1

Galfredus MonemutensisHistoria Regum Britanniae2[18r] [1] Cum mecum multa et de multis sepius animo reuoluens inhystoriam regum Britannie inciderem, in mirum contuli quod inframentionem quam de eis Gildas et Beda luculento tractatu fecerantnichil de regibus qui ante incarnationem Christi inhabitauerant, nichiletiam de Arturo ceterisque compluribus qui post incarnationemsuccesserunt repperissem, cum et gesta eorum digna eternitate laudisconstarent et a multis populis quasi inscripta iocunde et memoriterpredicarent<ur>.1 [2] Talia michi et de talibus multociens cogitantioptulit Walterus Oxinefordensis archidiaconus, uir in oratoria arteatque in exoticis historiis eruditus, quendam Britannici sermonislibrum uetustissimum qui a Bruto primo rege Britonum usque adCadualadrum filium Caduallonis actus omnium continue et ex ordineperpulcris orationibus proponebat. Rogatu itaque illius ductus,tametsi infra alienos ortulos falerata uerba non collegerim, agrestitamen stilo propriisque calamis contentus codicem illum in Latinumsermonem transferre curaui. Nam si ampullosis dictionibuspagin<a>m2 illinissem, tedium legentibus ingererem, dum magis inexponendis uerbis quam in historia intelligenda ipsos commorarioporteret.[3] Opusculo igitur meo, Stephane rex Anglie, faueas ut sic te doctorete monitore corrigatur quod non ex Gaufridi Monemutensis fonticulocenseatur extortum set sale minerue tue conditum illius dicatureditio cuius Henricus illustris rex Anglorum awnculus extitit, quemphilosophia liberalibus artibus erudiuit, qu<e>m3 innata probitas inmilicia milicibus prefecit: unde Britannia insula tibi nunc temporibusnostris acsi alterum Henricum adepta interno congratulatur affectu.[4] Tu quoque, Roberte consul Claudiocestrie, altera regni nostricolumna, operam adibeas tuam ut utriusque moderatione communicataeditio in medium producta et pulcrius elucescat. Te etenim ex illoceleberrimo rege Henrico progenitum mater philosophia in gremio suoexcepit scientiarumque suarum subtilitatem edocuit ac deinde ut inmilitaribus clareres exercitiis ad castra regum derexit, ubi commilitonestuos audacter supergressus et terror hostium insistere et protectiotuorum esse paternis auspiciis addidicisti: fidelis itaque protectiotuorum existens me tuum uatem codicemque ad oblectamentum tui

editum sub tutela tua recipias ut sub tegmine tam patule arboris1 predicarent MS. 2 paginem MS. 3 quam MS.3recubans calamum muse mee coram inuidis atque improbis tutomodulamine resonare queam.[5] Britannia insularum optima in occidentali occeano inter [18v]Galliam et Hiberniam sita octoginta milia in longum, ducenta uero inlatum continens quicquid mortalium usui congruit indeficientifertilitate ministrat. Omni etenim genere metalli fecunda campos latepansos habet, colles quoque prepollenti culture aptos in quibus frugumdiuersitates ubertate glebe temporibus suis proueniunt. Habet nemorauniuersis ferarum generibus repleta quorum in saltibus et alternandisanimalium pastibus gramina conueniunt et aduolan<tibus>1 apibusflores diuersorum colorum mella distribuunt. Habet etiam prata subaeriis montibus ameno situ uirentia in quibus fontes lucidi per nitidosriuos leni murmure manantes pignus suauis saporis in ripis accubantibusirritant. Porro lacubus atque piscosis fluuiis irr<i>gua2 estet absque meridiane plage freto quo ad Gallias nauigatur tria nobiliaflumina, Tamensis uidelicet et Sabrine necnon et Humbri, uelut triabrachia extendit quibus transmarina commertia ex uniuersis nationibuseidem nauigio feruntur. Bis denis etiam bisque quaternis ciuitatibusolim decorata erat quarum quedam dirutis menibus in desertis locissqualescunt, quedam uero adhuc integre templa sanctorum cumturribus perpulcra proceritate erectis continent in quibus religiosi cetusuirorum ac mulierum obsequium Deo iuxta christianam tradicionemprestant. Postremo quinque inhabitatur populis: Normannis uidelicetatque Britannis, Saxonibus, Pictis et Scotis. Ex quibus Britones olimante ceteros a mari usque ad mare insederunt donec ultione diuinapropter ipsorum superueniente superbiam Pictis et Saxonibuscesserunt. Qualiter uero et unde applicuerunt restat nunc parare ut insubsequentibus explicabitur.[19r] [6] Eneas post Troianum bellum excidium urbis cum Ascaniofilio suo diffugiens nauigio Italiam adiuit. Ibi cum a Latino regehonorifice receptus esset, inuidit Turnus rex Rutilorum et cum iliocongressus est. Dimicantibus ergo illis preualuit Eneas peremtoqueTurno regnum Italie et Lauiniam filiam Latini adeptus est. Deniquesuprema die illius superueniente Ascanius regia potestate sublimatuscondidit Albam super Tyberim genuitque filium cuius nomen eratSiluius. Hic furtiue ueneri indulgens nupsit cuidam nepte Lauinieeamque fecit pregnantem. Cumque id Ascanio patri compertum1 aduolandum MS. 2 irrugua MS.4

fuisset, precepit magis suis explorare quem sexum puella concepisset.Certitudine ergo rei comperta dixerunt magi ipsam grauidam essepuero qui patrem et matrem interficeret. Pluribusque terris peragratisin exilium ad summum tandem culmen honoris perueniret. Nec fefelliteos uaticinium suum. Nam ut dies partus sui accessisset, edidit mulierpuerum et in natiuitate eius mortua est. Traditur autem puer illeobstetrici et uocatur Brutus. Postremo cum ter quini anni emensiessent, comitabatur iuuenis patrem in uenando ipsumque inopino ictusagitte interfecit. Nam dum famuli ceruos in occursum eorumducerent, Brutus telum in ipsos dirigere affectans genitorem subpectore percussit. [7] Quo mortuo expulsus est ab Italia indignantibusparentibus ipsum tantum facinus fecisse. Exulatus ergo adiuit partesGretie et inuenit progeniem Heleni filii Priami que sub potestatePandrasi regis in Grecorum seruitute tenebatur. Pyrrus etenim filiusAchillis post euersionem Troie predictum Helenum compluresquealios secum in uinculis abduxerat. Et ut necem patris sui in ipsosuindicaret in captionem teneri preceperat. Agnita igitur ueterumprosapia moratus est Brutus apud eos. In tantum autem milicia etprobitate uigere cepit ita ut regibus et principibus pre omni iuuentutepatrie amaretur. Erat enim inter sapientes sapiens, inter bellicososbellicosus, et quicquid auri uel argenti siue ornamentorum adquirebattotum militibus erogabat. Diuulgata itaque per uniuersas nationesipsius fama Troiani ceperunt ad eum confluere orantes ut ipso duce aseruitute Grecorum liberarentur. Quod leuiter fieri asserebant, cumin tantum iam intra patriam multiplicati essent ita ut .vii. miliaexceptis paruulis et mulieribus computarentur. Preterea erat quidamnob<il>issimus1 iuuenis in Gretia nomine Assaracus qui partibuseorum fauebat. Ex Troiana namque matre natus erat fiduciamque inillis habebat maximam ut auxilio eorum inquietudini Grecorumresistere quiuisset. Arguebat enim eum frater suus propter triaca<s>tella2 que sibi moriens pater donarat et ea auferre conabatur quiaex concubina natus fuerat. Erat autem frater patre et matre Grecusasciueratque regem ceterosque [19v] Grecos parti sue fauere. Inspiciensergo Brutus et uirorum multitudinem et Assaraci castella que sibipatebant securius peticioni illorum adquieuit. [8] Erectus igitur inducem conuocat undique Troianos et oppida Assarici muniuit. Ipseautem et Assaricus cum tota multitudine uirorum et mulierum que eisadherebat nemora et colles occupauit. Deinde litteras suas regi in hecuerba direxit:1 nobissimus MS. 2 catella MS.5

'Pandraso regi Grecorum Brutus dux reliquiarum Troie salutem. Quiaindignum fuerat gentem preclaro genere Dardani ortam aliter in regnotuo tractari quam serenitas nobilitatis eius expeteret, sese infra abditanemorum recepit. Preferebat namque ferino ritu, carnibus uidelicet etherbis, uitam cum libertate sustentare quam uniuersis refocillatadiuitiis sub iugo seruitutis tue permanere. Quod si celsitudinempotencie tue offendit, non est ei imputandum sed uenia adhibenda cumcuiusque captiui communis sit intencio uelle ad pristinam dignitatemredire. Misericordia igitur super eam motus amissam libertatem largiridigneris et saltus nemorum quos ut seruitutem diffugeret occupauiteam habitare permittas. Sin autem concede ut ad aliarum terrarumnationes cum diligentia tua abscedant.' [9] Pandrasus ergo agnitalitterarum scientia ultra modum admiratus est ipsos quos in seruitutemtenuerat tanta audacia habundasse ut ei talia mandata dirigerent.Conuocato itaque procerum suorum consilio exercitum colligeredecreuit ut ipsos persequeretur. Dum autem deserta quibus eos adesseautumauerat per oppidum Sparatinum peteret, egressus est Brutus cumtribus milibus uirorum ipsumque nichil huiusmodi premeditatum exinprouiso inuasit. Audito namque aduentu ipsius sese in predictooppido preterita proxima nocte immiserat ut in ipsos inermes et sineordine ituros inopinam irruptionem faceret. Impetu itaque factoinuadunt acriter Troiani et stragem ingerere nituntur. Porro Greciconfestim stupefacti in omnes partes dilabuntur et rege suo precedentefluuium Akalon qui prope fluebat transire festinant. At in transeundoinfra uoraginem fluctus periclitantur. Quos diffugientes Brutusinfestat, infestatos uero partim in undis, partim super ripam prosternit.Et nunc hac nunc illac discurrens duplicem necem ipsis ingestam esseletatur. Quod ut Antigonus frater Pandrasi intuitus est, ultra modumdoluit euocauitque uagantes socios in turmam et celeri impetu inseuientes <Troas>1 reuersus est. Malebat namque resistendo interirequam ignauam fugam faciens luteis gurgitibus submergi. Densa igituracie incedens socios uiriliter resistere hortatur letiferaque tela totisuiribus contorquet. Sed parum uel minime profecit. Nam Troes armismuniti erant, ceteri uero inermes. Unde audatiores insistentes cedemmiserandam inferebant nec eos hoc modo infestare quieuerunt doneccunctis fere interfectis Antigonum et Anacletum eiusdem sotiumretinuerunt. [10] Brutus uero potitus uictoria oppidum sexcentismilitibus [20r] muniuit2 petiuitque nemorum abdita ubi Troiana plebspresidium illius expectabat. At Pandrasus ob fugam suam fratrisque1 Troias MS. 2 mu[20r]muniuit MS.6

captionem anxiatus nocte illa populum dilapsum resociare uacauit. Etcum postera lux rediisset, obsidere oppidum cum resociato populoprogressus est. Arbitrabatur enim Brutum misisse se infra ipsum cumAntigono ceterisque captiuis quos ceperat. Ut igitur menibus accessit,explorato ca<s>telli1 situ distribuit exercitum suum per turmas etper diuersas partes in circuitu locauit. Indixit etiam ut alii egressuminclusis abnegarent, alii fluminum cursus auerterent, alii crebrisarietibus ceterisque machinationibus murorum compagem dissoluerent.Qui precepta eius affectibus exequentes omni nisucontendebant quibus modis obsessos crudelius infestarent. Superuenienteautem nocte audaciores eligebant qui, dum ceteri labore fessiquietem caperent soporis, castra et tentoria ab hostium furtiuaincursione tuerentur. [11] Et obsessi in edito murorum astantes totisuiribus nituntur ut ipsorum machinationes contrariis machinationibusrepellant. Et nunc tela nunc sulphureas tedas eicientes sese unanimiterdefendere intendunt. Cum autem parata <testudine>2 murus suffoderetur,Greco igne atque calidarum aquarum aspersione hostesretrocedere cogebant. Cybi tandem penuria et cotidiano labore afflictilegatum ad Brutum miserunt postulantes ut eis in auxilium festinaret.Timebant enim ne in debilitatem redacti oppidum deserere cogerentur.Brutus ergo opem subuectare affectans internis anxietatibus cruciaturquia tot milites non habebat quot sibi ad campestre prelium committendumsufficerent. Callido deinde usus consilio proponit castrahostium noctu adire ipsosque soporatos deceptis eorum uigilibusinterficere. Quoniam autem id fieri non posse esse ualebat absquealicuius Greci assensu et auxilio, Anacletum socium Antigoni ad seuocauit illumque euaginato gladio in hunc modum affatus est: 'Egregieiuuenis, finis uite tue Antigonique adest nisi ea que tibi precipiamexecuturus uoluntati mee fideliter adquieueris. Affecto enim in hacsequenti nocte castra Grecorum adire ut ipsos inopina cede afficiam.Sed timeo ne eorum uigiles comperto dolo ceptum meum impediant.Quia ergo uerti arma in illos prius oporteret, desiderarem eos per tedecipere ut tutiorem aditum aggrediendi ceteros haberem. Tu uerocallide negotium huiusmodi agens in secunda noctis hora uade adobsidionem et quemque fallacibus uerbis demulcendo dices teAntigonum a carceribus meis abduxisse usque ad conuallem nemorumet in eadem illum inter frutices delituisse. Nec longius abire possepropter compedes quibus eum impeditum simulaueris. Deinde duceseos ad exitum nemoris quasi ipsum liberaturos. Ubi cum armata manu1 catelli MS. 2 testitudine MS.7

adero paratus eos perimere.' [12] Anacletus igitur uiso gladio qui interhec uerba morti sue imminebat continuo perterritus iureiurandopromisit sese preceptum illum executurum, si sibi et Antigono [20v]diuturnio<r>1 uita concederetur. Confirmato denique federe insecunda noctis hora que iam instabat uersus obsidionem iussum iterarripuit. Cum tandem prope castra incederet, occurrunt undiqueuigiles qui abdita locorum explorabant. Querunt quoque aduentusipsius causam utrum ad prodendum exercitum aduenisset. Quibus illeingentem leticiam simulans in hec uerba respondit: 'Non equidemproditor mee gentis uenio, sed carcerem Troianorum euadens ad uosorans diffugio ut mecum ad uestrum Antigonum ueniatis quem exuinculis Bruti eripui. Illum quidem pondere compedum detentumpaulo ante in exitum nemoris inter frutices delitere iussi donec aliquosinuenirem quos ad liberandum eum conducerem.' Dubitantibus autemillis utrum uerum diceret superuenit unus qui eum agnouerat etsalutato eo indicauit sociis quis esset. At illi nichil hesitantes ceterosqui aberant ocius conuocauerunt et secuti sunt eum usque ad siluamqua Antigonum delitere predixerat. Illis denique inter frutices progredientibusemergit se Brutus cum armatis cateruis et facto impetuipsos ocius perterritos durissima cede affecit. Deinde profectus est adobsidionem et diuisit socios suos per tres turmas precepitque ut singulesingulas partes castrorum sapienter et sine tumultu adirent, necintromisse cedem alicui ingererent donec ipse cum sua cohorte tentorioregis potitus littuum suum in signum ipsis sonaret. [13] Porro ut ipsosquicquid acturi erant edocuit, confestim mittunt se leniter infra castraet iussas partes adepti promissum signum expectant. Quod Brutus eisdare non distulit postquam stetit ante tentorium Pandrasi quod superomnia adire estuabat. Quo audito enses ocius euaginant, cubiliasopitorum ingrediuntur, letiferos ictus ingeminant. Et nullam pietatemhabentes castra in hunc modum deambulant. Ad gemitus ergomorientium euigilant ceteri uisisque laniatoribus uelut oues eximprouiso a lupis occupate stupefacti fiunt. Nichil enim presidiiexpectabant cum neque arma capiendi neque fugam faciendi congruumspatium haberent. Discurrunt etiam sine armis inter armatos quoimpetus eos ducebat. Sed irruentibus ceteris continuo dilacerantur. Quisemiuiuus euadebat auiditate fuge festinans scopulis vel <fruticibus>2

allidebatur et infelicem animam cum sanguine emittebat. Qui soloclipeo uel quolibet alio tegmine munitus inter eosdem scopulosincidebat timore mortis celer sub obscura nocte cadebat. Cadenti1 diuturnio MS. 2 fructicibus MS.8

quoque uel brachia uel crura frangebantur. Cui neutrum horumcontingebat inscius quo fugam faceret in prope fluentibus fluuiis<submergebatur>.1 Uix aliquis illesus abibat quin aliquo infortuniopericlitaretur. Oppidani quoque agnito commilitonum aduentu egressicladem que dabatur duplicabant. [14] At Brutus tentorium regis, utpredictum est, nactus ipsum uincire et conseruare uacauit. Deliberabatenim se magis uita illius quam morte adepturum quod affectauerat.Turma autem que cum eo erat non cessabat stragem facere; que partemquam sortita fuerat usque ad internicionem deleuerat.[21r] Ut igitur noctem in hunc modum consumpserunt et sub luceaurore tanta ruina patuit populi, Brutus matutino gaudio fluctuanssociis peracte cedis spolia peremptorum iuxta libitum suum tractarepermisit. Deinde cum rege oppidum ingreditur exspectaturus dumgazas distribuerent. Quibus impertitis muniuit iterum castellum etcadauera dari sepulture precepit. Resociatisque cateruis ad nemora cumleta remeauit uictoria. Que ut tantam leticiam animis cunctoruminfudit, inclitus dux maiores natu conuocauit quesiuitque ab illis quid aPandraso petendum laudarent. Nam cum in potestate eorum positusesset, per omnia peticioni ipsorum adquiesceret si liber abire sineretur.Mox illi diuersis affectibus diuersa cupientes, pars partem regni adinhabitandum petere hortatur. Pars uero licentiam abeundi et ea queitineri suo utilia forent. Cumque diu in ambiguo extitissent, surrexitunus Mempritius nomine rogatoque silentio audientibus ceteris ait: 'Utquid hesitatis, patres, in his que saluti uestre reor esse habenda? Unumpetendum est – licentia uidelicet eundi – si uobis posterisque uestriseternam pacem habere desideraueritis. Nam si eo pacto uitamconcesseritis Pandraso ut per eum partem Grecie adepti inter Danaosmanere uelitis, numquam diuturna pace fruemini dum fratres et filii etnepotes eorum quibus externam intulistis stragem uobis uel immixtiuel uicini fuerint. Semper enim necis parentum suorum memoreseterno uos habebunt odio. Quibusque etiam nugis incitati uindictamsumere nitentur. Nec uobis pauciorem turbam habentibus ea uis est uttot ciuium inquietacioni resistere queatis. Quodsi decertacio inter uosaccesserit, numerus eorum cotidie augebitur, uester uero minuetur.Laudo igitur ut petatis ab illo filiam suam primogenitam quamInnogen uocant ad opus ducis nostri et cum ea aurum et argentum,naues et frumentum et quodcunque itineri uestro necessarium erit. Etsi id impetrare poterimus, licentia sua alias nationes petamus.'1 submergebantur (with n underlined for deletion) MS.9[15] Ut his et consimilibus finem dicendi fecit, adquieuit ei tota

multitudo atque suasit ut Pandrasus in medium adduceretur et, nisihuic peticioni faueret, seuissima morte dampnaretur. Nec moraadductus est et in cathedra celsior ceteris positus. Edoctus quoquequibus tormentis affligendus erat nisi faceret que iubebatur in huncmodum respondit: 'Quoniam aduersi dii me meumque fratremAn<tigon>um1 in manus uestras tradiderunt, parendum est peticioniuestre ne uitam – que nobis arbitrio uestro et adimi et concedi potestsi repulsam passi fueritis – amittamus. Nichil enim uita prestantius,nichil iocundius censeo. Nec est mirandum si illam exteris rebusredimere uelim. Quamquam tamen inuitus, preceptis uestris obediam.Solatium habere uideor quod filiam meam tante probitatis adolescentidaturus sum. Quem ex genere Priami et Anchise creatum et nobilitasque in ipso pullulat et fama nobis cognita declarat. Quis etenim alterexules Troie in seruitutem tot et tantorum [21v] principum positoseorumdem uinculis eriperet? Quis cum illis regi Grecorum resisteretaut cum tam paucis tantam armatorum copiam prelio prouocaretinitoque congressu regem eorum uinctum duceret? Quia ergo tantusiuuenis tanta probitate mihi resistere potuit, do ei filiam meamInnogen. Do etiam aurum et argentum, naues, frumentum et quicquiditineri necessarium esse dixeritis. Et si a proposito uestro diuertentescum Grecis commanere uolueritis, terciam mei regni partem uobis adinhabitandum concedo. Sin autem promissa mea effectu prosequar; utsecuriores sitis, uobis quasi obses manebo dum omnia perficiam.'Conuentione itaque facta diriguntur legati per uniuersa Grecie littoracolligere naues. Que ut collecte fuerunt, trecente .xxiiii. numeropresentantur, omni genere farris onerantur. Filia Bruto maritatur.Quisque prout dignitas expetebat auro et argento donatur. Peractiscunctis rex liber a carcere, Troes ab eius potestate secundis uentisabscedunt.At Innogen in excelsa pupi stans sepius inter brachia Bruti in extasicollabitur. Fusis quoque cum singultu lacrimis parentes ac patriamdeserere conqueritur. Nec oculos a littore auertit dum littora oculispatuerunt. Quam Brutus blandiciis mitigans nunc dukes amplexus,nunc dulcia basia innectit. Nec ceptis suis desistit donec fletu fatigatasopori summittitur. [16] Inter hec et alia duobus diebus et una nocteprospero uentorum flatu cucurrerunt applicueruntque in quamdaminsulam uocatam Loegetia que antiquitus in incursione piratarum1 Anacletum MS.10uastata a nemine inhabitabatur. In illam ergo misit Brutus trecentosarmatos ad explorandum quid inhabitaret. Qui neminem repperientes

feras diuersi generis infra saltus ac nemora inuentas cede afficiunt.Uenerunt ad ciuitatem desertam in qua templum Diane repperierunt.In eodem imago dee responsa dabat si forte ab aliquo peteretur.Onerati tandem reperta uenatione reuertuntur ad naues suas patriequesitum et ciuitatem consociis predicant. Suggerunt duci templum adireatque litatis donis a numine loci inquirere que patria eis sedemmansionis preberet. Communicatoque omnium assensu assumpsitBrutus secum Geronem augurem et duodecim maiores natu petiuitquetemplum cum omnibus que ad sacrificium necessaria erant. Quo ubiuentum est, circundat<i>1 timpora uittis ante aditum ueterrimo ritutribus diis, Ioui uidelicet et Mercurio necnon et Diane, tres focosstatuerunt. Singulis singula libamina dederunt. Ipse Brutus ante aramdee uas sacrificii plenum uino et sanguine candide cerue dextra tenenserecto uultu ad effigiem numinis silentium in hec uerba dissoluit:'Diua potens nemorum, terror siluestribus ap<ris>,2

Cui licet amfractus ire per ethereosInfernasque domos, terrestria iure resolue;Et dic quas terras nos habitare uelis.Dic certam sedem, qua te uenerabor in euum,Qua tibi uirgineis templa dicabo choris.'Hec ubi nouies [22r] dixit, circuiuit aram quater fuditque uinum quodtenebat in foco atque procubuit super pellem cerue quam ante aramextenderat. Inuitato sompno tandem obdormiuit. Erat tunc quasi tercianoctis hora qua dulciore sopore mortales premuntur. Tunc uisum estilli deam astare ante ipsum et sese in hunc modum affari:'Brute, sub occasu solis trans Gallica regnaInsula in occeano est <undique clausa mari.Insula in occeano est>,3 habitata gigantibus olim,Nunc deserta quidem, gentibus apta tuis.Hanc pete: namque tibi sedes erit illa perennis;Hic fiet natis altera Troia tuis.Hic de prole tua reges nascentur, et ipsisTotius terre subditus orbis erit.'Tali uisione expergefactus dux in dubio mansit an sompnus fueratquem uidit an dea uiua uoce predixerat patriam quam aditurus erat.1 circundatus MS. 2 apes MS. 3 om. MS.: see Introduction, p. liv.11Uocatis tandem sociis indicauit per ordinem quod sibi dormienticontigerat. [17] At illi maximo gaudio fluctuantes hortantur ut adnaues repedent; et dum uentus secundus esset, citissimis uelis uersusocceanum eant ad inquirendum quod diua spoponderat. Nec mora

remeant ad socios, altum equor ingrediuntur. Sulcantes equora cursu1

triginta dierum uenerunt ad Affricam nescii adhuc quorsum prorasuerterent. Deinde uenerunt ad Aras Philistonorum et ad LacumSalinarum et nauigauerunt inter Russicadam et montes Zaree. Ibi abincursione piratarum maximum passi sunt periculum. Uictoriam tamenadepti spoliis eorum et rapinis ditati sunt. Porro flumen Maluetranseuntes applicuerunt in Mauritaniam. Deinde penuria cybi et potuscoacti egressi sunt ex nauibus et dispositis turmis uastauerunt patriam afine usque ad finem. Refertis uero nauibus petierunt ColumpnasHerculis, ubi apparuerunt eis monstra maris uocata Sirenes. Queambiendo naues fere ipsas obruerunt. Utcumque tamen elapsi ueneruntad Tyrrenum equor. Ibi iuxta littora inuenerunt .iiii. generationes deexulibus Troie ortas que Antenoris fugam comitate erant. Erat eorumdux Corineus, uir modestus, consilio optimus, magne uirtutis etaudacie. Qui si cum aliquo gigante congressum faceret, illico obruebateum acsi cum puero contenderet. Agnita itaque ueteris originisprosapia associauerunt illum sibi necnon et populum cui presidebat.Hic de nomine ducis Cornubiensis postmodo uocatus est; Bruto inomni decertacione pre ceteris auxilium prestabat. Deinde uenerunt adEquitaniam et ost<i>um2 Ligeris ingressi anchoras fixerunt. Moratisunt ibi .vii. diebus situmque regni explorauerunt. [18] Regnabat tuncin Aquitaniam Goffarus Pictus eiusdem patrie rex. Cui ut famaindicauit externam gentem cum magna classe in fines regni suiapplicuisse, misit legatos ad inquirendum utrum pacem uel guerramaduectasset. Nuntii ergo classem petebant; obuiauerunt Corineoegresso iam cum ducentis uiris ut infra nemora uenationem adquireret.Mox allocuti eum querunt cuius licentia saltus regis ingressus ferasnecaret. Statutum enim ab antiquo fuerat neminem sine principis iussueas prosternere. [22v] Quibus cum Corineus respondisset licentiamhuius rei nequaquam debere haberi, irruit unus ex illis Himbertusnomine et curuato arcu sagittam in ipsum direxit. Uitauit eamCorineus cucurritque in Himbertum et <arcu>3 quem tenebat caput eiin <frusta>4 contriuit. Diffugierunt ergo ceteri uix e manibus eiuselapsi; Gofforio mortem socii sui nuntiauerunt. Contristatus ilico dux1 this phrase forms the second half of a hexameter: sulcantes equora cursu.2 ostrum MS. 3 arcum MS. 4 frustra MS.12Pictauensium collegit exercitum grandem ut in ipsos mortem nuntii suiuindicaret.At Brutus diuulgato eius aduentu naues munit, mulieres et paruulosinfra ipsas iubet manere. Ipse cum tota multitudine cui uigor florebatobuius exercitui progreditur. Inito tandem certamine dira pugna

utrobique committitur. Et cum multum diei in agendo cedemconsumpsissent, puduit Corineum Aquitanos tam audacter resisterenec Troianos cum triumpho insistere. Unde resumpta audatiaseuocauit suos in dexteram partem prelii et facto agmine celeremimpetum in hostes fecit. Et ut infra eorundem turmas sese densa acieintromisit nec cessauit hostes prosternere donec penetrata cohortecunctos in fugam coegit. Fortuna amisso gladio ei bipennem administraueratcum qua quecumque attingebat a summo usque ad imumdisiungebat. Miratur Brutus, mirantur socii, mirantur et hostesaudaciam uiri et uirtutem. Qui bipennem inter fugientes cohortesuibrans timorem non minimum cum his uerbis inferebat: 'Quo fugitis,timidi? Quo fugitis, segnes? Reuertimini, o reuertimini et congressumcum Corineo facite. Proh pudor! Tot milia me solum diffugitis?Attamen habetote s<oMacium1 fuge uestre quod ego uos insequar quitotiens soleo Tyrrenos gigantes in fugam propellere, qui ternos atquequaternos ad Tartara detrudere.' Ad hec uerba illius reuertitur quidamconsul nomine Suhardus cum trecentis militibus et impetum fecit ineum. Cuius ictum Corineus clipeo excipiens non oblitus est bipennemquam tenebat sed erecta illa percussit eum in summitatem galeepercussitque a summo usque ad imum et in ambas partes dissecuit. Sedconfestim irruens in ceteros bipennem rotat, stragem non minimamfacit. Et nunc hac nunc illac discurrens nec ictus recipere diffugit nechostes prosternere quiescit. Huic brachium cum manu amputat, illiscapulas a corpore separat. Alii caput ictu truncat, alteri crura dissecat.Omnes in illum solum et ipse solus in omnes irruebat. Quod Brutusaspiciens motus amore uiri cucurit cum una turma ut ei auxiliumsubuectaret. Tunc oritur clamor inter diuersas gentes, tunc crebri ictusinferuntur, tunc in utraque parte fit cedes durissima. Nec morauictoria potiuntur Troes et regem Goffarium cum Pictauensibus suis infugam propellunt. [19] Qui uix euadens partes Galliarum adiuit ut acognatis et notis sucursum haberet. Erant tunc temporis .xii. reges inGallia quorum regimine tota patria pari dignitate regebatur. Quibenigne suscipientes eum promittunt sese unanimiter expulsuros ex1 salacium MS.13finibus Aquitanie externam [23r] gentem que aduenerat. Et Brutus obpredictam uictoriam letus peremtorum spoliis socios ditat, ditatosautem iterum in turmas resociat, resociatos per patriam ducit affectanseam penitus desolare et naues suas uniuersis diuitiis replere. Accumulatoigitur igne ciuitates undique incendit absconditasque opes abeisdem extrahit; agros etiam depopulat. <Stragem>1 miserandam

ciuibus atque plebanis infert uolens infelicem gentem usque ad unumdelere. At dum tali clade totius fere Aquitanie partes affecisset, uenitad locum ubi nunc est ciuitas Turonorum quam, ut Homerus testatur,ipse postmodum construxit. Ut igitur loca conuenientia refugioinspexit, metatus est ibi castra sua ut si opus accidisset sese infra ipsareciperet. Urgebatur namque timore propter aduentum Goffarii quicum regibus et principibus Gallie et maxima armatorum copia propeeundem locum aduenerat ut cum illo bellum committ<er>et.2 Peractisdenique castris expectauit ibi Goffarium biduo confidens in prudentiasua atque audatia iuuentutis cui presidebat.[20] Goffarius ergo audita ibidem presentia Troianorum nec noctu necdie cessauit incedere donec castra Bruti prope aspexit. Toruo igiturlumine intuens paulisper subridens in hec uerba prorupit: 'Proh fatumtriste! Castra etenim sua in meo regno fecerunt ignobiles exules.Armate uos, uiri, armate et per densatas turmas incedite. Nulla moraer<i>t3 quin semimares istos uelut oues capiemus atque captos perregna uestra mancipabimus.' Armauerunt itaque se omnes quos secumadduxerat et per duodena agmina statuti uersus hostes suos incedunt.Contra quos Brutus etiam dispositis cateruis <non>4 muliebritergraditur sed turmas suas quid acture essent sapienter docens qualiterdebeant inuadere et resistere edicit. Ut ergo congressum inceperunt,preualuerunt in initio Troes et cedem acerrimam ex hostibus faciunt.Ceciderunt namque ex eis fere duo milia hominum; unde ceteristupefacti fere in fugam uersi fuerunt. Sed ubi maior numerushominum habundat, solet triumphus accedere. Galli igitur, quoniamtricies plures erant ceteris, quamquam p<ri>mo5 oppressi fuerant,tandem tamen resociati impetum fecerunt undique in Troas et illatastrage ipsos castra ingredi coegerunt. Uictoriam itaque adeptiobsederunt eos infra castra meditantes se nequaquam prius illincabscedere antequam ipsi inclusi uel colla uincienda cathenis traderentuel longa fame afflicti seuissima morte tormentarentur. Sequentiinterea nocte Corineus iniuit consilium cum Bruto: se uelle scilicet1 Sstragem MS. 2 committet MS. 3 erat MS. 4 om. MS. 5 pmo MS.14per quedam diuortia in eadem nocte egredi et infra nemus quod propefuerat usque ad diem delitere; et dum Brutus cum diluculo egressuscum hostibus dimicaret, ipse cum cohorte sua a dorso superueniret etfacto impetu stragem ingereret. Placuit itaque Bruto sentencia Corinei.Qui ut predixerat callide egressus est cum tribus milibus occultaquenemora petiuit. Adueniente autem postera die statuit Brutus suos perturmas et apertis castris pugnaturus egreditur. Occurrunt igitur

confestim Galli et facto agmine cum ipso congrediuntur. Conciduntilico in utraque parte mul[23v]ta milia uirorum, dum mutua uulneradabantur quia nullus auersario parcebat. Erat ibi quidam Trousnomine Turnus, Bruti nepos, quo fortior siue audatior nullus exceptoCorineo aderat.1 De nomine ipsius predicta ciuitas Turonis uocabulumnacta est quia ibidem sepultus fuit. Cum utreque turme acriuspugnarent, superuenit ex inprouiso Corineus et a tergo hostes celeriterinuasit. Audatiores proinde insurgentes ceteri ex altera parteincombunt stragemque facere contendunt. Itaque Galli solo clamoreCorineiensium qui a tergo inuaserant stup<e>facti2 sunt etarbit<ra>ntes3 plures aduenisse quam aduenerant campum desererefestinant. Quos Troes usque ferientes insequuntur, insequendo ueroprosternunt; nec prosternere cessauerunt donec uictoriam habuerunt.Brutus itaque, licet tantus triumphus illi maximum intulisset gaudium,dolore tamen angebatur quia numerus suorum cotidie minuebatur,Gallorum autem semper multiplicabatur. In dubio tandem existensutrum diutius eos obpugnaret, preelegit naues suas, salua adhuc maioreparte sociorum necnon et reuerentia, cum uictoria adire atque insulamquam ei diuinus predixerat monitus exigere. Nec mora petiuit suorumassensu classem suam et repleuit eam ex uniuersis diuitiis quasadquisierat et ipsam ingressus est. Prosperis ergo uentis promissaminsulam exigens in Totonesio littore applicuit. [21] Erat tunc nomeninsule Albion que a nemine exceptis paucis hominibus gigantibusinhabitabatur. Ameno tamen situ locorum et copia piscosorumfluminum nemoribusque preelecta affectum habitandi Bruto sociisqueinferebat.Peragratis ergo quibusque prouintiis repertos gigantes ad cauernasmontium fugant. Patriam donante duce sorciuntur. Agros incipiuntcolere, domos aedificare, ita ut in breui tempore terram ab euoinhabitatam censeres. Denique Brutus de nomine suo insulamBritoniam appellat sociosque suos Britones. Uolebat enim ex1 omission from MS.: see Introduction, pp. liv-lv. 2 stupufacti MS.3 arbitntes MS.15deriuatione nominis memoriam habere perpetuam. Unde postmodumloquela gentis que prius Trioana siue curuum Grecum nuncupabaturdicta fuit Britanni<c>a.1 At Corineus portionem regni que sorti suecesserat ab appellatione sui nominis Corineam uocat populumquesuum Corineiensem exemplum ducis insecutus. Qui cum pre omnibusqui aduenerant electionem prouinciarum posset habere, maluitregionem illam que nunc uel a cornu Britannie uel per corruptionempredicti nominis Cornubia appellatur. Delectabat enim eum contra

gigantes dimicare quorum copia plus ibidem habundabat quam in ullaprouintiarum que consotiis suis distribute fuerant. Erat ibi interceteros detestabilis quidam nomine Goemagog stature .xii. cubitorum.Qui tante <uirtutis>2 existens quercum semel excussam uelut uirgulamcorili euellebat. Hic quadam die, dum Brutus in portu quo applicueratfestiuum diem diis celebraret, superuenit illic cum .xx. gigantibus atquedurissima cede Britones affe[24r]cit. At Britones undique tandemconfluentes preualuerunt in eos et omnes preter Goimagog interfecerunt.Hunc Brutus uiuum reseruari preceperat uolens uidereluctationem ipsius et Corinei qui cum talibus congredi ultra modumestuabat. Itaque Corineus maximo fluctuans gaudio succinxit se etabiectis armis ipsum prouocat ad luctandum. Inito deinde certamineinstat Corineus, instat gigas, et alterum alter uinculis brachiorumadnectens creb<r>is3 afflatibus aera uexant.4 Nec mora GoemagonCorineum maximis uiribus astringens fregit ei tres costas, duas indextro latere, unam uero in sinistro. Unde Corineus in iram compulsusreuocauit uires suas et imposuit eum in humeris suis et quantumuelocitas pre pondere sinebat ad proxima littora cucurrit. Deindesummitatem excelse rupis nactus excussit se et predictum letabilemonstrum quod super humeros suos ferebat infra mare proiecit. At illeper abrupta saxorum cadens in mille <frusta>5 proiectus dilaceratusest et fluctus sanguine maculauit. Locus autem ille nomen exprecipitacione gigantis adeptus Saltus Goemagog usque in presentemdiem uocatur. [22] Diuiso tandem regno affectauit Brutus ciuitatemaedificare. Affectum itaque suum exequens circuiuit tocius patrie situmut congruum locum inueniret. Perueniens ergo ad Tamensem fluuiumdeambulauit littora locumque nactus est proposito suo perspicuum.Condidit itaque ciuitatem ibidem eamque Troiam Nouam uocauit. Exhoc nomine multis postmodum temporibus appellata tandem per1 Britannia MS. 2 uirtu-tutis MS. 3 crebis MS. 4 the final words of thesentence form a hexameter: adnectens crebris a\flatibus aera uexant.5 frustra MS.16corruptionem uocabuli Trinouantum dicta fuit. At postquam Lud,frater Cassibellani qui cum Iuliano Cesare dimicauit, regnigubernaculum adeptus est, cinxit eam nobilissimis muris necnon etturribus mira arte fabricatis. De nomine quoque suo iussit eam diciKaerlud, id est ciuitas Lud. Unde postea maxima contencio orta estinter ipsum et Nennium fratrem suum qui grauiter ferebat illum uellenomen Troie in patria sua delere. Quam contencionem quia Gildashystoricus satis prolixe tractauit, eam preterire preelegi ne id quodtantus scriba tanto stilo parauit uidear uiliori dictamine maculare.

Postquam igitur predictus dux predictam urbem condidit, dedicauiteam ciuibus iure uicturis deditque legem qua pacifice tractarentur.Regnabat tunc in Iudea Hely sacerdos et archa testamenti capta erat aPhilisteis. Regnabant etiam in Troia filii Hectoris expulsis posterisAntenoris. Regnabat in Italia Siluius Eneas, Enee filius, auunculusBruti, Latinorum tercius.[23] Cognouerat autem Brutus Ignogeg uxorem suam et ex ea genuittres inclitos filios quibus erant nomina Locrinus, Kamber, Albanactus.Hi postquam pater in .xxiiii. anno aduentus sui ab hoc seculo migrauit,sepelierunt eum infra urbem quam condiderat et diuiserunt regnumBritannie inter se et secesserunt unusquisque in loco suo. Locrinus, quiprimogenitus fuerat, possedit partem insule que postea de nomine suoappellata est [24v] Loegria: Kamber autem partem illam que est ultraSabrinum flumen que nunc G<ua>hV uocatur; que de nomine ipsiuspostmodum Kambria multo tempore dicta fuit. Unde adhuc genspatrie lingua Britannica sese Kambro appellant. At Albanactus iuniorpossedit patriam que lingua nostra his temporibus appellatur Scotia etnomen ei ex nomine suo Albania dedit. [24] Illis denique concordi pacediu regnantibus applicuit Humber rex Hunorum in Albaniam etcommisso prelio cum Albanacto interfecit eum et gentem patrie adLocrinum diffugere coegit. Locrinus igitur audito rumore associauitsibi Kambrum fratrem suum et collegit totam iuuentutem patrie et iuitobuiam regi Hunorum circa fluuium qui nunc uocatur Humber. Initoergo congressu compulit Hunbrum in fugam. Qui usque ad fluuiumdiffugiens submersus est infra fluctus et nomen suum flumini reliquit.Locrinus ergo potitus uictoria spolia hostium sociis largitur nichil sibiretinens preter aurum et argentum quod infra naues inuenit. Retinuitquoque sibi tres puellas mire pukritudinis quarum prima filia fuit regisGermanie quam predictus Humber cum duabus rapuerat dum patriam1 Gaulia MS.17uastaret. Erat nomen illius Estrildis et erat tante pulchritudinis quodnon leuiter repperiebatur que ei conferri posset. Candorem carnis eiusnec inclitum ebur nec nix recenter candens nec lilia ulla uincebant.Amore itaque illius Locrinus captus uoluit cubilia eius inire ipsamquesibi maritali teda copulare. Quod cum Corineo compertum esset,indignatus ultra modum quoniam Locrinus pactus fuerat sese filiamillius ducturum. Adiuit ergo regem et bipennem in dextera manulibrans illum hoc modo allocutus est: 'Heccine rependis michi,Locrine, ob tot uulnera que in obsequia patris tui perpessus sum dumprelia cum ignotis gentibus committeret: ut filia mea postposita tete

conubio cuidam barbare summitteres? Non impune feres; huic ineritdextere que tot gigantibus per Tyrrena littora gaudia uite eripuit.' Hociterum iterumque proclamans librabat bipennem quasi percussuruseum; amici utrorumque sese interposuerunt. Sedato uero CorineoLocrinum quod pepigerat exequi coegerunt. Duxit itaque Locrinusfiliam Corinei Guendoloenam nomine nec tamen Estrildis amorisoblitus est. Sed facto infra urbem Trinouantum subterraneo inclusiteam in ipso familiaribusque suis honorifice tradidit. Uolebat saltemfurtiuam uenerem cum illa agere. Timore namque Corinei anxiatus nonaudebat eam patenter habere. Sed ut predictum est, occuluit eamfrequentauitque .vii. annis integris nemine comperiente exceptis illisqui eiusdem familiaritati proximiores fuerant. Nempe quotienscumqueadibat illam, fingebat se uelle occultum sacrificium diis suis offerre.Unde quosque falsa credulitate mouebat id ipsum estimare. Intereagrauida facta est Estrildis ediditque filiam mire pulchritudinis quamuocauit Habren. Grauida etenim facta est Guendoloena genuitquepuerum cui impositum est nomen Maddan. Hic Corineo auo suotraditus documenta ipsius discebat. [25] Subsequente tandem temporedefuncto Corineo deseruit Locrinus Guen[25r]doloenam et Astrildamin reginam erexit. Itaque Guendoloena ultra modum indignans adiuitCornubiam collectaque iuuentute totius regni illius cepitinquietacionem Locrino ingerere. Conserto tandem utrorumqueexercitu commiserunt prelium iuxta fluuium Sturam, ubi Locrinus ictusagitte percussus gaudia uite amisit. Perempto igitur illo cepitGuendoloena regni gubernaculum patria insania furens. Iubet enimAstrildam et filiam eius Habren in fluuio precipitari qui nunc Sabrinadicitur fecitque edictum per totam Britanniam ut flumen nomine puelleuocaretur. Uolebat enim honorem eternitatis illi impendere quiamaritus suus eam generauit. Unde contigit quod usque in huncdiem appellatum est flumen Britannica lingua Habren; quod percorruptionem nominis alia lingua Sabrina uocatur.18Regnauit deinde Guendoloena .xv. annis post interfectionem Locriniqui decem annis regnauerat. Et cum uidisset Maddan filium suum etateadultum, sceptro regni insigniuit illum contenta regione Cornubie dumreliquum uite duceret. Tunc Samuel propheta regnabat in Iudea etSiluius Eneas uiuebat adhuc et Omerus clarus rethor et poetahabebatur. [26] I<n>signitus1 igitur Maddan uxore ex illa genuit duosfilios Menpricium et Malin regnumque cum pace et diligentia .xl. annistractauit. Quo defuncto discordia orta est inter predictos fratrespropter regnum, quia uterque totam insulam possidere estuabat.

Menpricius ergo affectum suum perficere desiderans colloquium iniuitcum Malin quasi concordiam facturus. Sed teda proditionis inflammatusipsum inter prolocutores interfecit. Deinde regimen tociusinsule nactus tantam tyrannidem in populum exercuit quod ferequemque nobilissimum perimebat. Sed et totam progeniem suamexosus quemcumque sibi in regno posse succedere timebat uel ui uelprodicione opprimebat. Relicta ergo uxore propria ex qua inclitumiuuenem Ebraucum progenuerat sese sodomitane uoluptati dedit,naturalem uenerem non naturali libidini non preferens. Uigesimotandem regni sui anno dum uenationem faceret, secessit a sociis suis inquandam conuallem ubi a multitudine rabidosorum luporumcircundatus miserrime deuoratus est. Tunc Saul regnabat in Iudea etEristenus in Lacedemonia.[27] Defuncto itaque Menpricio Ebraucus filius eius, uir magne statureet mire fortitudinis, regimen Britannie suscepit et triginia nouem annistenuit. Hic primus post Brutum classem in partes Galliarum duxit etillato prelio affecit prouintias cede uirorum atque urbium oppressione;infinita auri et argenti copia ditatus cum uictoria reuersus est. Deindetrans Hunbrum condidit urbem quam de nomine suo uocauit KaerEbrauc, id est ciuitas Ebrauci. Et tunc Dauid rex regnabat in Iudea etSiluius Latinus in Italia et Gad, Nathan, et Asaph prophetabant inIsrael. Condidit etiam Ebraucus [25v] urbem Alclud uersus Albaniamet oppidum montis Agned, quod nunc Castellum Puellarum dicitur, etMontem Dolorosum. Genuit etiam .xx. filios ex .xx. coniugibus quashabebat necnon et triginta filias regnumque Britannie .xl. annisfortissime tractauit. Erant autem nomina filiorum eius: Brutus UirideScutum, Margadud, Sisinnius, Regin, Moruid, Bladud, Iagon, Bodloan,Kingar, Spaden, Gaul, Dardan, Eldal, Iuor, Cangu, Hertor, Kerin,Rud, Assarac, Buel. Nomina autem filiarum: Gloigin, Ignogin, Oudas,1 Igsignitus (perhaps altered to Insignitus) MS.19Guenlian, Gaurdid, Angarad, Guenlodoe, Tangustel, Gorgon, Medlan,Alethahel, Ourar, Mailure, Kambreda, Ragan, Gael, Ecub, Nest,Chein, Stadud, Gladus, Ebrein, Blangan, Aballac, Angaes, Galaes(omnium pulcherrim<a>1 que tunc in Britannia siue in Gallia fuerant),Edra, Anor, Stadiald. Has omnes direxit pater in Italiam2 ad SiluiumAlbam qui post Siluium Latinum regnabat. Fuerunt ibi maritatenobilioribus Troianis quorum cubilia et Latine et Sabine diffugiebant.At filii duce Assaraco fratre duxerunt classem in Germaniam et auxilioSilui Albe usi subiugato populo adepti sunt regnum. [28] Brutus autemcognomento Uiride Scutum cum patre remansit; regni gubernaculo

post illum potitus .xii. annis regnauit. Huic successit Leil filius suuspacis amator et equitatis. Qui ut prosperitate regni usus est, urbem inaquilonari parte Britannie aedificauit: de nomine suo Kaer Leil uocata.Tunc Salomon cepit templum Domino in Ierusalem et regina Sabbauenit audire sapientiam eius et tunc Siluius Epitus patri Albe inregnum successit. Uixit Leil deinde post sumptum regnum .xxv. annissed regnum in fine debiliter rexit. Quocirca segnitia eius insistenteciuilis discordia subito in regno orta est.[29] Post hunc regnauit filius suus Rudhud Hudibras .xxxix. annis.Ipse populum ex ciuili discidio in concordiam reducens condidit KaerReint, id est Cantuariam. Condidit etiam Kaer Gueint, id estGuintoniam, atque oppidum Paladur quod nunc Sephtesberia dicitur.Ibi tunc aquila locuta est dum murus edificaretur. Cuius sermones siueros arbitrarer, sicut cetera memorie dare non diffugerem. TuncCapis filius Epiti regnabat et Aggeus, Amos, Ieu, Iohel, Azariasprophetabant.[30] Successit ei deinde Bladud filius tractauitque regnum .xx. annis.Hic edificauit urbem Kaer Badum, que nunc Bado nuncupatur,fecitque in illa calida balnea ad usus mortalium apta. Quibus prefecitnumen Minerue in cuius ede inextinguibiles posuit ignes qui numquamdeficiebant in fauillas. Sed ex quo tabescere incipiebant, in saxeosglobos uertebantur. Tunc Helias orauit ne plueret super terram et nonpluit annos .iii. et menses .vi.. Hic admodum ingeniosus homo fuitdocuitque nigromantiam per regnum Britannie. Nec prestigia facerequieuit donec paratis sibi alis ire per summitatem aeris temptauitceciditque super templum Apollinis infra [26r] urbem Trinouantum inmulta <frusta>3 contritus.1 pulcherrime MS. 2 corrected from Gallia MS. 3 frustra MS.20[31] Dato igitur fatis Bladud erigitur Leir filius eiusdem in regem qui.lx. annis patriam rexit. Edificauit autem super Soram fluuiumciuitatem que Britannice de nomine eius Kaer Leir, Saxonice autemLerechestria nuncupatur. Cui negata masculini sexus prole nate sunttantummodo tres filie uocate Gornorilla, Regau, Cordeilla. Pater illasmiro amore sed magis iuniorem, uidelicet Cordeillam, diligebat.Cumque in senectutem uergere cepisset, cogitauit regnum suum ipsisdiuidere easque talibus maritis copulare qui easdem cum regnohaberent. Sed ut sciret que illarum parte regni potiore dignior esset,adiuit singulas ut interrogaret que ipsum magis diligeret. Interroganteigitur illo Gornorilla prius numina celi testata est maiori dilectioni essequam animam que in corpore suo degebat. Cui pater: 'Quoniam

senectutem meam uite tue preposuisti, te, filia karissima, maritaboiuueni quemcumque elegeris cum tercia parte regni Britannie.' DeindeRegau, que secunda erat, exemplo sororis sue beniuolentiam allicereuolens iureiurando respondit se nullatenus aliter exprimere nisi quodillum super omnes creaturas diligeret. Credulus ergo pater eademdignitate quam primogenite promiserat ipsam cum alia parte regnimaritaret. At Cordeilla iunior cum intellexisset eum predictarumadulationibus adquieuisse, temptare illum cupiens aliter respondereperrexit: 'Est uspiam, pater mi, filia que patrem suum plusquampatrem presumat diligere? Non reor equidem ullam esse que hoc fateriaudeat nisi iocosis uerbis ueritatem celare nitatur. Nempe ego dilexi tesemper ut patrem et adhuc a proposito meo non diuertor. Et si ex memagis extorquere insistis, audi certitudinem amoris quem aduersum tehabeo et interrogationibus tuis finem impone. Etenim quantum habestantum uales tantumque te diligo.'1 Porro pater ratus eam ex habundantia<cordis>2 dixisse uehementer indignans quod responsurus erat hocmodo manifestare non distulit: 'Quia in tantum senectutem patris tuispreuisti ut uel eo amore quo me sorores tue dedignata es diligere, etego dedignabor te nec umquam partem in regno meo cum sororibushabebis. Non dico tamen, cum filia mea sis, <quin>3 te alicui externosi illum fortuna obtulerit utcumque maritem. Illud autem affirmo quodnumquam eo honore quo sorores tuas maritare laborabo: quippe cumte plusquam ceteras hucusque dilexerim, tu uero me minus quamcetere diligas.' Nec mora consilio procerum regni dedit predictaspuellas duas duobus ducibus, Cornubie uidelicet et Albanie, cummedietate tantum insule dum ipse uiueret. Post obitum autem eius1 these words form a rhythmical trochaic septenarius (8p7pp): quantum habestantum udles tantumque te diligo. 2 om. MS. 3 om. MS.21totam monarchiam Britannie concessit habendam. Contigit deindequod Agganippus rex Francorum audita fama pulchritudinis Cordeillecontinuos nuntios suos ad regem direxit, rogans ut ipsa sibi coniugaliteda copulanda traderetur. At pater in prenominata ira adhucperseuerans respondit se illam libenter daturum sed sine terra etpecunia. Regnum namque suum cum omni auro et argento Gonorilleet Ragau sororibus distribuerat. Cumque id Agganippo nuntiatumfuisset, amore uirginis inflammatus remisit iterum ad Leirem regemdicens se satis auri et argenti [26v] aliarumque possessionum haberequia terciam partem Gallie possidebat, se uero tantummodo puellamcaptare ut heredes ex illa haberet. Denique confirmato federe mittiturGordeilla ad Galliam et Agganippo maritatur. Post multum uerotemporis ut Leir torpere cepit senio, insurrexerunt in illum predicti

duces quibus Britanniam cum filiabus diuiserat abstuleruntque eiregnum regiamque potestatem quam usque ad illud temporis uiriliter etgloriose tenuerat. Concordia tamen habita alter generorum retinuiteum Maglaurus dux Albanie cum .xxx. militibus ne secum ingloriusmaneret. Elapso deinde biennio moram eo apud generum facienteindignata est Gonorilla filia sua ob multitudinem militum eius quiconuicia ministris inferebant quia sibi profusior epim<e>nia1 nonprebebatur. Proinde maritum suum affata iussit patrem obsequio .xx.militum contemptum esse ceteris relictis quos habuerat. Unde ille iratusrelicto Mauglauro petiuit Henwinem ducem Cornubie cui alteramRagau maritauerat. Et cum a duce honorifice receptus fuisset, nonpreteriit annus quin inter utrorumque familias discordia orta fuerat.Quam ob rem Regau in indignationem conuersa precepit patri cunctossocios deserere preter .v. qui ei obsequium prestarent. Porro paterultra modum anxius reuersus est iterum ad primogenitam existimansse posse commouere illam ad pietatem ut cum familia sua retineretur.At illa nequaquam accepta indignatione reuersa est, sed per numinacaeli iurauit quod nullatenus secum commaneret nisi postpositis ceterissolo milite contemptus fuisset. Increpabat etiam illum senem et in nullare habundantem uelle cum tanta familia incedere. Cumque illaassensum uoluntati eius nullo modo prebuisset, paruitque ipse etrelictis .xxx. cum solo milite remansit. At cum in memoria pristinedignitatis reductus fuisset, detestando miseriam in quam redactus eratcogitare cepit quod iuniorem filiam trans occeanum exigeret. Seddubitauit ipsam nil uelle sibi facere quod eam tam ingloriose, utpredictum est, dedisset. Indignans tamen miseriam suam diutius ferre1 epimonia MS.22transfretauit ad Gallias. Sed transfretando cum se tertium infra nauesinter principes qui aderant aspexisset, in hec uerba cum fletu etsingultu prorupit:'O irreuocabilia fatorum seria que solito cursu fixum iter tenditis, curunquam me ad instabilem felicitatem promouere uoluistis cum maiorpena sit ipsam amissam recolere quam sequentis infelicitatis presentiaurgeri. Magis etenim aggrauat me illius temporis memoria quo totcentenis milibus militum stipatus et menia urbium diruere et prouintiashostium uastare solebam quam calamitas miserie mee que ipsos qui iamsub pedibus meis iacebant debilitatem meam deserere coegit. O iratafortuna! Uenietne unquam dies qua ipsis uicem reddere potero qui sictempora mea sicuti paupertatem meam diffugierunt? O Cordeilla filia,quam uera sunt dicta que mihi respondisti quando quesiui a te

qu<e>mJ amorem aduersum me haberes. Dixisti enim: "Tantumuales quantum habes tantumque te diligo."2 Dum igitur habui quod potuidare, uisus fui ualere eis qui non michi sed donis meis amici fuerant.Interim dilexerunt me sed magis munera mea; nam abeuntibus muneribuset ipsi abierunt. Sed qua fronte, [27r] karissima filia, te audeoexigere qui ob predicta uerba iratus puta<ui>3 te maritare deteriusquam sorores tuas que post beneficia que eis impendi me exulem etpauperem esse patiuntur.' Ut tandem hec et his similia dicendoapplicuit, uenit Karitiam ubi filia sua erat. Expectans autem extraurbem misit ei nuntium suum qui indicaret ipsum in tantam miseriamcollapsum. Et quia non habebat quid comederet uel indueret, misericordiamillius petebat. Quo indicato commota est Cordeilla et fleuitamare quesiuitque quot milites secum haberet. Qui respondit neminemhabere excepto quodam armigero qui foris cum eo expectabat. Tuncilla cepit quantum opus erat auri et argenti deditque nuntio precipiensut patrem ad aliam ciuitatem duceret ibique ipsum infirmum fingeret etbalnearet, indueret, foueret. Iussit ut .xl. milites bene indutos etparatos retineret et tunc demum mandaret regi Aganippo et filie seseaduenisse. Nuntius ilico reuersus duxit regem Leirum ad aliamciuitatem absconditque eum donec omnia que Cordeilla iusseratperfecisset. Mox ut regio apparatu ex ornamentis et familia insignitusfuit, mandauit Aganippo et filie sue a generi<s>4 suis expulsum fuisseex regno Britannie et ad ipsos uenisse ut auxilio eorum patriam suamrecuperare ualuisset. At illi cum consulibus et proceribus obuiamuenientes honorifice susceperunt illum dederuntque potestatem patrie1 quam MS. 2 see p. 19, n. 1 above. 3puta MS. 4 generibus MS.23sue donec eum in pristinam dignitatem restaurassent. IntereaAganippus misit legatos per uniuersam Galliam ad colligendum in eaomnem armatum militem ut auxilio suo regnum Britannie Leir socerosuo reddere laboraret. Quo facto duxit secum Leir filiam et collectammultitudinem pugnauitque cum generis et triumpho potitus est.Deinde cum quosque potestati sue reddidisset, in tercio anno mortuusest. Mortuus est et Aganippus rex Francorum. Cordeilla ergo filiaregni gubernacula adepta sepeliuit patrem in quodam subterraneo quodsub Sora fluuio infra Legecestriam fieri preceperat. Erat autemsubterraneum illud conditum in honore bifrontis Iani. Ibi omnesoperarii urbis adueniente sollempnitate dei opera que per annum acturierant incipiebant.[32] Cum igitur Cordeilla regnum per quinquennium pacificetractasset, ceperunt eam inquietare duo filii sororum suarum,

Marganus et Cunedagius, que Maglauro et Henwino ducibus coniugatefuerant. Ambo iuuenes preclare probitatis famam habebant. Quorumalterum, uidelicet Marganum, Maglaurus generauerat, Conedagiumuero Henwinus. Hi itaque cum post obitum patrum in ducatus eisdemsuccessissent, indignati sunt Britanniam [27v] feminee potestatisubditam esse. Collectis ergo exercitibus in reginam insurrexerunt. Necseuitie sue desistere uoluerunt donec quibusque prouintiis uastatisprelia cum ipsa commiserunt. Eamque ad ultimum captam in carceremposuerunt ubi post ob omissionem regni dolore obducta sese interfecit.Exin partiti sunt iuuenes insulam: cuius pars illa que transHumbr<u>m1 extenditur uersus Katanensiam Margano cessit; aliauero que in altera parte fluuii ad occasum solis uergit Cunedagio summittitur.Emenso deinde biennio accesserunt quibus turbatio regniplacebat ad Marganum animumque illius subducentes aiebant turpe etdedecus esse ipsum cum primogenitus esset tocius insule nondominari. Cumque his et pluribus aliis modis incitatus fuisset, duxitexercitum per prouintias Cunedagii ignemque accumulare cepit. Ortaigitur discordia obuiauit ei Cunedagius cum omni multitudine suafactoque congressu cedem intulit non minimam et Marganum in fugampropulit. Deinde secutus est eum fugientem a prouintia in prouintiam.Tandem intercepit eum in pago Kambrie qui post interfectionem suamnomine suo, uidelicet Margon, hucusque a <pagensibus>2 appellatusest. Potitus itaque uictoria Cunedagius monarchiam totius insuleadeptus est eamque .xxxiii. annis gloriose tractauit. Tunc Ysaias1 Humbram MS. 2 pangensibus MS.24prophetabat et Roma condita est .xi. kalendis Maii a geminis fratribusRemo et Romulo.[33] Postremo defuncto Cunedagio successit e<i>1 Riuallo filius ipsius,iuuenis pacificus atque fortunatus, qui regnum cum diligentiagubernauit. In tempore eius cecidit pluuia tribus diebus sanguinea etmuscarum affluentia homines moriebantur. Post hunc successitGurgustius filius eius; cui Sisillius; cui Iago Gurgustii nepos; cuiKimarcus Sisillii filius; post hunc Gorbodugo. Huic nati fuerunt duofilii quorum unus Ferreux, alter Porrex nu<n>cupabatur.2 Cum autempater in senium uergisset, orta est contentio inter eos quis eorum inregno succederet. At Porrex maiore cupiditate subductus paratisinsidiis Ferreucem interficere parat. Quod cum illi compertum fuisset,uitato fratre transfretauit in Gallias sed usus auxilio Suhardi regisFrancorum reuersus est et cum fratre dimicauit. Pugnantibus autemillis interfectus est Ferreux et tota multitudo que eum comitabatur.

Porro mater eorum, cui nomen erat Iudon, cum de nece filiicertitudinem habuisset, ultra modum commota in odium alterius uersaest. Diligebat namque illum magis altero. Unde tanta ira ob mortemipsius ignescebat ut in fratrem uindicare affectaret. Nacta ergo tempusquo ille sopitus fuerat, aggreditur eum cum ancillis suis et in plurimassectiones dilacerauit. Exinde ciuilis discordia multo tempore populumafflixit et regnum .v. regibus submissum est qui sese mutuis cladibusinfestabant.[28r] [34] Succedente autem tempore suscitauit probitas quendamiuuenem qui Dunuallo Molmutius uocabatur. Erat ipse filius Cloteniiregis Cornubie pulcritudine et audatia omnes reges Britannie excellens.Qui ut regnum patrie post obitum patris suscepit, insurrexit inPinnerem regem Loegrie et facto congressu interfecit eum. Deindeconuenerunt Rudaucus rex Kambrie atque Staterius rex Albanieconfirmatoque inter se federe duxerunt exercitus suos in prouintiasDunuallonis, edificia et colonos depopulantes. Quibus obuiauitDunuallo cum .xxx. milibus uirorum preliumque commisit. Cumquemultum diei dum pugnarent preterisset nec sibi uictoria prouenisset,seuocauit sexcentos iuuenes audacissimos et cunctis arma dedefunctorum hostium sumere precepit et indui. Ipse etiam proiectisillis quibus armatus erat fecit similiter. Deinde duxit illos interconcurrentes cateruas incedendo quasi ex ipsis essent. Nactus quoque1 e MS. 2 nuccupabatur MS.25locum quo Rudocus et Staterius erant commilitonibus indixit ut inipsos irruerent. Facto igitur impetu perimuntur predicti duo reges etplures alii cum illis. At Dunuallo Molmutius timens ne a suisopprimeretur reuertitur cum sociis et sese exarmauit. Resumptis deindearmis que proiecerat hortatur consocios in hostes irruere ipsosqueacriter inuasit. Nec mora potitus est uictoria, fugatis ac dispersishostibus. Denique per patrias supradictorum interemptorum uagandosubuertit urbes et oppida populumque potestati sue submittit. Et cumtotam insulam omnino subiugasset, fecit sibi diadema ex auroinsulamque in pristinum statum reduxit. Hic leges que Molmutinedicebantur inter Britones statuit que usque ad hoc tempus inter Angloscelebrantur. Statuit etiam inter cetera, quod multo tempore post beatusGildas scripsit, ut templa deorum et ciuitates talem dignitatemhaberent ut quicumque fugitiuus siue reus ad ea confugeret cum ueniacoram inimico suo abiret. Statuit etiam ut uie que ad predicta templa etad ciuitates ducebant necnon et aratra colonorum eadem lege confirmarentur.In diebus itaque eius latronum mucrones cessabant,

raptorum seuitie opturabantur, nec erat usquam qui uiolentiam alicuiingereret. Denique cum inter talia .xl. annos post sumptum diademaexpleuisset, defunctus est et in urbe Trinouantum prope templumConcordie sepultus quod ipse ad confimationem legum construxerat.[35] Exin duo filii eius, Belinus uidelicet et Brennius, in regnumsuccedere uolentes maxima contriti sunt discordia. Contenderunt enimquis eorum diademate regni insigniretur. Cum itaque pluresdecertationes inter se commiscuissent, interfuerunt amici utrorumquequi ipsos in concordiam reduxerunt. Censuerunt quoque regnum intereos ea conditione diuidendum esse ut Belinus diadema insule cumLoegria atque Kambria necnon et Cornubia possideret; [28v] erat enimprimogenitus petebatque Troiana consuetudo ut dignitas hereditatis eiproueniret. At Brennius, quoniam iunior fuerat fratri subditus,Northanhimbriam ab Humbro usque ad Katenesiam adeptus est.Confirmato igitur super his pactionibus federe tractauerunt patriamper quinquennium cum pace et iusticia. Sed quia discordia seseprosperis rebus semper miscere conatur, affuerunt quidam fabricatoresmendacii qui ad Brennium accesserunt dicentes: 'Ut quid ignauia tetantum occupauit ut Belino subiectionem teneas cum idem pater etmater eademque nobilitas te ei parificet? Adde quod in pluribusdebellationibus expertus es qui totiens Cheulfo duci Morianorum inprouintiam nostram applicanti resistere potuisti ipsumque a regno tuofugare. Rumpe fedus quod tibi dedecori est et duc filiam Elsingii regis26Norguengensium ut ipsius auxilio amissam dignitatem recipias.'Postquam igitur his et pluribus aliis animam iuuenis corruperunt,adquieuit ipse adiuitque Norguegiam duxitque filiam regis ut apredictis adulatoribus edoctus fuerat. [36] Interea, dum id fratrinuntiatum esset, indignatus est quia sic sine licentia sua et contraipsum egisset. Petiuit itaque Northanhimbriam cepitque comprouintialiumciuitates et eas custodibus suis muniuit. Porro Brenniusaudito rumore qui actum fratris notificauerat adducit secum magnamcopiam Norguegensium paratoque nauigio redit in Britanniam. Cumequora securius et prospero uento sulcaret, obuiauit ei Guithlacus rexDacorum qui ipsum insecutus fuerat. Estuauerat namque amore puellequam Brennius duxerat; unde ultra modum dolens classem parauerat etexercitum ipsumque citissimis uelis sequebatur. Nauali igitur aggressufacto cepit nauem in qua predicta puella fuerat illatisque uncis illaminter consocios attraxit. Illis autem hinc et inde <infra>1 profundumcongredientibus ruunt ex inprouiso aduersi uenti factoque turbinenaues dissipant, dissipatas uero in diuerso littore compellunt. Rex

igitur Dacie inimica ui uentorum compulsus peracto .v. dierum cursucum timore applicuit cum puella in Northanhimbriam nescius quampatriam inopinabilis euentus obtulisset. Cumque id a pagensibuscompertum esset, ceperunt illos duxeruntque ad Belinum qui supermaritima aduentum fratris expectabat. Erant ibi cum naue Guichlacitres alie naues quarum una fuerat ex Briennii nauigio. Postquam autemquid essent regi indicauerunt, gaudens admodum2 gauisus est id sibicontigisse dum sese in fratrem uindicare captaret.[37] Emensis deinde aliquot diebus ecce Brennius resociatis nauibus inAlbaniam applicuit. Exin cum ei captio coniugis ceterorumquehominum cognita fuisset et quod frater sibi regnum Northamhimbriedum aberat surripuisset, misit nuncios [29r] suos ad eum mandauitqueut regnum et sponsa redderentur. Sin autem testatur se totam insulamuastaturum a mari usque ad mare: ipsum etiam interfecturum, si copiacongrediendi prestaretur sibi. Quod cum Belinus sciuisset, negauitplane quod petebat collectoque omni milite insule uenit Albaniamcontra illum pugnaturus. At Brennius ut sciuit sese repulsam passumfuisse germanumque in hoc modo contra se uenire, iuit obuiam illi innemore quod uocatur Calaterium ut cum eo congrederetur. Ut igitureundem nacti sunt campum diuiseruntque socios in turmas, cominusaccedentes preliari ceperunt. Multum diei in bellando consumpserunt1 om. MS. 2 gaudens admodum gaudens MS.27quia in utraque parte probissimi uiri dextras commiscebant. Multumcruoris hinc et inde fuderunt quia tela ipsorum uiribus uibrata letiferauulnera ingerebant. Concidebant inter choortes uulnerati quemadmodumsegetes cum a falcatoribus aggrediuntur. Denique preualentibusBritonibus diffugiunt Norguegenses laceratis agminibus adnaues. Et cum fugam facerent, insequitur eos Belinus cedem sinepietate faciens. Ceciderunt in illo prelio quindecim milia hominum necex residuis mille superfuerunt qui illesi abscederent. At Brennius uixunam nauim nactus, ut fortuna conduxerat, Gallicana littora petiuit.Ceteri uero qui cum illo aduenerant quo casus ducebat latebraseligebant. [38] Cum igitur Belino uictoria cessisset, conuocauit omnesproceres infra Eboracum consilio ipsorum tractaturus quid de regeDacorum faceret. Mandauerat namque sibi ex carcere sese regnumqueeius cum Dacis sibi submitteret, tributum quoque singulis annisdonaret si cum amica sua liber sin<e>retur1 abire. Mandauit etiamquod pactum suum federe iuramenti cum obsidibus confirmaret.Conuocatis ergo proceribus cuique cum indicatum fuisset, assenseruntcuncti ut Belinus petitioni Guichtlaci cum predicta condicione

adquiesceret. Adquieuit igitur ipse et Guichtlacus ex carcere solutuscum amica sua in Daciam reuersus est.[39] Porro Belinus cum neminem sibi infra regnum Britannie resistereanimaduertisset totiusque insule a mari usque ad mare potitus, legesquas pater inuenerat confirmauit stabilemque iusticiam per regnumfieri precepit. Maxime autem indixit ut ciuitates et uie que ad ciuitatesducebant eandem pacem quam Dunuallo statuerat haberent. Set de uiisorta fuerat discordia quia nesciebatur quibus terminis deffinite essent.Rex igitur omnem ambiguum legi sue auferre uolens conuocauit omnesoperarios totius insule iussitque uiam ex cemento et lapidibus fabricarique insulam in longitudinem a Cornubio mari usque ad Katanensiumlitus secaret et ad ciuitates que infra erant recto limite duceret. Iussitetiam aliam fieri in latitudinem regni que a Meneuia urbe, que superDemeticum mare sita est, usque ad Portum Hamonis extensa ad urbesinfra positas ducatum ostenderet: alias quoque duas ab obliquo insuleque ad ciuitates ceteras ducatum praestarent. [29v] Deinde sanciuit easomni <honore omnique dign>itate2 iurisque sui esse precepit quod deillata uiolentia super eas sumeretur. Si quis autem scire uoluerit omniaque de ipsis statuerit, legat Molmutinas leges quas Gildas historicus de1 siniretur MS. 2 omni <...> itate: supplied letters illegible in MS. because ofabrasion or erasure.28Britannico in Latinum, rex uero Aluredus de Latino in Anglicumsermonem transtulit. [40] Belino autem regnum cum pace et tranquillitateregente trater suus Brennius in Gallicano litore, ut predictum est,appulsus internis anxietatibus cruciatur; ferebat enim grauiter seseexpulsum ex patria esse nec copiam reuertendi habere ut amissadignitate frueretur. Nescius ergo quid faceret principes Gallie adiuit.xii. solummodo militibus comitatus. Cumque infortunium suumsingulis ostendisset neque auxilium ab ullo impetrare quiuisset, uenittandem ad Seginum ducem Allobrogum et ab eo honorifice susceptusest. Morante autem eo apud ipsum accessit in tantam familiaritatemducis ita ut non esset alter in curia qui sibi preferretur. In omnibusnamque negociis tum in pace tum in bello probitatem suam monstrabatita ut dux illum amore patris diligeret; erat etiam pulcher aspectuprocera et gracilia membra habens; in uenatu uero, ut decebat, et inaucupatu edoctus. Cum igitur in tantam amicitiam ducis incidisset,statuit de eo ut unicam quam habebat filiam sibi maritali legecopularet. Et si masculino deinceps sexu careret, concedebat ei regnumAllobrogum post obitum suum cum filia possidendum. Si autem filiusei superueniret, promittebat auxilium ut in regem Britannie promoueretur.Et non solum id a duce sed etiam ab omnibus sibi subditis

heroibus appetebatur quia in tantam eorum amicitiam prouenerat. Necmora maritatur puella Brennio principesque patrie subduntursoliumque regni donatur. Nec annus quo hec facta sunt integre mensusfuerat, cum suprema dies ducis adueniens ipse ex hac uita migrauit.Tunc Brennius <principes>1 patrie quos prius amicitia illexeratobnoxios sibi facere non diffugit largiendo eis thesaurum ducis qui atempore attauorum suorum reseruatus fuerat. Et, quod Allobroges promaximo habebant, profusus erat in dandis cibis nulli ianuam suamprohibens. [41] Tractis ergo quibusque in dilectionem suam deliberauitapud se qualiter sese in Belinum fratrem suum uindicaret. Quod cumpopulo sibi subdito indicasset, assensum fecerunt cuncti ut cum illo2

irent ad quodcumque regnum ipsos conducere affectasset. Nec moracollecto grandi exercitu fedus cum Gallis iniuit ut per prouintias eorumBritanniam cum tranquillitate adire sineretur. Exin parato in litore exNeustrensium nauigio mare ingressus est secundisque uelis in insulamapplicuit. Diuulgato igitur aduentu ipsius Belinus frater ascita totiusregni iuuentute perexit prelium cum illo commissurus. Sed cum hinc etinde statute choortes fere commisceri incepissent, accelerauit materamborum, que adhuc uiuebat, per dispositas turmas incedens. Erat1 priceps MS. 2 cum illo illo MS.29nomen eius Conwenna estuabatque filium uidere quem multo temporenon aspexerat. Ut igitur [30r] tremulis gradibus locum quo ipse stabatnacta fuit, brachia collo eius iniecit desiderata basia ingeminans.Nudatis ergo uberibus illum in hunc modum affata est sermonemimpediente singultu: 'Memento, fili, memento uberum istorum quesuxisti matrisque tue uteri quo te opifex rerum in hominem ex nonhomine creauit, unde te in mundum produxit angustiis mea uisceracruciantibus. Anxietatum igitur quas per te passa sum reminiscenspetitioni mee adquiesce fratrique tuo ueniam concede atque inceptamiram compesce. Nullam enim aduersus eum habere debes, qui tibinullam contumeliam intulerit. Nam quod causaris te a natione tua perillum expulsum fuisse, si euentum rei diligentius intueri institeris,nullatenus reperies quod iniusticiam uocabis. Non enim fugauit te utdeterius tibi contingeret sed coegit deteriora postponere ut ad potiorasullimaueris. Subditus namque illi partem regni posside<b>as.1 Quamut amisisti, par sibi factus es Allobrogum regnum adeptus. Quid igiturfecit nisi quod te ex paupere regulo in sullimem regem promouit? Addequod discidium inter uos ortum non per ipsum sed per te inceptumfuit, quia auxilio regis Norguegie fretus in ipsum exurgere estuaueras.'Super his igitur que ipsa cum fletu expresserat motus sedato animo

obediuit et ultro deposita galea cum illa ad fratrem perexit. Belinusergo ut illum cum uultu pacis ad se uenire calluit, abiectis armis inamplexus eiusdem cum osculo cucurrit. Nec mora amici facti sunt etchoortibus exarmatis urbem Trinouantum uenerunt. Ibi consilio ceptoquid facerent parauerunt exercitum communem in Galliarum partesducere cunctasque prouintias potestati sue submittere.[42] Emenso deinde anno transfretauerunt ad Gallias patriamqueuastare ceperunt. Quod cum per nationes diuulgatum esset,conuenerunt omnes reguli Francorum obuiamque uenientes contra eosdimicauerunt. At Belino et Brennio uictoria proueniente Franciuulneratis cateruis diffugierunt. Mox Britones et Allobroges ut uictoriapotiti sunt, fugientes Gallos insequi non cessauerunt donec captisregibus ipsos deditioni coegerunt. Munitis etiam urbibus euersis totumregnum infra annum sibi submiserunt. [43] Postremo cum uniuersasprouintias deditioni compulsissent, petierunt Romam cum totamultitudine sua urbesque et colonos per totam Italiam depopulant.Erantque tunc Rome duo consules, Gabius et Porsenna, quorumregimini patria commissa fuerat. Qui cum uidissent nullam gentem1 possideas MS.30seuitie Belini atque Brennii resistere ualere, assensu senatorumuenerunt ad illos concordiam et amiticiam petentes. Optulerunt etiamplurima donaria auri et argenti singulisque annis tributum ut sua cumpace possidere sinerentur. Sumptis ergo obsidibus ueniam donaueruntreges choortesque suas in Germaniam duxerunt. Cumque populuminfestare iiistitissent, piguit Romanos predicti federis et reuocataaudacia Germanis in auxilium processerunt. Quod cum regibuscompertum esset, ultra modum id grauiter ferentes consilium inieruntquomodo utrumque [30v] populum obpugnarent. Tanta namquemultitudo Italorum superuenerat ita ut illis terrori essent. Consilioigitur habito remansit Belinus cum Britonibus in Germania preliahostibus illaturus. Brennius uero cum exercitibus suis Romam adiuit utruptum fedus in Romanos uindicaret. Id autem Itali scientesdeseruerunt Germanos et Romam reuerti captantes iter Brenniiprecedere festinauerunt. Belinus itaque, ut id sibi nuntiatum fuerat,reuocato exercitu preterita nocte accelerauit quandamque uallemnactus quam hostes preterituri erant infra illam delitauit et aduentumillorum expectauit. Sequenti deinde die instante uenerunt Itali adeundum locum ceptum iter facientes. Et cum uallem armis hostiumfulgere prospexerunt, confestim stupefacti arbitrati sunt BrenniumSenonesque Gallos adesse. Belinus ergo compertis hostibus subito

impetu irruptionem fecit in illos atque acriter inuasit. Nec moraRomani ex inprouiso occupati quia inermes et sine ordine processerantcum fuga campum deseruerunt. Quos Belinus sine pietate sequenstrucidare non cessauit donec superueniente nocte inceptam stragemnequiuit perficere. Cum uictoria deinde Brennium petiuit qui iam dietercio instante Romam obsedebat. Ut igitur communem exercitumfecerunt, inuadentes undique urbem menia prosternere insistunt et utmaiorem cladem ingererent erexerunt furcas ante portas ciuitatisobsessisque mandauerunt quod obsides quos dederant in patibulosuspenderent nisi sese deditioni submitterent. Uerum Romani inproposito suo perseuerantes despecta natorum et nepotum pietate sesedefendere intendunt. Nam quandoque machinationes eorum contrariisuel consimilibus machinationibus conterebant, quandoqueuero multimodis telis ipsos a menibus repellebant. Cumque idconspexissent fratres, confestim proterua ignescentes ira .xxiiii.nobilissimos obsidum in conspectu parentum suspendi preceperunt.Itaque Romani proteruiores insistentes et freti legatione Gabii etPorsenne consulum, qui ipsis mandauerunt quod in auxilium eorumsequenti die uenirent, urbem egredi statuerunt et cum hostibus preliacommittere. Et dum turmas sapienter distribuerent, ecce predicti31consules resociatis sotiis qui dispersi fuerant preliaturi aduenerunt.Densis autem agminibus incedentes ex inprouiso inuaseruntAllobroges et Britones. Egressisque ciuibus consociatis stragem primonon minimam fecerunt. Porro fratres cum cladem commilitonum tamsubito illatam conspexissent, admodum anxietati socios ceperunthortari atque in turmas resociare. Crebras etiam irruptiones facienteshostes reges retro coegerunt. Postremo peremtis in utraque parte admilia pugnantibus uictoria fratribus prouenit. Interfecto etiam Gabio etcapto Porsenna urbem ceperunt et absconditas conciuium opescommilitonibus dederunt.[44] Habita ergo uictoria remansit Brennius in Italia populum inauditatyrannide afficiens. Cuius ceteros actus et exitum quia Romane historiedeclarant nequaquam tractare curaui, [31r] cum nimiam prolixitatemhuic operi ingessissem et id quod alii tractauerunt perarans a<proposito>1 meo diuertissem. Belinus uero in Britanniam reuersus estet cum tranquillitate reliquis uite sue di<e>bus2 patriam tractauit.Renouauit etiam edificatas urbes ubicumque colla<ps>e3 fuerant etmultas nouas edificauit. Inter ceteras composuit unam super Oscamflumen prope Sabrinum mare que multis temporibus <Kaerusc>4

apellata metropolis Demetie fuerat. Postquam autem Romani uenerunt,

prefato nomine deleto uocata est Urbs Legionum, uocabulum trahens aRomanis legionibus qui ibidem hiemare solebant. Fecit etiam in urbeTrinouantum ianuam mire fabrice super ripam Thamensis quam denomine suo ciues temporibus suis Belinesgata uocant. Desuper ueroedificauit turrim mire magnitudinis portumque subtus ad pedemapplicantibus nauibus idoneum. Leges patris ubicumque per regnumrenouauit constanti iusticie indulgens. In diebus igitur eius tanta copiadiuitiarum populum refecit quantam nec retro etas habuisse testaturnec subsequens consecuta fuisse. Postremo cum suprema dies ipsum exhac uita rapuisset, conbustum est corpus eius et puluis in aureo cadoreconditus quem in urbe Trinouantum in summitate predicte turrismira arte collocau<erun>t.5

[45] Exinde successit ei Gurguint Barbtruc filius eiusdem, uir modestuset prudens. Qui per omnia paternos actus imitans pacem et iusticiamamabat. Et cum uicini aduersus eum rebellabant, audatiam exemplogenitoris reuocans prelia dira committebat et hostes ad debitam1 propoposito MS. 2 dibus MS. 3 collaxe MS. 4 Kaerlusc MS.5 collocauit MS.32subiectionem reducebat. Inter plura alia contigit quod rex Dacorum,qui diebus patris tributum eidem reddebat, huic reddere diffugeret et eidebitam subiectionem denegaret. Quod ipse grauiter ferens duxitnauigium in Daciam afflictoque dirissimis preliis populo interfecitregem patriamque pristino iugo <subposuit>.1 [46] Ea tempestatecum post istam uictoriam domum per insulas Orcadum rediret, inuenit.xxx. naues uiris et mulieribus plenas. Et cum causam aduentus eorumquisiuisset, ad ipsum accessit dux ipsorum Partholoim nomine etadorato eo ueniam et pacem rogauit. Dicebat autem se ex partibusHispaniarum expulsum fuisse et maria illa circuire ut locum mansionishaberet. Petebat etiam ab illo portiunculam Britannie ad inhabitandamne odiosum iter maris diutius pererraret. Annus enim et dimidius iamemensus fuerat ex quo a patria sua pulsus per occeanum cum sociisnauigauerat. Ut igitur Gurguint Barbtruc et ex Hispania ipsos uenisseet Basclenses uocatos esse et petitione<m>2 eorum edoctus fuit, misithomines cum eis ad insulam Hibernie, que tunc uasta omni incolacarebat, eamque illis concessit. Deinde creuerunt illi et multiplicatisunt insulamque usque in hodiernum diem tenuerunt. Gurguint ueroBarbtruc cum dies uite sue cum pace explesset, sepultus fuit in UrbeLegionum, quam post obitum patris edificiis et muris decorarestuduerat.[47] Post illum autem Guithelinus diadema regni suscepit quod omnitempore uite sue benigne et modeste tractauit. [31v] Erat ei nobilis

mulier Marcia nomine omnibus erudita artibus. Hec inter multa etinaudita que proprio ingenio repererat inuenit legem quam BritonesMarcianam appellauerunt. Hanc etaim Aluredus inter cetera transtulitet Saxonica lingua Merchenelage uocauit. At ut Guithelinus obiuit,regni gubernaculum remansit predicte regine et filio ipsius qui Sisilliusuocabatur. Erat tunc Sisillius .vii. annorum nec etas ipsius expectebatut regnum moderationi illius cessisset. Qua de causa mater quiaconsilio et sensu pollebat imperium totius insule optinuit et, cum abhac luce migrasset, Sisillius sumpto diademate gubemaculo potitus est.Post illum Kinarius filius suus regnum optinuit. Cui successit Daniusfrater eiusdem.[48] Quo defuncto insignitus est Moruidus quem ex Tangusteaiaconcubina genuerat. Hic nimia probitate famosissimus esset nisi plusnimie crudelitati indulsisset. Nemini namque parcebat iratus quin eum1 subpposuit MS. 2 petitione MS.33interficeret si copiam telorum reperiret. Erat namque pulcher aspectuet in dandis muneribus profusus. Nec erat tante fortitudinis alter inregno qui congressum eius sustentare quiuisset. Tunc temporibusipsius applicuit quidam rex Morianorum cum magna manu inNorthamhimbriam et patriam uastare incepit. Cui Moruidus collectatotius potestatis sue iuuentute obuiam perrexit et cum illo preliatus est.Plus ipse solus in preliando proficiebat quam maxima pars exercitus cuiprincipabatur. Et ut uictoria potitus est, non euasit ullus uiuus quinipsum interficeret. Iubebat enim unum post alium ante se adduci utquemque perimendo crudelitatem suam satiaret. Et cum fatigatuspaulisper cessasset, precipiebat ipsos uiuos excoriari et excoriatoscomburi. Inter hec et alia seuitie sue gesta contigit ei infortuniumquoddam quod nequiciam suam deleuit. Aduenerat namque expartibus Hibernici maris inaudite feritatis belua que incolas iuxtamaritima sine intermissione deuorabat. Cumque fama aures eiusattigisset, accessit ad illam et solus cum ea congressus est. Atcum omnia tela sua in illa in uanum consumpsisset, accelerauitmonstrum illud et apertis faucibus ipsum uelud pisciculum deuorauit.[49] Generauerat ipse .v. filios quorum primogenitus Gorbonianusnomine solium regni suscepit. Nullus ea tempestate iustior erat autamantior equi nec qui populum maiori diligentia tractaret. Mos eiuscontinuus erat debitum honorem diis impendere et rectam plebiiusticiam. Per cunctas regni Britannie ciuitates templa deorumrenouabat et plura noua edificabat. Omnibus diebus uite sue tantadiuitiarum copia insula affluebat quantam nulle collaterales prouintie

habebant. Quippe colonos ad agriculturam animabat ipsos ab iniuriisdominorum defendens. Bellatores quippe iuuenes auro et argentoditabat ita ut nulli opus esset alteri iniuriam facere. Inter hec et plurimainnate bonitatis ipsius gesta debita nature soluens ab hac luce migrauitet in urbe Trinouantum sepultus est.[32r] [50] Post illum Arthgallo frater regio diademate insignitur qui inomnibus suis actibus germano diuersus extitit. Nobiles namqueubicumque laborabat deponere et ignobiles exaltare, diuitibusquibusque sua auferre infinitos thesauros accumulans. Quem heroesregni diutius ferre excusantes insurrexerunt in illum et a solio regnideposuerunt. Exinde erexerunt Elidurum fratrem suum qui posteapropter misericordiam quam in fratrem fecit Pius uocatus fuit. Namcum regnum emenso quinquennio possedisset, forte in Galatherionemore uenans obuiauit fratri suo qui depositus fuerat. Ipse ueroperagratis quibusque prouintialibus regnis auxilium quesiuerat ut34amissum honorem quiuisset recuperare; nec umquam inuenerat. Etcum superuenientem paupertatem diutius ferre non potuisset, reuersusest in Britanniam .x. solummodo militibus sociatus. Petens igitur illosquos dudum habuerat amicos preteribat predictum nemus cum Elidurusfrater eius ipsum non speratum aspexisset. Quo itaque uiso cucurritElidurus et amplexatus est illum infinita oscula ingeminans. Et cum diumiseriam ipsius defleuisset, duxit illum in ciuitatem Alclud et in thalamosuo occuluit. Exin finxit se infirmum ibi nuntiosque suos per totumregnum direxit qui principibus sibi subditis suggessissent ut ad seuisitandum uenirent. Cumque cuncti in urbe qua iacebat conuenissent,precepit ut unusquisque thalamum suum singulatim et sine tumultuingrederetur. Asserebat enim sermonem plurium capiti suo nociturumsi cateruatim superuenissent. Credulus ergo quisque iussioni eiusparuit unusque post alterum domum ingressus est. Singulos itaqueingredientes precipiebat Elidurus ministris qui ad hoc parati fuerantcapere ipsisque capita amputare nisi se iterum Arthgalloni fratri suosubmisissent. Sic faciebat separatim de cunctis et omnes Arthgallonimediante timore pacificauit. Confirmato denique federe duxit ElidurusArthgallonem Eboracum cepitque diadema de capite suo et fratriscapiti inposuit. Unde sortitus est hic nomen Pius ab predicta pietatequam in fratrem habuerat. Regnauit igitur Arthgallo .x. annis et sese abincepta nequicia correxit. Uice etenim uersa cepit ignobiles deponere etgenerosos exaltare, quod suum erat unicuique permittere rectamqueiusticiam facere. Denique superueniente languore defunctus est et inurbe Kaerleir sepultus. [51] Erigitur Elidurus iterum in regem et

pristine dignitati restituitur; sed dum Gorhbonianum primogenitumfratrem in omni bonitate insequeretur, duo residui fratres eius collectisundique armatis cum illo preliari, Ingenius et Peredurus, aggrediuntur.Potiti uero uictoria ceperunt illum et infra turrim urbis Trinouantumincluserunt imponentes custodes. Exin partiti sunt regnum in duo. Cuiuspars que ab Humbro flumine uersus occidentem uergit in sortem ceciditIngenii, altera uero cum tota Albania Pereduro. <Emenis deindeseptem annis obiuit Ingenius et totum regnum cessit Pereduro.>1

Insignitus itaque illud benigne postmodum et modeste gubernauit itaut antecessores fratres excellere diceretur nec de Eliduro mentio fieret.Sed cum nemini mors parcere <sciat>2, ipsa repentino cursu ueniensipsum uite surripuit. Eripitur continuo Elidurus carcere et tertio insolio regni sullimatur et, cum omne tempus suum in bonitate et iustitiaexpleuisset, ab hac luce [32v] migrans exemplum pietatis successoribussuis deseruit.1 omission from MS.: see Introduction, p. lv. 2 nesciat MS.35[52] Defuncto itaque Eliduro suscepit Gorhboniani filius diademaregni et auunculum in sensu et prudentia imitatus est. Postpositanamque tyrannide iusticiam atque misericordiam in populum exercebatnec umquam a tramite rectitudinis deuiauit. Post illum regnauitMarganus Arthgallonis filius. Qui etiam exemplo parentum serenatusgentem Britonum cum tranquillitate tractauit. Huic successitEnniaunus frater suus. Qui longe ab illo distans in tractando populosexto anno regni sui a regia sede depositus est. Postposita namqueiusticia tyrannidem preelegerat que illum a solio regni deposuit. Inloco eius positus fuit cognatus suus Idualli Ingenii filius. Qui euentuEnniauni correctus ius atque rectitudinem colebat. Huic successitRuno Pereduri filius: cui Gerennus Eliduri filius; post illum Katellusfilius suus; post Katellum Coillus; post Coillum Porrex; postPorrecem Cherin. Huic nati fuerunt tres filii, Fulgenius uidelicetatque Edadus necnon et Andragius, qui omnes alter post alterumregnauerunt. Exin successit Urianus Andragii filius; cui Eliud; cuiCledaucus; cui Clotenus; cui Gurgintius; cui Merianus; cui Bledudo;cui Cap; cui Oenus; cui Sisillius; cui Bledgabred. Hic omnes cantoresquos retro etas habuerat et in modulis et in omnibus musicisinstrumentis superabat ita ut deus ioculatorum diceretur. Post illumregnauit Arthmaiol frater suus; post Arthmail Eldol; cui successitRedion; cui Redechius; cui Samuil; cui Penissel; cui Pir; cui Capoir.Deinde successit Cligueillus Capairi filius, uir modestus et prudens inomnibus actibus et qui super omnia rectam iusticiam exercebat inter

populos.[53] Post illum successit Heli filius eius regnumque .lx. annis tractauit.Hic .iii. generauit filios, Lud, Cassibellaunum, Nennium. Quorumprimogenitus, uidelicet Lud, regnum post obitum patris suscepit.Exin gloriosus edificator urbium existens renouauit muros urbisTrinouantum et innumerabilibus turribus eam circumcinxit. Precepitetiam ciuibus ut domos et edificia sua in eadem urbe construerent itaut non esset in longe positis regnis ciuitas que pulcriora palatiacontineret. Fuit ipse bellicosus homo et in dandis epulis profusus et,cum plures ciuitates possideret, hanc pre omnibus amabat et illa maioritempore totius anni commanebat. Unde nominata fuit postmodumKaerlud et deinde per corruptionem nominis Kaerlundein. Succedentequoque tempore per commutationem linguarum dicta fuit Lundene etpostea Lundres aplicantibus alienigenis qui patriam sibi submittebant.Defuncto tandem illo corpus reconditum fuit in predicta ciuitate iuxtaportam illam que adhuc de nomine suo Portlud Britannice, Saxonice36uero Ludesgata nuncupatur. Nati fuerant ei duo filii, Androgeus etTenuantius. Qui cum propter etatem regnum tractare nequiuissent,Cassibellanus frater suus loco eorum sullimatur. Mox ut diademateinsignitus fuit, cepit ita largitate atque probitate uigere ut fama illiusper remota regna diuulgaretur. Unde contigit quod totius regnimonarchia sibi et non nepotibus cederet. Cassibellanus tamen pietatiindulgens noluit iuuenes expertes esse regni sed eis magnam partemregni distribuit. Urbem etenim Trinouantum cum ducatu Cantielargitus est [33r] Androgeo, ducatum uero Cornubie Tenuantio. Ipseuero diademate prelatus illis et totius <insule>1 principibus imperabat.[54] Interea contigit, ut in Romanis repperitur historiis, IuliumCesarem subiugata Gallia ad litus Rutenorum uenisse. Et cum illincBritannie insulam aspexisset, quesiuit a circumstantibus que patriaesset et que gens inhabitasset, dum ad occeanum intueretur. Cumquenomen regni didicisset et populi, dixit: 'Hercle! Ex eadem prosapia nosRomani et Britones orti sumus quia ex Troiana processimus gente.Nobis Eneas post destructionem Troie primus pater fuit; illis autemBrutus quem Siluius Ascanii filii Enee filius progenuit. Sed, nisi fallor,ualde degenerati sunt a nobis nec quid sit militia nouerunt cum infraocceanum extra orbem commaneant; leuiter cogendi erunt tributumnobis dare et continuum obsequium Romane dignitati prestare. Priustamen mandandum est eis ut inaccessi a Romano populo et intactiuectigal reddant et ut ceteri etiam gentes subiectionem senatui faciantne nos ipsorum cognatorum nostrorum sanguinem fundentes antiquam

nobilitatem patris nostri Priami offendamus.' Quod cum litteris suisCassibellano regi mandauisset, indignatus est Cassibellanus et eiepistulam suam in hec uerba direxit: [55] 'Cassibellanus rex BritonumGaio Iulio Cesari. Miranda est, Cesar, Romani populi cupiditasquicquid est auri uel argenti sitiens; nequit nos infra pericula occeaniextra orbem positos pati quin etiam census nostros appetere presumatquos hactenus quiete possedimus. Nec hoc quidem sufficit nisipostposita libertate subiectionem ei faciamus perpetuam seruitutemsubituri. Obprobrium itaque tibi petiuisti, Cesar, cum communisnobilitatis uena Britonibus et Romanis ab Enea defluat et eiusdemcognationis una et eadem catena prefulgeat qua in firmam amiticiamconiungi deberent. Illa a nobis petenda esset non seruitus, quia eampotius largiri didicimus quam seruitutis iugum deferre. Libertatemnamque in tantum consueuimus habere quod prorsus ignoramus quid1 insul-insule MS.37sit seruituti obedire. Quam si ipsi dii conarentur nobis eripere,elaboraremus utique omni nisu resistere ut eam retineremus; liqueatigitur dispositioni tue, Cesar, nos pro illa et pro regno nostropugnaturos si, ut comminatus es, infra insulam Britannie superuenireinceperis.' [56] His itaque uisis Gaius Iulius Cesar nauigium paratprosperosque uentos expectat ut quod Cassibellano litteris mandauerateffectibus prosequeretur. Optato igitur uento instante erexit uela sua etin hostium Tamensis fluminis cum exercitu suo applicuit. Iamque ratestellurem appulerant, ecce Cassibellaunus cum tota fortitudine suaoccurrit et ad Dorobellum oppidum ueniens ibi consilium cumproceribus regni iniuit qualiter hostes longius arceret. Aderat secumBelinus, princeps militie sue, cuius ingenio et consilio totum regnumtractabatur. Aderant etiam duo nepotes sui, Androgeus uidelicet duxTrinouantum et Tenuantius dux Cornubie; tres quoque reges subditisibi, Cridous Albanie et Gueithaet Uenedocie atque Britahel Demetie.Qui ut ceteros in affectus pugnandi duxissent, consilium dederunt utrecenter castra Cesaris adirent et antequam ciuitatem aliquam siueoppidum cepisset ipsum expellere insisterent. Nam si sese inframunitiones patrie misisset, dicebant eum difficilius expellendum cumsciret ubi se et commilitones suos reciperet. Assensum igitur prebentescuncti petierunt litora ubi Iulius Cesar castra [33v] et tentoria suaerexerat. Ibi dispositis in utraque parte cateruis dextras cum hostibuscommiscuerunt, pilis pila, ictus ictibus obicientes. Nec mora hinc etinde corruunt uulnerati telis infra uitalia receptis. Manat tellus cruoremorientium acsi repentinus auster absortum mare reuomuisset.

Concurrentibus igitur aduersis cateruis optulit casus Nennium etAndrogeum cum Cantuaritis et ciuibus urbis Trinouantum quibuspresidebant agmini quo imperator aderat. Ut ergo uenerunt, penedissipata fuit imperatoria choors Britonibus densa acie inuadentibus.Et cum mixti ictus ingeminarent, dedit casus aditum Nenniocongressum cum Iulio faciendi. Irruens igitur in illum Nennius ultramodum letatur se posse uel solum ictum tanto uiro ingerere. QuemCesar ut impetum in se facientem inspexisset, pretenso clipeo excepitet quantum uires permiserunt cum nudato ense ipsum super cassidempercussit. Erecto iterum gladio uoluit exequi primum ictum utletiferum uulnus imprimeret. Quod cum Nennius caluisset, interposuitclipeum suum in quo mucro Iulii a casside maximis labens uiribusinhesit ita ut, cum irruentibus turmis diutius congredi nequirent, necipsum imperator extrahere potuit. Nennius ergo gladium Cesaris adeptuspredicto modo abiecit suum quem tenuerat et abstracto altero in hostesirruere festinat. Quemcumque cum ipso percutiebat uel ei capud38amputabat uel ipsum sauciatum preteribat ita ut nulla spes uiuendi ineo maneret. Illi tandem in hoc modo seuienti obuiauit Labenustribunus et ab illo interemptus est. Denique plurima parte diei emensairruentibus Britonibus strictis turmis et audaces impetus facientibusuictoria fauente Deo prouenit et Cesar sese infra castra et naueslaceratis Romanis recepit. Denique nocte illa resociatis ceteris nauessuas intrauit et <Neptunum>! pro castris habere letatur. Cumquedissuasissent socii ingerere diutius, adquiescens monitionibus eorumreuersus est in Galliam. [57] Cassibellaunus ob receptum triumphumletus grates Deo soluens socios uictorie sue conuocauit et quemqueiuxta meritum probitatis maximis muneribus donauit. Angebaturtamen ex alia parte dolore quia frater suus Nennius letaliter uulneratusin dubio uite iacebat. Uulnerauerat enim illum Iulius in supradictocongressu et plagam inmedicabilem intulerat. Unde infra .xv. dies postprelium repente morte ab luce migrauit et in <urbe>2 Trinouantumiuxta aquilonarem portam sepultus est. Exequias autem ei facientesposuerunt cum illo gladium Cesaris in sarcophago quem infra clipeumsuum pugnans retinuerat. Erat nomen gladii Crocea Mors quia nulluseuadebat uiuus qui cum illo uulnerabatur. [58] Terga igitur uertenteIulio et in Gall<i>cano3 litore appulso rebellionem molliuntur Gallidominium Iulii abicientes. Arbitrabantur namque ipsum itadebilitatum ut nullatenus eis amplius timori esset. Fama etiam apudomnes una et eadem erat: totum mare iam nauibus Cassibellauniferuere fugam ipsius insecuturi. Unde audatiores insistentes cogitabant

quomodo Cesarem a finibus suis expellerent. Quod Iulius callensnoluit anceps bellum feroci populo committere. Sed apertis thesaurisquosque nobiliores adire ut singulis munificatis in concordiamreduceret. Plebi libertatem pollicetur, exhereditatis amissas possessiones,seruis autem libertatem. Qui prius leonina feritate fulminansipsis omnia abstulerat, [34r] nunc mitis agnus humili uoce balansomnia posse reddere letatur. Nec ab his blanditiis quieuit donecpacificatis cunctis amissam potestatem recuperauit. Nullus interim diespreteribat quin fugam suam Britonumque uictoriam recoleret.[59] Emenso itaque biennio parat occeanum iterum transfretare et sesein Cassibellaunum uindicare. Quod cum Cassibellaunus comperisset,urbes ubique muniuit, diruta menia renouauit, armatos milites insingulis portibus statuit. Preterea alueo Tamensis fluminis quo adurbem Trinouantum Cesar nauigaturus erat palis ferreis atque1 Neptunium MS. 2 urbem MS. 3 Gallacano MS.39plumbatis et ad modum humani femoris grossis subter amnem infixitut naues Iulii superuenture illiderentur. Collecta etiam tota iuuentuteinsule mansionem iuxta <maritima>1 fecit aduentum hostiumexpectans. [60] Iulius autem cum omnia que sibi necessaria essentparauisset, cum innumerabili multitudine militum mare ingressus estoptatam stragem populo qui eum deuicerat inferre affectans. Quamproculdubio ingessisset si illesa classe tellure potiri quiuisset. Nam cumper Tamensem predictam ciuitatem peteret, naues eius prefatis palisinfixe subitum passe sunt periculum. Unde ad milia submergebanturmilites dum ipsas foratas ingrediens fluuius absorberet. Cum id Cesaricompertum esset, uelis maxima ui retortis ad terram reuerterefestinauit. Ipsi quoque qui in tanto periculo superfuerant uix elapsicum illo tellurem scandunt. Hoc igitur Cassibellaunus ex ripa queaderat aspiciens gaudet propter periculum submersorum sed tristaturob salutem ceterorum. Dato uero commilitonibus signo impetum inRomanos facit. At Romani, quamquam periculum in fluuio perpessifuissent, ut terra potiti sunt, uiriliter Britonum irruptioni restiterunt.Audatiam quoque pro muro habentes stragem non minimam fecerunt.Sed tamen maiorem patiuntur quam inferebant. Periclitati namque influuio pauciores incedebant. Britones uero omni hora affluentiasuorum augmentati tricies maiorem numerum habebant. Undedebilitatis ceteris potiti sunt triumpho. Cesar igitur cum sese deuictuminspexisset, cum paucis ad naues diffugit et tutamen maris ex uotonactus est. Tempestiuis etiam uentis instantibus erexit uela sua etMorianorum litus petiuit. Ingressus est deinde quandam turrim quam

in loco qui Odnea uocatur construxerat antequam Britanniam hac uiceadiuisset. Timebat namque Gallorum fidem et instabilitatem ne in sesesecundo irruerent sicut supradictum est eos fecisse quando primoBritonibus terga testatus est ostendisse. Ob hanc ergo causam turrim inrefugium sibi edificauerat ut rebelli populo resistere ualuisset si inillum ut predictum est insurrexisset. [61] Cassibellaunus autem secundotriumphum adeptus maximo gaudio fluctuans edictum fecit ut omnesproceres Britannie in urbe Trinouantum cum uxoribus conuenirentdebitasque sollempnitates patriis diis celebrarent qui uictoriam sibi detanto imperatore concesserant. Cumque omnes postposita moraaduenissent, diuersa sacrificia facientes occisioni pecudum indulserunt.Litauerunt ibi .xl. milia uaccarum et .c. milia ouium diuersorumquegenera uolatilium que leuiter sub numero non cadebant: preterea .xxx.milia siluestrium ferarum cuiuscumque generis collectarum. Mox cum1 marinam MS.40diis suos honores perfecissent, refecerunt se residuis epulis, ut insacrificiis solebat. Exin quod noctis et [34v] diei restabat diuersos ludoscomponentes preterierunt. Ludentibus ergo ipsis contigit inclitosiuuenes, quorum unus nepos regis erat, alter uero Androgei ducis,pariter in palestra contendere et ob dubiam uictoriam litigare. Eratnomen nepotis regis Hirelglas, alter uero Cuelinus. Qui ut mutuaconuitia adinuicem intulissent, arripuit Cuelinus gladium nepotiqueregis caput amputauit. Quo interfecto perturbata est curia et rumor adCassibellaunum uolauit. Commotus igitur super casu amici suiCassibellaunus Androgeo precepit ut Cuelinum in curia corampresentia sua adduceret: adductus quoque presto esset sententiamquam proceres dictarent subire ne Hirelglas inultus1 permaneret siinuiste interfectus fuisset. Cumque animum regis dubitasset Androgeus,respondit sese suam curiam habere et in illa deffiniri debere quicquidaliquis in homines suos clamaret. Si igitur rectitudinem de Cuelinodecreuisset appetere, ipsam in urbe Trinouantum ex ueterum traditionerecepisset. Cassibellaunus itaque cum affectui suo satisfactionemnequisset ingerere, comminatus <est>2 Androgeo testans se ferro etflamma prouintiam suam populaturum nisi petitioni sue adquiesceret.Indignatus ergo Androgeus distulit petitioni eius parere. Indignatusautem Cassibellaunus accelerauit prouincias ipsius uastare. AtAndrogeus cotidie per cognatos et notos regem adibat petebatque acepta ira desisteret. Et cum furorem eius nullatenus mitigare quiuisset,diuersas meditationes iniuit qualiter ipsi resistere ualuisset. Denique abomni alia spe decidens auxilium Cesaris petere decreuit litterasque suas

ei in hanc direxit sententiam:'Gaio Iulio Cesari Androgeus dux Trinouantum post optatam mortemoptandam salutem. Penitet me aduersum te egisse dum prelia cum regemeo committeres. Si enim me a talibus <ausis>3 abstinuissem,deuicisses Cassibellaunum cui post triumphum suum tanta irre<ps>it4

superbia ut me per quem triumphauit a finibus meis exterminareinsistat. Heccine ergo merita rependenda essent? Ego illum hereditaui,ipse me exhereditare conatur. Ego eum in regno secundo restitui, ipseme destituere affectat. Me etenim contra te pugnanate omnia istalargitus sum. Numina celorum testor me non promeruisse iram ipsiusnisi promereri dicar quia diffugio5 nepotem meum tradere queminiusta nece dampnare adoptat. Quod ut manifestius discretioni tue1 inultus inultus MS. 2 om. MS. 3 om. MS. 4 irrexit MS. 5 non diffugioMS.41liqueat, causam rei a<d>uerte.1 Contigerat nos ob letitiam nostritriumphi sollempnitates patriis diis celebrasse. In quibus cum que2

agenda essent peregimus sacrificia, iuuentus nostra ludos mutuoscomponebat. Inter ceteros inierunt duo nepotes nostri palestramexemplo aliorum conducti. Cumque meus triumphasset, succensusalter iniusta ira festinauit eum percutere. At ille uitato ictu cepit eumper pugnum quo gladium tenebat uolens eum eripere. Interea ceciditnepos regis super mucronem confossusque morti subiacuit. Id itaquecum regi nostro nuntiatum esset, precepit mihi liberare puerum meumut pro homicidio suplicio plecteretur. Cui cum contradixissem, uenitcum omni multitudine [35r] sua in prouincias meas grauissimaminferens inquietudinem. Unde misericordiam tuam inplorans auxiliuma te peto ut ego p<er>3 te dignitati mee restituar et tu per me Britanniapociaris. De hoc autem nichil in me hesitaueris quia omnis abestproditio. Ea enim conditione mouentur mortales ut post inimiciciasamici fiant et post fugam ad triumphum accedant.' [62] His igiturinspectis consilium habuit Iulius a familiaribus suis ne uerbissolummodo ducis inuitatus Britanniam adiret nisi tales dirigerenturobsides quibus securius applicare quiuisset. Nec mora misit eiAndrogeus Sceuam filium suum et .xxx. nobiles iuuenes ex cognationesuo propinquos. Datis igitur obsidibus securus factus est Cesarreuocatisque cateruis cum instante uento in Rutupi portum applicuit.Interea obsidere incipiebat Cassibellaunus urbem Trinouantum etuillas prouinciales uastabat. Sed cum aduentum Iulii comperisset,deseruit obsidionem et imperatori obuiare festinauit. Ut igitur uallemprope Doroberniam intrauit, aspexit in eadem Romanorum exercitumcastra et tentoria ponentem. Adduxerat enim eos Androgeus ibidem ut

illic occultum impetum urbi ingererent. Nec mora aduertentes RomaniBritones superuenire armauerunt sese otius militesque suos percateruas statuerunt. Ex alia uero parte armis induuntur Britones et seseper turmas consociant. At Androgeus cum .v. milibus armatorum inprope sito nemore <delituit>4 ut in auxilio Cesaris occurrens furtiuamet inprouisam irruptionem Cassibellauno consociisque suis faceret. Ut

itaque hinc et inde conuenerunt, non distulerunt mortalia tela emitterenec letiferos ictus ingeminare. Concurrunt aduerse caterue et multumcruoris diffundunt. Concidunt in utraque parte uulnerati quemadmodumfolia arborum in autumpno. Illis ergo irruentibus egrediturAndrogeus ex nemore et aciem Cassibellauni ex qua bellum totumpendebat a tergo <in>uadit.5 Mox illa in illa parte irruptione1 auerte MS. 2 quibuscumque MS. 3 pro MS. 4 om. MS. 5 euadit MS.42Romanorum paulo ante uastata, in alia uero conciuibus suis modooppressa nequit stationem facere. Unde dissipatis sociis arrepta fugacampum deseruit. Astabat prope quidam mons in cacumine saxosus,densum coriletum habens. Ad illum confugit Cassibellaunus cum sociissuis postquam in debiliorem partem ceciderat. Summitatem quoqueeius nactus sese uiriliter defendebat et insequentes hostes neceaffligebat. Insecuti nanque fuerant ipsum Romani et Androgei cateruefugientes cateruas eius lacerantes. Monte<m>1 quoque ascendentescrebros impetus faciebant nec preualebant. Saxa etenim montiseiusdemque cacuminis arduitas Britonibus defensio erat ita ut a summooccurrentes hostibus stragem darent. Obsedit igitur Cesar montemillum tota [35v] nocte que iam superueniebat, omnes exitus precludens.Affectabat nanque regem fame cogere quem armis nequiuerat. Oadmirabile tunc genus Britonum, qui ipsum bis in fugam propuleratqui totum orbem sibi miserat! Cui totus mundus nequit resistere illietiam fugati resistunt, parati mortem pro patria et libertate subire.Hinc ad laudem eorum cecinit Lucanus de Cesare:Territa quesitis ostendit terga Britannis.Emenso iam die secundo cum non haberet Cassibellannus quidcomederet, timuit ne fame caperetur carcerem Cesaris subiturus.Mandauit itaque Androgeo ut sese cum Iulio pacificaret ne dignitasgentis ex qua natus fuerat capto ipso deleretur. Mandauit et ei se nonpromeruisse ut mortem ipsius obtaret quamuis inquietudinem sibiintulisset. Cumque nuntii hoc retulissent, ait Androgeus: 'Non estdiligendus princeps qui in bello est mitis ut agnus, in pace ferus ut leo.Dii celi et terre, orat me nunc dominus meus qui prius imperabat.Pacificarine Cesari et subiectionem facere desiderat cuius pacem prius

desiderauerat Cesar? Proinde uereri debuerat illum per quem tantumimperatorem ex regno suo pepulit posse istum iterum restituere. Noneram igitur iniuste tractandus qui tunc illum obsequium, nunc istudinferre poteram. Insipientia obducitur itaque qui commilitones quibustriumphat iniuriis uel contumeliis infestat. Non enim est ullius ducisuictoria sed illorum qui pro eo sanguinem suum pugnando diffundunt.Tamen pacificabo illum si potero, quia iniuria quam mihi intulit satisuindicata est in illo cum misericordiam meam imploret.'[63] Post hec festinauit Androgeus ad Iulium amplexusque eius genuaeum in hunc allocutus est sermonem: 'Ecce satis uindicasti te in1 montes MS.43Cassibellaunum; misericordiam in illo habe. Quid amplius agendumest quam ut subiectionem faciens uectigal Romane dignitati reddat?'Cumque nichil respondisset Cesar, ait iterum Androgeus: 'Hoc solumtibi pactus sum, Cesar, ut summisso Cassibellauno Britanniam tibisubdere laborarem. Ecce uictus est Cassibellaunus et Britannia tibiauxilio meo subdita. Quid ultro tibi debeo? Nolit creator omnium utdominum meum misericordiam meam orantem rectumque mihi deillata iniuria offerentem paciar unquam uel in uinculis uinciri. Nonleue est interficere Cassibellaunum me uiuente, cui auxilium meumreddere non erubescam nisi consilio meo parueris.' Timore igiturAndrogei mitigatus Iulius cepit a Cassibellauno concordiam cumuectigali singulis annis reddendo. Erat autem uectigal quod spopondittria milia librarum argenti. Exin amici facti sunt adinuicem Iulius etCassibellaunus. Mutua donaria alter alteri dederunt. Deinde hiemauitCesar in Britannia et redeunte uere in Gallias transfretauit. Succedentepostmodum tempore collectis undique ex omni genere militibusRomam contra Pompeium perrexit. Cumque postmodum .vii. annipreterissent, defunctus est Cassibellaunus et in Eb<or>aco1 sepultus.[64] Cui successit Tenuantius dux Cornubie, frater Androgei; namAndrogeus Romam cum Cesare profectus fuerat. Diademate igiturinsignitus Tenuantius regnum in diligencia ob[36r]tinuit. Erat ipsebellicosus uir et qui uigorem iusticie colebat.Post illum promotus est ad culmen regale Kimbelinus filius suus, milesstrenuus, quem Augustus Cesar nutrierat et armis decorauerat. Hic intantam amic<it>iam2 Romanorum inciderat ut, cum posset tributumeorum retinere, gratis impendebat. In diebus illis natus est dominusnoster Iesus Christus cuius precioso sanguine redemptum est humanumgenus quod <ante>acto3 tempore demonum cathena obliga<ba>tur.4

[65] Kimbelinus igitur cum Britanniam .x. annis gubernasset, genuit

duos filios quorum primogenito nomen erat Guider, alteri Aruirargus.Exin expletis uite sue diebus cessit gubernaculum regni Guiderio. Cumigitur tributum quod appetebant denegaret Romanis, superuenitClaudius qui in imperium subrogatus fuerat. Aderat secum princepsmilitie sue uocabulo suo Lelius Hamo cuius consilio prelia que gerendaerant tractabantur. Hic itaque, ut in ciuitate Portcestria applicuit, cepitportas eius muro precludere exitumque ciuibus abnegare. Cupiebatnanque ipsos fame affectos uel dedicioni sue compellere uel sineclementia interire. [66] Diuulgatoque igitur Claudii Cesaris aduentu1 Ebroaco MS. 2 amiciam MS. 3 a nunc acto MS. 4 obligatur MS.44collegit Guiderius omnem armatum regni militem et Romanumexercitum petiuit. Commisso deinde bello acerrime cepit hostesinfestare plus solus cum gladio suo quam maior pars exercitus suiperimens. Iam Claudius naues petebat, iam Romani pene dissipabantur.Tum uersutus Haimo proiectis illis quibus indutus fueratarma Britannica cepit et quasi Britannus contra suos pugnabat. Deindehortabatur Britones ad insequendum, festinatum triumphumpromittens. Didicerat enim linguam eorum et mores quia interBritannicos obsides Rome nutritus fuerat. Exin accessit ille paulatimiuxta regem adituque inuento illum nichil tale timentem mucronesuffocauit. Elapsus deinde inter hostium cuneos sese cum nefandauictoria inter suos recepit. At <Ar>uirargus1 eiusdem frater ut ipsumperemptum inspexit, confestim deposuit arma sua armisque regisindutus hinc et inde Britones ad perstandum inanimabat quasi ipseGuiderius fuisset. Qui nescientes casum regis monitu eius resistebant,pugnabant, stragem non minimam inferebant. Ad ultimum dilabunturRomani in duas partes, campum turpiter deserentes. Cesar nanque inuna parte tutamina nauium petebat, Haymo autem nemora quia nonhabebat spacium naues adeundi. Aruirargus igitur arbitrans Claudiumcum eo diffugere festinauit sequi eum nec cessauit de loco in locumfugare donec occupauit illos super ripam maris que nunc de nomineHamonis eiusdem Hantonia nuncupatur. Erat autem portusapplicantibus congruus nauesque mercatorum appulse. Quas igiturcum ingredi affectasset Hamo, Aruirargus superuenit ipsumque subitointerfecit. Portus autem ille ab illo tempore usque in hodiernum diemPortus Hamonis appellatur. [67] Interea Claudius resociatis sociisoppugnabat predictam ciuitatem que tunc Kaerpetis, nunc autemPortcestria uocatur. [36v] Nec mora menibus eius dirutis ciuibusquesubactis insecutus est Aruirargum iam in Guintoniam ingressum.Exinde obsedit ciuitatem diuersisque machinationibus illam opprimere

nitebatur. Aruiragus uero ut sese obsessum inspexit, consociauitcateruas suas apertisque portis ad preliandum egressus est. Cumqueirruptionem facere affectasset, direxit Claudius nuncios ad ipsummandans ut concordiam inirent. Quippe timebat regis audaciamBritonumque fortitudinem: preferebat ipsos sensu et sapientiasubiugare quam dubium certamen inire. Mandabat ei igitur concordiamdaturumque promittebat sese filiam suam, si tantummodoregnum Britannie sub Romana potestate recognouisset. Postpositisergo debellationibus suaserunt maiores natu Aruirago promissionibus1 Uirargus MS.45Claudii adquiescere. Dicebant autem non ei esse dedecori subditumfuisse Romanis, cum totius orbis imperio potirentur. His uero etpluribus aliis mitigatus paruit consiliis suorum et subiectionem Cesarifecit. [68] Mox Claudius misit propter filiam suam Romam et auxilioAruiragi usus Orcadas et prouinciales insulas potestati sue submisit.Emensa hyeme deinde redierunt legati cum filia eamque patritradiderunt. Erat autem nomen puelle Genuissa eratque <ti>1 tantapulch<r>itudo2 ut aspicientes in admirationem duceret. Et ut maritalilege copulata fuit, tanto feruore amoris succendit regem ita ut ipsamsolam cunctis rebus preferret. Unde locum quo primo ei nupseratcelebrem esse uolens suggessit Claudio ut edificarent in illo ciuitatemque memoriam tantarum nuptiarum in futura tempora preberet. Paruitergo Claudius precepitque fieri ciuitatem que de nomine eiusKaerglou, id est Gloucestria, nuncupata usque in hodiernum diem inconfinio Ka<m>brie3 et Loegrie super ripam Sabrine sita est. Quidamuero dicunt ipsam traxisse nomen a Gloio duce quem Claudius in illagenerauerat; cui post Aruiragum gubernaculum Kambriti ducatuscessit. Edificata igitur urbe ac pacificata insula rediit Claudius Romamregimenque prouinciarum insularum Aruirago permisit. Eodemtempore Petrus apostolus Antiochenam ecclesiam fundauit. Romamquedeinde ueniens tenuit ibidem episcopatum misitque Marcumeuuangelistam in Egyptum predicare ewangelium quod scripserat.[69] Et Aruiragus, ut Claudius recessit, cepit sensum et probitatemhabere cepitque ciuitates et oppida reedificare populumque regni tantaiusticia cohercere ita ut longe positis gentibus et regibus timori esset.Hinc autem subsequente superbia despexit Romanam potestatem necsenatui subiectionem uoluit tenere diucius sed sibimet omnia uendicauit.Quo audito missus est Uespasianus a Claudio ut Aruiragum pacificaretuel Romane [37r] subiectioni restitueret. Cum igitur in Rutupi portuapplicare incepisset Uespasianus, obuiauit ei Aruiragus prohibuitque

ne portum ingrederetur. Tantam nanque multitudinem armatorumconduxerat4 ita ut Romanis terrori esset nec ob eius irruptionemterram adire auderent. Retraxit itaque se Uespasianus a portu illoretortisque uelis in Totonesio littore applicuit. Nactus deinde telluremKaerpenhuelgoit, que Exonia uocatur, obsessurus eandem adiuit.Cumque eam septem diebus obsedisset, superuenit Aruiragus cumexercitu suo preliumque commisit. Die illa laceratus fuit ualde1 om. MS. 2 pulchitudo MS. 3 Kainbrie MS. 4 corrected from eduxerat inMS.46utrorumque exercitus sed neuter potitus est uictoria. Mane autemfacto mediante Genuissa regina concordes effecti sunt duces commilitonesquesuos in <hibernia> l<e>gauerunt.1 Hieme uero emensarediuit Uespasianus Romam et Aruiragus in Britannia remansit.Deinde in senectutem uergens cepit senatum diligere regnumque suumcum pace et tranquillitate tractare, leges etiam ueteris traditionisconfirmare, nouas etiam inuenire maxima donaria probo cuiqueimperciens. Fama igitur per totam Europam diuulgata diligebant eumRomani et timebant ita ut pre omnibus regibus sermo de eo apudRomam fieret. Unde Iuuenalis cecum quendam Neroni dixisse in librosuo commemorat, cum de capto rumbo loqueretur, inquiens:Regem aliquem capies aut de themone BritannoDecidet Aruiragus.Nullus in bello ferocior illo fuit, nullus in pace mitior, nullus iocosior,nullus in dandis muneribus profusior. At ut dies uite sue expleuit,sepultus est Claudiocestrie in quodam templo quod in honoremClaudii dicauerat.[70] Successit ei in regnum filius suus Marius, uir mire prudentie etsapiencie. Regnante postmodum illo quidam rex Pictorum uocabuloSodric ex Sicia cum magna classe ueniens applicuit in aquilonarempartem Britannie que Albania uocatur cepitque prouinciam suamuastare. Collecto igitur populo suo petiuit illum Marius illatisquepreliis ipsum interfecit et uictoria potitus est. Deinde erexit lapidem insignum triumphi sui in prouincia que postea de nomine suo Wistmariadicta fuit; in quo inscriptus titulus memoriam eius usque in hodiernumdiem testatur. Perempto uero Sodric dedit deuicto populo qui cum eouenerat partem Albanie ad inhabitandum que Catanensia nuncupatur.Erat autem deserta, nullo habitatore multis diebus inculta. Cumqueuxores non habentes filias et cognatas Britonum ab illis petiuissent,dedignati sunt Britones huiusmodi populo natas suas maritare. At illiut passi fuerunt repulsam, transfretauerunt in Hyberniam duxeruntqueex patria illa mulieres ex quibus creata sobole multitudinem suam

auxerunt. Sed hec hactenus, cum non proposuerim tractare historiameorum siue Scotorum qui ex illis et Hibernensibus [37v] originemduxerunt. At Marius cum totam insulam summa pace composuisset,cepit amorem cum Romano populo habere tributa soluens queexigebantur ab eo. Exemplo etiam patris incitatus iusticiam et pacem,1 Hiberniam ligauerunt MS.47leges et honesta omnia per regnum suum exercebat. [71] Cum autemcursum uite sue expleuisset, filius suus uocabulo Coilus regnigubernaculum suscepit. Hic ab infancia Rome nutritus fueratmoresque Romanorum edoctus in maximam ipsorum amicitiaminciderat. Sed et ipse tributum eis reddebat, aduersari diffugiens.Quippe uidebat totum mundum subditum illis eorumque potestatemquosque pagos, quamque prouinciam superare. Soluens igitur quodexigebatur in pace quod possidebat obtinuit. Nullus in regibusmaiorem reuerentiam nobilibus regni prestabat quia ipsos aut in pacemanere permittebat aut assiduis donariis munerabat.[72] Natus est ei unicus filius nomine Lucius. Qui cum defuncto patreregni diademate insignitus fuisset, omnes actus bonitatis illiusimitabatur ita ut ipse Coilus ab omnibus censeretur. Exitum quoquesuum preferre uolens principio epistulas suas Eleutero pape direxitpetens ut ab eo christianitatem reciperet. Serenauerunt enim mentemeius miracula quae tyrones Christi per diuersas nationes faciebant.Unde in amorem uere fidei anhelans pie peticionis effectum consecutusest. Siquidem beatus pontifex comperta eius deuotione duos religiososdoctores Faganum et Duuianum misit ad illum; qui uerbum Deiincarnatum predicantes abluerunt ipsum babtismate sacro et adChristum conuerterunt. Nec mora concurrentes undique nationumpopuli exemplum regis insequuntur eodemque lauacro mundati celestiregno restituuntur. Beati igitur doctores cum per totam fere insulampaganismum deleuissent, templa que in honore plurimorum deorumfundata fuerant uni Deo eiusque sanctis dedicauerunt diuersisquecetibus ordinatorum repleuerunt. Fuerunt tunc in Britannia .xxviii.flam<in>es1 sed et tres archiflam<in>es2 quorum potestati ceteriiudices morum atque phanatici submittebantur. Hos etiam ex preceptoapostolici ydolatriam eripuerunt et ubi erant flam<in>es3 episcopos,ubi archiflam<in>es4 archiepiscopos posuerunt. Sedes autem archiflam<in>um5 in nobilibus tribus ciuitatibus fuerant, Lundoniisuidelicet atque Eboraci et in Urbe Legionum, qu<am>6 super Oscamfluuium in Glamorgancia ueteres muri et edificia sitam fuisse testantur.His igitur tribus euacuata supersticione .xxviii. <episcopi>7 subduntur.

Diuisis quoque parrochiis subiacuit metropolitano EboracensiDeira et Albania quas magnum flumen Humbri a Loegria secernit.Londoniensi metropolitano submissa est Loegria et Cornubia. Has1 flammes MS. 2 archiflammes MS. 3 flammes MS. 4 archiflammes MS.5 archiflammum MS. 6 que MS. 7 episcopis MS.48duas prouincias seiungit Sabrina et Kambria, [38r] id est Gualia, queUrbi Legionum subiacuit. Denique restauratis omnibus redieruntantistites Romam et cuncta que fecerant a beatissimo papa confirmariimpetrauerunt. Confirmatiqne igitur facta reuersi sunt in Britanniamcum pluribus aliis comitati quorum doctrina Britonum fideles inChristo in breui corroborati sunt. Eorum nomina et actus in libroreperiuntur quem Gildas de uictoria Aurelii Ambrosii inscripsit. Quodautem ipse tam lucido tractatu parauerat nullatenus opus fuit utinferiori stilo renouaretur.[73] Interea gloriosus ille rex Lucius, cum infra regnum suum cultumuere fidei magnificatum esse uidisset, maximo gaudio fluctuanspossessiones et territoria que prius templa idolorum possederant inmeliorem usum uertens ipsa ecclesiis fidelium permanere concessit. Etquia maiorem honorem ipsis impendere debuerat, augmentauit illasamplioribus et agris et mansis omnique libertate sullimauit. Inter hec etceteros propositi sui actus in urbe Claudiocestrie ab hac uita migrauitet in ecclesia prime sedis honorifice sepultus est anno ab incarnationeDomini .clvi.. Caruerat ipse sobole que sibi succederet; unde defunctoillo et discidium inter Britones ortum fuit et Romana potestasinfirmata. [74] Cumque id Rome nunciatum fuisset, legauerunt senatusSeuerum senatorem duasque legiones cum illo ut patriam Romanepotestati restituerent. Qui ut appulsus fuit, prelium commisit cumBritonibus partemque sibi submisit. Partem uero illam quam subiugarenequibat diris debellationibus infestare laborauit ita ut eam transDeiram et Albaniam fugaret. At illa duce Sulgenio omni nisu resistebatsepiusque stragem maximam et conciuibus et Romanis inferebat.Conducebat autem in auxilium sibi quoscumque insulanos populosinueniebat et sic multociens cum uictoria redibat. Irruptionem igitureius grauiter ferens imperator iussit construi uallum inter Deiram etAlbaniam ut impetum eius propius accedere prohiberet. Communicatoigitur sumptu fecerunt illud a mari usque ad mare quod multo temporepost hostium accessus detinuit. At Sulgenius cum diutius Seueroresistere nequiuisset, transfretauit in Sithiam ut Pictorum auxiliodignitati restitueretur. Cum ibi omnem iuuentutem patrie collegisset,reuersus est maximo nauigio in Britanniam atque Eboracum obsedit.Quod cum per ceteras nationes diuulgatum esset, maxima pars

Britonum Seuerum deseruit et ad Sulgenium abiuit. Nec ob id abinceptis suis destitutus fuit Seuerus sed conuocatis Romanis ceterisque[38v] Britonibus qui sibi adherebant obsidionem petiuit et cumSulgenio dimicauit. Sed cum pugnam acrius confecisset, interfectus est49cum multis suorum et Sulgenius letaliter uulneratus cum multissuorum. Exin sepultus est Eboraci quam legiones eius obtinuerunt.[75] Reliquit ipse duos filios Bassianum et Getam; quorum GetaRomana matre genitus erat, Bassianus uero Britannica. Defuncto igiturpatre sullimauerunt Romani Getam in regem fauentes illi quia exutraque parte Romanus fuerat. Quod abnegantes Britanni Bassianumelegerunt quia materno sanguine ipsis coniunctus erat. Proindecommiserunt pugnam fratres unde Geta interficitur et Bassianus regnopotitur.Eo tempore fuerat in Britannia iuuenis quidam nomine Carausiusex infima gente creatus. Qui cum probitatem suam in multisdebellationibus examinasset, profectus est Romam; petiuit licenciam asenatu ut maritima Britannie ab incursione barbarica nauigiis tueretur.Quod si sibi committeretur, promittebat se tot et tanta adepturumquibus rem publicam magis augmentaret quam si sibi regnum Britannietraderetur. Cumque senatum promissis suis illusisset, impetrauit quodpoposcerat et cum sigillatis cartis in Britanniam rediuit. Mox collectisnauibus asciuit sibi magnam uirtutem iuuentutis patrie et intrauit mareet circuiuit omnia littora regni et maximum tumultum per populumfaciebat. Interea in comprouincialibus insulis appulsus agrospopulando, ciuitates et oppida diruendo incolis omnia sua eripiebat.Sic igitur ipso agente confluebant ad eum quicumque in alienaanhelabant ita ut in breui tantum haberet exercitum quanto nullusuicinus princeps resistere quiuisset. Ob hoc itaque tumidum habensanimum dixit Britonibus ut sese sibi regem facerent et ipse interfectisatque exterminatis Romanis totam insulam a barbara gente liberaret.Quod cum impetrasset, dimicauit confestim cum Bassiano et interfeciteum et gubernaculum regni suscepit. Prodiderant enim Bassianum Pictiquos dux Sulgenius, frater matris sue, in Britanniam conduxerat. Namdum sibi auxiliari debuissent, promissis et donariis Carausii corrupti inipso prelio diuerterunt se a Bassiano et in commilitones suos irruerunt.Unde stupefacti ceteri cum ignorarent quis socius esset, quis hostisdilabuntur et uictoria cessit Carausio. Qui ut triumphum habuit, deditPictis locum mahsionis in Albania ubi cum Britonibus mixti persubsequens euum permanserunt. [39r] [76] Cum igitur inuasio CarausiiRome nunciata fuisset, legauit senatus Allectum cum tribus legionibus

ut tyrannum interficeret regnumque Britannie Romane potestatirestitueret. Nec mora postquam appulsus fuit, preliatus est cumCarausio ipsoque interfecto solium regni suscepit. Deinde maximamcladem intulit Britonibus quia relicta re publica societati Carausii50adherebant. Britones uero id grauiter tolerantes erexerunt in regemAsclepiodotum ducem Cornubie communique assensu facto persecutisunt Allectum et ad prelium prouocauerunt. Erat enim tunc Lundoniisfestumque patriis diis celebrabat. At cum aduentum Asclepiodoticomperisset, relicto sacrificio egressus est cum tota fortitudine suacontra ipsum et acerrimam pugnam ingessit. Preualuit autemAsclepiodotus dissipauitque turmas suas atque in fugam coegit etusque insequendo multa milia et regem Allectum peremit. Cum igitursibi cessisset uictoria, Luuius Gallus, Allecti collega, residuosRomanos conuocauit in urbe clausisque ianuis turres ac ceterasmunitiones muniuit cogitabatque sic Asclepiodoto resistere ueliminentem necem uitare. At Asclepiodotus cum ita factum esseuidisset, obsedit ocius ciuitatem mandauitque omnibus ducibusBritannie quod Allectum cum multis milibus interfecerat obsidebatqueGallum et reliquias Romanorum infra Lundonias: unde quoscumquesupplici rogatu poscebat ut sibi in auxilium festinarent. Leuiter enimextermi<n>andum1 erat Romanorum genus ex Britannia si communiuirtute illos, inclusos ut aiebat, inuaderent. Ad edictum itaque ipsiusuenerunt Demeti et Uenedoti, Deiri et Albani, et quicumque ex genereBritonum fuerant. Cumque omnes ante conspectum ducis conuenissent,iussit machinationes2 innumeras fieri et menia ciuitatisprosternere. Paruit ilico quisque fortis et audax et urbem acerrimeinuaserunt. Nec mora diruerunt muros atque sibi introitum feceruntstragemque Romanis dabant. At Romani cum sese interfici sineintermissione uidissent, suaserunt Gallo ut sese et ipsos deditionitraderet et misericordiam Asclepiodoti rogaret ut uiui abscederesinerentur. Interfecti etenim omnes fere fuerant preter unam solamlegionem que adhuc utcumque resistebat. Assensum ergo prebensGallus tradidit se atque suos Asclepiodoto. Cumque ipse misericordiamde illo habere captaret, uenerunt Uenedoti et facto agminedecollauerunt omnes una die supra torrentem infra urbem qui posteade nomine ducis Britanni<c>e3 Nantgallim, Saxonice uero Galabrocnuncupatus fuit.[77] Triumphatis itaque Romanis cepit Asclepiodotus regni diadema etcapiti suo annuente populo imposuit. Exin [39v] tractauit patrias rectaiusticia et pace .x. annis raptorumque seuiciam atque latronum

mucrones coercuit. In diebus eius orta est Diocleciani imperatoris1 extermidandum MS. 2 corrected from maginationes in MS. 3 BritannieMS.51persecutio qua fere deleta est christianitas in insula que a temporeLucii regis integra et intemerata permanserat. SuperueneratMaximianus Herculius, princeps milicie predicti tyranni, cuius imperioomnes subuerse sunt ecclesie et cuncte sacre scripture que inueniripoterant in mediis foris exuste atque electi sacerdotes cum fidelibussibi subditis trucidati ita ut agmine denso certatim ad amena celorumregna quasi ad propriam sedem festinarent. Magnificauit igiturmisericordiam suam nobis Deus qui gratuito munere persecutionistempore ne penitus crassa atre noctis caligine populus Britonumoffuscaretur clarissimas lampades sanctorum martyrum ei accendit.Quorum nunc sepulture et passionum loca non minimum diuinekaritatis ardorem intuentium mentibus incutterent, si non lugubribarbarorum diuorcio ciuibus ade<m>pta! fuissent. Inter ceterosutriusque sexus summa magnanimitate in acie Christi perstantes passusest Albanus Uerolamius, Iulius quoque et Aaron Urbis Legionisciues. Quorum Albanus karitatis gratia feruens confessorem suumAmphibalum a persecutoribus insectatum et iamiamque comprehendendumprimum in domo suo occuluit et deinde mutatisuestibus sese discrimini mortis obtulit, imitans in hoc Christumanimam suam pro ouibus ponentem. Ceteri autem duo inauditamembrorum discerptione lacerati ad egregias Ierusalem portas absquecunctamine cum martyrii tropheo conuolauerunt. [78] Intereainsurrexit in regem Asclepiodotum Coel dux Kaercolum, id estColocestrie, et conserto prelio interemit illum regnique diademate seseinsigniuit. Cumque id senatui nunciatum fuisset, gauisi sunt propternecem regis qui per omnia Romanam potestatem turbauerat.Recolentes quoque dampnum quod de amisso regno habuerant,legauerunt Constantium senatorem qui Hyspaniam ipsis subdiderat,uirum sapientem, audacem et qui pre ceteris rem publicam augerelaborauerat. Porro Coel rex Britonum cum aduentum ipsiuscomperisset, timuit ei prelia ingerere quia fama ipsius asserebat nullumregem ipsi resistere posse. Ut igitur infra insulam Constantiusapplicuit, direxit Coel legatos suos ad illum petiuitque pacem etsubiectionem promisit: eo tamen pacto ut regnum Britannie possideretnichilque aliud preter solitum tributum Romane dignitati solueret.Hoc igitur nunciato adquieuit ei Constantius pacemque receptisobsidibus comfirmauerunt. Emenso deinde mense grauissimainfirmitas occupauit Coel ipsumque infra .viii. dies morte affecit. Quo

defuncto insigniuit se Constantius regni diademate duxitque filiam1 adepta MS.52Coel cui nomen erat Helena. Pulchritudo eius prouinciales puellassuperabat nec uspiam repperiebatur altera que in [40r] musicis instrumentissiue in liberalibus artibus doctior illa censeretur. Caruerat pateralia sobole que solio regni potiretur; unde eam ita docere laboraueratut regimen patrie post obitum suum facilius tractare quiuisset.Cum igitur illam in societate thori recepisset Constantius, generauit exea filium uocauitque eum Constantinum. Exin cum .xi. anni preterissent,ipse apud Eboracum morti subiacuit regnumque filio donauit. Quiut solio regni potitus est, cepit infra paucos annos probitatem magnamhabere, leoninam feritatem ostendere, iusticiam inter populos tenere.Latronum rapacitatem hebetabat, tyrannorum seuiciam conculcabat,pacem ubique renouare studebat. [79] Ea tempestate erat quidamtyrannus Rome uocabulo Maxentius qui quosque nobiles, quosquenobilissimos ciues exhereditare nitebatur pessimaque tyrannide rempublicam opprimebat. Incumbente igitur seuicia ipsius diffugiebantexterminati ad Constantinum in Britanniam et ab ipso honorificeexcipiebantur. Denique cum multi tales ad illum confluxissent,incitauerunt eum in odium aduersus predictum tyrannum et talia eisepissime obiciebant: 'Quousque calamitatem et exilium nostrumpacieris, Constantine? Utquid moraris nos in natale solum restituere?Tu solus es ex generatione nostra qui quod amisimus nobis reddereexpulso uales Maxentio. Quis etenim princeps regi Britannie conferriqueat siue in fortitudine robustorum militum siue in copia auri etargenti? Obsecramus te: redde nobis possessiones nostras, reddeconiuges et liberos nostros Romam cum exercitu nobiscum petendo.'His igitur et aliis incitatus Constantinus adiuit Romam subiugauitqueillam sibi et postmodum monarchiam totius mundi obtinuit. Conduxeratsecum tres auunculos Helene, Ioelinum uidelicet et Trahern necnon etMarium, ipsosque in senatorium ordinem promouit.[80] Interea insurrexit Oct<a>uius! dux Gewisseorum in proconsulesRomane dignitatis quibus regimen. insule promissum fuerat et solioregni ipsis interfectis est potitus. Cumque id Constantino nunciatumfuisset, direxit Trahern auunculum Helene cum tribus legionibus utinsulam Romane dignitati restitueret. Appulsus itaque Trahern in litoreiuxta urbem que Britannice Kaerperis nuncupatur impetum fecit inipsam atque infra duos dies cepit. Quo per uniuersas nationesdiuulgato rex Octauius omnem armatam manum collegit uenitque sibi1 Octouius MS.53

in obuiam haut longe a Guintonia in campo qui Britannice Maisurianappellatur cepitque preliari et uictoria potitus est. Trahern itaquenaues laceratis militibus adiuit ingressusque eas petiuit Albaniam[40v] equoreo itinere et prouincias uastare uacauit. Cumque id regiOctauio iterum nunciatum fuisset, resociatis turmis secutus est eum etin prouincia que Westmarialanda uocata fuit dimicauit sed sine uictoriadiffugit. At Trahern ut sibi uictoria cedere perspexit, insecutus estOctauium nec eum quietem habere permisit donec illi urbes cumdiademate eripuit. Octauius igitur propter amissum regnum anxiusnauigio Norguegiam petiuit ut auxilium a rege Guberto adquireret.Interea familiaribus edictum fecerat ut omni nisu elaborarent neciTrahern imminere. Comes ergo oppidi municipii qui ipsum pre ceterisdiligebat preceptis illius parere non distulit. Nam dum Trahern ex urbeLundoniarum quadam die recederet, delituit cum centum militibus inquadam conualle nemoris quam ille transiturus erat atque in ipsumpretereuntem inopinum fecit impetum ac inter commilitones interfecit.Quod cum nunciatum fuisset Octauio, reuersus est in Britanniam etdissipatis Romanis solium regni recuperauit. Exin tantam probitatemtantamque copiam auri et argenti in breui tempore nactus fuit ita utneminem timeret. Regnum autem Britannie ab illo tempore usque indiebus Graciani et Ualentiniani feliciter obtinuit. [81] Denique senioconfectus disponere populo uolens quesiuit a consiliariis suis quempost ipsius fata in regem de progenie sua erigere affectassent. Unicamtantum filiam habens filio caruerat cui regimen patrie permitteret.Fuerant itaque qui laudabant ut filiam suam alicui nobiliumRomanorum cum regno maritaret ut firmiori pace fruerentur. Aliicensebant Conanum Meriadocum nepotem suum in solium regniiniciandum, filiam uero alicui alterius regni principi cum auro etargento copulandam. Dum hec inter ipsos gererentur, accessitCaradocus dux Cornubie consiliumque dedit ut Maximianumsenatorem inuitarent filiamque ei cum regno donarent et sic perpetuapace fruerentur. Erat autem patre Britannus quia Ioelinus auunculusConstantini, de quo superius mencionem feceram, ipsum generauerat.Matre uero et nacione Romanus ex utroque sanguine regalem ferebatprocreationem. Iccirgo igitur stabilitatem pacis promittebat quiasciebat illum et ex genere imperatorum et ex origine Britonum ius inBritanniam habere. Cum itaque tale consilium dedisset duxCornubiensium, indignatus est Conanus nepos regis qui omni nisu inregnum anhelabat totamque curiam propter talia turbauit. AtCaradocus ceptis suis desistere nolens misit Mauricum filium suumRomam ut ea Maximiano indicaret. Erat ipse Mauricus pulchre stature

54magneque probitatis atque audacie et qui ea que iudicabat armis sicontradictio fieret [41r] et duellio probabat. Qui ut presenciamMaximiani adiuit, receptus est ut decebat et super commilitoneshonoratus. Erat tunc maxima inquietudo inter ipsum Maximianum etduos imperatores, Gracianum fratremque Ualentinum, quia passusfuerat repulsam de tertia parte imperii quam petebat. Ut igiturMauricus uidit Maximianum ab imperatoribus oppressum, eum in hecuerba affatur: 'Utquid Gracianum times, Maximiane, cum tibi pateatuia qua ei imperium eripere poteris? Ueni mecum in Britanniaminsulam et regni diadema possidebis. Octauius enim rex senio etlanguore grauatus nichil aliud desiderat nisi ut aliquem talem inueniatcui regnum suum cum filia donet. Masculina enim prole caretconsiliumque a proceribus suis petiuit cui unicam filiam suam cumregno copularet. Et ut affectui eius parerent heroes, decreuit ut tibiconcederetur regnum et puella direxeruntque me ad te ut id tibinotificarem. Si igitur mecum ueniens inceptum istud ab inceptoperpetraueris, copia auri et argenti Britannie, multitudine etiambellicosorum militum ibide<m>! manentium Romam poteris redireexpulsisque imperatoribus eam subiugare. Sic enim egit cognatus tuusConstantinus pluresque reges nostri qui imperium ascenderunt.'[82] Adquiescens igitur uerbis eius Maximianus petiuit Britanniam,petendo subiugauit Francorum urbes, subiugando aurum et argentumcoaceruabat, milites undique sibi associabat. Exin occeanum mareingressus in Portum Hamonis secundis uelis applicuit. Cumque reginunciatum fuisset, expauit stupore uehementi existimans hostilemexercitum superuenisse. Uocatoque igitur Conano nepote suo iussiteum colligere omnem armatum militem insule atque in obuiamhostibus procedere. Collegit ilico Conanus omnem iuuentutem regni;uenit ad Portum Hamonis ubi tentoria sua Maximianus erexerat. Quiut aduentum tante multitudinis comperit, maximis angustiis cruciabaturquia ignorabat quid faceret. Paucioribus nanque cateruiscomitatus dubitabat et uirorum multitudinem et audaciam quia depace nullam spem habebat. Conuocatis igitur maioribus natu etMaurico dicere cepit quid contra euentum agendum fieret. CuiMauricus: 'Non est cum tot bellicosis militibus pugnandum nec ea decausa uenimus ut Britanniam prelio subiugaremus. Pax roganda est ethospitandi licencia donec animum regis sciamus. Dicamus nos missosesse ab imperatoribus eorumque mandata Octauio deferre et callidisuerbis populum istum mulceamus.' Cumque id omnibus placuisset,1 ibide MS.55

assumpsit secum .xn. canutos proceres sapientiores cetens et ramosoliue in dextris uenitque C<ona>no1 in obuiam. Uidentes ergoBritones uiros uerende etatis et oliuam in signum pacis gestantesassurgunt ei honori et uiam patefaciunt ut regem liberius adeant. Moxilli presencia Conani Me<r>iadoci2 stantes salutauerunt eum ex parteimperatorum et senatus [41v] dixeruntque Maximianum missum essead regem Octauium ut mandata Gratiani et Ualentii eidem portaret.Ad hec Conanus: 'Utquid ergo eum tanta sequitur multitudo? Nonhec facies legatorum esse solet, immo superuenientium hostium quiiniuriam inferre meditantur.' Tunc Mauricus: 'Non decebat tantumuirum inglorium sine commilitonibus incedere, presertim cum<propter>3 Romanam potentiam et propter actus auorum suorumpluribus regibus odiosus habebatur. Nam si raro comitatu incederet,fortasse ab inimicis rei publice perimeretur. Pace uenit pacemque petit;quod ex actu suo credi debeat. Ex quo nanque applicuimus, sicnosmetipsos habuimus ut nemini iniuriam intulimus. Expensamnostram ut gens pacis ferimus quia necessaria ementes nichil uicuiquam surripimus.' Cumque hesitasset Conanus an pacem anprelium committeret, accessit Caradocus dux Cornubie, accesseruntceteri proceres et dissua<s>erunt4 Conano post hanc peticionembellum ingerere. Qui licet dimicare maluisset, depositis armis concessiteis pacem duxitque Maximianum Lundonias ad regem et rem ex ordinemanifestauit. [83] Tunc Caradocus dux Cornubie assumpto secum filiosuo Maurico iussit astantes semoueri regemque in hec uerba adiuit:'Ecce, quod longo tempore desiderabant qui fidelitati tue uerioriaffectu <obedientiam>5 seruant disponente Deo successibus tuisaccessit. Preceperas namque proceribus tuis consilium dare quid defilia tua, quid de regno tuo tibi agendum foret, cum tua etas in tantumhis diebus repugnet ut populum tuum diutius gubernes. Alii itaquecensebant diadema Conano nepoti tuo tradendum filiamque tuamalicubi digne maritandam, timentes ciuium exterminationem si alteriuslingue princeps superueniret. Alii concedebant regnum filie et alicuilingue nostre nobili qui tibi post obitum succederet. Maior autem parslaudabat ut ex genere imperatorum mandaretur aliquis cui nata cumdiademate donaretur. Promittebant enim stabilem et firmam indeprouenturam pacem cum Romana potestas ipsos protegeret. Eccee<rg>o6 tibi dignatus est Deus subuectare iuuenem istum et ex genereRomanorum et ex regali prosapia Britonum creatum cui filiam tuam1 Canono MS. 2 Mediadoci MS. 3 om. MS. 4 dissuaderunt MS.5 obedicentiam MS. 6 egro MS.56meo consilio maritare non differes. Quanquam autem id abnegares,

quid iuris tibi et contra illum in regnum Britannie fieret? Constantinietenim consanguineus est et nepos regis nostri Coel cuius filiamHelenam nequimus abnegare hereditario iure regnum istud possidere.'Cumque hec retulisset Caradocus, adquieuit ei Octauius communiqueconsensu illato regnum Britannie cum filia sua illi donauit. Quoduidens Conanus <Meriadocus>1 indignatus est ultra quam credi potestsecessitque in Albaniam et exercitum colligere uacauit ut Maximianuminquietaret. Multitudine ergo consociata preteriuit Humbri flumen,quasdam prouincias ultra et citra depopulauit. Quod cum Maximianonunciaretur, collecta tota fortitudine sua festinauit [42r] in obuiam etcum illo preliatus est et cum uictoria rediuit. Nec tamen deficiebatConanus sed resociatis iterum cateruis destructioni prouinciarumimminebat. Redibat ergo Maximianus et commissis preliisqua<ndo>que2 cum triumpho, quandoque superatus abibat. Deniquecum alter alteri dampnum maximum intulisset, concordiamannuentibus amicis fecerunt.[84] Emenso deinde quinquennio superbiuit se Maximianus propterinfinitam copiam auri et argenti que illi cotidie affluebat parauitquenauigium omnemque armatum militem Britannie collegit.3 Ut igiturtransfretauit, adiuit primitus Armoricum regnum, quod nunc Britanniadicitur, et populum Francorum qui inerat debellare incepit. At Franciduce Imbalto obuiam uenientes pugnam fecerunt contra illum sed inmaiori parte periclitati fugam inierunt. Ceciderat nanque dux Imbaltuset .xv. milia armatorum qui ex omni regno illo conuenerant. Ut igiturtantam cladem ingessit, Maximianus maximo fluctuauit gaudio quiainteritu tantorum uirorum sciebat patriam leuiter deinde subdendam.Uocauit ergo Conanum ad se extra turmas et paulisper subridens ait:'Ecce unum ex pocioribus Gallie regnis subiugauimus, ecce spem adcetera habere possumus. Festinemus urbes et oppida capere antequamrumor huius periculi in ulteriorem Galliam euolans uniuersos populosad arma prouocet. Nam si istud regnum habere poterimus, non hesitoquin totam Galliam potestati nostre subdemus. Ne pigeat igitur teregnum Britannie insule cessisse michi, licet spem possidendi eamhabuisses, quia quicquid in illa amisisti tibi in hac patria restaurabo.Promouebo etenim te in regem regni huius et erit hec altera Britanniaet eam ex genere nostro expulsis indigenis repleamus. Patria nanque est1 Meridiadocus MS. 2 quanque MS. 3 omission from MS.: seeIntroduction, p. lv57fertilis segetibus et flumina piscosa sunt, nemora perpulchra, saltusubique ameni; nec est uspiam meo iudicio gratior tellus.' Ad hecinclinato capite grates egit Conanus, promisit se fidelem in obsequio

suo mansurum dum uiueret. [85] Exinde conuocatis cateruis ieruntRedonim ipsamque eodem die ceperunt. Audita nanque seuiciaBritonum peremptorumque casu diffugerunt ciues cum festinatione,mulieribus relictis atque infantibus. Exemplo istorum fecerunt ceteriper urbes et oppida ita ut facilis aditus Britonibus pateret. Quiubicumque intrabant interficiebant quicquid erat masculini sexus, solismulieribus parcentes. Postremo cum uniuersas prouincias penitus abomni incola deleuissent, munierunt ciuitates et opida militibusBritannie et promunctoria in diuersis locis statuta. Seuicia ergoMaximiani per ceteras prouincias Galliarum diuulgata timor nimiusquosque duces quosque principes inuadebat ita ut nullam aliam spemnisi in uotis soluendis haberent. Diffugiebant itaque ab om<n>i1 pagoad ciuitates et oppida et ad quecunque loca tutum prestabant refugium.Maximianus ergo sese timori esse comperiens, ma[42v]iorem audaciamresumit exercitumque suum profusis donariis augere festinat.Quoscumque enim aliena captare callebat associabat sibi et nunc auronunc argento ceterisque muneribus illum ditare non diffugiebat.[86] Exinde tantam multitudinem collegit quantam existimabat sibisufficere ad omnem Galliam subiugare. Distulit tamen seuiciam suampaulisper ulterius ingerere donec sedato regno quod acceperat ipsumBritannico populo repleuisset. Fecit itaque edictum suum ut .c. miliaplebanorum in Britannia insula colligerentur qui ad eum uenirent:preterea .xxx. milia militum qui ipsos infra patriam qua mansuri erantab hostili irruptione tuerentur. Cumque omnia perpetrasset, distribuiteos per uniuersas Armorici regni nationes fecitque alteram Britanniamet eam Conano <Meriadoco>2 donauit. Ipse uero cum ceteriscommilitonibus suis ulteriorem Galliam adiuit grauissimisque preliisillatis subiugauit eam necnon et totam Germaniam in omni preliouictoria potitus. Thronum autem imperii sui apud Treueros statuens itadebachatus est in duos imperatores, Gracianum et Ualentinianum,quod uno interempto alterum ex Roma fugauit. [87] Interea inquietabantConanum Armoricanosque Britones Galli atque Equitani crebrisqueirruptionibus sepissime infestabant. Quibus ipse resistens et mutuamcladem reddebat et commissam patriam uiriliter defendebat. Cumquesibi cessisset uictoria, uoluit commilitonibus suis coniuges dare ut eisnascerentur heredes qui terram illam perpetuo possiderent. Et ut1 omi MS. 2 Meridiadoco MS.58nullam commixtionem cum Gallis facerent, decreuit ut ex Britanniainsula mulieres uenirent qu<e ipsis>1 maritarentur. Direxit ergonuncios suos in Britanniam insulam ad Dionotum regem Cornubie qui

fratri suo Caradoco in regnum successerat ut curam huius reisusciperet. Erat ipse nobilis et prepotens et cui Maximianusprincipatum insule commendauerat dum ipse predictis negociisintenderet. Habebat etiam filiam mire pulchritudinis quamC<ona>nus2 super omnia adoptauerat.[88] Dionotus igitur uiso Conani nuncio uolens mandatis suis parerecollegit per diuersas prouincias suas nobilium filias numero .xi. milia,de ceteris ex infima gente creatis .lx. milia, et omnes infra urbemLondonie conuenire precepit. Naues quoque ex diuersis litoribus iussitadduci quibus ad predictos coniuges transfretarent. Quod licet multisin tanto cetu placuisset, displicebat tamen pluribus que maiori affectuet parentes et patriam diligebant. Nec deerant forsitan aliquae quecastitatem nuptiis preferentes maluissent in qualibet natione uitamamittere quam hoc mundo diuicias exigere. Quippe diuersa diuersasiuuarent, si quod adoptabant ad effectum ducere quiuissent. Paratoautem nauigio ingredi[43r]untur mulieres naues et per Tamensemfluuium maria petunt. Postremo cum uela uersus Armoricanosdiuertissent, insurrexerunt contrarii uenti in classem et in breui totamsocietatem dissipant. Periclitantur ergo naues infra maria in maioriparte submersse. Que uero tantum periculum euaserunt, appulse suntin barbaras insulas et ab ignota gente siue trucidate siue mancipate.Inciderant siquidem in nefandum exercitum Wanii et Melge qui iussuGratiani nationes maritimorum et Germanie dira clade opprimebant.Erat enim Wanius rex Hunorum, Melga uero Pictorum. Ipsos<asciuerat>3 sibi Gratianus miseratque in Germ<a>niam4 ut ipsosqui Maximiano fauerent inquietarent. Per maritima ergo seuientesobuiauerunt predictis puellis in partes illas appulsis. Inspicientes ergoearum pulchritudinem lasciuire cum eis uoluerunt. Quod cumabnegassent puelle, irruerunt in eas ambrones maximamque partemsine mora trucidauerunt. Tunc nefandi Pictorum et Hunorum ducesWanius et Melga qui parti Gratiani et Ualentiniani fauebant, cumdidicissent insulam Britannie ab omni armato milite uacuatam, iterfestinatum uersus illam direxerunt associatisque sibi collateralibusinsulis in Albaniam applicuerunt. Agmine igitur facto inuaseruntregnum quod rectore et defensore carebat uulgus irrationabile1 qui issis MS. 2 Canonus MS. 3 asciuererat MS. 4 Germiniam MS.59cedentes. Abduxerat enim secum Maximianus, ut predictum est, omnesbellicosos iuuenes qui repperiri potuerunt; inermes colonos atqueinconsultos reliquerat. Quos cum predicti duces compererunt minimeposse resistere, stragem non minimam facientes urbes et prouincias ut

ouium caulas uastare non cessaba<n>t.1 Cum igitur tanta calamitasMaximiano nuntiata fuisset, misit Gratianum municipem cum duabuslegionibus ut auxilium subuectaret. Qui ut insulam uenerunt, preliatisunt cum prefatis hostibus et accerrima nece affectos ipsos inHyberniam fugauerunt. Interea interfectus fuit Maximianus Rome abamicis Gratiani et Britones quos secum duxerat interfecti et dissipati.Qui euadere potuerunt uenerunt ad conciues suos Armo<r>icam2 queiam altera Britannia uocabatur.[89] Gratianus municeps cum de nece Maximiani audiuisset, cepitdiadema regni et sese in regem promouit. Exin tantam tyrannidem inpopulum exercuit ita ut cateruis factis irruerunt in eum plebani etinterfecerunt. Quod cum per cetera regna diuulgatum fuisset, reuersisunt predicti hostes ex Hybernia et secum Scotos, Norguegenses,Dacos conducentes regnum a mari usque ad mare ferro et flammaaffecerunt. Ob hanc infestationem et dirissimam oppressionemlegati Romam cum epistulis mittuntur militarem <manum>3 ad seuindicandam lacrimosis postulationibus poscentes et subiectionem suiin perpetuum uouentes si hostis longius arceretur. Quibus moxcommittitur legio preteriti mali immemor que ratibus trans occeanumin patriam uecta cominus cum hostibus congressa est. Magnamdenique ex his multitudinem sternens omnes e finibus depulit atqueoppressam plebem a tam atroci dilaceratione liberauit. Ad quos iussitconstruere murum inter Albaniam et Deiram a mari usque ad mare utesset arcendis hostibus a turbis instructus terrori, ciuibus uerotutamini. Erat autem Albania penitus frequentatione barbarorumuastata et quicum<que>4 hostes superueniebant oportunum infra illamhabebant receptaculum. Collecto igitur priuato et publico sumptu[43v] incunbunt indigene operi et murum perficiunt.[90] Romani ergo patrie denuntiantes nequaquam se tam laboriosisexpeditionibus posse frequentius uexari et ob imbelles et erraticoslatrunculos Romana stegmata, talem exercitum, terra ac mari fatigari,sed ut potius solis consuescendo armis ac uiriliter dimicando terram,substantiam, coniuges, liberos et, quod his maius est, libertatem1 cessabat MS. 2 Armonicam MS. 3 om. MS. 4 quicum MS.60uitamque totis uiribus defenderent: ut igitur hanc ammonitionemfacerent iusserunt conuenire omnes bellicosos uiros insule infraLondoniam; nam Romam repedare moliebantur. Cum autemconuenissent cuncti, commissus fuit sermo Guithelino Londoniensimetropolitano qui ipsos in hec uerba adiuit: 'Cum uos iussu astantiumprincipum alloqui deberem, magis in fletum prorumpere cogor quam

in excelsum sermonem; miseret enim me orphanitatis et debilitatis quenobis accessit <post>quam1 Maximianus regnum istud omni militeomnique iuuentute spoliauit. Uos autem reliquie eratis, plebs usus belliignara, que ceteris negotiis ut in terris colendis diuersisque commerciimachinationibus intendebant. Cum igitur superuenerunt ab alienisnationibus inimici, uelut oues sine pastore errantes uos et ouilia uestradeserere coegerunt donec Romana potestas uos possessionibus uestrisrestituit. Er<i>tne2 ergo spes uestra semper in alieno tutamine et noninstruetis manus uestras peltis, ensibus, hastis in latrones nequaquamuobis fortiores si segnitia et torpor abesset? Iam tedet Romanos assiduiitineris quo uexantur ut pro uobis cum hostibus congrediantur. Priusomne tributum quod soluitis ammitere preeligunt quam hoc mododiutius terra3 et ponto fatigari. Quid? Si tempore militum uestrorumfueratis uulgus, putabitis iccirco humanitatem a uobis diffugisse?Nonne homines transuerso ordine nascuntur ita ut ex rustico genereturmiles et ex milite rusticus? Miles etiam de mangone uenit et mango demilite. Hac ergo consuetudine quamuis unus ab altero procedat, nonexistimo esse quod est hominis amittere. Cum igitur sitis homines,habetote uos ut homines et inuocare Christum ut audatiam adhibeat etlibertatem uestram defendite.' Cunque finem dicendi fecisset, tantomurmure infremuit populus ut ipsos subita audatia repletos diceres.[91] Post hec Romani fortia monita formiduloso populo tradunt,exemplaria instruendorum armorum relinquunt. In litore quoqueocceani quo naues illorum habebantur ad meridianam plagam, quiaexinde barbari timebantur, turres per interualla ad prospectum mariscollocari precipiunt. Set facilius est accipitrem ex miluo fieri quam exrustico subitum eruditum. Et qui profundam doctrinam ei diffunditidem facit acsi margaritam inter porcos spargeret. Nam ut ualedictoRomani tamquam non ultra reuersuri abscesserunt, <emergunt>4

iterum predicti hostes ex nauibus quibus in Hyberniam uecti fuerantcum tetris cuneis Scotorum et Pictorum et cum Norguegensibus, Dacis, etceteris quos adduxerant et omnem Albaniam murotenus capessunt.1 priusquam MS. 2 Eratne MS. 3 terra et terra MS. 4 emerguntur MS.61Cognita etiam condebitorum reuers<i>onej et reditus denegationeconfidentiores solito destructioni insule eminent. Ad hec in editomurorum statuuntur rustici segnes ad pugna<m>,2 inhabiles ad fugam,trementibus precordiis inepti, qui diebus et noctibus stupido sedilimarcebant. Interea non cessant uncinata hostium tela quibusmiserrimum uulgus de muris trahebatur et solo al[44r]lidebatur. Hocscilicet eis proficiebat immature mortis supplicium qui tali funere

rapiebantur quo fratrum pignorumque suorum miserandas imminentespenas cit<o>3 exitu deuitarent. O diuinam ob preterita sceleraultionem! O tot belhcosorum militum per uesaniam Maximianiabsentiam! Qui si in tanta calamitate adessent, non superuenissetpopulus quem non in fuga propellerent. Quod manifestum fuit dummanebant: nam et longe posita regna adiciebant potestati sue etBritanniam cum tran<q>uillitate4 possidebant. Sic est cum regnumtutamini rusticorum deseritur. Quid plura? Relictis ciuitatibusmuroque celso iterum ciuibus fuge, iterum dispersiones desperabilioressolito, iterum ab hoste insectationes, iterum crudeliores stragesaccelerant. Et sicut agni a lupis, ita deflenda plebs ab inimicisdecerpitur. Igitur rursum misere reliquie mittunt epistulas ad Agitium,Romane potestatis uirum, hoc modo loquentes:'Agitio ter consuli gemitus Britonum.' Et post pauca querentesadiciunt: 'Nos mare ad barbaros, barbari ad mare repellunt. Intereaoriuntur duo genera funeris. Aut enim submergimur aut iugulamur.'Nec pro eis quicquam adiutorii habentes tristes redeunt atqueconciuibus suam repulsam denunciant. [92] Inito itaque consiliotransfretauit Guithelinus Londoniensis archiepiscopus in minoremBritanniam, que tunc Armorica siue Letauia dicebatur, ut auxilium aconfratribus suis postularet. Regnabat tunc in illa Aldroenus, quartus aConano cui Maximianus regnum illud donauerat, sicut iam predictumest. Qui uiso tante reuerentie uiro excepit illum cum honorecausamque aduentus sui inquisiuit. Cui Guithelinus: 'Satis patetnobilitati tue et te in fletum mouere potest miseria quam nosconbritones tui passi sumus ex quo Maximianus insulam nostram suisspoliauit militibus istudque regnum quod possides – et utinam cumdiuturna pace possideas – ab ipsis inhabitari precepit. Insurrexeruntetenim in nos, pauperculas uestrum reliquias, omnes comprouincialesinsule et insulam nostram omni copia diuitiarum repletameuacuauerunt ita ut uniuerse eiusdem nationes tocius cibi baculo1 reuerssone MS. 2 pugna MS. 3 citu MS. 4 tranguilliate MS.62excepto uenatorie artis solatio carea<n>t.1 Nec fuit qui obuiaret cumnullus potens nullusque bellicosus ex nostris remansit. Nam Romani intedium nostri uersi sunt et omnino auxilium suum abnegauerunt.Ab omni igitur alia spe repulsi adiuimus misericordiam tuam teimplorantes ut presidium adhibeas et debitum tibi regnum a barbarorumirruptione protegas. Quis etenim alius te inuitato diademateConstantini et Maximiani coronari debeat, cum aui tui <at>que2 proauiipso insigniti fuerint? Para nauigium tuum et ueni: ecce regnum

Britannie in manus tuas trado.' Ad hec Aldroenus: 'Olim tempus eratquo non negarem insulam Britannie recipere si quis eam largiretur.Non enim existimo alteram patriam fertiliorem fuisse dum pace ettranquillitate frueretur. At nunc, quoniam infortunia patrie accesserunt,uilior facta est et michi et ceteris principibus odiosa. Superomnia uero mala potestas Romanorum in tantum nocuit ita ut nemostabilem dignitatem infra illam habere queat quin iugo seruitutisoneratus libertatem amittat. Quis igitur non mallet micius alias cumlibertate possidere quam diuitias ipsius sub iugo seruitii habere?Regnum [44v] istud quod nunc potestati m<ee>3 subditum est cumhonore et sine obsequio quod altiori impendam possideo. Unde illudceteris nationibus preferri <preelegi>4 cum ipsum libertate gubernem.Attamen <quia ius>5 in insulam aui et ataui mei habuerunt, trado tibiConstantinum fratrem meum et duo milia militum ut, si Deusdimiserit, patriam a barbarica irruptione liberet et sese diademate illiusinsigniat. Habeo nanque quendam fratrem predicto nomine uocatumqui in milicia ceterisque probitatibus uiget. Illum tibi cum prefatonumero committere non diffugiam si placet ut recipiatur. Nam deampliori numero commilitonum tacere censeo cum inquietudoGallorum cotidie immineat.'Uix finem dicendi fecerat, grates egit archiepiscopus uocatoqueConstantino ei in hec uerba arrisit: 'Christus uincit, Christus regnat,Christus imperat. Ecce rex Britannie deserte (assit modo Christus),ecce defensio nostra, ecce spes nostra et gaudium.' Quid plura? Paratisin litore nauibus eliguntur ex diuersis partibus regni milites etGuithelino traduntur. [93] Cumque omnia parata fuissent, ingressisunt mare atque in Totonesio portu applicuerunt. Nec moracolligerunt reliquam iuuentutem insule et cum hostibus congressiuictoriam per beati uiri merit<um>6 adepti sunt. Exin confluxerunt1 careat MS. 2 neque MS. 3 mox MS. 4 preelegit MS. 5 quamuis MS.6 meritis MS.63undique Britones prius dispersi et facta infra Silcestriam contioneerexerunt Constantinum in regem regnique diadema capiti suoimposuerunt. Dederunt etiam ei coniugem ex nobili genere ortamquam Guithelinus archiepiscopus educauerat. Cunque illamcognouisset, progenuit ex ea tres filios quorum nomina fueruntConstans, Aurelius Ambrosius, Utherpendragon. Constantem ueroprimogenitum tradidit in ecclesia Amphybali infra Guintoniam utmonachilem ordinem susciperet. Ceteros autem duos, Aur<e>lium1

uidelicet et Utherpendragon, Guithelino ad nutriendum commisit.Postremo, cum .x. anni preterissent, uenit quidam Pictus qui in

obsequium suum fuerat et quasi secretum colloquium habiturus inuirgulto quodam semotis cunctis eum cum cultro interfecit.[94] Defuncto igitur Constantino fuit dissensio inter proceres quis inregnum sullimaretur. Alii itaque acclamabant Aurelium Ambrosium,alii Uterpendragon, alii ceteros ex generatione propinquos. Deniquecum nunc sic, nunc aliter contendissent, accessit Uortegirnus consulGeuuisseorum qui omni nis<u>2 in regnum anhelabat et adiuitConstantem monachum illumque in hec uerba allocutus est: 'Eccepater tuus defunctus est et fratres tui propter etatem sullimarinequeunt nec alium uideo in progenie tua quem in regem populusproueeret. Si igitur consilio meo adquiescere uolueris possessionemquemeam augmentare, conuertam populum in affectum sullimandi tein regnum et ex tali habitu, licet ordo repugnet, te abstrahendi.' Quodcum audisset Constans, maximo gaudio fluctuauit et quicquid callebatipsum uelle ei iureiurando promittebat. Cepit itaque eum Uortegirnusduxitque regiis ornamentis indutum Londonias atque uix annuentepopulo erexit in regem. Tunc defunctus fuerat Guithelinus archiepiscopusnec affuit alter qui ipsum <inungere>3 presumpsisset quia exmonacho transferebatur. Nec tamen iccirco postposuit diadema quodipse Uortegirnus uice episcopi functurus manibus suis capiti suoimposuit. [95] Sullimatus igitur Constans totam iusticiam regnicommisit Uortegirno et semetipsum in consilium eiusdem tradidit itaut nichil absque [45r] precepto ipsius faceret. Quippe debilitas sensusipsius id faciebat; nam infra claustra aliud quam regnum tractaredidicerat. Quod cum calluisset Uortegirnus, cepit apud se deliberarequaliter sullimari potuisset in regem; nam id prius super omniaconcupierat. Uidebat etenim congruum tempus instare quoddesiderium suum leuiter ad effectum duci poterat. Totum nanque1 Aurilium MS. 2 nisi MS. 3 iniungere MS.64dispositioni eius regnum commissum fuerat; nec Constans qui rexdicebatur nisi pro umbra principis astabat. Nullius enim asperitatis,nullius iusticie fuerat nec a populo suo nec a uicinis gentibustimebatur. Duo autem pueri fratres eius Uterpendragon atque AureliusAmbrosius in cunis adhuc iacentes inhabiles erant ut in regnumpromouerentur. Preterea infortunium illud acciderat quod proceresregni qui maiores erant natu defuncti fuerant solusque Uortegirnusastutus et sapiens magnique consilii uidebatur. Ceteri autem peneomnes pueri erant ac iuuenes peremptisque in anteactis preliiseorumdem patribus atque auunculis honores utcumque possidebant.Hec igitur omnia comperiens Uortegirnus meditabatur quo ingenio

tectius ac callidius Constantem monachum deponeret ut in locumipsius erumperet. Quod tandem differre preelegit donec prius diuersasnationes melius potestati et familiaritati sue summ<is>isset.1 Cepitigitur petere thesauros regis ab ipso in custodiam eiusque ciuitates cummunitionibus, dicens quia rumor asserebat collaterales insulanossuperuenire affectasse. Quod cum impetrauisset, <posuit>2 ubiquefamiliares suos qui easdem urbes in fidelitate sua seruarent. Deindepremeditatam proditionem machinans adiuit Constantem dixitque illioportere numerum familie sue augmentare ut securius superuenturishostibus resisteret. Cui Constans: 'Nonne omnia dispositioni tuecommisi? Fac igitur quecumque uolueris, ita tamen ut in fidelitatemea proueniat.' Ad hec Uortegirnus: 'Dictum est michi Pictos uelleconducere Dacos et Norguegenses super nos ut inquietudinemmaximam inferant. Quamobrem laudarem et consilium saluberrimumesse censeo ut quosdam ex Pictis in curia tua retineas qui mediatoresinter te et ceteros existant. Nam si uerum est quod rebellare inceperint,explorabunt tibi consociorum suorum machinationes et uersutias quasleuius uitare poteris.' Ecce occulta occulti amici proditio! Non enim idlaudabat ut salus inde proueniret Constanti set quia sciebat Pictosgentem esse instabilem et ad omne scelus paratam. Inebriati ergo siuein iram inducti commoueri possent facile aduersus regem ita ut absquecunctamine ipsum interficerent. Unde, si id contigisset, haberet aditumpromouendi sese in regem ut sepius affectauerat. Directis itaque inScotiam nuntiis inuitauit .c. Pictos milites ipsosque infra familiam regisrecepit. Receptos honorabat super omnes diuersisque donariis ditabat.Cibis et potibus ultramodum satiabat ita ut pro rege illum haberent.Adorantes igitur illum per plateas psallebant: 'Dignus est Uortegirnusimperio dignusque sceptro Britannie, Constans uero indignus.' Ad hec1 summisset MS. 2 posuitque MS.65Uortegirnus magis ac magis eos domare nitebatur ut magis placeret. Atcum amorem eorum omnino adeptus fuisset, inhebriauit illos. Finxit seuelle recedere ex Britannia ut ampliores possessiones perquireret.Dicebat autem id tantillum quod habebat non posse sibi sufficere utquinquaginta militibus stipendia donaret. Deinde quasi tristis secessitad hospicium suum ipsosque potantes [45v] in aula deseruit. Quo uisoultra quam credi potest contristati sunt Picti arbitrantes uerumfuisse quod dixerat. Murmurantes adinuicem dicebant: 'Utquidmonachum istum uiuere permittimus? Utquid non interficimus eumut Uortegirnus solio regni potiatur? Quis etenim ei in regnumsuccederet? Dignus nanque est imperio et honore, dignus etiam omni

dignitate qui nos ditare non cessat.' [96] Post hec irrumpentesthalamum impetum fecerunt in Constantem peremptoque illo caput<coram>1 Uortegirno tulerunt. Quod cum inspexisset Uortegirnus,quasi contristatus in fletum erupit nec unquam prius ma<i>ori2 gaudiofluctuauerat. Uocatis tamen ciuibus Londonie (nam infra eamcontigerat) iussit cunctos proditores alligari alligatosque decollari quiatantum scelus facere presumpserant. Fuerunt ergo qui estimabantproditionem illam per Uortegirnum fuisse machinat<a>m:3 Pictos ueronullatenus nisi assensu illius incepisse. Fuerunt etiam qui nichilhesitantes ipsum a tali crimine purgabant. Re tamen in dubio relictanutritores duorum fratrum Aurelii Ambrosii atque Uterpendragondiffugierunt cum eis in minorem Britanniam, timentes ne a Uortegirnoperimerentur. Ibidem excepit illos rex Budicius et honore quo decebateducauit.[97] <A>t4 Uortegirnus cum neminem sibi parem in regno conspexisset,imposuit capiti suo diadema regni et comprincipes suossupergressus est. Proditione tandem eius diuulgata insurrexerunt ineum comprouintialium populi insularum quos Picti in Albaniamconduxerant. Indignati namque Picti commilitones suos qui propterConstantem interfecti fuerant in ipsum uindicare nitebantur.Anxiebatur igitur Uortegirnus cotidie dampnumque exercitus sui inpreliando perpetiebatur. Anxiebatur etiam ex alia parte timore AureliiAmbrosii fratris<que>5 sui Uterpendragon qui, ut predictum <est>,6

in minorem Britanniam propter ipsum diffugerant. Cotidianus etenimrumor aures eius impieuerat ipsos iam adultos esse nauigiumqueconstruxisse atque reditum suum in debitum regnum uelle moliri.1 coronam MS. 2 magori MS. 3 machinatum MS. 4 Ut MS. 5 fratrisMS. 6 om. MS.66[98] Interea applicuerunt tres cuille, quas longas naues dicimus, inpartibus Cantie plene armatis militibus quibus duo fratres Horsus etHengistus ducatum prestabant. Fuerat tunc Uortegirnus Dorobernie,que nunc Cantuaria dicitur, ut consuetudo eum conduxerat ciuitatemillam sepissime uisitare. Cui cum retulissent nuntii ignotos uirosmagneque stature homines in magnis nauibus applicuisse, dedit pacemipsosque ad se conduci precepit. Mox ut conducti fuerunt, uertitoculos suos in duos germanos: nam ipsi pre ceteris et nobilitate etdecore preminebant. Cunque etiam ceteros aspectu peragrasset,quesiuit que patria produxerat illos et que causa eos in regnum suumdirexerat. Cui Hengistus respondere pro aliis incepit (nam ipsum etmaturior etas et sapientia preponebat): 'Rex ceterorum nobilissime,Saxonia tellus edidit nos, una ex regionibus Germanie. Causa autem

aduentus nostri est ut tibi siue alteri principi obsequium nostrumoffer<a>mus.1 Fueramus etenim expulsi a patria nostra nec obal<i>ud2 nisi quia consuetudo regni expetebat. Consuetudo nanque inpatria nostra est ut, cum habunda<n>tia3 hominum in eadem superuenerit,conueniunt ex diuersis prouintiis principes et totius regniiuuenes coram se uenire precipiunt. Deinde proiecta sorte potiores[46r] atque fortiores eligunt qui ext<e>ra4 regna petituri uictum sibiperquirant et patria ex qua orti sunt a superflua multitudine liberetur.Superfluente igitur nouiter in regno nostro hominum copia conueneruntprincipes nostri sortemque proicientes elegerunt iuuentutemistam quam in presentia tua cernis; preceperunt ut consuetudini abantiquo statute parerent. Nos quoque duos germanos, quorum egoHengistus, iste Horsus nuncupamur, prefecerunt ei duces: nam exducum progenie progeniti fueramus. Obedientes ergo decretis ab euosancitis ingressi sumus maria regnumque tuum duce Mercuriopetiuimus.' Ad nomen itaque Mercurii erecto uultu rex inquiritcuiusmodi religionem haberent. Cui Hengistus: 'Deos patrios,Saturnum, Iouem atque ceteros qui mundum istum gubernant colimus:maxime autem Mercurium, quem Worden lingua nostra appellamus.Huic ueteres nostri dedicauerunt quartam feriam septimane, que usquein hodiernum diem nomen Wonnesdei de nomine ipsius sortita est.Post illum colimus deam inter ceteras potentissimam uocabulo<Fream, cui etiam dedicauerunt sextam>5 feriam quam ex nomine eiusFridei uocamus.' Ad hec Wortegirnus: 'De credulitate uestra – potiusincredulitas dici potest – uehementer doleo. De aduentu autem uestro1 offeremus MS. 2 alud MS. 3 habundatia MS. 4 extra MS. 5 omissionfrom MS.: see Introduction, p. lv.67gaudeo quia in congruo tempore uos necessitati mee siue Deus siuealius obtulerit. Opprimunt etenim me inimici mei undique et, silaborem preliorum meorum mecum communicaueritis, retinebo uoshonorifice infra regnum meum diuersisque muneribus et agris ditabo.'Paruerunt ilico barbari et federe confirmato in curia ipsiusremanserunt. Nec mora emergentes ex Albania Picti exercitum ualdegrandem fecerunt ceperuntque aquilonares partes insule deuastare.Cumque id Uortegirno nuntiatum fuisset, collegit milites suos atquetrans Humbrum in obuiam perrexit. Deinde ut cominus conuenerunt,hinc et illinc et ciues et hostes accerrimam pugnam commiserunt. Necmultum oportuit ciues pugnare: nam Saxones qui aderant tam uiriliterpreliabantur ita ut hostes qui prius uincere solebant sine mora in fugampropellerent. [99] Uortegirnus ergo per illos uictoria potitus donariasua ampliauit eis atque duci eorum Hengisto dedit agros plurimos in

Lindeseia regione quibus sese et commilitones suos sustentaret.Hengistus ergo cum esset uir doctus atque astutus, comperta amicitiaquam rex aduersus illum gerebat ipsum in hunc sermonem adiuit:'Domine, undique inimici tui te inquietant et conciues tuos qui tediligunt. Omnes minantur tibi dicuntque se conducturos AureliumAmbrosium ex Armorico tractu ut te deposito ipsum in regempromoueant. Si placet ergo, mittamus in patriam nostram et inuitemusex ea milites ut numerus noster ad certandum augeatur. Sed unamdiscretionem clementie tue implorarem nisi repulsam pati timerem.'Ad hec Uortegirnus: 'Mitte ergo legatos tuos ad Germaniam et inuitaquod uolueris et pete a me quod desideras et nullam repulsam patieris.'Inclinato igitur capite gratias egit Hengistus et ait: 'Ditauisti me largismansionibus et agris nec tamen eo honore quo ducem decuerat cumduces me progenuerint. Quippe inter cetera danda esset michi ciuitassiue oppida ut dignior inter proceres regni tui censerer. Dignitasnamque consulis siue principis adhibenda esset michi ex utrorumquegenere edito.' Cui [46v] Uortegirnus: 'Prohibitus sum huiusmodidonaria uobis dare quia alienigene estis et pagani; nec adhuc moresuestros et consuetudines agnosco ut uos conciuibus meis parificem.Nec si uos ut proprios ciues existimassem, inciperem donare quodproceres regni dissuaderent.' Cui Hengistus, 'Concede', inquit, 'michiseruo tuo quantum una corrigia posset ambiri infra terram quamdedisti ut ibidem promuntorium edificem quo me, si opus fuerit,recipiam; fidelis etenim tibi sum et fui et ero et in fidelitate tua queagere desidero faciam.' Mot<u>s1 itaque rex uerbis ipsius eiusdem1 Motis MS.68peticioni acquieuit precepitque legatos suos in Germaniam mittere utmilites ex ea inuitati festinatum auxilium inuitarent. Nec mora missa inGermaniam legatione cepit Hengistus corium tauri atque ipsum inunam corrigiam redegit. Exinde saxosum locum quod maxima cautelaelegerat circuiuit cum corrigia et infra spatium metatum castellumedificare incepit. Quod ut edificatum fuit, traxit nomen ex corrigiaquia cum ea metatum fuit. Dictum nanque fuit postmodum BritanniceKaercarrei, Saxonice uero Thanccastre, quod Latino sermone CastrumCorrigie appellamus. [100] Interea uero reuersi sunt nuntii exGermania conduxerantque .x. et .viii. naues electis militibus plenas.Conduxerunt etiam filiam Hengisti uocabulo Renwein cuiuspulcritudo nulli secunda uidebatur. Postquam autem uenerunt,inuitauit Hengistus Uortegirnum regem in domum suam <u>t1 nouumedificium et nouos milites qui applicuerant uideret. Uenit ilico rex

priuatim et laudauit tam subitum opus et milites inuitatos retinuit. Utergo regiis epulis refectus fuit, egressa est puella de thalamo aureumciphum plenum uino ferens. Accedens deinde propius regi flexisgenibus dixit: 'Lauerd king, Waesseil!' At ille, uisa facie puelle,ammiratus est tantum eius decorem et incaluit. Denique interrogauitinterpretem suum quid dixerat puella et quid ei respondere debeat. Cuiinterpres dixit: 'Uocauit te dominum regem et uocabulo salutationishonorauit. Quod autem respondere debes, est "Drincheil".' Respondensdeinde Uortegirnus 'Drincheil' iussit puellam potare cepitqueciphum de manu ipsius et osculatus est eam et potauit. Ab illo dieusque in hodiernum mansit consuetudo illa in Britannia quia inconuiuiis qui potat ad alium dicit 'WaesseiP. Qui uero post illumrecipit potum, respondet 'Drincheil'. Uortegirnus autem diuersogenere potus inhebriatus intrante Sathana in corde suo <amauitpuellam et postulauit eam a patre suo. Intrauerat, inquam, Sathanas incorde suo>2 quia, cum Christianus esset, cum pagana coire desiderabat.Hengistus ilico, ut erat prudens, comperta leuitate animi regisconsuluit fratrem suum Horsum ceterosque maiores natu qui secumaderant quid de peticione regis facerent. Sed omnibus unum consiliumfuit ut puella regi daretur et ut peterent pro ea prouinciam Cantie abillo. Nec mora data fuit puella Uortegirno et prouincia Cantie Hengistonesciente Gorangono comite qui in eadem regnabat. Nupsit itaque rexeadem nocte pagane que ultra modum placuit ei; unde inimicitiam procerumet filiorum suorum citissime incidit. Generauerat nanque filiosprimitus quibus erant nomina [47r] Uortimer, Katigernus, Paschent.1 et MS. 2 omission from MS.: see Introduction, p. lv.69In tempore illo uenit sanctus Germanus Altissiodorensis episcopus etLupus Trecacensis ut uerbum Dei Britonibus predicarent. Corruptanamque fuerat christianitas eorum tum propter paganos1 tum propterPelagianam heresim cuius uenenum ipsos multis diebus affecerat.Beatorum igitur uirorum predicatione restituta est inter eos uere fideireligio quia multis miraculis cotidie preclarebant. Multa per eosmiracula ostendebat Deus que Gilotas in tractatu suo luculentodictamine parauit. [101] Data autem puella regi, ut predictum est, dixitHengistus ad eum: 'Ego sum pater tuus et consiliator tibi esse debeo.Noli preterire consilium meum quia omnes inimicos tuos uirtute gentismee superabis. Inuitemus adhuc filium meum Octam cum frat<r>uele2

suo Ebissa: bellatores enim sunt uiri. Da eis regiones que sunt inaquilonaribus partibus Britannie iuxta murum inter Deiram et Scotiam.Detinebunt namque ibidem impetum barbarorum ita ut in pace citra

Humbrum remanebis.' Paruit Uortegirnus precepitque illis inuitarequoscumque scirent ad auxilium sibi ualere. Missis itaque legatisuenerunt Octa et Ebissa et Cherdich cum trecentis nauibus armatamanu repletis. Quos omnes suscepit Uortegirnus benigne maximisquemuneribus donauit. Uincebat namque inimicos suos per eos et in omniprelio uictor existebat. Hengistus etenim inu<i>tabat3 paulatim naueset cotidie numerum suum augebat. Quod cum uidissent Britones,timentes audatiam eorum dixerunt regi ut ipsos ex finibus regni suiexpelleret. Non enim debebant pagani christianis communicare necintromitti quia christiana lex prohibebat. Insuper tanta multitudoaduenerat ita ut ciuibus terrori esset. Iam nesciebatur quis paganusesset, quis christianus, quia pagani filias et consanguineas eorum sibiassociauerant. Talia obicientes dissaudebant regi retinere illos ne inproditione aliqua ciues supergrederentur. At Uortegirnus diffugiebatconsilio eorum acquiescere quia super omnes gentes propter coniugemsuam ipsos diligebat. Quod cum uidissent Britones, deseruerunt ilicoUortegirnum et unanimiter irati Uortimerum filium suum in regemerexerunt. Qui adquiescens eis per omnia incepit expellere barbarosatque oppugnare et diris irruptionibus afficere. Quattuor bella gessitcum eis et in omnibus superauit: primum super flumen Derwend;secundum super uadum Epiffordum ubi conuenerunt Horsus etCatigernus, alter filius Uortegirni, agressuque facto ceciderunt amboalter alterum letaliter aggressus; tertium bellum super ripam maris quonaues muliebriter ingressi diffugierunt hostes et insulam Thaneth prorefugio adiuerunt. At Uortimerus obsedit illos ibidem et nauali prelio1 omission from MS.: see Introduction, p. lv. 2fratueleMS. 3 inutabatMS.70cotidie infestabat. Cunque impetum Britonum diutius tolerarenequirent, miserunt Uortegirnum regem qui in omnibus bellis cumipsis aderat ad filium suum Uortimerum petentes licentiam abscedendipetendique Germaniam cum salute. Cumque inde colloquiumhaberent, interim ingressi sunt c<i>ulas! suas relictisque mulieribus etfiliis Germaniam [47v] redierunt. [102] Uictoria deinde potitusUortimerus cepit reddere possessiones ereptas ciuibus ipsosque diligereet honorare et ecclesias iubente sancto Germano renouare. Sed bonitatieius inuidit ilico diabolus qui in corde Roawen nouerce sue ingressusincitauit eam ut neci ipsius immineret. Que ergo ascitis uniuersisueneficiis dedit illi per quendam familiarem suum uenenum potarequem innumerabilibus donariis corruperat. Quod cum hausissetinclitus bellator ille, subita infirmitate grauatus est ita ut nullam spemuiuendi haberet. Nec mora iussit omnes milites suos uenire ad se et

indicata morte que superueniebat distribuit eis aurum atque argentumsuum et quicquit ataui congesserant. Flentes quoque et eiulantesconsolabatur docens uiam uniuerse carnis esse quam initurus erat.Audaces autem et bellicosos iuuenes qui ei in debellationibus suisastare solebant hortabatur ut pro patria pugnantes eam ab hostiliirruptione tueri niterentur. Audatia autem maxima docente iussitpiramidem fieri aeriam locarique in portu quo Saxones applicar<e>2

solebant. Corpus uero suum, postquam defunctum foret, sepiliridesuper ut uiso busto barbari retortis uelis in Germaniam redirent.Dicebat enim neminem illorum audere propius accedere si etiambustum ipsius aspicerent. O maximam uiri audatiam, qui eis quibusuiuus terrori fuerat post obitum etiam ut timeretur optabat! Seddefuncto illo aliud egerunt Britones quia in urbe Trinouantum corpusillius sepelierunt. [103] Post obitum autem ipsius restitutus estUortegirnus in regnum qui precibus coniugis sue commotus misitnuntios suos ad Hengistum in Germ<a>niam3 mandauitque sibi utiterum in Britanniam rediret: attamen priuatim et cum paucis quiatimebit ne, si aliter superuenisset, discordia inter barbaros et ciuesoriretur. Hengistus ergo audito Qbitu Uortimeri trecenta milia armatorumassociauit parat<o>que4 nauigio in Britanniam reuersus est.Sed cum tante multitudinis aduentus Uortegirno et principibus regninuntiatus esset, indignati sunt ualde initoque consilio constitueruntpreliari cum eis atque ipsos ex litoribus expellere. Quod cum filia suaHengisto per internuntios indicauisset, confestim cogitauit quid potiuscontra id agendum esset. Diuersis igitur machinationibus peragratis1 crulas MS. 2 applicari MS. 3 Germiniam MS. 4 paratque MS.71unum ex omnibus elegit ut gentem regni sub specie pacis adorireturprodere. Misit itaque legatos suos ad regem iussitque nuntiare quodnon conduxerat tantam multitudinem uirorum ut uel secum in regnoremanerent uel uiolentiam aliquam cum eis patrie <ingereret>.1 Eratenim causa cur eam conduxisset quia existimabant adhuc Uortimerumuiuere cui per eos affectabat resistere si illum expugnare incepisset.Quoniam autem non hesitabat ipsum defunctum esse, committebatsese et populum suum dispositioni Uortegirni ut quod optaret ex tantonumero in regnum suum retinuisset et quot refutandos censeretcondecebat ut in Germaniam2 sine dilatione rediissent; et, si idUortegirno placuisset, tunc petebat ipse ut diem et locum nominassetUortegirnus quo pariter conuenirent et omnia ex uoluntate suadisposuisset. Talia nanque ut regi nuntiata fuerunt, placuerunt eiuehementer quia inuitus sineret Hengistum abire.

[48r] Postremo iussit et ciues et Saxones kalendis Mai que iam instareincipiebant in pago Ambrii conuenire ut ibidem predicta statuerentur.[104] Quod cum in utraque parte concessum esset, Hengistus nouaarte usus precepit commilitonibus suis ut unusquisque longum cultrumad latus more suorum habens uoci sue obediret et, cum colloquiumsecurius tractarent Britones, ipse daret eis hoc signum: 'Nemet ouresaxas!'; unusquisque paratus astantem Britonem audacter occuparetatque abstractis cultris otius ipsum iugularet. Nec mora statuta dieinstante conuenerunt omnes infra prouintiam nominatam et de pacehabenda colloquium inceperunt. Ut igitur horam proposito suoidoneam inspexisset Hengistus, uoceferatus est: 'Nime oure saxas!' Etilico Uortegirnum accepit et per pallium detinuit. Audito uero otiussigno abstraxerunt Saxones cultros suos et astantes principesinuaserunt ipsosque nichil tale premeditatos iugulauerunt circiterquatringentos sexaginta inter barones et consules; quorum corporabeatus Eldadus postmodum sepiliuit atque christiano more humauithaut longe a Kaercaraduc, que nunc Salesberia dicitur, in cimiterioquod <est>3 iuxta cenobium Ambrii abbatis qui olim fundator ipsiusextiterat. Omnes enim sine armis aduenerant nec aliud nisi de pacetractanda existimabant. Unde ceteri qui propter eorum patriamaccesserant l<e>uius4 ipsos inermes interficere potuerunt. [105] Nonimpune tamen hoc egerunt pagani quia multi eorum perempti fueruntdum neci ceterorum imminerent. Eripiebant enim Britones ex tellurelapides et fustes atque sese defendere uolentes proditores illidebant.1 ingererent MS. 2 corrected from Germiniam in MS. 3 om. MS. 4 liuius MS.72Aderat ibi consul Claudiocestrie uocabulo Eldol qui uisa proditionesustulit palum quem forte inuenerat et defensioni uacauit. Quemcumqueattingebat cum illo confringens ei membrum quod percutiebatdirigebat confestim ad tartara. Alii caput, alii brachia, alii scapulas,compluribus etenim crura elidens terrorem non minimum inferebat.Nec prius ab illo loco abscessit done<c>1 septuaginta uiros consumptopalo interfecit. Nam cum tante multitudini resistere nequiuisset,diuertit sese ab illis atque ciuitatem suam petiuit. Multi hinc et indececiderunt sed uictoriam habuerunt Saxones. Britones namque nichiltale premeditati inermes aduenerant, unde minime resistere potuerunt.Ut igitur inceptum nefandum peregerunt Saxones, uoluerunt interficereUortegirnum sed mortem comminantes ligauerunt eumpetieruntque ciuitates suas atque munitiones pro uita. Quibus ilicoquicquid affectauerant concessit ut uiuus abscedere sineretur. Cumqueid iureiurando confirmatum fuisset, soluerunt eum a uinculis atque

urbem Londonie primitus adeuntes ceperunt. Ceperunt deindeEboracum et Lindocolinum necn<on>2 et Guintoniam, quasqueprouincias deuastantes. Inuadebant undique ciues quemadmodum lupioues quas pastores deseruerunt. Cumque ergo tantam clademinspexisset Uortegirnus, secessit in partibus Kambrie inscius quidcontra nefandam gentem ageret. [106] Uocatis denique magis suisconsuluit illos iussitque dicere quid faceret. Qui dixerunt ut edificaretsibi turrim fortissimam que sibi tutamen foret cum ceteras munitionesamisisset. Peragratis ergo quibusdam locis ut eam in congruo loco[48v] statueret uenit tandem ad montem Erir ubi coadunatis ex diuersispatriis cementariis iussit turrim construere. Conuenientes itaquelapidarii ceperunt eam fundare. Sed quicquid una die operabanturabsorbebat tellus illud in altera ita ut nescirent quorsum opus suumeuanesceret. Cunque id Uortegirno nuntiatum fuisset, consuluit iterummagos suos ut causam rei indicarent. Qui dixerunt ut iuuenem sinepatre quereret quesitumque interficeret ut cementum sanguine ipsius etlapides aspergerentur. Id enim prodesse asserebant ut fundamentumconstaret. Nec mora mittuntur legati per uniuersas prouincias ut talemhominem inuenirent. At postea, cum in urbem que Kaermerdin uocatafuit uenissent, conspexerunt iuuenes ante portam ludentes et ad ludumaccesserunt. Fatigati autem itinere sederunt in circo exploraturi quidquerebant. Denique cum multum diei preterisset, subita lis orta estinter duos iuuenes quorum erant nomina Merlinus et Dinabutius.Certantibus uero ipsis dixit Dinabutius ad Merlinum: 'Quid mecum1 done MS. 2 necnum MS.73contendis, fatue? Nunquam nobis eadem erit nobilitas. Ego enim exorigine regum editus sum ex utraque parte generationis mee. De teautem nescitur quis sis cum patrem non habeas.' Ad uerbum istuderexerunt legati uultus suos atque intuentes in Merlinum interrogaueruntcirconstantes quis esset. Quibus illi dixerunt quia nesciebaturquis pater eum progenuerat. Mater uero filia fuerat regis Demetie quein ecclesia sancti Petri in eadem urbe inter monachas degebat.[107] Festinantes itaque nuntii uenerunt ad prefectum urbis preceperuntqueei ex parte regis ut Merlinus cum matre sua ad regemmitteretur. Prefectus ilico cum causam legationis eorum cognouisset,misit Merlinum et matrem suam ad Uortegirnum ut de eis libitumsuum perficeret. Et cum in presentiam illius adducti fuissent, excepitrex diligenter matrem quia eam sciebat nobilibus ortam. Deindeinquirere cepit ab illa ex quo uiro iuuenem conceperat. Cui illa dixit:'Uiuit anima mea et uiuit anima tua, domine mi rex, quia neminem

agnoui qui illum in me generauit. Unum autem scio quod, cum esseminter consocias meas in thalamis nostris, apparebat mihi quidam inspecie pulcerrimi iuuenis et sepissime amplectens me strictis brachiisdeosculabatur. Et cum aliquantulum mecum moram fecisset, subitoeuanescebat ita ut nichil ex eo uiderem. Multotiens quoquealloquebatur, dum secreto sederem, nec usquam comparebat. Cunqueme in hunc modum frequentasset, coiuit mecum in specie hominis<sep>ius1 atque grauidam in aluo deseruit. Sciat prudentia tua, dominemi, quod aliter uirum non agnoui qui iuuenem istum genuerit.'Ammirans itaque rex iussit Maugantium ad se uocari ut sibi manifestaretsi id quod dixerat mulier fieri potuisset. Adductus autemMaugantius auditis omnibus ex ordine dixit ad Uortegirnum: 'In librisphilosophorum nostrorum et in pluribus historiis repperi multoshomines huiusmodi procreationem habuisse. Nam, ut Apulegius dedeo Socratis perhibet, inter lunam et terram habitant spiritus quosincubos demones appellamus. Hii partim habent naturam hominum,partim uero angelorum, et cum uolunt assumunt sibi humanas figuraset cum mulieribus coeunt. [49r] Forsitan unus ex eis huic mulieriapparuit et iuuenem istum in ipsa generauit.' [108] Cumque omniaa<u>scultasset2 Merlinus, accessit ad regem et dixit: 'Ut quid ego etmater mea in presentia tua adducti sumus?' Cui Uortegirnus: 'Magimei dederunt mihi consilium ut hominem sine patre perquirerem utopus meum sanguine ipsius irroraretur et staret.' Tunc ait Merlinus:'Iube magos tuos uenire coram me et conuincam illos mendatium1 ipsius MS. 2 abscultasset MS.74adinuenisse.' Ammirans continuo rex super uerbis illius iussit ueniremagos et coram Merlino sedere. Quibus ait Merlinus: 'Nescientes quidfundamentum incepte turris impediat laudauistis ut sanguis meusdiffunderetur in cementum et quasi ilico opus constaret. Sed dicitemichi quid sub fundamento latet. Nam aliquod sub illo est quod ipsumstare non permittit.' Expauescentes autem magi conticuerunt. Tunc aitMerlinus (qui et Ambrosius dicebatur): 'Domini mi rex, uocaoperarios tuos et iube fodere terram et inuenies stagnum sub ea quodturrim stare non permittit.' Quod cum factum fuisset, repertum eststagnum sub terra, quod eam instabilem fecerat. Accessit iterumAmbrosius Merlinus ad magos et ait: 'Dicite michi, mendacesadulatores, quid sub stagno est.' Nec unum uerbum respondentesobmutuerunt. 'Precipe stagnum hauriri per riuulos et uidebis in fundoduos concauos lapides et in illis duos dracones dormientes.' Crediditrex uerbis eius quia uerum dixerat de stagno et iussit illum hauriri et

Merlinum super omnia ammirabatur. Ammirabantur etiam cuncti quiastabant tantam in eo sapientiam existimantes numen esse in illo.[109] Nondum autem ad hunc locum historie perueneram, cum deMerlino diuulgato rumore compellebant undique contemporanei meiprophetias ipsius edere: maxime autem Alexander Linco<l>niensis1

episcopus, uir summe religionis et prudentie. Non erat in clero siue inpopulo cui tot nobiles famularentur quos mansu<e>ta2 pietas ipsius etbenigna largitas in obSEcjuium suum alliciebat. Cui cum satisfacerepreelegissem, prophetias transtuli et eidem cum huiusmodi litterisdirexi.[110] Coegit me, Alexander Lincolinensis presul, nobilitatis tuedilectio prophetias Merlini de Britannico in Latinum transferreantequam historiam parassem quam de gestis regum Britannicoruminceperam. Proposueram enim <illam>3 prius perficere istudque opussubsequenter explicare ne, dum uterque labor incumberet, sensus meusad singula minor fieret. Attamen quoniam securus eram uenie quamdiscretio subtilis ingenii tui donaret, agrest<e>m4 calamum meumlabiis apposui et plebeia modulatione ignotum tibi interpretatus sumsermonem. Admodum autem ammiror quia id pauperi stilo dignatuseras committere, cum tot doctiores, tot ditiores uirga potestatis tuecoerceat qui sullimioris carminis delectamento aures minerue tuemulcerent. Et ut omnes philosophos totius Britannie insule preteream,1 Linconiensis MS. 2 mansuata MS. 3 om. MS. 4 agrestum MS.75tu solus es (quem non erubesco fateri) qui pre cunctis audaci liracaneres nisi te culmen honoris ad cetera negotia uocaret. Quoniamergo placuit ut Gaufridus Monemutensis fistulam suam in hocuaticinio sonaret, modulationibus suis fauere non diffugias [49v] et,siquid inordinate siue uiciose protulerit, ferula camenarum tuarum inrectum auertas concentum.[111] Sedente itaque Uortegirno rege Britonum super ripam exhaustistagni egressi sunt duo dracones quorum unus erat albus et aliusrubeus. Cumque alter alteri appropinquasset, commiserunt dirampugnam et ignem anhelitu procraeabant. Preualebat autem albus dracorubeumque usque ad extremitatem lacus fugabat. At ille cum seexpulsum doluisset, impetum fecit in album ipsumque retro ire coegit.Ipsis ergo in hunc modum pugnantibus precepit rex Ambrosio Merlinodicere quid prelium draconum portendebat. Mox ille in fletumprorumpens spiritum hausit prophetie et ait:[112] (1) 'Ue rubeo draconi: nam exterminatio eius festinat. Cauernasipsius occupabit albus draco qui Saxones quos inuitasti significat.

Rubeus uero gentem disignat Britannie que ab albo opprimetur.Montes itaque eius ut ualles equabuntur et flumina uallium sanguinemanabunt. Cultus religionis delebitur et ruina ecclesiarum <patebit>J.(2) Preualebit tandem oppressa et seuicie exterorum resistet. Aperetenim Cornubie succursum prestabit et colla eorum sub pedibusconculcabit. Insule occeani potestati ipsius subdentur et Gallicanossaltus possidebit. Tremebit Romulea domus seuitiam ipsius et exituseius dubius erit. In ore populorum celebrabitur et actus eius cibus eritnarrantibus.(3) Sex posteri eius sequentur sceptrum set post ipsos exurgetGermanicus uermis. Sullimabit illum equoreus lupus qu<e>m2

Affricana nemora comitabuntur. Delebitur iterum religio et transmutatioprimarum sedium fiet. Dignitas Londonie adornabitDoroberniam et pastor Eboracensis septimus in Armorico regnofrequentabitur. Meneuia pallio Urbis Legionum induetur et predicatorHibernie propter infantem in utero crescentem obmutescet. Pluetsanguineus ymber et dira fames mortales afficiet.1 patebitur MS. 2 quam MS.76(4) His superuenientibus dolebit rubeus sed emenso labore uigebit.Tunc infortunium albi festinabit et edificia ortulorum eius diruentur.Septem sceptrigeri perimentur et unus eorum sanctificabitur. Uentresmatrum secabuntur et infantes abortiui erunt. Erit ingens suppliciumhominum ut indigene restituantur. Qui faciet hec eneum uirum induetet per multa tempora super eneum equum portas Londonie seruabit.(5) Exin in proprios mores reuertetur rubeus draco et in seipsum seuirelaborabit. Superueniet itaque ultio tonantis quia omnis ager colonosdecipiet. Arripiet mortalitas populum cunctasque nationes euacuabit.Residui natale solum deserent et exteras culturas seminabunt. Rexbenedictus parabit nauigium et in aula duodecimi inter beatosannumerabitur. Erit miseranda regni desolatio et aree messiuminfructuosos saltus redibunt.(6) Exurget iterum albus draco et filiam Germanie inuitabit.Replebuntur ortuli nostri alieno semine iterum et in extremitate stagnilanguebit rubeus.(7) Exin coronabitur Germanicus uermis et eneus princeps humabitur.Terminus illi positus est quem transuolare nequibit: [50r] [113] centumnanque quinquaginta annis in inquietudine et subiectione manebit,trecentum uero insidebit.(8) Tunc exurget in illum aquilo et flores quos zephirus procreauiteripiet. Erit deauratio in templis nec acumen gladiorum cessabit. Uix

obtinebit cauernas suas Germanicus draco quia ultio proditionis eiussuperueniet.(9) Uigebit tamen paulisper set decimatio Neustrie nocebit. Populusnamque in ligno et ferreis tunicis superueniet qui uindictam de nequitiaipsius sumet. Restaurabit pristinis incolis mansiones et ruinaalienigaenarum patebit. Germen albi draconis ex ortulis nostrisabradetur et reliquie generationis eius decimabuntur. Iugum perpetueseruitutis ferent matremque suam ligonibus et aratris uulnerabunt.(10) Succedent duo dracones quorum alter inuidie spiculo suffocabitur,alter uero sub umbra nominis redibit.(11) Succedet leo iusticie ad cuius rugitum Gallicane turres et insulanidracones tremebunt. In diebus eius aurum ex lilio et urtica ex77

torquebitur et argentum ex ungulis mugientium manabit. Calamistratiuaria uellera uestibunt et exterior habitus interiora signabit. Pedeslatrantum truncabuntur. Pacem habebunt fere, humanitas suppliciumdolebit. Findetur forma commercii, dimidium rotundum erit. Peribitmiluorum rapacitas et dentes luporum hebetabuntur.(12) Catuli leonis in equoreos pisces transformabuntur et aquila eiussuper montem Arauium nidificabit. Uenedotia rubebit maternosanguine et domus Corrinei sex fratres interficiet. Nocturnis lacrimismadebit insula unde omnes ad omnia prouocabuntur.[114] (13) Nitentur posteri transuolare superna sed fauor nouorumsullimabitur. Nocebit1 possidenti ex impiis pietas donec sese genitoreinduerit. Apri igitur dentibus accinctus cacumina montium et umbramgaleati transcendet.(14) Indignabitur Albania et conuocatis coll<a>teralibus2 sanguinemeffundere uacabit. Dabitur maxillis eius frenum quod in Armorico sinufabricabitur. Deaurabitur illud aquila rupti federis et tertia nidificationegaudebit.(15) Euigilabunt rugientis catuli et postpositis nemoribus infra meniac<i>uitatum3 uenabuntur. Stragem non minimam ex obstantibusfacient et linguas taurorum abscident. Colla rugientium onerabuntcatenis et auita tempora renouabunt.(16) Exin de primo in quartum, de quarto in tertium, de tertio insecundum rotabitur pollex in oleo.(17) Sextus Hibernie menia subuertet et nemora in planitiem mutabit.Diuersas portiones in unum reducet et capite leonis coronabitur.Principium eius uago affectui succumbet set finis ipsius ad superosconuolabit. Renouabit namque beatorum sedes per patrias et pastoresin congruis locis locabit. Duas urbes duobus palliis induet etuirg<i>nea4 munera uirginibus donabit. Promerebitur inde fauorem

tonantis et inter beatos collocabitur.1 corrected from Noscebit in MS. 2 colleteralibus MS. 3 cuitatum MS.4 uirgenea MS.78[115] (18) Egredietur ex eo lux penetrans omnia que ruine propriegentis imminebit. Per illam enim utramque insulam amittet Neustria etpristina dignitate spoliabitur.(19) Deinde reuertentur ciues in <insulam>:1 nam discidiumalienigenarum orietur. Niueus quoque senex in niueo equo fluuiumPerironis diuertet et cum candida uirga molendinum super ipsummetabitur.(20) [50v] Cadualadrus uocabit Conanum et Albaniam in societateaccipiet. Tunc erit strages alienigenarum, tunc flumina sanguinemanabunt. Tunc erumpent Armorici montes et diademate Bruticoronabitur. Replebitur Kambria letitia et robora Cornubie uirescent.Nomine Bruti uocabitur insula et nuncupatio extraneorum peribit.(21) Ex Conano procedet aper bellicosus qui infra Gallica nemoraacumen dentium suorum exercebit. Truncabit nanque queque maiorarobora, minoribus uero tutelam prestabit. Tremebunt illum Arabes etAffricani: nam impetus cursus sui in ulteriorem Hispaniam protendet.(22) Succedet hircus uenerii castri aurea habens cornua et argenteambarbam qui ex naribus suis tantam efflabit nebulam quanta totasuperficies insule obumbrabitur.(23) Pax erit in tempore suo et ubertate glebe multiplicabuntur segetes.Mulieres incessu serpentes fient et omnis gressus earum superbiareplebitur. Renouabuntur castra ueneris nec cessabunt sagitte cupidinisuulnerare. Fons Amne uertetur in sanguinem et duo reges duellumpropter leenam de Uado Baculi committent. Omnis humus luxuriabitet humanitas fornicari non desinet.(24) Omnia hec tria secula uidebunt donec sepulti reges in urbeLondoniarum propalabuntur.(25) Redibit iterum famaes, redibit mortalitas; et desolationem urbiumdolebunt ciues.(26) Superueniet aper commertii qui dispersos greges ad amissampascuam reuocabit. Pectus eius cibus erit egentibus et lingua eius1 insu-sulam MS.79sedabit sitientes. Ex ore ipsius procedent flumina que arentes hominumfauces rigabunt.

(27) Et infra turrim Londoniarum procreabitur arbor que tribussolummodo ramis contenta superficiem totius insule latitudinefoliorum obumbrabit. Huic aduersarius boreas superueniet atque

iniquo flatu suo tertium illi ramum eripiet.

(28) Duo uero residui locum extirpati occupabunt donec alter alterumfoliorum multitudine adnichilabit. Deinde uero locum duorumobtinebit ipse et uolucres exterarum regionum sustentabit. Patriisuolatilibus nociuus habebitur: nam timore umbre eius liberos uolatusamittent.(29) Succedet asinus nequitie in fabricatores auri uelox, sed in luporumrapacitatem piger.[116] (30) In diebus illis ardebunt quercus per nemora et in ramistiliarum nascentur glandes. Sabrinum mare per .vii. hostia discurret etfluuius Osce per .vii. menses feruebit. Pisces illius calore morientur etex eis procreabuntur serpentes. Frigebunt Badonis balnea et salubresaque eorum mortem generabunt. Londonia necem .xx.1 milium lugebitet Tamensis in sanguine mutabitur. Cucullati ad nuptias prouocabunturet clamor eorum in montibus Alpium audietur.(31) Tres fontes in urbe Guintonia erumpent quorum riuuli insulam intres portiones secabunt. Qui bibet de uno diuturniori uita fruetur necsuperuenienti languore grauabitur. Qui bibet de altero indeficientifame peribit et in facie ipsius pallor et horror sedebit. Qui bibet detertio subita morte periclitabitur nec [51r] corpus ipsius subire poteritsepulch<r>um.2 Tantam ingluuiem uitare uolentes diuersis tegumentiseam occultare nitentur. Quecunque ergo moles superposita fueritformam alterius corporis accipiet. Terra nanque in lapides, lapides inlimpham, lignum in cineres, cinis in aquam, si superiecta fuerint,uertentur.(32) Ad hec ex urbe canuti nemoris eliminabitur puella ut medelecuram adhibeat. Que ut omnes artes inierit, solo anhelitu suo fontesnociuos siccabit.1 .xx. necem .xx. MS. 2 sepulchum MS.80(33) Exin ut sese salubri liquore refecerit, gestabit in dextera sua nemusColidonis, in sinistra uero murorum Londonie propugnacula.Quacumque incedet passus sulphureos faciet qui duplici flammafumabunt. Fumus ille Rutenos excitabit et cybum submarinis conficiet.Lacrimis miserandis manabit ipsa et clamore horrido replebit insulam.(34) Interficiet eam ceruus .x. ramorum quorum .iiii. aurea diadematagestabunt. Sex uero residui in cornua bubalorum uertentur quenefando sonitu tres insulas Britannie commouebunt.(35) Excitabitur Daneum nemus et in humanam uocem erumpensclamabit: "Accede, Kambria, et iunge lateri tuo Cornubiam et dicWintonie: 'Absorbebit te tellus. Transfer sedem pastoris ubi naues

aplicant et cetera membra caput sequantur. Festinat namque dies quaciues ob scelera periurii peribunt. Candor lanarum nocuit atquetincture ipsarum diuersitas. Ue periure genti quia u<rb>s! inclitapropter eam ruet'."(36) Gaudebunt naues augmentatione tanta et unum ex duobus fiet.Reedificiabit eam heritius oneratus pomis ad quorum odoremdiuersorum nemorum conuolabunt uolucres. Adiciet palatium ingenset sexcentis turribus uallabit illud.(37) Inuidebit ergo Londonia et muros suos tripliciter augebit.Circuibit eam undique Tamensis fluuius et rumor operis transcendetAlpes. 0<c>cultabit2 infra illam heritius poma sua et subterraneas uiasmachinabitur.(38) In tempore illo loquentur lapides et mare quo ad Galliamnauigatur infra breue spatium contrahetur. In utraque ripa audieturhomo ab homine et solidum insule dilatabitur. Reuelabuntur occultasubmarinorum et Gallia pre timore tremebit.(39) Post hec ex Calaterio nemore procedet ardea que insulam perbiennium circumuolabit. Nocturno clamore conuocabit uolatilia etomne genus uolucrum assotiabit sibi. In culturas mortalium irruent etomnia genera messium deuorabunt.1 ubrs MS. 2 Olcultabit MS.81(40) Sequetur fames populum atque dira mortalitas famem. At cumtanta calamitas cessauerit, adibit detestabilis ales uallem Galabes atqueeam in excelsum montem leuabit. In cacumine quoque ipsius plantabitquercum atque infra ramos nidificabit.(41) Tria oua procreabuntur in nido ex quibus wlpes et lupus et ursusegredientur. Deuorabit wlpes matrem et asininum caput gestabit.Monstro igitur assumpto terrebit fratres suos ipsosque in Neustriamfugabit.(42) At ipsi excitabunt aprum dentosum in illa et nauigio reuecti cumwlpe congredientur. Que cum certamen inierit, finget se defunqtam etaprum in <pietatem>1 mouebit. Mox adibit ipse cadauer et dumsuperstabit anhela[51v]bit in oculos eius et faciem. At ipsa non oblitapreteriti doli mordebit sinistrum pedem ipsius totumque ex corporeeuellet. Saltu quoque facto eripiet ei dextram aurem et caudam et infracauernas montium delitebit.(43) Aper ergo illusus requiret lupum et ursum ut ei amissa menbrarestituant. Qui ut causam inierint, promittent ei duos pedes et aures etcaudam et ex eis porcina menbra component. Adquiescet ipsepromissamque restaurationem expectabit.

(44) Interim descendet uulpis de montibus et sese in lupum mutabit. Etquasi colloquium habitura cum apro adibit illum callide et ipsumtotum deuorabit. Exin transuertet sese in aprum et quasi sine menbrisexpectabit germanos. Sed et ipsos postquam aduenerint subito denteinterficiet atque capite leonis coronabitur.(45) In diebus eius nascetur serpens qui neci mortalium imminebit.Longitudine sua circuibit Londoniam et quosque pretereuntesdeuorabit.(46) Bos montanus caput lupi assumet dentesque suos in fabricaSabrine dealbabit. Associabit sibi greges Albanorum et Kambrie queTamensem siccab<un>t.2(47) Uocabit asinus hyrcum proli<x>e3 barbe et formam ipsiusmutabit. Indigabitur igitur montanus uocatoque lupo cornu taurus in1 impietatem MS. 2 siccabit MS. 3 prolire MS.82ipsos figet. Ut autem seuitie indulserit, deuorabit carnes eorum et ossased in cacumine Uriani cremabitur.(48) Fauille rogi mutabuntur in cignos qui in sicco quasi in fluminenatabunt. Deuorabunt pisces in piscibus et homines in hominibusdeglutient. Superueniente uero senectute efficientur submarini ducesatque submarinas insidias machinabuntur. Summergent naualia etargentum non minimum congregabunt.(49) Fluctuabit iterum Tamensis conuocatisque fluminibus ultrametas aluei procedet. Urbes uicinas occupabit oppositosque montessubuertet.(50) Adhibebit sibi fortes Galahes dolo et nequitia repletos. Orienturex eo sediciones prouocantes Uenedotos ad prelia. Conuenientnemorum robora et cum saxis Gewisseorum congredientur. Aduolabitcoruus cum miluis et corpora peremptorum deuorabit.(51) Super muros Claudiocestrie nidificabit bubo et in nido suoprocreabitur asinus. Aedificabit illum serpens Maluernie et in pluresdolos commouebit. Sumpto diademate transcendet excelsa et horridorechanatu populum patrie terrebit.(52) In diebus eius titubabunt montes Pacau et prouintie nemoribussuis spoliabuntur. Superueniet namque uermis ignei anhelitus quiemisso uapore comburet arbores.(53) Egredientur ex eo .vii. leones capitibus hyrcorum turpati. Fetorenarium mu<l>ieres1 corrumpent et proprias communes facient.Nesciet pater filium proprium quia more pecudum lasciuient.(54) Superueniet uero gigas nequitiae qui oculorum acumine terrebituniuersos. Exurget in illum draco Wigornie et eum exterminare

conabitur. Facto autem congressu superabitur draco et nequitiauictoris opprimetur. Ascendet namque draconem et exuta ue[52r]steinsidebit nudus. Feret illum ad sublimia draco erectaque caudauerberabit nudatum. Resumpto iterum uigore gigas fauces illius cumgladio confringet. Implicabitur tandem sub cauda sua draco etuenenatus interibit.1 murieres MS.83(55) Succedet post illum Totonesius aper et dira tyrannid<e>1

opprimet populum. Eliminabit Claudiocestria leonem qui diuersispreliis inquietabit seuientem. Conculcabit eum sub pedibus suisapertisque faucibus terrebit.(56) Cum regno tandem litigabit leo et terga nobilium transcendet.Superueniet taurus litigio et leonem dextro pede percutiet. Expelletillum per regni diuersatoria sed cornua sua in muros Exonieconfringet.(57) Uindicabit leonem wlpes Caerdubali et totum dentibus suisconsumet.(58) Circuncinget eam Lindocolinus coluber presentiamque suamdraconibus multis horribili sibilo testabitur. Congredientur deindedrachones et alter alterum dilaniabit. Opprimet alatus carentem alis etungues in genas uenenatas configet. Ad certamen conuenient alii etalius alium interficiet.(59) Succedet quintus interfectis; residuos diuersis machinationibusconfringet. Transcendet dorsum tertius cum gladio et caput a corporeseparabit. Exuta ueste ascendet alium et dexteram caude leuamqueiniciet. Superabit eum nudus cum nichil indutus proficiet. Ceterostormentabit a dorso et in rotunditatem regni compellet.(60) Superueniet leo rugiens immani feritate timendus. Ter quinqueportiones in unum reducet et solus possidebit populum.(61) Splendebit gigas colore niueo; ad candidum populum germinabit.(62) Deliciae principes eneruabunt et subditi in beluas mutabuntur.Orietur in illis leo humano cruore turgidus. Supponetur ei in segetefalcifer qui dum laborabit mente opprimetur ab illo.(63) Sedabit illos Eboracensis auriga expulsoque domino in currumquem ducet ascendet. Abstracto gladio minabitur orienti et rotarumsuarum uestigia replebit sanguine. Fiet deinde piscis in equore quisibilo serpentis reuocatus coibit cum illo.1 tyrannida MS.84(64) Nascentur inde tres tauri fulgurantes qui consumptis paschuisconuertentur in arbores. Gestabit primus flagellum uipereum et

postgenito dorsum suum diuertet. Nitetur ipse flagellum ei eripere sedab ultimo corripietur. Auertent mutuo a sese facies donec uenenatumcyphum proiecerint.(65) Succedet ei colonus Albanie cui a dorso imminebit serpens.Uacabit ipse tellurem subuertere ut patrie segetibus candeant.Laborabit serpens uenenum diffundere ne herbe in messes proueniant.Letali clade deficiet populus et menia urbium desolabuntur.(66) Dabitur in remedium Urbs Claudii que alumpnam flagellantisinterponet. Stateram namque medicine gestabit et in breui renouabiturinsula.(67) Deinde duo subsequentur sceptrum quibus cornutus dracoministrabit. Adueniet alter <in>1 ferro et uolantem equitabitserpentem. Nudato corpore insidebit dorso et dexteram caude iniciet.Clamore ipsius excitabuntur maria et timorem secundo incutient.(68) Secundus itaque so[52v]ciabitur leoni sed exorta lite congressumfacient. Mutuis cladibus succumbent mutuo sed feritas beluepreualebit.(69) Superueniet quidam in tymphano et cythara et demulcebit leonisseuitiam. Pacificabuntur ergo nationes regni et leonem et stateramprouocabunt. Locata sede ad pensas studebit sed palmas in Albaniamextendet. Tristabuntur ergo aquilonares prouintie et ostia templorumreserabunt.(70) Signifer lupus conducet turmas et Cornubiam cauda suacircumcinget. Resistet ei miles in curru qui populum illum in aprummutabit. Uastabit igitur aper prouincias sed in profundo Sabrineoccultabit caput.(71) Amplexabitur homo leonem in uino et <fulgor>2 auri oculosintuentium excecabit. Candebit argentum in circuitu et diuersatorcularia uexabit. [117] Imposito uino inebriabuntur mortalespostpositoque caelo in terram respicient.1 om. MS. 2 fulguror MS.85(72) Ab eis uultus auertent sidera et solitum cursum confundent.Arebunt segetes his indignantibus et humor conuexi negabitur. Radiceset rami uices mutabunt nouitasque rei erit in miraculum.(73) Splendor solis electro Mercurii languebit et erit horrorinspicientibus. Mutabit clipeum Stilbon Archadie, uocabit Ueneremgalea Martis. Galea Martis umbram conficiet, transsibit terminos furorMercurii. Nudabit ensem Orion ferreus, uexabit nubes <Phebus>1

equoreus. Exibit Iupiter licitas semitas et Uenus deseret statutas lineas.Saturni syderis liuido corruet et falce recurua mortales perimet.

Bissenus numerus domorum syderum deflebit hospites ita transcurrere.Omittent Gemini complexus solitos et Urnam in fontesprouocabunt. Pensa Libre oblique pendebunt donec Aries recuruacornua sua supponat. Cauda scorpionis procreabit fulgura et Cancercum sole litigabit. Ascendet Uirgo dorsum Sagittarii et flores uirgineosobfuscabit. Currus lune turbabit zodiacum et in fletum prorumpentPliades. Officio iam nulla redibunt sed clausa ianua in crepidinibusAdrianne delitebit.(74) In ictu radii exurgent equora et puluis ueterum renouabitur.Confligent uenti diro sufflamine et sonitum inter sydera conficient.'[118] Cum igitur hec et alia prophetasset Merlinus, ambiguitateuerborum suorum astantes in admirationem commouit. Uortegrinusuero pre ceteris admirans et sensum iuuenis et uaticinia collaudat.Neminem enim presens etas produxerat qui ora sua in hunc modumcoram ipso soluisset. Scire igitur uolens exitum uite sue rogauitiuuenem sibi indicare quod sciebat. Ad hec Merlinus: 'Ignem filiorumConstantini diffuge, si diffugere ualueris! Iam naues parant, iamArmo<r>icum2 litus deserunt, iam uela per equora pandunt.3 PetentBritannicam insulam, inuadent Saxonicam gentem, subiugabuntnefandum populum; sed prius te infra turrim inclusum conburent.Malo tuo patrem eorum prodidisti et Saxones infra insulam inuitasti.Inuitasti ipsos tibi in presidium, sed superuenerunt in [53r] tuumsupplitium. Imminent tibi duo funera, nec est promtum quod priusuitabis. Hinc enim regnum tuum deuastant Saxones et leto tuoincumbunt. Hinc autem applicant duo fratres Aurelius et Uther quimortem patris sui in te uindicare nitentur. Quere tibi diffugium si1 om. MS. 2 Armonicum MS. 3 the end of the sentence forms the last halfof a hexameter: iam uela per equora pandunt.86poteris; cras Totonesium litus tenebunt. Rubebunt sanguine Saxonumfacies et interfecto Hengisto Aurelius Ambrosius coronabitur.Pacificabit nationes, restaurabit ecclesias, sed ueneno deficiet. Succedetei germanus suus Utherpendragon cuius <dies>! anticipab<un>tur2

ueneno. Aderunt tante proditioni posteri tui, quos aper Cornubiedeuorabit.' [119] Nec mora cum crastina dies illuxit, applicuit AureliusAmbrosius.Rumore itaque aduentus ipsius diuulgato conuenerunt undiqueBritones qui in tanta clade dispersi fuerant et societate conciuiumsuorum roborati hylariores solito efficiuntur. Conuocato autem cleroinunxerunt Aurelium in regem et sese sibi more suo submiserunt.Cumque impetum in Saxones fieri cohortarentur, dissuasit rex; namprius Uortegrinum persequi affectauerat. Adeo enim propter

proditionem patri illatam doluerat quod nil agere uideretur nisi priusipsum uindicaret. Affectum itaque suum exequi desiderans conuertitexercitum suum in Kambriam oppidumque Genoreu petiuit.Diffugerat enim eo Uortegrinus ut tutum refugium haberet. Eratautem oppidum illud in natione Hergign super fluuium Guaie, inmonte qui Cloartius nuncupatur. Ut igitur ad illud peruenitAmbrosius, proditionis patri et fratri illate reminiscens Eldol ducemClaudiocestriae affatur: 'Respice, dux nobilis, huius loci urbes et meniautrum poterint Uortegirnum protegere quin gladii mei ipse mucroneminfra uiscera ipsius recondam. Promeruit enim necem. Nec tibiignotum esse existimo ipsum eam promeruisse. O hominem omniumsceleratissimum, o ineffabilibus tormentis perdendum! Primo prodiditpatrem meum Constantinum qui ipsum et patriam a Pictorumirruptione liberauerat; deinde Constantem fratrem meum quem utproderet in regem promouit; denique cum ipsemet uersutia suainsignitus fuisset, intromisit cum conciuibus paganos ut ipsos quifidelitati mee adherebant exterminaret. Sed permittente Deo inlaqueum quem fidelibus suis parauerat incautus cecidit. Nam utnequitiam eius compererunt Saxones, eiecerunt illum ex regno: quodneminem pigere debebat. Illud uero dolendum censeo quod nefanduspopulus quem nefandus ille inuitauit nobiles ciues exterminauit,fertilem patriam deuastauit, sacras ecclesias destruxit, et christianitatemfere a mari usque ad mare deleuit. Nunc igitur, ciues, uiriliter agere etuindicate uos in ipsum prius per quem hec omnia accesserunt. Deindeuertamus arma in hostes imminentes et patriam ab eorum ingluuie1 om. MS. 2 anticipabitur MS.87liberemus.' Nec mora diuersis machinationibus incumbunt, meniadiruere nituntur. Postremo cum cetera defecissent, <ign>em!

adhibuerunt. Quod cum alimentum reperisset, non adquieuit adiunctusdonec turrim et Uortegrinum exarsit.[53v] [120] Quod cum Hengisto Saxonibusque suis relatum esset,inuasit eum timor quia probitatem Aurelii timebat. Tanta namqueuirtus et audatia uiro inerat quod, dum Galliarum partes frequentaret,non erat alter qui c<um>2 illo congredi auderet. Nam si congressumfecisset, uel hostem ab equo prosterneret uel hastam in <frusta>3

confringeret. Preterea largus in dandis, sedulus in diuinis obsequiis,modestus in cunctis et super omnia mendatium uitans, fortis pede,fortior equo, et ad regendum exercitum doctus. Tales probitates ipsius,dum adhuc in Armo<r>ica4 Britannia moraretur, fama assiduisuolatibus in insulam detulerat. Timuerunt igitur eum Saxones et sese

trans Hunbrum receperunt. In partibus illis munierunt ciuitates etoppida; nam patria illa semper refugio eis patuerat. Uicinitas enimScotie adhibebat tutelam que in omne dampnum ciuium imminereconsueuerat. Natio namque ad habitandum horribilis euacuata ciuibustutum receptaculum alienigenis prestauerat. Siquidem Pictis, Scotis,Dacis, Norguegensibus, ceterisque qui ad uastandam insulamapplicuerant situ locorum annitente patuerat. Securi igitur affinitatispatrie uersus illam diffugerant ut si opus esset sese infra eam quasi inpropria castra recepissent. Cumque id Aurelio indicatum fuisset,audatior effectus spem uictorie recepit. Otius ergo conuocatis ciuibusexercitum suum augmentauit atque uersus aquilonares partes iterarripuit. Et cum nationes preteriret, inspiciens eas desolatas condolebat,maxime autem propter ecclesias usque ad solum destructas.Quibus restaurationem promittebat si triumpho potiretur.[121] At Hengistus cum aduentum ipsius comperisset, reuocata audatiacommilitones suos elegit atque unumquemque animans hortabatur eosuiriliter resistere nec congressum Aurelii abhorrere. Dicebat autemipsum paucos ex Armoricanis Britonibus habere cum numerus eorumultra .x. milia non procederet. Insulanos uero Britones pro nichiloreputabat cum tociens eos in preliis deuicisset. Proinde promittebatsuis uictoriam et ob ampliorem numerum securitatem. Aderant enimcirciter ducenta milia armatorum. Et cum omnes hoc modo in-1 [. . .]em: supplied letters illegible in MS. because of abrasion or erasure.2 con MS. 3 frnstra MS. 4 Armonica MS.88animasset, iuit obuiam Aurelio in campo qui dicebatur Maubeti quoipse Aurelius transiturus erat. Affectabat namque et subitum etfurtiuum impetum facere Britonesque non premeditatos occupare.Quod tamen non latuit Aurelium. Nec iccirco distulit campum adiresed festinantius ingressus est. Ut igitur hostes prospexit, disposuitturmas suas. Tria milia ex Armoricanis equitibus iussit adesse, ceteroscum insulanis mixtim in acies constituit. Demetas in collibus,Uenedotos in prope sitis nemoribus locauit. Erat autem causa ut, siSaxones ad ea diffugerent, adessent qui obuiarent.[54r] [122] Interea accessit Eldol dux Claudiocestrie ad regem et ait:'Sola dies pro omnibus diebus uite mee sufficeret, si congredi cumHengisto Deus concederet. Nempe succumberet alter nostrum dumgladiis insisteremus. Reminiscor namque diei qua conuenimus quasipacem habituri. Cumque de concordia ageretur, prodidit omnes quiaderant et cum cultris interfecit preter me solum qui reperto palo euasi.Succubuerunt eadem die .cccclxxx. barones ac consules qui omnes

inermes aduenerant. In tanto periculo subuectauit mihi Deus palumquo defensus euasi.' Talia referebat Eldol, sed Aurelius hortatur sociostotam spem suam in filium Dei ponere, hostes deinde suos audacterinuadere, pro patria unanimiter pugnare.[123] At Hengistus econtra turmas suas conponebat, conponendopreliari docebat, docendo singulas perambulabat ut omnibus unamaudatiam pugnandi ingereret. Dispositis tandem in utraque partecuneis congrediuntur acies, mutuos ictus ingeminant, cruorem nonminimum diffundunt. Hinc Britones hinc Saxones uulneratimoriuntur. Hortatur Aurelius christianos, monet Hengistus paganos.Et dum talem decertacionem facerent, nitebatur semper Eldol habereaditum congrediendi cum Hengisto; sed non habuit. Nam Hengistusut uidit suos succumbere, Britones nutu Dei preualere, confestimdiffugit petiuitque oppidum Kaerconan quod nunc Cununoeburgappellatur. Insequitur eum Aurelius et quoscumque in itinererepperiebat uel in interitum uel in seruitutem compellebat. Cum ergouidisset Hengistus quia insequeretur eum Aurelius, noluit introireoppidum sed conuocato in turmas populo iterum preliari disposuit.Quippe sciebat quod oppidum nequaquam Aurelio resisteret et quodomne tutamen suum in gladio et hasta consisteret. Denique cumsuperuenisset Aurelius, composuit et ipse socios suos in turmas etacerrimam pugnam ingessit. Porro Saxones unanimiter resistunt etinuicem letaliter uulnerantur. Diffunditur sanguis utrobique, clamor89morientium uiuos in iram ducebat. Postremo preualuissent Saxones,nisi equestris turma Armoricanorum Britonum superuenisset.Constituerat namque eam Aurelius sicut in primo prelio fecerat.Superueniente ergo illa cesserunt ei Saxones et aliquantulum dilapsi uixiterum sese consociauerunt. Acriores deinde incumbunt Britones ethostes unanimiter infestant. Non cessabat Aurelius socios monere,obuiantes uulnerare, fugientes insequi, atque suos hoc modo consolari.Similiter Eldol nunc hac nunc illac discurrens infestis uulneribusaduersarios suos afficiebat. Quicquid autem ageret, estuabat semperhabere copiam congrediendi cum Hengisto.[124] Dum itaque diuersas irruptiones diuerse turme facerent,conuenerunt forte pariter et mutuos ictus ingeminare ceperunt. Ouiros pre ceteris pugnaces! [54v] Qui dum mutuos enses alter inalterum immitterent, prosiliebant ex ictibus ignes acsi tonitruacoruscationes procrearent. Diu dubium fuit cui prestantior uigorinerat: quandoque enim preualebat Eldol et cedebat Hengistus;cedebat Eldol et preualebat Hengistus. Dum in hunc modum

decertarent, superuenit Gorlois dux Cornubie cum phalange cuipreerat turmas diuersorum infestans. Quem cum aspexisset Eldol,securior effectus cepit Hengistum per nasale cassidis atque totis uiribusutens ipsum infra conciues extraxit. Maximo ergo gaudio fluctuansexcelsa uoce dicebat: 'Desiderium meum impleuit Deus! Prosternite,uiri, obstantes ambrones, prosternite! Uobis est in manu uictoria.Uicistis enim deuicto Hengisto.' Inter hec Britones non cessantpaganos expugnare, sepius ac sepius inuadere, et cum retro cedebantiterum reuocata audatia resistere. Nec in hunc modum quieueruntdonec potiti sunt uictoria. Diffugierunt itaque Saxones quo impetusquemque ducebat. Alii urbes, alii montana nemorosa, alii nauespetebant. At Octa filius Hengisti cum maiori multitudine Eboracumadiuit. Eosa uero cognatus suus urbem innumeris armatis muni<uitX1

[125] Ut ita triumphauit, Aurelius cepit Urbem Conani, quam supramemoraueram, et ibidem tribus diebus moratus est. Interea iussitperemptos sepeliri, uulneratos curari, fatigatos requiescere et eosdemdiuersis leuaminibus reficere. Post hec conuocatis ducibus decernereprecepit quid de Hengisto ageretur. Aderat Eldalus Claudiocestrisepiscopus, frater Eldol, uir summe prudentie et religionis. Hic cumHengistum coram rege stantem aspexit, iussit ceteros tacere et in hunc1 munierunt MS.90modum locutus est: 'Etsi omnes istum liberare niterentur, ego eum in<frusta>! conscinderem. Insequerer namque prophetam Samuelem.Qui, cum Agag <regem>2 Amalechum in potestatem tenuisset,conscidit eum in <frusta>3, dicens: "Sicut fecisti matres sine liberis,sic faciam hodie matrem tuam sine liberis inter mulieres." Sic igiturfacite de isto qui alter Agag existit.' Accepit itaque Eldol gladium etduxit eum extra ciuitatem et amputato capite ad tartara direxit. AtAurelius, ut erat in cunctis rebus modestus, iussit sepeliri eum etcumulum terre super corpus pagano more apponi.[126] Deinde duxit Aurelius exercitum suum ad Eboracum ut Octamfilium Hengisti expugnaret. Cumque ciuitatem possideret, dubitauitOcta resistere et urbem contra tantam multitudinem defendere.Communicato itaque consilio egressus est cum nobilioribus qui secumaderant gestans cathenam in manu et sablonem in capite et sese regipresentauit in hec uerba: 'Uicti sunt dii mei Deumque tuum regnarenon hesito qui tot nobiles ad te uenire hoc modo compellit. Accipeergo nos et cathenam istam et, nisi misericordiam adhibu[55r]eris, habenos ligatos et ad quodlibet supplicium uoluntarie paratos.' Motusigitur Aurelius pietate iussit adiudicari quid in eos agendum foret.

Cum autem diuersi diuersa proferrent, surrexit Eldadus episcopus etsentenciam hoc sermone disseruit: 'Gabaonite uoluntarie uenerunt adfilios Israel petentes misericordiam et impetrauerunt. Erimus ergochristiani peiores Iudeis abnegantes misericordiam? Misericordiampetunt, misericordiam habeant. Ampla est insula Britannie et inpluribus locis deserta. Federatos itaque illos sinamus saltem desertainhabitare et nobis in sempiternum seruiant.' Adquieuit itaque rexEldadi sentencie et misericordiam de eis habuit. Exemplo etiam Octeuenit Eosa ceterique qui diffugerant et misericordiam impetrauerunt.Dedit ergo eis nationem iuxta Scotiam et fedus cum eis confirmauit.[127] Triumphatis itaque hostibus conuocauit consules ac principesregni infra Eboracum; precepit eis restaurare ecclesias quas gensSaxonum destruxerat. Ipse uero metropolitanam sedem illius urbisatque ceteros episcopatus prouintie reedificare incepit. Emensis deinde.xv. diebus cum operarios diuersos in diuersis locis statuisset, adiuiturbem Londonie cui hostilis irruptio non pepercerat. Condolens igituripsius excidium reuocat undique ciues residuos et eam restituereaggreditur. Ibidem disponit regnum suum legesque sopitas renouat,1 frustra MS. 2 om. MS. 3 frustra MS.91amissas auorum possessiones nepotibus distribuit. Que autem in tantacalamitate heredes amiserant, largite sunt commilitonibus suis. Totaintentio ipsius uersabatur circa regni restitucionem, ecclesiarumreformationem, pacis ac legis renouationem, iusticie compositionem.Exinde petiuit Guintoniam ut eam sicut ceteras restitueret. Cumque inrestauratione eius que ponenda erant posuisset, monitu Eldadi episcopiiuit ad monasterium prope Kaerradoc, quod nunc Salesberia dicitur,ubi principes ac consules iacebant quos bellator Hengistus occiderat.Erat ibi cenobium .ccc. fratrum in monte Ambrii qui, ut fertur,fundator eiusdem olim extiterat. Ut igitur locum quo defuncti iacebantcircumspexit, motus pietate in lacrimas solutus est. Postremo indiuersas meditaciones inductus deliberauit apud se qualiter locumfaceret memorabilem. Dignam namque memoria censebat cespitem quetot nobiles pro patria defunctos protegebat.[128] Conuocatis itaque undique artificibus lignorum et lapidumprecepit ingeniis uti nouamque structuram adinuenire que inmemoriam tantorum uirorum in euum constaret. Cumque omnesingeniis suis diff<i>dentes1 repulsam intulissent, accessit TremorinusUrbis Legionum archiepiscopus ad regem et ait: 'Si uspiam est quipreceptum aggredi ualuerit, Merlinus uates Uortegirni aggredietur.Quippe [55v] non estimo alterum esse in regno tuo cui sit clarius

ingenium siue in futuris dicendis siue in operationibus machinandis.Iube eum uenire atque ingenio suo uti ut opus quod affectas constet.Cumque ita de eo multa interrogasset Aurelius, misit diuersos nuntiosper diuersas nationes patrie ut inuentum illum adducerent. Quiperagratis prouintiis in nationem Gewisseorum eum inuenerunt adfontem Galabes quem fuerat solitus frequentare. Indicato autem quiduellent duxerunt illum ad regem. Excepit illum rex cum gaudioiussitque futura dicere cupiens miranda audire. Cui Merlinus: 'Nonsunt reuelanda huiusmodi mysteria nisi cum summa necessitasincubuerit. Nam si ea in derisionem siue uanitatem proferrem, taceretspiritus qui me docet et, cum opus superueniret, taceret.' Denique,cum omnibus repulsam intulisset, noluit infestare eum de futuris sedde operatione premeditata allocutus est. Cui Merlinus: 'Si perpetuoopere sepulturam uirorum decorare uolueris, mitte pro choreagigantum que est in Kilkrao monte Hybernie. Est etenim ibi structuralapidum quam nemo huius etatis construeret nisi ingenium artemsubuectaret. Grandes sunt lapides nec est aliquis cuius uirtuti cedant.1 diffundentes MS.92Qui si eo modo quo ibidem positi sunt circa plateam locabuntur,stabunt in eternum.'[129] Ad uerba ipsius solutus est Aurelius in risum dicens qualiter idfieri posset ut tanti lapides ex tam longinquo regno adueherentur acsiBritannia lapidibus careret qui ad operationem sufficerent. Ad hecMerlinus: 'Ne moueas, rex, uanum risum quia hec absque uanitateprofero. Mistici sunt lapides et ad diuersa medicamenta salubres.Gigantes olim asportauerunt eos ex ultimis finibus Affrice et posueruntin Hibernia dum eam inhabitarent. Erat autem causa ut balnea infraipsos conficerent, cum infirmitate grauarentur. Lauabant namquelapides et infra balnea diffundebant unde egroti curabantur. Miscebantetiam cum herbarum confectionibus unde uulnerati sanabantur.Non est ibi lapis qui medicamento careat.' Cumque hec audissentBritones, censuerunt pro lapidibus mittere populumque Hibernieprelio infestare si ipsos detinere niterentur. Postremo eligiturUtherpendragon frater regis et .xv. milia armatorum ut huic negotiopareant. Eligitur et ipse Merlinus ut ipsius ingenio et consilio agendatractentur. Paratis deinde nauibus mare ingrediuntur, prosperis uentisHiberniam adeunt.[130] Ea tempestate regnabat in Hybernia Gillomanius, iuuenis mireprobitatis. Hic, cum audisset quia in Hibernia applicuissent Britones,collegit exercitum grandem et eis obuiam perrexit. Cumque

didi[56r]cisset causam aduentus eorum, astantibus irrisit et ait: 'Nonmiror si ignaua gens insulam Britonum deuastare potuit cum Britonesbruti sint et stulti. Quis etenim huiusmodi stulticiam audiuit?Numquid meliora sunt saxa Hibernie quam Britannie ut regnumnostrum pro ipsis prouocetur? Armate uos, o uiri, et defendite patriamuestram quia dum mihi uita inerit non auferent etiam nobis minimumlapillum choree.' Uther igitur, ut uidit ipsos ad preliandum paratos,festinato agmine in eos irruit. Nec mora preualuerunt BritonesHyberniensibusque laceratis ac interfectis Gillomanium in fugampropulerunt. Potiti autem uictoria exegerunt Killaraum montemlapidumque structuram adepti gauisi sunt et admirati. Circumstantibusitaque cunctis accessit Merlinus et ait: 'Utimini uiribus uestris, iuuenes,ut in deponendo lapides istos sciatis utrum ingenium uirtuti an uirtusingenio cedat.' Ad imperium igitur eius indulserunt unanimitermultimodis machinationibus et agressi sunt choream deponere. Aliifunes, alii restes, alii scalas parauerunt ut quod affectabant perficerent;nec ullatenus perficere ualuerunt. Deficientibus itaque cunctis solutus93est Merlinus in risum suasque machinaciones confecit. Denique, cumqueque necessaria apposuisset, leuius quam credi potest lapidesdeposuit. Depositos autem fecit deferri ad naues et introponi et siccum gaudio in Britanniam reuerti ceperunt et prosperantibus uentisapplicant sepulturasque uirorum cum lapidibus adeunt. Quod cumindicatum fuisset Aurelio, diuersos nuntios per diuersas partesBritannie direxit iussitque clerum ac populum summoneri, summonitosuero in montem Ambrii conuenire ut cum gaudio et honorepredictam sepulturam repararent. Ad edictum uero illius ueneruntpontifices et abbates et ex unoquoque ordine qui ei subditi fuerant. Etcum omnes conuenissent, instante die que predestinata fuerat imposuitAurelius diadema capiti suo festumque penthecostes regalitercelebrauit tribusque sequentibus diebus continue celebrationi uacauit.Interea honores que possessoribus carebant domesticis suis largitur uteis obsequii sui laborem remuneraret. Euacuate erant due metropolitanesedes, Eboraci uidelicet atque Urbis Legionum, a pastoribussuis; quibus communi populorum consilio consulere uolens, concessi<t>1 Eboracum Sansoni, illustri uiro summaque religione famoso;Urbem uero Legionum Dubritio quem diuina prouidentia in eodemloco profuturum elegerat. Cumque hec et cetera in regno suostatuisset, precepit Merlino lapides circa sepulturas erigere quos exHybernia asportauerat. At ille preceptis eius obediens eodem modoquo in Killarao monte Hybernie positi fuerant erexit illos circa

sepulturas ingeniumque uirtuti preualere comprobauit.[56v] [131] Eodem tempore Pacentius filius Uortegrini qui inGermaniam diffugerat commonebat omnem armatum militem illiusregni in Aurelium Ambrosium patremque suum uindicare uolebat.Promittebat enim infinitam copiam auri et argenti si auxilio eorum sibiBritanniam subdidisset. Denique cum promissis suis uniuersamiuuentutem corrupisset, parauit maximum nauigium applicuitque inaquilonaribus partibus insule ac eas uastare incepit. Cum id reginuntiatum fuisset, collegit exercitum suum obuiamque perrexit atqueseuientes hostes ad prelium prouocauit. Qui ultro ad prelium uenientescommiserunt pugnam cum ciuibus sed uolente Deo deuicti fuerunt etin fugam compulsi. [132] Pacentius ergo in fugam propulsus non aususest redire in Germaniam sed <retortis>2 uelis adiuit Gillomanium inHyberniam et ab illo receptus est. Et cum infortunium suum notificasset,miseratus Gillomanius pactus est ei auxilium conquerens de iniuria1 concessi MS. 2 retrorsis MS.94quam Uther frater Aurelii sibi intulerat dum choream gigantumperquireret. Confirmato tandem inter ipsos federe parauerunt sibinaues et ingressi sunt eas et in Meneuiam urbem applicuerunt. Quodiuulgato Utherpendragon excita arm<at>orum1 copia iuit inKambriam ut cum eis pugnaret. Frater etenim suus Aurelius inGuintonia urbe morbo grauatus iacebat nec poterat ipse adire.Cumque Pacentio et Gillomanio Saxonibus<que>2 qui aderantcompertum fuisset, gauisi sunt ualde quia estimabant propterinfirmitatem eius regnum leuiter subdendum. Et dum murmuratio indeper populos fieret, accessit unus uocabulo Eapa ad Pacentium et ait:'Quibus donariis donabis hominem qui Aurelium Ambrosium tibiinterficiet?' Cui Pacentius: 'O si quempiam repperirem cui hoc inanimo staret, darem ei mille libras argenti familiaritatem<que>3

meam dum uiuerem. Et si fortuna permiserit ut diademate regni potiar,faciam illum centurionem atque iuramento confirmabo.' Ad hec Eopa:'Didici linguam Britannicam moresque hominum scio in medicina arteperitus. Si ergo ea que promittis executus fueris mihi, fingam mechristianum et Britannum et quasi medicus presentiam regis nactus eipotionem qua obibit conficiam. Et ut cicius aditum repp<er>iam4,faciam me monachum religiosissimum et omni dogmate eruditum.'Cumque hoc promisisset, pepigit Pascentius fedus cum illo et ea quespoponderat iuramento confirmauit. Rasit ergo Eopa barbam suamcapiteque tonso monachalem cepit habitum et uasis medicamentorumsuorum oneratus iter uersus <Gu>intoniam5 arripuit. Urbem postremo

ingressus obtulit obsequium suum clientibus regis et gratiam inoculis eorum inuenit. Nichil enim desiderabilius expectabant quammedicum. Exceptus itaque et in presentia regis ductus promisit se redditurumei sanitatem si potionibus suis frueretur. Nec mora potionemconficere iussus submiscuit uenenum et regi porrexit. Quod cumcepisset Aurelius et hausisset, iussus est confestim a nefando ambronesub coopertorio suo dilitere atque obdormire ut magis [57r] potiodetestanda proficeret. Paruit ilico rex monitis proditoris illius et quasisanitatem recepturus obdormiuit. Nec mora illabente ueneno per poroscorporis et uenas consecuta est mors soporem que nemini parceresueuit. Interea nefandus proditor ille inter unum et alium elapsus incuria nusquam comparuit. [133] Hec dum Guintonie agerentur,apparuit stella mire magnitudinis et claritudinis uno radio contenta. Adradium uero erat globus igneus in similitudinem draconis extensus et1 armorum MS. 2 Saxonibus MS. 3 familiaritatem MS. 4 reppiam MS.5 Hintoniam MS.95ex ore eius procedebant duo radii; quorum unus longitudinem suamultra Gallicana climata uidebatur extendere, alius uero uersusHybernicum mare uergens in .vii. minores radios. Ter apparente itaqueprefato sydere percussi sunt omnes metu et admiratione qui istudinspiciebant. Uther etiam frater regis hostilem exercitum in Kambriapetens non minimo timore percussus quosque sapientes adibat ut quidportenderet stella notificarent. Inter ceteros iussit uocari Merlinum:nam et ipse in exercitu uenerat ut consilio ipsius res preliorumtractarent. Qui ut in presentia ducis astitisset, iussus est significationemsyderis enucleare. Mox ille in fletum erumpens reuocato spirituexclamauit et ait: 'O dampnum irrecuperabile, o orbatum populumBritannie, o nobilissimi regis migrationem! Defunctus est inclitus rexBritonum Aurelius Ambrosius; cuius obitu obibimus omnes nisi Deusauxilium subuectet. Festina ergo, dux nobilissime Uther, festina etconflictum cum hostibus ne differas. Uictoria tibi in manu erit et rexeris tocius Britannie. Te etenim sydus istud significat et igneus dracosub sydere. Radius autem qui uersus Gallicanam plagam porrigiturportendit tibi futurum filium et potentissimum cuius potestas omniaregna que proteget habebit. Alter uero radius significat filiam, cuiusfilii et nepotes regnum Britannie succedenter habebunt.'[134] At Uther in dubio tamen extans an uerum protulisset Merlinus,in hostes ut ceperat progreditur. Aduenerat namque prope Meneuiamita ut iter medietatis diei restaret. Cumque aduentus eius Gillomanio,Pascentio Saxonibusque qui aderant relatus fuisset, egressi sunt eiobuiam ut cum ipso congrederentur. Porro ut sese adinuicem

conspexerunt, statuerunt agmina sua in utraque parte comminusqueaccedentes pugnauerunt. Pugnantes autem interficiuntur hinc et indemilites ut in tali euentu fieri solet. Denique, cum multum dieipreterisset, preualuit Uther interfectisque Gillomanio et Pascentiotriumpho potitus est. Fugientes itaque barbari festinauerunt ad nauessuas sed in fugiendo a persequentibus ciuibus trucidabantur. Cessitprorsus uictoria duci fauente Christo qui post tantum laborem quamcitius potuit progressus est Guintoniam; preuenerant namque nuntiiqui casum regis indicauerant ipsumque iam ab episcopis patriesepultum fore prope cenobium Ambrii infra choream gigantum quamuiuens fieri preceperat. Audito etenim ipsius obitu conuenerant in urbeGuintonie pontifices et abbates atque totus [57v] clerus eiusdemprouintie et, ut tantum regem decebat, funus ipsius procurauerunt. Etquia uiuens adhuc preceperat ut in cymiterio quod ipse parauerat96sepeliretur, tulerunt eum ibidem atque cum regiis exequiishumauerunt.[135] At Uther frater eius conuocato regni clero et populo cepitdiadema insule annitentibusque cunctis sublimatus est in regem.Reminiscens autem expositionis quam Merlinus de supradicto syderefecerat iussit fabricari duos drachones ex auro ad similitudinemdrachonis quem ad radium stelle inspexerat. Qui ut mira arte fabricatifuerunt, obtulit unum in ecclesia prime sedis ecclesie Wintonie;alterum uero sibi ad ferendum in prelia retinuit. Ab illo itaque temporeuocatus fuit Uther Pendragon quod Britannica lingua capud drachonissonamus. Iccirco hanc appellationem receperat quia Merlinus eum perdrachonem in regem prophetauerat.[136] Interea Octa filius Hengisti atque Eosa cognatus suus cum solutiessent a federe quod Aurelio Ambrosio pepigerant, moliti sunt inferreinquietudinem regi atque nationes suas dilatare. Associabant namqueSaxones quos Pascentius conduxerat nuntiosque suos propter ceterosin Germaniam dirigebant. Maxima itaque multitudine stipatusaquilonares prouintias inuasit nec seuitie indulgere quieuit donec urbeset promontoria ab Albania usque Eboracum destruxit. Postremo cumurbem obsidere cepisset, superuenit Utherpendragon cum totafortitudine regni et cum illo preliatus est. Restiterunt fortiter Saxoneset irruptiones Britonum tolerantes ipsos in fugam propulerunt.Uictoria autem <potiti>1 insecuti sunt eos cedentes usque ad montemDamen dum sol diem stare permittebat. Erat autem mons ille arduus:in cacumine coriletum habens, in medio uero saxa prerupta latebrisferarum habilia. Occupauerunt eum Britones totaque nocte infra saxa

et corileta commanserunt. At ubi Arctos temonem uertere cepit,precepit Uther consules suos atque principes ad se uocari ut consilioeorum tractaret qualiter in hostes irruptionem facerent. Conueneruntcitius cuncti in presentia regis iussitque dicere quid consiliarentur.Gorloi duci Cornubie prius sententiam suam proferre preceperunt.Erat enim consilii magni atque etatis mature. 'Non est opus,' inquit,'ambagibus uanis aut sermonibus dum adhuc noctem restare conspicimus.Utendum nobis est audatia et fortitudine si uita et libertatefrui diutius uolueris. Magna est paganorum multitudo et pugnandiauida, nos uero rariores existimus. Si autem diem superuenireexpectauerimus, non censeo nobis utile ut cum eis congrediamur. Eia1 om. MS.97ergo, dum tenebre durant, densatis turmis descendamus ipsosque infracastra sua subito impetu inuadamus. Nam dum nichil hesitauerint necnos hoc modo uenturos existimauerint, si unanimiter irruentes usifuerimus audatia, triumpho sine dubio potiemur.' Placuit regiomnibusque sentencia illius monitis[58r]que suis paruerunt. Statutinamque per turmas et armati castra hostium petunt et unanimi affectuin ipsos irruere proponunt. At dum prope incederent, compereruntuigiles aduentum eorum qui soporatos socios sonitu lituorumeuigilauerunt. Turbati itaque hostes et stupefacti partim armare sesefestinant, partim formidine preoccupati quo impetus ducebatdiscurrebant. At Britones densatis incedentes turmis otius adeuntcastra et inuadunt repertoque aditu nudatis ensibus in hostes concurrunt.Qui ita ex improuiso occupati non utiliter reddideruntprelium, cum ceteri audatiam cum premeditacione recepissent. PorroBritones acriter irruere intendunt, trucidare conantur, et paganos admilia interficiunt. Denique capti sunt Octa et Eosa et Saxones penitusdissipati.[137] Post illam uero uictoriam petiuit urbem Alclud prouintieque illidisposuit pacemque ubique renouauit. Circuiuit etiam omnesScotorum nationes rebellemque populum a feritate sua deposuit.Tantamque namque iusticiam exercebat per patrias quantam alterantecessorum suorum non fecerat. Tremebant ergo in diebus eiusquicumque peruerse agebant, cum sine misericordia plecterentur.Denique pacificatis aquilonaribus prouintiis iuit Londoniam iussitqueibidem Octam et Eosam in carcere seruari. Festo igitur paschalisuperueniente precepit proceribus regni in eadem urbe conuenire utsumpto diademate tantum diem cum honore caelebraret. Parueruntergo cuncti et diuersi ex diuersis ciuitatibus uenientes instante

festiuitate conuenerunt. Celebrauit itaque sollempnitatem rex utproposuerat et gaudio cum proceribus suis indulsit. Leticiam agebantcuncti quia ipsos leto animo receperat. Aduenerant namque tot nobilescum coniugibus et filiabus suis leto conuiuio digni. Aderat interceteros Gorlois dux Cornubie cum Ingerna coniuge sua, cuiuspulchritudo omnes mulieres Britannie superabat. Cumque inter aliasinspexisset eam rex, subito incaluit amore illius ita ut postpositis ceteristotam intencionem suam circa eam uerteret. Hec sola erat cui ferculaincessanter dirigebat, cui aurea pocula familiaribus internuntiismittebat. Arridebat ei multociens, iocosa uerba interserebat. Quodcum comperisset maritus, confestim iratus ex curia sine licenciarecessit. Non affuit qui eum reuocare quiuisset, cum id solum amittere98timeret quod super omnia diligebat. Iratus itaque Uther precepitei redire in curiam suam ut de illata iniuria rectitudinem ab eosumeret. Cui cum parere diffugisset Gorlois, admodum indignatus estiurauitque iureiurando se uastaturum nationem illius nisi adsatisfactionem festinasset. Nec mora predicta ira inter eos manentecollegit exercitum magnum petiuitque prouintias Cornubie atqueignem in urbes et oppida accumulauit. At Gorlois non ausus estcongredi cum eo, quia eius minor erat armatorum copia; unde preelegitmunire oppida sua donec auxilium ab Hybernia impetrasset. Et cummagis pro uxore sua quam pro semetipso anxiaretur, posuit eam inoppido Tintagol in lit[58v]tore maris quod pro tuciore refugio habebat.Ipse uero ingressus est ca<s>tellum1 Dimilioc ne, si infortuniumsuperuenisset, ambo insimul periclitarentur. Cumque id regi nuntiatumfuisset, iuit ad oppidum in quo erat Gorlois et obsedit illud omnemqueaditum illius preclusit. Emensa tandem ebdomada reminiscens amorisIngerne uocauit Ulfin Ridcaradoch, familiarem sibi commilitonem,indicauitque in hec uerba quod affectauerat: 'Uror amore Ingerne necpericulum corporis mei euadere existimo nisi ea potitus fuero. Tuigitur adhibe consilium quo uoluntatem meam expleam aut aliterinternis anxietatibus interibo.' Ad hec Ulfin: 'Et quis tibi consiliariualuerit, cum nulla uis accedere queat qua eam infra oppidum Tintagoladeamus? Etenim situm est in mari et undique circumclausum ab ipsonec est alter introitus nisi quem angusta prebeat rupes. Ipsum tresarmati milites prohibere queunt, licet cum toto regno Britannieastitisses. Attamen si Merlinus uates operam insisteret dare, arbitror teposse consilio ipsius desiderio tuo potiri.' Credulus itaque rex iussituocari Merlinum; nam et ipse in obsidionem uenerat. Uocatusconfestim Merlinus, cum in presentia regis astitisset, iussus est

consilium dare quo rex desiderium suum in Ingerna expleret. Quicomperta anxietate quam rex patiebatur pro ea commotus est supertanto amore et ait: 'Ut uoto tuo potiaris utendum est tibi nouis artibuset tempore tuo inauditis. Scio medicaminibus meis dare figuramGorlois ita ut per omnia ipse uidearis. Si itaque parueris, faciam teprorsus similare eum, Ulfin uero Iordanum de Tintagol, familiaremsuum. Alia autem specie sumpta adero tertius poterisque tuto adireoppidum ad Ingernam atque aditum habere.' Paruit itaque rexdiligentemque animum adhibuit. Postremo commiss<a>2 familiaribussuis obsidione commisit se medicaminibus Merlini et in speciemGorlois transmutatus est. Mutatus est etiam Ulfin in Iordanum,1 catellum MS. 2 commissis MS.99Merlinus in Britahelem ita ut nemini quod fuerant comparerent.Deinde agressi sunt uiam uersus Tintagol et cum crepusculo adoppidum uenerunt. Indicato otius ianitori quod consul adueniret,aperte sunt ianue et intromissi sunt uiri. Quid enim aliud accessisset,cum prorsus ipse Gorlois reputaretur adesse? Commansit itaque rex eanocte cum Ingerna et sese desiderata uenere refecit. Deceperatnamque eam falsa specie quam assumpserat. Deceperat etiam ficticiissermonibus quos ornate conponebat. Dicebat enim se egressum essefurtim ab obsesso oppido ut sibi tam dilecte rei atque oppido suodisponeret. Unde ipsa credula nichil quod poscebatur abnegauit.Concepit quoque eadam nocte celeberrimum uirum illum A<r>turum1

qui postmodum ut celebris foret mira probitate promeruit.[138] Interea cum compertum esset per obsidionem regem non adesse,exercitus inconsulte agens muros diruere conatur et obsessum comitemad prelium prouocare. Qui etiam inconsulte faciens egressus est cumcommilitonibus suis arbitrans cum parua manu tot armatis se posseresistere. Pugnantes ergo hinc et inde inter primos peremptus estGorlois et socii sui dissipati. Captum est oppidum quod obsederantet opes introposite non equa sorte diuise. Nam ut cuique [59r]administrabat fortuna et fortitudo, capaci ungue rapiebat. Peractatandem huius ausi seuicia uenerunt nuncii ad Igernam qui et necemducis et obsidionis euentum indicarent. Sed cum regem in specieconsulis iuxta eam residere inspexissent, erubescentes admirabanturipsum quem in obsidione interfectum deseruerant ita incolumempreuenisse. Nesciebant enim que medicamenta Me<r>linus2 confecerat.Ad tales ergo rumores arridebat rex atque cum his uerbiscometissam amplexabatur: 'Non equidem interfectus sum, sed, ut ipsauides, uiuo. Doleo tamen oppidi mei destructionem sociorumque

meorum cedem. Unde nobis timendum est ne superueniat rex et nos inoppido isto intercipiat. Ibo igitur prius in obuiam et me pacificabocum ipso ne nobis deterius contingat.' Egressus itaque petiuit exercitumsuum et exuta specie Gorlois in Uther Pendragon rediuit. Cumqueomnem euentum didicisset, ob cedem Gorlois doluit sed ob Igernam amaritali lege solutam gauisus est. Reuersus itaque ad oppidum Tintagolcepit illud cepitque Igernam et uoto suo potitus est. Commanseruntdeinde pariter cum minimo amore ligati progenueruntque filium etfiliam.Fuit autem nomen filii Arturus, filie uero Anna. [139] Cumque dies ettempora preterissent, occupauit infirmitas regem eumque multis diebus1 Acturum MS. 2 Mellinus MS.100uexauit. Interim uero custodes carceris quo Octa atque Eosa, quossupermemoraui, tediosam uitam ducebant diffugierunt cum eis inGermaniam terroremque per regnum intulerant. Asserebat nanquerumor ipsos iam commonuisse Germaniam classemque maximamparauisse in exicium insule redituri. Quod et factum est. Redieruntetenim cum maxima classe sociisque innumerabilibus et partes Albanieingressi ciuitates atque ciues igne accendere afficiunt. Committituritaque exercitus Britannie Loth de Lodonesia ut hostes longius arceret.Erat autem ille consul Leis, miles strenuissimus, sapientia et etatematurus. Probitate ergo ipsius acclamante dederat ei rex Annam filiamsuam regnique sui curam dum infirmitati subiaceret. Hic cum in hostesprogressus esset, multociens repulsus est ab eis ita ut sese infra ciuitatesreciperet. Sepius uero fugabat eos atque dissipabat et nunc ad nemora,nunc uero ad naues diffugere cogebat. Fuit inter eos dubia preliorumdecertatio ita ut nesciretur cui uictoria proueniret. Superbia enimciuibus nocebat quia dedignabantur preceptis consulis obedire. Undedebiliores existentes nequibant imminentes hostes triumphare.[140] Uastata itaque pene insula, cum id regi nunciaretur, ultra quaminfirmitas expetebat iratus est iussitque cunctos proceres conuenire utipsos de superbia et debilitate sua corriperet. Et cum omnes inpresentia sua inspexisset, conuicia cum castigantibus uerbis intulitiurauitque quod ipsemet eos in hostes conduceret. Precepit itaque sibifieri feretrum quo asportaretur, cum gressum alterius modi abnegaretinfirmitas. Precepit etiam cunctos paratos esse ut, cum oportunitasaccederet, in inimicos progrederentur. Nec mora paratum est feretrum,parati [59v] sunt omnes diesque oportunus1 instabat. [141] Intropositoitaque rege Uerolamium perrexerunt ubi predicti Saxones uniuersumpopulum affligebant. Cumque nossent Octa et Eosa aduentum

Britonum regemque feretro aduectum, indignati sunt cum eo preliariquia in uehiculo aduenerat. Aiebant enim ipsum semimortuum esse nectantos uiros cum huiusmodi homine pugnare decere. Receperuntitaque sese infra urbem et ualuas quasi nichil timerent deserueruntapertas. At Uther, cum id sibi relatum fuisset, iussit otius obsidereciuitatem atque menia undique inuadere. Paruerunt ergo ciues eturbem obsederunt et menia inuaserunt. Stragem autem Saxonibusdantes fere dirutis muris ingressi sunt nisi Saxones ad ultimum resistereincepissent.2 Scandentes itaque muros omnimodis telis Britonesrepellebant. Denique cum utrinque decertarent, superuenit nox, que1 corrected from importunus in MS. 2 omission from MS. see Introduction,p. lv.101singulos ab armis ad quietem inuitauit. Quietem desiderabant multi,plures uero consilium quo aduersarios suos perderent. At Saxones cuminspexissent superbiam suam sibi nocuisse, Britones autem feretriumphasse, proposuerunt cum diluculo egredi inimicosque suos adcampestre prelium prouocare. Quod factum est. Nam ut diem protulitTitan, egressi sunt dispositis turmis ut propositum suum exequerentur.Quod uidentes Britones diuiserunt milites suos per turmas atque inobuiam uenientes prius inuadere ceperunt. Resistunt ilico Saxones,inuadunt Britones, et mutuam necem utrobique conficiunt. Postremocum multum diei preterisset, cessit uictoria regi Britonum interfectisqueOcta atque Eosa terga uerterunt Saxones. Cepit inde tantaleticia regem ita ut, cum prius sine iuuamine alterius sese erigerenequiret, leui conamine erectus resedit in feretro acsi subitamsanitatem recepisset. Solutus etiam in risum hilari uoce in huncsermonem prorumpebat: 'Uocabant ambrones me regem semimortuumquia infirmitate grauatus in feretro iacebam. Sic equidemeram. Malo tamen semimortuus ipsos superare quam sanus etincolumis superari sequenti uita perfuncturus. Prestantius enim estmori cum honore quam cum pudore uiuere.' [142] <Deuicti>1 autem,ut dictum est, Saxones non iccirco a malicia sua destiterunt sedaquilonares prouintias ingressi populos incessanter infestabant. QuosUther rex, ut proposuerat, affectabat insequi sed dissua<s>erunt2

principes quia eum grauior infirmitas post uictoriam occupauerat.Unde audatiores insistentes hostes omnibus modis regnum subderenituntur; machinantur qualiter regem dolo interficiant. Et cumalter aditus defecisset, statuerunt illum ueneno perdere. Quod factumest. Nam, cum in urbe Uerolamii iaceret, direxerunt in pauperecultu legatos qui statum curie addiscerent. Qui cum totum essedidicis<s>ent,3 inter cetera compererunt unum, quod nequicie ipsius

preelegerunt. Erat nanque prope aulam fons nitidissimae aquae quamsolitus erat potare cum ceteros liquores propter infirmitatemabhorreret. Fontem nanque agressi sunt nefandi homines ipsumqueundique affecerunt ueneno ita ut manans aqua tota corrumperetur. Utigitur potauit rex ex ea, festine morti succubuit. Succubuerunt etiamcenteni [60r] homines post illum donec comperta fraude cumulumterre superapposuerunt. Cum autem obitus regis diuulgatus fuisset,aduenerunt pontifices cum clero regni tuleruntque corpus eius adcenobium Ambrii et infra choream gigantum iuxta AureliumAmbrosium regio more humauerunt.1 Defuncti MS. 2 dissuaderunt MS. 3 didiciscent MS.102[143] Defuncto igitur Utherpendragon conuenerunt ex diuersisprouinciis proceres Britonum in ciuitatem Silcestrie, Dubricio UrbisLegionum archiepiscopo suggerentes ut Arturum filium eius in regemconsecraret. Arguebat enim eos necessitas quia audito predicti regisobitu Saxones conciues suos ex Germania inuitauerant et duceColgrino ipsos exterminare nitebantur. Subiugauerant etiam sibi totaminsule partem que a flumine Humbri usque ad Cathanensium mareextenditur. Dubricius ergo calamitatem patrie dolens associatis sibiepiscopis Arturum diademate regni insigniuit. Erat autem Arturus .xv.annorum iuuenis, inaudite uirtutis atque largitatis. In quo tantamgratiam innata bonitas prestiterat ut a cunctis fere populis amaretur.Insignibus itaque regiis iniciatus solitum morem seruans largitatiindulsit. Confluebat ad eum tanta multitudo militum ut ei quoddispensaret deficeret. Sic cui naturalis inest largitio cum probitate, licetad tempus indigeat, nullatenus tamen continua paupertas ei nocebit.Arturus ergo, quia in illo probitas largitionem comitabatur, statuitSaxones inquietare ut eorum opibus quae ei famulabatur ditaretfamiliam. Commonebat etiam id rectitudo, cum totius insulemonarchiam debuerat hereditario iure obtinere. Collecta deinde sibisubdita iuuentute Eboracum petiuit. Cumque id Colgrimo compertumesset, collegit Saxones, Scotos, et Pictos uenitque ei obuius cummultitudine maxima iuxta flumen Duglas; ubi facto congressuutrorumque exercitus in maiori parte periclitatus fuit. Uictoria tamenpotitus Arturus Colgrimum fugientem insecutus est ingressumqueinfra Eboracum obsedit. Audita itaque fratris sui fuga Baldulfus cumsex milibus uirorum obsidionem petiuit ut ipsum inclusum liberaret.Erat autem tunc ipse quando frater pugnauerat expectans aduentumCheldrici ducis iuxta maritima qui eis ex Germania in auxiliumuenturus erat. Cumque esset spatio .x. miliariorum ab urbe, statuit

nocturnum iter arripere ut furtiuam irruptionem faceret. Quod edoctusArturus iusserat Cadorem ducem Cornubie cum sexcentis militibus ettribus milibus peditum eadem nocte illi obuiare. Qui uiam qua hostespreteribant nactus inopinum impetum fecit dilaceratisque ac interfectisSaxonibus fugam facere coegit. Qui ultra modum anxiatus quoniamfratri suo auxilium subuectare nequiret deliberauit apud se qualitercolloquio ipsius frueretur. Existimabat enim aditum salutisutrorumque consilio machinari posse si illius presentiam adirequiuisset. Cum igitur alterius modi aditum non haberet, rasit capillossuos et barbam cultumque ioculatoris cum cythara cepit. Deinde infracastra deambulans modulis quos in lira componebat sese cytharistamexhibebat. Cumque nulli suspectus esset, accessit ad menia urbis103paulatim ceptam simultatem faciens. Postremo cum ab inclusiscompertus esset, tractus est funiculis infra muros et ad fratremconductus. [60v] Ex tunc uiso germano osculis et amplexibus seserefecit acsi ex morte resuscitatus esset. Denique cum post multimodasdeliberationes in desperationem egrediendi incidissent, remeabant iamlegati ex Germania qui duce Cheldrico sexcentas naues milite fortioneratas in Albaniam conduxera<n>t.1 Quo audito dissua<s>erunt2

consiliarii sui Arturo obsidionem diutius tenere ne si tanta multitudohostium superuenisset, dubium certamen commisissent. [144] Paruitigitur Arturus domesticorum suorum consilio recepitque sese infraurbem Londoniarum. Ibi conuocato clero et primatibus totiuspotestatis sue querit consilium quid obtimum quidue saluberrimumcontra paganorum irruptionem faceret. Communi tandem assensuillato mittuntur Armoricam nuntii ad regem Hoelum qui eicalamitatem Britannie notificarent. Erat autem Hoelus filius sororisArturi ex Budocio rege Armoricanorum Britonum generatus. Undeaudita inquietatione que auunculo ingerebatur iussit nauigium suumparari. Collectisque .xv. milibus armatorum proximo uentorum flatu inPortu Hamonis applicuit. Excepit illum Arturus quo honore decebatmutuos amplexus sepissime innectens.[145] Emensis postmodum paucis diebus urbem Kaerluideoit petunt apaganis quos supramemoraui obsessam. Hec autem in Lindiseiensiprouincia inter duo flumina super montem locata alio nomineLindocolinum nuncupatur. Ut igitur cum omni multitudine sua eouenerunt, preliat<i sunt>3 cum Saxonibus inauditam cedem inferentes.Ceciderunt nanque ex illis eadem die sex milia qui partim fluminibussubmersi, partim telis percussi uitam amiserunt. Unde ceteri stupefactirelicta obsidione fugam fecerunt. Quos Arturus insequi non cessauit

donec in nemore Colidonis uenerunt. Ibi ex fuga undique confluentesconati sunt Arturo resistere. Conserto itaque prelio stragemBritonibus faciunt sese uiriliter defendentes. Usi etenim a<r>borum4

auxilio tela Britonum uitabant. Quod Arturus intuens iussit arborescirca illam partem nemoris incidi et truncos ita in circuitu locari utegressus eis abnegaretur. Uolebat nanque ipsos inclusos tamdiuobsidere donec fame interirent. Quo facto iussit turmas suas ambirenemus mansitque tribus diebus ibidem. Cum igitur Saxones quouescerentur indigerent, ne subita fame perirent pecierunt eo pacto1 conduxerat MS. 2 dissuaderunt MS. 3 preliaturi MS. 4 amborum MS.104egressum1 ut relicto omni auro et argento cum solis nauibusGermaniam redire sinerentur. Promiserunt quoque se daturos eitributum ex Germania obsidesque inde mansuros. Tunc Arturusquesito consilio petitioni eorum adquieuit. Retinuit nanque ipsorumopes reddendique uectigalis obsides solumque abscessum largitus est.[146] Cumque illi in redeundo domum equora sulcarent, piguit peractepactionis retortisque uelis ambierunt Britanniam et Totonesium litusadiuerunt. Nacti deinde tellurem patriam usque ad Sabrinum maredepopulant, colonos letiferis uulneribus afficientes. Inde arrepto itinereuersus pagum Bado<n>is2 urbem obsiderunt. Idque cum reginunciatum esset, [61r] admirans ultra modum ipsorum facinusiudicium fieri iussit de illorum obsidibus breui hora suspendendis.Pretermissa etiam inquietatione qua Scotos et Pictos opprimereinceperat obsidionem dispergere festinauit: maximis uero angustiiscruciatus quoniam Hoelum nepotem suum grauatum morbo inciuitatem Aldclud deserebat. Postremo Sumersetentem prouinciamingressus cominus obsidione in hec uerba locutus est: 'Quoniamimpiissimi atque inuisi nominis Saxones fidem mihi dedignati sunttenere, ego fidem Deo meo conseruans sanguinem conciuium meorumhodie in ipsos uindicare conabor. Armate uos, uiri, armate etproditores istos uiriliter inuadite quos proculdubio auxiliante Deotriumphabimus.'[147] Hec eo dicente sanctus Dubricius Urbis Legionum archiepiscopusascenso cuiusdam montis cacumine in hunc modum celsauoce exclamauit: 'Uiri christiana professione insigniti, maneat in uobisconciuium uestrorum pietas et patrie qui proditione paganorumexterminati uobis sempiternum erunt opprobrium nisi ipsos defendereinstiteritis. Pugnate pro patria uestra et mortem si superuenerit ultropro eadem patimini. Ipsa enim uictoria est et anime remedium.Quicunque enim pro confratribus suis mortem inierit uiuam hostiam

se prestet Deo Christumque insequi non ambigitur qui pro fratribussuis animam suam dignatus est ponere. Si aliquis igitur uestrum in hocbello subierit mortem, sit ei mors illa omnium delictorum suorumpenitentia et ablutio, dum hoc modo eam recipere non diffugerit.' Necmora beati uiri benedictione hylarati festinauit quisque armari se etpreceptis eius parere. Ipse uero Arturus lorica tanto regi digna indutusauream galeam simulachro draconis insculptam capiti adaptat: humerisquoque suis clipeum uocabulo Priduuen in quo imago sancte Marie1 corrected from ingressum in MS. 2 Badouis MS.105Dei genetricis impicta ipsum in memoriam ipsius sepissime reuocabat.Accintus ergo Caliburno gladio optimo et in insula Auallonis fabricatolancea dextram suam decorat que nomine Ron uocabatur.Hec erat ardua lataque lancea, cladibus apta.1

Deinde dispositis cateruis Saxones suo more in cuneos dispositosaudacter inuasit. Ipsi tota die uiriliter resistebant Britones usqueprosternentes. Uergente tandem ad occasum sole proximum occupantmontem pro castro eum habituri. Multitudine etenim sociorumconfisis solus mons sufficere uidebatur. At ut posterus sol diemreduxit, ascendit Arturus cum exercitu suo cacumen sed in ascendendomultos suorum amisit. Saxones nanque ex summitate occurrentesfacilius ingerebant uulnera dum ipsos citior cursus in descensu ageretquam eos in ascensu. Britones tamen cacumen maxima ui adepti dextrishostium dextras suas confestim conferunt. Quibus Saxones pectorapretendentes omni nisu resistere nituntur. Cumque diei multum inhunc modum preterisset, indignatus est Arturus ipsis ita successissenec sibi uictoriam aduenire. Abstracto ergo Caliburno gladio nomensancte Marie proclamat et sese cito impetu infra densas hostium aciesimmisit. Quemcumque attingebat Deum [61v] inuocando solo ictuperimebat. Nec requieuit impetum suum facere donec quadringentosseptuaginta uiros solo Caliburno gladio peremit. Quod uidentesBritones densatis turmis illum sequntur stragem undique facientes.Ceciderunt ilico Colgrimus et Baldulfus eius frater et multa miliaaliorum. At Cheldricus uiso sociorum periculo continuo in fugam cumceteris uersus est.[148] Rex igitur potitus uictoria Cadorem ducem Cornubie iussitpersequi illos dum ipse Albaniam petere festinaret. Nunciatum illinanque fuerat Scotos atque Pictos obsedisse Hoelum in urbe Alcludqua ipsum supradixi infirmitate grauatum. Quocirca properabat ei inauxilium ne a barbaris occuparetur. Dux itaque Cornubie decemmilibus comitatus fugientes Saxones n<o>ndum2 insequi uoluit,

immo naues eorum festinanter exigere ut ingressum prohiberet. Moxut ipsis potitus est, muniuit eas militibus optimis qui introitumabnegarent paganis si ad easdem confugerent. Deinde festinat hostessequi, sectatos sine pietate trucidare preceptum Arturi facturus. Qui1 these words form an internally rhymed hexameter line: bec erat ardualataque lancea, cladibus apta. 2 nundum MS.106modo leonina1 feritate fulminabant nunc timido corde fugientesaliquando montes et cauemas montium petebant ut spatium uiuendihaberent. Postremo cum nichil eis tutamini accessisset, insulam Tenethlacero agmine ingrediuntur. Insequitur eos ibidem dux Cornubiesolitam cedem inferens. Nec requieuit donec perempto Cheldricocunctos deditioni compulit receptis obsidibus.[149] Pace itaque firmata profectus est Alchud quam Arturus iam abarbarica oppressione liberauerat. Deinde duxit exercitum suumMureis ubi obsidebantur2 Scoti et Picti qui tertio contra regemnepotemque suum dimicati ipsos usque ad eandem prouinciamdiffugerant. Ingressi autem stagnum Lumonoi occupauerunt insulasque infra erant securum refugium querentes. Hoc autem stagnumquadraginta insulas continens sexaginta flumina recepit nec ex eo nisiunum nec solum ad mare decurrit. In insulis uero sexaginta rupesmanifestum est esse totidem aquilarum nidos sustentantes que singulisannis conuenientes prodigium quod in regno uenturum esset celsoclamore communiter edito notificabant. Ad has itaque insulasconfugerant Picti hostes ut presidio stagni fruerentur: sed parum illisprofuit. Nam Arturus collecto nauigio flumina circuiuit ipsosque per.xv. dies obsidendo tanta afflixit fame ut ad milia morerentur. Dumqueillos in hunc modum opprimeret, Gillamurius rex Hibernie cummaxima barbarorum copia classe superuenit ut ipsis obsessis auxiliumsubuectaret. Pretermissa itaque obsidione cepit Arturus arma uerterein Hibernienses quos sine pietate laceratos coegit domum refretare.Potitus ilico uictoria uacauit iterum uastare gentem Scotorum atquePictorum incommutabili seuicie indulgens. Cumque nulli proutreperiebatur parceret, conuenerunt omnes episcopi miserande patriecum omni clero sibi subdito reliquias sanctorum et ecclesiastica sacranudis ferentes pedibus, misericordiam regis pro salute populi suiimploraturi. Mox ut presentiam regis habuerunt, flexis genibusdeprecati sunt [62r] ut pietatem supra contrita gente haberet. Satisetenim periculi intulerat nec opus erat perpaucos qui remanserantusque ad unum delere. Sineret illos portiunculam habere patrieperpetue seruitutis iugum ultro gestaturos. Cumque regem in huncmodum rogauissent, commouit eum pietas in lacrimas sanctorumque

uirorum petitioni adquiescens ueniam donauit.1 the variant reading genuina is recorded in the margin of the MS.2 corrected from obsedebantur in MS.107[150] His itaque gestis explorat Hoelus situm predicti stagniadmiraturque tot flumina, tot insulas, tot rupes, tot nidos aquilarumeodem numero adesse. Cumque id in mirum contulisset, accessitArturus dixitque illi aliud stagnum magis esse mirandum in eademprouincia. Erat quippe haut longe illinc latitudinem habens .xx. pedumeademque mensura longitudinem cum .v. pedum altitudine. Inquadrum uero si<u>e1 hominum arte siue natura constitutum quatuorgenera piscium infra .iiii. angulos procreabat nec in aliqua partiumpisces alterius partis repperiebantur. Adiecit etiam aliud stagnum inpartibus Gualliarum prope Sabrinam esse quod pagenses Linliguuamappellant, quod, cum in ipsum mare fluctuat, recipitur in modumuoraginis, sorbendoque fluctus nullatenus repletur ut riparummarginem operiat. Et dum mare decrescit, eructat adinstar montisabsortas aquas quibus demum ripas tegit et aspergit. Interim si genstotius regionis illius facie uersa prope astaret, recepta infra uestesundarum aspergine, uel uix uel nunquam elabi ualeret quin a stagnouoraretur. Tergo autem uerso non est irroratio timenda etiam si in ripisastaret.[151] Data igitur uenia Scotorum populo petiuit rex Eboracuminstantis natalis Domini festum celebraturus. Cumque urbemintroisset, uisa sacrarum ecclesiarum desolatione condoluit. Expulsonanque beato Sansone archiepiscopo ceterisque sancte religionis uiristempla semiusta ab officio Dei cessabant. Tanta etenim paganoruminsania preualuerat. Exin conuocato clero et populo Piramumcapellanum suum metropolitane sedi destinat. Ecclesias usque adsolum destructas renouat atque religiosis cetibus uirorum ac mulierumexornat. Proceres autem inquietatione Saxonum expulsos patriishonoribus restituit.[152] Erant autem ibi tres fratres regali prosapia orti, Loth uidelicetatque Urianus necnon et Anguselus, qui antequam Saxones preualuissentprincipatum illarum partium habuerant. Hos igitur utceteros paterno iure donare uolens reddidit Anguselo regiampotestatem Scotorum fratremque suum Urianum sceptro Murefensiuminsigniuit. Loth autem qui tempore Aurelii Ambrosii sororem2 ipsiusduxerat, ex qua Gwalguanum et Modredum genuerat, ad consulatumLodonesie ceterarumque conprouinciarum que ei pertinebant reduxit.Denique cum totius patrie statum in pristinam dignitatem reduxisset,1 sine MS. 2 corrected from uxorem in MS.

108duxit uxorem nomine Guenhuuaram ex nobili genere Romanorumeditam. Que in thalamo Cadoris ducis educata tocius insule mulierespulchritudine superabat.[62v] [153] Adueniente deinde sequenti estate parauit classem suamadiuitque Hibernie insulam quam sibi subdere desiderabat. Applicantiautem sibi predictus rex Gillamuri cum innumerabili gente obuiusuenit contra illum dimicaturus. Cumque prelium incepisset, confestimgens eius nuda et inermis misere lacerata confugit quo ei locus refugiipatebat. Nec mora captus est etiam Gillamuri et deditioni coactus.Unde ceteri principes patrie stupefacti exemplo regis deditionemfecerunt. Subiugatis itaque totius Hibernie partibus classem suamdirexit in Islandiam eamque debellato populo subiugauit. Exindiuulgato per ceteras insulas rumore quod nulla prouincia ei resisterepoterat, Doldauius rex Godlandie et Gunuasius rex Orcadum ultrouenere promissoque uectigali subiectionem fecerunt. Emensa deindehyeme reuersus est in Britanniam statumque regni sui in firmam pacemrenouans moram .xii. annis ibidem fecit.[154] Tunc inuitatis probissimis quibusque ex longe positis regniscepit familiam suam augmentare tantamque facetiam in domo suahabere ita ut emulationem longe manentibus populis ingereret. Undenobilisssimus quisque incitatus nichili pendebat se nisi sese ininduendo siue in arma ferendo ad modum militum Arturi haberet.Denique fama largitatis ac probitatis illius per extremos mundi cardinesdiuulgata reges transmarinorum regnorum nimius inuadebat timor neinquietatione eius oppressi nationes sibi subditas amitterent.Mordacibus ergo curis anxiati urbes atque urbium turres renouabant,1

oppida in congruis Iocis edificabant ut, si impetus Arturum in illosduceret, refugium si opus esset haberent. Cumque id Arturonotificatum esset, extollens sese quia cunctis timori erat totamEuropam sibi subdere affectat. Paratis deinde nauigiis Norguegiamprius adiuit ut illius diademate Loth sororium suum insigniret. Eratautem Loth nepos Sichelmi regis Norguegensium qui ea tempestatedefunctus regnum suum eidem destinauerat. At Norguegensesindignati illum recipere erexerant iam quendam Riculfum in regiampotestatem munitisque urbibus Arturo se posse resistere existimabant.Erat tunc Gwalgwanus filius predicti Loth .xii. annorum iuuenisobsequio Sulpicii pape ab auunculo traditus, a quo arma recepit. Ut1 corrected from innouabant in MS.109igitur Arturus, sicut dicere inceperam, in Norguegensi littore applicuit,obuiauit ei rex Riculfus cum uniuerso patrie populo preliumque

commisit. Et cum multum cruoris in utraque parte diffusum esset,preualuerunt tandem Britones factoque impetu Riculfum cum multisperemerunt. Uictoria igitur potiti ciuitates accumulata flammainuaserunt dispersisque pagensibus seuicie indulgere non cessaueruntdonec totam Norguesiam necnon et Daciam dominio Arturi summiserunt.[155] Quibus subditis, cum Loth in regem Norguesiepromouisset, nauigauit Arturus ad Gallias factisque turmis patriamundique ua[63r]stare incepit. Erat tunc Gallia prouincia Rome,Frolloni tribuno commissa qui eam sub Leone imperatore regebat. Quicum aduentum Arturi comperisset, collegit omnem armatum militemqui potestati sue parebat et cum Arturo preliatus est; sed minimeresistere quiuit. Nam Arturum iuuentus omnium insularum quassubiugauerat comitabatur. Unde tantum perhibebatur habereexercitum quantus erat difficilis ab ullo posse superari. Famulabaturquoque ei melior pars Gallicane milicie quam sua largitate sibiobnoxiam fecerat. Frollo igitur cum sese in deteriorem prelii partemincidere uidisset, relicto confestim campo Parisius cum paucis diffugit.Ibi resociato dilapso populo muniuit urbem iterumque affectauit cumArturo dimicare. At dum exercitum suum uicinorum auxilio roborareintenderet, uenit ex improuiso Arturus ipsumque infra ciuitatemobsedit. Emenso deinde mense, cum Frollo gentem suam fame periredoluisset, mandauit Arturo ut ipsi soli duellum inissent et cui uictoriaproueniret alterius regnum obtineret. Erat enim ipse magne statureet audacie atque fortitudinis quibus ultra modum confisus istamandauerat ut hoc modo aditum salutis haberet. Quod cum Arturonunciatum fuisset, placuit ei uehementer affectus Frollonis renunciauitquesese paratum esse1 predictam conuentionem tenere. Datoigitur in amba parte federe conueniunt in insulam quae erat extraciuitatem populo expectante quod de eis futurum erat. Ambo erantdecenter armati, super equos etiam mire uelocitatis residentes; nec eratpromptum dinoscere cui triumphus proueniret. Ut itaque erectislanceis in aduersis partibus steterunt, confestim subdentes equiscalcaria sese maximis ictibus percusserunt. At Arturus gestando cautiuslanceam Frollonem in summitate pectoris infixit eiusque telo uitatoquantum uigor sinebat illum in terram prostrauit. Euaginato quoqueense festinabat eum ferire, cum Frollo uelocius erectus pretensa lanceaoccurrit illatoque infra pectus equi Arturi letifero uulnere utrunque1 the variant reading fore is recorded in the margin of the MS.110concidere coegit. Britones ut regem prostratum uiderunt, timentes eumperemptum esse uix potuerunt retineri quin federe rupto in Gallos

unanimiter irruerent. At dum metam pacis iam egredi meditarentur,erectus est ocius Arturus pretensoque clipeo imminentem sibiFrollonem cito cursu petiuit. Instantes ergo cominus mutuos ictusingeminant alter alterius neci insistens. Denique Frollo inuento aditupercussit Arturum in frontem et, nisi collisione cassidis mucronemhebetasset, mortiferum uulnus forsitan induxisset. Manante igitursanguine cum Arturus loricam et clipeum rubere uidisset, ardentiori irasuccensus est atque erecto totis uiribus Caliburno impressit eum pergaleam infra caput Frollonis; quod in duas partes dissecuit. Quouulnere cecidit Frollo tellurem calcaneis pulsans et spiritum in aurasemisit. Cumque id per exercitum diuulgatum fuisset, concurreruntciues apertisque ualuis ciuitatem Arturo tradiderunt. Qui deinde [63v]uictoria potitus diuisit exercitum suum in duo et unam partem Hoelocommisit precepitque illi ut ad expugnandum Guitardum Pictauensiumducem iret. Ipse uero cum reliqua1 parte ceteras prouincias sibi rebellessubiugare uacauit. Mox Hoelus in Equitanniam ingressus urbes patrieinuasit Guitardumque pluribus preliis anxiatum deditioni coegit.Guasconiam quoque ferro et flamma depopulans principes eiusdemsubiugauit. Emensis interim .ix. annis, cum totius Gallie partespotestati sue summisisset, uenit iterum Arturus Parisius tenuitqueibidem curiam ubi conuocato clero et populo statum regni pace et legeconfirmauit. Tunc largitus est Beduero pincerne suo Etrusiam, quaenunc Normannia dicitur, <K>aioque2 dapifero Audegauensiumprouinciam, plures quoque alias prouincias nobilibus uiris qui inobsequio eius fuerant. Deinde pacificatis quibusque ciuitatibus etpopulis incipiente uere in Britanniam reuersus est.[156] Cum igitur sollennitas pentecostes aduenire inciperet, posttantum triumphum maxima leticia fluctuans Arturus affectauit ilicocuriam tenere regnique diadema capiti suo imponere: reges etiam etduces sibi subditos ad ipsam festiuitatem conuocare ut et illamuenerabiliter celebraret et inter p<r>oceres3 suos firmissimam pacemrenouaret. Indicato autem familiaribus suis quod affectauerat consiliumcepit ut in Urbe Legionum suum exequeretur propositum. InGlamorgantia etenim super Oscam fluuium non longe a Sabrino mariameno situ locata pre ceteris ciuitatibus diuiciarum copiis habundans1 corrected from cetera in MS. 2 Raioque MS. 3 poceres MS.111tante sollennitati apta erat. Ex una nanque <parte>! predictum flumennobile iuxta eam fluebat per quod transmarini reges et principes quiuenturi erant nauigio aduehi poterant. Ex alia uero parte pratis etnemoribus uallata regalibus prepollebat palaciis ita ut aureis tectorum

fastigiis Romam imitaretur. Duabus autem eminebat ecclesiis quarumuna in honore Iulii martyris erecta uirgineo <Deo>2 dictatarum choroperpulchre ornabatur. Alia quidem 3in beati3 Aaron eiusdem sociinomine fundata canonicorum conuentu subnixa tertiam metropolitanamsedem Britanniae habebat. Preterea ginnasium ducentorumphylosoforum habebat qui astronomia atque ceteris artibus eruditicursus stellarum diligenter obseruabant et prodigia eorum temporumuentura regi Arturo ueris argumentis predicebant. Tot igiturdeliciarum copiis preclara festiuitati edicte disponitur. Missis deinde indiuersa regna legatis inuitantur tam ex Galliis quam ex collateralibusinsulis occeani qui ad curiam uenire deberent. Uenerunt ergo Aguselusrex Albanie, que nunc Scocia dicitur; Urianus rex Murefensium;Caduanus rex Uenedotorum, qui nunc Nordgualenses dicuntur;Eddelin rex Demetarum, id est Suthgualensium; Cador rex Cornubie;trium etiam metropolitanarum sedium archipresules, Londoniensisuidelicet atque Eboracensis necnon et ex Urbe Legionum Dubricius.Hic Britannie [64r] primus et apostolice sedis legatus tanta religioneclarebat ut quemquam languore grauatum orat<i>onibus4 suis sanaret.Uenerunt nobilium ciuitatum consules: Moruid consul Claudiocestrie;Mauron Guigornensis; Anaraut Salesberiensis; Arthgal Cargueirensis,que nunc Warewic appellatur; Iugin ex Legecestria; Cursalem exKaicestria; Kinmarc dux Dorobernie; Galluc Guintoniensis;Urgennius ex Badone; Ionathal Dorecestrensis; Boso Ridocesis, idest Oxenefordie. Preter predictos consules uenerunt non minorisdignitatis heroes: Donaut Mappapo, Cheneus Mapcoil, PederurMaheridur, Grifud Mapnogoid, Regin Mapclaud, EddeleinMapcledauc, Kingar Mapbangan, Kinmarc, Gorbonian Masgoit,Clofaut, Run Mapneton, Kinbelin Maptrunat, Cathleus Mapcatel,Kinlith Mapnthon; plures quoque alii quorum nomina longum estenumerare. Ex collater<al>ibus5 etiam insulis Gillamuri rex Hibernie;Maluasius rex Hislandie; Doldauius rex Godlandie; Gunuasius rexOrchadum; Loth rex Norguegie; Aschillus rex Dacorum. Ex transmarinisquoque partibus Holdinus dux Rutenorum; Leodegariusconsul Bolonie; Beduerus pincerna, dux Normannie; Borrellus1 om. MS. 2 om. MS. 3 in honore beati MS., with honore underlined fordeletion. 4 oratonibus MS. 5 collateribus MS.112Cenomanensis; Kaius dapifer, dux Andegauensium; GuitardusPictauiensis; duodecim quoque pares Galliarum quos GerinusKarnotensis conducebat; Hoelus etiam dux Armoricanorum Britonumcum proceribus sibi subditis qui tanto apparatu ornamentorum,mularum et equorum incedebant quantum difficile est describere.

Preter hos non remansit princeps alicuius precii citra Hispaniam quinad istum edictum ueniret. Nec mirum: largitas nanque Arturi pertotum mundum diuulgata cunctos in amorem ipsius allexerat.[157] Omnibus igitur in urbe congregatis sollennitate instantearchipresules ad palatium ducuntur ut regem diademate regalicoronent. Dubricius ergo, quoniam in sua diocesi curia tenebatur,paratus ad celebrandum obsequium huius rei curam suscepit. Regetandem insignito !ad templum1 metropolitane sedis ordinate conducitur.A dextro enim et a leuo latere duo archipontifices ipsumtenebant. Quatuor autem reges, Albanie uidelicet atque Cornubie,Demetie et Uenedotie, quorum ius id fuerat, quatuor aureos gladiosferentes ante illum preibant. Conuentus quoque multimodorumcoronatorum miris modulationibus precinebat2. Ex alia autem partereginam suis insignibus laureatam archypresules atque pontifices adtemplum dedicatarum puellarum conducebant. Quatuor quoquepredictorum regum regine quatuor albas columbas more preferebant.Mulieres omnes que aderant illam cum maximo gaudio sequebantur.Postremo peracta processione tot organa tot cantus in utrisque fiunttemplis ita ut pre nimia dulcedine milites qui aderant nescirent quodtemplorum prius peterent. Cateruatim ergo nunc ad hoc, nunc ad illudruebant nec si totus dies celebrationi <adesset>,3 tedium aliquod ipsisgeneraret. Diuinis tandem obsequiis in utroque celebratis rex et reginadiademata sua deponunt assumptisque leuioribus ornamentis [64v] ipsead suum palacium cum uiris, ipsa ad aliud cum mulieribus epulatumincedunt. Antiquam nanque consuetudinem Troie seruantes Britonesconsueuerant mares cum maribus, mulieres cum mulieribus festiuosdies separatim celebrare. Collocatis postmodum cunctis <ut dignitas>4

singulorum expetebat <K>aius5 dapifer herminio ornatus, mille ueronobilibus comitatus qui omnes herminio induti fercula cum ipsoministrabant. Ex alia uero parte Beduerum pincernam uario totidemamicti secuntur qui in cyphis diuersorum generum multimoda poculacum ipso distribuebant. In palatio quoque regine innumerabiles1 ad sedem templum MS., with sedem underlined for deletion. 2 correctedfrom precinebant in MS. 3 om. MS. 4 om. MS. 5 Gaius MS.113ministri diuersis ornamentis induti obsequium suum prestabant moremsuum exercentes. Quem si omnino describere pergerem, nimiamprolixitatem historie generarem. Ad tantum etenim statum dignitatisBritannia tunc reducta erat quod co<pi>a1 diuiciarum, luxuornamentorum, facecia incolarum cetera regna excellebat. Quicunqueuero famosus probitate miles in eadem erat unius coloris uestibusatque armis utebatur. Facete etiam mulieres consimilia indumenta

habentes nullius amorem habere dignabantur nisi tertio in miliciaprobatus esset. Efficiebantur ergo caste et meliores et milites proamore illarum probiores.Ut tandem epulis peractis diuersi diuersos ludos composituri camposextra ciuitatem adeunt, mox milites simulachrum prelii sciendoequestrem ludum componunt; mulieres in edito murorum aspicientesin furiales amores flammas ioci more irritant. Alii cum cestibus, aliicum celtibus, alii cum hasta, alii ponderosorum lapidum iactu, alii cumscaccis, alii cum aleis ceterorumque iocorum diuersitate contendentesquod diei restabat postposita lite pretereunt. Quicunque ergouictoriam ludi sui adeptus erat ab Arturo largis muneribus ditabatur.Consumptis ergo primis in hunc modum tribus diebus instante quartauocantur cuncti qui ei propter honores obsequium prestabant et singulisingulis possessionibus, ciuitatibus uidelicet atque castellis, archiepiscopatibus,episcopatibus, abbaciis, ceterisque honoribus donantur.Beatus igitur Dubritius in heremitam uitam anhelans sese ab archiepiscopalisede deposuit. In cuius loco sacratur Dauid auunculus regiscuius uita exemplum totius bonitatis erat his quos doctrina imbuerat.In loco sancti Sansonis D<o>lensis2 archipresulis destinatur Teliausillustris presbiter Laudauie annuente Hoelo rege ArmoricanorumBritonum cui uita et boni mores uirum commendauerant. Episcopatusquoque Silcestrie Maugannio et Guintonie Duuiano decernitur.Decemitur quoque pontificalis infula Alsclud Eledemio. [158] Dumhec inter eos distribueret, ecce duodecim uiri mature etatis, reuerendiuultus, ramos oliue in signum legationis dextris ferentes moderatispassibus ingrediuntur et salutato rege litteras ei ex parte Lucii Hiberi inhec uerba obtulerunt:'Lucius rei publice procurator Arturo regi Britannie quod meruit.Admirans uehementer admiror super tue tyrannidis proteruia.1 coma MS. 2 Dalensis MS.114Admiror, [65r] inquam, et iniuriam quam Rome intulisti recolligensindignor quod extra te egressus eam cognoscere diffugias: necanimaduertere festines quid sit iniustis actibus senatum offendisse cuitotum orbem famulatum debere non ignoras. Etenim tributumBritannie, quod tibi senatus reddere preceperat quia Gaius Iuliusceterique Romane dignitatis uiri illud multis temporibus habuerunt,neglecto tanti ordinis imperio detinere presumpsisti. Eripuisti quoqueilli Galliam, eripuisti Allobrogum prouinciam, eripuisti omnes occeaniinsulas quarum reges dum Romana potestas in illis partibus preualuituectigal ueteribus meis reddiderunt. Quia ergo de tantis iniuriarum

tuarum cumulis senatus rectitudinem petere decreuit, mediantemAugustum proximi anni terminum prefigens Romam uenire tibi iubeout dominis tuis satisfaciens sententie quam eorum dictauit iusticiaadquiescas. Sin autem ego ipse partes tuas adibo et quicquid uesaniatua rei publice eripuit eidem mediantibus gladiis restituere conabor.'Que ut in presentia regum et consulum recitate fuerunt, secessitArturus cum eis in giganteam turrim qu<e>J in introitu <erat>2

tractaturus que contra talia mandata disponi deberent. Ac dum gradusascendere incepissent, Cador dux Cornubie, ut erat leti animi, in huncsermonem cum risu coram rege solutus est: 'Hucusque in timorefueram ne Britones longa pace quietos ocium quod ducunt ignauosfaceret famamque militie qu<a>3 ceteris gentibus clariores censenturin eis omnimodo deleret. Quippe ubi usus armorum uidetur abesse etalee et mulierum inflammationes ceteraque oblectamenta adesse,dubitandum non est ne id quod erat uirtutis, quod honoris, quodaudacie, quod fame, ignauia commaculet. Fere nanque transacti sunt .v.anni ex quo predictis deliciis dediti exercitio martis caruimus. Deusigitur ne nos de<bilit>aret4 segnicia Romanos in hunc affectuminduxit ut <in>5 pristinum statum nostram probitatem reducerent.'[159] Hec et his similia cum ceteris dicente uenerunt tandem ad sediliaubi collectis singulis Arturus illos in hunc modum affatus est:'Consocii' inquit, 'prosperitatis et aduersitatis, quorum probitateshactenus et in dandis consiliis et in miliciis agendis expertus sum,adhibete nunc unanimiter sensus uestros et sapienter preuidere quesuper talibus mandatis nobis agend<a>6 esse noueritis. Quicquidenim a sapientia diligenter preuidetur, cum ad actum accedit, facilius1 quam MS. 2 orn. MS. 3 que MS. 4 deliberaret MS. 5 orn. MS.6 agendum MS.115toleratur. Facilius ergo inquietationem Lucii tolerare poterimus sicommuni studio premeditati fuerimus quibus modis eam debilitareinstiterimus. Quam non multum nobis timendam esse existimo cumirrationabili causa exigat tributum quod ex Britannia habere desiderat.Dicit enim ipsum sibi dari debere quia Iulio Cesari ceterisquesuccessoribus suis redditum fuerit qui discidio ueterum nostroruminuitati cum armata manu applicuerunt atque patriam domesticismotibus uacillantem potestati sue ui et uiolentia summiserunt. Quiaigitur eam hoc modo adepti fuerunt, uectigal ex illa iniuste ceperunt.Nichil enim [65v] quod ui et uiolentia adquiritur iuste ab ullopossidetur. Qui uiolentiam intulit irrationabilem ergo causam pretenditqua nos iure sibi tributarios esse arbitratur. Quoniam autem id quodiniustum est a nobis presumpsit exigere, consimili ratione petamus ab

illo tributum Rome et qui fortior superuenerit ferat quod habereexoptauit. Nam si quia Iulius Cesar ceterique Romani regesBritanniam olim subiugauerunt uectigal nunc debere sibi ex illa reddidecernit, similiter ego censeo quod Romani tributum dare1 debentquia antecessores mei eam antiquitus obtinuerunt. Belinus etenimserenissimus ille rex Britonum auxilio fratris sui usus, Brennii uidelicetducis Allobrogum, suspensis in medio foro .xx. nobilioribus Romanisurbem ceperunt, captamque multis temporibus possederunt.Constantinus etiam Helene filius necnon Maximianus, uterque michicognatione propinqu<u>s,2 alter post alterum diademate Britannieinsignitus, thronum Romani imperii adeptus est. Cen<s>etisne3

ergo uectigal ex Romanis petendum? De Gallia autem et decollater<al>ibus4 insulis occeani non est respondendum cum illasdefendere diffugeret quando easdem potestati eorum subtrahebamus.'[160] Hec et his similia dicente Arturo Hoelus rex ArmoricanorumBritonum ceteros precedere iussus in hec uerba respondit:'Licet unusquisque nostrum totus in se reuersus omnia et de omnibusomni animo retractare ualeret, non existimo eum prestantius consiliumposse inuenire quam istud quod modo discretio sollertis prouidentietue redoluit. Prouide etenim prouidit nobis tua deliberatio Tullianoliquore lita unde constantis uiri affectum, sapientis animi effectum,optimi consilii profectum laudare indesinenter debemus. Nam si iuxtapredictam rationem Romam adire uolueris, non dubito quin triumphopociamur dum libertatem nostram tueamur, dum iuste ab inimicisnostris exigamus quod a nobis iniuste petere inceperunt. Quicunque1 dare dare MS. 2 propinqus MS. 3 Cencetisne MS. 4 collateribus MS.116enim sua alteri eripere conatur merito que <sua>1 sunt per eum quemimpetit amittit. Quia ergo Romani nobis nostra demere affectant, suaillis proculdubio auferemus si licentia nobis congrediendi prestabitur.En congressus cunctis Britonibus desiderandus, en uaticinia Sibille queueris testantur ex Britannico genere tertio nasciturum qui Romanumobtinebit imperium. De duobus autem adimpleta sunt <i>psius2

oracula cum manifeste sit preclaros, ut dixisti, principes Belinum etConstantinum imperii Romani gessisse insignia. Nunc uero te tertiumhabemus cui tantum culmen honoris promittitur. Festina ergo reciperequod Deus non differt largiri, festina subiugare quod ultro uultsubiugari, festina nos omnes exaltare qui ut exalteris nec uulnerarecipere nec uitam amittere diffugi<emus>.3 Ut autem hoc perficias.x. milibus armatorum presentiam tuam comitabor.'[161] Auguselus etiam rex Albanie, ut Hoelus finem dicendi fecerat,

quod super hac re affectabat in hunc modum manifestare perrexit: 'Exquo dominum meum ea que dixit affectare conieci, tanta leticia animoillapsa est quantam nequeo in presentia [66r] exprimere. Nichil enim intransactis debellationibus quas tot et tantis regibus intulimus egisseuidemur dum Romani et Germani illesi permaneant nec in illos cladesquas olim nostratibus ingesserunt uiriliter uindicemus. At nunc,quoniam nobis licentia agrediendi promittitur, gaudens admodumgaudeo et desiderio diei quo conueniemus exestuans sicio cruoremillorum quemadmodum fontem si triduo prohiberer ne biberem. O siillam lucem uidebo quam dultia erunt uulnera que uel recipiam uelinferam quando dextras conseremus. Ipsa etiam mors dulcis erit dumeam in uindicando patres nostros, in tuendo libertatem nostram, inexaltando regem nostrum perpessus <fuero>.4 Agrediamur igitursemiuiros illos et agrediendo perstemus ut deuictis ipsis eorumhonoribus cum leta pociamur uictoria. Exercitum autem nostrumduobus milibus armatorum militum exceptis peditibus augebo.'[162] Postquam etiam ceteri ad hoc que dicenda erant dixerunt,promiserunt ei singuli quot in obsequium suum debebant ita ut pretereos quos promiserat dux Armori<c>e5 ex sola insula Britannie .lx.milia omnibus armis armatorum computarentur. At reges ceteraruminsularum quoniam non duxerant in morem milites habere, peditesquos quisque debebat promittunt ita ut ex .vi. insulis, uidelicetHibernie, Hislandie, Godlandie, Orchadum, Norguegie atque Dacie,sexies .xx. milia essent adnumerata; ex Gallicarum autem ducatibus,1 om. MS. 2 opsius MS. 3 diffugiam MS. 4 fuerero MS. 5 /Irmorie MS.117Ruthenorum, Portuensium, Andegauensium, Pictauensium, .lxxx.milia; ex .xii. autem consulatibus illorum qui cum Gerino Carnotensiaderant duodecies centum. Quod inter totum fuit centum octogintamilia et tria milia et .cc. preter pedites qui sub numero non leuitercadebant.Rex igitur Arturus exceptus omnes in obsequium suum unanimiterparatos precepit eis celeriter repatriare et exercitum promissumdisponere et in kalendis Augusti portum Barbe fluuii festinare ut illincAllobrogum fines cum ipso adituri Romanis in obuiam uenirent.Imperatoribus autem per eorundem legatos mandauit se nequaquam eisredditurum tributum nec ob id ut sententie eorum adquiesceretRomam aditurum, immo ut ex illis appeteret quod ab illo iudicio suoappetere decreuera<n>t.1 Digrediuntur ergo legati, digrediuntur reges,digrediuntur proceres et quod eis preceptum fuerat perficere nondifferunt.

[163] Lucius igitur Hiberius agnita sententia huius responsi iussusenatus orientalibus edixit regibus ut parato exercitu secum adsubiugandum Britanniam uenirent. Conuenerunt ocius Epistrophusr<ex>2 Grecorum, Mustensar rex Affricanorum, Aliphatima rexHispanie, Hirtacius rex Parthorum, Bolcus rex Medorum, Sertoriusrex Libie, Serses rex Itureorum, Pandrasus rex Egipti, Misipsa rexBabilonie, Politetes rex Bitinie, Tencer dux3 Phrigie, Euander Syrie,Echion Boetie, Ypolitus Crete, cum ducibus et proceribus sibi subditis.Ex senatorio quoque ordine Lucius Catellus, Marius Lepidus, GaiusMetellus Cocta, Quintus Miluius Catulus, Quintus [66v] Carucius; totetiam alii quot inter totum quadringenta milia et .lx. et .c. computatisunt.[164] <D>ispositis4 itaque quibusque necessariis incipientibus kalendisAugusti iter uersus Britanniam arripiunt. Comperto itaque aduentuipsorum Arturus Modre<d>o5 nepoti suo atque Guenhumare regineBritanniam ad considerandum permittens cum exercitu suo PortumHamonis adiuit ubi tempestiuo uentorum afflatu mare ingressus est.Dum autem innumeris nauibus circumseptus prospero cursu et cumgaudio altum secaret, quasi media hora noctis instante grauissimussomnus eum intercepit. Sopitus etiam per somnum uidit ursum1 decreuerat MS. 2 r[. .]: supplied letters illegible in MS. because of abrasionor erasure. 3 corrected from rex in MS. 4 Quispositis MS. 5 Modreno MS.118quendam in aere uolantem cuius murmure tota litora intremebant;tembilem quoque draconem ab occidenti aduolare, qui splendoreoculorum suorum patriam illuminabat. Alterum uero alterioccurrentem miram pugnam committere. Sed prefatum draconemursum sepius irruentem ignito anhelitu comburere combustumque interram prosternere. Expergefactus ergo Arturus astantibus quodsomniauerat indicauit. Qui exponentes dicebant draconem significareeum, ursum uero aliquem gigantem qui cum ipso congred<e>retur;1

pugnam autem eorum portendere bellum quod inter ipsos futurumerat; uictoriam uero draconis illam quae ei proueniret. At Arturusaliud coniectabat existimans ob se et imperatorem talem uisionemcontigisse. Rubente tandem post cursum noctis aurora in portu Barbefluuii applicuerunt. Mox tentoria sua figentes expectauerunt ibideminsulanos reges et conprouincialium prouinciarum duces uenturos.[165] Interea nunciatur Arturo quendam mire magnitudinis gigantemex partibus Hispaniarum aduenisse et Helenam neptim ducis Hoelicustodibus eiusdem eripuisse et in cacumine montis, qui nunc Michaelisdicitur, cum illa diffugisse; milites autem insecutos nichil aduersus eumproficere. Nam siue mari siue terra inuadebant illum, aut naues eorum

ingentibus saxis obruebat aut diuersorum generum telis interimebat. Sedplures capiebat quos deuorabat semiuiuos. Nocte ergo sequenti insecunda hora assumpto Kaio dapifero et Bedu<e>ro2 pincerna clamceteris tentoria egressus <uiam>3 uersus montem arripuit. Tantananque uirtute preualendo negligebat contra talia monstra exercitumducere cum et suos hoc modo inanimaret et solus ad illa destruendasufficeret. Ut igitur prope montem uenerunt, aspexerunt quendam rogumsuper eum ardere, alium uero minorem qui non longe ab altero distabat.Dubitantes ilico super quem eorum habitaret gigas, Beduerum diriguntut cercitudinem rei exploraret. At ille inuenta quadam nauicula priusad minorem nauigauit quam aliter nequibat adire quoniam infra maresitus fuerat. Cuius dum cacumen cepisset ascendere, audito desuperfemineo ululatu primo inhorruit quia dubitabat monstrum illud adesse.Reuocata ocius audacia gladium euaginauit et ascenso culmine nichilaliudrepperit [67r] preter rogum quem prospexerat. Inspexit quoque tumulumrecenter factum et iuxta eum quandam anum flentem et eiulantem.Que ut eum aspexit, confestim fletu impediente in hunc modum profataest: 'O infelix homo, quod infortunium te in hunc locum subuectat?O inenarrabiles mortis penas passure! Miseret me tui, miseret, quia1 congrediretur MS. 2 Beducro MS. 3 inuiam MS.119tam detestabile monstrum florem iuuentutis tue in hac nocte consumet.Aderit ille sceleratissimus inuisi nominis gigas qui neptim ducis quammodo hic intumulaui et me illius altricem in hunc montem aduexit, quiinaudito mortis genere te absque cunctamine afficiet. Proh tristia fata:serenissima alumpna recepto infra tenerrimum pectus timore dum eamnefandus ille amplecteretur uitam diuturniori luce dignam finiuit. Utigitur illam que erat michi alter spiritus, altera uita, altera dulcedoiocunditatis fedo coitu suo deturpare nequiuit, detestanda ueneresuccensus michi inuite – Deum et senectutem meam testor – uim etuiolentiam ingessit. Fuge, dilecte mi, fuge ne si mecum more suocoiturus aduenerit, te hoc modo repertum miserabili cede dilaniet.' Atille quantum humane nature possibile est commotus eam amicis sedauituerbis et promisso festinati auxil<i>ix solamine ad Arturum reuersusest et omnia que inuenerat indicauit. Arturus igitur casum ingemiscenspuelle precepit eis ut sibi soli illum inuadere permitterent sed, sinecessitas accideret, in auxilium accedentes uiriliter aggrederentur.Direxerunt inde gressus ad maiorem montem et equos suos armigeriscommiserunt et cum Arturo precedente ascenderunt. Aderat auteminhumanus ille ad ignem illitus ora tabo semesorum porcorum quos

partim deuorauerat, partim uero uerubus infixos subterpositis prunistorrebat. Mox ut illos nichil tale premeditatus aspexit, festinauit clauamsuam sumere quam duo iuuenes uix a terra erigerent. Euaginauit ergorex gladium suum et pretenso clipeo quantum uelocitas sinebatproperauit eum precedere antequam clauam cepisset. At ille nonignarus male meditationis iam ceperat eam regemque <super>2

interpositum clipeum tanto conamine percussit quod sonitu ictus ettota litora repleuit et aures eiusdem ultra modum hebetauit. Arturusuero acri ignescens ira erecto in frontem ense uulnus intulit, tametsinon mortale, unde tamen sanguis in faciem et oculos eius profluenseorundem excecauit aciem. Interposuerat namque clauam ictui etfrontem suam a letali uulnere muniuerat. Excecatus autem profluentesanguine acrior insurgit et uelut aper per uenabulum in uenatorem, itairruit per gladium in regem et complectendo eum per medium coegitillum humi genua flectere. Arturus itaque reuocata uirtute ociuselabitur et celeriter nunc hinc nunc illinc nefandum gladio diuerberabatnec quieuit donec letali uulnere illato totum mucronem capiti impressitqua testa cerebrum protegebatur. Exclamauit uero inuisus ille et uelutquercus uentorum uiribus eradicata cum maximo sonitu corruit. Rexilico in risum solutus precepit Beduero amputare ei caput et dare uni1 auxilui MS. 2 om. MS.120armigerorum adferendum ad castra ut spectaculum intuentibus fieret.Dicebat autem [67v] se non inuenisse alium tante uirtutis postquamRithonem1 gigantem in Arauio monte interfecit qui ipsum adpreliandum inuitauerat. Hic namque de barbis regum quos peremeratfecerat sibi pelles et mandauerat Arturo ut2 diligenter suam barbamexcoriaret atque excoriatam sibi dirigeret et, quemadmodum ipseceteris preerat regibus, ita in honore eius eam ceteris barbissuperponeret. Sin autem prouocabat eum ad prelium et qui fortiorsuperuenisset pelles et barbam deuicti tulisset. Inito itaque certaminetriumphauit Arturus et barbam alterius cepit et spoliauit et postea nullifortiori illo obuiauerat ut superius asserebat. Uictoriam igitur utpredictum est adepti in secunde noctis diluculo ad tentoria sua cumcapite remeauerunt ad quod admirandum cateruatim concurrebant eiascribentes laudes qui patriam a tanta ingluuie liberauerat. At Hoelusob casum neptis sue tristis precepit edificari basilicam super corpusipsius in monte quo iacebat; qui nomen ex tumulo puelle nactusTumba Helene usque in hodiernum diem uocatur.[166] Congregatis tamen cunctis quos expectauerat Arturus illincAugustudunum progreditur quo imperatorem adesse existimabat. Ut

autem ad Albam fluuium uenit, nuntiatum est ei illum castra sua nonlonge posuisse et tanto incedere exercitu quanto, ut aiebant, resisterenequiret. Nec iccirco perterritus ceptis suis desistere uoluit sed superripam fluminis castra sua metatus est unde posset exercitum suumlibere conducere et, si opus accidisset, sese infra ea recipere. Duoetiam consules, Bosonem de Uado Boum et Gerinum Carnotensem,Galgwainum etiam nepotem suum Lucio Hibero direxit ut sugger<er>et3 ei quatinus recederet a finibus Gallie aut in postero die adexperiendum ueniret quis eorum maius ius in Galliam haberet.Iuuentus ergo curie maximo gaudio fluctuans cepit instimulareGalgwainum ut infra castra inciperet quo occasionem haberentcongrediendi cum Romanis. Perexerunt illi ad Lucium et preceperuntei a Gallia recedere <aut in postero die ad pugnandum uenire. At dumresponderet eis quod non deberet recedere>,4 immo ad regendum illamaccedere, interfuit Gaius Quintillianus eiusdem nepos qui dicebatBritones magis iactantia atque minis abundare quam audacia etprobitate ualere. Iratus ilico Galgwainus euaginato ense quo accinctuserat irruit in eum et eiusdem capite amputato ad equos cum sociis1 corrected from Irtbonem [?] in MS. 2 corrected from quod in MS.3 suggeret MS. 4 om. MS.: see Introduction, p. lv.121digreditur. Insecuntur itaque Romani partim pede partim equis utconciuem suum in legatos omni nisu diffugientes uindicent. AtGerinus Carnotensis, dum quidam eorum ipsum attingere inciperet, eximprouiso reuersus direxit lanceam suam atque ipsum per arma etmedium corpus foratum humi quantum potuit prostrauit. Inuidit igiturBoso de Uado Boum quoniam tantam probitatem fecisset Carnotensiset retorquens equum suum cui primo obuiauit ingessit lanceam infragulam sibi et letaliter uulneratum coegit caballum deserere quo euminsequebatur. Interea Marcellus Mutius maximo affectu uolensQuintillianum uindicare Galgwaino iam imminebat a tergo atqueceperat retinere, cum ipse continuo reuersus galeam cum capite usquead [68r] pectus gladio quem tenebat abscidit. Precepit etiam eiQuintilliano quem infra castra trucidauerat in <inferno>1 renuntiareBritones minis ac iactantia hoc modo abundare. Sociis deinde resociatishortatur ut pari impetu reuersi quisque suum prosternere laboraret.Acquiescentes igitur ei reuertuntur et quisque unum prosternit. AtRomani usque insequentes quandoque cum gladiis quandoque cumlanceis percutiebant eos sed nec retinere nec prosternere preualebant.Dum autem prope quandam siluam, ut dictum est, insequerentur,confestim egrediuntur ex illa circiter milia2 sex Britonum qui fugamconsulum comperti infra eam delitauerunt ut eis auxilium subuectarent.

Egressi autem subduxerunt calcaria equis suis et aeraclamore replentes et clipeos pectoribus pretendentes Romanos eximprouiso inuadunt et continuo in fugam propellunt. Sed etunanimiter insequentes quosdam eorum ab equis suis cum lanceis suisseiungunt, quosdam autem retinent, quosdam interficiunt. Quod cumPetreio senatori nuntiatum est, decem milibus comitatus subueniresociis suis festinauit; coegit Britones ad siluam ex qua egressi fuerantrecurrere; nec sine detrimento suorum. Diffugiendo etenim Britonesreuertebantur in strictis locis et insequentibus stragem ingerebantmaximam. Quibus hoc modo cedentibus Hiderus filius Nucii quinquemilibus incedebat et accelerabat ut eisdem subueniret. Resistunt ergoipsi et quibus terga paulo ante dederant nunc pectora opponentes ictusualidos uiriliter inferre elaborabant. Resistunt ergo Romani etquandoque eos prosternunt, quandoque uero ab illis prosternuntur. AtBritones tanto affectu desiderabant militiam, sed nec multum curabantin quem euentum inciderent dum eam incipiebant. Romani autemsapientius agebant; quos Petreius Cocta more boni ducis nunc adinuadendum nunc ad diffugiendum sapienter edocebat et ita maximum1 infernum MS. 2 duo is deleted before milia in MS.122dampnum ceteris impendebat. Quod cum Bosoni compertum esset,plures suorum quos audatiores nouerat seiunxit a ceteris et eos hocmodo affatus est: 'Quoniam nesciente Arturo istud prelium incepimus,cauendum nobis est ne in peiorem partem incepti nostri incidamus.Nam si in illa deciderimus, et maximum dampnum militum nostrorumincurremus et regem nostrum ad execrandum nos commouebimus.Resumite audatiam et sequimini me per cateruas Romanorum ut, sifortuna fauerit, Petreium interficiamus siue capiamus.' Subduxeruntitaque calcaria equis suis et cuneos hostium pari impetu penetrantes adlocum quo Petreius socios suos commonebat uenerunt. In quem otiusBoso irruens eundem per collum amplectitur et, sicut premeditatusfuerat, cum illo in terram corruit. Concurrunt ergo Romani ut eum abhostibus eripiant. Concurrunt Britones ut Bosoni auxilientur; fit itaqueinter eos maxima cedes, fit clamor, fit turbatio, dum hi ducem suumliberare, illi eundem retinere conarentur. Inuicem ergo uulnerabant etuulnerabantur, prosternebant et prosternebantur. Illic itaque uideripoterat quis hasta, quis gladio, quis telo preualeret. Denique Britonesdensata caterua incedentes impetumque ferentes Romanorum sese infrafortitudinem prelii sui cum Petreio recipiunt; sed confestim impetumfecerunt [68v] in illos iam rectore orbatos, iam in maiori partedebilitatos, iam eciam dilapsos atque terga eisdem ostendentes.

Incumbentes igitur ipsos a tergo cedunt, cesos prosternunt, prostratosdespoliant, despoliatos pretereunt ut ceteros insequantur. Set et plurescapiunt quos regi presentare affectant. Postremo, postquam satispericuli ipsis ingesserunt, remeauerunt cum spoliis et captiuis ad castraet indicantes quod sibi contigerat Petreium Coctam et ceteros captiuosArturo cum leticia uictorie obtulerunt. Quibus ille congratulans ethonores et honorum augmentationes promisit quoniam eo absentetantam probitatem egerant. Captiuos autem in carceribus trudereuolens seuocauit quosdam qui eos in crastinum Parisius ducerent etcustodibus opidi seruandum traderent donec ex illis aliud fieriprecepisset. Iussit etiam Cadorem ducem Beduerumque pincernamnecnon et duos consules, Borrellum et Richerium, cum familiis suisipsos conducere donec uenirent eo quo minime disturbationemRomanorum timuissent.[167] At Romani forte comperientes apparatum istum imperatoreiubente elegerunt quindecim milia suorum qui nocte illa iter eorumprecederent atque cum ipsis congressuri suos liberare perstarent.Ipsisque prefecerunt Wlterium Catellum et Carutium Quintum senatores,Euandrum etiam regem Sirie et Sertorium regem Libie; qui nocte123illa cum predictis militibus iussum iter arripuerunt et locum latibulisconuenientem adepti delituerunt quo ipsos ituros arbitrabantur. Maneautem facto Britones uiam inierunt cum captiuis et iam prope locumincedunt nescii quos dolos illis Romani instituerant. Cum ueropreterire incepissent, egressi ex inprouiso Romani ipsos nichil talepremeditatos occupauerunt et penetrauerunt. At illi, tametsi exinprouiso occupati atque dissipati fuissent, tandem tamen resociatiuiriliter resistunt et quosdam circa captiuos statuunt, quosdam autemper cateruas distribuunt qui cum hostibus congrediantur. Agminiautem illi quod ad conseruandum captiuos statuerant Richerium etBeduerum prefecerant. Cador uero dux Cornubie atque Borrellusceteris preponuntur. Set Romani omnes sine ordine eruperant neccurabant suos per turmas disponere; omni nisu perstantes Britonibusstragem dabant dum turmas disponere, dum semet ipsos defendereelaborarent. Unde ultra modum debilitati, illos quos conducebantturpiter amisissent, nisi fortuna optatum auxilium eis accelerasset.Gwitardus etenim dux Pictauensium comperto predicto dolo cumtribus milibus aduenerat cuius auxilio freti tandem preual<u>ere1 etuicem predicte stragis impudentibus grassatoribus redd<id>ere.2

Attamen multos suorum in primo congressu amiserunt. Amiseruntetenim illum inclitum Cenomannorum consulem Borrellum qui, cum

Euandro rege Sirie congrederetur, lancea ipsius infra gulam infixusuitam cum sanguine eructauit. Amiserunt quoque quatuor proceresnobiles, Hyrelglas de Periron, Mauricum Kaerdorcananensem, Aliducde Tintagol, Er filium Hider, quibus audatiores non facile reperiripoterant. Nec enim audatie sue desistentes sibi desperauerunt sed omninisu instantes et captiuos custodire et inimicos [69r] prosternereintendebant. Romani tandem congressum eorum ferre non ualentesocius reliquerunt campum et castra sua petere ceperunt. At Britonesusque sequentes stragem inferunt, complures capiunt, nec requieueruntdonec Wlteio Catello et Euandro rege Sirie peremptis ceteros penitusdissipauerunt. Habita igitur uictoria captiuos quos ducebant miseruntParisius atque cum illis quos recenter ceperant ad regem suumrepedantes spem summe uictorie promittebant cum admodum pauci detot superuenientibus hostibus triumphum habuissent.[168] Lucius autem Hiberus tales casus moleste ferens animum suumdiuersis cruciatibus uexatum nunc huc nunc illuc reuoluit hesitando ancepta prelia cum Arturo committat an infra Augustudunum receptus1 preualere MS. 2 reddere MS.124auxilium Leonis imperatoris expectet. Adquiescens tandem formidininocte sequenti predictam ciuitatem aditurus Lengrias cum exercitibussuis ingreditur. Quod ut Arturo compertum est, affectans iter eiusprecedere eadem nocte relicta a leua ciuitate quandam uallemingreditur qua Lucius transgressurus erat: que Sessia uocabatur.Commilitones igitur suos per cateruas disponere uolens legionemunam cui prefecerat <Moruid>x consulem iussit adesse ut, si opusaccidisset, sciret ubi posset sese recipere et resociatis turmis iterumhostibus prelia ingerere. Ceteros etiam per cateruas septenasdistribuens in2 unaquaque caterua quinquies mille et quingentos etquinquaginta quinque uiros omnibus armis instructos collocauit. Parsquoque statutarum turmarum disponitur equestris, pars autem alterapedestris. Daturque preceptum tale inter eos ut, dum pedestris turmaad inuadendum intendat, equestris ilico ab obliquo superueniensstricto agmine dissipare hostes nitatur. Erant autem pedestres caterue3

Britannico more cum dextro et sinistro cornu in quadrum statute:quarum uni Augusellus rex Albanie et Cador dux Cornubie, unus indextro cornu et alius in sinistro cornu, preficiuntur; alii uero duoinsignes consules, Gerinus uidelicet Carnotensis et Boso de Ridichen,que lingua Saxonum Oxeneford nuncupatur; tertie uero turme Aschilrex Dacorum atque Loth rex Norguegensium; quarte Hoelus duxArmoricorum atque Gwalgwainus nepos regis. Post has autem quatuor

fuerunt alie quatuor a dorso statute: quarum uni preponuntur Kaiusdapifer et Beduerus pincerna; alii autem preficiuntur Holdinus duxRuthenorum et Gwitardus dux Pictauensium; tertie Iugenis deLegecestria et Ionathal Dorecestrensis atque Cursalem de Kaicestria;quarte uero Urgennius de Badone. Ipse quoque post hos elegit sibi etlegioni uni quam sibi adesse affectauerat locum quendam quo aureumdraconem infixit quem pro uexillo habebat: ubi uulnerati atque fatigati,si necessitas compulisset, quasi ad castrum confugissent. Aderantautem in legione illa quam secum habebat sex milia et sexcentisexaginta sex.[169] Dispositis itaque cunctis commilitones suos in hec uerbaprofatur: 'Domestici mei qui Britanniam terdenorum regnorum fecistisdominam, uestre congratulor probitati [69v] quoniam nullatenusdeficere, immo magis ac magis uigere considero. Quamquam quinqueannis inexercitati oblectamentis ocii potius quam usui militie deditisitis, nequaquam tamen ab innata bonitate degenerauistis sed in ipsa1 om. MS. 2 et in MS. 3 turme caterue MS.125perseuerantes Romanos in fugam propulistis. Qui instimulantesuperbia sua libertatem uobis demere affectauerunt, qui ampliorinumero incedentes ingerere prelia ceperunt, qui congresui uestroresistere non ualuerunt, sese turpiter infra ciuitatem istam receperunt.Ex qua ad presens egressuris et per istam uallem Augustudunumpetituris obuiam poteritis adesse et nichil tale premeditatos uelutpecudes occupare. Sane orientalium generum segnitiem in uobisesse existimabant, dum patriam uestram facere tributariam etuosmetipsos subiugare affectarent. Numquid nouerunt que bella Dacisatque Norguegensibus Gallorumque ducibus intulistis quos meesubdi<id>stis1 potestati et ab eorum pudendo dominio liberauistis?Qui igitur in grauiore decertatione ualuimus, in hac leuiori sine dubiopreualebimus si pari affectu semiuiros illos elaborauerimus opprimere.Quantos honores quisque uestrum possidebit, si uoluntati mee atquepreceptis meis ut fideles commilitones adquieueritis! Subiugatis etenimipsis Romam continuo petemus, petitam capiemus, captam autempossidebimus. Ergo aurum, argentum, palatia, turres, opida, ciuitates,et ceteras uictorum diuitias habebitis.' Adhuc autem ipso dicenteomnes uno clamore assentiunt parati prius mortem recipere quamuiuente ipso campum diffugiendo relinquere.[170] At Lucius Hiberus comperiens insidias que ei parabantur noluit,ut affectauerat, diffugere sed reuocata audatia ipsos in eadem ualleadire. Denique duces suos conuocauit atque cum his uerbis ipsos

allocutus est: 'Patres uenerandi quorum imperio et orientalia etoccidentalia regna subici deberent, ueterum uestrorum memores estotequi ut aduersarios rei publice superarent non abhorrebant effunderesanguinem suum sed exemplum bonitatis, probitatis et militie posterissuis relinquentes ita decertabant acsi in prelio Deus non prouidisset eosmorituros. Triumphabant ergo sepius et triumphando mortemeuadebant, quia nulli erat alia mors preuentura quam que exprouidentia Dei condescendebat. Augebatur itaque res publica,augebatur eorundem probitas et quod honestatis, quod honoris, quodlargitatis in generosis esse solebat in eis diutius uigens ipsos et ipsorumposteros in dominium totius orbis promouebat. Id igitur in uobisexcitare desiderans hortor uos ut auitam bonitatem reuocetis atque ineadem perstantes et inimicos uestros in ualle qua uobis insidianturpetatis et quod uestrum est ab illis exigere contendatis. Ne existimetisme iccirco infra ciuitatem hanc receptum esse ut uel eos uel eorum1 subdistis MS.126congressus abhorruissem, immo arbitrans quod nos stulte prosequerentur,prosequentibus uero ex inprouiso obuiaremus atque ipsossegregatim irruentes magna strage infestemus. Nunc autem, quoniamaliter quam rati eramus fecerunt, et nos aliter faciamus. [70r] Petamusetenim illos et audacter inuadamus. Uel si conualuerint, unanimiterresistamus primumque impetum toleremus et sic procul dubiotriumphabimus. In pluribus etenim decertationibus qui in primocongressu perstare potuit cum uictoria sepissime abiuit.' Ut his itaqueet pluribus aliis finem dicendi fecit, omnes uno assensu fauentes sotiasquoque manus iureiurando promittentes ad armandum sese festinant.Armati tandem Lengrias egrediuntur atque predictam uallem adieruntubi Arturus cateruas suas statuerat. Porro illi duodecim cuneataagmina atque omnia pedestria fecerunt que Romano more ad modumcunei ordinata sex milia militum cum sexcentis sexuaginta sex singulaomnia continebant. Set et unicuique suos ductores dederunt ut monitueorum et inuaderent et ceteris irruentibus resisterent: uni etenimprefecerunt Lucium Catellum et Aliphatimam regem Hispanie; alteriuero Hirtacium regem Parthorum1 et Marium Lepidum senatorem;tertie Bocum regem Medorum et Gaium Metellum senatorem;quart<e>2 Se<r>torium3 regem Libie et Quintum Miluiumsenatorem. Hec quatuor agmina in prima acie statuta fuerunt. Post ipsauero alia quatuor a dorso: quorum uni Sersem regem Itureorumpreposuerunt; alteri uero Pandrasum regem Egypti; tertie Politetemducem Bithinie; quarte Teucrum ducem Phrygie. Post hec quoque alia

quatuor: et cuidam illorum dederunt Quintum Carutium senatorem;alii autem Lelium Hostiensem; tertie etiam Sulpicium Subbuculum;quarte Mauritium Siluanum. Ipse autem inter eos nunc hac nunc illacincedebat suggerendo, docendo qualiter sese haberent. In medioetiam auream aquilam quam pro uexillo duxerat iussit firmiter poniet quoscumque casus segregasset submonuit ut ad eam reuerticonarentur.[171] Postquam tandem in aduersa parte hinc Britones illinc Romanierectis steterunt telis, confestim audito classicorum sonitu agmen illudcui rex Hispanie et Lucius Catellus preera<n>t4 in cateruam illamquam rex Scotie et dux Cornubie ducebant audacter irruit sed illamstricte irruentem nequaquam disgregare potuit. Cui itaque seuissimeinuadenti occurrit caterua quam Gerinus et Boso regebant et, dum alia1 his is deleted before Partborum in MS. 2 quartum MS. 3 SenatoriumMS. 4 preerat MS.127ut predictum est resisteret, subito cursu equorum impetum in eademfecit et, penetrata illa, obuiauit agmini quod rex Parthorum ducebatcontra turmam Aschilli1 regis Dacorum. Nec mora concurrunt hinc etinde caterue et sese mutuo penetrantes maximam pugnam lacessunt. Fititaque miseranda cedes inter eos cum supremo clamore et terramuertice et calcaneis pulsantes uitam in utraque parte cum sanguineeructant. Set prius dampnum Britonibus illatum est, quia Bedueruspincerna peremptus fuit et Kaius dapifer letaliter uulneratus. Nam dumBeduerus BOCCO regi Medorum obuiaret, [70v] lancea eiusdemconfossus inter hostiles cateruas peremptus corruit. Kaius autemdapifer dum ipsum uindicare conaretur, infra Medorum turmascircumdatus mortiferum uulnus suscepit. Qui tamen more boni militiscum ala,quam ducebat uiam aperiens cesis et dissipatis Medis sese infrasuos integra caterua recepisset, nisi in obuiam uenisset agmini regisLibie cuius irruptio illos quos ducebat omnes disgregauit. Utcumquetamen cum paucis retro cedens ad aureum difugit draconem cumcorpore Bedueri. O quanta lamenta Neustriensium dum corpusBedueri sui ducis tot uulneribus dilaniatum aspicerent! O quantosetiam Andegauensium planctus dum Kaii sui consulis uulnera pluribusmodis tractarent! Sed non opus erat querela quia undique sanguinolenteacies mutuo irruentes non permittebant ei<s>2 spatium predictigemitus quin ipsos ad defendendum sese coegissent. [172] Hirelglasergo nepos Bedueri ultra modum ob mortem ipsius commotustrecentos suorum assotiauit sibi et uelut aper infra turmam canum sicper hostiles cateruas subito cursu equorum locum ubi uexillumMedorum regis aspexerat petiuit, parum excogitans quid sibi

contingere posset dum auunculum suum uindicaret. Adeptus tandemlocum quem affectauerat, predictum regem peremit, peremptumque ad

sotios suos deportauit, deportatum autem iuxta corpus pincerneomnino dilaniauit. Deinde maximo clamore conciuium suorum turmashortabatur in hostes irruere crebrisque irruptionibus infestare dum eisuirtus recenter feruebat, dum illis formidolosis pectus tremebat, dumcomminus imminentes sapientius quam ceteri per cateruas disposuissentatque crudelius dampnum ingerere sepius ualuissent.Inanimati igitur hortamine illius impetum in hostes undique fecerunt,quo maxima strages utrisque facta fuit. In parte quoque Romanorumexceptis innumerabilibus aliis Alifatima rex Hispanie et MicipsaBabiloniensis, Quintus quoque Miluius et Marius Lepidus senatorescorruerunt. Corruerunt etiam in parte Britonum Holdinus dux1 Aschilli added in margin of MS. 2 ei MS.128Ruthenorum et Leodegarius Bolonensis, tres etiam consules Britannie,Cursalem Caicestrensis et Gualauc Salesberiensis et Urbgennius deBadone. [173] Unde turme quas conducebant ultra modum debilitateretrocesserunt donec uenerunt ad aciem Armoricanorum Britonumquam Hoelus et Gwalgwanus regebant. Que itaque uelut flammaignescens impetum facit in hostes et reuocatis illis qui retrocesserantillos qui paulo ante insequebantur diffugere coegit. Sed et usqueinsequentes nunc ipsos diffugientes prosternit, nunc interficit necstragem ingerere cessit donec ad turmam imperatoris uenit. Qui uisacalamitate sociorum properat ipsis succursum prestare. [71 r] Initoitaque congressu debilitantur Britones. Chinmarhogus siquidem consulTrigerie necnon et duo milia secum corruerunt. Corruerunt etiam tresincliti proceres, Richomarcus et Bloccouius atque Iagwiuius deBodloano, qui si principes fuissent regnorum ob tantam probitatemquam habebant uentura etas famam eorum celebraret. Nam et dumpredictum impetum cum Hoelo et Gwalgwino facerent non euadebathostis cui imminebant quin ei uitam uel gladio ue<l> lancea1

eripuissent. Set postquam inter aciem Lucii uentum fuit, undique aRomanis circumsepti cum predicto consule et predictis militibusconciderunt. Hoelus igitur et Gwalgwinus quibus meliores preterita2

secula non genuerant comperta strage suorum acriores institerunt etnunc hac nunc illac unus in una parte alter in altera parte discurrentescuneum imperatoris infestabant. At Gwalgwainus semper recentiuirtute exestuans nitebatur ut aditum congrediendi cum Lucio haberet.Nitendo ut audacissimus miles irruebat, irruendo hostes prosternebat,prosternendo cedebat. Hoelus quoque non inferior illo ex parte alia

fulminabat, socios etiam suos hortabatur et inimicos feriebat;eorumque ictus haut timidus recipiebat nec ulla hora deficiebat quinsepissime percuteret et percuteretur. Non facile diffiniri poterat quiseorum alterum excederet.Porro Gwalgwainus cedendo turmas, ut predictum est, inuenit tandemaditum quem adoptabat et in imperatorem irruit et cum illo congressusest. At Lucius prima iuuentute florens multum audatie, multumuigoris, multum probitatis habebat nichilque magis desiderabat quamcongredi cum milite tali qui eum co<e>gisset3 experiri quantum inmilitia ualuisset. Resistens itaque Gwalgwaino congressum eius mireletatur et gloriatur quia tantam famam de eo audierat. Commissodiutius inter se prelio dant ictus ualidos et clipeos ictibus preponendo1 uelancea MS. 2 corrected from predicta in MS. 3 cogisset MS.129uterque neci alterius imminere elaborat. Dum autem acrius in huncmodum decertarent, ecce Romani subito recuperantes impetum inArmoricanos faciunt et imperatori suo subuenientes Hoelum etGwalgwainum cum suis turmis cedendo pepulerunt donec in obuiamArturo et eiusdem agmini ex inprouiso uenerunt. [174] Ipse etenimaudita suorum strage que paulo ante eisdem dabatur cum legioneirruerat et abstracto Caliburno gladio optimo celsa uoce atque hisuerbis commilitones suos inanimabat, inquiens: 'Quid facitis, uiri? Utquid muliebres permittitis illesos abire? Ne abscedat ullus uiuus!Mementote dexterarum uestrarum xque tot preliis exercitate terdenaregna potestati mee subdiderunt. Mementote auorum uestrorum quosRomani dum fortiores erant tributarios fecerunt. Mementote libertatisuestre quam semiuiri isti et uobis demere debiliores affectant. Ne abeatullus uiuus, ne abeat! Quid facitis?' Hec et plura alia uociferandoirruebat in hostes, prosternebat, cedebat, et cuicumque obuiabat autipsum aut ipsius equum uno ictu interficiebat. Diffugiebant ergo ipsumuelut belue ferocem [71 v] leonem quem seua fames instimulat addeuorandum quicquid casus subuectat. Arma sua nichil eis proficiebantquin Caliburnus dextra tam uirtuosi regis uibratus cogeret ipsosanimas eructare cum sanguine. Duos reges, Sertorium LibieBithinieque Politetem, infortunium ei obuios fecit quos abscisiscapitibus ad tartara direxit. Uiso igitur rege suo in hunc modumdecertare Britones maiorem audatiam capessunt, Romanos unanimiterinuadunt, densata caterua incedunt. Et dum ex una parte pedestreshoc modo infestarent, equestres ex alia parte prostternere et penetrareconabantur. Resistunt tamen acriter Romani et monitu Lucii illustrisregis uicem illate cladis Britonibus reddere elaborant. Tanta

igitur ui in utraque pugnatur parte acsi tunc primum recenter conuenirent.Hinc autem Arturus sepius et sepius ut predictum est hostespercutiens Britones ad perstandum hortabatur. Illinc uero LuciusHiberus Romanos suos et monebat et in preclaras probitatesmultotiens ducebat. Nec ipse cessabat ferire sed in omnes partesturmas suas circueundo quemcumque hostem casus offerebat uelgladio uel lancea perimebat. Fiebat itaque in utraque parte cedesabhorrenda quia quandoque Britones quandoque Romani uersa uicepreualebant. [175] Postremo dum talis decertatio inter eos fieret, ecceMoruid consul Cladiocestrie cum legione, quam esse infra collessuperius dixi, subito cursu occurrit et hostes nichil tale premeditatos adorso inuadit, inuadensque penetrauit, penetrans dissipauit atquemaximam stragem fecit. Tunc multa milia Romanorum conciderunt.Tunc tandem Lucius imperator infra turmas occupatus cuiusdam130lancea confossus interiit. At Britones usque insistentes uictoriam licetmaximo labore habuerunt.Disgregati igitur Romani partim deuia et nemora cogente timorecarpebant, partim ciuitates et ad opida et quecumque tutissima locadiffugiebant. Quos Britones omni nisu insequendo miserabili nece etcede afficiunt, capiunt, dispoliant ita quod maxima pars eorum ultroprotendebat manus suas muliebriter uincendas ut pa<u>xillum1

uiuendi spacium haberet. Quod diuine potentie stabat loco cum etueteres eorum priscis temporibus auos istorum inuisis inquietationibusinfestassent; et isti tunc libertatem quam illi eisdem demere affectabanttueri instarent, abnegantes tributum quod ab ipsis iniuste exigebatur.[176] Habita denique uictoria illa Arturus corpora procerum suorumab hostilibus cadaueribus separari iubet, separata autem regio moreparari, parata uero ad comprouinciales abatias deferri ut ibidemhonorifice sepelirentur. At Beduerus pincerna ad Baiocas ciuitatemsuam, quam Beduerus primus et proauus suus edificauerat, abNeustrensibus cum maximis lamentis deportatur. Ibi in quodamcimiterio quod in australi parte ciuitatis erat iuxta murum honorificepositus fiiit. Cheudo autem ad Camum, opidum quod ipse construxerat,grauiter uulneratus asportatur et paulo post eodem uulneredefunctus [72r] in quodam nemore in cenobio heremitarum, quiibidem non longe ab opido erant, ut decuit Audegauensium ducemhumatus fuit. Holdinus quoque dux Ruthenorum Flandrias delatus inTerwana ciuitate sua sepultus est. Ceteri autem consules et proceres, utpreceperat Arturus, ad uicinas abatias delati sunt. Hostes quoque suosmiseratus precepit indigenis sepelire eos corpusque Lucii ad senatum

deferre, mandans non debere aliud tributum ex Britannia reddi. Deindepost subsequentem hiemem in partibus illis moratus est et ciuitatesAllobrogum subiugare uacauit. Adueniente uero estate dum Romampetere affectaret et montes transcendere incepisset, nuntiatur eiModredum nepotem suum cuius tutele permiserat Britanniam eiusdemdiademate per tyrannidem et proditionem insignitum esse reginamqueGanhumeram uiolato iure priorum nuptiarum eidem nephanda uenerecopulatam fuisse.[177] Nec hoc quidem, consul auguste, Galfridus Monemutensistacebit sed, ut in prefato Britannico sermone inuenit et a GwalteroOxenefordensi in multis historiis peritissimo uiro audiuit, uili licet1 paxillum MS.131stilo breuiter propalabit que prelia inclitus ille rex post uictoriam istamin Britanniam reuersus cum nepote suo commiserit. Ut igitur infamiaprenuntiati sceleris aures attigit ipsius, continuo dilata inquietationequam Leoni regi Romanorum ingerere affectauerat dimissoque Hoeloduce Armoricorum cum exercitu Galliarum ut partes illas pacificaretconfestim cum insulanis tantummodo regibus eorumque exercitibusBritanniam remeauit. Predictus autem sceleratissimus proditor illeModredus Chelricum Saxonum ducem Germaniam direxerat ut in illaquoscumque posset associaret sibi et associatis quibusque iterumcitissimis uelis rediret. Spoponderat etiam se ipsi hoc pacto daturumpartem illam insule que a flumine Humbri usque ad Scotiam porrigebaturet quicquid in Cantia tempore Uortegirni Horsus etHengistus possederant. At ille pacto ipsius precepto octingentisnauibus plenis armatis paganis applicuerat et federe dato huic proditoriquasi regi suo parebat. Associauerat quoque sibi Scotos, Pictos,Hibernenses quoscumque callebat habuisse suum auunculum odio.Erant autem omnes numero quasi octoginta milia tam paganorumquam christianorum; quorum auxilio fretus, quorum <multitudine>1

comitatus Arturo in Rupini Portu applicanti in obuiam uenit etcommisso prelio maximam stragem dedit applicantibus. Auguselusetenim rex Albanie et Gwalgwainus nepos regis cum innumerabilibusaliis in die illa corruerunt. Successit autem in regnum AuguseloHiwenus, filius Uriani fratris sui, qui postea in decertationibus istismultis probitatibus preclaruit. Postquam tandem tametsi magno laborelitora adepti fuerunt, mutuam reddendo cladem Modredum etexercitum eius propulerunt in fugam. Assiduis namque debellationibususi sapienter turmas suas disposuerant que partim pede partim equo[72v] distribute tali modo decertabant quod, cum pedestre agmen ad

inuadendum uel resistendum intenderet, equestre ilico ab obliquoirruens omni nisu hostes penetrare conantur: unde eos ad diffugiendumcoegerunt. Periurus ergo ille reuocatis undique suis insequenti nocte Gwintoniam ingressus est. Quod ut Ganhumarenuntiatum est regine, confestim sibi desperans ab Eboraco ad UrbemLegionum diffugit atque in templo Iulii Martyris inter monachaseiusdem uitam suscepit et caste uiuere proposuit.[178] At Arturus acriori ira succensus quoniam tot centena commilitonumsuorum amiserat in tertia die datis prius sepulture peremtisciuitatem adiuit atque infra receptum nebulonem obsedit. Qui tamen1 multitudinem MS.132ceptis suis desistere nolens sed ipsos qui ei adherebant pluribus modisanimans cum agminibus suis egreditur atque cum auunculo suo preliaridisposuit. Inito ergo certamine facta est maxima cedes in utraque parte;que tandem magis in partem ipsius illata coegit eum campum turpiterrelinquere. Qui deinde non multum curans que sepilitio peremtis suisfieret cito remige fuge euectus uersus Cornubiam iter arripuit. Arturusautem interna anxietate cruciatus quoniam totiens euasisset confestimpersecutus est eum in predictam patriam usque ad fluuium Camblaniubi ille aduentum eius expectabat. Porro Modredus, ut erat omniumaudacissimus et semper ad inuadendum celerrimus, confestim militessuos per cateruas distribuit affectans prius uincere uel mori quampredicto modo diutius fugere. Remanserant ei adhuc ex predictonumero sociorum suorum .lx. milia armatorum, ex quibus .vi. turmasconstituit et in unaquaque posuit .vi. milia et sexcentos sexaginta sex.Preterea uero fecit unam turmam ex ceteris qui superfuerant etunicuique aliarum ductoribus datis eam tutele sue permisit. His itaquedistributis quemque eorum inanimabat promittens ceterorumpossessiones eis si ad triumphandum perstarent. Arturus quoque suumexercitum in aduersa parte statuit quem per .ix. diuisit agminapedestria cum dextro et sinistro cornu quadrata et unicuique presidibuscommissis hortatur ut periuros et latrones perimant qui monituproditoris sui de externis regionibus in insulam aduecti suos eishonores demere affectabant. Dicit etiam diuersos diuersorumregnorum barbaros inbelles atque belli usus ignaros esse et nullatenusipsis, uirtuosis uiris et pluribus debellationibus usis, resistere posse siaudacter inuadere et uiriliter decertare affectarent. Ipsis itaquecommilitones suos hinc et inde cohortantibus subito impetu concurruntacies et commisso prelio crebris ictibus inuectere elaborant.Fiunt ilico in utrisque partibus tante strages, tanti morientium gemitus,

tanti inuadentium furores quantos et dolorosum et laboriosum estdescribere. Undique etenim uulnerabant et uulnerabantur, perimebantet perimebantur. Postquam autem multum diei in hunc modumduxerunt, irruit tandem Arturus cum agmine uno, quo sex milia etsexcentos sexaginta sex [73r] posuerat, in turmam illam ubi Modredumsciebat esse et uiam gladiis aperiendo eam penetrauit atque tristissimamcedem ingessit. Concidit namque proditor ille nephandus et multamilia secum; nec tamen ob casum eius diffugiunt ceteri sed ex omnicampo confluentes quantum audacia dabatur resistere conantur.Committitur ergo dirissima pugna inter eos quia omnes fere duces quiin ambis partibus affuerant cum suis cateruis corruerunt. Corrueruntetenim ex parte Modredi: Chelricus, Elafius, Egbrictus, Bruniggus,133Saxones; Gillapatric, Gillabor, Gillafer, Gillarum, Hibernenses; Scotietiam et Picti cum omnibus fere quorum dominabantur. In parte autemArturi Olbericus rex Norguegie, Aschillus rex Dacie, Cador Limenic,Cassibellanus cum multis militibus suorum tam Britonum quamceterarum gentium quas secum adduxerant. Set et inclitus ille rexArturus letaliter uulneratus est; qui illinc ad sananda uulnera sua ininsulam Auallonis euectus Constantino cognato suo et filio Cadorisducis Cornubie diadema Britannie concessit anno ab incarnationeDomini .dxlii.. Anima eius in pace quiescat.[179] Illo1 igitur insignito insurrexerunt Saxones et duo filii Modredinec in eum preualere quiuerunt. Set post plurima prelia diffugiendounus Londonias, alter uero Guintoniam ingressus, eas obtinereceperunt. Tunc defunctus est sanctus Daniel Bangoriensis ecclesiereligiosissimus antistes et .N.2 Gloecestrensis episcopus in archiepiscopatumLondoniarum erigitur. Tunc obiit sanctissimus UrbisLegionum archiepiscopus Dauid in Meneuia ciuitate infra abatiamsuam; quam pre ceteris sue dioceseos monasteriis dilexerat quia beatusPatricius, qui natiuitatem eius prophetauerat, ipsam fundauit. Dum ibiapud confratres suos moram faceret, subito languore mortuus3 ineadem ecclesia sepultus est. Pro eo ponitur in metropolitana sedeKinocus Lampaternensis ecclesie antistes et ad altiorem dignitatempromouetur. [180] At Constantinus insecutus est duos filios Modrediet Saxones potestati sue subiugauit et predictas ciuitates cepit. Etalterum iuuenem Guintonie in ecclesia sancti Amphibali diffugientemante altare trucidauit; alium uero Londoniis in quorumdam fratrumcenobio absconditum atque tandem iuxta altare inuentum crudelimorte affecit. Exin quarto anno sententia Dei percussus iuxtaUtherpendragon infra lapidum structuram sepultus fuit; que haut

longe Salesberia mira arte composita Anglorum lingua Stanhengenunccupatur.[181] Cui successit Aurelius Conanus, mire probitatis iuuenis et ipsiusnepos, qui monarchiam totius insule tenens eiusdem diademate dignusesset nisi foret ciuilis belli amator. Auunculum etenim suum qui postConstantinum regnare debuit inquietauit atque in carcerem posuiteiusque duobus filiis peremptis obtinuit regnum tertioque regni suianno defunctus est.1 llo: capital omitted in MS. 2 the bishop is named as Teotius at § 186; seep. 134 below. 3 omission from MS.: see Introduction, p. lvi.134[182] Cui successit Wortiporius in quem insurrexerunt Saxonesconducentes conciues suos nauigio; sed ipse prelium cum eis iniuit et[73v] superauit et monarchiam totius regni adeptus populum tandemgubernauit cum diligentia et pace.[183] Cui successit Malgo omnium fere ducum Britannie pulcherrimus,multorum tirannorum depulsor, robustus armis, largior ceteris, et ultramodum probitate preclarus nisi sodomitana peste uolutatus sese Deoinuisum1 exibuit. Hic etiam totam insulam obtinuit et sex comprouintialesocceani insulas, Hiberniam uidelicet atque Hislandiam,Godlandiam, Orchades, Norguegiam, Daciam, adiecit dirissimis preliispotestati sue.[184] Cui successit Kareticus, amator ciuilium bellorum, inuisus Deoet Britonibus, cuius inconstantiam comperientes Saxones miseruntpropter Gotmundum regem <A>ffricanorum2 in Hiberniam inquam maximis nauigiis aduectus gentem patrie subiugauerat. ExinGotmundus dux eorum cum centum sexaginta milibus Affricanorumad Britanniam transfretauit quam in una parte Saxones, in aliauero parte ciues ciuilia <bella>3 inter se assidue agentes penitusdeuastabant. Inito igitur federe cum Saxonibus obpugnauit Kareticumregem et post plurima prelia fugauit eum a ciuitate in ciuitatem doneceum trusit in Cirecestriam et obsedit. Ubi Isembardus, nepos Lodouiciregis Francorum, uenit ad eum et cum eo fedus amicitie iniuit etchristianiatem suam tali pacto et pro amore suo deseruit ut auxilio suoregnum Gallie ab auunculo eripere ualuisset; a quo, ut aiebat, ui etiniuste erat expulsus. Capta tandem predicta ciuitate et succensacommisit prelium cum Karetico et fugauit eum ultra Sabrinam inGwalias. Mox depopulans agros ignem cumulauit in finitimas quasqueciuitates; qui non quieuit accensus donec cunctam pene superficieminsule a mari usque ad mare excussit ita ut cuncte colonie crebrisarietibus, omnes coloni cum sacerdotibus eccelesie mucronibus undiquemicantibus ac flammis crepitantibus humi prosternerent<ur>.4

Diffugie<bant>5 ergo reliquie tantis cladibus affecte quocumquetutamen ipsis cedentibus patebat.6 [185] Quid, odiosa gens pondereimmanium scelerum oppressa, quid semper ciuilia prelia sitiens tetedomesticis in tantum debilitasti motibus: qu<e>7 cum prius longeposita regna potestati tue subdidisses, nunc uelut bona uinea degenerata1 Deo iniiisum Deo MS. 2 Inffricanorum MS. 3 om. MS. 4 prosternerentMS. 5 diffugientibus MS. 6 corrected from patebant in MS. 7 qui MS.135in amaritudinem uersa patriam, coniuges, liberos nequeas ab inimicistueri? Age ergo, age ciuile discidium parum intelligens ewangelicumillud: 'Omne regnum in se ipsum diuisum desolabitur et domus supradomum cadet.' Quia ergo regnum tuum in se diuisum fuit, qui<a>1

furor ciuilis discordie et liuoris fumus mentem tuam hebetauit, quiasuperbia tua uni regi obedientiam ferre non permisit, cernis iccircopatriam tuam ab impiissimis paganis desolatam, etiam domos eiusdemsupra domos ruentes: quod posteri tui in futurum lugebunt. Uidebuntetenim barbarie leene catulos opida, ciuitates atque ceteras eorumdempossessiones obtinere; ex quibus misere [74r] expulsi prioris dignitatisstatum uel numquam uel uix recuperabunt.2 [186] Postquam autem, utpredictum est, infaustus tyrannus cum innumerabilibus Affricanorummilitibus totam fere insulam uastauit, maiorem partem eius, queLoegria uocabatur, prebuit Saxonibus quorum consilio applicuerat.Secesserunt itaque Britonum reliquie in occidentalibus regni partibus,Cornubia uidelicet atque Guali<i>s,3 unde crebras et feralesirruptiones incessanter hostibus fecerunt. Tunc igitur archipresulesTeotius Londoniensis et Tadiocus Eboracensis cum omnes ecclesiassibi subditas usque ad humum destructas uidissent, cum omnibusordinatis qui in tanto discrimine superfuerant diffugierunt ad tutaminanemorum in Gualiis cum reliquiis sanctorum: timentes ne barbarorumirruptione delerentur tot et tantorum ueterum sacra ossa si ipsa inimminenti periculo desererent et sese instanti martirio offerrent. Pluresetiam Armoricam Britannicam nauigio magno petierunt ita ut ecclesiaduarum prouinciarum, Loegrie uidelicet et Norhaumbrie, a conuentibussuis desolaretur. Set hec alias referam cum librum deexulatione eorum transtulero.[187] Amiserunt deinde Britones regni diadema multis temporibus etinsule monarchiam nec pristinam dignitatem recuperare nitebantur;immo partem illam patrie que adhuc eis remanserat non uni regi sedtribus tyrannis subditam ciuilibus preliis sepissime uastabant. Set necSaxones diadema regni adhuc adepti sunt qui tribus etiam regibussubdi<t>i4 quandoque sibi ipsi quandoque Britonibus inquietationeminferebant.

[188] Interea missus est Augustinus a beato Gregorio papa inBritanniam ut Anglis uerbum Dei predicaret qui pagana superstitione1 qui MS. 2 corrected from recuperabant in MS. 3 Gualias MS.4 subdidi MS.136cecati in <illa>1 insule <parte>2 quam habebant totam deleuerantchristianitatem. In parte autem Britonum adhuc uigebat christianitasque a tempore Eleutherii pape habita numquam inter eos defecerat.Postquam ergo uenit Augustinus, inuenit in eorum prouintia .vii.episcopatus et archiepiscopatum religiosissimis presulibus munitos etabatias complures in quibus grex Domini rectum ordinem tenebat.Inter ceteras erat quedam nobilissima in ciuitate Bangor in qua tantusfuisse fertur numerus monachorum ut, cum in .vii. portiones esset cumprepositis sibi prioribus monasterium diuisum, nulla harum portiominus quam trecentos monachos haberet qui omnes labore manuumsuarum uiuebant. Abbas autem eorum Dinoot uocabatur miro modoliberalibus artibus eruditus qui Augustino petenti ab episcopisBritonum subiectionem et suadenti ut secum genti Anglorumcommunem ewangelizando laborem susciperent diuersis monstrauitargumentationibus ipsos ei nullam subiectionem debere nec suampredictationem inimicis suis impendere, cum et suum archipresulemhaberent et gens Saxonum patriam propriam eisdem auferre perstarent.[74v] Unde eos summo habebant odio fidemque et relligionem eorumpro nichilo habebant nec in aliquo Anglis magis quam canibuscommunicabant. [189] Edelbertus ergo rex Cantiorum ut uiditBritones dedignantes subiectionem Augustino facere et eosdempredicationem suam spernere, hoc graue ferens Edelfridum regemNorthamhimbrorum et ceteros regulos Saxonum instimulauit utcollecto grandi exercitu in ciuitatem Bangor abbatem Dinoot et ceterosclericos qui eos despexerant perditum irent. Aquiescentes igiturconsilio eius collegerunt mirabilem exercitum et prouintiam Britonumpetentes uenerunt Legecestriam ubi Broohmais consul urbis aduentumeorum expectabat. Uenerant autem ad eandem ciuitatem ex diuersisBritonum prouinciis innumerabiles monachi et heremite et maxime deciuitate Bangor ut pro salute populi sui orarent. Collectis igiturundique exercitibus Edelfridus rex Northamhimbrorum prelium iniuitcum Brochmail; qui pauciori numero militum resistens ad ultimumrelicta ciuitate sed prius maxima strage hostibus illata diffugit. AtEdhelfridus ciuitate capta cum intellexisset causam aduentus predictorummonachorum, iussit in eos primum arma uerti et sic milleducenti eorum in ipsa die martirio decorati regni celestis adepti suntsedem. Deinde cum predictus Saxonum tyrannus Bangornensium

urbem peteret, audita ipsius insania uenerunt undique obuiam illiduces Britonum, Bledericus uidelicet dux Cornubie et Margadud rex1 illam MS. 2 partem MS.137Demetarum, Caduanus Uenedotorum, et conserto prelio ipsumuulneratum in fugam propulerunt sed et tantum numerum exercituseius peremerunt ita quod .x. milia circiter et sexaginta sex corruerunt.In parte etiam Britonum cecidit Bledericus dux Cornubie qui ducatumin eisdem preliis ceteris prestabat.[190] Exin conuenerant omnes principes Britonum in ciuitateLegecestrie communemque assensum habuerunt ut Caduanum facerentsibi regem ipsoque duce Edhelfridum ultra Humbrum sequerentur.Insignitoque illo regni diademate undique confluentes Humbrumpretereunt. Cumque Edhelfrido nunciatum esset, assotiauit sibi omnesreges Saxonum obuiusque Caduano perexit. Deinde cum cateruas suasin utraque parte statuerent, uenerunt amici eorum talique pacto paceminter eos fecerunt ut Edhelfridus trans Humbrum, Caduanus uero citrafluuium Britanniam possideret. Cum autem conuentionem suamobsidibus cum iureiurando confirmassent, orta est tanta amicitia intereos ut omnia communia haberent. Interea contigit ut expulsa propriaconiuge Edhelfridus aliam duceret expulsamque tanto haberet odio uteam ex regno Northamhimbrorum expelleret. Porro illa puerum inutero habens regem Caduanum adiuit orans ut eius interuentionemarito resociaretur. Cumque id ab Edhelfrido nullatenus impetraripotuisset, remansit illa in thalamo Caduani donec dies partus filiumquem conceperat in mundum produxit. [75r] Natus est etiam paulopost Caduano regi filius ex regina sua; nam et illa eodem temporegrauida facta fuerat. Exinde nutriti sunt pueri ut regium genus decebat;quorum alter, uidelicet Caduani, Caduallo nuncupatur, alter ueroEdwinus. Interea, dum prog<re>ssior1 aetas ipsos in adolescentiampromouisset, miserunt eos parentes ad Salomonem regemArmoricanorum2 Britonum ut in domo sua documenta militiaecaeterarumque3 curialium consuetudinum addiscerent. Excepti itaquediligenter ab eo in familiaritatem ipsius accedere ceperunt ita ut nonesset alter aetatis eorum in curia qui possit cum rege aut esse secretiusaut loqui iocundius. Denique frequenter ante illum in preliiscongressum cum hostibus faciebant uirtutemque suam preclarisprobitatibus famosam agebant.[191] Succedente tandem tempore defunctis parentibus in Britanniamreuersi sunt susceptoque regni gubernaculo eam amicitiam quam prius1 progssior MS. 2 corrected from Armonicanorum in MS. 3 wronglycorrected to caetererum in MS.

138patres eorum exercere ceperunt. Emenso deinde biennio rogauitCaduallonem ut sibi diadema habere liceret celebraretque statutassolennitates in partibus Norhamhibrorum quemadmodum ipse citraHumbrum antiquo more consueuerat. Cumque inde iuxta flumenDuglas colloquium facere incepissent, disponentibus sapientioribus utmelius fieri poterant iacebat Caduallo in alia parte fluminis in gremiocuiusdam nepotis sui quem Brianum appellabant. Ac dum legati hinc etinde mutua responsa dedissent uel defferrent, fleuit Brianus lacrimequeex oculis eius manantes ita ceciderunt ut faciem regis et barbamirrorarent. Qui imbrem cecidisse ratus erexit uultum suum uidensqueiuuenem in fletu solutum causam tam subitae mesticiae inquisiuit.Cui ille: 'Flendum est michi gentique Britonum perpetue: quae atempore Malgonis barbarorum irruptione uexata nondum talemadepta est principem qui eam ad pristinam dignitatem reduceret.Adhuc etiam id tantillum honoris quod ei remanebat te manenteminuitur, cum aduene Saxones qui sepius exterminatores eiusextiterunt in uno cum ill<a>! regno diademate insigniri incipiant.Nomine etenim regis elati famosiores per patriam ex qua ueneruntefficientur citiusque conciues suos inuitare poterunt qui genus nostrumexterminare insistent. Consueuerunt namque exterminationem nobissemper facere et a patria nostra nos fugare; unde a nobis opprimendosesse, non exaltandos censerem. Cum ipsos primo rex Uortygernusretinuit, sub umbra pacis remanserunt quasi pro patria pugnaturi sed,cum impotentiam nostram comperire quiuerunt, malum pro maloreddentes reliquaerunt eum populumque regni seua clade affecerunt.Occiderunt deinde Aurelium Ambrosium, uulnerauerunt ad mortemquoque Arturum quando cum Modredo nepote suo postposito iurequo obligati fuerant contra illum dimic<a>uerunt.2 [75v] PostremoKareticum regem reliquaerunt et Gormundum Affricanorum regemsuper eum conduxerunt cuius inquietatione et patria ciuibus exemptaest et predictus rex indecenter expulsus.' [192] <Hec>3 eo dicentepenituit Caduallonem incepte pactionis mandauitque Edwino quodnullatenus a consiliariis suis impetrare poterat ut permisissent eumpetitioni illius acquiescere. Aiebant enim contra ius ueterumquetraditionem esse insulam unius coronae duobus coronatis submittidebere. Iratus igitur Aedwinus dimisso colloquio secessit inNorthamhimbriam, dicens sese sine licentia Caduallonis regalidiademate initiandum. Quod cum Cadualloni indicatum esset,nuntiauit ei per legatos se amputaturum illi caput sub diademate si1 illo MS. 2 dimicuerunt MS. 3 Rex MS.139

infra regnum Britanniae coronari presumeret. [193] Orta igitur interillos discordia, cum utrorumque homines sese plurimis decertationibusinquietassent, conuenerunt ambo ultra Humbrum factoque congressuamisit Caduallo multa milia et in fugam uersus est arre<p>toque1

per Albaniam itinere Hiberniam insulam adiuit. At Aedwinus uttriumpho potitus <fuit>,2 duxit exercitum suum per prouintiasBritonum combustisque ciuitatibus ciues et colonos pluribus tormentisaffecit. Dum autem seuitiae suae indulgeret, conabatur Caduallosemper in patriam nauigiis reuerti; nec poterat quia quocumqueportu applicare incipiebat obuiauit illi Aedwinus cum multitudinesua introitumque auferebat. Uenerat namque ad eum quidamsapientissimus augur ex Hispania uocabulo Pellitus qui uolatusuolucrum cursusque stellarum edoctus predicabat ei omnia infortuniaquae accidebant. Unde reditu Caduallonis notificato obuiauit eiAedwinus, naues suas illidebat ita ut submersis sociis eidem omnemportum abnegaret. Nescius igitur Caduallo quod faceret cum fere indesperationem reuertendi incidisset, tandem apud se deliberat quodSalomonem regem Armoricanorum Britonum adiret rogaretque illumauxilium et consilium quo in regnum suum reuerti quiuisset. Cumqueuela uersus <Armoricam dirigeret>3, ruunt ex inprouiso tempestatesualide disperguntque naues suas sociorum suorum ita ut in breui nullacum altera remaneret. Inuasit ilico timor nimius rectorem nauis regisquam relicto remige dispositioni fortune permisit. Ut igitur cumpericulo mortis tota nocte inter obstantes undas nunc huc nunc illucexpulsa fuit, in sequentis diei aurora applicuerunt in quandam insulamque Garnareia nuncupatur ubi maximo labore nacti sunt tellurem.Ocupauit continuo Caduallonem tantus dolor et ira ob amissionemsociorum suorum ita ut tribus diebus et noctibus cibo uesciaspernaretur ac in lecto infirmatus iacebat. Quarta deinde instante diecepit eum maxima cupiditas edendi ferinam carnaem uocatoque Brianoindicauit quod concupiscebat. At ille sumpto arcu cum pharetra cepitire per insulam ut si casus aliquam feram offerret escam illi ex eaacquireret. Cunque eam totam peragrasset nec id quod querebatreperisset, maximis cruciatus est angustiis quia domini sui subuenirenequiret affectui. Timebat enim ne mors infirmitatem ipsius[76r] subsequeretur si appetitum suum explere non ualuisset. Ususigitur arte noua scidit femus suum et abstraxit inde frustum carnisparatoque ueru torruit illud et ad regem pro uenatione portauit. Moxille ferinam carnem esse existimans cepit eam uesci et sese reficere1 arrectoque MS. 2 effuit MS. 3 Armoricam diricam dirigeret MS.140

admirans quod tantam dulcedinem in aliis carnibus non reperisset.Satiatus tandem hilarior factus est et leuior ita ut post tres dies totussanus fieret. [194] Incumbente deinde congruo uento armamenta nauisparant erectoque uelo aequoreum iter aggrediuntur et in Kidaletamurbem applicant. Deinde uenientes ad regem Salomonem suscepti suntab illo benigne <et ut>! decebat uenerati2 et, cum causam aduentuseorum didicisset, auxilium eis in hunc modum promisit:'Dolendum nobis est, egregii iuuenes, patriam auorum uestrorum abarbara gente oppressam esse et uos ignominiose expulsos. Et cumhomines caeteri regna sua queant tueri, mirum est populum uestrumtam fecundam insulam amisisse nec genti Anglorum quam nostratespro uili habent resistere posse. Cumque gens huius meae Britanniaeuna cum uestratibus in uestra Britannia cohabitaret, dominabaturomnium prouincialium regnorum nec fuit uspiam populus preterRomanos qui eam subiugare quiuisset. Romani autem, licet eam adtempus subditam habuissent, amissis rectoribus suis ac interfectiscum dedecore expulsi abscesserunt. Sed postquam Maximiano etC<o>nano3 ducibus ad hanc uenerunt prouinciam, residui quiremanserunt numquam eam deinceps habuerunt gratiam ut diademaregni continue haberent. Quamquam enim multi principes eorumantiquam patrum dignitatem seruarent, plures tamen debiliores heredessuccedebant qui eam penitus inuadentibus hostibus amittebant. Undedebilitatem populi uestri doleo, cum ex eodem genere simus et sicBritones nominemur sicut et gens regni nostri quae patriam quamuidetis omnibus uicinis aduersatam uiriliter tuetur.'[195] Postquam his et aliis finem dicendi fecerat, aliquantulumuerecundans Caduallo in hunc modum respondit: 'Grates multimodastibi ago, rex regibus atauis edite, quia auxilium michi permittis utregnum meum recuperem. Hoc autem quod dicebas mirum essegentem meam non seruasse auorum dignitatem postquam Britones adhas prouintias peruenerunt nequaquam ammirandum censeo.Nobiliores namque totius regni predictos duces secuti fuerunt etignobiles remanserunt qui ipsorum potiti sunt honoribus. Qui cumuicem nobilium optinere cepissent, extulerunt se ultra quam dignitasexpetebat et ob affluentiam diuitiarum superbi ceperunt et tali et tantefornicationi indulgere qualiter nec inter gentes audita est. Et cumGillas hystoricus testatur, non solum hoc uitium sed omnia que1 reut MS. 2 corrected from uenerari in MS. 3 Cunano MS.141humane nature accidere solent et precipue – quod totius boni euertitstatum – odium ueritatis cum assertoribus suis amorque mendatii cum

fabricatoribus suis, susceptio mali pro bono, u<en>eratio1 nequitiepro benignitate, exceptio [76v] Sathane pro angelo lucis. Ungebanturreges non propter Deum sed <qui>2 ceteris crudeliores exstarent. Etpaulo post ab unctoribus non pro ueri examinatione trucidabantur aliiselectis trucioribus. Si quis uero eorum mitior et ueritati aliquatenuspropior uidetur, in hunc quasi Britannie subuersionem omniumodia telaque torquebantur. Denique omnia que Deo placebant et<displicebant>3 equali lance penderent, si non grauiora essentdisplicentia. Itaque agebantur cuncta que saluti contraria fuerant acsinichil medicine a uero omnium medico largiretur. Et non solum hocseculares uiri sed et ipse grex Domini eiusque pastores sine discretionefaciebant. Non igitur ammirandum est degeneres tales Deo obtalia scelera inuisos patriam illam amittere quam predicto modomaculauerant. Uolebat enim Deus uindictam ex eis sumere dumexternum populum superuenire passus est qui eos patriis agrisexterminarent. Dignum tamen esset, si Deus permitteret, ciues pristinedignitati restituere ne generi nostro opprobrium sit debiles fuisserectores qui tempore nostro in id desudauerimus. Idem etenim nobisattauus fuit: unde securius auxilium tuum <postulo>.4 Malgonanque, summus ille rex Britannie qui post Arturum quartusregnauerat, duos generauit filios quorum unus Ennianus, alter ueroRun uocabatur. Ennianus autem genuit Belin, Beli Iagonem, IagoCaduanum patrem meum. Run uero qui post obitum patris expulsusfuit <inquietatione>5 Saxonum, hanc prouinciam adiuit deditquefiliam suam Hoelo duci, filio magni Hoeli qui cum Arturo patriassub<iu>gauerat.6 Ex illa natus est Alanus, ex Alano Hoelus patertuus qui dum uixit toti Gallie non minimum inferebat <timorem>.'7[196] Interea hiemante eo apud Salomonem inierunt consilium utBrianus in Britanniam transfretaret magumque Edwini regis aliquomodo perimeret ne solita arte aduentum Caduallonis indicaret.Cumque in Portu Hamonis applicuisset, finxit se infra uestimentacuiusdam pauperis pauperem fecitque sibi baculum ferreum et acutumquo magum interficeret si illum casus obtulisset. Deinde perrexitEboracum; nam tunc Edwinus in eadem urbe manebat. Ut igiturillam ingressus est, associauit se pauperibus qui ante ianuam regis1 ueratio MS. 2 om. MS. 3 despisciebant MS. 4 postuilo MS.5 inquietationem MS. 6 subgauerat MS. 7 om. MS.142elemosinam expectabant. Eunte autem illo et redeunte egressa est sororeius ex aula habens peluim quandam in manu ut aqua<m>1 regineasportaret. Illam rapuerat Edwinus ex urbe Guigornensium dum postfugam Caduallonis per prouincias Britonum deseuiret. Cum itaque

ante Brianum preteriret, agnouit eam continuo et in fletum solutusdimissa uoce uocauit. Ad uocem ergo illius faciem puella uertensdubitauit primo quis ipse esset. At ut propius accessit, agnito fratrepene in extasi collapsa est timens ne aliquo infortunio notificatus abhostibus caperetur. Postpositis ergo o<s>culis2 et familiaribus uerbisindicauit fratri breuiter quasi aliud [77r] loquens statum curiae etmagum quem quaerebat; qui forte tunc inter paup<er>es3 deambulabatdum eisdem elemosina distribueretur. Porro Brianus ut noticia uiriusus est, precepit sorori nocte sequenti ex thalamis furtim egredi etad se extra urbem iuxta quoddam uetus templum uenire ubi ipseaduentum eius in crepidinibus loci expectaret. Deinde intromisit seinfra turbam pauperum in parte illa ubi Pellitus ipsos collocabat. Necmora cum aditum percutiendi habuisset, erexit burdonem quamsupradixi infixitque magum sub pectore atque eodem ictu interfecit.Mox proiecto baculo delituit inter ceteros nulli astantium suspectus etprefata latibula fauente Deo petiuit. At soror instante iam noctepluribus modis egredi conata est; nec ualuit quia Edwinus ob necemPelliti exterritus uigiles circa curiam posuerat qui queque abditaexplorantes egressum ei adnegabant. Cunque id comperisset Brianus,recessit de loco illo iuitque Exoniam ubi conuocatis Britonibus ea quefecerat notificauit. Missis postmodum ad Caduallonem legatis muniuiturbem suam mandauitque uniuersis Britonibus proceribus ut opida suaet ciuitates conseruare insisterent letique aduentum Caduallonisexpectarent qui in breui auxilio Salomonis fretus eis presidio ueniret.Hoc itaque per totam insulam diuulgato Peanda rex Merciorum cummaxima multitudine uenit Exoniam Brianumque obsedit.[197] Interea applicuit Caduallo cum decem milibus militum quos eirex Salomon commiserat petiuitque obsidionem quam predictus duxtenebat. Ut autem cominus perspexit, diuisit milites suos in quatuorturmas hostesque suos adire non distulit. Conserto deinde preliocaptus est Peanda continuo et exercitus eius peremptus. Cumque illealium aditum salutis non haberet, subdidit se Cadualloni deditqueobsides p<ro>mittens4 sese cum illo Saxones inquietaturum.Triumphatoque itaque illo conuocauit Caduallo proceres suos multo1 aqua MS. 2 occulis MS. 3 paupes MS. 4 pmittens MS.143tempore dilapsos petiuitque Norhamhimbriam super Aedwinum;patriam uastare non cessauit. Quod cum Aeduuino relatum esset,associauit sibi omnes regulos Anglorum et in campo qui Hedfeldappellatur obuiam ueniens bellum Britonibus commisit. Illato otiusprelio interficitur Aedwinus et totus fere populus quem habebat

necnon et filius eius Offridus cum Gadboldo rege Orcadum quie<i>s! in auxilium uenerat.[198] Habita igitur uictoria Caduallo uniuersas Anglorum prouinciasperuagando ita debachatus est in Saxones ut ne sexui quidem muliebriuel paruulorum aetati parceret; quin omne genus Anglorum ex finibusBritannie abradere uolens quoscumque reperiebat inauditis tormentisafficiebat. Deinde commisit prelium [77v] cum Offrico qui Aeduuinosuccesserat atque interemit illum et duos nepotes eius qui post ipsumregnare debuerant sed et Caduanum regem Scottorum qui eis auxiliariuenerat.[199] His itaque interfectis successit Oswaldus in regnumNorhamhimbrorum; quem Caduallo post ceteros inquietatum aprouintia in prouintiam usque ad murum quem Seuerus imperatorolim inter Britanniam et Scotiam construxerat fugauit. Postea misitPeandam regem Merciorum et maximam partem sui exercitus adeundem locum ut cum eo bellum consereret. At Oswaldus dum apredicto Peanda in loco qui uocatur Heuenfeld, id est 'caelestiscampus', quadam nocte obsideretur, erexit ibidem crucem Domini etindixit commilitonibus suis ut suprema nocte in hec uerba clamarent:'Flectamus genua omnes et Deum omnipotentem, unum et uerum, incommune deprecemur ut nos ab exercitu superbo Britannici regis eteiusdem nefandi ducis Peandae defendat. Scit enim ipse quia iusta prosalute gentis nostrae bella succepimus.' Fecerunt ergo omnes utiusserat et sic incipiente diluculo in hostes progressi iuxta meritumsuae fidei uictoria potiti sunt. Quod ut Cadualloni nuntiatum fuit, acriira ignescens collegit exercitum suum et regem Oswaldum insecutus estet collato prelio in loco qui Burne uocatur irruit in eum Peanda atqueinterfecit.[200] Perempto igitur Oswaldo cum multis militibus suorum successitei in regnum Norhamhimbrorum frater eius Oswi; qui multa donariaauri et argenti Cadualloni toti iam Britanniae imperanti donans pacem1 eos MS.144eius adeptus est et sese sibi submisit. Nec mora insurrexerunt in eumAlfridus filius eius et Orwald filius fratris sui; sed cum perstarenequissent, diffugerunt ad Peandam regem Merciorum ipsumimplorantes ut collecto exercitu cum eis trans Humbrum iret, regiOswi regnum suum auferret. At Peanda timens pacem infringere quamrex Caduallo per regnum Britannie statuerat distulit sine licentia suainquietationem incipere donec illum aliquo modo incitaret ut uel ipsein regem Oswinum insurgeret uel sibi copiam congrediendi cum eo

concederet. Quadam igitur solennitate pentescostes, cum rex Caduallodiadema Britannie portando festum celebraret Londoniis et uniuersiAnglorum reges preter Oswi solum necnon et Britonum ducesadessent, adiuit Peanda regem et quaesiuit ab eo cur solus Oswiaberat cum caeteri Saxonum principes adessent; cui cum Cadualloresponderet ipsum infirmitatis causa deesse, adiecit ipse dicens illummisisse propter Saxones in Germaniam ut fratrem suum Oswaldum inipsos utrosque uindicaret. Adiecit etiam illum pacem regni infregissequi solus guerram inter eos inciperet cum Edhelfridum suum etOrdwallum fratris sui filium bellis inquietatos a patria propriaexpulisset. Petiuit [78r] quoque licentiam ut illum uel interficeret uel aregno fugaret.Rex igitur in diuersas cogitationes inductus familiares suos seuocauitprecepitque conicere quid super tali re autumarent. Conicientibus eisplura Margadud rex Demetarum inter ceteros dixit: 'Domine mi,quoniam omne genus Anglorum te ex finibus Britannie expulsurumproposuisti, cur a proposito tuo diuertens ipsos inter nos in paceuiuere pateris? Eia ergo permitte saltem ut ipsi inter semetipsosciuilem habeant discordiam et mutuis cladibus affecti a patria nostraexterminaentur. Non est enim illi fides seruanda qui semperi<n>sidiatur! ut eum cui eam debet uersutis laqueis capiat. Saxonesergo ex quo primum patriam nostram ingressi sunt semper insidiantesgentem nostram prodiderunt. Quam itaque fidem eis tenere debemus?Da otius Peande licentiam ut in predictum Oswinum insurgat ut sicciuili discordia inter illos exorta alter alterum perimens ab insula nostradeleatur.'His igitur et pluribus aliis dictis motus Caduallo Peande licentiamdedit congrediendi cum Osuuino. Qui deinde collecto innumerabiliexercitu <praeteriuit>2 Humbrum et prouincias eius patriae uastando1 isidiatur MS. 2 preraeteriuit MS.145predictum regem acriter cepit inquietare. At Oswi ad ultimumnecessitate coactus promisit ei innumera regia ornamenta et maioradonaria quam credi potest ut patriam suam uastare desineret etpretermissa inquietatione quam inceperat domum rediret. Cumque illeprecibus eius nullatenus assensum preberet, rex ille ad diuinum<respiciens>1 auxilium, licet minorem habuisset exercitum, iniuit tumprelium cum illo iuxta fluuium Uunued et Peanda necnon et .xxx.ducibus peremptis uictoriam <adeptus>2 est. Interfecto igitur PeandaWlfert eiusdem filius donante Caduallone successit ei in regnum; quiconsotiatis sibi Ebba et Edberto Merciorum ducibus rebellauit

aduersum Oswi sed iubente Caduallone pacem habuit cum illo.[201] Completis tandem .xlviii. annis nobilissimus ille atquepotentissimus Caduallo rex Britonum senio et infirmitate grauatus .xv.kalendis Decembris ab hoc seculo migrauit. Cuius corpus Britonesbalsamo et aromatibus conditum in quadam aenea imagine admensuram staturae suae fusa mira arte posuerunt. Imaginem autemillam super eneum equum mirae pulcritudinis armatam et superoccidentalem portam Lundoniarum3 erectam in signum predictaeuictoriae et in terrorem Saxonibus statuerunt. Sed et aecclesiam subterin honorem sancti Martini edificauerunt in qua pro ipso et fidelibusdefunctis diuina celebrarentur obsequia.[202] Suscepit itaque regni gubernaculum Cadualdrus filius suus (quemBeda Cheduallam iuuenem uocat) quod et initio uiriliter et pacificetractauit. At cum .xii. annos post sumptum diadema preterisset, in4<infirmitatem cecidit>4 et ciuile [78v] discidium inter Britonesortum est. Mater eius fuit soror Peande regis;5 ex nobili genereGewiseorum edita fuerat. Eam memoratus rex Caduallo 6post factamcum fratre concordiam6 in sotietatem thori accepit et Cadualadrum exilla progenuit.[203] Quo igitur, ut dicere ceperam, languente afficiuntur discordiaBritones et opulentam patriam detestabili discidio destruunt. Accessitaetiam aliud infortonium quia fames dira ac famosissima insipientipopulo adhesit ita ut totius cibi sustentaculo quaeque uacuareturprouintia excepto uenatoriae artis solatio. Quam uero famem pestiferalues mortis consecuta est quae in breui tanta<m>7 populi multi-1 om. MS. 2 ademptus MS. 3 emended from Londoniarum in MS.4 infirmate (om. cecidit) MS. 5 omission from MS.: see Introduction,p. lvi. 6 post factam pacem cum fratre concordiam MS. 7 tanta MS.146tudinem strauit quantam non poterant uiui humare. Unde miseraereliquiae patriam factis agminibus diffugientes transmarinas petebantregiones cum ululatu magno sub uelorum <s^inibus1 hoc modocantantes: 'Dedisti nos, Deus, tamquam oues escarum et in gentibusd<ispersisti> n<os>.'2 Ipse etiam rex Cadualadrus cum nauigiomiserabili Armoricam petens predictum planctum hoc modo augebat:'Ue nobis peccatoribus ob nimia scelera nostra quibus Deum offenderenullatenus diffugimus dum penitentiae spatium habebamus. Incumbitergo illius potestatis ultio quae nos ex natali solo exstirpat quos necolim Romani nec deinde Scoti uel Picti nec uersute proditionisSaxones exterminare quiuerunt. Sed in uanum patriam super illostociens recuperauimus cum non fuit uoluntas Dei ut in ea perpetueregnaremus. Ipse uerus iudex cum uidisset nos nullatenus a sceleribus

nostris cessare uelle ac neminem genus nostrum a regno expellereposse, uolens corripere stultos indignationem suam direxit quapropriam nationem cateruatim deserimus. Redite ergo Romani, rediteScoti et Picti, redite ambrones Saxones: ecce patet uobis Britannia iraDei deserta quam uos desertam facere nequiuistis. Non nos fortitudouestra expellit sed summi regis potentia quam numquam offenderedistulimus.'[204] Ut igitur inter hos et alios gemitus in Armo<r>icano3 litoreappulsus fuit, uenit cum tota multitudine sua ad regem AlanumSalomonis nepotem et ab illo digne susceptus est. Britannia ergocunctis ciuibus exceptis paucis quibus in Gualiarum partibus morspepercerat desolata per .xi. annos Britonibus horrenda fuit; Saxonibusquoque eadem tempestate ingrata qui in illa sine intermissionemoriebantur. Quorum residui, cum tam fer<a>lis4 lues cessauisset,continuum morem seruantes nuntiauerunt conciuibus suis in<Germania>5 insulam indigena gente caren<t>em6 facile illissubdendam si 7in illam habitaturi7 uenirent. Quod cum ipsis indicatumfuisset, nefandus populus ille collecta innumerabili multitudineuirorum et mulierum applicuit in partibus Norhamhimumbriae [79r] etdesolatas prouintias ab Albania usque Cornubiam inhabitauit. Nonenim aderat habitator qui prohiberet preter paup<er>culas8 Britonumreliquias quae superfuerant, quae infra abdita nemorum in Gualiis1 finibus MS. 2 et in gentibus d. n. MS. 3 Armonicano MS. 4 fertilis MS.5 Germaniam MS. 6 carenrem MS. 7 in illam habitaturi written over anerasure in MS. 8 paupculas MS.147commanebant. Ab illo tempore potestas Britonum in insula cessauit etAngli regnare ceperunt.[205] Deinde cum aliquantum temporis emensum esset et predictuspopulus roboratus fuisset, recordatus Cadualadrus regni sui iam apredicta contagione purificati auxilium1 ab Alano petiuit ut pristinedignitati restitueretur. At cum id a rege impetrasset, intonuit ei uoxangelica dum classem pararet ut ceptis suis desisteret. Nolebat enimDeus Britones in <insula>2 Britannie diutius regnare 3antequamtempus illud uenisset quod Merlinus Arturo prophetauerat.3 Precepitetiam illi ut Romam ad Sergium papam iret ubi peracta penitentia intersanctos annumeraretur. Dicebat etiam populum Britonum per meritumfidei ipsius insulam in futuro adepturum postquam fatale tempussuperueniret. Nec id tamen prius futurum quam Britones reliquiis eiuspotiti illas ex Roma in Britanniam asportarent. Tunc demum reuelatisetiam caeterorum sanctorum reliquiis quae propter paganoruminuasionem abscondite fuerant amissum regnum recuperarent. Quod

cum auribus beati uiri intimatum fuisset, accessit ilico ad Alanumregem et quod sibi reuelatum fuerat indicauit. [206] Tunc Alanussumptis diuersis libris et de propheciis aquile quae Sestonieprophetauit et de carminibus Sibille ac Merlini cepit scrutari omnia utuideret an reuelatio Cadualdri inscriptis oraculis concordaret. Et cumnullam discrepantiam reperisset, suggessit Cadualdro ut diuinedispensationi pareret et Britannia postposita quod angelicus eipreceperat monitus perficeret: filium autem suum Iuor ac Yni nepotemsuum ad reliquias Britonum regendas in insulam dirigeret ne gensantiquo genere illorum edita libertatem barbarica irruptione amitteret.Tunc Cadualadrus abiectis mundialibus propter Dominum regnumqueperpetuum uenit Romam et a Sergio papa confirmatus, inopino etiamlanguore correptus .xii. autem die kalendarum Mayarum anno abincarnatione Domini .dclxxxix. a contagione carnis solutus caelestisregni aulam ingressus est.[207] Cum autem Yuor et Yni naues sibi collegissent, quos potueruntassotiauerunt sibi et applicuerunt in insulam atque .lxix. annis gentemseuissima inquietatione affecerunt; sed non multum profuit. Supradictanamque mortalitas et fames atque consuetudinarium discidium intantum coegerat populum superbum degenerare quod hostes longius1 et auxilium MS. 2 insulam MS. 3 antequam . . . prophetauerat added atfoot of the page in MS.148arcere nequiuerant. [79v] Barbariae etiam irrepente iam nonuocabantur Britones sed Gualenses, uocabulum siue a Gualone duceeorum siue a Galaes regina siue a barbarie trahentes. At Saxonessapientius1 agentes, pacem et concordiam inter se habentes, agroscolentes, ciuitates et opida aedificantes et sic abiecto dominioBritonum, iam toti Loegriae imperauerant duce Adelstano qui primusinter eos diadema portauit. Degenerati autem a Britannica nobilitateGualenses numquam postea monarchiam insulae recuperauerunt;immo nunc sibi, interdum Saxonibus ingrati consurgentes externas acdomesticas clades incessanter agebant. [208] Reges autem eorum qui abillo tempore in Gualiis successerunt Karadoco Lancarbanensicontemporaneo meo in materia scribendi permitto, reges ueroSaxonum Willelmo Malmesberiensi et Henrico Huntendonensi; quosde regibus Britonum tacere iubeo cum non habeant librum istumBritannici sermonis quem Gualterus Oxenefordensis archidiaconus exBritannia aduexit, quem de hystoria eorum ueraciter editum in honorepredictorum principum hoc modo in Latinum sermonem transferrecuraui.1 corrected from sapienteus MS.

149Index NominumVariant forms are recorded in brackets; allreferences are to Faral's chapternumbersincluded in this edition, exceptthose in brackets which giveProphetie Merlini numbers.Aaron 77, 156Aballac 27Achilles 7Adelstanus 207Adrianna 117(73)Aedwinus (Aeduuinus) see EdwinusAffricani 115 (21), 163, 184, 186, 191Agag rex Amalechum 125Agganippus (Aganippus) 31Aggeus 29Aguselus see AngusalusAgitius 91Alanus I 195Alanus II 204, 205, 206Albanactus 23, 24Albani 73,116 (46)Albanus 77Aldroenus 92Alethahel 27Alexander Lincolinensis 109, 110Alfridus 200Aliduc de Tintagol 167Aliphatima (Alifatima) 163, 170, 172Allectus 76Allobroges 40, 41, 42, 43, 158, 159, 162,176Aluredus 39, 47Ambrius 104Ambrosius [i.e. Merlinus] 108, 111Amos 29Amphibalus (Amphybalus) 77, 93, 180Anacletus 9, 11, 12, 15Anaraut 156Anchises 15Andegauenses (Audegauenses) 155, 156,162, 171, 176Andragius 52Androgeus 53, 56, 61, 62, 63, 64Angaes 27Angarad 27Angli 3, 34, 180, 188, 194, 198, 200, 204Anguselus (Aguselus, Auguselus) 152,156, 161, 168, 177Anna 138, 139

Anor 27Antenor 17, 22Antigonus 9, 10, 11, 12Apollo 30Apulegius 107Aquitani (Equitani) 18, 87Arabes 115 (21)Arctos 136Aries 116 (73)Armoricani (Armoricani Britones) 87,88, 121, 123, 144, 156, 157, 160, 168,173, 177, 190, 193Arthgal 156Arthgallo 50, 52Arthmail (Arthmaiol) 52Arturus 2, 137, 138, 143, 144, 145, 147,148, 149, 150, 154, 155, 156, 157,158, 159, 160, 162, 164, 165, 166, 168,170, 173, 174, 176, 177, 178, 191,195, 205Aruiragus (Aruirargus) 65, 66, 67, 68,69Asaph 27Ascanius 6, 54Aschillus (Aschil) 156, 168, 171, 178Asclepiodotus 76, 77, 78Assarac 27Assaracus (Assaricus) 7, 8Astrildis see EstrildisAudegauenses see AndegauensesAuguselus see AnguselusAugustinus 188, 189Augustus Cesar 64Aurelius Ambrosius 72, 93, 94, 95, 96,97, 99, 118, 119, 120, 121, 122, 123,124, 125, 126, 128, 130, 131, 132, 133,136, 142, 152, 191Aurelius Conanus 181Azarias 29Baldulfus 143, 147Basclenses 46Bassianus 75Beda 1, 202Beduerus 156, 157, 165, 166, 167, 168,171, 172, 176Belin (Beli) 195150Belinus I 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42,43, 44, 159, 160Belinus II 56Bladud I 27

Bladud II 30, 31Blangan 27Bledgabred 52Bledricus 189Bledudo 52Bloccouius 173Boccus (Bolcus) 163, 170, 171Bodloan 27Bolcus see BoccusBorellus 156, 166, 167Boso 156, 166, 168, 171Brennius (Briennius) 35, 36, 37, 40, 42,43, 44, 159Brianus 191, 193, 196Britahel I 56Britahel II 137Britanni 5, 75Britones 2, 5, 21, 34, 37, 42, 43, 47, 52, 54,55, 56, 58, 60, 62, 66, 67, 70, 72,73, 74, 75, 76, 77, 78, 81, 85, 88, 91, 93,100, 101, 102, 104, 105, 111, 119,121, 123, 124, 129, 130, 133, 136, 141,143, 145, 147, 154, 155, 157, 158,159, 160, 166, 167, 171, 172, 174, 175,184, 186, 187, 188, 189, 190, 191,193, 194, 195, 196, 197, 200, 201, 202,203, 204, 205, 206, 207, 208Brochmail (Broomais) 189Bruniggus 178Brutus 2, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15,16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 27,54, 115 (20)Brutus Uiride Scutum 27, 28Budicius 96, 144Buel 27Cador 143, 148, 152, 156, 158, 166, 167,168, 178Cador Limenic 178Cadualadrus (Cadualdrus) 2, 115 (20),202, 203, 205, 206Caduallo 2, 190, 191, 192, 193, 195, 196,197, 198, 199, 200, 201, 202Caduanus I 156Caduanus II 188, 189, 190, 195Caduanus rex Scottorum 198Caliburnus gladius 147, 155, 174Cancer 117(73)Cangu 27Cantii 189Cantuarii 56Cap 52

Capis 29Capoir 52Caradocus 81, 82, 83, 87Carausius 75, 76Cassibellanus I (Cassibellannus,Cassibellaunus) 22, 53, 54, 55, 56, 57,58,59, 60, 61, 62, 63Cassibellanus II 178Cathleus Mapcatel 156Catigernus see KatigernusCenomanni 167Chedualla [i.e. Cadualadrus] 202Chein 27Cheldricus I 143, 147, 148Chelricus 177, 178Cheneus Mapcoil 156Cherdich 101Cherin 52Cheudo [i.e. Kaius] 176Cheulfus 35Chinmarhogus 173Christus 1, 64, 72, 77, 90, 92, 134, 147Claudius Cesar 65, 66, 67, 68, 69Cledaucus 52Cligueillus 52Clofaut 156Clotenus 52Coel 78, 83Coillus 52Coilus 71, 72Colgrimus (Colgrinus) 143, 147Conanus Meriadocus 81, 82, 83, 84,86, 87, 88, 92, 115 (20), (21), 194Constans 93, 94, 95, 96, 97, 119Constantinus I 78, 79, 80, 81, 82, 83,92, 159, 160Constantinus II 92, 93, 94, 118, 119Constantinus III 178, 180, 181Conwena 41Cordeilla (Gordeilla) 31, 32Corineienses 20Corineus 17, 18, 20, 21, 24, 25, 113151(12)Cornubienses 81Cridous 56Crocea Mors gladius 57Cuelinus 61Cunedagius 32, 33Cursalem de Kaicestria 156, 168, 172

Daci 36, 38, 45, 89, 91, 95, 120, 156, 168,169, 171Danai 14Daniel 179Danius 47Dardan 27Dardanus 8Dauid rex 27Dauid sanctus 157, 159Deiri 76Demete (Demeti) 76, 121, 156, 188, 200Diana 16Dinabutius 106Dinoot 188, 189Diocletianus 77Dionotus 87, 88Doldauius 153, 156Donaut Mappapo 156Dubricius (Dubritius) 130, 143, 147, 156,157Dunuallo Molmutius 34, 39Duuianus I 72Duuianus II 157Eapa see EopaEbba 200Ebissa 101Ebrain 27Ebraucus 26, 27Echion 163Ecub 27Edadus 52Edbertus 200Eddelin 156Eddelin Mapcledauc 156Edelbertus 189Edelfridus (Edhelfridus) 189, 190Edra 27Edwinus (Aedwinus, Aeduuinus) 190, 192,193, 196, 197Egbrictus 178Edhelfridus [i.e. Alfridus] 200Elafius 178Eldadus (Eldalus) 104, 125, 126, 127Eldal 27Eldol 52Eldol consul Claudiocestrie 105, 119,122, 123, 124, 125Eledemius 157Eleutherius (Eleuterus) papa 72, 188Elidurus Pius 50, 51, 52Eliud 52

Elsingius 35Eneas 6, 22, 54, 55Enniaunus I 52Enniaunus II 195Eopa (Eapa) 132Eosa 124, 126, 136, 137, 139, 141Epistrophus 163Equitani see AquitaniEr filius Hider 167Eristenus 26Estrildis (Astrildis) 24, 25Euander 163, 167Faganus 72Ferreux 33Franci 31, 33, 42, 82, 84, 184Frollo 155Fulgenius 52Gabius 43Gabaonite 126Gad 27Gadboldus 197Gael 27Gaius Metellus Cocta 163, 170Gaius Quintillianus 166Galaes I 27Galaes II 207Galfridus Monemutensis see GaufridusMonemutensisGalgwainus see GualguanusGalli 20, 41, 42, 43, 58, 60, 87, 92,155, 169Galluc 156Ganhumara (Ganhumera) seeGuenhuuaraGaufridus (Galfridus) Monemutensis 3,110, 177Gaurdid 27Gemini 117(73)Genuissa 68, 69Gerennus 52152Gerinus 156, 162, 166, 168, 171Germani 43, 161Germanus Altissiodorensis episcopus100, 102Geron 16Geta 75Gewissei (Gewisei, Geuuissei) 80, 94,116 (50), 128, 202Gildas (Gillas, Gilotas) 1, 22, 34, 39, 72,100, 195

Gillabor 178Gillafer 178Gillamuri (Gillamurius) 149, 153, 156Gillapatric 178Gillarum 178Gillas see GildasGillomanius 130, 132, 134Gilotas see GildasGladus 27Gloigin 27Gloio 68Goemagog (Goimagog, Goemagon) 21Goffarius (Goffarus, Gofforius) Pictus 18,19, 20Gonorilla see GornorillaGorangonus 100Gorbodugo 33Gorbonian Masgoit 156Gorbonianus (Gorhbonianus) 49, 51, 52Gordeilla see CordeillaGorgon 27Gorlois 124, 136, 137, 138Gornorilla (Gonorilla) 31Gotmundus (Gormundus) 184, 191Gratianus (Gracianus) 80, 81, 82, 86, 88Gratianus municeps 88, 89Gregorius papa 188Greci 7, 8, 9, 11, 15, 163Grifud Mapnogoid 156Gual 27Gualauc Salsberiensis 172Gualenses 207Gualguanus (Galgwainus, Gwalguanus,Gwalgwainus, Gwalgwanus,Gwalgwinus) 152, 154, 166, 168, 173,177Gualo 207Gualterus (Gwalterus) Oxenefordensissee Walterus OxenefordensisGubertus 80Gueithaet 56Guendoloena 24, 25Guenlodoe 27Guenhuuara (Ganhumara, Ganhumera,Guenhumara) 152, 164, 176, 177Guenlian 27Guichlacus (Guichtlacus) seeGuithlacusGuiderus 65, 66Guingornenses 196Guitardus (Gwitardus) 155, 156, 167,

168Guithelinus 47Guithelinus Londoniensismetropolitanus 90, 92, 93, 94Guithlacus (Guichlacus, Guichtlacus)36, 38Gunuasius 153, 156Gurgintius 52Gurguint Barbtruc 45, 46Gurgustius 33Gwalguanus (Gwalgwainus,Gwalgwinus) see GualguanusGwitardus see GuitardusHabren 24, 25Hector 22Helena I 78, 80, 83, 159Helena II 165Helenus 7Heli 53Helias 30Hely 22Hengistus 98, 99, 100, 101, 103, 104,118, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126,127, 136, 177Henricus Huntendonensis 208Henricus rex Anglorum 3, 4Henwinus 31, 32Hertor 27Hibernenses (Hibernienses,Hybernienses) 70, 130, 149, 177, 178Hiderus filius Nucii 166Himbertus 18Hirelglas I 61Hirelglas II 172Hirtacius 163, 170Hiwenus 177Hoelus I 144, 146, 148, 150, 155, 156,157, 160, 161, 165, 168, 173, 177, 195Hoelus II 195153Holdinus 156, 168, 172, 176Homerus (Omerus) 19, 25Horsa 98, 100, 101, 177Humber 24Huni 24, 88Hybernienses see HibernensesHyrelglas de Periron 167Iago I 33Iago II 195Iagon 27Iagwinius de Bodloano 173

Ianus 31Idual 52Ieu 29Ignogin 27Ignogeg see InnogenImbaltus 84Ingenius 51, 52Ingerna 137, 138Innogen (Ignogeg) 14, 15, 23Ioelinus 79Iohel 29Ionathal 156, 168Iordanus de Tintagol 137Isembardus 184Iturei 163, 170Itali 43Iudei 126Iudon 33Iugin (Iugenis) 156, 168Iulius 77, 156, 177Iulius (Iulianus) Cesar 22, 54, 55, 56, 57,58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 158, 159Iuppiter (Iupiter) 16, 98, 117 (73)Iuor I 27Iuor II (Yuor) 206, 207Iuuenalis 69Kaius 155, 156, 157, 165, 168, 171Kamber 23, 24Kambreda 27Kambro 23Karadocus Lancarbanensis 208Kareticus 184, 191Katellus 52Katigernus (Catigernus) 100, 101Kerin 27Kimarcus 33Kimbelinus 64, 65Kinarius 47Kinbelin Maptrunat 156Kingar 27Kingar Mapbangan 156Kinlith Mapnthan 156Kinmarc 156Kinmart 156Kinocus 179Labenus 56Latine 27Latini 22Latinus 6Lauinia 6Leil 28

Leir 31Lelius Hamo 65, 66Lelius Hostiensis 170Leo 155, 168, 177Leodegarius 156, 172Libra 117 (73)Locrinus 23, 24, 25Lodouicus 184Loelinus 81Loth 139, 152, 154, 155, 156, 168Lucanus 62Lucius 72, 73, 77Lucius Catellus 163, 170, 171Lucius Hiberus (Hiberius) 158, 159,163,Lud 22, 53Lupus Tricacensis episcopus 100Luuius Gallus 76Maddan 24, 25, 26Maglaurus (Mauglaurus) 31, 32Mailure 27Malgo 183, 191, 195Malin 26Maluasius 156Marcellus Mutius 166Marcia 47Marcus euuangelista 68Margadud I 27Margadud II 188, 200Marganus I 32Marganus II 52Maria 147Marius I 70Marius II 79Marius Lepidus 163, 170, 172Mars 116(73)Martinus 201Maugannius 157154Maugantius 107Mauricus 81, 82, 83Mauricus Kaerdorcanensis 167Mauritius Siluanus 170Mauron 156Maxentius 79Maximianus 81, 82, 83, 84, 85, 87, 88,89, 90, 91, 92, 159, 194Maximianus Herculius 77Medi 163, 170, 171, 172Medlan 27Melga 88

Mempritius 14Menpricius 26, 27Mercii 196, 199, 200Mercurius 16, 98, 117 (73)Merianus 52Merlinus (Merlinus Ambrosius) 106, 107,108, 109, 110, 111, 118, 128, 129,130, 133, 134, 135, 137, 138, 205, 206Micipsa (Misipsa) 163, 172Minerua 30Modredus 152, 164, 176, 177, 178, 179,180, 191Moriani 35, 48, 60Moruid 27Moruid consul Claudiocestrie 156, 168,175Moruidus 48Murefenses 152, 156Mustensar 163Nathan 27Nennius 22, 53, 56, 57Neptunus 56Nero 69Nest 27Neustrenses (Neustrienses) 41, 171, 176Nordgualenses 156Norguegenses (Norguengenses) 35, 36,37, 89, 91, 95, 120, 154, 168, 169Normanni 5Northamhimbri (Northamhibri,Northamhimbri) 189, 190, 191, 199, 200Octa 101, 124, 126, 136, 137, 139, 141Octauius 80, 82, 83Oenus 52Offricus 198Offridus 197Olbericus 178Omerus see HomerusOrion 117(73)Orwald (Orwallus) 200Oswaldus 199, 200Oswi (Oswinus, Osuuinus) 200Oudas 27Ourar 27Pacentius see Pascentius (Paschent)Pandrasus I 7, 8, 9, 10, 13, 14, 15Pandrasus II 163, 170Parthi 163, 170, 171Partholoim 46Pascentius (Pacentius, Paschent) 100,131, 132, 134, 136

Patricius 179Peanda 196, 197, 199, 200, 202Pederur Maheridur 156Pellitus 193, 196Penissel 52Peredurus 51, 52Petreius Cocta 166Petrus apostolus 68Phebus 116(73)Philistei 22Pictauenses 18, 155, 162, 167, 168Picti 5, 70, 74, 75, 88, 91, 93, 95, 96,97, 98, 119, 120, 143, 146, 148, 149,177, 178, 203Pinner 34Pir 52Piramus 151Pliades 117(73)Politetes 163, 170, 174Pompeius 63Porrex I 33Porrex II 52Porsenna 43Portuenses 162Priamus 7, 54Pridwen scutum 147Pyrrus 7Quintus Carutius (Carucius) 163, 167,170Quintus Miluius Catulus 163, 170, 172Ragan 27Ragau see RegauRedechius 52155Redion 52Regau (Ragau) 31Regin 27Regin Mapclaud 156Remus 32Renwein (Roawen) 100, 102Richerius 166, 167Richomarcus 173Richulfus 154Ritho 165Riuallo 33Roawen see RenweinRobertus consul Caudiocestrie 4, 177Romani 43, 44, 54, 55, 56, 60, 62, 64, 65,66, 67, 69, 71, 74, 75, 76, 77, 80,81, 83, 90, 91, 92, 152, 158, 159, 160, 161,162, 166, 167, 169, 171, 172, 173,

174, 175, 177, 194, 203Romulus 32Ron lancea 147Rud 27Rudaucus (Rudocus) 34Rudhud Hudibras 29Run 185Run Mapneton 156Runo 52Ruteni (Rutheni ) 54, 116 (33), 156, 162,168, 172, 176Rutuli 6Sabba regina 28Sabine 27Sagittarius 117 (73)Salomon 28Salomon rex Armoricanorum 190, 193,194, 196, 197Samuel 25, 125Samuil 52Sanson 130, 151, 157Sathanas 100, 195Saturnus 98, 117 (73)Saul 26Saxones 5, 98, 102, 103, 105, 112 (1), 118,119, 120, 121, 123, 124, 127, 132,134, 136, 141, 142, 143, 145, 147, 148,151, 152, 177, 178, 179, 180, 182,184, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 195,197, 198, 200, 201, 203, 204, 207, 208Sceua 62Scorpio 116 (73)Scoti (Scotti ) 5, 70, 89, 91, 120, 137,143, 146, 148, 149, 151, 177, 198, 203Seginus 40Senones 43Sergius papa 205, 206Serses 163, 170Sertorius 163, 167, 170, 174Seuerus 74, 199Sibilla 160, 206Sichelmus 154Siluius 6, 54Siluius Alba 27Siluius Eneas 22, 25Siluius Epitus 28, 29Siluius Latinus 27Sirenes 17Sisillius I 33Sisillius II 47Sisillius III 52

Sissinius 27Socrates 107Sodric 70Spaden 27Stadiald 27Stadud 27Staterius 34Stephanus rex Anglie 3Stilbon 117(73)Suhardus I 18Suhardus II 33Sulgenius 74, 75Sulpicius papa 154Sulpicius Subbuculus 170Suthgualenses 156Tadiocus 186Tangusteaia 48Tangustel 27Teliaus 157Tencer (Teucer) 163, 170Tenuantius 53, 56, 64Teotius 186Titan 141Trahern 79, 80Tremorinus 128Troes 9, 15, 18, 20Troiani 7, 8, 9, 12, 18, 19, 27Turnus 6Turnus Bruti nepos 20Tyrreni 18156Ualentinianus (Ualentinus, Ualentius) 80,81, 82, 86Uenedoti 76, 116 (50), 121, 156, 188Uenus 117(73)Uespasianus 69Uirgo 117(73)Ulfin Ridcaradoch 137Uortegirnus (Uortegrinus, Uortygernus,Wortegirnus) 94, 95, 96, 97, 98, 99,100, 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108,111, 118, 119, 128, 131, 177, 191Uortimerus (Uortimer) 100, 101, 102, 103Urgennius (Urbgennius) de Badone 156,168, 172Urianus 52, 116 (47)Urianus rex Murefensium 152, 156, 177Urna 117(73)Utherpendragon (Uterpendragon) 93, 94,95, 96, 97, 118, 129, 130, 132, 133,134, 135, 136, 137, 138, 141, 142, 143,

180Walterus (Gualterus, Gwalterus)Oxenefordensis (Oxinefordensis) 2, 177,208Wanius 88Willelmus Malmesberiensis 208Wlfert 200Wlteius (Wlterius) Catellus 167Worden 98Wortegirnus see UortegirnusWortiporius 182Yni 206, 207Ypolitus 163Ysaias 32Yuor see Iuor IIIndex LocorumAffrica 17, 129Affricana nemora 112 (3)Agned, oppidum montis 27Akalon 9Alba 6Alba fluuius 166Albania 23, 24, 27, 31, 34, 37, 56, 70,72, 74, 75, 80, 83, 88, 89, 91, 97, 97,98, 114 (13), 115 (20), 116 (65), (69),136, 139, 143, 148, 156, 157, 161, 168,177, 193, 204Albion 21Alclud (Alchud, Aldclud, Alsclud) 27,50, 137, 146, 148, 149, 157Alpes 116 (30), (37)Ambrii cenobium (mons, pagus) 103,104, 127, 130, 134, 142Amne fons 115(23)Anglia 3Aquitania (Equitania, Equitannia) 17,18, 19, 155Arauius mons 113 (12), 165Archadia 117 (73)Are Philistonorum 17Armorica (Armorica Britannia) 88, 92,120, 144, 162, 186, 193, 203Armoricum litus 118, 204Armorici montes 115 (20)Armoricum regnum 84, 86, 112 (3)Armoricus sinus 114 (13)Armoricus tractus 99Auallonis insula 147, 178Augustudunum 166, 168, 169Babilonia 163Badon (Bado) 30, 116 (30), 146, 156,

168Baioce 176Bangor 188, 189Belinesgata 44Bithinia (Bitinia) 163,170,174Bodloan 173Boetia 163Bolonia 156Britannia 1, 3,5, 23, 25, 27, 28, 30, 31,32, 34, 36, 39, 40, 41, 44, 45, 49, 50,15754, 55, 60, 61, 62, 63, 65, 67, 69, 70, 72,74, 75, 76, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 86,87, 88, 91, 92, 95, 100, 101, 103, 112 (1),116 (34), 126, 129, 130, 131, 133,137, 139, 144, 146, 153, 155, 156, 157,158, 159, 162, 163, 164, 169, 176,177, 178, 183, 184, 188, 190, 191, 192,194, 195, 196, 198, 199, 200, 203,204, 205, 206Britannia [i.e. Brittany] 84, 194, 208Britannia altera 84, 86, 88Britannia minor 92, 96, 97Britonia 21Burne 199Caerdubalum 116 (57)Calaterium (Galatherium) nemus 37, 50,116 (39)Camblani fluuius 178Camum 176Cantia 53, 98, 100, 177Cantuaria 29, 98Castellum Puellarum 27Castrum Corrigie 99Cathanesium mare 143Chorea Gigantum 128, 142Cirecestria 184Claudiocestria (Cladiocestria) 4, 69, 73,105, 116 (51), (55), 119, 122, 156,175Cloartius mons 119Colidonis nemus 116 (33), 145Colocestria 78Columne Herculis 17Cornubia 21, 25, 31, 34, 35, 53, 56, 64, 72,76, 81, 82, 83, 87, 112 (2), 115(20), 116 (35), (70), 118, 124, 136, 137,143, 148, 156, 157, 158, 167, 168,171, 178, 186, 204Cornubium mare 39Creta 163

Cunoeburg 123Dacia 36, 38, 45, 154, 162, 178, 183Damen mons 136Daneum mons 116 (35)Deira 72, 74, 89, 101Demetia 44, 56, 106, 157, 200Demeticum mare 39Derwend 101Dimilioc 137Dorobellum 56Dorobernia 62, 98, 112 (3)Duglas flumen 143, 191Eboracum 38, 50, 63, 72, 74, 78, 105,124, 126, 127, 130, 136, 143, 151, 177,196Egyptus 68, 163, 170Eppifordum 101Equitania (Equitannia) see AquitaniaErir mons 106Estrusia 155Europa 69, 154Exonia 69, 116 (56), 196Flandrie 176Galabes (Galahes) fons (uallis) 116(40), (50), 128Galabroc 76Galatherium nemus see CalateriumnemusGallia (Gallie) 5, 19, 27, 31, 33, 40, 41,53, 56, 63, 84, 85, 86, 116 (38), 120,155, 158, 159, 162, 166, 177, 184, 195Gallica nemora 115(21)Gallica regna 16Gallicani saltus 112 (2)Gallicanum littus 37, 40Garnareia 193Genoreu oppidum 119Germania 24, 27, 43, 86, 88, 98, 99,100, 101, 102, 103, 112 (6), 131, 132,136, 139, 143, 145, 177, 200, 204Glamorgantia (Glamorgancia) 72, 156Gloucestria 68Godlandia 153, 156, 162, 183Grecia (Gretia) 7, 14Guaie fluuius 119Gualia (Gualie, Guallie, Gwallie) 23,72, 150, 184, 186, 204, 208Guasconia 155Guintonia (Gwintonia, Wintonia) 29,67, 80, 93, 105, 116 (31), (35), 127,132, 133, 134, 157, 177, 179, 180

Habren 25Hantonia 66158Hedfeld 197Hergign natio 119Heuenfeld 199Hibernia (Hybernia) 5, 46, 69,_70, 88, 89,91, 112 (3), 114 (17), 128, 129,130, 132, 137, 149, 153, 156, 162, 183,184, 193Hislandia see IslandiaHispania 46, 78, 115 (21), 156, 163, 165,170, 171, 172Humber 5, 24, 27, 32, 35, 72, 83, 98, 101,120, 143, 177, 190, 191, 193, 200Hybernia see HiberniaHybernicum mare 133Ierusalem 28, 77Islandia (Hislandia) 153, 156, 162, 183Israel 27, 126Italia 6, 7, 22, 27, 43, 44Iudea 22, 25, 26, 27Kaerbadum 30Kaercaraduc 104Kaercarrei 99Kaercolum 78Kaerconan 123Kaerebrauc 27Kaerglou 68Kaergueint 29Kaerleil 28Kaerleir 31, 50Kaerlud 22, 53Kaerludein 53Kaerluideoit 143Kaermerdin 106Kaerpenhuelgoit 69Kaerperis (Kaerpetis) 67, 80Kaerradoc 127Kaerreint 29Kaerusc 44Kaicestria 156, 168Kambria 23, 32, 34, 35, 68, 72, 105, 115(20), 116 (35), (46), 119, 132, 133Karitia 31Katenesia (Katanesia, Kathanesia) 32, 35,70, 143Kidaleta 194Killaraus mons 128, 130Lacedemonia 26Lacus Salinarum 17

Landauia 157Legecestria (Lerecestria) 31, 156, 168,188, 190Lengria 168, 170Letauia 92Libia 163, 167, 171, 174Ligeris 17Lindeseia regio 98Lindiseiensis prouincia 145Lindocolinum 105, 116 (58), 145Linliguua 150Lodonesia 139, 152Loegetia 16Loegria 23, 34, 35, 68, 72, 186Londonia (Londonie, Lundonie) 72,76, 80, 82, 88, 90, 94, 105, 112 (3), (4),115 (24), (27), 116 (30), (33), (37), (45),127, 137, 144, 179, 180, 201Lumonoi stagnum 149Lundene 53Lundonie see Londonia (Londonie)Lundres 53Maisurian 80Malua flumen 17Maluernia 116 (51)Margon 32Maubeti campus 121Mauritania 17Meneuia 39, 112 (3), 132, 179Mons Dolorosus 27Mons Michaelis 165Mureis 149Nantgallim 76Neustria 113 (9), 115 (18), 116 (41)Norguegia (Norguesia) 35, 41, 80, 154,156, 162, 178, 183Normannia 155, 156Northanhumbria (Northamhimbria,Northanhimbria, Northaumbria) 35,36, 37, 48, 186, 192, 197, 204Odnea 60Orcades 45, 68, 153, 156, 162, 183,197Osca 44, 72, 116 (30), 156Oxenefordia (Oxeneford) 156, 168159Pacau montes 116 (52)Paladur oppidum 29Parisius 155, 166, 167Periron flumen 115 (19), 167Phrigia 163, 170

Portcestria 65,67Portlud 53Portus Barbe fluuii 162, 164Portus Hamonis 39, 66, 82, 144, 164, 196Redonum 85Ridichen 168Roma 32, 43, 63, 64, 68, 69, 71, 72, 74,75, 76, 79, 81, 86, 88, 89, 90, 155,156, 158, 159, 160, 162, 169, 176, 205Romulea domus 112 (2)Russicada 17Rutupi (Rupini) portus 62, 69, 177Sabrina 5, 23, 25, 68, 72, 116 (46), (70),150, 184Sabrinum mare 116 (30), 146Salesberia 104, 127, 180Saltus Goemagog 21Saxonia tellus 98Scotia (Scocia) 23, 95, 101, 120, 127,156, 171, 177, 199Sephtesberia (Sestonia) 29, 206Sessia 168Sestonia see SephtesberiaSicia see SithiaSilcestria 93, 143, 157Siria see SyriaSithia (Sicia) 70, 74Sparatinum 9Sora 31Stanhenge 180Stura 25Sumersetentis prouincia 146Syria (Siria) 163, 167Tamensis (Thamensis) 5, 22, 44, 56, 59,60, 88, 116 (30), (37), (46), (49)Terwana ciuitas 176Thamensis see TamensisThanccastre 99Thaneth 101, 148Tintagol 137, 138, 167Toronorum ciuitas 19, 20Totonesium litus (portus) 20, 69, 93, 118,146Treueri 86Trinouantum urbs 22, 24, 30, 34, 41,44, 53, 56, 57, 61, 62, 102Troia 7, 8, 15, 16, 17, 22, 54, 157Troia Noua 22Tumba Helene 165Tyberis 6Tyrrenum equor 17

Tyrrenum litus 24Uadum Baculi 115 (23)Uadum Boum 166Uenedotia 56, 113 (12), 157Uerolamium 141, 142Urbs Claudii 116 (66)Urbs Conani 125Urbs Legionum 44, 46, 72, 77, 112 (3),128, 130, 143, 147, 156, 177, 179Uriani cacumen 116 (47)Uunued fluuius 200Warewic 156Westmarialanda (Wistmaria) 70, 80Wigornia 116(54)Wintonia see Guintonia (Gwintonia)Wistmaria see WestmarialandaZaree montes 1