — synkretyczny kierunek buddyzmulenno — cesarztenryo — “niebianskie domeny", ziemie nalezace do shógunaterakoya — szkólka przyswiatynna

Strona 269

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczlocha — konkursy herbacianetogun — armia wschodnialoi (toimaru) — urzednicy nadzorujacy transport towarówlokan — rezydent generalny w Koreiloko — ceremonialne podwyzszenielokonoma — alkowa, miejsce dla eksponowania dziel sztuki itp.lomo — ugrupowania zawodowelomo-no miyatsuko — jeden z tytulów w systemie kabane (zob.)tonseisha — osoby, które wyrzekly sie zycia swieckiegolon'yci (toiya) — hurtownicyloshiyori — starzec; tu: wiejska rada starszychio:ama-daimy5 — feudalowie, którzy dopiero po zwyciestwie rodu Tokugawa uznali jegowladzet.wihilsili — policja specjalna tmiiiiimi — wielka fala towarzyszaca trzesieniomziemiiihiisiiniigami — bóstwa lokalneiirhiharui-rei — rozkaz strzelania bez ostrzezeniaiidaijin — minister prawej stronyiidilisiw — glównodowodzacy prawego oddzialu strazy cesarskiej456

u/i — ródujihito — szeregowy czlonek roduujidera — swiatynia rodowaujigami — bóstwo rodoweuji-no choja — naczelnik roduu/i-no karni — naczelnik roduukiyo — plynacy, przemijajacy swiatukiyoe — “obrazy plynacego swiata", kierunek w malarstwie okresu Edotikyo — “prawa stolica", prawa czesc stolicyukyo-hokuhemho — rejon pólnocny prawej czesci stolicyiikyoku-dantai — organizacje prawicoweUkyoshiki — Urzad Municypalny prawej strony stolicyumaya — zajazd z konmi rozstawnymiurahe — wrózbiciuta-awase — konkursy poetyckieula-monogatmi — opowiesc osnuta wokól poematówwahi — prostotawahirha — “wyciszony" styl podawania herbaty wagaku — “szkola japonska", nauka rodzima wagakusha — zwolennicy nauki rodzimej wakadoshiyori — rada mlodszych starostów n-aku — piraciyakko — oddzialy samoobronyyakusa-iw kabam — osiem dziedzicznych tytulówyamabushi — “spiacy w górach", nazwa ascetówyari — wlóczniaytishiki — rezydencjayn podatek w produktach lokalnychyo — pierwiastek meskiyomeigaku — nauka Wang Yang-mingayonin — urzednik nominalnyyoriai - doradcy shógunayofiudo — tytul nizszych urzednikówyiigen — termin uzywany w estetyce, oznaczajacy rzeczy tajemnicze i niezglebioneyiikakii — dzielnice kurtyzanza — stowarzyszenia branzowezaihaisii — kregi przemyslu i wielkiej finansjeryzairhS-kanjw — urzednicy osiedli w miejscu pelnienia urzeduZtisso-ketsudanjo — urzad sadowyzazen — medytacja w pozycji siedzacejzm — kierunek buddyzmu, praktyki medytacyjne:cn-kunvn-no eki — wczesniejsza wojna dziewiecioletniazoshiki — tytul nizszych urzednikówzuryo — gubernatorzy prowincjonalniZestawila Krystyna Okazuki

INDEKS NAZW ORGANIZACJI(obejmuje nazwy szkól, uczelni, partii, stowarzyszen, organizacji gospodarczych

Strona 270

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczi miedzynarodowych, instytucji wojskowych, armii)Aikokusha, stowarzyszenie 364 Aikokuto (Partia Patriotyczna) 359, 364Chósen-ginko, bank 403 Czerwona Armia 414Daiichi-ginkó, bank 381, 406 Dainihon-kokusuikai, stowarzyszenie 400 Demokratyczna Partia 427Furukawa Cement, cementownia 381Gen'yosha, organizacja polityczna 400 GHQ zob. Najwyzsze Dowództwo Sil Sprzymierzonychlgakkan, szkola 308 Innai, kopalnia 381Kokkai-kisei-domei (Liga UstanowieniaParlamentu) 364Kokuryukai. organizacja polityczna 400 Komunistyczna Partia Japonii, KPJ, Ky5-santó 398, 399, 426 Kosaka, kopalnia 381KPCh (Komunistyczna Partia Chin) 412 Kuantunska Armia (jap. Kanto-gun) 407,408, 410-412, 415, 421Meirokusha, stowarzyszenie 387 Mitsubishi-ginkó, bank 406, 409 Mitsui-ginkó, bank 406Najwyzsze Dowództwo Sil Sprzymierzonych (GHQ) 423 Nihon-kogyo-ginko, bank 403ONZ 426, 429Liberalna Partia 427, 428 Liga Narodów 404. 411, 412, 414Kangakai, towarzystwo 392Kanó, szkola 315Keio-daigaku, uczelnia 366Ketsumeidan, ugrupowanie polityczne 409Kobu-bijutsu-gakko, szkola 391Kobun'in, szkola 299Kodó-ha (Frakcja Cesarskiej Drogi) 413Kogidó, szkola 303Kojókan, szkola 311Reimeikai, towarzystwo 399Risshisha, stowarzyszenie 359, 363, 364Rodó-nominto (Chlopska Partia Pracy) 399Sakurakai (Stowarzyszenie Wisni) 410, 411 Seiyukai, partia 409 Sekitokudo, szkola 303 / Shakai-minshutó (Stowarzyszenie Socjali-styczno-Demokratyczne) 398 Shinagawa, huta szkla 381 Socjalistyczna Partia 427 Sumitomo-ginkó, bank 406458

Taisei-yokusankai (Stowarzyszenie Wspie- Waseda-daigaku, Uniwersytet Waseda 366.rania Rzadu Cesarskiego) 416 399 Taiwan-ginkó, bank 403Tokyo-bijutsu-gakkó, szkola 392, 393 Yamato-minrókai. stowarzyszenie 400 Tókyo-gasu, gazownia 381 Yasuda (Fuji)-ginkó, bank 4061 ZestawSa Wanda Anasz

INDEKS NAZWISKW indeksie zastosowano nastepujace skróty: chin. — chinski; gen. — general; jap.— japonski: pik — pulkownik; ur. — urodzony; zm. — zmarl; zob. — zobacz. Daty w nawiasie oznaczaja okres zycia, daty bez nawiasów czas sprawowania funkcji albo wladzy.Aoki Kon'y5 (XVIII w.), badacz w dziedzinie nauk politycznych, ekonomicznych i historycznych 303, 306, 307, 308Arahata Kanson (ur. 1887), jeden z zalozycieli KPJ 398Arai Hakuseki (1656— 1725), konfucjanista, doradca shoguna 299, 305Arima, ród 220Arimura Jizaemon (1838—1860). lojalista, rónin z Satsumy 334Arisaka Shozo. archeolog, odkrywca pagórka muszlowego w 1884 r. 13Arisugawa Taruhito (1835-1895), polityk i wojownikAriwara-no Narihira (825—880), poeta, malarz 141Asai, ród 220. 222Asai Nagamasa (1545- 1573), daimyó 222. 223, 226. 227. 233Asai Oichi zob. OichiAsakura, ród 199, 220. 224Asakura Yoshikage (1533-1573), daimyó 223, 226. 227. 233Asano, ród 265Asano Nagamasa (1546—1610), daimyó 252Asano Naganao (1610- 1672). daimyó 302Asano Naganori (1667- 1701). daimyó 291Asano Yukinaga (XVI/XVII w.), wojownik 255

Strona 271

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczAshikaga. ród 173. 187. 188, 190-201. 212. 222. 227, 237. 264. 316,Ashikaga Chachamaru 195Ashikaga Masatomo (1436-1491). syn shoguna Yoshinori 195Abe. ród SOI. 102. 118Abe l.sso (1865-1949). socjaldemokrata. przywódca Shakai. tai-shutó 398Abe Masahiro (1819-1857), dyplomata 329. 332Abutsu-ni (XIII w.), dama dworu 180. 181Adams Will, jap. Miura Anjin (1564— 1620), zeglarz angielski 283Akamatsu, ród 194Akamatsu Masanori (XV w.), daimyó 198Akamatsu Mitsusuke (1381- 1441), polityk 193Akamatsu Paul. wspólczesny historyk 264Akechi Mitsuhide (1526-1582). dowódca armii w sluzbie Nobunagi 229Akirakeiko (IX w.), córka Fujiwary Yoshi-fusy, zona cesarza Montoku 124Akutagawa Ryunosuke (1892-1927), pisarz 389. 390Aleksander I (1777-1825), car rosyjski w latach 1801-1825 326Anami Korechika, minister wojny w okresie II wojny swiatowej 422Ando Teruzó (1905-1936), jeden z przywódców incydentu z 26 I II 936 413An Dzungyn, Koreanczyk, zabójca Itó Hirobumi w 1909 r. 377Ankokuji Ekei (zm. 1600), mnich buddyjski 255Anshi (X w.), cesarzowa, malzonka Mura-kami 126Antoku (1178-1185); 81. cesarz w latach 1180-1183 110. 113. 152. 172Anzai zob. Yamazaki AnzaiAoki Koji, historyk 294460

Ashikaga Motouji (1340—1367), zarzadca wschodnich prowincji (Kanto-kubo)/94Ashikaga Shigeuji (1434— 1497), wojownik 195Ashikaga Tadayoshi (1307— 1352), wojownik, mlodszy brat Ashikaga Takauji 187-189. 191Ashikaga Takauji (1305-1358), l. shogun z rodu Ashikaga w latach 1335—1358, 173,187-191. 193-195, 200, 208, 210, 211, 266Ashikaga Yoshiakira (1330-1368). 2. shogun z rodu Ashikaga w latach 1358— 1367, syn Takaujiego 193Ashikaga Yoshiaki (1537-1597). ostatni 15. shogun z rodu Ashikaga w latach 1568-1573 199, 223. 226. 227Ashikaga Yoshiharu (1510-1550), 12. shogun z rodu Ashikaga w latach 1521— 1545 199Ashikaga Yoshihide (1564- 1568), 14. shogun z rodu Ashikaga 199Ashikaga Yoshihisa (1465-1489). 9. shogun z rodu Ashikaga w latach 1474— 1489 197. 198Ashikaga Yoshimasa (1436- 1490), 8. shogun z rodu Ashikaga w latach 1443— 1474 197. 198. 209. 210. 212. 213. 215-219. 246. 247. 316Ashikaga Yoshimi (1439—1491). czwarty syn Yoshinori. mnich, brat Yoshirnasy 197,198Ashikaga Yoshimitsu (1358- 1408). 3. shogun z rodu Ashikaga w latach 1367— 1395 193. 195. 196. 21)9-214. 216. 218Ashikaga Yoshinori (1394-1441). 6. shogun z rodu .Ashikaga w latach 1428— 1441 193, 196, 209Ashikaga Yoshitane (1465- 1522), 10. shogun z rodu Ashikaga w latach 1490— 1493 i 1508-1521 198. 199Ashikaga Yoshiteru (1535-1565), 13, shogun 7 rodu Ashikaga w latach 1545— 1565 199Ashikaga Yoshizumi (1478-1511). 11. shogun z rodu Ashikaga w latach 1493— 1508 199Aso Korenao (?—1336). kaplan shintó. wojownik 188Asukabe-no Tsunenori (X w.), malarz 145Atsumichi (X/XI w.), ksiaze 128Atsutane zob. Hirata AtsutaneBanzan zob. Kumazawa BanzanBasho zob. Matsuo BashoBekki Shózaemon (zm. 1652). rónin, przywódca spisku przeciw shogunowi le-mitsu 288Bidatsu (538-585), 30. cesarz w latach 572-585 49, 50Biddle. komandor amerykanski, w 1846 r. przybybdo Japonii z misja nawiazania stosunków bilateralnych 328Bin (VII w.), mnich, jeden z autorów reform Taika 52, 54. 64Bismarck Otto von (1815-1898), prusko-niemiecki maz stanu, kanclerz Rzeszy w

Strona 272

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczlatach 1871-1890 344Black John Reddie (zm. 1880), dziennikarz amerykanski 335, 386, 394. 395Borton Hugh. wspólczesny historyk amerykanski 379Boscaro Adriana, historyk, japonista 238Budda, wlasciwie Siddhartha Gautama (ok. 560—ok. 480 r. p.n.e.), asceta, filozof, twórca buddyzmu 96. 136, 138Chachamaru zob. Ashikaga ChachamaruChang Tso-lin (1873-1928). marszalek w Mandzurii 407Chiang Kai-szek (1887-1975), gen., przywódca nacjonalistów chinskich 407, 414. 416Chiba, ród 154Chikamatsu Monzaemon (1653-1724), dramaturg 293. 320Chikuami (XVI w.), ojczym Hideyoshiego 232Chógcn (XIII w.), mnich 182Chomei patrz Karno ChomeiChóshi (X w.), córka Kancie, zona cesarza Reizeia 127Chósokabe. ród 220. 228. 236Chósokabe Morichika (XVI/XVII w.), samuraj w armii Hideyoshiego 255. 258, 324Chósokabe Motochika (1539-1599). samuraj 287Chu Hsi (1130-1200), chinski neokon-fucjanista 298-301Chuai (149-200). 14. cesarz w latach 192-200 36Chiikyo (1218-1234). 85. cesarz w roku 1221 163Churchill Winston (1874- 1965), brytyjski461

maz stanu, premier w latach 1940— 1945 i 1951-1955 420, 421Chiiya zob. Marubashi ChiiyaChwostow Wladimir (1905- 1972), historyk radziecki 326Ciano Galeazzo (1903'- 1944), polityk i dyplomata okresu faszyzmu we Wloszech 416Coelho (XVI w.), jezuita 238Daigo (885-930), 60. cesarz w latach 897-930 102,, 106, 114, 124, 125, 185Daigo-Genji, ród Minamoto wywodzacy sie od cesarza Daigo 102Dan Takuma (1858- 1932), biznesmen 409Date, ród 239, 254. 259Date Masamune (1566—1636), wojownik i dyplomata 239Dawydow, podwladny Riezanowa, bral udzial w rajdach na terytoria jap. w latach 1805-1807 326Dengyó-daishi zob. SaichoDogen (1200— 1253), mnich, zalozyciel sekty Soto 175, 176Doi Toshikatsu (1573- 1644), daimyo 276Doihara Kenji (XX w.), gen. 428Dokyó (?-772), mnich 73, 74, 80Donker Curtius (1857- 1928), chemik niemiecki 329Draper William, podsekretarz Ministerstwa Wojny USA ok. 1948 r. 427Dulles John Foster (1888-1959), sekretarz stanu USA w latach 1953-1959 428Egami Namio (ur. 1906), archeolog 35, 37 Eisai (1141—1215), mnich, zalozyciel szkolyrinzai 775, 211 Eitoku zob. Kanó Eitoku Emi-no Oshikatsu zob. Fujiwara Nakamaro Enku (XV/XVI w.), mnich wedrowny 316.317Enoki Kazuo (ur. 1913), historyk 35 Enomoto Takeaki (1836-1908), polityk,dyplomata 343 En'yu (959-991), 64. cesarz w latach969-984 126, 127Eshin Sózu (942—1017), prawdziwe nazwisko Genshin, wedrowny mnich, malarzi rzezbiarz 173 Eto Shimpei (1834-1874), polityk 349,356, 358, 359, 363 Ezop (IV w. p.n.e.), bajkopisarz grecki 250Fenollosa Ernest (1893-1908), Amerykanin, propagator sztuki i kultury japonskiej392Fenton, kapelmistrz, kompozytor hymnu narodowego Japonii Kimi-ga yo 387Filimore Miliard (1800-1874), prezydent USA w latach 1850-1853 328, 329Fontanesi Antonio (1818-1882), wloski artysta malarz 391, 392Frois Luis (ok. 1532-1596), misjonarz, jezuita portugalski 238Fuhito zob. Fujiwara FuhitoFujiwara, ród 72, 75, 93, 102. 105-110, 113, 116, 117, 119- 126, 129- 131, 133, 139, 140, 146, 150, 157, 159- 161, 236, 264, 266, 273, 370Fujiwara Fuhito (659—720), minister za czasów cesarzy Jito, Mommu, Gemmei i Gensho, mianowany udaijinem, potem dajodaijinem 72, 122, 123

Strona 273

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczFujiwara Fusasaki (682—737), minister Policji (Mimbukyo) 72, 123Fujiwara Fuyutsugu (775—826), prywatny sekretarz (kurodo-no karni) cesarza Saga 124, 132Fujiwara Hirotsugu (715—741), znawca buddyzmu, sztuki wojennej, astronomii 72Fujiwara Kaishi (X w.), córka Fujiwary Koretady, matka nastepcy tronu ksiecia Morosady, pózniejszego cesarza Kazana 126Fujiwara Kamatari, inaczej Nakatomi Ka-mako (Kamatari) (614—669), zalozyciel poteznego rodu Fujiwara, otrzymal od cesarza Tenchi najwyzsza range dworska taishokukkan i nazwisko Fujiwara 54, 64, 72, 122, 123, 132Fujiwara Kancie (929-999), dygnitarz dworski, piastujacy kolejno urzedy kam-paku, sesshó i dajodaijina 126—129Fujiwara Kanemichi (925—977), dajodaijin i kampaku na dworze cesarza' En'yu 126,127Fujiwara Korechika (974- 1010), dygnitarz i poeta 128Fujiwara Koretada (924-972), arystokrata i poeta, mial tytul dainagona 126Fujiwara Maro (695—737), dworzanin, uczestnik wyprawy przeciw plemieniu Ezo w pln.-wsch. Japonii 72, 123Fujiwara Michikane (961—995), dworzanin. potem mnich, na tydzien przed462

smiercia mianowany kampaku 127, 128Fujiwara Michinaga (966—1027), dworzanin i maz stanu, najbardziej wplywowa osobistosc rodu Fujiwara, szara eminencja, pózniej dajódaijin, tesc trzech cesarzy 107. 117, 119, 127, 131. 145. 146, 148Fujiwara Michinori zob. ShinzeiFujiwara Michitaka (953-995), sesshó, pózniej kampaku na dworze cesarza Ichijó 127-129, 131Fujiwara Michitsuna (955— 1020), syn Fuji-wary Kancie 127Fujiwara Morosuke (908—960), dworzanin, udaijin 126Fujiwara Morotada (920—969), dygnitarz dworski, nosil tytul dainagona 126Fujiwara Mototsune (836—891), dygnitarz dworski — sesshó, potem dajódaijin, a nastepnie kampaku 104. 105. 124. 132Fujiwara Muchimaro (680—737), dworzanin, udaijin 72, 73, 123Fujiwara Nakaie (929—990), syn Fujiwary Morosuke 126Fujiwara Nakamaro (706— 764). maz stanu. zaufany doradca cesarzowej-regentki Kóken, potem dajódaijin, otrzymal 'nazwisko Emi-no Oshikatsu 73, 74Fujiwara Nobuyori (1133—1159), dworzanin, zaufany cesarza Goshirakawy, szef policji 109Fujiwara Saneyori (900—970), dworzanin, kampaku i dajódaijin za cesarzy Rei-zeiai En'yu 126, 127Fujiwara Seika (Seiga) (1561-1619), uczony konfucjanista 299Fujiwara Sukemasa (944—998), kaligraf, wysoki urzednik dworski 144, 146Fujiwara Sumitomo (zm. 941), przywódca rebelii w 939 r. 101, 118, 119Fujiwara Tadahira (880— 949), dworzanin, poeta, piastowal wysokie urzedy sesshó,kampaku oraz dajódaijina 106, 125. 126Fujiwara Tadamichi (1097- 1164). dworzanin kampaku, od 1129 r. dajódaijin 109Fujiwara Tadazane (1078—1162), dworzanin, otrzymal tytul kampaku, potem sesshó 109Fujiwara Takanobu (1142-1205), malarz, poeta 184Fujiwara Tameie (1198-1275), poeta 180Fujiwara-no Tamesuke (1263- 1328), poeta 180Fujiwara Tametoki (X w.), ojciec Murasaki Shikibu, gubernator prowincjonalny 142Fujiwara Tanetsugu (796—840), dworzanin, posel do Chin 94, 123Fujiwara Teika (Sadaie) (1162-1241), poeta dworski 180Fujiwara Tokihira (871-909), drugi• z trzech najwazniejszych ministrów za cesarza Daigo 106, 114, 124, 125Fujiwara Umakai (694—737), dworzanin, posel do Chin, doradca dworski, mistrz ceremonii dworskiej 72, 123Fujiwara Yasuhira (1155—1189), gubernator wojskowy prowincji Mutsu 157Fujiwara Yorimichi (992-1074), syn Mi-chinagi. przez 52 lata kampaku i sesshó, za jego rzadów ród Fujiwara przezywal swój najwiekszy rozkwit 707, 114, 116, 130, 131, 148Fujiwara Yorinaga (1120—1156), dworzanin, udaijin, uji-no chója rodu Fujiwara, uczony 109Fujiwara Yoritada (924—989), dygnitarz dworski i sadaijin, potem kampaku i dajódaijin 127, 128Fujiwara Yoshifusa (804—872), dygnitarz dworski — dajódaijin, potem sesshó 104, 105, 124, 132

Strona 274

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczFujiwara Yukinari (972- 1027), mistrz kaligrafii 144-146Fukuda Kótei, samuraj z Tósy, jeden z autorów proklamacji cesarskiej z z 1868 r.345, 347Fukuda Tokuzó (1874-1930), ekonomista 399Fukushima, ród 265Fukushima Masanori (1561—1624), dai-myó 241, 255Fukuzawa Yukichi (1834- 1901), zalozyciel Keió-gijuku (pózniej Uniwersytet Keió), propagator idei zachodnich, wyslannik shógunatu do USA i Europy, popularyzator postepowych idei w prasie 366, 367, 387, 396Funado (VIII w.), ksiaze 74Fun'ya Watamaro (765—823), wojownik, dowódca ekspedycji karnej do ptn.--wsch. Japonii (813), chunagon 95, 123 Furusawa Uró, jeden z sygnatariuszy memorialu do cesarza Meiji z 1874 r. 359 Fusasaki zob. Fujiwara Fusasaki Futabatei Shimei (1864-1909), powiescio-463

pisarz, prawdziwe nazwisko: Hasegawa Tatsunosuke 388. 395 Fuyutsugu zob. Fujiwara FuyutsuguGamo. ród 241Ganjin (688—763), mnich buddyjski, urodzony w Chinach, fundator swiatyni Toshodaiji w Narze 80. 85Geiami (1431—1485). “zawodowy uczestnik w rozrywce estetycznej" (dóboshu). znawca poezji, malarstwa, dekoracji wnetrz, ogrodnictwa 213Gembo (?- 746). mnich buddyjski, uczony, studiowal w Chinach przez 20 lat 72Gemmei (661 - 721). 43. cesarzowa w latach 708-714 67, 72Gempaku zob. Sugita GempakuGen zob. MinamotoGenji zob. MinamotoGennai zob. Hiraga GennaiGenshi (X w.), córka Fujiwary Michitaki 128Gensho (680—748). 44. cesarzowa w latach 715-724 72Gneist Rudolf von (1816-1895). niemiecki prawnik i polityk 344, 367Godaigo (1288-1339). 96. cesarz, w latach 1318-1339 171-.173. 184-.190. 192. 211. 298Gofukakusa (1243-1304). 89. cesarz w latach 1246-1259 170Gofushimi (1288-1336). 93. cesarz w latach 1298-1301 172Gohorikawa (1212- 1234), 86. cesarz w latach 1221-1232 163Goichijó (1008-1036). 68. cesarz w la-. lach 1016-1036 130Gokameyama (1350- 1424). 99. cesarz w latach 1383-1392 190Gokomatsu (1377-1433). 100. cesarz w latach 1392-1412 190Gokomyo (1633—1654), 110. cesarz w latach 1643-1654 264Golikow (XIX w.), wspólwlasciciel kompanii futrzarskiej w Rosji 326Golownin Wasilij, Rosjanin, wysiany w 1811 r. z misja penetracyjna na wody przybrzezne Japonii 326Gomizunoo (1596-1680). 108. cesarz w latach 1611-1629 26 3Goreizei (1025- 1068). 70. cesarz w latach 1045-1068 130Gosaga (1220-1272). 88. cesarz w latach 1242-1246 170Gosai (1637-1685), III. cesarz w latach 1656-1663 264Gosanjo (1034-1073). 71. cesarz w latach 1068- 1072 107. 108, 116, 120, 123. 131Goshirakawa (1127- 1192), 77. cesarz w latach 1155-1158 108-111, 120. 152. 153. 155-158. 161. 172Gosuzaku (1009- 1045), 69. cesarz w latach 1036-1045 114. 130Gotakakura-in. ex-cesarz, zob. tez Mori-sada. ksiaze 163. 171Gotó Gojiró. osobnik, który uratowal brytyjskiego ministra w zamachu na jego zycie 343Goto Shojiro (1838-1897). polityk 342. 349. 356. 359Gotoba (1180-1239). 82. cesarz w latach 1183-1198 108, 158, 161, 163. 171. 172. 180Gouda (1267-1324). 91. cesarz w latach 1274-1287 171Goyózei (1571-1617). 107. cesarz w latach 1586-1611 239. 259Grant LUysses Simpson (1822-1885). prezydent USA w latach 1845- 1848 354Grey Edward, brytyjski minister spraw zagranicznych w latach 1905-1916 402Gromyko Andriej A. (ur. 1909). polityk dyplomata radziecki 430Gyógi (668—749). mnich buddyjski, budowniczy architekt 79, 80Hachisuka lemasa (1558—1638). daimyó 244Hachisuka Yoshishige (1586-1620), wojownik 255. 259Hakuseki zob. Arai HakusekiHali John W.. wspólczesny historyk amerykanski. japonista 161. 424 Hamaguchi

Strona 275

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczOsachi (1870-1931), premier Japonii w lalach 1929-1931 408Han. chinska dynastia 206 r. p.n.e.—8r. n.e. 18. 32Harris Townsend (1804-1878). minister i konsul USA 330 - 333Harunori zoh. Uesugi HarunoriHasegawa Tohaku (1539-1610), malarz 2WHashiba zob. te/ Toyotomi Hideyoshi 233. 236Hashimoto Gahó (1835- 1908). malarz 39:464

Hatakeyama, ród 194Hatakeyama Masanaga (zm. 1493), daimyó, wojownik 198Hatakeyama Yoshinari (zm. 1490), wojownik 198Hayashi, ród 307, 311Hayashi Razan (Dóshun) (1583-1657). uczony konfucjanista, doradca shóguna. sedzia i autor kodeksu samurajów 299. 302Hayashi Tadasu (1850-1913), dyplomata,. czlonek rzadu 374, 375Hayashi Yuzó (1842-1921). polityk 364Hei zob. TairaHeiber Helmut. wydawca monachijski 418Heishi zob. TairaHeishii zob. Horoi HeishiiHeizei (774-824). 51. cesarz w latach 806-809 95. 104, 123. 124. 132Hidari Jingoró (1594— 1651), rzezbiarz i architekt 315, 316Hidenobu zob. Oda HidenobuHidetada zob. Tokugawa HidetadaHidetsugu zob. Toyotomi HidetsuguHideyori zob. Toyotomi HideyoriHideyoshi zob. Toyotomi HideyoshiHikaru, ksiaze bohater Genji-monogatari 142Himeko zob. HimikoHimiko (III w.), królowa kraju Yamatai 33, 34Hino Suketomo (zm. 1332), dworzanin, zaufany cesarza Godaigo, spiskowiec przeciwKamakura-bakufu 171Hino Tomiko (XV w.), zona Ashikagi Yo-shimasy 197Hino Toshimoto (zm. 1332), dworzanin cesarza Godaigo, spiskowal wraz z Hino Suketomo 171. 172Hioki Masu (1861-1926). dyplomata 402Hiraga Gennai (1728- 1779), pisarz, botanik 307, 308, 390Hiranuma Kiichiró, radca cesarza przed kapitulacja w 1945 r., premier w 1939 r. 422Hirata Atsutane (1776- 1843), uczony 305, 306, 370Hirohito, ksiaze zob. tez Shówa. cesarz 406Hiroshige zob. Utagawa HiroshigeHirota Koki (1878- 1948), dyplomata i polityk, premier w latach 1936-1937 414, 428Hishikawa Moronobu (1618—1694), malarz 314. 320Hishina. ród 310Hitler Adolf (1889-1945), przywódca faszyzmu niemieckiego, kanclerz w latach 1934-1945 414, 417, 418. 420Hitotsubashi, ród 333Hitotsubashi Munetada (1721-1764), daimyó 276Hitotsubashi Yoshinobu (Keiki), zob. tez Tokugawa Yoshinobu 333. 334. 336Ho, chinski dyplomata w XX w. 412Hójó. ród 160-164. 169-173, 175, 185. 187. 188. 191, 192. 208. 220. 222, 228. 236, 239. 240. 370Hojo Nakatoki (1306- 1333). daimyó. wojownik 173Hójó Sadatoki (1271-1311), 7. Kamakura shikken z rodu Hójó 170Hójó Soun (1432— 1519), daimyó i wojownik, zob. tez Ise Nagauji 195Hójó Takatoki (1303-1333), 9. i ostatni Kamakura shikken 173Hójó Tokimasa (1138—1215), pierwszy shikken shógunatu Kamakura 162Hójó Tokimune (1251-1284). 6. Kamakura shikken 166-168. 170HójóTokiyuki (zm. 1353), daimyó i wojownik 188Hójó Ujimasa (1538-1590). daimyó 226. 239Hójó Ujinao (1562-1591). daimyó 239Hojo Ujiteru (1540-1590). daimyó i wojownik 239Hójó Yasutoki (1183- 1242). 3. Kamakura shikken 163. 164Hójó Yoshitoki (1163- 1224). shikken 162. 163

Strona 276

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczHokusai zob. Katsushika HokusaiHon'ami Kóetsu (1558-1637), platnerz, wszechstronny artysta 316Hónen (1133-1212). mnich buddyjski, zalozyciel sekty jódo (Czystej Ziemi) 173, 174Hori Hideharu (XVI/XVll w.), daimyó 259Horoi Heishii (1728-1801), konfucjanista 310. 311Hosokawa. ród 194. 199, 220, 224. 266.Hosokawa Katsumoto (1430-1473). daimyó 197. 198. 219Hosokawa Masamoto (1466—1507). wojownik. odziedziczyl tytul kanreia po ojcu Katsumoto /9930 — Historia Japonii465

Hosokawa Tadaoki (1564— 1645), daimyo 241, 255, 259Hotta Masayoshi (1810-1864), daimyo 332, 333Huli Cordell (1871-1955), polityk amerykanski 417Ichijó (980-1011), 66. cesarz w latach986-1011 107, 128, 142 Ichijó. ród 131 Ichikawa Ebizo (XVIII w.), aktor kabuki314 Ichikawa Einosuke (XIX w.), nauczyciel,chrzescijanin 352 Ichiman zob. Minamoto Ichiman lemitsu zob. Tokugawa lemitsu lenari zob. Tokugawa lenari lenobu zob. Tokugawa lenobu lesada zob. Tokugawa lesada leshige zob. Tokugawa leshige letsuna zob. Tokugawa letsuna leyasu zob. Tokugawa leyasu leyoshi zob. Tokugawa leyoshi Ihara Saikaku (1642-1693), pisarz 319,320 Ii, ród 277 Ii Naosuke (1815-1869), polityk 332-334. 336 Ii Yashihiro. przewodniczacy KomitetuStrajkowego w 1947 r. 427 Ikeda, ród 310 Ikeda Mitsumasa (1609-1682), daimyo301, 302 Ikeda Nobuteru (1536—1584), wojownik234. 236Ikeda Yasaburo, autor ksiazki o demonach 42 Ikenobó Senkei (XV w.), mistrz ikebany217 Ikenobó Sen'o (XVI w.), mistrz ikebany217Ikoma, ród 266 Ikoma Kazumasa (1555—1610), wojownik255Imagawa, ród 205, 220, 222, 232 Imagawa Yoshimoto (1519— 1560), wojownik 220, 222, 251 Imbe zob. ImibeImibe, ród kaplanów shintó 41, 45 Imoko zob. Ono-no Imoko Imube zob. Imibe InoueJunnosuke (1866—1932), bankier,minister finansów 409Inoue Kaoru (1835-1915), polityk, minister spraw zagranicznych w latach 1885-1886 340, 349, 361, 367, 385Inoue Kowashi (1843-1895), polityk 367Inoue Mitsusada (ur. 1917), historyk 33Inoue Nissho (1886-I967), przywódca Ketsumeidanu, polityk prawicowy 409lnukai Tsuyoshi (1855- 1932), polityk, premier w latach 1931-1932 409Ippen (1239- 1289), mnich buddyjski 175, 225Isada (X w.), ksiaze 127, 128Ise Nagauji, daimyo, zob. tez Hojo Soun195, 200Ishida Mitsunari (1563-1600), wojownik 242, 254, 255, 258Ishii Kikujiró (1866— 1945), minister spraw zagranicznych w gabinecie Okumy od 1914 r. 403Isshiki, ród 194Isshiki Yoshinao (zm. 1483), uczestnik wojny Orni 198Itagaki Seishiro (XX w.), pik 411, 428Itagaki Taisuke (1837-1919), polityk 349, 356, 359, 360, 363, 364, 397Itakura Katsukiyo (1821-1889), roju 342Itakura Katsushige (1545—1624), wojownik 260Itakura Shigemasa (1588—1638), wojownik 285Ito Hirobumi (1841-1909), pierwszy premier w nowozytnej historii Japonii wiatach1885-1888, 1892-1896, 1898 i 1900-1901 303, 340, 344, 349, 354, 360, 364, 366, 367, 371, 372, 374-376, 387, 400Ito Jinsai (1627-1705), filozof konfucja-nista 302, 303Ito Miyoji (1857- 1934), polityk, dyplomata 367It5 Togai (1670- 1738), syn Jinsaia, uczony, konfucjanista 303, 306Iwakura Tomomi (1825-1883), polityk i dyplomata 34 J, 345, 352, 354-356, 366, 386

Strona 277

Historia Japoni - Jolanta Tubielewiczlyo (III w.), wladczyni kraju Yamati 34Jansen M. B., wspólczesny historyk amerykanski 324 Jichu zob. Tani JichO Jien (1155-1225), mnich 121 Jimmu (660—585 r. p.n.e.), pierwszy cesarz32, 36, 367466

Jingoró zob. Hidari Jingoro Jitó (645—702), 41. cesarzowa w latach690-697 18, 66Socho (zyl ok. 1185), rzezbiarz 149 Jodl Alfred (1890-1946), gen. niemiecki,wspólpracownik Hitlera 420 Jomei (593-641), 34. cesarz w latach629-641 54 Jóo zob. Takeno JóoJiian, dynastia mongolska w Chinach w latach 1280-1368 166 Ju-ching (1163—1228),nauczyciel Dógena,Chinczyk 175 Junna (786-840), 53. cesarz w latach823-833 104 Junnin (733—765), 47. cesarz w latach758-764 70, 74 Junshi (V1II/IX w.), zona cesarza Nimmyó124 Juntoku (1197-1242), 84, cesarz w latach1210-1221 163, 180Kada Azumamaro (1669—1736), badacz klasycznych tekstówjaponskich 305, 306Kagekatsu zob. Uesugi KagekatsuKaguya-hime, bohaterka literacka 141Kahei zob. Takadaya KaheiKaibara Ekiken (Ekken) (1630-1714), konfucjanista 300Kaikei (XIII w.), rzezbiarz 181Kakinomoto-no Hitomaro (VII/VIII w.), poeta 66Karna tari zob. Nakatomi Kamako (Ka-ma-tari), Fujiwara Kamatari"Kameyama (1249-1305), 90. cesarz w latach 1259-1274 770Kammu (737-806), 50. cesarz w latach 781-806 75, 94, 95, 97, 98. 101. 102. 104, 106. 120. 122. 123Kammu-Heishi, ród wywodzacy sie od cesarza Kammu 102Karno Chomei (1153— 1216), poeta i pisarz 180. 181Karno Mabuchi (1697-1769). badacz klasycznych tekstów japonskich 305, 306Karno Sadao, syn Karno Mabuchiego 305Kan'ami (1333- 1384), aktor i autor sztuk no 212, 214Kanehito, ksiaze, zob. tez Ichijó. cesarz 127, 128Kaneiie zob. Fujiwara KancieKaneko Kentaro (1853-1943), wysoki urzednik panstwowy 367Kanernichi zob. Fujiwara Kanernichi Kanezane zob. Kujó Kanezane KanoEitoku (1543-1590), malarz 250, 316 Kanó Hógai (1828-1888), malarz 392 Kanó Naonobu (1607-1650), malarz 315 Kanó Tan'yu (1602-1671), malarz 315 Kansho-sensei zob. Aoki Kon'yo Karu ksiaze, zob. tez ces. Kótoku 55 Kataoka Kenkichi (1843-1903), admiral,maz stanu 363, 364 Katarzyna II (1684-1727), caryca Rosji325Katayama Sen (1859-1933), dzialacz komunistyczny 39S Kató Hiroyuki (1836-1916), pedagog 359.387 Kató Kiyomasa (Teranosuke) (1562—1611), wojownik 241, 242, 244 KatóTadahiro (1597- 1653), wojownik 266 Kató Takaaki (1860-1926), maz stanu,premier w latach 1924-1925, 1925-1926 402 Kató'Yoshiakira (XV1/XVII w.), wojownik255. 259Katsuie zob. Shibata Katsuie Katsurni (VI w.), naczelnik rodu Nakatorni50. 54KatsuraTaró (1847— 1913), wojskowy, premier w latach 1901-1906, 1908-1911.1912-1913 375. 376. 396 Katsuragawa Hoshii (1751-1809), lekarzi tlumacz Tokugawa-bakufu 308 Katsushika Hokusai (1760-1849). malarz,drzeworytnik, ilustrator 314 Katsuyori zob. Takeda Katsuyori Kawabata Gyokushó (1842-1913). malarz392Kawakami Tógai (1828-1881), malarz 390 Kazan (968-1008), 65. cesarz w latach984-986 727 Kazu (XIX w.), ksiezniczka, siostra cesarzaKómeia 336 Kazuhito, ksiaze, zob. tez cesarz Kógon772Kazuko (XVII w.), cesarzowa 263, 264 Kazusa, ród 154 Keichu (1640-1701), mnich, uczony 304,305 Kennan George F. (ur. 1904), amerykanskiwysoki urzednik panstwowy i dyplomata 427

Strona 278

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczKenshin zob. Uesugi Kenshin Kenzan zob. Nonaka Kenzan467

Kibi-no Makibi (693-775), uczony 72Kidder J. E., wspólczesny historyk amerykanski 30Kido Kóichi (1889- 1977), maz stanu 422, 428Kido Kóin (1833-1877), dyplomata 340, 345, 349, 354, 363Kikkawa Hiroie (1561-1625), daimyó 255Kikuchi (XIII w.), dowódca 167Kikuchi Kan (1888-1948), pisarz 390Kikuchi Taketoshi (zyl ok. 1340 r.), wojownik 188Kimmei (509-571). 29. cesarz w latach 539-570 49Kimura Heitaro (zm. 1948). gen. 428Ki-no Kosami (733-797). wojownik 9.5Kino Kuniya (1665-1734), Senzan lub Bunzaemon, bogaty kupiec okresu Edo 279Ki-no Tsurayuki (883-946). kaligraf i poeta 141-143Kinoshita Naoe (1869-1937). pisarz 398Kinoshila Tokichiro. zob. tez Toyotomi Hideyoshi 246Kinoshita Yaemon, ojciec Hideyoshiego - 232Kipling Rudyard (1865-1936), pisarz angielski 385, 386Kira Yoshinaka (1641-1702), hatamoto, mistrz ceremonii na dworze shóguna 291Kita Ikki (1883-1937), teoretyk faszyzmu japonskiego 413Kitabatake, ród 772, 189, 223Kitabatake Chikafusa (1293-1354), wojownik 186, 298, 299Kitagawa Utamaro (1753-1805), malarz 314Kitamuki Dóchin (XVI w.), mistrz ceremonii herbaty 247Kiyohara, ród 101. 118Kiyohara (XI w.), gubernator prowincji Dewa 101Kiyohara Motosuke (908-990), poeta 143Kiyomasa zób. Kató KiyomasaKiyomasu zob. Torii KiyomasuKiyomori zob. Taira KiyomoriKobayakawa Hideaki (1577-1602). przybrany syn Hideyoshiego, przeszedl na stron? leyasu 244, 255Kobayakawa Takakage (1532-1596), wojownik 241Kobó-daishi zob. KukaiKoetsu zob. Hon'ami KóetsuKogon (1315—1364). l. cesarz pólnocnej dynastii 172. 173. 186. 188Kogyoku (594—661), 35. cesarzowa w latach 642-645 54. 55Koiso Kumiaki (1880- 1950). gen.. premier w latach 1944-1945 410, 428Kókei (zyl ok. 1190), rzezbiarz 18!Koken 1.718-770). 46. cesarzowa w latach 749— 758, panowala tez jako cesarzowa Shotoku 73, 74, 80. 123Koko (830-887). 58. cesarz w latach 884-887 105. 106. 124Komei (1831-1866). 121. cesarz w latach 1847-1866 334. 336. 34 iKomoto Daisaku (XX w.), pik 407. 408Komuro Shinobu (1839- 1898). polityk 359Komyó (1321-1380). 2. cesarz pólnocy w latach 1337-1348 /88. 190Komy o (701-760), cesarzowa 72, 83, 91, 122Konfucjusz (chin. K'ung Fu-tse, jap. K5-shi) (5 52 r. p.n.e.-479 r. p.n.e.), mysliciel 305Konin (709-781). 49. cesarz w latach 770-781 75, 95Konishi Yukinaga (zm. 1600), wojownik 241, 242. 244, 255Kóno Hironaka (1849-1923). polityk 364Kó-no Morofuyu (zm. 1351), wojownik 194Konoe, ród 131Konoe Fumimaro (1891 — 1945), ksiaze, polityk, premier w latach 1937-1939. 1940-1941, 1941 131, 266. 414. 416, 417. 428Konoike. ród 279Kon'yó zob. Aoki Kon'yóKorechika zob. Fujiwara KorechikaKoretada zob. Fujiwara KoretadaKose Notari (745-812), wojownik 32Koshi (X w.), córka Fujiwary Kanemichie-go /27Kotai. król kraju Wei 46Kotanski Wieslaw (ur. 1915), polski uczony, japonista 21. 142Kótoku (597-654), 36. cesarz w latach 645-654 35. 37. 55Kótoku Shushi (1871-1911). dzialacz socjalistyczny 398

Strona 279

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczKsawery Franciszek (Francisco de Xavier) (1506—1552), misjonarz, jezuita hiszpanski 231. 232, 284Kubilaj-chan (1215-1291), chan Mongolów 166-168468

Kugyó zob. Minamoto KugyoKujó, ród 131Kujó Kanezane (1149-1207), minister, kampaku 159Kukai (Kóbo-daishi) (784-835). mnich buddyjski, zalozyciel sekty shingon 134-138, 144Kulmus J. A., autor niemieckiego atlasu anatomicznego 307Kumazawa Banzan (1619—1691), uczony 302, 304, 310Kumazawa Morihisa (XVI/XVII w.), dziad po kadzieli Kumazawy Banzana 302Kuninaka-no Kimimaro (zm. 774), Koreanczyk, rzezbiarz 86Kuniyoshi (1797-1861), malarz !55Kuroda Kiyotaka (1840-1900), polityk, premier w latach 1888-1889 343, 361, 365, 367Kuroda Nagahiro (1811-1887), glowa rodu z Fukuoki 325Kuroda Nagamasa (1568— 1623), wojownik 241, 242, 244, 255,Kuroda Seiki (1866- 1924), malarz 392. 393Kuromaro zob. Takamuko-no KuromaroKuruma Zenshichi (XVI/XVII w.), szef gildii “nieczystych" (“nieludzi" — “hinin")281Kurusu Saburo (1886-1954). dyplomata 416-418Kusuko (IX w.), córka Fujiwary Tanetsu-gu 123, 124, 132Kusunoki, ród 172, 189Kusunoki Masashige (1294— 1336), wojownik 172, 173. 186, )88Kiiya (903-972), mnich buddyjski J 38, 139Kwang Hsu (1872- 1908), cesarz chinski 374Kyogoku, ród 194Lansing Robert (1864- 1928), amerykanski dyplomata, sekretarz spraw zagranicznych w latach 1915-1920 403Laxman Adam Kirylowicz (XVIII w.), wyslannik Katarzyny II do Japonii 325Lenin Wlodzimierz Iljicz, wlasciwie Uija-now (1870-1924), rosyjski rewolucjonista, twórca panstwa ZSRR 398Li Hung-chang (1823-1901), polityk chinski 371-373Lytton lord (XX w.), dyplomata brytyjski 412Lobanow (XIX/XX w.), dyplomata rosyjski 373Mabuchi zob. Karno MabuchiMac Arthur Douglas (1880-1964), gen.. dowódca amerykanskich sil okupacyjnych w Japonii w latach 1945—1950 423, 424, 426-428McKenzie F. A. (XX w.), autor ksiazki Korea's Fight for Freedom 372Madenokoji Fujifusa (1295-1380). urzednik dworski 186Maebara Issei (1834-1876), polityk 361Maeda, ród 277Maeda Gen'i (1539- 1602). wojownik 252. 254Maeda Toshiie (1538-1599), wojownik 244, 252, 254, 258Maeda Toshimasa (XVII w.), syn Toshiie 258Maejima Hisoka (1835-1919), urzednik panstwowy 388Maeno Ryotaku (1723-1803). lekarz 307. 308Maki Kenji (ur. 1892), prawnik 35Makino Nobuaki (1861-1949), dyplomata 404Marek Aureliusz (121 — 180), cesarz rzymski od 161 r., filozof 304Marks Karol (1818-1883), ekonomista, filozof 398Maro zob. Fujiwara MaroMarubashi Chuya (zm. 1651), samuraj 287, 288Masako zob. Minamoto MasakoMasamori zob. Taira MasamoriMasashige zob. Kusunoki MasashigeMasatomo zob. Ashikaga MasatomoMasayoshi zob. Hotta MasayoshiMashita (Masuda) Nagamori (1545-1615), wojownik 254Mass J. P., wspólczesny jezykoznawca angielski 156Matsudaira, ród 270. 277. 338Matsudaira Hirotada (1526-1549). wojownik. ojciec leyasu 251Matsudaira Katamori' (1835-1893). dai-myo 338Matsudaira Motoyasu, wojownik, zob. tez Tokugawa leyasu 222, 251Matsudaira Nobutsuna (1596—1662), wojownik, minister za shóguna Tokugawy letsuna

Strona 280

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz288469

Matsudaira Nobuyuki (XVI/XVII w.), brat Tokugawy leyasu 302Matsudaira Sadanobu (1758-1829), daimyó 321Matsudaira Sadaoki (XVIII w.), daimyó z Shirakawa 310Matsudaira Yasuhide (1761-1808), urzednik administracyjno-sadowy 325Matsudaira Yoshinaga (1828-1890), wojownik 333, 336. 337Matsui Iwane (1878-1948), gen. 428Matsukura, ród 285Matsukura Shigeharu (zm. 1638), glowa rodu 285Matsunaga, ród 199. 220Matsunaga Hisahide (1510— 1577), wojownik 227Matsuo Bashó (1644-1694), poeta 319, 320Matsuoka Yósuke (1880- 1946), dyplomata, minister spraw zagranicznych w II gabinecie Konoe 417Matsushita Yukitsuna (XVI w.), wasal rodu Imagawa 232Megata Tanetaro (1843-1926), polityk 375Meiji (1852-1912), 122. cesarz w latach 1868-1912 341, 377. 396Meisho (1623-1696), 109. cesarzowa w latach 1630-1643 263Michikane zob. Fujiwara MichikaneMichinaga zob. Fujiwara MichinagaMichitaka zob. Fujiwara MichitakaMichitsuna zob. Fujiwara MichitsunaMichizane zob. Sugawara MichizaneMing, dynastia chinska (do 1644 r.) 301Minami Jiró (1874-1957), gen. 410, 411Minamoto=Gen-Genji (ród Minamoto);równiez shógunat Minamoto 102, 109— 111, 113, 116, 117, 119, 120, 123, 124, 127,130, 150-154, 156, 157, 159, 160, 163, 181, 187, 191, 192, 196. 208, 237. 264, 266, 267Minamoto Ichiman (1200-1203), najstarszy syn Yoriie 160Minamoto Kugyo (1201-1219), mnich 160Minamoto Masako (1157-1225), zona Yoritomo 160-162Minamoto Mitsunaka (912—997), wojownik 119, 126Minamoto Noriyori (1156—1193), wojownik ///, 113. 153Minamoto Sanetomo (1192- 1219). 3. sho-gun z rodu Minamoto 160— 162, 191Minamoto Senjumaru (zm. 1214), trzeci syn Yoriie 160Minamoto Takaaki (Takaakira) (914-982). syn cesarza Daigo, udaijin, potem sa-daijin 126, 129 •Minamoto Tametomo (1139— 1170), zwany tez Chinzei Hachiro, wojownik 109Minamoto Tameyoshi (1096—1156), wojownik 109Minamoto Yoriie (1182-1204). 2. shogun z rodu Minamoto 160, 162, 175Minamoto Yorimasa (1106— 1180), wojownik 111Minamoto Yorimitsu (Raikó) (948-1021), wojownik, poeta, polityk 117, 119. 130Minamoto Yorinobu (968— 1048), wojownik 101, 117. 119Minamoto Yoritomo (1148-1199). l. shogun z rodu Minamoto 110, 111, 113, 150-163,165. 184, 266Minamoto Yoriyoshi (998—1082), wojownik 101, 119Minamoto Yoshiie (1039— 1106), wojownik 101, 119Minamoto Yoshimitsu (zm. 1127), wojownik 119Minamoto Yoshinaka (1154—1184), wojownik 111, 113, 152-154Minamoto Yoshitomo (1123-1160), wojownik 109, 110, 150Minamoto Yoshitsune (1159-1189), wojownik 111, 113, 153-155, 157Minamoto Yukiie (Yoshimori) (zm. 1189), wojownik ///, 113. 152-155Minobe Tatsukichi (1873-1948), prawnik 412Mitsuhide zob. Akechi MitsuhideMitsui, rodzina bankierów, handlowców, i przemyslowców 279Mitsukuni (1628—1700), daimyó, administrator, erudyta 304, 329Mitsunaka zob. Minamoto MitsunakaMiura, ród 154, 161Miura Anjin zob. Adams WillMiura Góro (1846-1926). gen.. maz stanu 373Miyake Kanran (1674-1718), uczony 304Miyako, z Fujiwarów (VIII w.), matka ces. Shómu 722Miyoshi, ród 161, 199, 220Miyoshi (XIII w.), urzednik cesarski 164

Strona 281

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz470

Miyoshi Yoshitsugu (zm. 1573), daimyo227 Mizuno Tadakuni (1794-1851), ministershogunatu Tokugawa 321, 322, 327, 329 Mochihito (1151-1180). syn cesarza Go-shirakawy, wojownik ///, 150, 152 Mogami Yoshiakira (1546—1614), wojownik 254 Molotow Wiaczeslaw M., wtasc. W. M.Skriabin (ur. 1890), radziecki polityk,dyplomata 415, 421 Mononobe, ród 42, 45, 49, 50 Mononobe Moriya (zm. 587), przywódcarodu 50 Montoku (827-858), 55. cesarz w latach850-858 104, 124Monzaemon zob. Chikamatsu Monzaemon Mori, ród 799, 220, 228, 229, 349 Móri Arinori (1847-1889). maz stanu 387 Mori Hidemoto (1579-1650). wojownik244, 255 Móri Motonari (1497-1571). wojownik205, 339Mori Narihiro (zm. 1836), daimyó 324 Mori Ógai (1862-1922), pisarz 388 Mori Sadahiro (XIX w.), syn daimyo, wódzarmii z Choshu 337, 338 Mori Tadamasa (1570-1634). daimyó 259 Mori Takeshi (zm. 1945), gen., dowódcagwardii cesarskiej 422 Mori Terumoto (1553—1625), wojownik223, 228, 229, 238, 241, 244, 252, 254,255, 258 Morihira (959-991), ksiaze, potem cesarzEn'yu od 969 r. 126 Morinaga (1308— 1335), ksiaze, syn cesarzaGodaigo 172, 184, 186-188, 191 Morisada (1179—1223), ksiaze, ex-cesarzGotakakura-in, syn cesarza Takakury163 Morosada (968-1008), ksiaze, zob. tezKazan, cesarz, syn cesarza En'yu, od984 r. cesarz Kazan 126. 127 Morosuke zob. Fujiwara Morosuke Morris Ivan, wspólczesny historyk angielski, japonista 142, 147 Morse E. (1838-1925), amerykanski zoolog 13 Motoki, ród 310 Motoki Einoshin (1735-1794), tlumaczjezyków obcych 310 Motoori Norinaga (1730—1801), uczony305, 306, 370Mototsune zob. Fujiwara MototsuneMotouji zob. Ashikaga MotoujiMozart Wolfgang Amadeusz (1756- 1791),austriacki kompozytor 387 Muchimaro zob. Fujiwara Muchimaro Munetada zob. Hitotsubashi Munetada Munetake zob. Tayasu Munetake Murai Yasuhiko, wspólczesny historyk japonski 130 Murakami (926-967), 62. cesarz w latach946-967 /25, 726 Muraoka Chotaró (XX w.), gen. 408 Murasaki Shikibu (978-1015?),pisarka,autorka Genji-monogatari 142. 143, 146 Murata Juko (1422-1502), dóboshu (zawodowy esteta), mistrz ceremonii herbaty na dworze shóguna 2/7 Murdock James (1856-1922), historyk140 Muso Soseki (1275-. 1351), mistrz zen 270.2/9 Mussolini Benito (1883-1945), twórcai przywódca wloskiego faszyzmu 418 Muto (XIII w.), dowódca 167 Mutó Akira (zm. 1948), gen. 428 Mutsu Munemitsu (1844-1897), dyplomata 364, 372 Mutsuhito, ksiaze, zob. tez cesarz Meiji341 Myozen (XIII w.), mnich buddyjski /75Nabeshima, ród 259, 349Nabeshima Naomasa (1814-1871), daimyo 324, 325Nagai Kafu (1879-1950). pisarz 389Nagamasa zob. Asai NagamasaNagamasa zob. Kuroda NagamasaNagano Osami (1880-1947), admiral 428Nagata Tetsuzan (1884- 1935). gen. 410Nagaya (684-729), ksiaze 72Nagoshi Takaie (zm. 1333), wojownik 173Nakae Toju (1608-1648). uczony kon-fucjanista 301, 302NakagawaJun'an (1739- 1786), lekarz 307, 308Nakahara, ród 161. 164Nakaie zob. Fujiwara NakaieNakamura Kazutaka (XVI/XVII w.), wojownik 255Nakamura Masanao (1832-1891), polityk 387Nakanari Heidei (IX w.), brat Fujiwary Kusuko 123471

Strona 282

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczNakanoóe, ksiaze, zob. tez cesarz Tenchi 54, 55, 64Nakatomi, ród 41, 45, 49, 50Nakatomi Kamako (lub Kamatari) zob. Fujiwara KamatariNambu. ród 259Naramaro zob. Tachibana NaramaroNariaki zob. Tokugawa NariakiNarinaga (1325— 1338), ksiaze, syn cesarza Godaigo, od 1333 r. pierwszy doradca cesarza i minister 187, 188Natsuka (Nagatsuka) Masaie (zm. 1600), wojownik 254, 255Natsume Soseki (1867-1916). pisarz 389Nawa Nagatoshi (zm. 1336). daimyo. polityk, wojownik 173, 186Nesseirode Karo! W. (1780-1862), rosyjski polityk i dyplomata 329Nichiren (1222-1282), mnich buddyjski, zalozyciel sekty nichiren-shu 177, 179Nijo. rodzina 131Nijo (1143-1165), 78. cesarz w latach 1158-1165 109Nimmyo (810-850), 54. cesarz w latach 833-850 104, 124Ninagawa. ród 194Nintoku (257-399). 16. cesarz w latach 313-399 37Nishi Amane (1829- 1897), mysliciel, polityk, publicysta 387Nishida Zei, rebeliant, uczestnik zamachu stanu z 1936 r. 413Nishihara Kamezo (XX w.), agent rzadu, przedstawiciel banków japonskich w Chinach 403Nishimura Shigeki (1828-1902), pedagog 387Nishimura Shiro, przywódca Dainihon-Ko-kusuikai (powstalego w 1919 r.) 400Nitta, ród 172. 187. 189Nitta Yoshisada (1301-1338), wojownik 173, 188Niwa Nagahide (1535—1585), wojownik 233. 234Nóami (ok. 1450). malarz, mistrz ceremonii herbaty 213, 216, 247Nobuhide zob. Oda NobuhideNobukatsu zob. Oda NobukatsuNobunaga zob. Oda NobunagaNobutada zob. Oda NobutadaNobutaka zob. Oda NobutakaNogi Maresuke (1849-1912), gen. 375. 378Nogi Shizuko, zona Nogiego Maresuke378 Nojiri (XVII w.), ronin, ojciec KumazawyBanzana 302 Nomura Kichisaburó (ur. 1877), admiral411, 417 Monaka Kenzan (1615—1663), uczony,konfucjanista 300 Noriaki zob. Uesugi Noriaki Norinaga zob. Motoori Norinaga Noriyori zob. Minamoto Noriyori Noro Genjó (1693-1760). lekarz, botanik306 Nosaka Sanzó (ur. 1892), czlonek-zalozy-ciel KPJ 398, 426Óama (zm. 686). ksiaze, zob. tez cesarz Temmu 64Obata Kagemori (1572- 1663), strateg 302Ochacha, zob. tez Yodo-gimi 227, 234, 239Oda, ród 220. 251Oda Hidenobu (1582-1602). wojownik 234Oda Nobuhide (1508-1549), wojownik, ojciec Nobunagi 220, 232Oda Nobukatsu (1558-1630), wojownik 234-236Oda Nobunaga (1534- 1582). daimyo. wojownik, od 1573 r. faktyczny wladca Japonii199, 200, 209, 220, 222, 225-229, 231-234. 236. 237, 240. 244-246, 249-251, 264,267. 268, 284Oda Nobutada (1557-1582), wojownik 228. 229, 234Oda Nobutaka (1558-1583), wojownik 234. 235Óe, ród 161. 164Óe Hiromoto (1148-1225). polityk 162Oe Takashi (XIX w.), spiskowiec 364Ogarek-Czoj Halina, wspólczesna korea-nistka polska 7Ogata Kórin (1658-1716), malarz 315Ogimachi (1517-1593). 106. cesarz w latach 1557-1586 222Ogyu Sorai (1666-1728), uczony konfucjanista 302, 303Oichi Asai (XVI/XVII w.), zona Nagama-sy, mlodsza siostra Ody Nobunagi 222, 227.234, 235Óishi Yoshiki, wspólczesny historyk 36Ójin (200-310). 15. cesarz w latach 270-310 35472

Okada Keisuke (1862-1952), premier w latach 1934-1936 413

Strona 283

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczOkakura Tenshin (Kakuzo) (1862-1913). mecenas sztuki 391—393Okamoto Kenzaburo (XW. w.), sygnatariusz memorialu skierowanego do rzadu. wspóltwórca partii Aikokuto 359Ókawa Shumei (ur. 1886). polityk, prawnik 428Okiko, córka cesarzowej Kazuko. zob. tez cesarzowa Meisho 263ÓkuboToshimichi (1831 - 1878), maz stanu 340, 348, 349, 354, 360, 363, 364Okudaira Nobumasa (1555— 1615), wojownik 260Ókuma Shigenobu (1838-I922). maz stanu, premier w latach 1898, 1914-1916 349, 365, 366, 396, 397Ono-no Imoko (VI/VII w.), przewodniczacy 2 misji wyslanych do Chin w 607 i 608 r. 52Ono-no Komachi (ok. 860), poetka 140Ono-no Michikaze (894—964). dworzanin. kaligraf 144Onshi (X w.), siostra Fujiwary Tadahiry, matka cesarzy Suzaku i Murakami 125Óoka Tadasuke (1675-1751). samuraj 306Origuchi Nobuo, historyk 42Óshima Hiroshi (ur. 1886). ambasador jap. w Niemczech w okresie II wojny swiatowej 428Osmanczyk Edmund (ur. 1913), polski publicysta i dzialacz spoleczno-politycz-ny 426Ótani Yoshitaka (1559-1600), wojownik 255Ótomo. ród 42. 45, 102. 205. 220. 237. 238Ótomo Tsuguhito (VIII w.), zabójca Fujiwary Tanetsugu 94Otomo-no Otomaro (VIII w.), sei-taisho-gun 95Ótomo-no Tabito (662-731). wojownik i poeta 75Otomo-no Yakamochi (zm. 785), poeta 92. 95Óuchi, ród 199. 205Óuchi Masahiro (zm. 1495), wojownik, poeta 198Óuchi Yoshioki (1477-1528), wojownik 199Óyama Ikuo-(1880-1955). pedagog, dzialacz spoleczny, publicysta 399Oyomei zob. Wang Yang-ming Ozaki Yukio (1858-1954), maz stanu 396Parkes zob. Smith-Parkes " Pellew, kapitan statku angielskiego, któryprzybyl do Japonii w 1808 r. 327 Perry Matthew Calbrath (1794- 1858), kapitan amerykanski, przelamal izolacjeJaponii 328-330 Pimiko zob. Himiko Polk James K. (1795-1849) prezydentUSA w latach 1844-1849 328 Pu I. ostatni cesarz dynastii mandzurskiej(do 1911 r.), od 1934 r. cesarz PanstwaMandzukuo 401. 411 Putiatin Jefrim Wasiliewicz (1803-1883),posel rosyjski do Japonii w 1853 r.329-331. 333Razan zob. Hayashi RazanRedesdale. lord Algernon B. K. M. (1837 -1916), dyplomata brytyjski 343Reigen (1654-1732), 112. cesarz w latach 1663-1687 264Reizei (950-1011), 63. cesarz w latach 967-969 126, 127Rennyo (1415-1499), mnich buddyjski 224, 225Ribbentrop Joachim (1893-1946), polityk hitlerowski, minister spraw zagranicznych w latach 1938-1945. skazany w procesie w Norymberdze 416. 420Richardson Charles L. (zm. 1862), kupiec angielski 335, 337Riezanow Nikotaj Pietrowicz, wyslannik cara Aleksandra, przybyl do Japonii w 1804 r. 326Rikyii zob. Sen-no RikyiiRinshi (Xl w.), zona Fujiwary Michinagi 146Rokkaku. ród 223Rokkaku Takayori (zm. 520), wojownik 198Roosevelt Franklin Delano (1882-1945). prezydent USA w latach 1932-1941 wspóltwórca ONZ 417, 420Roosevelt Theodore (1858-1919). prezydent USA w latach 1901-1909 376Royall Kenneth C. (XX w.), senator amerykanski 427Ryotaku zob. Maeno RyótakuRyuzóji, ród 220, 237. 238473

Sadao zob. Karno SadaoSadatoki zob. Hójo SadatokiSaga (786-842), 52. cesarz w latach 809-823 104, 123, 124, 132, 133, 144Saicho (Dengyó-daishi) (767-822), mnich, reformator religijny 134—138,Saigó Takamori (1827- 1877), polityk, zolnierz 338-340, 348, 356, 359, 362-364Saigo Tsugumichi (1843-1902), zolnierz, zeglarz 360

Strona 284

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczSaigyó (1118-1190), mnich, poeta 180Saikaku zob. Ihara SaikakuSaionji Kintsune (1171—1244), dworzanin 163Saito, ród 220, 222, 223Saitó Dosan (1494— 1556). daimyo i wojownik 220Saitó Makoto (1858-1936), admiral 413Sakai Tadakatsu (1587-1662), wojownik 256Sakai Toshihiko (1870-1933), dzialacz socjalistyczny, potem komunista 398Sakamoto Ryóma (1835-1867), lojalista 324, 342Sakanoue-no Tamuramaro (758—811), wojownik 95, 123Sakuma Morimasa (1554— 1583), wojownik 234Sambóshi zob. Oda HidenobuSanetomo zob. Minamoto SanetomoSanjó, ród 324Sanjo (976-1017). 67. cesarz w latach 1011-1016 142Sanjo. Sanetomi (1837- 1891), polityk 338, 339Sano Manabu (1892-1953), politolog, komunista 398Sansom George (ur. 1883), japonista angielski 283, 284, 379San'yutei Encho (1839- 1900), pisarz, recytator 388Sasaki Kagehiro (XII w.), komisarz majatków ziemskich 156Satake, ród 259Satake Yoshikazu (XVIII w.), wlasciciel hanu 310Sato Naotake (ur. 1882), dyplomata, ambasador w Moskwie w latach 1942— 1945 421Sawara (750-785), ksiaze 94, 95, 124Schmidt P., osobisty tlumacz Hitlera, autorksiazki Statysta na dyplomatycznej scenie 416Sei Shónagon (ok. 1000 r.), pisarka i poet-tka, dama dworu 143. 146Seiwa (850-880). 56. cesarz w latach 858-876 104, 105, 119, 124Seiwa-Genji, galaz rodu Minamoto 119, 126, 150, 152, 158, 191Seki Tetsunosuke (1824-1862), lojalista 334Sen'ami (XVI w.), mistrz ceremonii herbaty 246Sen Sóshitsu (1622- 1697), mistrz ceremonii herbaty 249Senjumaru zob. Minamoto SenjumaruSen-no Rikyu (1522-1591). mistrz ceremonii herbaty 246-249Senshi (X w.), córka Fujiwary Kancie, malzonka cesarza En'yu 127. 128Sesshu (1420-1506), malarz 211. 250Sesson (1504-1589), mnich, malarz 277Shiba, ród 194, 220Shiba Yoshikado (ok. 1465), wojownik 198Shiba Yoshitoshi (1435-1508), wojownik 795Shibata Katsuie (1530-1583), wojownik 233-235Shibata Oichi zob. OichiShibusawa Eiichi (1840— 1931), biznesmen, przemyslowiec 381, 382Shidehara Kijuro (1872-1951), dyplomata, premier w latach 1945-1946 404, 405, 407, 408Shiga Naoya (1883-1971), pisarz 389Shiga Yoshio (ur. 1901), dzialacz komunistyczny 398, 424Shigemitsu Mamoru (1887-1957), dyplomata 412Shimada Ichiró (1848-1878), samuraj, jeden z zabójców Ókubo 363Shimada Shigetaró (ur. 1883), admiral, minister floty w 1941 r. 428Shimazaki Toson (1872-1943), pisarz 389Shimazu, ród 205, 220, 237, 238, 259, 269, 277, 323, 349Shimazu Hisamitsu (1817-1887), wojownik 335-338, 359, 362Shimazu Yoshihiro (1535-1619), wojownik 241, 242, 244, 255, 259Shimizu, ród 277Shimomura Kanzan (1873-1930), malarz 391474

Shinran (1173- 1262), mnich 174, 223, 224Shinzei (1106—1I59), mnich, rodowe nazwisko Fujiwara Michinori J 09Shirakawa (1053-1129). 72. cesarz w latach 1072- 1086) 120Shirakawa Yoshinori (1868-1932), gen. 411, 412Shiratori Kiyoshi (ur. 1893), historyk 34, 35Shizuko zob. Nogi ShizukoShizuki Tadao (1760-1806), tlumacz, astronom 310Shomu (701-756), 45. cesarz w latach 724-749 70. 72. 73. 80. 83. 122. 123Shosetsu zob. Yui ShósetsuShóshi (X/XI w.), córka Fujiwary Michi-nagi. malzonka cesarza Ichijo 142, 143,

Strona 285

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz145Shotoku (718-770). 48. cesarzowa w latach 764-770 70. 74. 75Shótoku-taishi (ksiaze Shotoku) (573-621), regent, polityk, uczony 50—56, 59. 64-66, 104, 345, 384Shozaemon zob. Bekki ShozaemonShubun (1414-1465), malarz 211Sidotti Giovanni Battista (1668-1715), misjonarz wloski 299Smith-Parkes Harry, Sir, minister brytyjski w koncu XIX w. 343, 386Sóami (zm. 1525), malarz, mistrz ceremonii herbaty 213Soejima Taneomi (1828-1905), polityk, minister spraw zagranicznych w 1871 r. 347, 349, 356, 359Soga, ród 45, 49, 50, 52, 54, 55, 65, 66, 264, 370Soga-no Emishi (zm. 645), dworzanin 54, 55Soga-no Iname (zm. 570), dworzanin 49, 50-Soga-no Iruka (zm. 645), dworzanin 54, 55Soga-no Umako (zm. 626), dworzanin 50Sokó zob. Yamaga SokoSorai zob. Ogyu SoraiSoseki zob. Musó SosekiSotatsu zob. Tawaraya SotatsuSpencer Herbert (1820-1903), socjolog angielski 367Stalin Józef, wlasciwie J. W. Dzugaszwili (1879- 1953), przywódca ZSRR w latach 1924- 1953 399, 420, 421Stein Lorenz von (1815-1890), politolog niemiecki 367Stewart (XVIII/XIX w.), kapitan amerykanski 326Stirling James Sir, brytyjski wyslannik do Japonii w 1854 r. 331Strauss Johann (1804-1849), kompozytor austriacki 387Sudo-tennó zob. ksiaze Sawara 95Sue Harukata (zm. 1555), wojownik 205Suei, dynastia chinska w latach 580— 617 52. 57, 58Sugawara Michizane (Temman, Tenjin) (845—903), dworzanin, uczony, poeta 124, 129Sugita Gempaku (1733-1817), lekarz, pionier zachodniej medycyny w Japonii 307, 308, 311, 364 'Suiko (554-628), 33. cesarzowa w latach 592-628 17, 35, 50, 65, 104Sujin (148 r. p.n.e.—30 r. p.n.e.), 10. cesarz w latach 97 p.n.e.-30 p.n.e. 35Sujun (Sushin) (zm. 592), 32. cesarz w latach 587-592 50Sumitomo, ród 279Sumitomo zob. Fujiwara SumitomoSun-Yat-sen (1866-1925), rewolucjonista chinski 401, 402Sung, dynastia chinska w latach 960— 1278 35, 45, 166, 184, 298Sung, poludniowa, dynastia chinska w latach 420-479 18Sutoku (1119-1164), 75. cesarz w latach 1123-1141 109Suzaku (923-952), 61. cesarz w latach 930-946 125Suzuki Harunobu (1725-1770), drzeworytnik ukiyoe 314Suzuki Kantaró (1867-1948), admiral, pózniej premier w 1945 r. 413, 421, 422Sweeney, pilot, plk amerykanskiego lotnictwa, zrzucil bombe atomowa na Nagasaki 9 VII I 1945 421Szelichow Grigorij (XVIII w.) wspólwlasciciel kompanii futrzarskiej w Rosji 326Tachibana, ród 93, 102 Tachibana Hayanari (zm. 842), dworzanin,kaligraf 144 Tachibana Moroe (684—757), dworzanin,poeta 72-74475

Tachibana Naramaro (ok. 750). dworzanin74Tadakuni zob. Mizuno Tadakuni Tadamori zob. Taira Tadamori Tadayoshi zob. Ashikaga Tadayoshi Taira=Hei-Heishi, ród 102, 109-111, 113,117. 119. 120, 122, 130. 150-154,156. 157, 181. 236 Taira Hideyoshi zob. Toyotomi Hideyo-shiTaira Kanetaka (zm. 1180), wojownik ISO Taira Kiyomori (1118—1181), maz stanut'09, 110, 120. 150Taira Masakado (zm. 940), wojownik 101 Taira Masamori (ok. 1120), wojownik 120 Taira Tadamasa (zm. 1156), wojownik 109 Taira Tadamori (1096—1153), wojownik120Taira Tadatsune (zin. 1031), wojownik 101 Taira Tsunetaka, dowódca obrony wyspyIki w 1274 r. 167 Taishó (1879-1926), 123. cesarz w latach1915-1926 396, 405, 406 Tajihi. ród 102

Strona 286

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczTakaaki zob. Minamoto Takaaki Takadaya Kahei (1769-1827). kupiec326 Takahashi Korekiyo (1854-1936), mazstanu, premier w 1921 r., minister finansów do 1936 r. 413 Takaiko z Fujiwarów (IX w.), malzonkacesarza Seiwa 124 Takako zob. Murasaki Shikibu Takakura (1161-1181), 80. cesarz w latach 1168-1180 110 Takamori zob. Saigo Takamori Takamuku-no Kuromaro (VI/VIIw.).uczony, posel do Chin w 608 r. 52. 5464Takashina, ród 122 Takasugi Shinsaku (1839-1867), lojalista339Takatsukasa, ród 131 Takauji zob. Ashikaga Takauji Takayanaga Mitsuhisa, redaktor slownikahistorycznego z 1978 r. 6 Takechiyo zob. Tokugawa leyasu Takeda, ród 199. 205. 220. 227. 229, Takeda Izumo (1692-1756), dramaturg293 Takeda Katsuyori (1546-1582), wojownik227-229, 251 Takeda Kuninobu (XV w.), wojownik 198Takeda Shingen (1521-1573). wojownik 222, 223, 226, 227, 251Takeno Joo. (XVI w.), mistrz ceremonii herbaty 247Takeuchi Rizó, redaktor slownika historycznego z 1978 r. 6Taki Zenzaburó, jeden ze sprawców incydentu antycudzoziemskiego w Kobe w 1868 r.343Tamehira (952-1010), ksiaze, syn cesarza Murakami 126Tamesuke zob. Fujiwara-no TamesukeTamura Ransui (1718-1776), botanik 307Tamuramaro zob. Sakanoue TamuramaroTanaka, ród 266Tanaka Giichi (1863-1929), polityk, premier w latach 1927-1929 403. 406-408Tanaka Yoshiro zob. Sen-no RikyuTanetsugu zob. Fujiwara TanetsuguTang, dynastia chinska w latach 618— 907 55, 57. 58, 67. 86. 104Tani Jichu (1598— 1649), uczony konfucja-nista 300Tani Tateki (1837-1911). plk 362TanizakiJun'ichiro(1886- 1965). pisarz 389Tatekawa. gen.. spiskowiec w 1931 r. 410Tawaraya Sótatsu (1576—1643), malarz 316Tayasu Munetake (zm. 1769), syn shoguna Tokugawy Yoshimune 276. 305Teishi (X/XI w.), córka Fujiwary Michitaki, malzonka cesarza Ichijo 128, 142, 143Temmu (zm. 686), 40. cesarz w latach 673-686 57. 64. 72. 97, 122Tenchi (626-671), 38. cesarz w latach 668-671 64, 74, 75, 92Terauchi Masatake (1852-1919). wojskowy, polityk, rezydent generalny w Korei .od1910 r., premier 1916-1918 377Terazawa Katataka (1609—1647). daimyó 285Terazawa Shigemasa (XVII w.), daimyó 266Tewongun (dosl. regent). Li H-yng (1820-1898), w latach 1864- 1873 regent koreanski 371, 373ThunbergCarI Peter (1743- 1828), botanik szwedzki 308Tibbets, plk lotnictwa amerykanskiego. zrzucil bombe atomowa na Hiroshime 6 VIII1945 421Toba (1103-1156), 74. cesarz w latach 1107-1123 108476

Tógai zob. Ito TogaiTogashi Kóchiyo (XV w.), brat Togashi Masachika 224Togashi Masachika (1455- 1488), gubernator wojskowy 224Togo Heihachiro (1847- 1934), admiral 375Togo Shigenori (1882-1950). dyplomata. minister spraw zagranicznych w latach 1941-1945 415. 421, 422, 428Toin Sanneyo (1308- 1358). dworzanin 186Tojo Hideki (1884-1948). gen.. premier w latach 1941-1944 417. 428Toju zob. Nakae TójuToki Nariyori (zm. 1497), wojownik, mnich 198Tokiwa (ok. 1160 r.), konkubina Minamo-to Yoshitomo 153Tokiyuki zob. Hojo TokiyukiTokuda Kyuchi (1894- 1953). dzialacz komunistyczny 398, 426Tokugawa. ród. shógunat 237, 239. 257— 260, 262-268, 271-277. 279-2S1, 284, 287-289, 304, 305, 310, 316, 321, 322, 324, 336. 338, 342, 343, 345, 348, 352,

Strona 287

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz353Tokugawa Akitake (1853-1910), wysoki urzednik panstwowy 381Tokugawa Hidetada (1578-1632). 2. sho-gun z rodu Tokugawa w latach 1605— 1623 255. 257, 258, 260, 261, 263-267. 280, 283. 285. 288Tokugawa lemitsu (1604—1651). 3. sho-gun z rodu Tokugawa w latach 1622-1651 257.258. 263-268, 276, 286, 287. 289, 299. 303Tokugawa lemochi (1846-1866) 14. sho-gun z rodu Tokugawa w latach 1858— 1866 333, 336, 337, 340, 341Tokugawa lenari (1773—1841), II. shogun z rodu Tokugawa w latach 1786— 1837 322Tokugawa lenobu (1662-1712), 6. shogun z rodu Tokugawa w latach 1709— 1712 299Tokugawa lesada (1824-1858). 13. shogun z rodu Tokugawa w latach 1853— 1858 332.333Tokugawa leshige (1712-1761), 9. shogun z rodu Tokugawa w latach 1745— 1760 277Tokugawa letsuna (1641-1680). 4. shogun z rodu Tokugawa w latach 1651— 1680 264,286Tokugawa leyasu (1542-1616). l. shogun z rodu Tokugawa w latach 1603— 1605, zob.tez Matsudaira Motoyasu 222, 226-229. 235-237, 239-241, 244. 251. 252, 254-267. 276, 281, 283. 284, 285, 288. 317, 324. 336. 379Tokugawa leyoshi (1793-I853), 12. shogun z rodu Tokugawa w latach 1837— 1853 329Tokugawa Nariaki (1800-1860). polityk. wojownik 329, 332. 334Tokugawa Tsunayoshi (1646—1709), 5. shogun z rodu Tokugawa w latach 1680-1809 292. 320Tokugawa Yorifusa (1603—1661), wojownik 276Tokugawa Yorinobu (1602— 1671), wojownik 266Tokugawa Yoshikatsu (1825-1883). wojownik 339. 340Tokugawa Yoshimune (1684-1751). 8. shogun z rodu Tokugawa w latach 1716-1745 276. 297, 303. 305, 306. 308Tokugawa Yoshinao (1600-I650), wojownik 276Tokugawa Yoshinobu (Keiki) (1837-1913), ostatni 15. shogun z rodu Tokugawa w latach 1866- 1868 276. 287. 341, 343Tokuko (XII w.), malzonka cesarza Taka-kura 110Tomoe (XII w.), zona Minamoto Yoshi-naki 154Tbri busshi (Kuratsukuri Tori) (VI/V11 w.). rzezbiarz 66Torii Kiyomasu (zm. 1763), malarz uki-yoe 320Torii Kiyonobu (1664-1729). malarz 320Tosabó Shoshun (zm. 1185), mnich buddyjski 155Toshinaga zob. Maeda ToshinagaTóshusai Sharaku (XVIII w.), malarz 314Toyoda Soemu, szef sztabu marynarki w 1945 r. 422Toyotomi, ród 327, 254, 257, 260, 261, 265Toyotomi Hidetsugu (1568— 1595), wojownik 241, 243Toyotomi Hideyoshi (1.536—1598), wojownik i dyktator wojskowy od 1590 r. 223, 225, 227. 229. 232-236. 238-241. 243-246. 249-252. 254, 258, 260, 261, 264. 266-268. 278. 284. 287. 315477

Toyotomi Tsurumatsu (1589-1591), synHideyoshiego 241 Truman Harry S. (1884-1972), prezydentUSA w latach 1945- 1952 421 Ts'ing, dynastia mandzurska 401 Tsuchimikado (1195-1231), 83. cesarzw latach 1198-1211 163 Tsuda, poslanka, uczestniczka misji doUSA w 1871 r. 354 Tsuda Masamichi (1829-1903), prawnik387Tsugaru, ród 259, 269 Tsunayoshi zob. Tokugawa Tsunayoshi Tsunemoto zob. Minamoto Tsunemoto Tsurayuki zob. Ki-no Tsurayuki Tsurumatsu zob. Toyotomi Tsurumatsu Tsutsui Sadatsugu (1562—1615). wojownik 255Turgieniew Iwan (1818—1883), pisarz rosyjski 388Uda (867-931), 59. cesarz w latach 887-897 706, 123, 124Ueki Emori (1856-1892), polityk 364Uesugi, ród 195, 220, 241, 310Uesugi Harunori (1756-1822). daimyó 310, 311Uesugi Kagekatsu (1555-1623), wojownik 229, 244. 252, 254. 258Uesugi Kenshin (1530-1578), daimyó, wojownik 222, 226, 228, 229Uesugi Noriaki (1306-1368), wojownik 194Ugaki Kazushige (1868-1956), gen., polityk 410Ujimasa zob. Hojo UjimasaUjiteru zob. Hójó UjiteruUkita Hideie (1573- 1655), wojownik 241, 242, 244, 252, 254, 255, 258

Strona 288

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczUmakai zob. Fujiwara UmakaiUmayado, znany jako ksiaze Shótoku, zob. tez Shotoku-taishi 50Umemura Seiji, archeolog wspólczesny 35Umezu Kambei, przywódca stowarzyszenia Dainihon-kokusuikai, zalozonego w 1919 r.400Umezu Yoshijiró (1882- 1949), gen., wiceminister wojny w trzech gabinetach od 1936 r. 412, 422, 428Unkei (1148-1223), rzezbiarz 181, 182Urabe, ród poetów 43Utagawa Hiroshige (1797-1858), malarz ukiyoe 292, 314, 393Valignano Atessandro (1537— 1606), misjonarz wloski 238Wada, ród 161 Wada Yoshimori (1147-1213), wojownik159 Wakatsuki Reijiro (1866-1949). premierw latach 1926-1927, 1931 406, 408 Wake, ród 93 Wake-no Kiyomaro (733—799). dworzanin74 Wang Yang-ming (jap. Óyomei) (1472-1529), filozof, neokonfucjanista chinski301Watamaro zob. Fun'ya Watamaro Watanabe Jotaró (1874- 1936). gen. 413 Watts AllanW., autor ksiazki The Wayo f Zen 176Wei, dynastia chinska 18, 32-34, 45 Wiktoria (1819-1901), królowa Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytaniii Irlandii od 1837 r. 343 Wilhelm I (1772- 1843), król Niderlandóww latach 1815-1840 326 Wilhelm II (1792-1849), król Niderlandóww latach 1840-1849 327 Wu, wladca Yamato, zob. tez Yuryaku 47Xavier Francisco de zob. Ksawery FranciszekYamabe-no Akahito (ok. 730 r.), poeta 66Yamada Heizaemon, czlonek partii Ris-shisha w drugiej polowie XIX w. 364Yamaga Soko (1622-1685), strateg 302-304Yamagata Aritomo (1838-1922), wojskowy, premier w latach 1889-1891, 1898-1900 303, 349, 351, 353, 365, 366, 372-374, 400, 406Yamaguchi, przewodnik Kiplinga w Japonii w XIX w. 386Yamakawa. poslanka, czlonek misji do USA w 1871 r. 354Yamakawa Hitoshi (1880-1958). jeden z zalozycieli KPJ 398Yamana, ród 194. 220, 224Yamana Mochitoyo (Sozen) (1404-1473). wojownik, potem mnich 197. 198Yamanouchi, ród 300, 349Yamanouchi Kazutoyo (1545—1605). wojownik 255, 259, 324478

Yamanouchi Toyoshige (1827-1872), dai-myo 336, 342Yamanouchi Yodo zob. Yamanouchi Toyoshige Yamaoto Isoroku (1884-1943), admiral418 Yamashiro (Yamashiro-no-Oe-no-Ó) (zm.643), syn ksiecia Shotoku 51 Yamazaki Anzai (Onsai) (1618-1682),uczony, konfucjanista 300, 301. 304, 310 Yasuoka. czlonek stowarzyszenia Aikoku-to w XIX w. 364 Yasutoki zob. Hójó Yasutoki Yodo-gimi (Yodo-dono) (zm. 1615). córka Asai Nagemasy, konkubina Hideyo-shiego 227, 239, 241, 243, 260, 261 Yodoya, jeden z domów kupieckich okresuTokugawa 279 Yómei (540-587), 31. cesarz w latach585-587 49- 51Yonai Mitsumasa (1880- 1948), oficer marynarki, premier w 1940 r. 421, 422 Yorifusa zob. Tokugawa Yorifusa Yoriie zob. Minamoto Yoriie Yorimichi zob. Fujiwara Yorimichi Yorimitsu zob. Minamoto Yorimitsu Yorinobu zob. Minamoto Yorinobu Yoritada zob. Fujiwara Yoritada Yoritomo zob. Minamoto Yoritomo Yoriyoshi zob. Minamoto Yoriyoshi Yoshiaki zob. Ashikaga Yoshiaki Yoshiakira zob. Ashikaga Yoshiakira Yóshida (Fujiwara) Sadafusa (1274- 1338),arystokrata 172Yóshida Shigeru (1878 - 1967), premier w latach 1946-1947. 1948-1949. 1949-1952.1952-1953. 1953- 1954 426-430 Yóshida Shóin (1831-1859), uczony 303.304Yoshifusa zob. Fujiwara Yoshifusa Yoshiharu zob. Ashikaga Yoshiharu Yoshihide zob. Ashikaga Yoshihide Yoshihiro zob. Shimazu Yoshihiro Yoshihisa zob. AshikagaYoshihisa Yoshiie zob. Minamoto YoshiieYoshikaga zob. Asakura Yoshikaga Yoshikawa Karetaru (1616—1694), uczonyshintoista 301Yoshimasa zob. Ashikaga Yoshimasa Yoshimi zob. Ashikaga Yoshimi Yoshimine

Strona 289

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczKoremitsu (X/XI w.), klientFujiwary Michinagi 130 Yoshimitsu zob. Ashikaga Yoshimitsu Yoshimitsu zob. Minamoto Yoshimitsu Yoshimune zob. Tokugawa Yoshimune Yoshinaka zob. Minamoto Yoshinaka Yoshinao zob. Tokugawa Yoshinao Yoshino Sakuzo (1878-1933), pedagog,zalozyciel Shakai-minshuto 399 Yoshinobu zob. Tokugawa Yoshinobu Yoshinori zob. Ashikaga Yoshinori Yoshioki zob. Óuchi Yoshioki Yoshitane zob. Ashikaga Yoshitane Yoshiteru zob. Ashikaga Yoshiteru Yoshitoki zob. Hojo Yoshitoki Yoshitsune zob. Minamoto Yoshitsune Yoshizumi zob. Ashikaga Yoshizumi Yozei (868-944). 57. cesarz w latach877-884 104, 105, 124 Yuan Shih-kai (1859-1916), chinski rezydent w Korei w latach 1885-1894,prezydent Chin w latach 1912-1916371, 401, 402 Yui Shósetsu (1605-1651), lojalista 287.288Yukiie zob. Minamoto Yukiie Yukinaga zob. Konishi Yukinaga Yuri Kimimasa (1829-1909), maz stanu345, 348, 359 Yuryaku (418-479), 21. cesarz w latach456-479 35Zeami (1363-1443), aktor i autor sztuk no 212. 214Zusho Hirosato (1776-1848), administrator z Satsumy 323Zuków Gieorgij K. (1896-1974), marszalek ZSRR 415Zestawila Wanda Anasz

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCHW indeksie zastosowano nastepujace skróty: arch. — archipelag; g. — góra; jez. —jezioro; m. — miasto; miejsc. — miejscowosc; okr. — okreg; pal. — palac: paw. — pawilon; pref. — prefektura; prow. — prowincja; reg. — region: rez. — rezydencja; rz. - rzeka; swiat. — swiatynia; w. — wyspa; z. — zamek; zob. — zobacz. W indeksie uwzgledniono nazwy swiatyn oraz zabytkowych budowli, pominieto zas haslo “Japonia". “Japonczycy".Abegawa, rz. 288Adach i, m. 307Aichi, pref. 14. 362Aizu, okr. 252, 254. 255. 270, 310, 338,343Aizu-Wakamatsu. z. 343 Ainowie (Ainu), grupa etniczna 75, 95,96Akashi, m. 11, 302 Aki, prow. 156, 187. 265 Akita, stolica prow. Ugo i pref. Akita21. 23, 24, 310, 327 Akitsuka, miejsc. 325 Akizuki, rez. 361Ak5, m. 291-293, 302-304, 320 Aleuty, arch. 325, 418 Amakusa, w. 266, 285 Ameryka 382, 399 Amerykanie 327-330, 332, 418, 420, 424,426, 427Amur, rz. 403, 415, 421 Anegawa, rz. 226 Anglia, Wielka Brytania 8, 331, 333, 337-340, 353, 366, 373-376, 387, 402-404, 408. 414-418Anglicy 285, 327, 335, 337. 338, 386 Anjinzuka (Wzgórze Nawigatora) 283 An'y5in,swiat. 162 Arashiyama, góry 98 Argun, rz. 421Asakusa, dzielnica Tokio 378Asamayama. wulkan 311Asuka. miejsc. 51. 52Asukadera zob. GangojiAtlantyk 417Atsugi, lotnisko 423Atsuta, m. 251Australia 418Austria 374Austro-Wegry 386Awa, prow. 101Awaji, w. 74, 94, 199Awazu, miejsc. 154Azja, kontynent azjatycki 8, 35, 325, 376,397. 400, 407, 410. 414 Azja Poludniowo-Wschodnia 383, 416 Azjaci 414Azuchi-jó, z. 228. 229. 235. 250 Azumagawa, rz. 311 Azumayama, wulkan 311Bajkal, jez. 404Bancho, dzielnica Edo 287Batawia, m. 326, 327

Strona 290

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczBelgia 326. 404Berlin 414, 416. 417Birma 283, 418Bitchu, prow. 153. 229Biwa, jez. 22<?Bizen, prow. 153. 154. 252480

Bonin, wyspy 424Brazylia 10Bungo, ciesnina 34Bungo, prow. 91Buzen, prow. 34, 266Byodoin, swiat. 107. Ul. 148. 149Casablanca 420Ch'angan, m. 67. 84. 134Changchun, m. 407, 421Changkufeng, miejsc. 415Chiba, pólwysep //Chichibu, miejsc. 308Chihaya, z. 172, 173Chikugo, prow. 34, 35, 266Chikuzen, prow. 188, 236, 339Chinjufu, okr. wojskowy 75Chiny 10, 31. 33, 34, 45, 47, 52-57. 59, 64-66, 70, 72, 78-80, 84, 86, 104-106. 131, 134. 166, 175, 184, 196, 209, 211, 212, 214, 219, 238, 241-243, 298, 299, 301, 303, 327, 328, 330, 360, 371-375, 383, 384, 398. 401-405, 407, 408, 410-417, 424Chinczycy 34, 59. 92, 167, 169, 242, 286, 306, 372, 407, 411Chishima zob. KuryleChokódó. swiat. 161. 170. 171Choshu. prow. 284. 323, 324. 333. 335. 337, 338, 339, 340-342, 349, 365, 374, 406ChRL 430Chubu. reg. 152Chugoku, reg. 31Chungking. m. 416Czahar, prow. okolo 1935 r., panstwo autonomiczne 412Daianji, swiat. 82Daibutsuden, swiat. 73, 80, 88Daibutsuji zob. EiheijiDaidairi zob. tez Óuchi 67, 69, 70. 85,98, 103, 104 Daigo, miejsc. 244Daikakuji, swiat. 770, 171, 247, 249 Dairen zob. Dalnyj Dairi, wies 270Daishoshoshogunji, swiat. 50 Daitokuji, swiat. 216 Daleki Wschód 373, 401, 404, 427, 428,430 Daleki Wschód (radziecki) 403, 417, 420Dalnyj (jap- Dairen), port 375. 407 Dannoura, zatoka, ciesnina ///, 154 Dazaifu,m. 64, 72, 124, 126, 166 Dengakuhazama zob. Okehazama Deshima (Dejima), w. 286, 306, 308. 325,327. 329 Dewa, prow. 101, 116, 138, 195, 259,266, 287, 306 Dolna Stolica zob. ShimogyóEchigo, prow. 226 Echizen, prow. 175, 224, 226, 227, 234,235, 333. 348 Edo, m. 252. 255, 264, 267-274, 277-281, 286-289, 293. 296. 299-306,308, 311, 312. 322. 325-329. 332.333, 335-337, 339, 340, 342. 343.367, 379, 394 Edo, zatoka 330, 333 Edo-jo. z. 240. 273. 287. 334 Edynburg 386 Eiheiji, swiat. ;75 Enryakuji, swiat. 137. 169. 174, 223. 225,226Etchu. prow. 226, 252, 259. 277 Etorofu, w. 326 Europa 250, 325. 326. 344. 346, 354,355, 367, 374, 381. 382, 391. 393.397. 415, 416, 417, 420 Europejczycy 2-?2. 250, 284 Ezochi, zob. tez Hokkaido 326Filipiny 283, 418Formoza, zob. tez Tajwan 283Francja 8. 333, 339, 351. 366. 373, 381,

Strona 291

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz387, 393, 403, 404, 415 Francuskie Indochiny 418 Francuzi 343 Fujisan, g. 10 Fujiwara, rez. 67 Fukuhara, miejsc. 110 Fukui, prow. 277Fukuoka, stolica pref. Fukuoka 25, 34, 40 Fukuoka, pref. 361, 424 Fukushima, pref. 270 Fukuyama, prow. 329 Fumi, kraj 33, 35 Funanoue (Hoki), miejsc. 173 Furukawa, prow. 276 Fushimi, miejsc. 338, 342 Fushimi-jo, z. 244, 245, 249, 250,252,254, 255, 260, 269, 27331 — Historia Japonii481

Gangoji, popularna nazwa Asukadera,swiat. 66 Gangyoji, swiat. 127 Gankóji, swiat. 82 Genewa 411, 412 Gifu, pref. 316, 362 Gifu, prow. 223, 255 Gifu-jo, z. 234 Gilberta Wyspy 418Ginkakuji (Srebrny Pawilon) 218. 219 Gohara. miejsc. 22 Goryokaku. twierdza 343 Gosho, pal. cesarski 83 Górna Stolica zob. Kamigyo Guadalcanal, w. 420 Guroma, pref. 14. 22, 43Hachijóin. blok shoenów 170, 171Hachirogata, reg. 77Hagi, m. 337-339, 361Hainan, w. 415Hakata, m. 167-169, 188, 207, 238Hakata, zatoka 777Hakodate, port 325-327, 330-332, 343,395Hakone, m. 270 Hakozaki, miejsc. 168 Haniamatsu-jo. z. 251 Han, rz. 361Hana-no gosho, rez. 195, 212 Hankou, m. 402 Hara-jo. z. 285Harajuku, dzielnica Tokio 378 Harbin, m. 377, 421 Harima, prow. 91. 229, 252 Hawaje 418Hayato, grupa etniczna 75 Heda, miejsc. 331 Heian-kyo, zob. tez Kioto (Kyoto) 94.95, 98, 100, 101, 103, 123, 134, 142,143, 148, 208 Heijó. dolina 67Heijo-kyo. zob. tez Nara 67. 71 Hibiya, park, dzielnica w Tokio 385, 426 Hida, prow. 210 Hieizan, g. 98. 110, 137. 174, 175. 188.223, 225, 226, 287, 300 Hie-jinja, chram 137 Higashi-no Kyo 69 Higashiyama, g. 98 Higo, prow. 34, 266 Hikone. prow. 277. 278 Hikone-jo, z. 278Himeji-jo. z. 229Hino. g. 180Hirado, miejsc. 283, 285Hirado, w. 169Hiraizumi. miejsc. 157Hiroshima, m. 31, 339, 340, 421, 424Hiroshima, pref. 183Hiruga-Oshima, miejsc. 150Hiszpanie 284, 285Hitachi, prow. 91, 174, 224, 276Hizen, prow. 91, 284. 285. 323-325,349, 358, 359, 365 Hojoji. swiat. 146 Hokkaido 8, 9, 11, 12, 14, 325, 326, 343,353, 363, 365, 366. 427 Hokkedó. zob. tez Sangatsudo 86, 87 Hokoji. swiat. 261Hokuriku, reg. 152, 220, 224, 227-229 Hokurikudó. trakt 70 Holandia 326, 331, 333, 339, 387, 394,404, 417 Holendrzy 285, 286, 306, 308, 325, 326,335, 332 Hongkong 373Honnoji. swiat. 229, 234. 236, 251 Honshu 8, 9, 14, 31, 188, 220, 232, 252,259. 269. 272, 311, 324, 362 Hóodo. paw. 107 Hopei, prow., panstewko autonomiczne472Hora-no miya, rez. cesarza 70 Horigoe. m. 79? Horyuji, swiat. 52, 53, 66, 74, 83, 86, 87,96Hóten zob. Mukden Hyogo, prow. 188, 207-209,. 342 Hyuga, prow. 32, 33Ibuki, g. 255Ichinotani. m. (obecnie Kobe) 777lga, prow. 720lkaruga, pal. 52, 53, 96Iki, prow. 33. 34, 43, 169, 238, 241Imari, m., zatoka 769Imazu, miejsc. 168

Strona 292

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczImna (Mimana), rzekoma kolonia Japoniina Pólwyspie Koreanskim w IV w.45- 47 Inaba, prow. 229 Inabayama-jo, z. 22.? Indie 70, 80, 281, 376 Indie Holenderskie 416, 418 Indochiny 416, 417482

Indonezja 10, 418Irkuck 325Ise, prow. 167, 194, 195, 223, 225, 236,255, 305 Ise-jingu, chram 67. 80, 116, 167, 195.207, 301, 333 Ishikawa, pref. 363 Ishiyama, osada swiatynna 223 Ishiyama-Honganji, swiat. 199, 223—226,228, 235 Italia zob. Wlochy Itazuke, miejsc. 25 Ito, kraj 33, 35Itsukushima-jinja, chram 183 Iwajuku, miejsc. 14 Iwakura, z. 220Iwasnimizu-Hachimangu, chram 116, 169 Iwate, pref. 96 lzawa, miejsc. 95Izu. prow. 43, 150. 179, 195. 228. 239, 252 Izumi, prow. 75 Izumo, prow. 31, 34,91 Izu-no Shichito. arch. 9Jalu, rz. (jap- Óryakuko) 46. 242. 375, 411Jalta 420Japonskie Morze 8. 34. 376Jimyoin. rez. 170Jingoji (Takaodera, Takaosanji), swiat. 135Jishoji, swiat. 219Joruriji, swiat. 148Jurakudai (Juraku-no tei), pal. 239, 243Kaga, prow. 224, 226, 229, 252, 259, 277,284 Kagoshima, m. 231, 232, 337, 340, 358,359, 362Kagoshima, pref. 231, 323, 324, 327 Kagoshima, zatoka 337 Kai, prow. 220, 228, 229, 236, 251 Kair 420 Kamakura ///, 152, 154, 156- 160, 162-171, 173, 175, 179-182, 187, 188,191, 192, 194, 195, 207, 208, 210, 330 Kamczatka 326 Kamigyo (Górna Stolica, w Kioto) 208,216, 218, 225 Karno, chram 336 Karno, miejsc. 148 Karno, rz. 98, 218 Kan, rz. zob. Han. rz. Kanagawa, m. 330. 332 Kanagawa, pref. 396Kanghwa, miejsc. 371Kanghwado, w. (jap. Kokató) 361Kankai, morze (starozytna nazwa) 33Kansai, reg. 25, 31. 163. 273, 287, 288Kanto, reg. 25, 111, 116, 152, 153, 156. 158, 159, 165, 188, 194, 195, 208, 220,228, 239. 240, 252, 259, 272Karakorum. rn. 166Karakusa-tei. pawilon herbaciany 248Karoliny, wyspy 404Karuizawa, rz. 311Kasagi, g. 172Kasagidera, swiat. 772Kashihara. miejsc. 32Katsura, rz. 98Kawachi, prow. 75, 153, 172Kazusa, prow. 101, 191, 252Kenninji, swiat. 175Kiaochow, zatoka 401Kibino, miejsc. 39Kii, pólwysep 14, 18, 19, 32, 34, 45, 225, 265, 276, 287Kikuchi, powiat w prow. Higo 34Kinai, reg. 75, 77- 79, 201, 259, 260, 272Kinkakuji (Zloty Pawilon) 213, 214. 219Kioto (Kyoto), zob. tez Heian-kyó 34. 83. 98, 99, 105, 107, 125, 139, 148, 151, 153, 154, 156, 158- 160, 163. 164, 166, 167, 171-173. 175, 178, 180, 186, 188-190, 192-194. 198, 199, 205, 207-210, 216-218, 222-227, 229, 239, 241, 243, 244, 246- 248, 250, 255, 259, 260, 263, 264, 269, 273, 279, 281, 282, 299-305, 312, 331-333, 335-343, 377, 424Kirihara, m. 302Kirin, rn. 421Kishu. han 305, 322Kiso, rz. 225Kitakarni, miejsc. 22

Strona 293

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczKitakyushu, m. //Kitano-Ternrnangu, chram 125Kitanosho z. 234Kitayama, miejsc. 212—214Kiyomizu, miejsc. 279Kiyomizudera, swiat. 705Kiyosu, z. 220, 222, 233, 234. 236. 255.Kobe, m., port //, ///, 343. 376. 424Kodaiji, swiat. 248Kófu, miejsc. 226Kofu-jó, z. 271Kofukuji, swiat. 82, 87, 88. 90. 116. 139. 169, 181, 207483

Koga, miejsc. 195, 200, 302Kogawa, klasztor 236Kogurio (Kokuri), starozytne panstwo 45. 46Kohóan, paw. 216Koishikawa. dzielnica Edo 287Kókato zob. KanghuadoKokubunji, miejsc. 14, 15Kokuri zob. KogurioKoniaki, miejsc. 236, 252Kongobuji, swiat. 135Kongosan, g. 172Konosu, miejsc. 21Koralowe Morze 418Korea 18, 30. 33, 34, 47, 55, 64-66, 86, 166, 167, 168, 238, 242-244, 254. 356-358. 360, 361, 371-373, 375-377, 383, 410-412. 415, 417, 424Koreanczycy 86, 92, 167, 169, 170. 242, 376, 377, 410, 412Koreanski Pólwysep 19. 45-47. 242. 375Koryo. miejsc. 41Kozukahara, miejsc., obecnie dzielnica Tokio 307Kozuke. prow. 191, 252Koyasan, g. 135, 236Królestwo Niderlandów 326, 327Kuantung (jap. Kanto), prow. 407Kubota, wies 306Kudara zob. PekdzeKumagai, miejsc. 43Kumamoto, pref. 34, 238, 361, 362Kumano, miejsc. 109, 217Kuna, starozytny kraj 34Kunashiri, w. 326Kuni, miejsc. 70, 72Kuno, g. 288Kuno. miejsc. 232Kurama, g. 98Kuroshio, prad morski 9Kuryle (jap. Chishima) 326, 418, 424Kuya-Kankoku, starozytny kraj 33Kyushu 8. 9. 12. 14. 18. 19. 25. 31. 32. 34, 35, 47, 64, 74, 75. 101, 116, 124, 156, 158, 166- 170, 177, 179, 188, 195, 196, 220, 232, 237-239. 241, 259, 266, 269, 300, 304, 307, 324, 353, 361Leyte, w. 420Liaotung. pólwysep 372—376. 402 '..Londyn 340, 374-376, 408Luksemburg 326Luzon, w. 283Makao, terytorium zalezne 283, 327Malaje 418Mandzuko (jap. Manshókoku), panstwo411, 412, 414, 415 Mandzuria 242, 372-376, 383, 402, 407,410-412, 417, 421, 424 Mandzurowie 412 Manshukoku zob. Mandzuko Manza, miejsc. 24 Manany. wyspy 404. 420 Marshalla Wyspy 404 Marune, z. 222 Matsumae, z. 325, 326 Matsumoto, m. 237 Matsumoto-jo, z. 237Matsuro, nazwa starozytnego kraju 33 Matsuzaka, z. 305 Meiji-jingu. chram 378 Midway. w. 418 Mie, pref. 67, 367 Miidera zob. Onjoji

Strona 294

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczMikatagahara. miejsc. 226. 227, 251 Mikawa. prow. 191, 220, 222, 226, 228,236, 240, 251, 255 Mikkabi. miejsc. 14 Mimana zob. Imna M i ma saka, prow. 252 Mimizuka (Wzgórze Uszów) 244 Minatogawa, rz. 188 Mino. prow. 150. 220. 222. 223.226.234, 235, 255, 296 Minobu, g. 179 Minosato, miejsc. 43 Mishima, chram 150 Mito, m. 276, 304, 310, 322, 329, 332,334, 343 Mitsu, prow. 96 Miura, miejsc. 283 Mizushima, w. 153 Miyagi, pref. 22 Miyajima, w. 183 Miyakojima, w. 360 Moluki, wyspy 283 Momoyama, miejsc. 245, 378Monachium (Miinchen) 418 Mongolia 402Mongolia Wewnetrzna 412, 417 Mongolska Republika 415 Mongolskie cesarstwo 167 Mongolowie 166- 171, 179, 184, 193 Moskwa 403, 417, 421 Mukden (jap. Hóten). stolica' Mandzurii375, 407, 410, 411484

Muromachi, blok shóenów 171 Muromaehi, dzielnica Kioto 190 Musashi, prow. 252 Mutsu. prow. (chin. nazwa Óshu) 101.116, 138. 157, 195, 224, 259 Myokian. swiat. 247Na, nazwa starozytnego kraju 33, 35Nagahama, z. 227Nagakute, miejsce bitwy w prow. Owari 236, 252Nagano, pref. 237Nagaoka, miejsc. 69, 94Nagasaki, m. 238, 274, 285, 286, 299, 306-308, 310, 323, 325-332, 340, 421, 424Nagashima, z. 225Nagashino, z. 228, 251Nagashio, miejsc. 232Nagoya, m. //, 241, 243, 424Nakamura, wies 232Nakatsu, han 366Namamugi. wies. 335. 337Namba, han 327Nandaimon, brama 181Naniwa, m. (obecnie Ósaka) 34, 49, 52, 70. 94. 142Nankaido. trakt 70Nankin, m. 18, 47, 401, 414Nara, pref. 32, 40, 52, 53, 83, 96, 362Nara, stolica, m. 64, 66, 67, 69-73, 80, 82, 83, 85-87, 89, 94, 98, 101, 103, 123, 132, 134, 136. 172, 207-209, 218. 260Negoro, swiat. 225, 232, 236Nemuro, port 325Newada, stan 421Niderlandy zob. Królestwo NiderlandówNiemcy 366, 373, 374, 376, 389, 401, 403, 414-417, 420, 421, 428Niiyama, kurhan 41Nijo-jo, z. 260, 273. 342Nijo-tei, rez. 227. 229Nikko. m. 270. 281. 289. 315-317Nishi-Honganji, swiat. 243Nishijin, dzielnica Kioto 279Nishi-no kyo. Stolica Zachodnia 69Nishinoshima-shinto, w. //Ni'u, miejsc. 14Nogi-jinja, chram 378Nomonhan 415Noto, prow. na pólwyspie Noto 229Nowa Gwinea 418 Nyorinji, rez. 190Ochockie Morze 8Odani-jo. z. 227Odawara, m. 222, 239-241Ógaki, m. 255Ogasawara, arch. 9, 11. 328Ogawa, wies 301Ogurusu, miejsc. 229Ohana-goten, rez. 386Oita, pref. 34Oji. miejsc. 381Okayama, han 301, 302, 304, 310, 343

Strona 295

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczOkayama, pref. 38, 39, 398Okazaki-jó, z. 251Okehazama (Dengakuhazama), wawóz 222Oki, wyspy 163, 172, 173Okinawa. w. S, 328, 421, 424Orni, prow. 173, 199. 222, 223, 226-228,234. 254. 255. 269. 301, 302, 304 Omori, miejsc. 13 Onjoji (Miidera), swiat. 116Oryakuko zob. Jalu Ósaka //, 37. 50. 70, 223. 236. 238. 239,243, 245, 255, 274, 280, 287, 296,312, 319, 322, 323. 333, 335, 338,341, 342, 358, 360, 362-365, 386, 394,424Ósaka, zatoka 331 Ósaka-jo. z. 227, 233-235. 252. 260-262.273. 278 Osato, miejsc. 381 Óshu zob. Mutsu Osumi, prow. 238 Otani-Honganji, swiat. 224 Ótsu. m. 70 Ouchi (Wielki Teren Palacu Cesarskiego),zob. tez Daidairi 67 Owari. prow. 220, 222, 225, 226, 228,232, 234, 236, 251, 255, 276, 339 Oyama, z. 254 Oyashio, prad morski 9 Oyu, miejsc. 23, 24 Oyumi. shoen 130Pacyfik 8-11, 25, 34, 57, 328, 389, 401,404, 417-420 Peari Harbour, zatoka 418 Pekdze (Kudara), panstwo 45-48, 64 Pekin,zob. tez Tatu 166, 360, 374, 401,402, 405, 407, 413485

Peskadorskie Wyspy 372Petersburg 375Phjongjang (Phenian), m. 45, 242Poczdam 420-422Polska 8, 10, 415Poludniowa Stolica, zob. tez Nara 98Port Arthur (jap. Ryojun), m. 375, 407Portsmouth, m. 376Portugalczycy 238, 284, 285, 286Portugalia 334, 404Potopia, w. //Prusy 334, 344, 351, 359, 387Pusan, miejsc. 242Rakuró, dawna prow. 34, 45Rashomon, brama 69, 98Rokuhara, dzielnica w Kioto, rez. 109,110, 163, 172 Rokuhara-Mitsuji, rez. 139 Rokujó, pal, 108 Rokuonji, swiat. 214, 219 Rosja 308, 326, 330, 331, 333, 356, 359,366, 371, 373-376, 383, 387, 403 Rosjanie 325, 326 Rzym 416, 417 Ryóanji, swiat.219 Ryoguzan, kurhan 38 Ryojun zob. Port Arthur Ryukyu, areh. 8, 9, 286, 323, 328. 360Sachalin 376, 424Sado, w. 163, 179, 180Saga, han, zob. tez Hizen 324, 358Sagami, prow. 252, 283Saidaiji, swiat. 82, 98Saiga, miejsc. 225, 226, 236Saiji, swiat. 98Saikaido, trakt 70Saipan, w. 420Saitama, pref. 43Sakai, miejsc. 37, 207-209, 236, 246,249, 251, 273, 274, '338, 343 Sakura, han 332 Sakuradamon, brama 334 Sakyo (LewaStolica, w Kioto) 208 Salomona Wyspy 418, 420 San Francisco 428-430 Sangatsudo (Hokkedó), paw., kaplica 86, 87 San'indo, trakt 70, 229 Sanjusangendó. swiat. 178 Sanuki, prow. 101. 266, 308 San'yo, rejon w pref. Okayama 38 San'yodo, trakt70Satchodo. grupa trzech hanów 323, 340.370 Satchodohi, grupa czterech hanów 323,347-349. 353 Satsuma, han 284, 286, 323-338, 340, 342,348, 358, 365Satsuma, prow. 75, 238, 244, 299 Sawayama-jó, z. 255 Sekigahara, wies 255, 257, 258, 260, 261,265, 267, 278, 284 Sendai, m. 308 Sengakuji, swiat. 293 Senkóji, swiat. 316

Strona 296

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczSeta. wies 154 Seto-naikai (Morze Wewnetrzne) 9, 11, 34,101, 120, 228 Settsu, prow. 75, 110, 223 Seul 18, 242, 372, 373 Silla (Shiragi),starozytne panstwo 45—48,64,Singapur 418 Shichi-daiji (Siedem Wielkich Swiatyn) 82,83Shiga, pref. 278 Shigaraki, miejsc. 70, 73 Shiki, miejsc. 50 Shikoku 8, 9, 31, 111, 116, 142, 156,163, 220, 228, 236, 237, 259, 266,300, 304, 307, 308, 324 Shimabara, dzielnica w Kioto 312 Shimabara. pólwysep 278. 285. 286. 302 Shimazu. miejsc. 156 Shimmachi, dzielnica Osaki 312 Shimoda, m. 330-332, 359 Shimogyó (Dolna Stolica, w Kioto) 208,209, 212, 217, 225 Shimonoseki, ciesnina 337, 340 Shimonoseki, port 339. 372, 373 Shimósa, prow. 101, 191, 224, 252. 302 Shimotsuke, prow. 224, 254 Shinano, prow. 152, 188, 236, 251, 265,276Shinobazu, miejsc. 299 Shin'yakushiji, swiat. 83 Shiragi zob. Silla Shirakawa, han 310 Shirakawa, rez. 108 Shishigatani, miejsc. 110 Shishinden, paw. 99 Shiwa,miejsc. 96 Shizugatake, przelecz 234 Shizuoka, m. 10, 25, 26, 31 Shónai, han 327486

Shosóin, starozytny magazyn 70, 83, S5.88, 89, 90 Shówa-Shinzan, g. ii Shugakuin, paw. 282 Spratly, wyspy 4i5 Srebrny Pawilon zob. Ginkakuji Stany Zjednoczone A.P“ USA 10, 328-330, 332, 333, 339, 352, 354, 355,366, 374, 387, 394, 398, 403, 404, 408,414-418, 429, 430 Suchow, m. 402Sumpu-jó 251, 273, 287, 288 Su5, prow. 101, 187, 210 Suruga, prow. 220, 226, 236, 251, 266, 276 Suzakumon, brama 69 Syberia 325, 403 Syjam 283. 412, 417, 418Szanghaj 411. 414. 417 Szantung. pólwysep 372. 401. 402. 404 Szwajcaria 422 Szwecja 422Tachibanadera, swiat. 50Taifang-chiin (Taiho-gun) prow. 19, 33, 34Taga, miejsc. 75Taian, pawilon herbaciany 247Taihó, prow. 34, 45Taihó-gun zob. Taifang-chiinTaima-machi zob. TaimaderaTaimadera, swiat. 83Taiwan 360, 372, 424Tajima, prow. 229Takachiho, g. 32Takamatsu, han 307Takamatsu, prow. 266Takamatsu-jo, z. 229Takamatsuzuka, miejsc. 77Takaodera zob. Jingoji.Takaosanji zob. JingojiTakarajima, w. 327Takayama, miejsc. 2/0Takewara, kurhan 40Tamba, prow. 229Tanegashima, w. 75, 232, 284Tango, prow. 229Tataranohama, miejsc. 188Tatu (obecnie Pekin) 166, 168Tegaimon, brama 83Temmangu, nazwa chramów boga Tem-mana (Tenjina) 124 Tien-fai, g. 134, 137 Tientsin, miejsc. 374, 411, 415 Toba, miejsc. 338, 342Todaiji, swiat. 69, 73, 79, 82, 83, 86, 89,98. 116, 134, 139, 169, 181, 207 Togudo, paw. 2/9 Tohoku, reg. 25. 343 Toji, swiat. 98, 134Tokaido, trakt 70, 158. 313, 314. 362 Tokijska Zatoka //, 423 Tokio (Tókyo) 10, 11. 13. 14, 15, 293.307, 353, 356, 357, 358, 362, 366, 367,375, 376, 377, 386, 391, 394, 408, 409,410, 411, 412, 413, 4I5. 416, 421. 424,

Strona 297

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz428Tomioka, miejsc. 381 Tonegawa, rz. 311 Toro, miejsc. 25 -28 Tosa, prow. 142, 300, 323, 324, 333, 335,336, 342. 343, 349, 358, 359 Tosando. trakt 70. 158 Toshodaiji, swiat. 82, 83. 85 Toshógu. klasztor 281. 315. 316 Totomi. prow. 220, 226, 236. 240, 251,266, 276Tsinan, miejsc. 401, 407 Tsingtao, miejsc. 401 Tsugaru, han -?27 Tsukuriyama, kurhan 39 Tsuna, nazwa starozytnego kraju 33 Tsuruga, m. 34Tsurugaoka-Hachimangu, chram 160 Tsushima, w. 33, 34, 43, 166, 167, 169,196, 238, 241, 376 Tsushimska Ciesnina 33 Tumen, rz. (kor. Tuman) 242, 415Ueno, park w Tokio, miejsce bitwyw 1868 r. 343, 362 Uji, miejsc. /07, 148, 149, 188 Uji, okr., miasteczko 154 Uji, rz. ///, 163Ukyo (Prawa Stolica, w Kioto) 205 Unebiyama, miejsc. 32 Uraga, zatoka 327-330 Uriwari-Nishinochó 30 Urup, w. 326 Usa, miejsc. 34, 74USA zob. Stany Zjednoczone A.P. Ushikawa, miejsc. 14 Ussuri, rz. 421Vichy, m. 416Wa, nazwa kraju starozytnego (Japonia) 19, 33-35, 46487

Wakamiya, miejsc. 40Wakayama, pref. 135Waszyngton 404, 417, 418Wersal 404Weihaiwei, port 372, 373Wewnetrzne Morze zob. Seto-naikaiWielka Brytania zob. AngliaWielki Chram w Ise zob. Ise-jinguWtadywostok 373, 403, 404Wlochy (Italia) 374, 393. 404, 414, 416Wo zob. WaWschodniochinskie Morze 8Wuchang, miejsc. 401Yakushiji, swiat. 66. 82, 86Yamada, m. 207, 274Yamagawa, miejsc. 299Yamaguchi, m. 199, 210, 284, 339Yamaguchi, pref. 361Yamashiro, prow. 75, 94. 173. 229. 305,Yamatai, rejon w kraju Wa 19, 33—35Yamato 18, 19, 32, 34, 42, 45, 47-50.52-55, 57, 75. 91, 92, 384 Yamato, prow. 305 Yamazaki, miejsc. 247, 338 Yamazaki-jó, z. 229Yangtse, rz. 414Yao, m. 50Yashima, miejsc. 111Yayoi, dzielnica w Tokio 13Yedo zob. EdoYodo, rz. 94Yoko, rz. 311Yokohama, port 10, 13, 335, 337, 353,356. 376, 382, 386, 394, 424 Yokosuka, miejsc. 283 Yonezawa, m. 310, 311, 343 Yoshimizu, miejsc. 174 Yoshimizu-jinja, chram 189 Yoshino, m. 172, 189, 190 Yoshiwara, dzielnica Edo 312 Yuge, miejsc. 70Yumedono, Pawilon Snów 52, 83 Yuzenzome, miejsc. 279Zachód 299, 306, 308, 310, 321. 340, 344. 353, 355. 358, 366. 367, 379, 381, 384. 387, 389, 391. 393. 395. 397, 415Zloty Pawilon zob. KinkakujiZojoji. swiat. 288Zwiazek Radziecki, ZSRR 10, 398. 405, 414-417, 420, 421, 424, 430Zestawila Wanda Anasz

SPIS ILUSTRACJI1. Naczynie ceramiczne w ksztalcie koszyka, okres jómon, Fujimi, pref. Nagano 132. Naczynie ceramiczne w ksztalcie wazonu, okr. jómon, Kokubunji. Tokio 143. Naczynie ceramiczne z uchem, okres jómon, Kokubunji, Tokio . . 154. Amulet ceramiczny o srednicy 14,6 cm, okres jómon, Konosu, pref. Akita 21

Strona 298

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz5. Dogu, schylkowy okres jómon, Góhara, pref. Gumma 226. Statuetka w “goglach", schylkowy okres jómon, Kitakami, pref. Miyagi 227. “Krag kamienny" (element wewnetrzny), schylkowy okres jómon, Oyu, pref.Akita . 23,8. Rekonstrukcja domu mieszkalnego z okresu Yayoi, Toro, pref. Shizuoka 269. Rekonstrukcja magazynu wioskowego, okres Yayoi, Toro, pref. Shizuoka 2610. Czesc ekspozycji w muzeum Toro . 2711. Ceramiczne naczynie z pokrywa, okres Yayoi, Uriwari-Nishinochó, Ósaka 2812. Grupa “dzwonów" dótaku, okres Yayoi, Uriwari-Nishinochó, Ósaka . 3013. Grupa kurhanów, w srodku Ryógiizan (dlugosc: 190 m), rejon San'yó, pref.Okayama 3814. Kurhan Tsukuriyama (dlugosc = 350 m), Kibino, pref. Okayama . 3915. Wnetrze kurhanu Takewara, Wakamiya, pref. Fukuoka 4016. Lustro brazowe, IV w., kurhan Niiyama, Kóryó, pref. Nara 4117. Haniwa — lódz, okres kofun, Saito, pref. Miyazaki 4218. Haniwa — kon, okres kofun, Kumagai, pref. Saitama . 4319. Haniwa — wojownik, okres kofun, Minosato, pref. Gumma 4320. Jeden z budynków w kompleksie Ise-jingu, Ise-Yamada, pref. Mie 4821. Ksiaze Shótoku z synem Yamashiro, portret posmiertny (VII w.) . 5122. Yumedono (Pawilon Snów) w kompleksie Hóryuji, lkaruga, pref. Nara 5223. Yumetagae-Kannon, okres Asuka-Hakuhó, Hóryuji, lkaruga, pref. Nara 5324. Miroku-bosatsu, okres Asuka, Kóryuji, Kioto . 6525. Daibutsu, 749 r. (z pózniejszymi modyfikacjami), Daibutsuden w kompleksieTódaiji, Nara 7326. Pagoda Yakushiji, VIII w., Nara 8227. Pawilon kodo w kompleksie Tóshódaiji, VIII w., Nara 8528. Pawilon Sangatsudó (Hokkedó) w kompleksie Tódaiji, VIII w., Nara 8629. Posag Gakkó, VIII w“ Sangatsudó. Nara . 8730. Posag Kongó-Rikishi, VIII w., Sangatsudó, Nara 8731. Jikokuten, fragment posagu, VIII w., Kaidan'in w kompleksie Tódaiji, Nara 8932. Ashura, VIII w., Kófukuji, Nara 9033. Lament uczniów po smierci Buddy, VIII w., Hóryuji, lkaruga, pref. Nara 9634. Pawilon Shishinden w obrebie palacu cesarskiego w Kioto (fot. aut.) 9935. Glówny pawilon (hondó) swiatyni Kiyomizudera, 798 r., Kioto . 10536. Pawilon Hóódó swiatyni Byódóin. XI w., Uji kolo Kioto (fot. aut.) 10737. Wejscie do chramu Kitano-Temmangu, Kioto (fot. aut.) 12538. Mauzoleum Kóbó daishi na górze Kóyasan, pref. Wakayama 13539. Kuya, fragment posagu, okres Kamakura, Rokuhara-Mitsuji. Kioto 13940. Posag przedstawiajacy Minamoto Yoritomo, XIII w. Kioto. 15141. Fragment procesji w czasie swieta Jidai-matsuri obchodzonego w Kioto489

22 pazdziernika; postaci przedstawiaja dame Tokiwa z synami (jednym z nich jest Yoshitsune) 15342. Obraz przedstawiajacy Minamoto Yoshitsune w latach mlodzienczych, mai.Kuniyoshi (1797-1861), kolekcja pryw. . 15543. Posag przedstawiajacy Hójó Masako (zona Yoritomo), XIII w., An'yóin,Kamakura . 16244. Fragment zwoju Móko-shurai-ekotoba, ukazujacy wojowników mongolskich,1293 r. . 16845. Posag Nichirena w zatoce Hakata, Kyushii 17746. 1001 posagów Kannon. fragment, XIII w., Sanjusangendo. Kioto 17847. Kamakura-Daibutsu. XIII w., Kamakura . 18148. Zbroja z helmem, XII w., Itsukushima-jinja, Miyajima, pref. Hiroshima 18349. Ksiaze Morinaga, syn cesarza Godaigo . 18450. Yoshimizu-jinja, gdzie byla rezydencja dworu poludniowego, Yoshino . 18951. Nyorinji, inna rezydencja dworu poludniowego w Yoshino . 19052. Zloty Pawilon (Kinkakuji), 1397 r spalony w 1950 r. zrekonstruowanyw 1955 r., Kioto (fol. aut.) . . 21353. Wnetrze pawilonu Kohóan (styl shoin), XVII w., Daitokuji, Kioto 21654. Srebrny Pawilon (Ginkakuji), 1489 r Kioto (fot. aut.) 21855. Monument ku czci Franciszka Ksawerego, Kagoshima. pref. Kagoshima . . 23156. Portret Toyotomiego Hideyoshiego, XVII w., zamek Ósaka . 23357. Makieta zamku Osaka-jó 23458. Zamek Ósaka-jo, mury z 1583 r., donzon z 1931 r. . 23559. Zamek Matsumoto-jo, 1582 r., Matsumoto, pref. Nagano . 23760. Pawilon Hiunkaku, schylek XVI w., czesc rezydencji Hideyoshiego Jurakutei,obecnie Nishi-Honganji, Kioto . 243

Strona 299

Historia Japoni - Jolanta Tubielewicz61. Scena no, 1581 r. (jedna z najstarszych), Nishi-Honganji, Kioto . 24562. Kostium aktora no, brokat i satyna, XVII w. . 24663. Wnetrze jednego z najstarszych pawilonów herbacianych, Taian, autorstwaSen-no Rikyu, Myókian, Yamazaki kolo Kioto 24764. Pawilon herbaciany Karakusa-tei, autorstwo przypisywane Sen-no Rikyu.Kodaiji, Kioto 24865. Pawilony w kompleksie zamku Nijo-jó, siedzibie shoshidai, XVII w., Kioto 26066. Sekisho, wnetrze muzeum, Hakone, pref. Kanagawa (fot. aut.) . 27067. Sekisho, tablica z przepisami dla strazników, Hakone (fot. aut.) . 27168. Hikone-jo, zamek z XVII w., Hikone, pref. Shiga 27869. Chigaidana (“pólki przemienne"), po 1659 r., Shugakuin. Kioto . 28270. Mauzoleum Tokugawy lemitsu, 1653 r., kompleks Toshógu, Nikko 28971. Ilustracja do historii 47 roninów, mai. Hiroshige (1797-1858), koi. pryw. 29272. Terakoya — szkólka przyswiatynna, drzeworyt, XVIII w. . 30973. Portret aktora Ichikawy Ebizó, mai. Tóshiisai Sharaku, dzialajacy w latach1794-1795 . 31474. Hidari Jingoró, Trzy malpy, XVII w., kompleks Toshógu Nikkó . 31575. Enku (1628-1695), rzezby w Senkoji, Gifu 31676. Puzderka inro z brelokami netsuke, XVIII/XIX w. . 31877. Imbryk z Nagasaki i czarki z Satsumy, XIX w. 32378. Misja Iwakury rusza do Europy i USA w 1871 r., drzeworyt . 35579. Glówna ulica Tokio, Ginza, w 1874 r., drzeworyt 35780. Pierwsze skrzynki pocztowe wprowadzone w 1871 r. . 35881. Meiji-jingu, swiatynia poswiecona cesarzowi Meiji, 1920 r., Tokio . 37782. Przedzalnia otwarta w 1872 r., drzeworyt . 38083. Szkic Shimomury Kanzan (1873-1930) do portretu Okakury Kakuzó,Muzeum Sztuki, Tokio . 39184. Nad jeziorem, obraz Kurody Seikiego (1866-1924) 39285. Podpisanie aktu kapitulacji na statku “Missouri", 2 IX 1945 42386. Yoshida Shigeru podpisuje traktat pokojowy w San Francisco, 8 IX 1951 r. 429Ilustracje, z wyjatkiem wykonanych przez autorke, pochodza ze zródel japonskich.Reprodukcje Marii Piwowarskiej.490

SPIS MAP1. Znaleziska z okresów przedceramicznego i jómon . 162. Znaleziska z okresu Yayoi 293. Znaleziska z okresu kofun . 444. Podzial na prowincje (od VIII w.) . 615. Plan Nary (Heijó-kyó), VIII w. 686. Siedem wielkich traktów (po 771 r.) . 717. Plan Heian-kyó w VIII/IX w. . 1008. Wojna Gempei (1180-1185 r.). 1129. Najwazniejsze shoeny IX—XIII w. . 11510. Uklad sil' wsród feudalów w 1560 r. . 22111. Uklad sil wsród feudalów w 1582 r. 23012. Uklad sil wsród feudatów w 1598-1600 r. 25313. Uklad ksiestw feudalnych w 1664 r. . 29014. Zasieg terytorialny Japonii w czasie wojny na Pacyfiku w 1941 r. . . . . 41915. Wspólczesny podzial administracyjny Japonii (rejony, prefektury, okregimetropolitalne) 425

SPIS TRESCI OD AUTORA . 5I. ZARYS GEOGRAFII JAPONII . 8II. ZRÓDLA NAJWCZESNIEJSZEJ HISTORII JAPONII A PROBLEMY HISTORIOGRAFII . 12 III.OKRES JÓMON (XII tysiaclecie p.n.e. - ok. 300 r. p.n-e.) 20Kultura materialna . 20Pierwotne kulty 21IV. OKRES YAYOl (IV w. p.n.e. - III w.) . 25Kultura materialna 25Powstawanie spoleczenstwa klasowego 28Problem lokalizacji Yamato . 32V. OKRES KOFUN (III-VIII w.) 37Kurhany na miare gigantów . 37Struktura rodów . 38Stosunki z Pólwyspem Koreanskim 45

Strona 300

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczVI. OKRES YAMATO (V-VIII w.) . 47Uwagi wstepne 47Wprowadzenie buddyzmu na dwór Yamato 48Walki rodowe i supremacja rodu Soga . 49Dzialalnosc ksiecia Shotoku . 50Reforma Taika i kodeks Taiho 54Struktura administracyjna wedlug kodeksu Taihó . 60System rang i urzedów oraz system podatkowy 62Rozwój kultury 64VII. OKRES NARA (VIII w.) 67Pierwsza stala stolica 67Scena polityczna . 70Stosunki ekonomiczno-spoleczne . 75Kultura 78Od Nary do Heian-kyo . 94VIII. OKRES HEIAN (koniec VIII-XII w.) . . 98Nowa stolica a prowincje 98Struktura spoleczna klasy panujacej 101493

Chronologiczny przeglad wydarzen . 104Stosunki ekonomiczno-spoleczne 113Supremacja rodu Fujiwara 122Zmiany instytucjonalne . 131Nowe prady religijne . 134Rozkwit kultury dworskiej 139IX. OKRES KAMAKURA (XII-XIV w.) . 150Dojscie do wladzy Yoritomo 150Kamakura-bakufu 159Hegemonia rodu Hojo 161Najazdy mongolskie 166Schylek i upadek Kamakura-bakufu 169Prady religijne 173Kultura 180X. OKRES MUROMACHI (XIV-XVIw.) . . 185Restauracja Kemmu 185Muromachi-bakufu 190Wojna Ónin 197Od shugo-daimyo do sengoku-daimyo 200Rozwój miast i mieszczanstwa 206Rozwój zycia kulturalnego 209XI. OKRES AZUCHI-MOMOYAMA (XVI w.) . 220Supremacja Ody Nobunagi (okres Azuchi) 220Supremacja Toyotomiego Hideyoshiego(okres Momoyama) 232Kultura okresu Azuchi—Momoyama 245Od Momoyamy do Edo . 251XII, OKRES TOKUGAWA, CZYLI EDO (XVII- XIX w.) . 257Formowanie sie wladzy Tokugawów 257Struktura spoleczna 275Poczatek izolacji . 282Spiski róninów 286Stabilizacja . 288' Prady umyslowe . 298Rozkwit kultury mieszczanskiej 311Schylek bakufu 321Ruch reformatorski w hanach 322Zainteresowanie sie obcych mocarstw Japonia . 325“Otwieranie" Japonii 330Akcje i reakcje zwolenników oraz przeciwników “otwarcia" Japonii 333 Ostatni shógun Tokugawa i upadek bakufu . 341XIII. OKRES ME1J1 (1868-1912) . . 344Formowanie sie nowej wladzy 344Wysilki na rzecz modernizacji 353Etap konsolidacji sil 358Monarchia konstytucyjna 368Poczatki ekspansji 371Ekonomiczne podstawy wielkomocarstwowych ambicji 378

Strona 301

Historia Japoni - Jolanta TubielewiczModernizacja w dziedzinie kultury . 384XIV. OKRES TAISHÓ (1912-1926) . f)(,Krystalizacja swiadomosci politycznej spoleczenstwa . 396Dalszy etap ekspansji 401494

XV. OKRES SHÓWA (od 1926 r.) . 406Wzrost militaryzmu i szowinizmu . 406“Nowy porzadek we wschodniej Azji" 414Wojna na Pacyfiku 417Japonia powojenna 424Traktat pokojowy w San Francisco 428TABELE GENEALOGICZNE I SCHEMATY SYSTEMU ADMINISTRACJI . 431WYKAZ CESARZY 441BIBLIOGRAFIA. 444SLOWNIK TERMINÓW JAPONSKICH 447INDEKS NAZW ORGANIZACJI 458INDEKS NAZWISK . 460INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH 480SPIS ILUSTRACJI 489SPIS MAP 491

Strona 302