318

HISTORY OF EAST THEATRE-times latin › el › Kitab › 2016 › Azf-289826.pdf · 18.02.2016-cı il tarixli q ... театр тамам фяргли-фяргли форматларда,

  • Upload
    others

  • View
    9

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT MƏDƏNİYYƏT VƏ İNCƏSƏNƏT

UNİVERSİTETİ

AYDIN TALIBZADƏ

ŞƏRQ TEATRI

TARİXİ Ali məktəblər üçün dərslik

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

18.02.2016-cı il tarixli qərarına əsasən nəşr etdirilir.

BAKI – 2016

2

Elmi redaktor: Niyazi Mehdi fəlsəfə doktoru, professor

Rəyçilər: M.Əlizadə sənətşünaslıq doktoru, professor əməkdar

incəsənət xadimi V.R.Qafarov sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA Memarlı və İncəsənət

İnstitutunun şöbə müdiri AYDIN TALIBZADƏ. “ŞƏRQ TEATRI TARİXİ”. Bakı, “ADMİU”, 2016

A.Talıbzadənin “Şərq teatrı tarixi” dərsliyi Doğu ölkələrinin ənənəvi teatr formaları tarixinin, poetika və estetikasının sistemli bir şəkildə araşdırılmış versiyasını təqdim edir. Bu kitab həm dərslikdir, həm Şərq teatr sənətinə konseptual bir baxışdır, həm geniş spektrli bir tədqiqatdır, həm də oxunuşu calib, təsvirləri təsirləndirici elmi-kütləvi ədəbiyyatdır...

Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 18.02.2016-cı il tarixli qərarına əsasən daha geniş və daha mükəmməl variantda yenidən nəşr etdirilir. İSBN 978-9952-8299-1-4

© ADMİU, 2016

3

ÖN SÖZ

Бу, мяним дярслийимин икинъи, даща мцкяммял, даща ящатяли, даща дягиг вя даща мараглы редаксийасыдыр. Ясяр щяъмъя бир гядяр артыб, мян ися варыб мясялянин лап дя-ринлийиня эетмишям. Еля елямишям ки, щяр бир фясил, щяр бир театр формасынын тарихи вя естетикасы тялябяни нурланмайа доьру апараъаг бир кяшф характери дашысын. Ялбяття ки, бу редаксийаны тялябяляримдян ютрц, тялябяляримин хятриня елямишям: онларын билэиляри даща дольун олсун дейя, бу ишин язиййятиня бир дя гатлашмышам. Истямишям онлар бу дярслийи охуйанда тякъя билэи топламагла кифайятлянмясин-ляр, тязащцрцн юзцндян, тарихиндян, дини-фялсяфи, сосиал-културоложи контекстиндян вя обйектин тясвириндян, тящкий-янин ахыъылыьындан щязз алсынлар.

Китабымын бу башланьыъ бюлцмц, йяни мцгяддимяси дярслик вя предмет барядя бязи елми дцшцнъялярдян, мцлащизялярдян, изащат типли, тяснифат сяъиййяли гейдляр-дян, гыса ачыгламалардан вя лаконик тясвирлярдян ибарятдир. Онлары шяртляндирян ясас сябяб будур ки, бизим Азяр-байъан Дювлят Мядяниййят вя Инъясянят Университетинин “Театршцнаслыг” кафедрасында щазырланмыш “ШЯРГ ТЕАТРЫ

ТАРИХИ” дярслийинин бцтцн дцнйа масштабында бянзяри йох-дур. Дярслик там орижиналдыр вя орижинал олдуьу цчцн дя нцмунявидир: суряти щеч бир юрнякдян эютцрцлмяйиб. Щяр щалда мян белясиня ня Азярбайъанын, ня Русийанын китаб-ханаларында, ня дя ки Интернет ситяляриндя, китаб порталла-рында раст эялмишям.

4

Дцздцр, щяля 1929-ъу илдя гоншу Русийанын Санкт-Пе-тербург, о заманларын Ленинград, шящяриндя шяргшцнас А.М.Мервартын рящбярлийи иля “Шярг театры” ады алтында бир мягаляляр топлусу чапдан чыхмышды. Лакин бу китаб эениш охуъу кцтлясиня цнванланыб Шярг театрынын екзотик форма-лары иля цмуми танышлыг мягсяди эцддцйцндян дярслик ха-рактери дашымырды вя тядрисин тялябляриня бирбаша ъаваб вер-мирди, щадисянин сосиал контекстиня ашыры диггят айырырды.

1925-30-ъу илляр интервалында, ады чякилян топлудан яла-вя, дцнйа чапында йетяринъя мяшщур шяргшцнаслар Н.И.Конрад, А.Й.Крымски, Й.Е.Бертелс, Н.Й.Марр вя Р.А.Галуновун Шярг театрынын бу вя йа диэяр тязащцр фор-маларына щяср етдикляри монографийа вя йа мягаляляри дя ишыг цзц эюрцр. Бу арашдырмаларда, йахуд тягдимат сяъиййя-ли йазыларда, тяяссцф ки, тарихи, сосиал-сийаси дяйярляндирмя вя сийаси-идеоложи ачыгламалар бирбаша сянят тязащцрцнцн тясвир вя анализиндян юня кечирди. Онларын тядгигатларынын мцстягим обйекти щеч вахт театр сяняти олмадыьындан бу алимляр щямин формалара йалныз юйряндикляри халгын мядя-ниййятинин екзотик эерчяклийини тясдигляйян бир елемент ки-ми йанашмыш вя театр формаларынын тарихини, поетикасыны, тя-биятини, естетик щцснцнц системли шякилдя арашдырмаьы гаршы-ларына мягсяд гоймамышлар. Бу тядгигатчылар Шяргин театр формаларыны етномядяниййятин айрылмаз бир щиссяси кими гаврамышлар, онлара конкрет етигадын тапынаг естетикасынын контекстиндя йанашмышлар вя дцшцнмямишляр ки, йаздыглары щачанса тядрис просесиня ъялб едиля биляр.

Беля олан шяраитдя, ялбяття ки, дярслик барясиндя дцшцнмяк ябяс вя мянасыз бир хцлйадыр. Щярчянд ХХ яср бойунъа дцнйанын мцхтялиф мяркязи шяргшцнаслыг

5

мяктябляриндя мцтямади шякилдя, шцбщясиз ки, йухарыда адлары чякилян алимлярин вердикляри дольун информасийалара ясасян, айры-айры Доьу юлкяляринин мязмун вя гайяъя фяргли, екзотик театр формаларыны тясвирляйян, онларын йаран-ма тарихини, естетик хцсусиййятлярини тящлиля чякян чохсайлы монографийалар няшр етдирилмишдир. Анъаг, тяяссцф ки, бун-ларын щеч бири “Шярг театры тарихи” предметини ящатяляйяъяк дярс вясаити гисминдя ишлянилмямишдир.

Буна эюря дя мян там театршцнас вя шяргшцнас ар-хайынлыьы вя мясулиййятиля бяйан едирям ки, Шярг театры иля баьлы билэиляри, нязяри фикирляри бир йеря топламаг, онлары та-рихилик принсипиня, заман вя мякан параметрляриня уйьун бир тярздя системляшдирмяк бахымындан университетин “Театршцнаслыг” кафедрасында эюрцлян бу иш щям сянятшц-наслыг, щям дя шяргшцнаслыг елминин координатларында илк тяърцбядир, сынаг нцмунясидир вя тябии ки, мцмкцн сящв вя хяталардан узаг дейил. Мящз Азярбайъан театршцнаслыэы бу мцщцм елм вя тящсил проблеминин арадан галдырылма-сында, чюзцлмясиндя биринъи олмаьа иддиалыдыр.

Чцнки “Шярг театры тарихи” фянни “театршцнаслыг” ихтисасы цзря бакалавр пиллясиндя апарылан тядрисин айрылмаз, цзви бир щиссясидир. Университетин тядрис системиндя бу предмет “Дцнйа театры тарихи” фяннинин бярабярщцгуглу бюлмяля-риндян бири олуб мцтляг курс щесаб едилир; йяни пререквизит фяннляр сийащысына дахилдир. Театршцнасын (киношцнасын, актйорун, режиссорун, сящня дизайнеринин) топладыьы билэиляр панорамында вя йа шябякясиндя “Шярг театры тарихи” бака-лавр тялябяйя йени елми-нязяри, фялсяфи-естетик мялуматлар вермякля йанашы, щям дя онун дцнйа эюрцшцнцн дяйиш-мясиндя, формалашмасында вя системляшмясиндя ъидди рол

6

ойнайыр. Тябии ки, бу просесдя бир чох мясяляляр “Шярг те-атры тарихи”ни тядрис едян мцяллимин шяхсиййятиндян, онун натиглик габилиййятиндян, Шярг мядяниййятиня бялядлик дя-ряъясиндян вя тялябяни юз сюйлядийиня инандырмаг баъа-рыьындан асылыдыр.

Тякъя театршцнаслыг шюбясиндя тящсил алан эянъ театр йазарларынын йох, щям дя университетин актйор вя режиссор тялябяляринин дя бу предметя ещтийаъы вар: беля ки, “Шярг театры тарихи”нин кюмяйиля онларын сянят тяссяввцрляри, ся-нят дцшцнъяляри хейли зянэинляшир, фантазийаларынын щцдуд-лары эенишлянир, театр билэиляри кейфиййятъя тамам йени бир мцстявийя йцксялир вя щарадаса кюкцндян башгалашыр. Одур ки, бу фяннин тядрис саатлары чярчивясиндя охунан щяр бир мцщазиря, мян буну чохиллик мцшащидяляримин нятиъя-синдя дейирям, тялябяляр тяряфиндян щявясля, диггятля дин-лянилир вя асанлыгла, ялцстц гавранылыр.

Шярг театры дцнйа театры мядяниййятинин еля бир мюъ-цзяли, сирли вя фцсцнкар щцърясини тяшкил едир ки, бурада, йяни наьыл вя эерчяклийин сярщядиндя йерляшян сящня мяканында, танрылар вя иблисляр, дивляр вя яъиняляр, мяляк-ляр вя шейтанлар, рущлар вя вящшиляр, куклалар вя кюлэяляр садя инсанларла бирэя эязиб доланыр, “космос” адлы бир та-мын ейни щцгуга, ейни тябиятя вя ейни уйушганлыьа малик зярряъикляри кими эюрцнцрляр.

Доьу мямлякятляриндя театрын тязащцр формаларынын щамысы екзотикдир, алабязякдир, уникалдыр, олаьанцстцдцр, бянзярсиздир, йалныз йеэаня, тиражланмайан нцсхядядир.

Авропатипли театр щяр йердя мювъуд ола билир, Шярг те-атрынын формалары ися йох. Шярг театрынын щяр бир формасы йа-рандыьы йерин тябияти, адамлары, бу адамларын танрылары,

7

инанълары, тапынаглары, адятляри, мяишяти, мятбяхи, дуйьу-саллыьы, естетик гаврайышы иля бир-бириня эейдирилмиш зянъир щялгяляри гядяр ялагялидир. Ол сябябдян “Шярг театры тари-хи” дярслийинин мцяллифи онларын биръяъийини беля нязярдян гачырмаг истямир вя онлары етномядяниййятля бир мцстяви-дя арашдырмаьы тяръищ едир. Буса мцяллиф гаршысында щя-мянъя бир сыра ъидди проблемляр тюрядир.

Щягигятян, “Шярг театры тарихи” цзря дярслик щазырла-маг олдугъа чятин вя мясулиййятли бир ишдир. Нядян ки, тядгигатчылар бу сащядя щяля бир чох мясяляляря айдынлыг эятирмяйибляр; щяля индийяъян Шярг театрынын тязащцрлярини “тарихиляшдирмяйибляр”, башга сюзля, системли тарихи араш-дырманын обйектиня чевирмяйибляр: айры-айрылыгда щяр бир форманын (щяр бир форма юз-юзлцйцндя щям нювдцр, щям жанрдыр) тарихи вя естетикасы юйрянилиб: лакин бу тарих вя ес-тетика мцяййян ъядвял дахилиндя системляшдирилмяйиб.

Юнъя, ялбяття ки, “Шярг театры” анламынын нисбилийи про-блеми ортайа чыхыр. “Гярби Авропа театры” дедикдя обйект конкретлийи щеч вахт бир кимсядя шцбщя доьурмур: бурада сющбят Гярби Авропа юлкяляринин ейни типли, щомоэен тяби-ятли театр сянятинин тарихиндян эедир; нязяриййя цмумидир, естетика цмумудир, инкишаф диалектикасы цмумидир. “Шярг театры” анламы ися айры-айры Доьу юлкяляринин тиположи хцсусиййятляриня эюря бир-бириндян ямяллиъя фярглянян яняняви театр формаларынын мяъмуйунда мювъуддур: онлар арасында йалныз фялсяфи-естетик мцстявидя паралелляр апармаг имканы вар. Беля ки, ”Шярг театры” анламынын кон-текстиня дахил олан яняняви жанр вя формаларын театр типи мцхтялифдир. Щинд Катщакали (вя йа Касакали) театры иля йапон Нощ театры тамам фяргли бядии мядяниййятлярин

8

щадисяляридир. Щиндли иля йапон бир-бириндян неъя сечилирся, онларын гапалы мядяниййятляринин йаратдыьы театр формалары да бир-бириндян еляъя сечилир.

Катщакали вя Нощ тамашаларынын естетикасы, цслубу, ви-зуал щцснц щеч ня иля бир-бириня охшамыр. Щалбуки инэилис, алман, франсыз, италйан, рус театрлары щямишя доьма гар-дашлар кими “бюйцйцбляр”. Яэяр Гярби Авропа театрынын тарихини мцяййян мярщяляляря айырыб арашдырмаг мцмкцндцрся, вя бу системляшдирмя, тяснифатын апарылма-сы театршцнаслыг елминин методолоэийасындан иряли эялирся, “Шярг театры тарихи”нин юйрянилмяси цчцн дюврляшдирмя принсипинин конкрет щеч бир ящямиййяти йохдур. Чцнки Доьу мямлякятляриндя театрын яняняви тязащцр формалары щарадаса локал гапалы мядяниййятлярин ич гатларында там сярбяст шякилдя эялишиб екзотик, йарашыглы эюбялякляр кими “пыртламыш” вя юз тякраролунмаз ганунлары, эялянякляриля, дышары тясирляря, азаъыг да олса беля, ещтийаъ дуймадан йа-шамышлар. Бурада дюврляшдирмя йалныз форманын мювъуд-луг тарихиня ясасян апарыла биляр.

Мцмкцн ки, еля буна эюря дя Шярг мядяниййяти чярчи-вясиндя ТЯЗАЩЦР (ФОРМА) ЩЯМИШЯ ЮЗ ТАРИХИНДЯН

ЦСТЦН ВЯ ЯФЗЯЛДИР. Бурада щадисянин естетикасы щади-сянин тарихиндян юндядир. Мясяля бу ки, Шярг мядя-ниййятинин щяр бир тязащцрц характеръя, мащиййятъя тари-хи дейил, тарих дышындадыр, бяшяри, космик олайдыр, ябя-диййят цнванлыдыр, ритуал, айин сяъиййялидир, мистик дцнйа иля илишиклидир. Шяргдя театр айин вариантыдыр, яфсаня, миф визуаллыьыдыр!!!

“Шярг театры” анламы, илк нювбядя, Доьу юлкяляринин яняняви театр формаларынын тарихи-сосиал параметрлярини дей-

9

ил, фялсяфи-естетик вя бядии-методоложи принсиплярини юзцндя гапсайан елми-нязяри вя практики парадигманын билдириъиси-дир. Бу терминля “Доьу юлкяляринин яняняви театр форма-лары” ифадяси арасындакы мювъуд мцщцм фярги айдын тя-сяввцр етмяк лазымдыр. Иш бу ки, Шярг театры щеч вахт цму-ми, нязяри-аналитик ганунлара ясасян юйрянилмямишдир. Лакин “яняняви театр формалары”нын тарихиня эялдикдя биз мцяййян сащманлы тядгигат просесинин мювъудлуг факты иля гаршылашырыг. Щиндистанын, Чинин, Йапонийанын вя щятта Бирманын, Вйетнамын, Йава адаларынын, Корейанын яня-няви театр формаларынын тарихинин арашдырылмасы вя елми тяс-вири дцнйанын бир сыра апарыъы шяргшцнаслыг вя театршцнаслыг мяктябляри тяряфиндян артыг баша чатдырылмыш, тядгигатларын истигамяти фялсяфи-естетик принсипляря доьру йюнялдилмишдир. Лакин Йахын вя Орта Шярг юлкяляринин театр формаларынын тарих вя поетикасынын тядгиги, тяяссцф ки, бу эцн истянилян сявиййядя дейил. Ол сябябдян “Шярг театры” анламы иля баьлы “ортаг мяхряъ” проблеми чаьдаш дюврцмцздя дя ак-туалдыр. Чцнки йалныз бцтцн Доьу юлкяляринин яняняви театр формаларынын тарихи, естетик мязиййятляри, ъизэиляри там мя-нимсянилдикдян сонра “Шярг театры” термининя цмуми дя-гиг тяснифат вермяк мцмкцндцр.

“Авропа театры” дедикдя биз щямянъя анлайырыг ки, сющбят тарихи щадисядян, театр щадисясиндян эедир вя бу щадися Авропанын ичиндя йашанылыб вя форматлашдырылыб. Бу заман бизим мараьымызын щядяфи театр щадисясинин, тиражла-нан театр стандартынын, театр форматынын юзцдцр, Авропа ися йалныз фондур. Сян Авропанын бцтцн юлкялярини эязя биляр-сян: ди эял ки, бундан театр форматы щеч йердя дяйишмяй-яъяк.

10

Амма Шяргдя беля дейил: мямлякятдян мямлякятя театр тамам фяргли-фяргли форматларда, шякиллярдя зцщур еляйир. “Шярг театры” дедикдя биз сющбятин щансы театр тцрцндян, щансы стандартдан эетдийини кясдиря билмирик вя диггятимизи юнъя Шяргин юзцня йюнялдирик. Чцнки Шяргдя театр яввялъя дцнйаэюрцшцдцр, дини айиндир, медитасийа сеансыдыр вя йалныз сонра театрдыр. Еля буна эюря дя “Ав-ропа театры” ифадясиндя “театр” термини “Авропа” анлайышыны цстяляйир. “Шярг театры”нын тяснифиндя ися “Шярг” бир билди-риъи кими театры юз ичиндя “яридир” вя юзцнц театр форматына салыр, театрлашдырыр.

Бу да щеч сябябсиз дейил. Шярг театрынын тязащцр фор-малары анъаг авропалы дцшцнъясиндя театрдыр, шяргли дцшцнъясиндя йох. Шярг мямлякятляринин щяр бириндя театр ойунлары бир ъцр адландырылыр вя бу мозаика “Шярг театры” анламынын гапсадыьы семантик чянбяря дахил олур.

“Шярг театры” дцнйа театр сянятинин тарихи вя нязя-риййяси контекстиндя 5 мцщцм яламятля дефинисийа олунур, юзцнц танытдырыр, хцсусиляшир:

· маска (йа да абсолйут грим, башга сюзля, маска-грим); · гялибичи цслублашдырылмыш експрессив жест; · яняняви халг инструментал мусигиси; · речитатив оху вя йа няьмяляшдирилмиш диалог; · гцсурсуз идеал рягс.

Шярг театры цчцн тясдиглянмиш, тяйин едилмиш, хцсуси сечилмиш мякан (стансионар типли ойун йери) йохдур. Доьу юлкяляриндя театр формаларынын тязащцрц цчцн бу, щеч дя юнямли факт дейил. ШЯРГ ТЕАТРЫНДА СЯЩНЯ ЩЯМИШЯ ЩЯР

ЩАНСЫ БИР МЕЙДАНЧАДЫР. Щярчянд бу да данылмаз фак-тдыр ки, щинд классик драмлары (ЫЫЫ-ЫЙ ясрлярдя), Йапон Нощ вя Кабуки театрларынын тамашалары (ХЙЫ-ХЙЫЫ ясляр-

11

дя), Пекин операсы (ХЙЫЫЫ-ХЫХ ясрлярдя) стансионар типли мяхсуси театр тикилиляриндя ойнанылмышдыр. Мящз бу ъящят Шярг мямлякятляринин яняняви театр нювляриндя сящнянин декоратив юзэцрлцйцнц мцяййянляшдирир. Щярчянд истяр Йапонийада, истяр Чиндя театр стансионары щямишя тапынаг вариантыдыр.

Щяля ян гядим заманларда Шярг театрынын танрыйа бянзяр мцршидляри ъянуб эеъяляринин тябии бойаларында, айлы-улдузлу мянзяряляриндя, лаъивярд сямасында деко-ратив еффект кяшф етмишляр. Чцнки ъянуб эеъяляринин бойа-ларында мистик бир овгат вар: бу овгат щипнотик вя суээе-стив тясир эцъцня маликдир. Шярг театрынын тязащцр форма-лары бир чох щалларда мцтляг театрдыр, универсал театрдыр, актйор театрыдыр рягс вя мащны театрыдыр. Бурада щяр шей актйор мящарятиндян, онун мусиги истедадындан, ритм дуйьусундан, пластикасынын, емосионал тябиятинин вя ич дцнйасынын зянэинлийиндян асылыдыр.

ШЯРГ ТЕАТРЫ ИДЕАЛ ТЯРЗДЯ ИФА ЕДИЛЯН, КАНОН ШЯКЛИНЯ ДЦШМЦШ ФИЗИКИ ЩЯРЯКЯТЛЯР ВАСИТЯСИЛЯ БОШ МЯКАНДА ЙАРАДЫЛАН ВИЗУАЛ ПОЕЗИЙАДЫР. БУ ПОЕЗИЙА ЕЙЩАМ-ЖЕСТ, ЕЙЩАМ-МИМИКАНЫН КЮМЯЙИЛЯ ОЙУН МЕЙ-ДАНЧАСЫНДА “ЙАЗЫЛАН” ОВГАТЛАР ТОПЛУСУНУН ЭЕР-ЧЯКЛИЙИДИР. Мясяля бу ки, чыраг вя йа лямпя ишыьында яф-саня сюйляйян наэылчы, кюлэя йа да кукла ойуну эюстярян любятбаз щям мащир сяняткардыр, щям ращибдир, щям шаир-дир, щям дя философ.

ШЯРГИН ТЕАТР СИСТЕМИНДЯ АКТЙОР ТЯЛХЯКЛЯ КА-ЩИН, ЛОТУ ИЛЯ ДЯРВИШ, ЪАДУЭЯРЛЯ ПЕЙЭЯМБЯР, ДИЛЯН-ЧИ ИЛЯ СУЛТАН АРАСЫНДА ОРТАГ БИР МЮВГЕ ТУТУР!!!

Нювбяти юнямли бир ъизэи: Шярг театр моделинин мяркя-зиндя НАЬЫЛЧЫ дайаныр вя диэяр театр формалары онун мювъудлуг чевряминдя фырланыр. ДОЭУ ЮЛКЯЛЯРИНДЯ ТЕ-

12

АТР НАЬЫЛЧЫДАН БАШЛАЙЫР!!! Наьылчы Шярг театр мядя-ниййятинин мяркязидир. Бурада наьылчы театр кими сосиал бир институтун явязляйиъисидир.

Наьылчы Шярг мямлякятляриндя наьыл дцнйасынын тан-рысыдыр, сюз сянятинин гцдрятиля наьылын бядии аляминин, онун заман вя мяканынын йарадыъысыдыр. Щинд, чин, йа-пон, яряб, фарс, тцрк мядяниййятляриндя театр формаларынын тябиятини, щцснцнц, гурулушуну наьылчы сяняти мцяййянляш-дирир. Мцсялман мядяниййяти чярчивясиндя ися наьылчы юз инкишафынын ян йцксяк зирвясиня чатыр вя щяйат бяхш ет-мяйя гадир сюзцн материаллашмыш образына чеврилир: йяни юз йарадыъы фактурасында сакрал сюзц вя бу сакрал сюзцн да-шыйыъыларыны ейщамлашдырыр. Она эюря Йахын вя Орта Шярг юлкяляриндя сюз инсан щяйатынын, инсан юмрцнцн мейарыдыр. Любятбаз, рювзяхан, щафиз, ашыг(х) наьылчынын мцхтялиф тя-защцр вариантларыдыр.

Шярг театрынын юзяллийинин, поетикасынын, эюзяллик вя камиллик принсипляриня ясасланан мювъудлуг хцсусиййят-ляринин, мяна ъювщяринин, естетикасынын анлашылмасына доьру йол шящярин, тапынагларын, ибадятин, базарын, мяк-тубун, баьларын мядяниййят системиндя эерчякляшмя мянтигиндян кечир. Доьу мямлякятляринин яняняви театр формалары мякан вя онун тяшкили юзцнямяхсуслуьу иля сых ялагядардыр. Бялкя дя еля бу сябябдяндир ки, Шярг театры-нын уникал пластикайа малик актйору юз батининдян эялян шювгцн, екстазын, йашантынын щесабына мякан ичря жест вя мимикаларын мемары кими чыхыш едир. Бу мемарлыгда “ов-гатлар мусигиси” юз тяъясцмцнц тапыр. Шярг театр формала-рынын эюзяэюрцнмяз, гейри-рясми “мцяллифи” мифолоэийа-дыр, дини тяфяккцрдцр, фолклордур!!! Мян щеч дя тясадцфи

13

сюйлямирям ки, Шярг театрынын формалары шябякясиндя зцщур едян щяр сящняйя йуху тимсалы демяк мцмкцндцр. Одур ки, Шярг театр системиндя мякан ичря эюрцнян щяр бир жест, мимика вя ряфтарын, ешидилян сясин, сяданын ясас тясир щядяфи инсанын алт-шцурудур. Она эюря дя “Шярг театры” ан-ламынын чярчивясиня ня дахилдирся, щамысы йухуну, щядди-бцлуэ, аэащлыг йухусуну хатырладыр. ШЯРГ ТЕАТРЫ

ЧОХЦЗЛЦ ТАНРЫ ШИВАЙА БЯНЗЯР. Онун щяр цзцня, щяр эюркяминя бир дцнйадуруму, бир овгат щякк олунуб.

Шярг мямлякятляляриндя тамаша характерли тязащцрляр щцдудсуздур. Мцсялман аляминдя ися ики няфярин бир-бири-ля савашмасы да, гоч, дявя дюйцшц дя, итлярин боьушмасы да, гятл дя, тязийя дя тамашадыр. Одур ки, Шярг театрынын тяйининя бир дяфя мцяййянляшмиш конкрет тярифля йанаш-маг, гыса бир ъцмлядя онун тясвирини вериб мащиййятини ачмаг чятин мясялядир. Чцнки Шярг театрынын щяр бир тя-защцр формасынын тякрасыз кейфиййят юзцнямяхсуслуьу вар. Бу рянэарянэлийи, мцхтялифлийи, ясасян, ики якс гцтбдя ъямляшдириб Шярг театрынын естетик хцсусиййятляри барядя фикир йцрцтмяк олар: бир тяряфдян тямтяраг, патетика, ифадя габарыглыьы, мистик овгат, ъошьун щиссийат, суээестив емо-сионаллыг, екстаз, чохмяналы символар системи; диэяр тяряф-дян ися примитив натурализм, шиширтмя, пародийа, имитасийа, шян карнавал ящвалы бир-бириля чуьлашыб Шярг театрынын цму-ми понарамыны йарадыр. Дини айин, мярасим, ритуал, тапынаг вя базар мейданларындан кянарда Шярг театры йохдур.

Доьу юлкяляринин театрыны юйряняркян, хцсусиля дя бу барядя мцкяммял тарих дярслийи йазмаьа ъящд эюстяряр-кян, бир мясяляни дя юнъядян айдынлашдырмаг эярякдир. Шярг театрынын инкишаф тарихи ики бюйцк мярщяляйя айрылыр.

14

Биринъи мярщяля Доьу мямлякятляринин яняняви театр фор-маларынын, фолклор театры формаларынын, екзотик, щейрятамиз театр формаларынын тарихидир ки, щяъм вя санбалъа диэяр мярщялядян гат-гат ваъиб, мараглы вя цстцндцр. Бу дювр гядим заманлардан башлайыб ХХ ясрин астанасына кими да-вам едир. Анъаг гуртармыр, щарадаса “музейляшиб” эюзял, гиймятли яшйа кими мянсуб олдуьу милли мядяниййятин чярчивясиндя маарифчи миссийасыны йериня йетирир, кечмиш атмосферини бир вахтлар йаратдыьы образлар системиндя йаша-дыр. Икинъи мярщяля ися Шярг юлкяляриндя авропатипли театрын ХЫХ йцзиллийин ахырындан цзц бяри инкишаф тарихидир ки, бцтцн йерлярдя уъдантутма стандарт, уйьун ссенариляр цзря милли мядяниййятляр шябякясиня дахил олур.

Демяли, беля чыхыр ки, щяр бир Доьу мямлякятинин театр тарихи икиъя мцстягил тарихдян ибарятдир: фолклор мяншяли яняняви театр формаларынын, вя бир дя авропатипли театрын милли мядяниййят шябякясиндя тяшяккцл вя инкишаф тарихин-дян. Буса олдугъа бюйцк, монографик характерли бир мате-риалдыр. Одур ки, мян “Шярг театры тарихи” дярслийиня ян ваъиб, ян мараглы, дцнйа театр мядянийятинин инкишафы цчцн ян юнямли вя актуал сайылаъаг мювзулары топламышам; бязи темалары гысалдыб, ихтисар елямишям. Анъаг бир шяртля: тяки тялябянин Шярг театры иля баэлы тясяввцр бцтювлцйцня хялял эялмясин.

Дярсликдя Доьу юлкяляринин яняняви театр формаларынын тарихиня вя поетикасына цстцнлцк верилиб. Бу да щеч биъа дейил. Яввяла, она эюря ки, Шярг театрынын яняняви тязащцр формалары екзотикдир, уникалдыр вя бяшяр мядяниййяти тари-хиндя тякрарсыз щадисядир. Вя икинъиси: бу предмети тядрис етдийим узун илляр бойунъа мян беля бир мясяляни юзцм

15

цчцн конкретляшдирмишям ки, тялябяляр яняняви театр фор-маларынын тарихиня, поетикасына, онларын тякрарсыз естетик щцснцня чох гыса заманда вурьун олурлар вя мцщазиря мювзусуна щягиги мараг эюстярирляр. Бу мараг тякъя юй-рянмяк щявясиндян иряли эялмир. Тязялийя, йенилийя, орижи-наллыьа вя екзотиклийя олан мейл дя бурада аз рол ойнамыр.

“Шярг театры тарихи” дярслийиндя Доьу юлкяляринин мца-сир театр тарихи дя гядяринъя ишыгландырылыр. Щярчянд бурада бир проблем хцсусиля вурьуланмалыдыр: Шярг юлкяляринин ХХ яср театр тарихи бир там шяклиндя арашдырылыб йазылмамыш-дыр. Бу тарихи йалныз айры-айры мягаляляр, эюркямли сянятчи-лярин щяйат вя йарадыъылыьына щяср олунмуш монографийалар эюрцкдцрцр. Она эюря дя Доьу мямлякятляринин мцасир театр тарихи гыса щяъмлидир, яксярян сырф информасийа харак-тери дашыйыр вя аналитик мцщакимяляр дышындадыр. Диэяр тя-ряфдян Шярг юлкяляриндя екзотик театр формалары санки эет-дикъя заман ичиндя дайаныб музейляширляр, мцасир щяйатла функсионал ялагялярини итирирляр, “сянят базары”ндан чыхырлар вя чевик шякилдя дяйишя билян щяр ъцр тясирляря ачыг Авро-па театрына “удузурлар”.

Мцтяхясис гытлыьы, Шярг юлкяляринин чохсайлы яняняви театр формаларынын, щямчинин ХХ яср Доьу мямлякятляри-нин чаьдаш театр тарихинин юйрянилмяси просесиндя бурахыл-мыш аь мясамяляр уъбатындан Шярг театры тарихинин мцасир мярщяляси дярслийя нисбятян аз йансыдылмышдыр.

Сонуъда ону гейд етмяк истяйирям ки, Доьу юлкяляри-нин театр тарихиня даир Азярбайъан дилиндя олан ядябиййат минималдыр: бу материал бир гайда олараг анъаг “Гобу-стан” топлусунда дяръ едилмиш бясит, информатив танышлыг мягаляляриля мящдудлашыр. Одур ки, дярслийин мцяллифи,

16

ясасян, яъняби диллярдя тягдим олунмуш мцхтялиф матери-аллардан файдаланыб. Рус, инэилис, алман, яряб, фарс, тцрк дилляриндя мювъуд мягаля, елми мялумат, ири щяъмли мо-нографийалар дярслийи фундаментал академик билэиляр зями-ниндя щазырламагдан ютрц мцяллифя сон дяряъя бюйцк йар-дым эюстяриб. Бу билэиляр дярслийя тяръцмяляр кими йох, мцяллифин тящлил сцзэяъиндян кечмиш елми-нязяри хцлася-ляр, мцгайисялярдян чыхарылмыш нятиъяляр кими дахил едил-мишдир. Ялбяття, мян бу дярслик цзяриндя чалышаркян Йа-хын вя Орта Шярг театр формаларынын поетикасы иля баьлы апардыьым арашдырмаларын информатив блокларындан да актив шякилдя бящрялянмишям. Ол сябябдян дя там яминликля демяк мцмкцндцр ки, “ШЯРГ ТЕАТРЫ ТАРИХИ” китабы бир дярс вясаити кими бизим университетин тялябяляриня “Те-атршцнаслыг” кафедрасынын эюзял щядиййясидир.

Бу дярсликдя мян мярщум мцяллимим проф. МАЩМУД

АЛЛАЩВЕРДИЙЕВИН хатирясини анмаьы юзцмя шяряф вя боръ сайырам. Нядян ки, мяним цчцн Шярг театрына доьру эедян йол Мащмуд мцяллимин дярсляриндян вя онун “Азярбайъан халг театры тарихи” китабындан, онун Шярг дцнйасына, гядим Шярг мядяниййятиня севэисиндян баш-лайыр.

Мян Университетимизин кечмиш ректору проф. Тимучин Яфяндийевин цнванына хош сюзляр демяйи дя юзцмя боръ билирям: чцнки вахтиля “Шярг театры тарихи” идейасыны биринъи мящз Тимучин мцяллим бяйяниб дяйярляндирди, бу идейа-нын бир пройект кими эерчякляшдирилмяси просесиндя о, мя-ня йардымчы олду вя бу фяннин тядрис системиня дахил едил-мясиндя мцщцм рол ойнады.

17

Индися “Шярг театры тарихи” дярслийинин йени редаксийасы-ны вя даща мцкяммял вариантыны бу гядяр оператив бир шя-килдя щазырламаьа мяни щявясляндирмиш Университетимизин ректору проф. Фярящ ханым Ялийевайа юз сямими тя-шяккцрлярими билдирмяк истярдим. Университетдя тящсилин модернляшмясини щядяфляйян Фярящ ханымын тякидинин ет-киси олду ки, мян йени няшрини чохдан планлашдырдыьым дярслийин цзяриндя чалышмалары активляшдирдим. Нятиъя ети-бары иля дярслик даща да тякмилляшди, бираз даща санбаллы ол-ду вя елми тядгигат фювгцня йцксялди.

Сонуъда кафедрамызын профессор вя мцяллим щейя-тиня, лаборант ханымларына дейяъяк сюзцм вар: чох саьо-лун ки, щяр заман мяни дястяклядиниз...

18

I FƏSİL

HİND TEATRI TARİXİ

1. “Natyaşastra” risaləsi hind teatrının nəzəri və praktiki əsası kimi

Asiyanın ən qədim teatrı hind teatrıdır. Hind teatrı Ti-

betdən tutmuş İndoneziyaya qədər bütün Şərqi Asiya ölkə-lərinin teatr formalarının təşəkkülünə böyük təsir göstər-mişdir. Hətta Çin və Yaponiyanın teatr sənətilə Hind teat-rının estetik prinsipləri arasında bir sıra oxşar cəhətlər aş-karlamaq mümkündür.

Hind teatrının estetik prinsipləri müəyyən bir elm, müəyyən bir təlim kimi meydana gəlir. Hind xalqlarının ənənəvi teatr formalarının estetik prinsipləri, onların poetikasının başlıca cəhətləri dramatik sənət haqqında ən qədim sanskrit risaləsi sayılan “Natyaşastra” toplusunda ifadə olunmuşdur. Özü də birinci dəfə olaraq ardıcıl surətdə, sahmanlı şəkildə. “Natyaşastra” (“Dram haqqında oxu”, yəni “Dram haqqında kitab”) teatr sənəti barəsində risalədir, elmi-praktiki kitabədir, prinsiplər, qanunlar cədvəlidir, hindlilərin teatr sənətinin paradiqmasıdır.

Bir çox nəşrlərdə “Natyaşastra” “Dram, musiqi və rəqs haqqında risalə” kimi sanskrit dilindən tərcümə edi-lir. Lakin “natya” xüsusi bir termindir və dramın, musiqi-nin, rəqsin birgəliyini, sintezini eyhamlaşdırır. Bu baxım-

19

dan “Natyaşastra”nın “teatr sənəti barədə risalə” şəklində sanskritcədən digər əcnəbi dillərə çevirmək daha məqsədəuyğundur.

Müəyyən dövrə qədər alimlər belə hesab edirdilər ki, bu risalə m.ö. IV-III yüzilliklərə aiddir. İndisə həmin risa-lənin bizim eranın I və ya III-IV əsrinə mənsub oldugu gü-man edilir. Amma bütün tədqiqatçılar bir nöqtədə razıla-şırlar ki, əsərin tərtibi prosesi m.ö. IV yüzildə başlayıb uzun bir müddətə sığışmışdır.

“Natyaşastra” risaləsinin böyük bir qismi nəzmlə ya-zılıb: bu mətnlər xaraktercə puranalar (mifoloji xalq he-kayələri, qutsal bilgi mətnləri) tərzindədir. Söyləyirlər ki, “Natyaşastra”dan öncə bu tipli risalələr daha erkənlər də mövcud olub. Məsələ ondan ibarət ki, m.ö. IV yüzildən etibarən “nata” və “natasutralar” barəsində məlumatlar var. “Nata” sanskritcə aktyor deməkdir. “Sutra” isə dua, müqəddəs mətn kimi anlaşılır. Beləliklə, “Natasutra” risaləsinin adı aktyor sənətinə həsr olunmuş nəzəri, və eyni zamanda, qutsal, müqəddəs mətn qismində mənalan-dırılır. “Natyaşastra” teatrın təşəkkülü, özündə tamaşa rüşeymi daşıyan dini ayinlər, mərasimlər, teatr binalarının memarlığı, səhnə məkanının təşkili, teatrın imkanları və bədii vasitələri haqqında risalədir. Ayrı-ayrı fəsillər dram əsərinin yaradılmasına, şeir qoşmaq qaydalarına, musiqi sənəti (vokal, instrumental musiqi; musiqi nəzəriyyəsi) və xoreoqrafiya (rəqsin texnikası, pantomima sənəti) qanun-larına həsr edilib.

“Natyaşastra” ensiklopedik bilgilər toplanmış məlu-mat kitabəsidır. Risalə 36 fəsildən ibarətdir. Bu risalədə

20

bir tərəfdən səhnə mətninə verilən təfsirin, yozumun tam-lıgı, texniki təsnifatın dəqiqliyi gözlənilir, digər tərəfdən teatrla bağlı bir çox informasiyalar mif və əfsanələrin kö-məyilə işığlandırılır.

Hind klassik dramının (bu mövzuya dərslikdə ayrıca bir fəsil həsr olunub) yaranması da “Natyaşastra” dini toplusunda əfsanə ilə, mifoloji təfəkkürlə əlaqələndirilir. Risaləyə əsasən, hind tarixinin rəvayətvari QIZIL ƏSRİ sona çatdığı və Yerin, Göyün sakinlərinin mənəvi-əxlaqi durumu pozulduğu, korlandığı zaman kiçik tanrılar baş Allah Brəhmədən xahiş edirlər ki, hindusları əyləndirən və öyrədən bir nəsnə fikirləşib yaratsın, onlara dəyərli bir kitabə, qanunlar məcəlləsi göndərsin; elə bir kitabə ki, bu, olsun hindlilərin “beşinci veda”sı: özü də həmin bu veda, ilk dörd vedadan fərqli olaraq, bütün kastaların (kasta – şəcərə, təmiz Cins) – varnaların (varna – keyfiyyət, rəng, kateqoriya), o cümlədən şudraların, - toxunulmazlar silkinin, - istifadəsinə verilsin. Brəhmə tanrıların xahişini yerinə yetirərək “Natyaşastra” risaləsini hind dramı tarixini, nəzəri və praktiki mündəricəsi qismində ərsəyə gətirdi. Brəhmə onun mövzusunu qədim hind rəvayət-lərindən götürdü və “Riqveda” dini kitabəsindən deklama-siya sənətini, “Samaveda” müqəddəs risaləsindən nəğmə qoşmaq məharətini, “Yacurveda” dini məxəzindən mimi-kaların köməyilə oyun qurmaq bacarığını, “Atharvaveda” sakral mətnlərindən emosiyanı, duyğuları alıb “beşinci veda”da cəmləşdirdi. Odur ki, “Natyaşastra”ya həm də “Natyaveda” deyirlər.

21

Əfsanəyə görə Brəhmə “Natyaveda”nı tamamlayıb səma müdriki Bharataya göndərdi və ona tamaşalar hazır-lamağı tapşırdı. Hind ənənəsi bildirir ki, Brəhmənin yeni kitabəsi rəqs formasında ifa oluna bilərdi və bu ifa özündə 4 üslubu qapsayırdı: ritorik üslub (bharati), patetik üslub (sattvati), energetik üslub (arabhati), incə üslub (kayşiki). Zatən, sonuncu qadınlarsız mümkün deyil.

Hindşünas tədqiqatçıların əksəriyyəti bu fikirdədir ki, “Natyaşastra” risaləsinin müəllifi elə Bharatanın (veda müdriki Bharata Muni adlı birisinə aid edilir) özüdür. Hətta məlumdur ki, bu risalə müəyyən dövr müddətində “Bharatiyanatyaşastra” adlandırılmışdır. Hər necə isə fakt bu ki, “Natyaşastra” risaləsinin hind mədəniyyətində gəlişmə tarixi içrə səma müdriki Bharatanın rolu inkar edilməzdir və elə buna görə risalə həm də “Bharata şastra” adı ilə də tanınır. Deməli, “Natyaşastra” artıq apriori sakral mənşəli bir məxəzdir; mifoloji şəcərəsi tanrılara, kosmik dünyaya bağlıdır.

Beləliklə, “Natyaşastra” risaləsini əlində dəstavuz gö-türən müdrik Bharata öz yüz oğlu və apsarlarla, yəni səma pərilərilə birgə tanrılar və əcinə-asurların mübarizəsindən bəhs edən ilk tamaşanı hazırladı. Rəvayətə görə seyrçilər sırasında asurlar da varmış. Onlar gördüklərindən qəzəblə-nib caduya əl atmaq, aktyorların dilini dolaşdırmaq istə-yiblərmiş. Ancaq tanrı Brəhmə asurları bu niyyətdən ya-yındırıb və bəyan edib: “Teatr bundan sonra həyatı oldu-ğu kimi əks etdirəcək; yaxşını da canlandıracaq, pisi də; gah fəzilət duyğusu aşılayacaq, gah əyləndirəcək”. Bu, bütün dünya teatrının manifestidir!!! Avropa mədəniyyə-

22

tində kifayət qədər geniş yayılmış “teatr güzgüdür” ideyasının kökü elə buradan gəlir!!!

Səma müdriki Bharata sonradan tanrı Şivanın şücaət-lərini öyən “Təlatümlü okean”, “Amritanın becərilməsi” və “Tripuranın yandırılması” dramlarını yazıb səhnələyir. Tamaşaya heyran qalmış Şiva aktyorlara, onun Parvati adlı arvadı isə aktrisalara rəqqaslıq sənətini öyrədirlər ki, Bharatanın quraşdırdığı oyun daha rəngarəng və daha əlvan çalarlı olsun.

Müəyyən müddətin tamamında Bharata tanrı Brəh-mənin göstərişi və təhrikilə teatr sənətini, bu sənətin sir-lərini açıqlayan “Natyaşastra” risaləsini insanlara hədiyyə göndərdi. Bu əfsanə nə qədər fantastik olsa belə, teart sə-nətinin, dram sənətinin tarixilə bağlı bir məsələni çox dəqiq aydınlaşdırır: hind teatrının, hind dramının mən-şəyi veda ədəbiyyatında, hindlilərin kosmik dünya ilə ilişkili qədim mifoloji mətnlərində, onların ayin və mərasimlərindədir.

Həqiqətən, m.ö. II-I minilliklərin müqəddəs kitabəsi “Riqveda” iki və ya daha artıq həmsöhbətin dialoqlarından ibarət 15 himnlə təqdim olunur. Sanskritoloq alimlər belə hesab edirlər ki, həmin dövrdə kahinlər tanrıların, ilahi və ya əfsanəvi personajların rollarını özlərinə götürüb bu dia-loqları teatral şəkildə ifa edirmişlər. Məğz etibarı ilə bu dialoqlar misteriya və ya ritual dramının növü olub. Fikri başqa cür də ifadə etmək mümkündür: “Riqveda” mətnləri sanskrit dramının arxaik modelidir.

Bədii sintezin nəzəri cəhətdən qavranılması “Nat-yaşastra” risaləsində rasa konsepsiyası ilə bağlıdır. Öncə

23

onu deyək ki, bu, sırf dini bir termindir və hələ hələ Krişna müdriklərindən 2000 əvvəl də sanskrit dilində işlənilirdi. “Vedanta-sutra” rasanı bu cür anladır: “Həqqən ki, tanrı rasadır”. XVI yüzildə ilahiyyatçı Rupa Qosvami rasaya belə tərif verdi ki, “rasa sevgi və sədaqət məqamında ruhun tanrı ilə müəyyən qarşılıqlı münasibətidir”.

Rasalar ali və aşağı rasalara bölünür. “Bhaqavadgita” əsərinin qəhrəmanı Arcun üç ali rasanı fərqləndirir. Qau-da-vayşnavizm və ya qauda-vişnuizm (şivaizmin bir təza-hürü) isə bu üçünə ikisini də qatıb 5 əsas rasadan danışır:

• şanta – neytral münasibətlər • dasya – xidməti münasibətlər • sankhya – dostluq münasibətləri • vatsalya – valideyn münasibətləri • madhurya – ər-arvad münasibətləri Qauda-vişnuizm 7 əlavə yaxud aşağı rasa olduğunu da

bildirir. “Natyaşasta” isə teatr sənətinin nəzəri-praktiki əsası kimi 8 vacib duyğunu fərqləndirir və onların hər bi-rinə bir rasanı uygun bilir. Həmin rasalar bunlardır və 7 əlavə rasanı da özündə qapsayır:

• məhəbbət (rati) - sevgi rasası, erotik rasa (şrinqara) • şənlik (hasa) - komik rasa (hasya) • kədər (şoka) - patetik rasa (karuna) • qəzəb (krodha) - vahimə rasası (raudra) • qorxu (bhayya) - qorxaqlıq rasası (bhayyanaka) • nifrət (cuqupsa) - rəddedici rasa (bibhatsa) • cəsarət (uthasa) - qəhrəmanlıq rasası (vira) • təəccüb (vismayya) - möcüzəli rasa (adbhuta)

“Натйашастра” бу щиссляри даими дуйьулар адландырыр;

чцнки онлар узун мцддятя инсанын овгатлар дцнйасыны, давраныш вя ряфтарларынын гайясини мянэирляйя билир. Лакин щинд естетикасы дуйьуларын башга нювцнц дя фяргляндирир.

24

Бунлар мцвяггяти, гыса мцддятли щисслярдир: рисалядя ще-саб едилир ки, беля дуйумларын сайы 33-дцр.

“Натйашастра” йазыр ки, раса мцхтялиф щисслярин гары-шыьындан мейдана эялир. РАСА поетик дуйэулар, естетик йашантылар вя зювг щаггында тялимдир. Щиндлилярин ян гя-дим ядяби мяхязляри сайылан ведаларда раса сюзцндян суйу, сцдц, палма ширясини вя чичяйи билдирмяк цчцн исти-фадя едилирди. “Атщарваведа” мятнляриндя бу мяналар чяр-чивясиня “зювг” анламы да дахилдир. Рисалядя буйурулур ки, щяр бир драматуржи ясярдя мцяййян расалар олмалыдыр вя охуъу, тамашачы, динляйиъи бу расалардан зювг алараг мцхтялиф йашантылар кечирмялидир. Х йцзилин философу Абщи-навагупта бяйан еляйирди ки, йалныз физики обйект тяглид олуна биляр, дуйьусал гатын, рущсал алямин тяглиди мцмкцнсцздцр. Она эюря Абщинавагупта дейирди ки, ов-гатын ифадяси щяйаты тяглиди йох, щяйатын сянятя юзцняхас трансформасийасыдыр вя бу, еля бир трансформасийадыр ки, сейрчидя хцсуси естетик емосийа ойадыр. Абщинавагуптанын фикринъя, раса естетик емосийадыр.

РАСА рисаляйя эюря щиссин, дуйьунун мянбяйибир. Сейрчи вя актйор, сящня вя тамашачы аудиторийасы арасында-кы емосионал ялагяляр щаггында тялим щинд естетик мядя-ниййятиндя мящз расалара ясасян ишляниб щазырланмышдыр. Пйесдя вя йа тамашада бир нечя раса ола биляр. Бу расалар драмын мцяллифи вя актйор-ифачы тяряфиндян йарадылыр.

Расанын сейрчини мянэирлямясиндян (“яля кечирмясин-дян”) ютрц лазымдыр ки, щиссин ъошдуруъулары олсун. Мятн дахилиндя бу, сужетин щадися вя вязиййятляридир. Тамашайа бахаркян (вя йа пйеси охуйаркян) сейрчи тяклиф олунан шя-раитин ичиня дцшцр вя бир нюв расаны “дадмаг”, ону дуй-

25

маг мягамына йахынлашыр. Амма бу, мцряккяб психоложи просесин йалныз биринъи мярщялясидир. Сейрчини там шякилдя расада “гярг елямяк” цчцн башга факторлар да лазымдыр. Щинд естетикасы бурада овгатын защири ифадясини нязярдя ту-тур. Овгатын защири ифадяси актйор ойунудур, театрын бядии-естетик имканларыдыр. Бцтцн бунларын сон мягсяди бешинъи Веда - “Натйашастра”да эюстярилдийи кими емосионал сяа-дятин сон нюгтяси сайылан АНАНДА щалына дцшмякдир. Щярфи мянада ананда сансктиръя еля сяадят, севинъ де-мякдир. Щинд мифоложисиндя ися Ананда дщармалар мцща-физычисидир, Будда Шакйамунинин цч тялябясиндян биринъиси-дир.

Щинд театрында кядяр - эюз йашлары, кюкс ютцрмяляри, инилти, севэи - гызьын бахышларла, нязакятли гуъаглашмаларла билдирилир. Бу яснада рус-совет академики Ф.И.Шербатскойун сюйлядийи фикир сон дяряъя мараглыдыр: “...щисси “дадмаг” щяля щиссин юзц демяк дейил; раса савад, мярифят ящлиня щямишя щязз верир; щалбуки щисслярин юзц гямэин дя ола биляр, мянфур да. Аристотел эцман едирди ки, сянятин мяьзи тяглидин тябиятиндядир, сянятин доьурдуьу щязз ися тяглидя олан тябии мейлин тямин едилмяси нятиъясиндя йараныр. Бу щязз щиндлилярин раса адландырдыглары няснядир”.

Щинд театрында сянятлярин синтези мясялясиля баьлы “Натйашастра”да диггяти хцсуси чякян бюлцмлярдян бири дя щисслярин актйор сяняти васитясиля ифадясиня щяср олу-нуб. Бу фясли ясас эютцрян ХЫЫЫ йцзилин “Абщинаййа Дар-пана” рисаляси актйор сянятиндя ифадя васитялярини дюрд груп цзря ъямляшдирир: 1) бядянин, яллярин вя айагларын щярякяти; 2) цзцн мимикалары; 3) сяс; 4) эейим, бязяк-ляр вя с.

26

• Hind dramının qədim ənənəsinə əsasən aktyor sənətinin dörd aspekti mövcuddur: vaçika (nitq), angika (bədən hərəkətləri), aharya (kostyum və qrim) və sattvika (psixi vəziyyətlər).

Burada aktyorluq sənəti, natiqlik, rəqqaslıq, vokal bacarığı bir küll halında götürülür. Deməli, hind teatrında sənət növlərinin sintezi özünü ən yüksək səviyyədə biruzə verir. Rəngkarlıq nəzərəyyəsilə baglı III-IV əsrə aid edilən “Şilpaşastra” risalələri (hüpt sülalələrinin hakimiyyəti dövrü) göstərirlər ki, bütün sənət növlərinin üzvü şəkildə bir-birilə ilişkisi var. Bu baxımdan “Şilpaşastra” gözəl sə-nətləri müəyyən bir sahmanla düzənləyir və təklif etdiyi kazual (səbəb-nəticə) ardıcıllığı obrazlı şəkildə, hekayət formasında təhlilə çəkib açıqlayır. Risalədə gözəl sə-nətlərin zəncirvari ardıcıllığı prinsipini göstərməkdən ötrü bir hökmdarla müdrik bir adamın dialoqu təqdim edilir: Hökmdar. Ey günahsız adam! Rica edirəm, mənə heykəltəraşlıq sənətini öyrət. Müdrik. Rəngkarlıq qanunlarını bilməyən bir şəxs heykəltaraşlığı mənimsəyi bacarmaz. Hökmdar. Onda rəhm elə, mənə rəngkarlığın sirlərinin açıqla. Müdrik. Rəqqaslıq sənətinə bələd olmayan bir kimsə rəngkarlıq qanunlarından heç vaxt baş çıxarmaz. Hökmdar. Mərhəmət göstər, məni rəqqaslığın qaydalarından hali et. Müdrik. Əgər instrumental musiqini mənimsəməsən, rəqqaslıq sənəti də sənə ram olmayacaq. Hökmdar. Yalvarıram, mənə instrumental musiqinin qanunlarını öyrət. Müdrik. Vokal sənətini bilməyənə qədər instrumental musiqi qaranlıq bir aləm. Hökmdar. Ey müdrik insan, əgər vokal sənəti bütün sənətlərin əvvəli və sonudursa, onda məni bu sənətin sirlərindən agah elə.

Рисаля беля щесаб едир ки, вокал сяняти башланьыъларын башланьыъыдыр. Данылмаз бир щягигятдир ки, щинд халгы йцксяк дяряъядя инкишаф етмиш мусиги мядяниййятинин са-щибидир. Няьмя щиндлини тякъя доьум, той, юлцм эцнляри дейил, ону сяйащятляр, тарла ишляри, байрамлар заманы да мцшайят едир. Мусиги щиндлининн щяйат ритмини мцяййян-ляшдирир. Щиндистанда мусигинин йаранма тарихини м.ю. ЫЫ

27

миниллийин дини китабяси “Самаведа” иля ялагяляндирирляр. “Самаведа” авазла охунан щимн-овсунлардан ибарятдир. “Натйашастра” рисалясиня ясасланыб сюйлямяк мцмкцндцр ки, щяля бу нязяри-практики сянят енсиклопедийасынын формалашдыьы зяманяйядяк щиндлилярин юзцнямяхсус вя орижинал мусиги системи олмушдур.

Щинд яняняви мусигиси импровиз зямининдя йаранан мусигидир. Щиндистанда щяр щансы бир мусиги ясяри, истяр вокал олсун, истярся дя инструментал, авазлы-ритмик гялибля-ря сюйкянир. Щинд мусиги мядяниййятиндя бу авазлы-ритмик гялибляря РАГАЛАР дейилир. Ири щяъмли мусиги компози-сийасы мцяййян бир раганын нцмунясиндя гурулур. Динляй-иъиляря эцълц емосионал тясир эюстярмяк мягсядини эцдян рагалары щинд мусиги мядяниййятиндя “овгат мелодийасы” адландырырлар. Щинд вокалчысы вя сазяндяси мцяййян бир ра-ганы сечиб онун цзяриндя мусиги композисийасы йарадыр. Щяр бир рага ися мцяййян бир расайа уйьундур. Бунун ня-тиъясиндя раганын авазлы-ритмик гурулушу конкрет идейа иля, естетик мяна иля йцклянир, емосионал овгат дашыйыъысына чеврилир. Васанта рага йазын эялишиля, Камала рага щиндли-лярдя мцгяддяс сайылан нилуфяр чичяйиля ассосасийа йара-дыр; Шрингара рага динляйиЪинин гялбиндя севэи, Каруна рага ися зярифлик ойатмагдан ютрц ифа едилир.

Рагалар беш, алты вя йедди сясли олур. ХЫЫЫ ясрин “Сан-эитаратнакара” рисаляси 664 рага барясиндя мялумат верир: нязяри ъящятдян онларын сайы тцкянмяздир, практикада ися сонлудур. Мцасир Щиндистанын ъянубунда бешсясли 72, алты-сясли 300 рага щесабланыр.

• Дейиляня эюря рагалар щям дя мюъцзя йаратмаг гцдрятиня маликдир. Буна эюря щяр бир рага она айрылмыш вахт мцддя-тиндя чалынмалыдыр. Щиндлилярин фикринъя, йанвар-феврал айла-

28

рында сящяр саат 6-да динлянилян Сри рага хястяликляри адам-дан узаглашдырыр вя хошбяхтлик эятирир; сентйабр-октйабр айла-рында сящяр саат 5-дя ифа едилян Бщаирава рага цряк-дамар системинин фяалиййятини йахшылашдырыр. Меэщ рага эюйдян йаьыш йаьдырмаг, Дипак рага алову шюляляндирмяк игтидарындадыр.

“Овгат мелодийасы”на яэяр рага дейилирся, онда ТА-ЛА щинд мусигисинин “щяйат ъювщяри” адландырылмалыдыр. Щинд мусигиси ващид сяслилийя ясасланыр, она эюря дя муси-ги васитясиля образын йарадылмасы просесиня ритмин тясири чох бюйцкдцр. Яняняви щинд тамашаларында ня бястякар, ня дирижор, ня балетмейстер, ня дя сящня тяртибатчысы ишти-рак едир. Яняня йцзилликдян йцзиллийя, устаддан шаэирдя мусигинин кюмяйиля образын неъя йарадылмасынын бядии принсиплярини, мцхтялиф емосионал щалларын ифадя методлары-ны вокал сяняти вя инструментал мусигиля мяшьул оланлар-дан ютрц щямишя горуйуб сахлайыр. Тамашаларда адятян 20 вя йа 30 рагадан истифадя едилир. “Кюрпясини йатыздыран ана” сящняси цчцн 3 рага сечилир: Каруна (зярифлик), Адбу-та (сцрприз, гяфил севинъ) вя Шрингара (севэи).

Сящня образынын мцяллифи - ханяндя - импровизя га-нунларына ясасланараг юз гящряманынын вокал партийасыны йарадыр. Оркестр щямин дягигя инструментал мусигини ха-няндянин охудуьуна кюклямяйя чалышыр. Тутаг ки, щяр щансы бир сящнядя тамашанын гящряманы чохдан эюзлядийи гялябянин севинЪини йашамалыдыр. Беля сящня цчцн актйор Вира - гящряманлыг - расасыны сечир. Юз-юзлцйцндя бу ра-сайа уйьун раганын ритмик хцсусиййятляри оркестря йахшы мялумдур. Одур ки, гыса бир мцддят ярзиндя вокалчы иля сазяндяляр арасында анлашма ямяля эялир. Демяк олар ки, бу анлашма идеал сявиййядядир. Сазяндяляр ханяндяни тякъя бюйцк щяссаслыгла динлямирляр, щям дя онун щяр бир

29

щярякятини диггятля изляйирляр. Чцнки актйор-ханяндя са-зяндяляря яксярян ялинин, бармагларынын, мимикаларынын васитясиля мелодийанын истигамяти, паузалар, йени ритмик зяминя кечид барядя ишаряляр верир. Беляликля, “Шилпашаст-ра” рисалясиндя мцхтялиф сянят нювляринин пиллявари дцзцмц билдирир ки, гядим щиндлилярин естетик фикри тарихиндя поетик сюз мусигиля бир контекстдя, сясин вя сюзцн ващидлийи, би-рэя мювъудиййяти кими гавранылыр.

Бядии мятнин сейрчийя вурьулу-ритмик цслубда чатдырыл-масы щинд театр сянятинин янянясиндяндир. Щинд театрында сящнядян актйорун ади данышыьы беля мусигиля чуьлашмаш-дыр. Щинд мусигили театрында ян ваъиб сюз, реплика вя йа фи-кирляр актйор-ханяндя тяряфиндян охундугдан сонра онлар санки бир дя сазяндялярин мусиги алятляриндя, бу алятлярин спесифик “дил” системиндя тякрар олунур. Бурада ритм сюзцн, дцшцнъянин явязляйиъисидир. Щинд актйорлары тясдиг едирляр ки, тамаша заманы беля паузалар, йяни о вахт ки, оркестрдя ъямляшмиш алятляр диля эялиб юз лисанларында “данышыр”, онла-ра щава вя су кими лазымдыр. Ойун мцддятиндя беля фасиля-ляр актйорун йени епизода щазырлашмаг имканыдыр.

Щинд театрынын милли юзцнямяхсус ифадя васитялярини нязярдян кечиряркян гейд олунмалыдыр ки, ритм сящня фяа-лиййятинин нябзидир. Бир чох мятлябляри щинд театрынын та-машачысы ритм васитясиля гаврайыр: мясялян, илин фяслини, персонажларын характерини, иштиракчынын емосионал овгатыны. Щинд мусигили тамашаларыны мцшайят едян оркестрин ичиндя “мриданг” адланан тябилин (наьаранын) йери хцсусидир. Мри-данг Щиндистанын 8 мцгяддяс мусиги алятиндян бири сайы-лыр.

30

“МРИДАНГ” (мридангам, мрудангам) санскритъя “эилдян дцзялдилмиш” демякдир. “Мрид” эил вя йа торпаг, “анг” ися бядян кими анлашылыр. Бу ону билдирир ки, чох гя-дим заманларда мридангларын саьаныьы долчалар кими эил-дян щазырланармыш. Мриданг формаъа кцпц хатырладыр. “На-тйашастра”нын мятни бу барядя ачыглама вериб сюйляйир ки, саьанаг хцсуси даш тозу, дцйц уну гатышдырылмыш чай эилин-дян олмалыдыр; дяри кими ися юлмцш иняк вя йа эамыш дяриси тяръищ едилир.

Щиндистанда ачыг сяма алтында эюстярилян тамашала-рын ня сящня тяртибаты олурду, ня дя афишасы. Бу бахым-дан мридангларын эур сяси щарадаса афиша функсийасы да-шыйыр, сейрчилярин тамашайа ъялб олунмасына кюмяк едирди. Мриданг тамашада ритмик гялибляри - ТЩОРАЛАРЫ - мцяййян едян ясас алятдир. Ряггас да, ханяндя дя, са-зяндя дя бу тщоралары юнъя язбяр юйрянмяли, сонрадан юз шяхси тяърцбясиня тятбиг елямялидир. Катщак (касак) рягс цслубунун ритмик гурулушуну тяъяссцм етдирян силлабик ва-рианта диггят йетиряк: Tha, Thooqa – Thaka, Thoonqa Thaka Diqa Diqa Diqa Diqa Thoonqa – Tha, Thooq – Thaka Thoonqa – Thaka Diqa Diqa Diqa Diqa Thom Thaka Thaka Diqa Diqa Thaka, Thaka, Qadi, Qina, Thome Thaka Thaka Diqa Diqa Thaka Thaka Qadi Qadi Thome.

Növbəti variant bharata-natyam üslubundan ötrüdür: Tha, Dhin -Thaka, Naka - Djani, Thaka, Dhim, Dhim Thaka, Thaka – Digi, Digi, Thaka, Thari, Thom. Thalanqu, Thaka, Dhimi – Thatinqana, Thom Thalanqu, Thaka, Dhimi – Thatinqana, Thom Thalanqu, Thaka Nini Namitgi - Nani ....

31

Щиндистанда театр оркестринин тяркиби, йяни мусигичиляр щейяти, адятян, бир о гядяр дя бюйцк олмур. Бу оркестр цч нюв алятин - зярб, няфяс вя симли алятлярин - цч групда ъямляшмясиндян ямяля эялир. Яэяр Щиндистанын ъянубун-да мриданг оркестрдя цстцнлцк тяшкил едирся, юлкянин шима-лында пащваъ вя табла апарыъы зярб алятиня чеврилир.

Пащваъ мридангын якизидир. Табла (яряблярин “тябл” сюзцндяндир) ися щиндлилярин ян камил зярб аляти щесаб ет-дикляри наьарадыр: оркестрдя гоша мридангдан савайы мад-далам вя ченда адланан тябиллярдян дя файдаланырлар.

Яэяр щинд оркестриндя мриданг вя пащваъ киши баш-ланьыъыны тямсил едирся, маддалам икили тябияти символлашды-рыр. Маддалам бюйцкдцр, она эюря аьыр тябил щесаб олунур: туткимиляр фясилясиня аид чюряк аьаъындан - ъякфрутдан - щазырланыр. О, щям Шива-кишидир, щям Шакти-гадын; йяни бир цзц Шивадыр, о бири цзц Парвати. Бу наьараны бойундан асыб чалырлар вя тябилчи щяр ялинин 4 бармаьыны дцйц унундан щазырланмыш сыйыгда эипс кими бяркидиб мусигинин ритмини вурур.

Табла ися оркестрин гадын наьарасыдыр. Ону йердя яйля-шиб, йухайайан гисминдя айаглар арасында йерляшдириб ифа едирляр вя киши зярб алятляри кими дюйяълямирляр. Табланы хя-мир йоьуран кими “йоьура-йоьура” дилляндирирляр, сясляри санки гуйудан чыхаран кими чыхарырлар. Бу еффекти алмагдан ютрц табла устасы 10 бармаьынын щамысыны дцйц унундан ща-зырланмыш сыйыьа батырыр вя сыйыг бяркийяняъян эюзляйир.

Оркестрдя истифадя едилян диэяр наьара типи ченда ад-ланыр. Ону чийиндян асыб айаг цстя чалырлар. Едакка ися балаъа тябилдир, формаъа гум саатына охшайыр. Бу тябили га-дын персонажлар сящняйя чыхаркян сясляндирирляр. Чцнки ки-

32

ши ченда-кишидян фяргли олараг едакка-гадынын сяси йумшаг вя шириндир. Бу наьара вя дцмбяклярин имканлары бялкя дя щцдудсуздур. Тябиятдя еля бир сяс йохдур ки, щинд зярб алятляри ону йамсылайа билмясин.

Метал нимчяляря дя щинд театр оркестриндя кифайят гя-дяр йер верилир. Бу метал нимчяляр мцхтялиф юлчцдядирляр: ясас нювляри картал вя мянъиря адлары иля таныныр. Онларын арасында еляляри дя вар ки, актйор бу “нялбякиляри” палта-рындан асыр вя чубуьун устуфъа зярбясиля щямин метал нял-бякиляри сясляндирир. Мцмкцндцр ки, оркестрдя алятлярин сайы щятта 40-а да чатсын. Бу йерли янянялярдян аслыдыр.

Щинд милли мусигисиня чохсяслилик йаддыр, она эюря сайдан асылы олмайараг ханяндяляр щямишя унисон охуй-урлар. Лакин буна бахмайараг щинд яняняви театрынын ваъиб ифадя вяситяляриндян бири дя хор щесаб олунур. Хор щинд театрында наьылчынын явязляйиъисидир, юзцнямяхсус шярщчидир, сейрчилярин йахын кюмякчисидир. Санки о, тамаша заманы актйорлар тяряфиндян сахланылмыш бош мясамяляри долдурур, лазым олан, ещтийаъ дуйулан изащаты верир. Хор ейни вахтда актйорла щямсющбят ола билир, она хябярдар ол-мадыьы мялуматлары чатдырыр.

Дцздцр, ара-сыра щинд тамашаларында хору антик театрын айрылмаз щиссяси сайылан хорла да мцгайися едирляр. Лакин Авропа юлкяляриндя бу ъцр милли театр формасынын бянзяри йохдур. Бу бянзярсизлийин бир тязащцрц дя ондадыр ки, щинд яняняви театрынын бир ъох тязащцр формаларында ейни бир рол ики сящня сянятчисинин йарадыъылыьынын нятиъясиндя тяшяккцл тапыр; йяни пластик парчалары бир актйор эюстярир, мусигидян вя диалогдан ибарят щиссялярися диэяр актйор ифа едир. Даща доьрусу, мим-ряггас юз тяряфмцгабилинин ойуну ясасында

33

(бяйан едилмиш мятн вя мусигинин) гящряманын пластик образыны сящня мяканына чыхардыр. Бцтцн тамаша бойу ар-тыг бу ифачы бир кялмя дя олсун данышмыр, бир няьмя беля охумур. Бу заман хор тамашанын там сялащиййятли йара-дыъысы кими галан щяр ня варса, юз цзяриня эютцрцр.

Щинд театрында хор, антик хордан фяргли олараг, щямишя сящнядядир; сящнянин еля бир йериндя ки, истяр сейрчиляр, ис-тярся дя актйорлар онлары чох йахшы мцшащидя едя билирляр. Сящнядя хор вя оркестр яксярян ейни бир кцнъдя мяскун-лашыр. Яэяр антик йунан театрында хор кцтляни, мцяййян бир зцмряни, групу тямсил едирся, юз чыхышыны юйцдляр цзяриндя гурурса, щадисянин, вязиййятин мяняви-яхлаги нятиъясини сюйляйирся, бурада хор даща чох актйорун йюндашыдыр, наьылчы шяхсиййятинин, мювгейинин ифадячисидир.

Юз яъдадларынын сянят яняняляриня садиг щинд театры мусигили театрдыр. Щинд театрында тамашанын апарыъы гцввя-си, сащманлайыъы принсипи мусигидир. Щинд театр мядяниййя-тинин ян бюйцк налиййяти, уэуру сяс иля жестин, сюз иля дав-ранышын, мимиканын, позанын идеал бирэялийини, идеал щармо-нийасыны тяърцбядя эюрцкдцрмяк мящарятидир. “Натйашаст-ра” рисалясиндя ябяс дейилмир ки, “мусиги тябиятин аьаъы-дыр, рягс ися бу аьаъын чичякляридир”.

34

2. Hind rəqqaslıq sənəti

“Hindistanda musiqinin şəklini çəkirlər, musiqini də şəkillərə görə bəstələyirlər”.

Karl Hageman

Щинд театр сяняти щиндлилярин инанълары, дини мядяний-йятляриля сых сурятдя ялагядардыр. Классик РЯГС Щинди-станда йоганын формаларындан бири кими гавранылыр, физики вя мяняви енержинин синтези сайылыр. Щиндистанын бцтцн рягс формалары илащи, трансендентал, космик дцнйадан алдыглары енержи щесабына йаранмышдыр. Щинд классик ряггаслыг сяняти щиндуизмин (рус дилли мянбялярдя индуизм) мцстявисиндя формалашыб яфсаня, ясатир, фолклор нцмуняляри, айин вя мя-расимляря, мистик инанълара сюйкянир. Щинд мядяниййяти-нин бир мусиги кими “бястялядийи” рягслярин тябиятиня, щцснцня, эюзяллийиня, мязмун вя гайясиня вармаг, онла-рын идейасыны, мащиййятини дярк етмякдян ютрц, илк нювбя-дя, щиндуизм дини тяригятинин ъювщяри, майасы ачыгланмалы, шярщ едилмяли вя мянимсянилмялидир.

Дцнйада мювъуд олан ян гядим динлярдян бири щин-дуизмдир. Щиндуизм бир термин кими 1830-ъу илдя формала-шыб. Санскритъя щиндуизм санатана дщарма (ябяди дин, ябяди ганун, ябяди йол) адланыр. М.ю. ЫВ-ЫЫЫ йцзилликлярдя Щиндистанда битки вя щейван култу эениш йайылмышды. Тоте-мизм щинд инанъларынын апарыъы голу иди. М.ю. ЫЫ-Ы ясрлярдя Щиндистана Хязяр сащилиндян кючцб эялмиш малдар тайфалар - ариляр - бурада ведизми, йяни гядим китабяляря ясасланан билэиляр системини йаймаьа башлайырлар. Тябии ки, йерли мил-лятлярин, етносларын, етник групларын юзляринин дя йцксяк ди-ни мядяниййяти варды. Бу сябябдян дя арилярин эятирдикляри

35

ведалар мцяййян дяйишикликляря мяруз галыр. Ведизм 4 мцгяддяс китабядян ибарятдир: “Ригведа”, “Самаведа”, “Йаъурведа”, “Атщарваведа”. Щиндуизмин биринъи мярщя-ляси ведизмдир. М.ю. Ы йцзилликдя ися щиндуизм юз инкишафы-нын икинъи мярщялясиня дахил олур. Бу мярщяля “брящмя-низм” адланыр.

Щиндуизм дцнйаны беля изащ едир: 1) Дцнйа щадисяля-рин вя няснялярин тясадцфи бирляшмяси дейил, мцяййян дцзцмц олан ийерархик (пиллявари) тамдыр, космосдур; 2) щяйат ардыъыл давамы иля йох, бяшяри юзцндя вя юзцнц щяр шейдя дярк етмяк бахымындан ябяди вя щцдудсуздур.

Щиндуизм 5 ясас инанъла сяъиййялянир: • дщарма - мяняви-яхлаги боръ, етик ющдяликляр; • сансара - ардыъыл эерчякляшян доьум вя юлцм силсилясиндя ру-щун щейван, инсан, танры бядяниндя тяъяссцмц;

• карма - доьум вя юлцмцн нювбяляшмяси мянтигинин ямяллярля мцяййянляшдийиня инам;

• мокша - сансарадан хиласолма; • йога - мцхтялиф бядян вя фикир тялимляриля карманы тямизлямя.

Затян, йога иля мяшьул олан инсан танрыйа говушмаьы щядяфляйир. Тясадцдфи дейил ки, санскитъядян “йога” сюзц “ялагя” кялмяси иля тяръцмя едилир. Щиндуизмдя мяняви тямизлик, паклыг щиндлинин ялдя етйдийи ян бюйцк щяйат наилиййятидир. Рущун уъалыэына чатмаг цчцн щиндуизмдя няфси сахламаг шярти дя дахил олмагла 8 метод эюстярилир:

• Йама (тювбя); • Нийама (йазыланлара ямял етмяк); • Асана (ваъиб бядян тялими); • Пратйащара (щиссляри онларын обйектиндян йайындырмаг); • Дщарана (идракын сяфярбяр едилмяси, медитасийа); • Дщайана (сейр); • Самадъи (екстаз вязиййятиндя сяфярбяр олмаг, юзцнц яля ал-

маг)

36

Цмумиликдя, щиндуизм дини бир систем кими дщар-малардан импулс алыб интишар тапыр. ДЩАРМА ганунлар мяъяллясидир вя бурада щяр бир щиндлинин щяйаты цчцн лабцд олан гайдалар топланмышдыр. Дщармаларын йайылмасы, щинд топлумунда эялишмяси мифоложи тяфяккцр, фолклор яня-няляри, халг ойунлары, инанъ мяншяли вярдиш вя шакярлярля, ел-оба шянликляриля баьлыдыр.

Щиндуизм 3 танры принсипини эюзляйир. Бу танрылар Брящ-мя (йарадыъы), Вишну (Горуйуъу) вя Шивадыр (даьыдыъы). Щиндлилярин, йяни щиндуизмя тапынанларын юзляри дя цч гру-па бюлцнцрляр: шивачылар, вишнучулар вя шактичиляр. Вайшня-визм, шиваизм вя шактизм ейни бир динин цч нигабда тя-защцрцндян башга бир шей дейил.

Санскрит дилиндя “веда” сюзц билмяк, мцдриклик мяна-ларында ишлядилир. Щямин бу ведаларда йазылдыьына эюря дцнйаны Брящмя йаратмышдыр. Яэяр веда ядябиййатыны мю-тябяр мянбя кими эютцрсяк, онда разылашмалыйыг ки, дцнйа щиссолунмаз, дуйулмаз сонсуз бир гаранлыг шяклиндя щяля Брящмядян юнъя дя мювъуд иди. Санки бу дцнйа дярин бир йухуйа гярг олубмуш. Сонра юзцнямяхсус бир танры, мифо-лоэийа бурада Вишнунун адыны чякир, юз йарадыъы гцввяси-нин енержисиля гаранлыэы говуб даьыдыр. Беляликля, щяр шей мцяййян форма алыр, мцяййян яндазяйя дцшцр. Юнъя щя-мин танрынын енержисиндян бящряляняряк сулар йараныр. Бу суларда ися Вишнуну бядянинин гятрясиндян эцняшин пар-лаглыьына бярабяр бир гызыл йумурта ямяля эялир. Брящмя бу йумуртанын ичиндя 3 ил бюйцйцр, бюйцйцр, бюйцйцр вя сонра ону юз аьлынын эцъц иля ики щиссяйя бюлцр: йумурта-нын цст габыьы Эюй олур, алт габыьы - Йер. Брящмя сонра-дан ардыъыл сурятдя атмосфери, рущу, фикри, елементляри, ефи-

37

ри, оду, торпаэы, танрылары, ябяди гурбанлары, заманы, пла-нетляри, дянизляри, чайлары, даьлары, инсанлары, ещтирасы, гязя-би, севинъи, дили вя йашайышла баьлы диэяр ня варса, онларын щамсыны хялг еляйир.

Демяли, щиндуизмдя илк танры Брящмядир. Брящмя 4 цзлц (4 сима 4 веданы рямзляшдирир), 8 ялли, гырмызы саг-галлы киши кими тясяввцр олунур. Тясвирлярдя эюстярилир ки, онун ялляриндя мцхтялиф предметляр вар. Бу 8 предмет ве-далар, щюкмранлыг ясасы, мцгяддяс Гангдан долдурул-муш долча, гурбанлыг гашыьы, мирвари бойунбаьы, ох, со-ма ичкиси сцзцлмцш парч вя шанаэцллядян ибарятдир. Брящмяни гошгу арабасында гу гушу эяздирир. Онун бир башыны дейиляня эюря танры Шива йандырмышдыр. Брящмя йал-ныз щиндлилярдя мябуд, йяни тапынан, сяъдя едилян сайылыр вя беля эцман едирляр ки, онун шяряфиня ъями 10 мябядэ-ащ уъалдылмышдыр. Бязи алимлярин фикринъя ися Брящмяйя Щиндистанда цмумиййятля щеч биръя мябяд дя йохдур. Чцнки щиндлиляр Брящмяни зяиф, эцъсцз танры билирляр вя бу гырмызы саггал мцгяддяси лазымы гядяр севмирляр, она та-пынмырлар.

Гайя вя форма етибары иля дцнйанын ян театрал пантеону Щиндистандадыр. Бу пантеон щятта йунан пантеонундан да театралдыр. Щиндлилярин танрылары ися йунан танрыларына нисбя-тян даща чох актйордурлар. Еркян щиндуизмин пантеонуна ясасян киши танрылар дахил иди. Йерли етносларын инанъ вя ети-гадларындан ися бу пантеона юзцнцн ян мцхтялиф тяъяссцмляриндя ана танры Шакти дцшмцшдц. Шива, Ганеша, Кришна, Щануман да арилярин танрыларындан дейилдиляр. Бу пантеонда тяхминян 3 миня йахын танры варды. Пантеонун ясас танрылары сырасында биз од аллащы Агни, саваш танрысы Ин-

38

дра, эцняш аллащы Сурйа, гцдрятли вя гязябли танры Рудра вя Шива иля растлашырыг.

Танры Вишну пантеонда эцняш енержисинин тямсилчиси ки-ми чыхыш едир: Тримурти сайылан цч танрыдан биридир. Вишну дцнйаны цч аддымы иля хилас едян танры-гящрямандыр. Онун символу чакрадыр, табаг формалы чеврядир, эцняшин дискидир. Вишну щяр шейя нцфуз едян демякдир. “Бщавадэита” ону Парабрящмян адландырыр. Она Щиндраъуна вя йа Упенд-ра, йяни балаъа Щиндра да дейирляр. Щаруда Вишнуну гош-гу арабасында эяздирян гушдур. Кришна, Рама, Нарайана онун тязащцрляри, даима эюзял олан Лакшмися арвадыдыр. Рямзляриндян бири гара дашдыр. Вишну о танрыдыр ки, цч ад-дымы иля Йер кцрясини адлайыб кечир вя космик мяканы Щиндранын дюйцшц цчцн щазырлайыр. “3” рягями оннун тя-биятини символлашдырыр.

Санскрит дилиндя Шива боз, ъивя рянэли демякдир: ады-нын мянасы “мярщямятли”, “хошниййят” кими анлашылыр. Онун символу лингамдыр, Йери Эюйля бирляшдирян парлаг сцтундур, фаллик култу ейщамлашдырыр. Бу, ону эюстярир ки, Шивайа мящсулдарлыг танрысы кими тапынырлар. Чох заман ло-тос позасында тясвир олунур. Аьбядянлидир, боьазы эюйц-мтцлдцр, тяпясиндя сачлары топпуз кими дцйцнлянир, чийни-ня пялянэ вя йа фил дяриси атса да, тахтында пялянэ дяриси эейиниб яйляшир: боьазындан, башындан, гол вя айагларын-дан иланлар билярзикляр кими асылыр.

Шиванын икинъи образ-тязащцрцня Натараъ ады верилиб. О, ябяди ряггасдыр. Ната рягс, актйор, раъ ися султан, гай-да, император мяналарында анлашылыр. Беляликля, тамамиля айдындыр ки, дини рявайятляр Шиваны “рягс султаны” кими та-ныдыр, тягдим едир. Онун арвады Шактидир. Шакти мярасим

39

рягсляринин щимайядарыдыр. Сати вя Парвати Шактинин башга-башга тязащцрляридир. Мифолоэийа фил башлы Ганешаны, бир дя саваш танрысы Сканданы Шива вя Парватинин оьлу кими тя-гдим едир. Ганеша эюзял сянятляр танрысыдыр. Шиванын сим-волик дашы аьдыр, Ганешанын рямзи дашы ися гырмызыдыр.

Щиндлилярин танрылар пантеонунда бу вя йа диэяр аллащ, йа да щяр щансы бир мцдрик мцтляг шякилдя естетика дцнйа-сы иля ялагядардыр. Онларын бюйцк яксяриййятинин эюзял ся-нятлярля илишэиси вар. Тясадцфи дейил ки, сяма мцдрики Бща-ратанын ады естетик мяна дашыйан сюзлярдян гурашдырылмыш-дыр. Беля ки, “бща” щисс, мимика билдирян “бщава”, “ра” мелодийаны нишан верян “рага”, “та” ися ритми ишаряляйян “тала” сюзляриндян алыныб “бщарата” кими формалашдырыл-мышдыр. Бу, артыг априори сяма мцдрики Бщаратаны эюзял ся-нятлярин билиъиси кими символлашдырыр.

Бурада Шива вя Вишну кими танрылар заман-заман диэ-яр мябудлар Агни, Варуна вя Сурйаны цстяляйиб юн мюв-геляря кечирляр. Шива вя Вишну ися кифайят гядяр театрал танрылардыр. Бу театраллыьын башлыъа яламяти аватара консеп-сийасындадыр. Абориэен тайфаларын инанъларынын, адят-яня-няляринин веда билэиляриля гайнайыб гарышмасы нятиъясиндя йарашыглы дцзцмя малик аватара консепсийасы мейдана чы-хымышдыр. Санскрит дилиндя “АВАТАРА” назил олмаг, зцщур етмяк демякдир.

“Бщагавата-пурана” (Кришна иля баьлы мифоложи мятн-лярин ян юнямлиси, ян гутсалы щесаб едилир) рисаляси танры Вишнунун аватараларынын, йяни йердяки тязащцрляринин 22 олдуьуну билдирир:

• курма (тысбаьа), матеййа (балыг), вараща (габан), нара-синща (инсан-шир), мцдрик вя мцгяддяс Нарада, шащзадя-дюйцшчц Рама, чобан-дюйцшчц вя щюкмдар Кришна, хятиб

40

Будда. Бир ялиндя эцрз, диэяриндя чакра, диск, о бириндя ся-дяф бору, сонунъуда ися шанаэцлля тутмуш Вишнунун аватара-лардан башга чешидли сифятляри дя вар: Савайамбу (юз-юзцня вар олан), Ананта (сонсуз, интящасыз), Щари (юзцня баьлай-ан, юзцня чякян), Мукунта (хиласкар), Мадщава (балдан йаранмыш), Кешава (узун сачлы), Нарайана (варлыгларын гай-наьы вя бярякяти).

Бу ъцр ъилд дяйишмяляр, метаморфозалар, башгалашма-лар, тябии ки, рягсин, мусигинин инкишафында тяканвериъи рол ойнайыр. Ряггаслыг ися щинд пантеонунун танрылары тяряфин-дян севилян вя дястяклянян бир сянят, бир яйлянъя, бир кеф, юзцнямяхсус сакрал бир бядян дуасыдыр. Щинд мифолоэий-асында космогоник Йараныш да мцгяддяс рягслярля ялагя-дардыр. Ряггас танрылар Шива Натараъдыр, онун арвады танры-ча Калидир (Шакти, Парвати, Ума, Дурга, Бщагавати) вя Вишнунун чобан-дюйцшчц образында аватарасы Кришнадыр (танры Вишну инсанлар арасына бу гийафядя эялир). Шиванын рягсинин гадын варианты Ласйа адланыр ки, ону да Шива би-ринъи юз арвады Парватийя юйрядир.

Танры Шиванын бцтцн рягсляринин сакрал, космик мянасы вар. Шиванын цч мяшщур рягси каинат масштаблыдыр. Шива щинд пантеонунун ян гязябли, ян щиддятли вя ян эцълц тан-рысыдыр. Онун биринъи рягси “Тандава тамазик” адланыр. “Тандава” мярданя, енержили, “тамазик” ися гязябли, инти-гам щиссиля ъошан демякдир. Рягс заманы Шиванын эюркя-ми зящмли вя эюзлянилмяздир. Бурада Шива 10 яллидир, бя-дяниня ися эцрзяляр сарыныб: “Шиванын цчцнъц эюзцнцн енержиси бцтцн дцнйаны лярзяйя эятирир. Онун тябяссцмц эюз гамашдырыр: ай вя улдузларла бязядилмиш сачларындан Ганг ахыб йеря тюкцлцр. Ялляриндя цчдишли чомаг, тябил вя мцгяддяс алов тутуб”. Рягс етдийи вахт Шиванын гаршысына ня чыхырса, ону щямянъя учуруб даьыдыр. Натараъын рягс

41

мяканы символик, фантастик бир мякандыр. Рягс мцддятин-дя Шива од ичиндя йаныр, даща доьрусу, аловла юзцнц тя-мизляйир. Онун дцнйаны даьытмаьы да бу идейайа хидмят едир. Чцнки гядим щинд рисаляляриндя буйурулур ки, инсан од вя даьынтыларла тямизляняндя арзуладыьы азадлыьа чатыр. Башга сюзля десяк, щиндлиляр мцгяддяс одла гцсл еляйир-ляр.

Шиванын икинъи рягси “Нритйа Сандщйа”, йяни “Ахшам рягси” адланыр. Рягс йога тябиятлидир. “Шива Прадо Стотра” рявайятляри Щиндранын мющтяшям сарайында дяфялярля эер-чякляшян вя бцтцн танрыларын бяйяндийи “Ахшам рягс”ини беля тясвирляйир:

• Цч дцнйанын анасыны бащалы гаш-дашларла бязядилмиш гызыл сялтянятдя яйляшдириб Шулапани (танры Шиванын адларындан бири - А.Т.) Кайласа даьынын йцксяк бир зирвясиндя рягс едир. Онун ятрафына танрылар топлашыб. Щиндра флейта, Сарасвати тцтяк чалыр, Брящмя ялиндя канон тутуб. Лакшми мащны охуй-ур, Вишну мриданглары дюйяъляйир вя бцтцн танрылар дювря ву-руб айаг цстя дайаныблар. Сяма сазяндяляри, пяри-ряггася-ляр, танрыларын мцгяддяс веда ханяндяляри, танры-иланлар, ся-ма мцдрикляри, аллащлар вя йарымаллащларын щамысы йыьышыб эя-либляр ки, цч алямин мяшвярятиндя сяма мусигисини динляйиб сяма рягсиня тамаша елясинляр”.

Кайласа щиндлилярин мцгяддяс даьларындан щесаб еди-лир вя онун бир сыра адлары мювъуддур. Онлардан бири “Ща-напарвани”дир. Санскритъядян бу ифадя “даь няьмяси” ки-ми тяръцмя едилир. “Ахшам рягс”нин мягсяди Кайласа даьынын зирвясиндя позулмуш космик щармонийаны бярпа етмяк, юляри инсанлара тямкин вя сакитлик эятирмяк, онларын гялбиндян гцссяни, кядяр вя гцруру, тякяббцрц говма-гдыр.

42

Шиванын цчцнъц вя ян мяшщур рягси “Цлвиййят ряг-си”дир: бу рягси “Бярякят, баьышлама, ята рягси” кими дя танытмаг мцмкцндцр. Бизи бу щагда “Йога-сутра” мялу-матландырыр. Рявайятя эюря бир нечя щадися “Цлвиййят ряг-си”ндян ютрц шяраит, зямин йаратмыш, бу рягсин пластик гу-рулушуну мцяййянляшдирмишдир:

• Аллащын гцдрятиня инанмагдан имтина етмиш итаятсиз мцнзяви-ляр барясиндя ешидян Шива дилянчи эюркями алыб онларын йаны-на йолланыр. Юнъядян тящлцкя дуйан защидляр ири бир тонгал галайыб гурбанлар эятирмяйя башлайырлар. Еля ки, Шива тонга-ла йахынлашыр, алов ичиндян бир пялянэ сычрайыб байыра тулланыр вя танрынын гаршысыны кясир. Шива пялянэи тутуб дярисини боьа-зындан чыхарыр вя ону юз чийинляриня салыр. Бу дяфя оддан горхунъ бир илан пейда олур. Шива эцрзяни дя боьуб юлдцрцр вя чичяк щюрцйц кими бойнундан асыр. Мцнзявиляр юз мяьлу-биййятляриля разылашмырлар: она эюря дя защидляр аловдан чох бюйцк физики эцъя малик гара ъыртдан-пящляваны, - Маулйака-ны, - танры иля дюйцшя чаьырырлар. Лакин Шива ъиртдан пящлява-на асанлыгла галиб эялиб ону сол айаьынын алтына алыр вя юз мюъцзяли рягсини ифа етмяйя башлйыр. Мцнзявиляр Шиванын гцдрятиня рам олурлар. Танры да онларын эцнащларындан кечир вя сюз верир ки, бу рягси бир дя Чидамбарам йахынлыьындакы гызыл даьда ади инсанлара эюстярсин.

Эюрцнцр, мящз бу сябябдян сонралар Щиндистанын Мядряс штатында йерляшян Чидамбарамда Шива Натараъын шяряфиня ХЫЫЫ яср мемарлары тяряфиндян мябяд уъалдылмыш-дыр ки, бу мябядин дя даш лювщяъикляри цзяриндя танры Ши-ванын рягс позалары сярэилянмишдир. “Цлвиййят рягси” за-маны Шива бяшяриййятин йарадыъысы образында чыхыш едир. Рягси ифа едяркян Шива икили (дуалистик) эюркямдядир: щер-мофрадитдир. Онун бир цзц Шиваны, о бири цзц ися танрыча Шактини (Парватини) билдирир; бир гулаьында киши, о бириндя ися гадын сырэасы вар. Бу образда Шива дцнйада ъанлы ня варса,

43

онун мянбяйидир: рягси бцтцн щярякятлярин башланьыъыдыр, нитги каинатдакы бцтцн сяслярин ифадясидир. Юз рягсиля Шива йени дцнйанын йарадыъысы, мцялифи гисминдя чыхыш едир. О, шяр вя наданлыьы мящв едир, айаьынын алтында тапдалайыр, инсанлары йаланчы хцлйалардан вя емосийалардан гуртарыр.

Бундан башга танрыча Кали вя Кришнанын рягсляри дя космик мяналыдыр. Танрыча Кали (Дурга) юз рягсиля билди-рир ки, яри Шива иля ващид бядяндя бирляшиб вя шяря гаршы тцкянмяз эцъ ялдя едиб. Кришнанын биринъи рягси “Танда-ва”, икинъиси “Найаки-найаки бщава”, йяни “Мяшугларын дуйьулары”, цчцнъцсц ися “Маща раса”, йяни “Гцдрятли рягс” адланыр. Илк рягсиндя танры Кришна гядим щинд мал-дар тайфаларынын мцдафиячиси олуб давакар аллащ образында йцзбашлы илан Калинда иля савашыр. Кришна кяндя, ъамаата зийан вурмаг истяйян Калинданы ат кими миниб чапыр, онун белиндя ифадяли бир рягс эюстярир вя бунунла да юзцнцн шяр вя зоракылыг, пислик вя пахыллыг цзяриндяки гялябясини сим-воллашдырыр. Чобан Кришнанын икинъи вя цчцнъц рягслярися инсанын гялбиля илащи рущун бирэялийини рямзляшдирир, образ-лашдырыр. Бурада гяшянэ Радщанын Кришнайа олан севэисин-дян, чобан гызларын шян мащны вя рягсляриндян ейщамла-рын, ишарялярин дилиля “данышырлар”. Юз ярлярини Кришнанын чаьырышы иля атыб эялмиш ряггася чобан гызлар инсан рущунун танрыйа говушмаг идейасыны символик шякилдя тяъяссцм ет-дирирляр. Анъаг бу рягслярин щеч бири юз епик масштабына, мязмун вя гайясиня, мянасына эюря Шиванын сакрал рягс-ляриля ейни бир ъярэядя дайана билмяз.

Одур ки, щинд классик рягсинин ясасыны Шива 108 позасы тяшкил едир ки, щинд ряггаслыг яняняси онлары КАРАНА ад-ландырыр. Гярибядир, щиндусларын дини яняняси бяйан еляйир

44

ки, Шиванын 108 ады вя айамасы олуб. “Натйашастра” рисаля-синин естетик ганунларына мцвафиг щяр каранада ял вя айаг-ларын вязиййяти дахил олмаг шяртиля ряггасын бядянинин мювгейи (позасы) дягиг мцяййянляшдирилмишдир.

Чидамбарам мябядиндян тапылмыш щямин бу 108 даш лювщяъик индийяъян сахланылмышдыр. Онларын щяр бири сянят нцмунясидир, щейкялтярашлыг инъисидир. 108 карананын щяр биринин юз ады вар:

• мясялян, “кари щаста” (фил хортуму), “катикчинна” (инъя бел), “алата” (фырланьыъ), “щарудап-лута” (щаруда адлы гар-талын учушу), “бщарамара” (ары), “майа-ауралита” (товуз-гушу мялащяти), “щаринаплута” (марал учушу), “нупура” (зянэли айаг билярзийи), вя саиря.

Щяр бир карана башланьыъ позисйонундан (стщан-га), йеришдян (кари) вя жестлярдян (нритта щаста) ибарят-дир. Щинд ряггаслыг мяктяби 6 башланьыъ позисйонуну, 32 давраныш-йериши, 27 жести фяргляндирир. 2 карананын бирэялийи матриканы ямяля эятирир. Бу, рягсин щярякят ващидидир. 6 вя йа 8 матрика бир ангащарадыр (“анга” бядян демяк-дир, “щара” ися танрынын чохсайлы адларындан биридир). Риса-ляляр буйурур ки, 32 анщагара мювъуддур. Щиндистанда классик рягс “лалита кала” адланыр.

Щярфлядян сюзляр, сюзлярдян ифадя вя ъцмляляр йаран-дыьы кими ряггас да караналарын кюмяйиля мцхтялиф комби-насийалар гуруб рягсин композисийа ясасыны щазырлайыр. Щинд ряггасы караналардан ялавя МУДРА вя ЩАСТА кими ифадя системляриндян дя бящрялянир. Мудра ял бармаглары-нын эюстярдийи фигур-ишарялярин ъядвялидир, сийащысыдыр: бу ъядвялдя бармаьын щяр вязиййяти мцяййян мяна билди-риъисидир. Щаста ися жестляр системидир. Мудра системи щинд естети Нандикешваранын “Абщинаййа Дарпана” рисалясин-

45

дя ишляниб груплашдырылмышдыр. Рисалянин адыны санскритъя-дян Авропа дилляриня адятян “Жестляр эцзэцсц” кими чеви-рирляр. Мцстягил тяръцмядя ися “абщинаййа” “тяглид”, “йамсылама” демякдир. “Мудра” сюзц ися “мющцр”, “по-за”, “жест”, “ифадя”, “нюв” кими мяналандырылыр.

Щягигятян, мудра дцнйанын чохчешидли щадисяляринин, образларынын кичик инсан ялинин бармагларында зцщурудур, онларын юзцнямяхсус мющцрцдцр. Мудраларын кюмяйиля ряггас тякъя олайлары, мяканы, предметляри, вязиййятляри тясвир етмякля, ишарялямякля кифайятлянмир; о, щямчинин емосийа вя абстракт анламлары беля билдирмяйи баъарыр. Мудралар жестлярин ойнаг бир “дили”дир. Бу систем юзцндя 500 анлам-символу ещтива едир. Караналардан щяр биринин юз ады олдуьу кими щяр мудра да бир ад дашыйыр. Караналар иля мудраларын фигуратив мцнасибятиндян йаранан комбина-сийалар ардыъыллыьы щям дя персонажын психоложи йашантылары-ны, овгат вя фикирлярини дя ифадя етмяйя габилдир. Мящз бу комбинасийаларын васитясиля сейрчи рягс едян гящряманын “монолог” вя “диалоглар”ыны “охуйа” билир. Йяни мудра вя караналарын кюмяйиля рягс мятня чеврилир, текстляшир. Буну башга ъцр дя демяк мцмкцндцр: мудра вя карана драматуржи мятня пластик эюркям верир.

Мудралар ики нювя айрылыр. Щям бир ял цчцн, щям дя ики ял цчцн олан мудралар мювъуддур.

• Бир ялин мудралары бунлардыр: патака (гялябя, шир, эцняш, раъя, ай, дальа, торпаг), трипатака (сяма, океан, марал), ардщачандра (ай, медитасийа, фил гулаьы, эцзэц, цз), капитща (чичяк щюрцйц, юртцк салмаг, рягс эюстярмяк), сарпасирса (илан, сычрадылмыш су), щамсапакса (аддым, гадын), мргасир-са (алын, марал, иняк), бана (сичан, алты рягями, ох) бир ял цчцн мювъуд мудралара аиддир.

46

• Ики ялин бармагларынын композисийасындан йаранан мудра-ларса бунлардыр: пустпапута (ещтирам, чичяк баьышламаг, дцйц, мейвя, су вермяк), санкщ (балыггулаьы, няфясли мусиги аляти), ишвалингам (танры Шива, чыраг), паса (дцшмянчилик, илэяк, зянъир), килака (севэилилярин сющбяти), алападма (ачыл-мыш шанаэцлля).

Щинд ряггаслыг сянятинин бядии ифадя васитяляри карана вя мудраларла битиб тцкянмир. Мусиги фразасына уйьун эя-ляъяк, онун конкрет визуал эюркями олаъаг пластик сящня образынын йарадылмасында абщинаййа сянятинин имканлары чох эенишдир. Емосионал вязяййятляри дягиг билдирмякдян ютрц абщинаййанын мисли бярабяри йохдур. Абщинаййа щимъим (пантомиманын бир тязащцр шякли) сянятидир. Щиндистанда щимъим кяллянин, эюз вя гашларын, бойнун мцхтялиф щярякятляриндян ибарятдир. Рисаляляр башын 24 вя-зиййятини мцяййянляшдирир: сама - баш тярпянмяздир (гя-зяб, щирс, биэанялик, разылыг яламятидир); адщомуака - баш габаьа яйилиб (кядяр, севинъ, щязз билдирир); алокита - чев-ря бойунъа башын щярлядилмяси (йухусузлуг, кефлилик ниша-нясидир); паравритта - баш щяр щансы бир тяряфя азаъыг яйилиб (севэи овгатыны, ращатлыьы рямзляшдирир) вя с.

Абщинаййада эюзцн бябяк вя гапаглары цчцн 26 щяря-кят гялиби мювъуддур. Шрингара бахышы (гашлар йухары дар-тылыб, эюз бябякляри бир кцнъдян башга кцнъя сычрайыр) се-вэини ифадя едир. Вира бахышы (ишыг сачан нязярляр иряли дики-либ) гящряманлыг билдирир. Шанта бахышы (бябякляр астаъа щярякятдядир) медитасийа образыдыр.

Гашларын тягдим олунан алты вязиййятиндя емосийалар цч-цч груплашдырылыр: патита чатылмыш гашлардыр, гязяб, ниф-рят, инамсызлыг нцмайиш етдирир. Гашлардан бири щилал кими яйиляндя бу шадйаналыг эюстярян кунситадыр. Ресита зара-

47

фатйана йухары галдырылмыш гашлара дейилир. Бойун щярякят-ляринин сайы ися дюрддцр: сундари, паравритта, пракамрита, тираскина. Демяли, щинд театрынын естетик вя техники арсена-лы сон дяряъя мцряккяб, мцкяммял вя зянэиндир.

Бцтцн бунларын щамысы щадисялярин максимал емосио-нал дольунлугла якс етдирилмясиндян ютрцдцр. Ритмик баш-ланьыъ щимъим сящняляри цчцн дя сон дяряъя ваъибдир. Рягсдя олдуьу кими бурада да актйор мусиги ганунлары ясасында давраныр. Лакин беля щалларда мусиги сяслянмяйя дя биляр. Актйор рягсин сирлярини эюзял билдийи кими абщи-наййа сянятинин дя мащир устасы олмалыдыр: о, эюз-гашла “данышмаьы”, “охумаьы”, “рягс етмяйи” билмялидир. Дцздур, щимъимля ряггаслыг щяр заман бир-бириля илишикли-дир: онлар айрылмаз бир тандемдядирляр. Она эюря дя ряг-гаслыг сянятиля абщинаййа щямишя гошадыр, йанбайандыр, бирликдядир. Рягс юзцнцн бцтцн тязащцрляриндя щимъим ся-нятиля гол-бойун эязир.

Беляликля, биз эюрдцк ки, щинд яняняви театрынын сящ-нясиндя мусигинин, поезийа вя рягсин синтези юзцнц ян али формада, ян йцксяк сявиййядя бцрузя верир. Рисаляляр яй-ани шякилдя эюстярир ки, мцхтялиф сянят нювляри бир-бириня цзви шякилдя гатышыб естетик щадися йарада билирляр. Бу син-тезин тябияти Авропа театрынын синтетиклийиндян фярглянир; илк нювбядя она эюря ки, бу синтез ващид, бюлцнмяз бир тамын ифадячисидир.

Шяргин яняняви театр формаларына хас синтезин щцснцнц юйряняркян бизя айдын олур ки, “раса” консепсийасы тякъя театрын щяндявяриндя фырланмыр, бойакарлыг, щейкялтяраш-лыг, мусиги вя мемарлыьын орбитиня дя дахил олур. Бойакар-лыгда щяр бир раса рянэля билдирилир: гящвяйи рянэ севэи ра-

48

сасыдыр, гара - горху, аь - эцлмяли, боз - патетик, сары - мюъцзя. Бу сон гыса щашийянин мягсяди ондан ибарятдир ки, щинд сянят нязяриййясиндя, щинд естетикасында зикр еди-лян сянят нювляринин пиллявари дцзцмц тяърцбядя бир даща яйаниляшсин. ЙЫЫ йцзилин “Вишнудщарматтара” адлы мусиги нязяриййясиля баьлы рисалядя дя йеддипилляли мусиги гам-масынын, йяни йедди нотун йедди рянэля (гара, аь, гящ-вяйи, гырмызы, эюй, йашыл, сары) баьлы олдуьу билдирилир. Щинд мядяниййятиндя сянят нювляринин щамысы универсал бир щар-монийа вязиййятидя мювъуддурлар.

3. Kathakali teatrı

Бщарата Натйам, Манипури, Одисси, Катщак рягсляри щинд классик ряггаслыг сянятинин зирвясидир. Бу рягсляр бир чох хцсусиййятляриня эюря бир-бирляриня бянзясяляр дя, он-лар арасында мцяййян фяргли ъящятляр дя мювъуддур. Мани-пури, Одисси, Катщак ващид щинд ряггаслыг мядяниййятинин яняняляриня сюйкянсяляр беля, онлар щеч вахт мянсуб ол-дуглары мямлякятлярин етнографик яламят вя мязиййятлярини итирмирляр. Катщакали вя йа Касакали онлардан фярглидир: бу тямиз рягс йох, рягс цзяриндя гурулмуш тамашадыр.

Бундан ялавя Катщакалинин сечилян нишаняляриндян би-ри дя будур ки, театрын тамашалары фолклор юрнякляриня, шифа-щи халг йарадыъылыьы яняняляриня дискурс бахымындан эениш йер вериб гядим яфсаня вя рявайятляря ясасланыр. Чакийар Котщу, Кудийаттам, Кришнаттам, Раманаттам кими теат-раллашдырылмыш сянят нювляри Катщакали театрынын сойкюкцн-

49

дя иштирак едибляр. Бу, Катщакали театрынын бирбаша наьылчы сянятиля ялагяляндирир.

Катщакали визуаллашдырылмыш мифдир, наьылдыр, яфсанядир. Йа да: Катщакали театраллашдырылмыш мифдир. Катщакали театрынын шяъярясиндя Керала штатында тятбиг

едилян Шярг ялбяйаха дюйцшляриня дя мцяййян бир щцъря мянсубдур. Чакиар Котщуну хцсуси бир каста чакиарлар Малабара мябядляриндя мцгяддяс пураналар (гутсал ми-фоложи щекайятляр) вя епик поемалар ясасында ифа едирдиляр. Керала штатында йаранмыш Кудийаттам даща драматик бир форма иди. Онун тамашалары да Кришнаттам кими эеъяляр ойнанылырды. Катщакали мящз онларын ифадя формаларындан файдаланараг мейдана эялмишдир. Онун тамашалары да тя-садцфи дейил ки, эеъяляр нцмайиш етдирилир.

Гядим щинд рявайят вя яфсаняляринин, щиндлилярин епослары “Мащабщарата” вя “Рамайана”нын талеляри чох гярибядир вя юз-юзлцйцндя уникалдыр, гутсал мятнляря тай-дыр. Миф, яфсаня, рявайят, топлусу олан “Мащабщарата” вя “Рамайана” сцжетляри щиндлилярин дилинин язбяридир. Мящз бу сябябдян наьылчылыг сяняти Щиндистанда щямишя эцълц, чохшахяли вя мцхтялиф тязащцрлц олмушдур. Кяндбякянд долашан наьылчылар, сяййащлар, ращиб вя защидляр юз реперту-арларыны ясасян бу гящряманлыг епослары зямининдя гурур-дулар. Щиндистастанда онлара “катщак” дейирляр. Санскрит дилиндян “катщак” сюзц щярфян наьылчы кими тяръцмя еди-лир. Катщакали театры да бу янянядян бящрялянир. “Катща” наьыл, “кали”ся мусигили тяфсир, шярщ демякдир.

Катщакали театры узун сцрян мцряккяб инкишаф просеси кечмишдир. Бу театр юз чаьдаш формасыны щяля ХВЫЫ ясрдя

50

газанмышды. Дцздцр, ХХ ясрин яввялляриндя Катщакали те-атры юз аъинаъаглы эцнлярини йашайырды; щятта иш о йеря эялиб чатмышды ки, бу яняняви театр формасынын итирилмяси тящлц-кяси йаранмышды. 1930-ъу илдя Щиндистанын дащи шаири Вал-латщол Нарайан Менон бу театры, сюзцн щягиги мянасында, хилас едир. Щямин ил бу алиъянаб шяхс Шоранурда Катщака-ли сянятинин янянялярини ъаванлара юйрятмяк цчцн “Керала Кала Мандалам” адланан бир Мяркяз ачдырыр. Ора Равуни Менон вя Кунъу Куруп кими сянятчиляр ушаглара тялим кечмяйя дявят олунурлар вя беляликля дя Катщакали театры-нын эюзял яняняляри горунуб сахланылыр.

Бцтювлцкдя, ися ХВЫЫ йцзиллик бу театрын тарихиндя ян яламятдар дюврдцр. Мящз бу ясрдян башлайараг театрын та-машалары мцяллифляр {Тщампурана (1665-1743), Карти-кеййа Тирунал (1724-1748), Ирайиман Тщампи (1783-1863), Сватщи Тирунал (1813-1847)} тяряфиндян йазылмыш пйесляр ясасында щазырланмышдыр. Бу мягамда гейд едил-мялидир ки, санскритолог алимляр “катщакали” сюзцнц Авро-па дилляриня мящз пйес-наьыл кими чевирирляр. Тябии ки, бу пйесляр веда ядябиййаты, сакрал мятнляр, дини фолклор мцстявисиндя йазылырды. Щятта щямин ясярлярдя беля “На-тйашастра” рисалясиндян цзц бяри бялли олан драм гайда-га-нунларына риайят едилирди. Бцтцн веда ядябиййатында, епос-ларда олдуьу кими бурада да пйесляр нязмля йазылырды.

Катщакали театрында ядяби материал сящня фяалиййятинин инкишаф истигамятини мцяййянляшдирян ясас амилдир. Бу материал йарадыларкян биринъи нювбядя ханяндянин ифасы нязярдя тутулур. Тясадцфи дейил ки, Катщакали театрында ядяби материал щямишя чохсайлы поетик няьмялярдян иба-рятдир. Еля буна эюрядир ки, Катщакалинин диалогундан иба-

51

рят парчалары ПАДА (няьмя) адландырылыр. Бу падаларын цнваны, ялбяття ки, ханяндядир. Анъаг эяряк унудулмасын ки, пада щям дя актйор тяряфиндян ифа едиляъяк рягсин ядяби эцзэцсцдцр.

Катщакали тамашаларынын ваъиб елементляриндян бири ор-кестрдир. Бу тамашаларда оркестр азсайлы олса да, драматик эярэинлийя малик гящряманлыг овгатынын билдириъисидир. Катщакали театрында щямишя ики ханяндя вя ики тябилчи олур. Ханяндяляр ритми сахламаг цчцн диэяр алятлярдя дя чала билярляр.

Катщакали театры актйорларынын тамаша бойу бир дяфя дя олсун беля додаглары тярпянмир. Сящня образынын йарадыл-масында щямишя ики ифачы иштирак едир: ханяндя вя ряггас. Ханяндянин ифа етдийи няьмянин мятни, онун сяслянмя характери рягсин хореографик рясмини, онун визуал эюркя-мини мцяййянляшдирир. “Натйашастра”нын тясири алтында фор-малашмыш Катщакали театрында рягсин олдугъа зянэин ифадя-ляри вар. Лакин Катщакалидя “тямиз” рягс щеч дя охунул-муш няьмянин мяканда чыхарылмыш дягиг суряти дейил. Рягс, илк нювбядя, емосионал дольунлуьа ъан атыр. Катща-кали рягсляри юз эюзяллийи, пластиклийи, ъялдлийи, йцнэцллцйц вя йумшаглыьы етибары иля нцмунявидир.

Катщакаили театрында физики тренингя - каралийя - хцсуси диггят йетирилир. КАРАЛИ актйорларын тярбийяси цчцн ол-дугъа ваъибдир. Чцнки бу тамашаларда акробатикадан, тул-ланышлардан, груп шяклиндя ифа олунан щярби рягслярдян ис-тифадя едилир.

Щиндистанда мювъуд олан яняняви театр формаларындан ян универсалы Катщакалидир. Катщакали тотал театрдыр. Катща-кали театры, яэяр мцасир театршцнаслыьын елми дилиля десяк,

52

актйор театрыдыр. Бурада актйорун йарадыъылыьы дедикдя бядии ифадя васитяляринин там бир комплекси нязярдя тутулур. Кат-щакали театрында актйор щям ханяндядир, щям ряггасдыр, щям акробатдыр, щям щимъим устасыдыр, щям дя драматик сянятин билиъисидир. Ортабаб актйора Катщакали театрында йер йохдур. Юз-юзлцйцндя “катщакали актйору” дейими артыг ся-нятчи мящарятинин йцксяк пиллясинин символудур.

Беля сянятчи мящарятиня наил олмаг цчцн актйор Кат-щакали театр мяктябиндя 10-12 иллик тялим курсу кечмяли-дир. Актйор сянятиня йийялянмякдян ютрц шаэирдляр ясасян 10-12 йашларындан мяктябя йыьылырлар. Бязи мцяллифляр 5-7 йаш цзяриндя дайанырлар. Мцмкцндцр ки, тялим просеси бя-зян 20 иля йахын бир мцддяти ящатя елясин.

Щиндистанын Керала штатынын Малабар вилайятиндя, о йердя ки Катщакали (Касакали) бир театр формасы кими тя-шяккцл тапмышды, актйорлар ян али касталардан сечилирди. Катщакали театрынын актйорлары щямишя брящмян вя кшатри касталарына (варналарына) мянсуб олублар. Санскрит ядя-биййатындан мялумдур ки, ари лящъяляриндя данышан тайфа-ларын щяля м.ю. 1500-1200 иллярдя Щиндистанда мяскунлаш-дыьы заман касталар системи олуб. Щиндус топлуму инсанлары 4 зцмряйя айырыр:

• Брящмянляр - кащинляр, алимляр, защидляр • Кшатрилляр - дюйцшчцляр, щюкмдарлар, мцлкядарлар • Вайшиляр - кяндлиляр, фящляляр, усталар, таъирляр • Шудралар - нюкярляр, муздурлар

1931-ъи илин щесабламаларына эюря Щиндистанда 1300 каста (груп) варды. Сонрадан Щиндистан щюкумяти Мащат-ма Гандинин дюврцндя бу системи рясми олараг арадан эютцрся дя, ъямиййятдя щяр шей бу йюнмдя бирмяналы гавранылмыр. Брящмянляр танры мябядэащларынын ращибляри,

53

кшатриляр ися щярбчи феодаллар идиляр. Адятян Катщакали труппалары бюйцк чох варлы мцлкядарларын щимайясиндя олур. Лакин буэцнцн юзцндя беля классик сянят академий-асында ушагларын актйор сянятиня йийялянмяси ейниля Кат-щакали мяктябляриндя тятбиг едилян “гурукула” системи цзря апарылыр вя сечим йеня дя каста системи цзря апарылыр.

Гурукула ики сюздян ибарятдир: гуру вя кула. Гуру ус-тад, кула ися шаэирд демякдир. Бу чятин вя аскетик бир тялим системидир. Гурукула гайдаларына эюря шаэирд актйорлуг ся-нятини там мянимсяйяня гядяр устадын йанында вя щятта устадын щяйаты иля йашамалы, онун кюлэясиня чеврилмялидир. Гурукула системиндя актйор йетишдирмяйин яввялинъи базасы вя цмуми контексти будур. Актйор Катщакали театрында мя-сулиййят дашыйан биринъи симадыр. Чцнки тамашанын бцтцн аьырлыьы онун чийинляриня дцшцр. Катщакали театрында актйор щеч бир янянядян кянара чыха билмяз. Бурада актйор йени-лийи, импровиз нонсенсдир, ъяфянэийатдыр. Она эюря ки, щяр щансы бир яняня позунтусу Катщакали театрында актйор сяриш-тясизлийи, актйор баъарыгсызлыьы демякдир. Еля буна йол вер-мямяк ечен дя гурукула системи мювъуддур.

Гурукула системинин чятинлийи вя аскетликлийи ондадыр ки, бурада тялим-мяшг просеси сцбщ тездян (4.30-5.00) башланыб ахшам ала-гаранлыьында гуртарыр. Щяр эцн профе-сионал массаж усталары ушагларын бядянини йахшыъа овурлар. Яввялъя бядяня язяляляри йумшалтмаг цчцн хцсуси йаь сцртцрляр. Бундан сонра массаж айагла апарылыр. Ряггас цзцгойлу дюшямяйя узаныр вя массаж устасы айаьы иля онун бядянинин щяр бир язялясини, щяр бир бяндини, синирини идеал вязиййятя эятирир. Актйорун ялляри вя айаглары, ялялхцсус да ки бармаглары, яла массаж едилир. Бу сайаг массаждан

54

сонра актйорун бядяни санки мума дюнцр вя о, юз бядяни-ля истядийи кими ряфтар едя биляр, щяр бир язаны истядийи кими ойнатмаьы баъарар. Бу тювр массаж муссон кцлякляри за-маны, вя бир дя йаьмур дюняминдя апарылыр. Галан вахт-ларда еркян мяшьяляляр эюз тямринлярини вя диэяр физики тя-лимляри юзцндя ещтива едир. Сящяр вя ахшам мяшьяляриндя ушаглар бядян щярякятлярини вя хореографийаны юйрянирляр: жестляри, давранышлары, цз ифадялярини дяйишмяйи, сящня йери-шини мянимсяйирляр. Мяшьяляляр щяр эцн адятян 6-7 саат чякир.

Катщакали театрынын сящнясиндя актйорун ясас позасы отураг позадыр. Кянардан ися сейрчийя еля эюрцня биляр ки, актйор кятил цстцндя яйляшмишдир. Анъаг бу, йанлыш тя-сяввцрдцр. Актйорун алтында щеч бир кятил-филан йохдур. Садяъя бу, ойун цслубундан иряли эялян позадыр: дизляр йанлара эениш ачылыр, бел бцкцлцр, кцряк (синя) азаъыг юня верилир. Отураг поза Катщакали актйорунун бцтцн щярякят вя давранышларынын чыхыш нюгтясидир. Дизляр надир щалларда бирляшир. Бунун цчцн ряггас дик дайанмалыдыр. О да йалныз щярякятсиз дайаныб башгасыны динляркян мцмкцндцр.

Актйорлар бядян еластиклийиня наил олдугдан сонра аьыз, йанаг, бойун, гаш вя чяняни мяшг етдирирляр. Бу сий-ащыда эюзляр, тябии ки, биринъидир. Беля мяшг актйору идеал мимика сащибиня чевирир. Ряггас дюшямядя щатща-йога-нын шанаэцлля (лотос) позасында яйляшиб яллярини йа синя-синдя чарпазлайыр, йа да дизляринин цстцня гойур. Сонра аьзыны эениш ачыб чянясини синяйя дайайыр, эюзлярини бярял-дир. Бу вахт о, эюз бябякляриля мцхтялиф истигамятлярдя фи-гурлар ъызыр. Эюзляри “ишляйян” актйорун башы вя бядяни тярпянмяз галмалыдыр. Бундан сонра нриттаны - тямиз рягси

55

- сящнядя сярбяст ифа етмяк мцмкцнляшир. НРИТТА орга-ник шякилдя отураг позадан доьан бир нечя рягс фигурун-дан вя тулланышлардан ибарятдир. Юз-юзлцйцндя онлары йадда сахламаг чох чятиндир. Лакин Катщакали ряггасы онларын ян рянэарянэ комбинасийаларыны ифа етмяйи баъармалыдыр. Тя-миз рягсин тамамланмыш фрагмент-парчасы ися “КАЛА-САМ” адланыр. Каласамларын ифа хцсусийяти епизодун овга-тындан, няьмянин ритминдян дя асылыдыр.

Катщакалинин дили “данышан” жестлярин дилидир. Бурада ДИАЛОГ щарадаса лалларын сющбятини хатырладыр. Жестлярин “дили” щаггында “Щаста Лакшана Дейепика” китабында ят-рафлы мялумат верилир. Ясярдя 24 ясас щаста ишляниб щазыр-ланмышдыр. Щасталарын дягиг сайы щеч вахт дягиг бялли дейил. Бу 24 щаста юзцндя 500-800 мудраны ещтива едир. Чцнки бир чох мятляблярин бяйан едилмяси ряггасын усталыьындан вя тясяввцр зянэинлийиндян чох асылыдыр. Щаста шеирин мя-кан композисийасыдыр, онун визуал тясвиридир, пластик фор-масыдыр.

Гурукула системиндя няйяся наил олмагдан ютрц, илк нювбядя, эяряк Устада бянзяйясян; она бянзямяк цчцнся эярякдир ки, щямишя бу мютябяр инсанын йанында оласан, онун щярякятлярини, ряфтар юзцнямяхсуслуьуну, вярдишлярини тякрарлайасан. Тялим просеси массаж вя карали-дян башга мусиги, рягс, ядябиййат вя сянят тарихи дярсля-риндян дя ибарятдир. Тядрисин сонунда ися артыг щяр бир актйор ясас репертуардан тягрибян 15-20 пйес язбяр билмя-лидир. Буса олдугъа бюйцк эюстяриъидир.

Катщакали фяргли вя бянзярсиз хцсусиййятляри олан теат-рдыр. Биринъи: Катщакали театрында декор йохдур. Икинъи: тамаша ахшамдан сцбщя кими, эцн батандан эцн чыхана

56

гядяр ени вя узуну 4х4 метр олан тахта дюшямя цстцндя ачыг сяма алтында ойнанылыр. Бу тамашаларын 10 саата йа-хын бир мцддятдя тапынаг щяйятляриндя эюстярилмяси дя мцмкцндцр. Ола билсин ки, сящня торпаьа басдырылмыш дюрд сцтунла чярчивялянсин, сцтунларын цстц ися назик парча йа-худ палма йарпаглары иля юртцлсцн. Сящнядя сейрчинин диг-гятини йайындыраъаг ялавя щеч ня олмур. Тамаша санки га-ранлыг цзяриня чякилмиш таблодур, рянэли шякилдир. Цъцнъц: Катщакали театрында декор мящз ъянуб эеъясинин юзцдцр.

Дюрдцнъц: Катщакали театрында ишыг да янянявидир: бцтцн сящняляр 10 литр йаь тутан ири бир чырагла ишыгланды-рылыр. Чыраьа йалныз зейтун йаьы тюкцрляр ки, щис елямясин. Тамашанын иштиракчыларыны бу чыраьын ишыьы санки эеъянин га-ранлыьы ичиндя ашкарлайыб эюрцнтцйя эятирир вя сейрчийя ни-шан верир. Ъянуб эеъясинин гаранлыг юртцйц цзяриндя ишыг топасынын эюрцкдцрдцйц грим вя костйумларын кюмяйиля йарадылмыш ялван сящняляр еля бил ки йуху вя фантастика сярщядиндядир.

Бешинъи: дцнйанын щеч бир театрында грим вя эейимляр бу гядяр шух, парлаг вя рянэарянэ, еъазкар вя мюъцзяли дейил.

Алтынъы: Катщакали театрында щяр бир персонажын дягиг мцяййян олунмуш каноник грими вар.

Йеддинъи: бу театрда реквизитдян дя истифадя олунмур. Сящняйя щямишя бир кятил гойулур: актйор онунла истядийи кими даврана биляр. Кятилдя яйляшиб истиращят етмяк, мцяййян сящнялярдя онун цстцня чыхмаг, бязянся бу кятилдян сялтянятин тахт-таъы кими файдаланмаг мцмкцндцр. Сяккизинъи: Катщакали актйорлары ТЩЕРЯС-СИЛЯ (СЕРЯСИЛЯ) вя йа аракясмядян йени персонажлар

57

сящняйя чыхаркян йарарланырлар. Бу, эюзлянилмязлик еф-фектини тамашада артырыр. Щямишя ики сящня хидмятчиси тще-рассиланы актйорун гаршысына тутуб ону мцяййян мцддятя сейрчилярдян ютрц “мяхфиляшдирир”; йяни тамашачы билмир ки, айагларыны эюрдцйц рягс едян персонаж кимдир, биръя шишпа-паг Щанумандан савайы.

Доггузунъу: Катщакали театрынын персонажлары цч бюйцк амплуа-типляря бюлцнцр: саттва, раъас, тамас. Бу да щеч бошуна дейил: беля ки, щиндус фялсяфясиндя мадди дцнйа цч гуна иля тямсил едилир:

Гуна Мянасы Рянэи Елементи Функсийасы

• Саттва - мярщямят гунасы - йашыл - интеллект - изщар • Раъас - ещтирас гунасы - гырмызы - енержи - фяалиййят • Тамас - ъящалят гунасы - эюй - кцтля - тямкин

Санскрит дилиндян тяръцмядя гуна кяндир кими мянала-ныр, даща эениш аспектдя ися кейфиййят, хцсусиййят кими эютцрцлцр. Фялсяфя дейир ки, гуналарын бир-бириля ялагяси лямпядяки алов, йаь вя фитил арасындакы ялагя иля ишаряля-нир. Затян, еля Катщакали театры да чыраьын ишыьында зцщура эялян вя бу гуналары образлашдыран бир ойундур. Одур ки, театрын персонажлары да цч гунанын сяъиййясиня уйьун дав-ранырлар. Саттва мадди дцнйанын сафлыг, тямизлик, йахшылыг, нур кейфиййятидир. Раъас мадди тябиятин ещтирас, фяалиййят кейфиййятидир. Тамас мадди дцнйанын наданлыг, тянбяллик, диванялик вя гаранлыг дурумудур.

Саттва типляр алиъянаб, щцнярли, хейирхащ, сяхавятли, ъянэавяр щюкмдар вя танрылардыр. Грим типиня мцвафиг тяр-здя бу гящряманлара “йашыл персонажлар” да дейирляр. Бу грим-маска “ПАЧЩА” (вя йа пачча: тялябялярин рус вя инэилисдилли мятнлярля ишляйяркян мцяййян чятинлийя дцшцб дискомфорт дуймамасындан ютрц мян терминлярин щяр ики

58

лисанда мювъуд вариантларыны эюстярмяйи ваъиб сайырам) адланыр. Пачща малайалам дилиндя ишлянян сюздцр, йашыл ря-нэи билдирир. Бщима, Щиндра, Кришна, Рама мцтямади су-рятдя пачща гриминдя эюрцнцрляр. Онларын додаглары галын ал гырмызы, гаш вя эюз щяндявярлярися тцнд гара рянэя бойаныр. Бу образлары ифа едян актйорларын алынларында пач-щанын цстцндян сары рянэ топаъыьынын ичиндя онларын мян-суб олдуглары кастанын нишаны щюкмян эюстярилир. Бу, на-ман адланан хцсуси мцряккяб дини ишарядир. Сифятин грим-лянмяси баша чатдыгдан сонра актйорун чяня сцмцкляри бойунъа, бир гулаг дцймясиндян о бириня гядяр ял ичи бой-да дцйц щялими иля ящянэдашы гарышыьындан дцзялдилмиш аь рянэли ЧУТТИ хямир кими йапышдырылыр. Актйор бу ямялиййат-дан сонра бир саат эюзлямялидир ки, чутти гурусун вя мющ-кямлянсин, вахтсыз гопуб дфаьылмасын.

Йалныз Шива иля Брящмянин гриминин рянэ ясасы ачыг нарынъыдыр. Бу гримин адына ПАЖУППА дейилир. Диэяр яла-мятлярдя ися онлар пачщаларла ейнидирляр.

Щяр бир актйорун грими папагла тамамланыр. Катщакали театрында париклярдян гяти истифадя едилмир. Пачщалар вя па-жуппалар сящняйя ири, тямтяраглы, цчтябягяли, шащаня, КЕ-ШАБЩАРАМ КИРИТАМ адланан, йцнэцл аьаъдан щазырлан-мыш таъда чыхырлар. Биръя Кришнанын таъы бир гядяр балаъа олур. Она да МУТИ дейирляр. Киритамын цзяриня гырмызы ке-чя чякилир, цстц товузгушу лялякляриля юртцлцр, мунъуг, эц-зэц парчалары, метал гырыглары иля сцслянир. Бу таъларын арха-сына мцгяддяслик щалясини билдирян, ейниля таъ кими сцслянмиш бир диск дя йапышдырырлар. Таълы гящряманлар гу-лагларына бязякли сырьалар тахырлар. Пачщалар адятян аь ту-ман вя гырмызы гафтан эейинирляр. Онларын арасында танры

59

Кришна йенидян фярглянир. Бу персонажын гафтаны тцнд эюй рянэдя олур.

Раъас типляр антигящрямандырлар. Равана, Дурйодхан, Кичака кими персонажлар онларын сырасындадыр. Бу гящряман-ларын грими КАТЩИ (катти) адланыр. Онларын да гриминин рянэ ясасы йашылдыр: амма аь мотивлярля илмялянир. Раъас типиня мянсуб персонажларын боьазы чящрайы рянэя бойаныр. Онла-рын йашыл гриминдя гымызы нюгтя вя хяттляр дя характерин не-гатив ъящятлярини ишаряляйир. Гашларын цстцндя санки ики бы-чаг тийяси “ганадланыр”: тийяляр гырмызы иля щашийяляниб. Еля бу гырмызыйа алынмыш тийяляря эюря раъас грим типи гриминя “катщи” дейирляр. Малайалам дилиндя бу сюз бычаьы билдирир. Онларын сону йанагларында дцймялянян гырмызы быьлары ися аь щашийя ичиндядир. Раъас типинин гриминя эюря бурнун цстцня дя гырмызы золаглар чякилмялидир. Катщиляр дя башла-рына шащаня киритам гойурлар. Бу персонажларын да чяня сцмцкляриндя чуттиляр вар. Раъас амплуасынын яламятляри алиъянблыг, сядагят, севэи, цряйиачыглыьы да ещтива едир.

Катщиляри пачщалардан фяргляндирян бир ъящят дя раъас-ларын алын вя бурун уъларында ЧУТТИПУВА (чуттипавву вя йа чуттиппо) адланан дяйирми аь кцряъиклярин олмасыдыр. Персонажын мянфилийини, хакартер нагислийини билдирян чуттипу-ва лиана (сармашыг нювц) биткисинин соьанындан дцзялдилир.

Бу персонажлар эейим, папаг бахымындан пачщаларын эцзэцвари яксидирляр. Катщи чох гцрурлу, тякяббцрлц вя аг-рессивдир: щям нявазишли, щям дя сярт олмаьы баъарыр. Ону асанлыгла юзцндян чыхармаг мцмкцндцр. Йарышмаьы сев-мир вя баъармыр. Анъаг о, юз хяйалында беля, мяшугясини эюрдцмц, щямянъя ипяйя дюняъяк, йумшалаъаг. Адятян, сейрчиляр катщиляри чох севирляр. Диэяр тяряфдян ися раъас ти-

60

пини ойнамаг актйорлардан бюйцк сяняткарлыг тяляб едир. Севэили ханымларынын йанында бу гящряманлар санки эюйяр-чин кими гурулдайырлар, юз дцшмянляриля гаршылашанда ися ясл пялянэя дюнцб нярилдяйирляр. Сейрчиляр раъас типлярини ахшам тамашаларынын бязяйи сайырлар.

Бюйцк даьыдыъы гцдрятя малик олан сящня персонажлары-нын грими ТЩАДИ адланыр. Тщади саггал демякдир. Бу гри-мин сащибляри ТАМАС типиня аид гяддар, залым, язазил, зцлмкар персонажлардыр.

Тамашада тамас типи ЧАВАНДУ ТЩАДИ вя КАРУТ-ТА ТЩАДИ грими иля тягдим олунур.

Чаванду тщади, йяни гырмызы саггал персонажлар вящши яъиня тябиятиня малик олуб яълафлыгда ад чыхарыблар. Бака-сура вя Душасана онларын ян бариз нцмайяндяляридир. Бу яъиняляр яслиндя яввялляр лайигли щяйат сцрмцш, лакин щяр щансы бир эцнащ цстцндя ъяза алмыш гящряманлардыр. Онла-рын гриминин рянэ ясасы гара вя гырмызыдыр. Яэяр гырмызы “Натйашастра” рисалясиндя мяшумлуг вя фяъилик рямзи кими йозулурса, гара щиддят, щядя билдириъиси кими гавранылыр. Чаванду тщадилярин цзляринин ашаьы нащийяси тцнд гырмызы рянэдя олур, додаглар, аьыз ичи, алын вя эюзляр ятрафы гара рянэя бойаныр. Бу персонажларын да алын вя бурун уъларына чуттипувалар санъылыр, башларына шащаня киритам гойулур. Гырмызы саггаллыларын киритамлары диэярляриндян бюйцк вя аьырдыр. Она эюря дя ири сырьалар бурада актйорун кюмяйи-ня чатыб папаьы мцвазинятдя сахлайыр. Чаванду тщадилярин цзцн йухары нащийясини басыб биз кими дуран аь быьлары олур. Беля ойунъаг довшан быьлары онлары мултипликасыйа филмляринин персонажларына охшадыр вя гырмызы саггаллыларын эюркяминя бир мязялилик эятирир. Тясадцфи дейил ки, Щинди-

61

станда аь рянэ комедийа рямзи сайылыр. Тамас типини эюрцкдцрян характердя бу ъизэинин ашкарланмасы ону траэи-комедийа персонажы кими рясм едир. Адятян тщадиляри йал-ныз физики ъящятдян эцълц кишиляр ойнайыр. Чцнки онун аьыр таъыны дашымаг вя щяр заман ъошьун емосионал бир овгат-да рягс елямяк щяр актйорун иши дейил. Тщадиляр гцввятли-дирляр, анъаг савадсыздырлар, юзляриндян разыдырлар, аьызлары сюйцшля долудур. Гядим щинд рисаляляри бу яъиняляри ой-найан актйорлара цст додагларынын алтына фил сцмцйцндян дцзялдилмиш ири дишляр гоймаьы мяслящят эюрцр. Щал-щазыр-да бу мяслящятя ямял олунмур.

КАРУТТА ТЩАДИ, йяни гарасаггал персонажлар да иш-тирак едир. Бу персонажлар примитив, идаряолунмаз типлярдир; аь вя гырмызы нахышлар вурулмуш гара гримдя сящняйя чы-хырлар. Бурнуна вя алнына санъылмыш чуттипува дяйирми кцряъийя йох, чичякляри салланмыш эцля охшайыр; онлар баш-ларына гара ляляклярля сцслянмиш, ики йердян чянбяря салын-мыш ири эцлдан формалы гара папаг гойурлар. Карутта тщади каталаны, йяни овчуну тямсил едир. Бязян овчу эюркямин-дя сящняйя чыхан Шива - кирата - да бу гримдя олур. Гор-ху, фялакят нишаняси кими тягдим едилян карутта тщадилярин эюзляринин алтындакы аь золагла чярчивялянмиш гырмызы ай-паралар, аь-гырмызы рянэя чалан гашлар онларын характерик яламятляридир.

ВЕЛУППУ ТЩАДИ Катщакалинин аьсаггал персонажла-рынын цмумиляшдириъи тяснифат адыдыр. Онлар комик ситуасийа вя вязиййятлярля баьлы олан сурятлярдир. Меймунлар Бали вя Сугрива да сон дяряъя диггяти шякян персонажлар сайыл-салар да, онлардан щеч бири халг ичиндя “Рамайана” епосу-нун диэяр меймун гящряманы сяркярдя ЩАНУМАН гя-

62

дяринъя севилмир, язизлянмир. Хейирхащ вя садиг мяхлуг-лар-достлар гисминдя танынан бу гящряманлар лазым эяляр-ся, иэид Раманын дцшмянляриля агрессив бир тярздя давра-ныб онлары юлдцрмяйи дя баъарарлар.

• Бу хцсусда истярдим ки, мцяллифлийи яняняви олараг Валмики адлы гядим щинд шаириня аид едилян “Рамайана” епосунун гыса сцжетини данышым. Сцжет бурада, тябии ки, ядалятли вя мцдрик щюкмдар, гцдрятли дюйцшчц, халгынын дцшмянляриня гаршы амансыз Раманын щяйаты иля ялагядардыр. Раманын ата-сы Дашаратща юз щярямляриндян бири щийляэяр Кайкейанын тящрикиля оьлу Раманы 14 иллик сцрэцня эюндярир. Онун ар-дынъа Раманын арвады Сита да, садиг гардашы Лакшман да ъянэяллийя йолланырлар. Раманын ъянэялликдяки щяйаты ракшас-ларла, йяни яъинялярля даими мцбаризядя кечир. Ракшаслар султаны Раван бир эцн Ситайа ашиг олур. Щям бунун уъбатын-дан, щям дя Рама тяряфиндян севэиси рядд едилмиш баъысынын, - Шурпанакщанын, - интигамыны алмаг мягсядиля гцдрятли рак-шас Раван Ситаны юз йашыл сямави атларында ракшаслар сялтяня-тиня гачырыр. Дярдли Рама бир йердя гярар тута билмир, дцнйаны долашыр. Бу ишдя она меймунлар падшащы Сугрива вя меймун ордусунун сяркярдяси Щануман кюмяк едир. Мящз Щануман Ситаны Ланк адасында тапыр. Епосун зирвя мягамы Рама иля Раванын дюйцшцдцр. Бу дюйцшдян сонра галиб Ра-ма юз мямлякятинин пайтахтына гайыдыр.

Одур ки, Щиндистанда меймунлары мцгяддяс билирляр вя онлары чох севирляр. Щарадаса демяк олар ки, Щануман “Рамайана” епосунун икинъи ясас гящряманыдыр. Лакин бу хейирхащ меймунлар Рамайа дцшмян кясилмиш ракшас-лара гаршы йаман амансыздырлар. Еля буна эюря дя Щану-манын гриминдя гара рянэя мцщцм йер верилиб. Меймун-ларын грим ясасыны гара вя гырмызы рянэ тяшкил едир: эюзлярин щяндявяри, алын нащиййяси гарадыр, аьыз ятрафы гырмызы. Анъаг аь нябати нахышлар щиддят, горху, щядя рямзи олан бу рянэляря сакитлик, йумшаглыг эятирир. Щануманын бурну-

63

нун цстцндяки эавалы формалы йашыл рянэ аь щашийяйя алы-ныб; щяр ики йанаьында дямир пул бойда гырмызы щялгяляр чякилиб. Йашыл рянэ билдирир ки, Щануман мешя сакинидир. Онун баш эейими ВАТТА МУТИ адланыр. Бу папаг щарада-са латын америкасы халгларынын милли папаьы сомбреройа бянзяйир; о фяргля ки, меймунлар султанынын ваттасынын кя-нарлары дцппядцздцр, щеч щайана гатланмыр вя бу папаьын кянарларындан парылтылы дямир дамъылар салланыр. Папаьын йухары щиссясиндя ися модерн эеъя лямпясинин шарыны хатыр-ладан ири йумру кцря вар; елясян ятрафа ишыг сачар. Щану-манын вя диэяр меймунларын костйумлары памбыг лифлярин-дян щазырланыр.

Кари гадын ифритялярин гримидир, “гара” мянасында анла-шылыр. Онларын эейимляри дя гарадыр. Бу вешам (палтар) рак-шаслар вя яъиня ханымлар тяряфиндян эейилир. Раванын гя-зябли, залым баъысы Шурпанакща вя чаьа Кришнаны юлдцрмяйя чалышан ПУТАНА беля персонажлар ъярэясиндя-дир. Актйорлар бу гадынлары щямишя ейбяъяр бядян эюркя-миндя рясм едирляр. Кари дцшмянлярини амансызъасына мящв едян гадын-ифритя типидир, мешя сакинидир, йалныз йа-наг вя чяняляриндя гырмызы пулъуглар вар.

Грим ясасы пачща, катщи, тщади, кари олан гящряманлар-дан башга Катщакали театрында икинъи дяряъяли персонажлар да мювъуддур ки, онлар МИНАККА (МИНУККА) (санск-ритъя “парлаг” мянасыны верир) типиня аид едилир. Бунлар га-дынлар вя мцдриклярдир. Беля персонажларын ади цз рянэи, ади грими вя реалистик давраныш тярзи олур: эюзляря сцрмя чяки-лир, гашлара эюзял эюркям верилир. Ифритялийини дяйишмиш Рак-шас Майа Сундари (“эюзяллик тяяссцраты ойадан”) минакка кими гримлянир, анъаг додагларынын алтында ифрит дишлярини

64

эизлятмяйи унутмур. Актйорлар ришиляри, брящмянляри бил-дирмяк цчцн дя минаккадан йарарланырлар. Онларын да гри-мини щиндли защидлярин сач дцзцмцнц хатырладан вя “му-кут” адланан папаг тамамлайыр. Арабачылар, гасидляр, ся-ма мусигичиси Нарада, дюйцшчц-брящмян Парашурам вя Вишвамирта бу гримдя сящняйя адлайырлар.

• Катщакали театрында бу йедди ясас грим типиндян савайы мараглы даща бир нечяси вар:

• Нярясимща танры Вишнунун инсан-шир шяклиндя аватары: грим ачыг йашыл цстцндя аь-гара иляишлянир: эюзляр щяндявяри нарынъыйа алы-ныр, гашлардан алына доьру кичик аь ганадлар гойулур;

• Нирям шикяст ифритядир, Шурпанакща кими иридюшлцдцр, бурну кя-сикдир, цзц гана булашмышдыр;

• тялхякляр ялван гримдядирляр.

Катщакали театрында индийя кими 60 грим нювц ашкар-ланмышдыр. Щаггында данышдыгларымыздан ялавя Катщакали тамашаларында бу гримлярин даща цч нювцндян эениш исти-фадя едилир: чуваппу (гырмызы) эцняш вя од тямсилчиляри цчцндцр, теппу (чякилмиш) гушлар вя иланлардан, поймук-щам (маска) щейванлардан ютрцдцр.

Катщакали театрынын азсайлы маскалары иля, адятян, га-бан, марал, ъцйцр ейщамлашдырылыр.

Катщакали театрында гримлянмя ъярращиййя иля инъяся-нят арасында ортаг бир мювге тутур. Грим хырдаланмыш мминераллардан, битки вя аьаъ ширясиндян вя дцйц унун-дан дцзялдилир. Гатышыьа кокос йаьы да гатылыр. Гримлянмя-мишдян юнъя аьаъ габыгынын ширясиля массаж едирляр вя гримлянмя башлайыр. Бу просес адятян 3-4 саат чякир. Актйор архасы дюшямяйя щясир цстцндя узаныр вя онун цзцня уста вя йа юз тяряфмцгабили яввялъя гара карандаш-ла гримин сифят хяритясини чякир. Дцйц унундан дцзялдилмиш

65

пастайа лимон ширяси ялавя олунур вя грим цзя вурулур. Со-нра дцйц каьызындан чуттиляр кясилир вя чяняйя йапышдырылыр.

Гримлянмя мярасиминдян юнъя актйор эюзцнцн ичиня щинд бадымъанынын тумуну гойур вя бир-ики саата онун эюз аьы гырмызы рянэя бойаныр. Бу просесдян сонра яэяр актйо-рун цзцндя гримлянмямиш бир йер галырса, о да онун бя-бякляридир. Эюз аьынын беля гырмызыйа тутулмасы естетик мащиййят кясб едир. Лакин бу щям дя бядянин щярарятини нормал сахламагдан ютрцдцр. Чцнкц сифят там гримляндий-индян цзцн дяриси там няфяс ала билмир вя она эюря бядя-нин щяраряти галхыр. Беля гримлянмя баъарыьы сянят ясяри-дир вя онун нятиъяси щарадаса ъянуби африкалыларын ритуаллары цчцн характерик маска вя гримляри хатырладыр.

Гримлянмя гуртардыгдан сонра актйорлара онун костйумуну эейиндирирляр. Катщакали театрында актйорлар эен ятякли туманлар эейиниб сящняйя чыхырлар. Алиъянаб гящряманлар ачыг рянэли, мякрли персонажлар ися гара вя гырмызы рянэли туманларда олурлар. Туманлар башдан эейил-мир, бядяня доландырылыр; сябятя доландырылан кими доланды-рылыр ки, рягсин ифасына, айагларын беъид щярякятиня мане ол-масын. Актйорларын щазырлыьы баша папаг гойулмасы иля та-мамланыр. Папаг баша лентлярля баьланыр. Нядян ки, па-паьын йерини мющкямлятдикдян сонра ону тярпятмяк ол-маз. Ясас персонажлар цчцн битки лифляриндян сцни сачлар дцзялдилир вя актйорун пейсяриня папаьын алтындан бякиди-лир. Эейимляр адятян садя вя уъуз парчадан тикилир. Лакин бязякляря чох диггят йетирилир: онлар назик тахтадан кясилир, гырмызы кечяйя вя гызылы фолгайа тутулур, парылтылы дашларла, мунъугларла сцслянир. Актйорун защири эюрцнцшц цчцн сырь-алар да ваъиб атрибутдур. Онлар ики ъцр олур: гядящ форма-

66

сында лотос мотивляриндя ишлянмиш КУНДАЛАМ типи вя ба-лаъа тякяръийи хатырладан ЧЕВИ-КУТТУ типи, щансыны ки, гу-лагларын цстцндян тахырлар. Актйорлар бярбязякли КОТАЛА-РАМ вя йа ЧАННА-ВИРА адланан синябянд дя эейинирляр, ТОВАЛЛА дейилян гызылы фолга цстцндяки дашгашы чийинляри-ня, гол язялясиня ВАЛА дейилян ири чийин биллярзийи, биляйя ися зяриф КАТАКАМ кими бялли билярзик тахырлар. Актйорла-рын сол ял бармагларында щямишя эцмцшц дырнаглар парыл-дайыр, дизляриня ися арха тяряфдян зынгыровлар баьланыр. Бу дырнаглар гатылашдырылмыш дцйц унундан хцсуси гялибляря тюкцляряк щазырланыр вя сонрадан гысгаълар васитясиля бар-маглара тахылыр.

Катщакали актйорларынын костйумларынын ян характерик яламятлятиндян бири дя онларын боьазларна долайыб ики тя-ряфдян цч-цч синя бойунъа дизляря гядяр узатдыглары шярф буьумларыдыр. Бу буьумларын сонуна кичик, эирдя бир эц-зэц баьланыр. Лазым эялдикдя актйор эцзцйя бахыб грими-ни, цст-башыны сащмана салыр. Чцнки о, сящняни узун мцддят, бялкя дя щарадаса 6-8 саат, тярк етмир. Бу шярф буьумлары УТТАРИЙА адланыр. Костйумлар бир гайда ола-раг уъуз материаллардан тикилир; бязякляр тахтадан, гуш ля-лякляриндян, метал вя эцзэц парчаларындан щазырланыр.

Катщакали абсолйут театрдыр, физики щярякят, жест, рягс, мусигийя ясасланан театрдыр, сянятин тясвири формасыдыр. Та-машалар эеъя ойнанылыр: бурада финал сцбщ чаьы олаъаг. Персо-нажлар цчцн эюстярилян щадисяляр мцстявисиндя заман мящту-диййяти йохдур. Тамаша эур бир сящня иля гуртараъаг. Тябил-ляр бир-бириня гошулаъаг. Апарыъы ханяндя охумагда давам едяряк ялиндяки гыса галын чубугла ченгаланы - метал диски - дюйяъляйяъяк. Икинъи ханяндя дямир нимчялярля (илатталам)

67

беъид бир ритм йарадаъаг. Сящня санки ъуша эяляъяк. Елясян фыртына гопаъаг, гылынълар йухары галдырылаъаг, еля бил ки ялван бир дяниз ъошуб дашаъаг, хейир шяр цзяриндя гялябя чалаъаг. Катщакали театрынын бир эеъялик сирли дцнйасынын шякиллярини эц-няш ишыьы санки бухарландырыб учураъаг. Тясадцфи дейил ки, бя-зян елми нязяри ядябиййатда Катщакали тамашаларыны “Мала-бар мистерийалары” адландырырлар.

4. Raslila tamaşaları

Щиндистанда халг театр формалары чешид-чешиддир. Щиндли-ляр арасында рамлила, раслила, ъатралар, тамашалар, накалалар чох эениш йайылмышдыр. Бу бахым буъаьындан йанашанда мцтляг дейилмялидир ки, мейдан тамашалары ъярэясиндя расли-лаларын йери хцсусидир. Бунун башлыъа сябябкары щиндлилярин севимли танрысы Кришна шяряфиня кечирилян байрамлардыр.

Ъаван Кришнанын иэидликляриля баьлы щюрэцлянмиш сужет-ляр Раслила (яслиндя: РАСА ЛИЛА) ады алтында Щиндистанда мящшур олан театр тамашаларындан ютрц дя ясас мцяййяне-диъи фактордур. Онун вятяни Ганг чайынын голларындан ян ириси Ъамна чайы цзяриндя мяскунлашмыш Матщур шящяри вя Вриндаван кяндидир. Анасы Девакидир, дайысы яъиня Камса. Матщур Щиндистанын мцгяддяс шящярляриндян бири-дир, зявварлыг дийарыдыр. Танры Кришнанын ъаванлыьы барядя долашан яксяр яфсаняляр бу шящярля баьлыдыр.

• Рявайятя эюря дайысы яъиня Камсадан эизлядилян Кришна Матщур шящяринин кянарында Вриндавана кяндиня эятирилир вя онун бцтцн ушаглыьы бурада кечир. Эуйа бир кащин яъиня Камсайа дейиб ки, ону юз доьма баъысы оьлу юлдцряъяк. Яъи-ня Камсанын Кришна иля дцшмянчилийи дя еля бундан сонра

68

башлайыр. Щинд кяндлиляри щяля индинин юзцня гядяр танры Кришнанын ушаглыг сярэцзяштляриндян данышан наьыллара ва-лещликля гулаг асырлар. М.ю. ЫЫЫ ясрдя йашамыш йунан мцтя-фяккири Мегасфенин гейдляриня эюря щяля о заман Кришна щиндлилярин севимли танрыларындан бири имиш. Бу гядим йунан тарихчиси Кришнаны Зевсин иэид оьлу Щеракла бянзядир. Бязи диншцнаслар ися танры Кришнаны Иса пейьямбярин илк юрняйи сайыр. Онлар сюйляйирляр ки, Тюврат вя Инъил бу Дравит танрысы-ны садяъя олараг эянъляшдирмишдир. “Дравит танрысы” эцней Щиндистанын ари олмайан йерли танрысы демякдир.

Раслила тамашалары адятян Кришнайа щяср олунмуш бай-рамлар заманы ойнанылырды: елми ядябиййатда Шимали Щин-дистанын халг мистерийалары кими тясниф едилир. Раслилайа Кришналила да дейирляр. Кришнайа аид мифлярдя сюйлянилир ки, чобан оьлан вя гызларын рягслярини эюрцб, мащныларыны дин-ляйян Кришна онларын сядагятиндян вяъдя эялир вя щалайа гошулур. Тясадцфи дейил ки, раслила мящз чобан оьлан вя гызларын щалайы, хору демякдир. Бурада “раса” нектар, ши-ря, ширин дад, “лила” ися ойун, рягс, яйлянъя кими анлашылыр. Бу аспектдя раса лиланын мянасы “ширин ойун” вя йа “севэи рягси” кими айдынлашыр. Раслиланын ХВЫ ясрдя йаранмасы Бщакти (санс. “сядагят”, “сядагятли хидмят”) щярякаты иля баьлыдыр. Тамашалар танрыйа ситайишдян, катщак цслублу тя-миз рягсдян вя лиладан, йяни ойун бюлцмцндян ибарятдир. Мащныларда бщакти шаирляри Сурдасын, Щаридасын браъ дилин-дя йаздыьы шеирляриндян истифадя олунурду.

Бу тамашалар ачыг мейданда эюстярилирди. Яксярян сейрчиляр раслила заманы йа айаг цстя дайаныр, йа да дювря вуруб ифачылар ятрафында яйляширляр. Раслила тамашалары ойна-нылан мейданда щямишя хцсуси структура малик сящня гу-рулур. Дцзцня галса, бу, сящня дейил, тахт-таъ формалы бир комадыр. Бу кома-тахтын узунлуьу тягрибян 3, енися мет-

69

ря йарымдыр. Кома йашыл йарпагларла юртцлцр, архадан ися чит пярдя асылыр. Ортадан щцндцрлцйц метря йарым олан бир тахт дцзялдилир, балыш вя парчаларла бязядилир. Бир гядяр ашаьыдан ися цстцня парча чякилмиш пиллякян гурулур. Бу пиллякян тахта яйляшяъяк актйорлара кюмяк етмяк мягся-дини эцдцр. Диэяр тяряфдян бу пиллякяндян аз нцфуза ма-лик олан персонажлар да отураъаг кими истифадя едирляр. Ко-манын гаршысына ири халча (яксярян палаз) сярилир вя щадися-ляр бу дюшяняк цзяриндя ойнанылыр.

Драмын баш гящряманы танры Кришна вя онун гардашы Баларама щямишя мейданда олурлар. Бир тяряфдян бу гящ-ряманлар драмын ясас персонажларыдыр, диэяр тяряфдян ися бу раслила бир тамаша кими мящз онларын шяряфиня ойнанылыр. Кришна вя Балараманын даима тамаша мейданчасында эязишмяляри щям дя ону билдирир ки, бу тамашалар, щяр шей-дян ялавя, бир айин гисминдя тясяввцр олунур. Кома-тах-тын тамашада юз функсийасы вар. О, горхулу илан-яждаща Ка-линда цзяриндя гялябя чалыб Ъамна чайынын дальалары ара-сындан пейда олдуьу заман бир гящряман кими тахт цстцня чыхыр. Гасид Нараданы динлямяк цчцн дя Кришна тахтдан йарарланыр. Палазын саь тяряфиндя сазяндяляр яйляшир. Ор-кестр адятян йедди няфярдян ибарят олур. Бу оркестрин тяр-кибиня мриданг типли тябилляр, саз вя каманчайа охшар сим-ли алятляр, метал нимчяляр вя балаъа фисгармонийа дахилдир. Сонунъу алятин ъями ики октавасы вар: сол ялля тулугдан алятя щава вурулур, саь ялляся мелодийа чалыныр. Сазяндя-ляр щямишя еля отурурлар ки, цзляри актйорлара тяряф олсун-лар: якс тягдирдя мцшайят актйорларын ойуну иля уйушмаз.

Кришна, Баларама вя онларын достларыны йенийетмяляр ифа едир. Диэяр роллар бюйцкляря тапшырылыр. Раслила тамашаларын-

70

да, Катщакалидя олдуьу кими, ъями роллар кишиляр тяряфиндян ойнанылыр. Бурада иштирак едян персонажларын эейимляри чох садядир. Тябии ки, баш гящряманларын эейимляри даща зянэин вя даща ялвандыр. Раслила драмларынын бцтцн персонажлары мейдана папагда йох, чалмада чыхырлар. Кришна вя Балара-манын папаглары ися бир нюв дярвиш калансувасыны хатырладыр. Калансуванын арха щиссясиня мцгяддяслярин щалясини нишан верян “тахта чевря” бяркидилир. Кришна гырчынлы, узун гара палтарда, Баларама ися аь эейимдя олур: формаъа палтарлар ейнидир. Онларын достлары, - чобан оьлан вя гызлар, - адятян ал-ялван костйумлар эейинирляр. Камса щямишя чалма гой-ур, мунъугларла бязядилмиш зянэин гафтанда чыхыш едир. Ва-судеванын да палтары Камсанын эейиминя охшайыр. Васуде-ва Кришнанын юэей атасыдыр. Бу драмларда хцсуси йери олан персонажлардан бири дя Нарададыр. О, танры гасидидир, фалчы-дыр. Раслила тамашаларында бязи персонажлар саггал вя парик-дян файдаланырлар. Алиъянаб персонажларын - Кришна, Балара-ма, Васудева вя Девакинин - бойунларында щямишя эцл чя-лянэи олур. Чобан оьлан вя гызларын шян щалайы - РАСЛИЛА - яъиня Камсанын Вриндаванайа Кришнаны юлдцрмяйя эюн-дярдийи ракшас Путананын Кришна тяряфиндян юлдцрцлмяси-ля баьлы севинъ изщарыдыр.

Катщакали театрында олдуьу кими Раслила тамашаларында да шяртилик дяряъяси чох йцксякдир. 10 йашлы оьлан ушаьынын асанлыгла бюйцк кишилярин ифа етдийи образлар цзяриндя физики гялябя газанмасы авропалы сейрчидя ироник мцнасибят ямяля эятиря биляр. Лакин щиндли бу шяртилийи яфсанянин эер-чяклийиня инанараг там сакит гябул едир. Сужетин вя щадися-лярин эюрцкдцрцлмясинин визуал шяртилийиня бахмайараг актйорларын ифа манерасы раслила тамашаларында чох эерчяк-

71

чидир: йяни шярти рягсляр вя реал диалог, мцнасибят. Раслила, щягигятян, тямиз драмдыр, мейдан тамашасыдыр. Классик щинд драмлары вя ъатралар кими раслила да няср вя шеирдян гурулмуш диалоглардан ибарятдир. Шеирляр тамаша заманы охунур, диалогларын данышыг парчалары ися актйорлар тяряфин-дян импровиз едилир.

Бенгал ъатралары раслиланын даща садя, мусиги дили бахы-мындан даща ъялбедиъи вариантыдыр. Щинд халг театрында са-тирик рущлу ойунлара да йер вар. ТАМАША (раслила типиндя олан бир эюстяри кими) ися щарадаса мейданын мязяли мащны театрыдыр.

Беляликля, Катщакали театры, рамлила, кришналила (расли-ла), бщагавата-мела, бурракатща, бщянд-ъяшн, наутан-ка драмлары, видщи-аттам Щиндистанда мювъуд юзял театр формаларыдыр ки, яняняви театр мядяниййятинин бу мямля-кятдя сонсуз дяряъядя зянэин олдуьуну сцбута йетирир.

5. Щинд классик драмынын гыса тарихи Тябии ки, бу тарих “Натйашастра” рисалясиля сых сурятдя

баьлыдыр. Чцнки щинд драмынын естетикасы бу рисалядян бял-лидир. Пйес йазмаьын йоллары, ганунлары да “Натйашаст-ра”нын бюлмяляриндя ачыгланыр. Щярчянд рисаля нязяриййя хислятлидир, поетикадыр вя демяли, мятнлярин мювъудлуьу ондан ютрц ваъиб шяртдир. Бу да о анлама эялир ки, Щинд классик драмынын тарихи “Натйаведа”дан даща гядимдир.

Щинд классик драмынын тарихи вя мювъудлуьу иля илишикли чохлу гаранлыг мягамлар вар. Бяллидир ки, щинд классик дра-мы Гупт сцлалясинин щакимиййяти чаьларында, йяни ЫВ-В

72

йцзиллярдя юз зирвясиня уъалыр, ЫХ-Х ясрлярдя ися санки щеч олмамыш кими гейбя чякилир, унудулур. Адятян, щинд клас-сик вя йа санскрит драмындан данышаркян ядябиййат йох, гядим дюврлярин вя Орта ясрлярин ъанлы театр яняняси ня-зярдя тутулур. Бу щагда, йяни актйорлар, тамашалар барясин-дя мялуматларса тяхминидир.

Санскрит драмынын эенезиси епос вя епик декломасийа-ларла, шимшяк танрысы Щиндранын шяряфиня дцзянлянян мя-расимлярля, мящсулдарлыг мцгяддясляриня ситайишля ялагя-дардыр.

• Щиндранын байрамында шящяр мейданына мешядян бир аьаъ эятирилирди, мейданын мяркязиндя йерляшдирилирди вя бязядилир-ди. Бир нечя эцндян сонра аьаъы апарыб чайда батырырдылар ки, онун биткисял бюйцмяк эцъц торпаьа вя суйа сийарят елясин, мящсулдарлыьы артырсын. Йягин ки танрыларын вя асурларын мцбаризясиндян сюз ачан мистерийалар, комедийа тамашалары, эцляшчилярин йарышы, кяндирбазларын, мусигичилярин чыхышы бу байрамын яйляндириъи фактурасыны тяшкил едирди.

Бах, беляъя, мистерийа иля эцлцшцн, епик тящклийянин говшаьында щинд классик драмы - театры формалашырды вя бу заман бядии мятнля рягс-пантомима бир арайа эятирилирди.

Епосун бядии гираят нцмуняси кими тамашачы гаршысын-да охунмасы фактдыр вя бу факт щятта “Рамайана”нын юзц-ндя беля гейд олунур. Щиндистанда епосу (дастаны) мусиги-ли шякилдя ифа едян ханяндяйя, бизим дилля десяк, ашыьа, СУТА дейирляр. Щинд классик драмында онун вязифялярини СУТРАДЩАРА - баш актйор вя труппа мцдири - йериня йети-рир. Санскрит дилиндян сутрадщара “кяляф сащиби” кими анла-шылыр. Сутрадщара сейрчиляри щадисялярин мяьзиндян щали едир, онлара актйорлары нишан верир, щадисялярин ъяряйан едяъяйи йери мцяййянляшдирир. “Сута” вя “сутрадщара” анламлары иля йанашы епосдан драма “бщарата” вя “куши-

73

лава” терминляри дя дахил едилиб. Бщарата “Мащабщарата” (санскритъя. “Мащабщаратам”) гящряманларынын нясиллик адыдыр, Куши вя Лава ися “Рамайана” епосундан танынан ики мяшщур наьылчыны ейщамлашдырыр. “Наьылчы” сюзцнцн си-ноними “Кушилава” кялмясини актйор мянасында да ишля-дирляр. Беляликля, чох садя бир шякилдя айдынлашыр ки, щинд драмы юзцнцн щяр бир тязащцрцндя епос, фолклор, дини ядя-биййат, башга сюзля, гутсал мятн нцмуняляриндян асылыдыр. Тясадцфи дейил ки, санскрит драматурглары Бщавабщути вя Раъшекщара юзлярини “Мащабщарата” вя “Рамайана” йа-радыъыларынын шаэирдляри вя давамчылары билмишляр.

“Натйашастра” рисаляси илк санскрит пйесиндян тягрибян Ы-ЫЫ яср сонра мейдана эялмишдир. Бу, о демякдир ки, “На-тйашастра” артыг камил санскрит драмларынын тяърцбяси нязяря алынараг тяртиб едилмишдир. Санскрит пйесляри дини байрамлар заманы йа мябядэащларда, йа да султан сарайларынын хцсуси салонларында ойнанылмышдыр. Драмлары тез-тез ифа етмякдян ютрц ачыг щавада да спесифик отаглар дцзялдиляр вя тамашалар эюстярирлярди. Гядим щинд драматургларынын Бщавабщути, Калидаса, Шудрака, Бщаса, Щарша вя диэяр драматургларын пйесляриндя “Натйашастра” ганунлары щямишя горунуб сах-ланылмышдыр. Даща башга бир факт да юнямлидир: “Натйашаст-ра”нын театр биналарына, онларын гурулушуна бюйцк бир диггятля йанашмасы беля бир тарихи гянаятя эялмяйя им-кан верир ки, санскрит пйесляринин анъаг мяхсуси тикилмиш театрлар цчцн йазылдыьы сюйлянилсин.

Щинд театры щеч ня иля гядим йунан театрыны хатырлатмыр. Бурада театр биналары аьаъдан вя йа кярпиъдян тикилирди, цстляри юртцлцрдц. Онлар дцзбуъаг вя йа квадрат формасын-да ола билярди. Лакин “Натйашастра” йалныз дцзбуъаглы фор-

74

маны театр тамашаларындан ютрц йарарлы сайыр. Бу театрын узунлуьу 32 дирсяк (16 м), ени 16 дирсяк (8 м) олмалыйды. Ичяридян театр ики йеря бюлцнцрдц: сейрчи салонуна (пре-гшагрища) вя сящняйя (рангапитща), арха сящняйя (ран-гаширша) вя артист отаьына (непашагрища).

Артист отаьында актйорлар гримлянир вя бош мягамларда истиращят едирляр. Арха сящня юн сящнядян бир гядяр щцндцрдя йерляширди, султан сарайынын вя йа варлы бир шяхсин евинин ичяри отагларыны билдирирди. Бу мябядэащ залы да ола билярди. Юн сящня щадисялярин ачыг сяма алтында, - кцчядя, мешядя, сарай паркында, - баш вердийини ейщамлашдырыыды. Сол вя саь бюйцрляр дя арха сящня кими бир гядяр щцндцрдя йерляширди вя юн сящнядян сцтунла айрылырды. Санскрит дилиндя сящнянин бу бюйцрляриня “маттаварани” дейилир. Щинд теат-рында юн пярдя олмур. Бунун явязиня юн вя арха сящняляр арасында пярдя асылыр. “Натйашастра” рисалясиня ясасян тама-шайа щазырлыг чох заман пярдя архасында апарылыр. Актйор отаьынын ики кцнъ гапысы ися бирбаша арха сящняйя ачылыр. Дцзэцн олар ки, бунлар гапы йох, садяъя йцнэцл чит пярдя асылмыш таьнцма формалы кечид адландырылсын.

Тамашачы салонунун да ени вя узуну сящнянин юлчцля-ри кими 16 дирсякдир. Бурада отураъаглар тахтадан олурду, амфитеатр цслубунда дцзцлцрдц; цстцня ися халча-палаз дю-шянирди. Салонун 4 кцнъцндя мцхтялиф рянэлярдя сцтунлар гойулурду: аь вя гырмызы сцтунлар йухары касталарын, сары вя тцнд эюй ашаьы касталарын яйляшдикляри йерляри нишан верирди. Залын тян ортасы ися щюкмдар вя онун яйанларындан ютрц нязярдя тутулурду. Театрда адятян 300-дян 500-я гядяр йер олурду. Бу театрда декорлардан истифадя едилмяси баря-дя щеч бир мялумат йохдур. Декор бурада актйорун вербал

75

шякилдя тясвир етдийи мянзяря иля явязлянирди. О, бу вербал тясвиря жест вя мимикаларыны да гошурду. Кичик бир реплика, мясялян, “бура мябядэащдыр” кялмяси кифайят иди ки, сейрчи щадисянин баш вердийи мяканы бцтцн реаллыьы иля тя-сяввцр елясин. Айдын эюрцнцр ки, бурада да шяртилик дя-ряъяси чох йцксякдир.

Актйорларын ойун тярзи дя там мянасы иля шяртидир. Сан-скрит театрында сящня фяалиййятинин мягсядини эюрцкдцр-мяк цчцн мимика вя жест ясас васитя щесаб едилирди. Бу те-атрда ишыгларын сюндцрцлмяси бир еля дя ваъиб дейилди. Актйорлар ади ял щярякятляриля гаранлыьы билдирирдиляр. Яэяр актйор ятяклярини чирмяляйирдися, бу, о демяк иди ки, пер-сонаж чайы кечир. Йох яэяр юзцнц цзэцчцйя бянзядирдися, айдын олурду ки, суйун щювзяси дяниз гядяр дяриндир. Жест вя мимиканын кюмяйиля даьлар, океан, сцбщ, эеъя, дяниз, ай вя улдузлар да рямзи шякилдя эюстярилирди.

Актйорларын эейим, грим вя сач дцзцмляри дя пйесин мянасынын ашкарланмасында, характерлярин ачылмасында бюйцк рол ойнайырды. “Натйашастра”йа эюря защидляр ъырым-ъындыр вя йа палыд габыьы рянэиндя палтар эейинмялийдиляр. Сарай яйанларынын гырмызы эюдякчяляри, танры вя танрычала-рын, султанларын рянэбярянэ гафтанлары олмалыйды. Булашыг палтар билдирирди ки, онун сащиби йа диванядир, йа бядбях-тдир, йа да йолчудур. Яъинялярин вя депрессийа кечирян адамларын сачлары чийинляриня тюкцлмялийди; назирлярин, ка-щинлярин, ращиблярин башы щамар гырхылмалыйды; султанлар вя танрыларын ися сялигяйля бичилмиш саггаллары олмалыйды. Мцнзяви гызлар ъями бир щюрцкля кифайятлянмяли, ярли га-дынлар ися сачларыны бурмалыйдылар.

76

Гримин рянэи хцсуси ящямиййятя малик иди. Брящмян-ляр вя кшатриляр гырмызы, вайшиляр вя шудралар тцнд эюй ря-нэли гримдя олурдулар. Бязи танрылара аь, диэярляриня ися сары рянэли грим мяслящят эюрцлцрдц. Гримин рянэи персо-нажын пешясини, няслини вя овгатыны ейщамлашдырырды.

“Натйашастра” рисалясиня истинадян театрда тамаша бай-рам овгаты ифадя едян мярасимля башланырды. Бу мярасимя ПУРВАРАНГА дейилирди. Пурваранганын биринъи щиссяси пярдя архасында бир айин кими кечирилирди. Сонра пурваран-ганын икинъи щиссяси башланырды. Тябил зярбяляри алтында му-сигичиляр юн сящняйя кечиб яйляширдиляр. Тамашанын мусиги композисийасынын илк аккордлары ешидилирди. Еля бу вахт сут-радщара юз кюмякчиляриля бирэя юн сящняйя аддымлайырды. Онун ялиндя эцл дястяси олурду: кюмякчилярдян бири су до-лу гызыл кузя, о бириси ися ъаръара - Щиндранын силащ-бай-раьыны - эятирирди. Сутрадщара сящнядя бир нечя ритуал адды-мы иля эязишиб эцлляри дюшямянин мяркязиня сяпяляйирди, сонра бу мяркязин ятрафына фырланырды вя мантра охуйа-охуйа ъаръаранын йцксялдилмя айинини иъра едирди. Щиндра-нын байраьы тамашанын эедишатыны щяр щансы бир манея вя янэялдян априори щифз елямялийди. Бунунла да сутрадща-ра вя онун кюмякчиляри, яслиндя, мяканы сакраллашдырыр, дцнйанын ритуал моделини гурурдулар, щарада ки, Щиндранын силащ-байраьы дцнйа аьаъына чеврилирди. Ъаръара Брящмя, Шива, Вишну, Сканда кими танрылар тяряфиндян горунурду.

Сонра сящняйя ялиндя йеня эцл дямяти тутмуш 4-ъц актйор чыхырды: ъаръара, сутрадщара вя мусигичиляр шяряфиня мцгяддяс пуъу айинини иъра едирди. Айин битинъя сутрадща-ра НАНДИ адланан шцкранлыг дуасы (литанийа - тякрарланан гыса ъцмлялярдян ибарят) охуйуб щюкмдар, мямлякят,

77

брящмян вя иняклярин саламатлыьыны диляйирди. Ряггаслар вя хор цзвляри сящняни юз щярякят вя охумалары иля мябя-дя дюндярирдиляр. Бунун ардынъа мякандан сакраллыг алынырды, сутрадщара Шиванын Тандава рягсини ейщамлашды-ран фаллик рягс эюстярирди вя гурдуьу модели Шиваны ей-щамлашдырараг даьытмаьа башлайырды. Сутрадщара вязифясини битирдикдян сонра баш кюмякчиси стщапаки вя диэяр актйор-ла бирликдя Брящмя, Вишну (дцнйаны океандан йарадан танры) вя ъыртдан Видушаки (асур) арасында танры гцдрятиля баьлы бир мцкалимяни сейрчиляря хатырладырды.

Йенидян рягс башланырды вя нящайят ки, нювбя пйесин ПРАРОЧАНА дейилян мязмунуна йетиширди. Санскрит дра-матурэийасында классизм ъяряйанында олдуьу кими заман, мякан вя щярякят бирэялийи эюзлянилмирди. Бурада щадися-ляр 10 айа да, 10 иля дя тамамлана билярди. Лакин “Натйа-шастра”йа эюря бир пярдянин олайлры мцтляг 24 саата сыьыш-малыйды. Одур ки, драматурглар мцяййян вязиййятлярдя заманы сцни сурятдя “сыхмаг” васитяляриня ял атырдылар.

Гядим йунан театр мядяниййяти цчцн Аристотелин “По-етика” ясяри нядирся, “Натйашастра” рисаляси дя щинд театр мядяниййяти цчцн еля одур. Щиндлилярин бу мютябяр бе-шинъи ведасында пйесдяки драматик фяалиййятин инкишафы 7 мярщяляйя айрылыр:

• Арамбща (башланьыъ); • Йатна (эцълянмя); • Пратйаша (уьур газанылмасына цмид); • Нийатапти (ирялилямя); • Гарбща (йараныш); • Вимарша (шцбщя); • Нирващана (нятиъя).

Щинд санскрит драмларында бу бюлэцйя уйьун шякилдя гящряманлар да типляр цзря груплашдырылыр. Мясялян, ясас

78

гящряман амплуасы - найаканын - дюрд нювц вар вя щин-долог-театршцнас олмадан бунларын щамысыны биръя-биръя йадда сахламаг чох чятиндир.

Драм нювц щинд мядяниййятиндя НАТЙА вя РУПАКА сюзляриля билдирилир. “Натйашастра” 10 рупака нювцнцн тяс-нифатыны верир. Бунлардан 5-и чохпярдяли пйесляри тямсил едир:

• НАТАКА • ПРАКАРАНА • САМАВАКАРА • ДИМА • ИЩАМРИГА

Драмын ян йцксяк нювц натака щесаб едилир. Бурада пярдялярин сайы 5-10 арасындадыр. Санскрит драматурэийасы-нын ясас уьурлары бу драм нювц иля баьлыдыр. Натака мя-наъа еля драм демякдир вя онун сужети мцтляг шякилдя яняняви олмалыдыр. Драмын бу нювцндя юнъцл апарыъы раса-лар гящряманлыг вя севэи расаларыдыр. Амма еля сайылырды ки, натака нювцндя йазылмыш пйесин ортасында гямли раса, ахырында ися тяяъцб расасы да ишлядиля биляр. Натака йцксяк риторик цслуба цстцнлцк верян драм щесаб олунур. Бу нюв щямишя мусиги, мащны вя рягслярля мцшайят едилир.

Драмларын пракарана адланан нювц щарадаса натака иля ейнидир. Пракарана щадися демякдир. Натака гящряманы кими пракарана гящряманынын да хейирхащлыьы мцтлягдир. Она пйесдя брящмян статусундан йцксяк дяряъя верилмир, йяни бу гящряманын танры вя йа султан олмаг ихтийары йох-дур. Пракаранада апарыъы раса еротик расадыр.

Самавакара вя дима нювляри “Натйашастра” рисалясиндя драмларын тяснифаты сийащысына йягин она эюря дцшмцшдцр ки, сяма мцдрики Бщаратанын йаздыьы “Амританын беъярил-

79

мяси” вя “Трипуранын йандырылмасы” адлы пйесляр бу нювля-ря даща чох уйьундур. Самавакаранын мязмуну танры вя асурларын мцбаризясини ишыгландырыр. Бурада гящря-манлыг расасы цстцндцр. Пйес цч пярдядян ибарят олмалы вя персонажларын сайы 12-ни ашмамалыдыр.

Дима да яфсаняйя сюйкянян драм типидир, персонажлары танрылар, йарымтанрылар вя яъинялярдир. Гязяб бурада юнъцл расадыр.

Драмын ищамрига нювцндян, тяяссцф ки, тарих нцмуня сахламамышдыр. Ищамрига ики сюздян ибарятдир: ища вя мрига. “Ища” излямяк, “мрига” ъейран демякдир. Бу драмда сющ-бят илащи пяри уьрунда апарылан мцбаризядян эедир. Яня-няйя эюря ищамрига 4 пярдя иля мящдудлашдырылмалыйды.

“Натйашастра”нын тяснифатына дцшмцш галан 5 нюв ися бирпярдяли пйеслярдир:

• БЩАНА пйес-монологдур. Бурада бир актйор иштирак едир, юзцнцн вя башгаларынын севэи маъяраларындан данышыр. Бщана цчцн еротик раса ясасдыр.

• ПРАЩАСАНА нювцня аид едилян пйеслярдя комик раса цстцндцр. Онун гящряманлары нюкярляр, ращибляр, гуллугчулар, фырылдагчылар вя фащишялярдир. Бу нюв драмлардан ютрц дава-да-лаш, щай-кцй, мцбащися характерикдир.

• ВИТЩИ щарадаса бщана вя пращасананын гарышыьыдыр, мювзусу мяишятля ялагядардыр, бир, ики вя йа цч актйор тяряфиндян ифа олунур. Бу нювцн апарыъы расасы еротик расадыр.

• АНКИ (щярфян “шякил”, “пярдя” демякдир) садя инсанлардан данышан яфсанялярля илишкили пйесдир, ики вя йа цч сянятчи тяряфин-дян ойнанылыр. Бурада гцсся расасынын ролу бюйцкдцр.

• ВЙАЙОГА драмын сон нювцдцр вя яэяр беля демяк ъаизся, гящряман танры щаггында тямтяраглы бойдур. Бурада гадынлар иштиак етмирдиляр. Она эюря вйайога еротик расадан узаг гачыр, гящряманлыг вя гязяб расаларыны ися ваъиб билир.

80

Бу бюйцк он нювля йанашы мцяллифляр УПАРУПАКА ад-ланан даща 18 драм нювцнц хатырлайырлар. 18 упарупака ки-чик нювлярдир: бу эцня онлардан йалныз бири эялиб чатыб; на-тика, йяни кичик натака. Галан 17 нювдян ися щеч бир мялу-мат йохдур.

Беля тяснифатдан сонра биз “Натйашастра” рисалясини там яминликля драмын поетикасы кими гялямя веря билярик.

6. Бщаса

Санскрит драмынын мящшур пйес йазарларындан бири дя Бщасадыр. Ону 13 пйесин мцяллифи щесаб едирляр. Яслиндя бу пйеслярин щеч бириндя бирбаша Бщаса адына тясадцф олунмур. Лакин театр сянятинин тядгигатчылары шярти шякилдя “тривандрум пйесляри” адландырылмыш драм ясярлярини Бщасайа мянсуб билирляр.

Калидаса “Малйавика вя Агнимитра” драмында Бщаса-ны юз дащи сяляфи кими танытдырыр. Беля ки, Бщаса драмын “Натйашастра” рисалясиндя эюстярилян бцтцн нювляриндя юзцнц сынамышдыр. Онларын сырасында 1 пярдяли пйесдян тут-муш 7 пярдяли драма гядяр истянилян нюв ясяря раст эял-мяк мцмкцндцр. Бу пйеслярдян 6-сы:

• “Мадщйа вйайога” - “Ортанъыл гардаш щаггында вйайога” • “Дута Гщатотщача” - “Сяфир Гщатотщача”, • “Дутавакйа” - “Сяфирлик”, • “Карнабщара” - “Карнанын агибяти”, • “Урубщанга” - “Сынмыш чанаг сцмцйц”, • “Панчаратра” - “Беш эеъя”

щиндлилярин епик сярвяти “Мащабщарата” сужетляриня, 2-си: • “Пратима натака” - “Щейкял щаггында натака” • “Абщишека натака” - “Шащлыг щаггында натака”

81

ися мяшщур “Рамайана” мотивляриня йазылмышдыр. Бир драм: • “Балачарита” - “Гачан ушаг”

Кришна щаггында мювъуд яфсанядян бящс едир. Диэяр 2-си:

• “Йаугандщаранын анды” • “Хяйала далмыш Васавадатта”

фолклор нцмуняляри зямининдя йараныб. Даща 2 драм ися: • “Авимарака” • “Чарудатта”

тамам орижинал сцжетлярдир. Бщасанын йашадыьы дювр ЫЫЫ-ЫВ ясрляр эцман едилир. Ла-

кин щяр ещтимала гаршы елми ядябиййат онун юмрцнцн йу-хары щядди кими В йцзили эютцрцр. Бу да тягриби бир рягям-дир. Бязиляри Бщасанын щяйат тарихчясини м.ю ЫЫ ясрля мила-дын ЫЫ ясри арасына сыьышдырырлар; бязилярися щятта ону м.ю. В йцзилин драматургу сайырлар. Беля олдугда бир суал ортайа чыхыр: бяс Ашвагщоша неъя олсун? Щамы разылашыр ки, о, щинд драматурэийасынын мянбяйиндя дайанан бирисидир вя илк буддачы шаир-драматургдур вя миладын Ы-ЫЫ ясрляриндя йашайыб, амма бир сыра цнлц индус пйес йазарларындан онунла фяргляниб ки, Буддайа тапыныб. Онун “Буддщачари-та”, “Сундари вя Нанда” поемалары, “Шарипурун буддачы-лыьа дюнмяси” драмы йетяринъя мяшщурдур. Лакин мцмкцн ки, Ашвагщоша буддачы олдуьундан онун ады бир о гядяр дя сянят дцнйасында йайымланмайыб.

Щиндологларын фикринъя Бщаса “натйашастра” ганунлары-на бир еля дя риайят елямяйиб, щятта онлары позуб да: пйес-ляриндя зоракылыг мотивляриня йол вериб. Бщасанын щяйат фактлары иля баьлы елмдя щеч бир дягиг тарихи мялумат ол-майан ясярлярини мцтяхяссисляр мязмуна эюря епик вя ли-рик пйесляря айырырлар.

82

7. Калидаса Бщаса кими Калидаса барясиндя дя фактики тарихи мялу-

мат тапмаг чятиндир. Лакин Калидасанын щяйат вя йара-дыъылыьы иля баьлы бир сыра яфсаняляр мювъуддур ки, онун шяхсиййятини мцхтялиф йюнлярдя таныдыр. Калидасанын щяйаты иля илишкили яфсанялярин йаранмасынын ясл сябябкары драма-тургун ады олуб: КАЛИДАСА.

Кали йералты дцнйанын гадын щюкмдары, гарацзлц, гя-зябли юлцм танрысынын адыдыр, даса ися гул демякдир. Ря-вайятлярин бириндя сюйлянилир ки:

• чобанлар кастасына мянсуб касыб бир аилядя кифир бир оьлан ушаьы бюйцйцрдц. Башга бир яфсаняйя эюряся, бу щадися брящмянляр кастасында баш вермишдир. Ушаг пялтяк, гарадярили, сярсям бир оьлан иди. Ону хястя билиб тядрис цчцн перспективсиз сайан кащин-ляр ъоъуьу мяктябдян говурлар. Чцнки ушаг щеч няйя гадир дей-илди вя ади мясяляляри беля йадда сахламырды. Одур ки, бцтцн дцнйадан безикмиш инъик ушаг танрыча Калинин мябядиня тяшриф буйурур. Оьлан эеъяни мябядэащда кечирир вя Калийя йалварыр ки, йа онун ъаныны алсын, йа да она аьыл, идрак, йаддаш версин. Калинин балаъа ъоъуьа йазыьы эялиб ону юз щимайясиня эютц-ряъяйини вяд едир. Бу шяртля ки, о, Калийя сядагятли галыб даима ибадятдя булунмалыдыр. Кали щягигятян мюъцзя йарадыр: щямин бу эеъядян сонра оьлан мярифятли вя сядагятли бир бяндяйя дюнцр, эюзял эюркям алыр. Ушаьын валидейнляри вя кащинляр бу мюъцзяни эюрцб она КАЛИДАСА адыны верирляр.

Бу яфсанянин башга вариантлары да вар. Амма онларын щамысы бирликдя олдугъа ваъиб бир мятляби айдынлашдырыр: Калидаса адлы вя йа тяхяллцслц бир драматург шиваизмин шактичи секталарындан биринин цзви олуб Шакти-Калийя тапын-мышдыр. Лакин бцтцн бу мялуматлар ичиндя йалныз биръяъийи даща аьлабатан вя щягигятя уйардыр. Бу фярзиййяйя ясасян Калидаса щинд щюкмдары Чандрагупта ЫЫ Викрамадитйа-

83

нын (380-413-ъц илляр) щакимиййяти дюврцндя йашамышдыр. Буну онунла ясасландырырлар ки, Щупт империйасы дюврцндя щинд мядяниййяти чичяклянмя дурумуна эялир вя Калида-са мящз щямин мядяниййятин тямсилчиси гисминдя гялямя верилир. Бир дя ону сюйляйирляр ки, Калидасанын намялум щамиси еля Чандрагупта ЫЫ Викрамадитйанын юзцдцр.

Дцздцр, онун м.ю. ВЫЫЫ йцзиллдя Эцняш сцлаляси дюня-миндя йашадыьыны да сюйляйянляр тапылыр. Чцнки Калидаса-нын “Рагщу нясли” пйеси мящз бу сцлалянин щакимиййятиня щяср олунуб. Диэяр тяряфдян халг рявайятляри Калидасынын юмцр сцрдцйц дюнями Малава щюкмдары Бщоджа Парама-ранын 1040-1090-ъы иллярдя султанлыг чаьлары иля баьлайыр. “Малавика вя Агнимитра” драмынын гящряманы ися м.ю. 149-141-ъи илляр арасында щакимиййятдя олмуш шащ Агни-миртадыр. Беля бир ясяри Калидаса мцяййян гядяр сонралар йаза билярди. Одур ки, онун йашам тарихинин ашаьы щядди м.ю. ЫЫ яср, йухары щядди ися Айщол йазыларынын вердийи мя-лумата истинадян миладын ВЫ йцзили эютцрцлцр. 634-ъц иля мянсуб бу йазыларда Калидасадан щинд поезийасынын клас-сики кими данышылыр.

Калидасанын м.ю Ы ясря аид едилмяси дя, затян, мцм-кцнсцздцр. Яэяр беля олсайды, эяряк Калидаса иля БЩАВА-БУТИ адлы йашам тарихчяси дягиг бялли (ВЫЫЫ яср) драматур-гун пйесляри арасында бу гядяр рущсал-мяняви вя бядии-е-стетик йахынлыг нязяря чарпмамалыйды. Щяр ики драматур-гун ясярляри онларын охшар заман вибрасийасында йашадыьыны эюрцкдцрцр. Щолланд санскритологу Кюрн астроложи мялу-матлардан файдаланыб беля гянаятя эялир ки, Калидаса ВЫ ясрин Варащамищир адлы щинд мцняъъиминин мцасири олуб. Щиндшцнаслар Ферэцсон да, Йакоби дя Калидасанын йунан

84

астроложи билэиляриндян итяляняряк архайынлыгла дейирляр ки, дащи щиндлинин йашам тарихи миладын ЫВ-ВЫ йцзиллярин сяр-щядини ашмыр.

Сон заманларын тядгигатчысы Д.Ш.Упядщяйн, Калидаса йарадыъылыьынын ян бюйцк тядгигатчыларындан бири, драматур-гун доьум вя юлцм тарихлярини щятта дягиг эюстярмякдян чякинмир. Бу арашдырмачы Калидасанын миладын 365-445-ъи илляр арасында йашадыьыны сянядляшдирир.

Бцтцн бунларын фювгцндя гисмян дягиг йалныз о мя-лумдур ки, Калидасайа аид едилян 30 пйесдян анъаг 6-сында драматургун щягиги мцяллифлийи тясдиг олунур. Бунлар:

• “Малавика вя Агнимитра” • “Кишиликля фятщ едилмиш Урваши” • “Шакунтала вя цзцк-яламят” • “Булуд-гасид” • “Рагщу нясли” • “Щярб танрысынын доьуму”

ясярляридир. Ара-сыра • “Илин фясли”

пйесини дя бу сийащыйа ялавя едирляр. Дцнйа мядяниййяти тарихиндя Калидасайа щинд шеиринин

Щималайы дейирдиляр. Онун ян мяшщур ясяри “Шакунта-ла”дыр ки, мцхтялиф юлкялярин сящняляриндя дяфялярля тама-шайа гойулуб. 1789-ъу илдя Уилйам Ъонс тяряфиндян инэи-лисъяйя тяръцмя едилиб вя бунунла да щинд драматурэийасы Авропа театрыны фятщ етмяйя башлайыб. 1914-ъц илдя ися Москва Камера Театрынын бядии рящбяри А.Й.Тащиров бу ясяри модерн бир цслубда сящняляйир вя театр мцщитиндя бюйцк уьур газаныр.

Щинд ядябиййаты тарихиндя беля бир фикир долашыр ки, ся-нятлярин ян эюзяли драм, драмларын ян эюзялися “Шакун-тала” пйесидир. Онун сужети “Мащабщарата”дан эютцрцлцб.

85

7 пярдядян ибарятдир. Бурада бир севэи маъярасы нягл еди-лир. Биринъи пярдядя:

• Щастинапур (щастин фил, пур шящяр демякдир) щюкмдары Душйанта ов овлар, гуш гушлар, арабачысыны мяъбур ейляр ки, ат-лары бир ъцйцрцн архасынъа сцрцб орман дяринлийиня эетсин: ъцйцря чатар-чатмаз, охуну атар-атмаз, юнцня бир мцнзяви чы-хар вя шаща дейяр ки, сянин охун эцнащсызлары дялмясин, ситям эюрмцшляри мцдафия елясин. Душйанта ъейраны овламагдан ваз эечяр, защидся щюкмдара хейир-дуа веряр. Йолда бир йасямян баьчасында аьаълара су верян цч эянъ гызла гаршылашар. Онлар-дан бириня - нярэиз тохумларындан да нарын олан Шакунталайа - вурулар. Сонра юйряняр ки, Шакунтала мцнзяви Канванын эютцрцлмя гызыдыр. Вя бу яснада она щюкмдар Косиканын (миф ону Вишвамитра кими таныдыр) тарихчяси данышылар. Косика чох цнлц бир инсанмыш, абид имиш вя истяйирмиш ки, ибадятляр йолу иля, няфсини эцдмяк йолу иля юз батинини ишыглатсын, нурландырсын, идеала чеврилсин. Бу заман танрылар эюрярляр ки, Косика бу щя-вясля, бу ъящдля юзцнц тякминляшдирся, тез бир вахтда онлары кечяъяк. Одур ки, танрылар йубанмадан апсарларын ян эюзяли Менаканы Косиканын йанына эюндярярляр... вя дцнйайа Шакун-тала эяляр. Бунунла да Душйанта гызларла худафисляшяр вя юз еш-гиндя диваня дцшярэясиня гайыдар.

Икинъи пярдя: • Душйанта иля онун тялхяйи Мадщавйанын диалогу иля башлайар. Щюкмдар юз игамятэащына дюнмялидир. Анъаг Шакунталадан неъя айрылсын? Бу заман ешг танрысы онун кюмяйиня чатар. Канва эетдийиндян орман Ъин вя шейтанларла долуб. Она эюря дя Душ-йанта ращиблярин иъазясиля мябядэащда юзцня хялвяти йер булар.

Цчцнъц: • Артыг Ъинляр Шакунталанын вя ращиблярин сяйиля мяьлуб олуб эе-рийя чякилярляр. Анъаг Шакунтала гямэиндир; чцнки о да Душйантайа ашигдир. Яэяр белядирся, онларын эюрцшмясиня щеч бир манея йохдур. Канва да евдя дейил; зявварлыьа эедиб. Душйанта вя Шакунталанын бир олмасыны санки танрылар истяйиб. Онлар мябядэащда цзляширляр. Щяр шей хошбяхт сонлуьа доьру эедир. Будур, Шакунтала щамилядир. Щюкмдар севэилисиня бир

86

цзцк-мющцр баьышлайыб орманы тярк едяр, Шакунталанын арха-сынъа юз хидмятчилярини эюндяряъяйини билдиряр.

Дюрдцнъц вя диэяр пярдяляр: • Амма Душйанта Косиканын гызыны унудар. Буна баис Дурва-са(с) адлы бир мцнзявинин бяд-дуасыдыр. Гяфил Канваэиля гонаг эялмиш мцдрик Дурваса лазыми гонагпярвярлик эюрмядийиндян Шакунталаны гарьыйар. Гыз билярякдян етмяз буну: садяъя, се-вэилисинин хяйалына далдыьындан Дурваса иля нязакятсиз давра-нар. Она эюря Дурваса юнъя “Душйанта сяни ябядилик уну-даъаг” дейиб Шакунталаны гарьыйар. Сонра гызлар Дурвасаны йумшалдарлар вя о, юз бяд-дуасыны дяйишяр; инди дя дейяр ки, Душйанта цзцк-мющцрц эюрмяйинъя Шакунталаны хатырламай-аъаг. Одур ки, Душйанта Щастинапурда ихтишашлара сон гоймаг цчцн Шакунталаны хатырламадан бу мюъцзяли дийары тялясик тярк едяр. Узун мцддят севэилисинин эери дюняъяйини эюзляйян Ша-кунтала, нящайят ки, беш йашлы оьлуну юзц иля эютцрцб йола дцзяляр, эялиб Душйантанын сарайына чыхар. Лакин о, чай гы-раьында ушаьын цзцнц йуйаркян бармаьындакы цзцйц суйа салыб итиряр. Душйанта арвады Щансападиканын эюзял сясини динляся дя, онун кефи нядянся щеч вахт ачылмаз. О, дальын йашар, Ша-кунталаны танымаз, оьлуну гябул етмяк истямяз. Буна бахмай-араг Шакунталаны сарай мятбяхиня ишя эютцряр. Бир мцддят аш-пазханада чалышан Шакунтала бир дяфя балыг тямизляркян балыьын гарнындан юз цзцйцнц тапар. Бунунла да гямли бир севэи ще-кайяти шян бир овгатла тамамланар: Душйантанын йаддашы юзцня гайыдар; о, Шакунталаны вя оьлуну баьрына басыб гуъаглайар. Цзцк мцгяддяс бир аилянин йаранмасына сябяб олар.

Эюрцндцйц кими, Калидаса пйеси драмын натака нювц-ндя йазмышдыр, амма бурада ищамрига нювцнцн яламятля-ри дя вар.

87

8. Рабиндранат Тагорун мусигили театры ХЫХ йцзил щинд мядяниййятинин ян бюйцк шяхсиййяти Ра-

биндранат Тагордур. Цзейир бяй Щаъыбяйли ХХ яср Азяр-байъан милли мядяниййяти цчцн кимдирся, Рабиндранат Та-гор, бенгалъа Робиндрнатщ Тщакур (1861-1941) да щинд мядяниййяти цчцн одур. Мящз Тагорун фяалиййяти нятиъясин-дя Авропа мядяниййятиля щинд мядяниййяти арасында кюрпц салыныр. Тагор щиндистанын ян универсал зякасы олуб. О, щям бястякар, щям ряссам, щям йазычы, щым драматург, щям дя режиссор вя актйор иди. Галын романларын, чохсайлы шеирлярин вя щекайялярин, пйеслярин, рясм ясярляринин мцяллифи Рабиндра-нат Тагор щинд мусигили театрынын йарадыъысыдыр.

Милли мусиги яняняляриндя тярбийя алмыш Тагорун 1878-1880-ъы иллярдя Авропайа сяфяри онун мусиги гав-райышынын щцдудларыны хейли эенишляндирир. Яслиндя, йахшы Авропа тящсили алмаг цчцн Инэилтяряйя йолланан Тагор динъ галмайыб Ирландийаны да зийарят едир. Хцсусиля ирланд халгынын фолклор охумаларына Тагор байылыр. Вятяня дюндцкдян сонра тез бир заманда 1881-ъи илин февралында дащи Рабиндранат “Валмики Дащиси” (“Валмики-протиб-ща”) адлы мусигили драмыны сящняляйир вя сейрчилярин ихтий-арына верир. Бу тарих башга бир фактла да характерикдир: щинд сящнясиндя илк гадын мящз 1881-ъи ил февралын 26-сында эюрцнмцшдцр. Щямин эцн Тагорун 12 йашлы гардашы гызы онун тамашасында танрыча Сарасвати ролунда чыхыш етмишдир.

“Валмики дащиси” драмынын сужети янянявидир: • Билик вя Сянят щимайядары танрыча Сарасвати юз илащи гцввясиля Валмикийя шаирлик дцщасы бяхш еляйир. Щеч шцбщясиз ки, сужет хяттиня Тагорун шяхси щяйатынын щадисяляри дя тясир эюстярмиш-дир. Беля ки, Рабиндранатын атасы юз оьлуну вякил сифятиндя эюр-

88

мяк истяйирди. Тагор доьма атасынын арзусу ялейщиня эедяряк бцтцн юмрцнц ядябиййата вя сянятя щяср етмишдир. Тябии ки, бурада “Валмики дащиси”ля аналоэийа гачылмаздыр. Буна бах-майараг “Валмики дащиси”нин гящряманы щеч дя танрынын фярг-ляндирдийи адам дейилди: о, ади юляри инсан иди. Бу ясярин сужети яфсаня иля реаллыьын сярщяддиндя гурулуб. Валмикинин мешядя азмыш гыза йазыьы эялир. Анъаг онун достлары бу балаъа гызъыьа-зы танрыча Калийя гурбан эятирмяк фикриндядирляр. Валмики икинъи дяфя дя гызын щяйатыны хилас едир. Бу заман пйеся башга бир мотив дя дахил олур: гаршысы алынмыш шяр йениъя тюрядилмиш эцнащла явязлянир. Овчулар аиля ъцтц йаратмыш ики аь гушу из-ляйирляр. Ахыры ки онлардан бири охуну атыб гушу юлдцрцр. Амма гятл бунунла битмир: мюъцзяли ох эерийя гайыдыб овчунун юзцнц мящв едир. Щяр бир гятл бу щяйатда ъязаланмалыдыр. Бюйцк гцсся вя шяря нифрят щисси Валмикини ясл шаиря чевирир.

Ясяр щинд яняняви театр формаларына уйьун шякилдя во-кал партийалары цзяриндя гурулмушдур. Лакин Тагор бурада йалныз бястякарлыгла кифайятлянмямишдир. О, пйесин мусиги композисийасины щазырлайаркян бир аранжиманчы кими дя чы-хыш етмишдир. Беля ки, Рабиндранат Тагор Авропа халгларынын мелодийаларындан да бящрялянмиш, онлары милли мусиги мя-дяниййяти контекстиндя йенидян ишляйиб сясляндирмишдир. Ял-бяття ки, Тагорун милли мядяниййят шябякясиндя инглаби фяалиййятинин мяьзини тякъя Авропа мащныларынын аранжима-ны тяшкил етмир. Тагор сящнядя мусиги образынын йарадылма-сы принсипини дяйишир. О, ханяндя-вокалчы цчцн щинд яняняви мусигисинин нязярдя тутдуьу импровиз спектрини азалдыб ми-нимума ендирир. Тагорун мусигили театрында ясас мясяля мцяллиф фикринин тамашачыйа дягиг чатдырылмасыдыр.

Мусигили драм йарадыъылыьыны давам етдирян Р.Тагор 1882-ъи илдя юзцнцн нювбяти “Фаъияли ов” (“Калмри-гаййа”) пйесини сона йетирир. 1888-ъи илдя цчцнъц “Тя-сяввцр ойуну” (“Маййар кщела”) адлы пйес мейдана эя-

89

лир. Тагор бу мусигили драмыны Кялкцттянин “Шакти самити” кими танынан гадын клубунда сящняляйир.

ЩИнд мядяниййятиндя Рабиндранат Тагорун маарифчилик фяалиййятинин мисли-бярабяри йохдур. О, 1901-ъи илдя Шантини-кетон шящяриндя бир експериментал мяктяб ачыр. Дцз 20 ил-дян сонра бу мяктяб Вишвабщарати университетиня чеврилир. Бура Щиндистанын милли мядяниййятляринин юйрянилмяси вя йайылмасы университетидир. Университети ейни заманда ашрам да адландырырлар. Ашрам мцгяддяс оъаг демякдир, щинд мя-дяниййятинин мцгяддяс оъаьы. Щинд ряггаслыг сянятинин инки-шафында да Тагорун хидмятляри бюйцкдцр. Рягс онун драмла-рында мцшайятчи статусу газаныр. Одур ки, Рабиндранат Тагор даща чох Манипури типли йцнэцл рягсляря, рягслярин синтезиня цстцнлцк верярди. Бир хореограф кими дя Тагорун эюрдцйц иш-ляр бюйцк тарихи вя елми-практики ящямиййят кясб едир. 1910-ъу илдя “Эитанъали” адлы шеир кцллиййатыны няшр елятдирян Тагор 1913-ъц илдя Уилйам Йетсин вя Язра Паундун арачылыьы иля Нобел мцкафатына лайиг эюрцлцр вя Асийанын илк юдцллянмиш зийалысы олур. Чохсайлы шеирляр, роман вя щекайяляр мцяллифи Тагор бир нечя драм ясяринин дя мцяллифидир: “Гурбанкясмя” (“Висаръан”, 1890) эянъ бирисинин щягигят йолунда кечирдийи язаблар щаггында бойдур; “Почт” (“Дагщар”, 1910) йенийет-мя оьланын язиййятляр тарихчясидир; “Гырмызы олеандр” (“Рак-та-Караби”, 1925) сосиал вя сийаси етираз драмыдыр.

ХХ ясрдя Щиндистанын авропатипли театры мящз Рабинд-ранат Тагорун мусигили театрындан импулс алыб интишар едир. Вя йа: Авропатипли театр Щиндистана Рабиндранат Тагорун мусигили театры формасында эялиб тяшяккцл тапыр вя бу театр юзцндя щяр ики мядяниййятин лексик ващидлярини бир ъяд-вялдя бирляшдирмяйя сяй эюстярир.

90

II FƏSİL

YAPON TEATRI TARİXİ 1.Yapon teatrı tarixinin dövrləri

Йапон театрынын тарихи, танынмыш дащи шяргшцнас Нико-

лай Конрадын фикринъя, мярщяля-мярщяля цч театр жанры иля ялагядар олуб юз характерини онларын тябиятиндя, щцснцндя, хислятиндя ейщамлашдырмыш, образлашдырмышдыр. Гядим На-ра (ВЫЫЫ-ЫХ й.) дюврц бу нисби бюлэцдян кянарда галыр.

• НАРА йапонъадан чевиряндя “щамарламаг”, Корейа дилин-дян тяръцмя едяндя “йер, ярази демякдир”

Театршцнаслар Йапон театрынын яняняви формаларынын ин-кишаф тарихини беш мярщяля цзря пайлашдырырлар. Беля ки, он-ларын щяр бири юзцня уйьун театр формасы, театр жанры иля тари-хиляшир.

1-ъи дювр ЩЯЙАН (ЫХ-ХЫЫ й.) адланыр, Нара чаьларындан сонра башлайыр, Тайро вя Миномото сцлаляри арасындакы дюйц-шляря сон гойулдуьу замандыр, Йапон сийаси тарихинин мцщцм мярщялясидир, затян кцбар оланларын йашайыш тярзи-ни, щакимиййятини вя мядяниййятини юзцндя гапсайыр.

• Щяйан сцлщ, ямин-аманлыг, сакитлик кими анлашылыр.

Гагаку жанры бу тарихи заманын тюрямясидир. Милли рягсляря кюклянмиш мусигили тамашалара Йапонийада ГА-ГАКУ дейирдиляр. Сонракы ясрлярдя гагаку артыг мусиги жанры кими тяшяккцл тапаъаг. Бу мягамларда илкин театр

91

формалары мусиги вя рягс мцстявисиндя эялиширди. Гагаку йалныз кцбар задяэанларын зювгцнц охшайа билярди.

2-ъи дювр КАМАКУРА (ХЫЫЫ-ХЫВ й.) кими тясниф едилир: · Камакура-си дюрд вя юлцм анламына эялир. Шящяр адыдыр,

бцнювряси 1192-ъи илдя гойулуб.

Йапонийа (йапонъа бу ад Ниппон-коку вя йа Нищо-н-коку кими тяляффцз едилир вя “ишыг мянбяйи” кими мя-наланыр) тарихиндя щакимиййятин щярбчилярля явязляндийи мярщялядир, феодализмин тяшяккцл чаьларыдыр, задяэанларын сосиал пиллякяндян ашырылмасы мягамыдыр. Бу ясрлярдя “тя-миз” театр жанрларынын бцнювряси мцяййянляшиб формалашыр, драматик мятнляр сужетли пйесляр шяклиня дцшцр.

3-ъц дювр МУРОМАТИ вя йа АСИКАГА адланыр, йапон феодализминин икинъи щядди кими гябул олунур.

• Асикага Щонсйу адасында шящярдир; йапон шюэцнляринин икинъи сцлалясинин (1335-1573) адыдыр. Муромати ися Асикага сцлаляси-нин щакимиййяти демякдир.

Бу мярщяля тарихин ХЫВ-ХВЫ йцзиллярини ящатя едир. Тарих сящнясиндя йени типли задяэанлар цзя чыхыр. Бунлар ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя Минамото няслинин нцфуз чаьларында бир зцмря кими формалашмаьа башламыш самурайлардыр. Саму-райлар Нощ театр жанрынын гейри-рясми мцяллифляридир, бу жанрын идеологларыдыр. Нощ театрынын йаранмасы, тяшяккцлц вя инкишафы Муромати мярщялясинин заман щцдудларында эерчякляшир.

4-ъц дювр ТОКУГАВА (ХВЫЫ-ХЫХ й.) мярщялясидир. йапон феодализминин цчцнъц щяддидир, Йапонийанын мя-дяни щяйатында шящярлилярин тяшяббцсцнцн вя цмуми соси-ал “чякисинин” артдыьы бир вахтдыр.

• 1603-ъц илдя Токугава ийейасу тяряфиндян ясасы гойулмуш щярбчи-феодал щюкумяти

92

Шящяр таъирляря, баггаллара вя сяняткарлара мянсуб-дур. Мящз Кабуки жанры да онларын зювгцнцн тяъяссцмцдцр. Нощ жанры ися нцфуздан дцшмякдя олан са-мурайларын дябдябяли, тямтяраглы, мярасим хислятли ъидди яйлянъясидир.

5-ъи дювр МЕЙЪИ (1868-1912) мярщялясидир, йапон театр мядяниййятинин формалары иля Авропа театр нцмуняля-ринин паралел шякилдя, йан-йанашы йашадыьы дюврдцр.

• Йапонлар “мейъи” сюзцнц просес мянасында ишлядирляр.

Бу, йапон театр тарихинин кечид вя синтез мярщялясидир. Санки заманын бу кясиминдя Авропа мядяниййят юрняк-ляриля Йапонийанын милли театр эялянякляри гаршылашыб мцхтялиф чешидли, мараглы формалар вя театр ойунлары мей-дана эятирир, сянят щадисяляри йарадыр.

1912-ъи илдян ися йапонийанын сийасят вя мядяниййят тарихинин ТАЙСЙЮ (1912-1926), СЙОВА (1926-1989),

ЩЕНСЕЙ (1989) мярщяляляри йашанылыр. Бу дювр артыг Йа-понийада авропатипли театрын тарихини юзцндя гапсыйыр. За-тян, йапонлар У.Шекспири вя А.П.Чехову чох севярляр. ХХ ясрдя бцтцн Йапонийа шящярляринин театр мядяниййятиндя авропатипли театрын доминантлыьы юзцнц бариз щисс етдирир. Лакин щятта авропатипли театра мцнасибятдя беля онлар юз йапон яняняляриндян ял чякмирляр. ХХ ясрин 60-ъы иллярин-дя ися щятта У.Шекспирин “Крал Лир” фаъияси Нощ театрынын сящнясиня адлайыр вя бу жанр ону юзцнямяхсус бир шякил-дя, яэяр беля демяк ъаизся, “аранжиман” едир.

Тябии ки, щеч бир бюлэц йапон театр мядяниййятинин бцтювлцйцнц вя инкишаф мянзярясини, инкишаф ащянэини пар-чалайа билмяз, гыра билмяз.

Йапонийада Нощ вя Кабуки театрларына гядяр ЪУСИ вя

йа ДЗУСИ (“ъадуэярляр” мянасында анлашылыр) адланан та-

93

машалар эениш йайылмышды. Ъуси бир нюв халг тябабятчиси-дир, овсунчудур. Щарадаса онун Сибир шаманларына да ох-шарлыьы вар. Щяйан мярщялясиндя бу ъусиляр Будда мябяд-ляринин хидмятчиляриня чеврилирляр. Онлар адятян тапынаглара эялян зявварлары яйляндирирдиляр. Сонралар бу ъадуэярляр Ъуси-саругаку труппаларында бирляширляр. Бу мябядэащ хидмятчиляринин тамашаларына да “ъуси-саругаку” дейирди-ляр. Ъуси-саругакулар Щяйан дюврцнцн сонуна кими йа-шайыр вя ХЫВ йцзилдя тамам йох олур.

Будда тапынаьынын гутсал хидмятчиляринин (актйорлары-нын) ойунларыны тядриъян сыхышдырмыш тамашалар ЕННЕН-

НОЩ-МАИ (“Узун юмрцн рягсляри” кими тяръцмя едилир) адланырды. Артыг еннен-нощ-маи тамаша-рягсляриндя Нощ театры цчцн характерик сайылан бцтцн елементляр - диалог, хорун няьмяси, мащны вя рягс - кифайят гядяр эялишмишди. Нара вя Киото шящярляриндя вя онларын йахынлыьында йерля-шян Кобуъуки, Хорйуъи вя Щиейъан тапынагларында бу та-машалар эениш масштаб алмышды.

Денгаку адланан “якинчилик тамашалары” да вахт етиба-ры иля еннен-нощ-маи вя ъуси-саругакулардан яввял тя-шяккцл тапмышдыр. Орта ясрляря мянсуб “кюй ойунлары” цслублу рягс-тамашалардыр.

• йапонъа “кянд ойунлары”, “кянд мусигиси”, “чюл мусигиси” ки-ми анлашылыр. Йапонийада дцйцчцлцйцн эенишлянмяси иля ялагяли овсун айини сяъиййясиндя таасоби (“чюл ойунлары”) щяр тяряфя йайылыр вя дцйц сащялярини горуйан рущу овутмаг мягсяди да-шыйыр. Бунлар костйумлу ряыгсляри, кечиайагалрда эязинтини, киши вя гадынын символик ъифтляшмясини юзцндя ещтива едирди. Щяйан мярщялясиня йахлашыг та-матсури тамашалары кянд тясаррцфаты яразиляриндя хейря вя шяря нязарят етмяк цчцн ойнанылырды. Со-нрадан бу айин типли тамашалар сырф яйлянъя характери дашыйыб пешякар ойунчуларын сялащиййятиня кечяндя онлара денгаку

94

дедиляр. Мясялян, Русийа тядгигатчы ханым Анарина щесаб еляй-ир ки, денгаку илк кцтляви шящяр тамашаларыдыр.

Нядян ки, сонралар денгаку торпаг вя мящсулдарлыг байрамлары иля бирбаша ялагясини итирмиш вя мцстягил театр жанры кими формалашмышдыр. Лакин тарих денгакуларын тябия-тини дягиг мцяййянляшдирмяйя имкан вермир. Бунунла бе-ля бир мясяля там айдындыр ки, йапон театр мядяниййяти бу театр жанрларынын интишар тапдыьы мцстявидя гярарлашыр.

2. Нощ театрынын йаранмасы вя тяшяккцлц

Нощ театры (жанры) йапон театр мядяниййятинин тарихиндя

бир гяринядир. Нощ театры Сюзцн, Мусиги вя Щярякятин идеал бирэялийини нцмайиш етдирян бир сящня сяняти нювцдцр. Ха-ным Анаринанын дедийи кими бурада драм-мятн вя драм-сюз мусиги-ритм-кцй-хышылты иля, рягс-пантомима-жест-щяр-якят-поза-пауза иля, охума-речитатив-гираят-гышгырты иля мцряккяб гатышыгдадыр.

• Йапон театршцнаслары инэилисъя няшр елятдирдикыяри тядгигатларын-да театрын адыны “Нощ” кими йазырлар. Бу сюзцн фактики олараг щеч бир мянасы йохдур, садяъя, ифадя юзцнямяхсуслуьудур, вясса-лам. Лакин Нощ кялмясини усталыг, сяняткарлыг, истедад кими йо-румлайанлар да вар. Рус йапоншцнаслары ися щямин сюзц гоша “о” щярфийля, йяни “Ноо” кими тяляффцз едирляр вя гялямя алырлар. Дярсликдя мян йапон театршцнасларынын йаздыьыны цстцн тутдум.

Бу театрын йаранма тарихиля баьлы чохлу яфсаняляр мювъуддур. Беля дейирляр ки, НОЩ театрынын тяшяккцлц Уъуме (бязи йапон исмляринин йазылышында русларын файда-ландыьы “дз” дифтонгуну дилимиздя “ъ” кими ишлятмяк, фик-римъя, даща дцзэцн олар) адлы рягс, севинъ, хошбяхтлик вя театр илащясинин эцняш аллащы, синтоизмин гцдрятли ана танры-

95

сы Аматерасу шяряфиня ашырылмыш чян цстцндя, тонгаллар ишыьында ифа етдийи рягсля илишкилидир. Бу чохвариантлы бир мифдир:

• Ясатирин рявайят форматында дейилир ки, Эцняш эюй цзцндя эюрцн-мядийиндян вя кяндлиляр эюзлянилян аълыг гаршысында ялаъсыз гал-дыгларындан Касуга мябядинин ращибяси Уъуменин йанына хащи-шя эедирляр ки, о, бу ишя ялаъ булсун. Кащин гадын онлара сюйляйир ки, Фуъи даьынын зирвясиня галхсынлар, орада бир чян ашырсынлар, мяшял йандырсынлар: онда Уъуме эялиб Аматерасу цчцн рягс едиб ону юз йериня гайтармаьа чалышар. Еля беля дя олур: Уъуме 3 эцн, 3 эеъя мяшял ишыьында чян цстцндя дайанмадан рягс едир вя 4-ъц эцн Аматерасунун цряйи йумшалыр вя о, эюй цзцня гайы-дыр. Миф ися башга шей дейир: бурада истинад йери “Коъики” (“Гя-дим ямялляр щаггында гейдляр”, ВЫЫ й.) вя “Нищонэи” (“Йапо-нийа салнамяляринин давамы”, ВЫЫ й.) тарихи-културоложи мяхязля-ридир. Аматерасу юз гардашы Сусаноодан инъийир вя “Сямави ка-ща”да эизлянир. Танрылар гярара эялирляр ки, ону мцтляг чюля чы-харсынлар. Онда илащя Уъуме чеврилмиш чян цстцндя рягс едя-едя сойунмаьа башлайыр вя юз бюйцк гарныны танрылара эюстярир. Бун-дан сонра о, яйниндяки туманы да ашаьы сцрцшдцрцр. Уъуменин эцндяймязини эюрян танрылар бяркдян эцлцрляр вя эцлцш сясини бир партлайыш кими ешидян Аматерасы кащаны тярк еди эцлцмсяйя-эцлцмсяйя сямайа галхыр.

Халг арасында да бу сайаг рявайятляр эениш йайылыб. Гядим Йапонийанын пайтахты Нара шящяриндя Касуга ад-ландырылан синтоизм мябядэащынын юнцндя мющтяшям бир шам аьаъы уъалыр. Рявайят беля нягл ейляйир ки, эцйа эеъя-ляр кянд ъамааты онун щяндявяриня йыьышыб тонгал ишыьында эеъя мистерийалары эюстярярлярмиш. Она эюря дя щесаб олу-нур ки, Нощ сящнясинин арха диварында чякилмиш шам аьаъы еля щямин шам аьаъыны билдирир. Диварын “кагами-ита” (эц-зэцлц даш) вя грим отаьынын “кагами-нощ ма” (эцзэцлц отаг) адландырылмасы да бу театрын эцняш айини иля ялагясини вурьулайыр.

96

Йапон Нощ театрынын тарихиндя мцстясна ролу олан ся-нятчилярдян бири Ъоами (вя йа С(дз)еами) бяйан едир ки, бу театрын (жанрын) йаранма принсипляри Щиндистан вя Чин-дян эютцрцлмцшдцр. Мифолоэийа ися Нощ театрынын цч мян-бяйини актуаллашдырыр: 1) синтоизм; 2) буддизм; 3) Чин фялсяфи тялимляри.

Тарихян йапон Нощ театрынын йаранмасы, тяшяккцлц, формалашмасы вя инкишафы цч бюйцк мярщяляйя сыьышыр:

• Камакура (1192-1333) мярщяляси • Муромати (1333-1573) мярщяляси • Токугава (1573-1868) мярщяляси: Момойама

(1573-1614) вя Едо (1603-1868) Биринъи мярщялядя театрын тяшяккцл мцстявиси, естетик

бцнювряси мцяййянляшдирилир. Икинъи мярщяля Нощ театры-нын йеткинлик чаьыдыр. Цчцнъц мярщяля ися Нощ театрынын инкишафында йени мейллярин вя естетик истигамятлярин мей-дана эялмясиля характеризя олунур: тязя щимайядарлар Нощ театрыны юз зювгляриня уйьун тярздя йашатмаьа щя-вяслянирляр. Яэяр беля ифадя етмяк мцмкцнся, бу чаьлар Нощ театрынын инкишафында модернизм мярщялясидир.

Мейъи (1868-1912) вя Сйова (1912-1945, 1945-1989), Щенсей (1989) дюврлярися артыг Нощ театры тарихиндя жанрын бющранын дяринляшмяси вя бу театрын бир форма кими музейляшмяси заманыдыр. Бу, Нощ театрынын цмуми тарихи-нин чох гыса бир аннотасийасыдыр.

Нощ театрынын бир жанр кими тяшяккцлц ХЫЫЫ-ХЫВ йцзил-ляри ящатя едир. Йапон театршцнаслары сюйляйирляр ки, Нощ театрынын моделини саругаку-хоси ады иля танынан сяййар щимъим усталары йаратмышлар. Эцйа ки, саругакулар танрыла-рын заманындан мювъуддур, даща доьрусу, танрыларын ой-

97

унлары еля саругаку жанрынын тяшяккцлц иля цст-цстя дцшцр. САРУГАКУ “меймун рягси” демякдир, ХОСИ - “ращиб”. Йапонлар авропалыларын беля тяръцмясиля разылашмырлар. Онлар дейирляр ки, биринъи щероглифин щеч бир мяна йцкц йохдур вя гаку ялавя едилмиш бцтцн сюзляр “бугаку”, “гагаку”, “гакура” бцтцн вязиййятлярдя Орта чаьларын те-атр формаларыны нишан верир. Саругакулар акробатика, кло-унада, рягс, эюзбаьлыъа вя саирядян ибарят тамашалр иди. Амма ара-сыра саругаку-хосидя чыхыш едян актйорлар фарс сящняляри дя ойнайырдылар. Саругакулар цч нювдя тягдим олунурдулар: те-саругаку (щявяскарлар саругакусу), нйобо-саругаку (ханымлар саругакусу), тиго-саругаку (мцщиблярин саругакусу).

Артыг ХЫВ ясрин йарысына доьру Йапонийада бир нечя саругаку-нощ Нощ труппалары фяалиййят эюстярирди. Онларын ичиндя ян мяшщуру Йусаки труппасы сайылырды. Щямин бу труппайа Канйами Кийюсугу (1333-1384) рящбярлик едирди. Канйами Йапонийанын театр мядяниййяти тарихиндя бир ре-форматор кими таныныр. О, Нощ театрынын тамашалрыны ядяби-бядии мятнляр цзяриндя гурур вя там орижинал пйесляр мцял-лифи кими чыхыш едирди. Ол сябябдян йапон театршцнаслары ара-сында бу сайаг бир фикир эязир ки, Нощ театры бир сянят щади-сяси кими мящз Канйаминин юзцндян башлайыр. Йяни онун тяшяккцл тарихиндя жанрын янялярини арамаг биъадыр.

Канйами Нощ драмынын вя йени театр естетикасынын йа-радыъысыдыр. Онун фяалиййяти дюврцндя саругаку сюзц нощ ифадясинин яввялиндя эютцрцлцр вя бу аддым труппанын ямял ъиддилийи щаггындакы тяяссцраты эцъляндирир.

Биринъи дяфя мящз Канйаминин йарадыъылыьы чаьларында театр сянятинин апарыъы методу кими МОНОМАНЕ (тяглид)

98

тясдигляниб. Канйаминин йапон мядяниййяти дцнйасында кифайят гядяр танынан вя севилян бир шяхсиййят олмасына бахмайараг онун тяръцмейи-щалы иля баьлы мялуматлар щям аздыр, щям дя гырыг-гырыгдыр. Бяллидир ки, о, Йусаки-ъа труппасы иля кючяри щяйат кечириб, сонрадан ися Йамато яй-алятинин Касуга мябядэащында хидмят етмяйя башлайыб. Мящз бу дюврдя Канйамы Нощ театр естетикасынын ваъиб принсипляриндян бирини кяшф едир. Бу принсип ЙУЭЕН адла-ныр. Бу сюз йапон дилиндя мяхфи мяна, мяхфи мащиййят, эюзяэюрцнмяйян ъювщяр, эизли эюзяллик демякдир. Бун-дан ялавя Канйами Нощ лексииконуна ЩАНА (“чичяк”) анлайышыны да актйор ойунуна щейранлыьы билдирмяк цчцн дахил едир.

Йапон театршцнасларынын эцманына эюря 1367-68-ъи ил-лярдя Канйами саругакуларын структуруна кусе-нощ маи рягслярини дахил едир. Бу рягсляр щямин дюврдя йаман бярк дябдя имиш. Канйамийя гядяр Нощ драмлары йекся-няг вя сцрякли коута ритминдя ойнанылыб. Беъид ритмли ку-се-нощ маи мелодик рягсляринин коута ритмиля гайнайыб га-рышмасы Нощ тамашаларына хцсуси бир рювняг, ъазибядарлыг эятириб. Канйаминин заманында театр рянэарянэ бир щяйат йашайырды: акйорларын чохусу тамашалар цчцн пйесляр йазыр-дылар, мябядлярин няфиня, защидлярин хейриня КаЪин-Нощ тамашалары ойнайырдылар. ХЫВ ясрдя ачыг сяма алтында эю-стярилян Нощ ойунларынын сейрчиляри кяндлиляр, хырда саму-райлар вя шящярлиляр идиляр.

• Эетдикъя Нощ тамашаларынын сядасы шюэцн Асигака Йесимит-суйа (1358-1408) да чатыр. 1374-ъц илдя ЪИЪОЪИ тапынаьынын няфиня “Окина” тамашасы эюстярилир вя сейрчиляр арасында 16 йашлы шюэцн дя олур. Асикага Йесимитсу тамашадан сон дяряъя хошщалланыр: Канйаминин оьлу Ъоами Мотокийю ися ону лап ва-

99

лещ едир. Одур ки, Йесимитсу Йусаки-ъа театрыны юз шяхси щимайя-синя эютцрцр, эянъ оьланы да сарайа эятириб йанында паж кими сахлайыр. 1378-ъи илдя сарай мямурунун апардыьы бир гейдя ясасян Бу сарай ящлини бир о гядяр разы салмыр. Чцнки онлар са-ругаку-но ифачыларыны оьру вя дялядуз щесаб санырдылар. Анъаг шюэцн актйору бир аддым беля юзцндян кянара бурахмырды. Она эюря сарай ъамааты она дюзцрдцляр вя шюэцнцн хошуна эялмяк цчцн Ъоамийя щядиййяляр баьышлайырдылар.

Ъоами йапон театр тарихинин бялкя дя бир нюмряли шях-сиййятидир. Нощ театрында сяняткарлыг зирвяси онун ады иля баьлыдыр. Канйаминин оьлу Ъоами Мотокийю (1363-1443) юнъяляр атасынын труппасында актйор олуб, 19 йашындан ися бу труппайа рящбярлик едиб, 1399-ъу илдя саругаку-нощ Нощ тамашаларында ян йахшы актйор сайылыб, 1408-ъи илдя 45 йашында ися юз шющрятинин зирвясиня чатыб. Щямин илдяъя о, юз щимайядары шюэцн Йесимитсуну итириб вя карйерасынын гцруб чаьларыны йашамаьа башлайыб. Ъоаминин ики оьлу олуб:

• Мотомаса сящняни тярк етдикдян сонра еркян юлцб; • Мотомаси ися будда ращиблийини гябул едиб.

Щятта Ъоамини сцрэцня дя йоллайыблар, лакин тез дя эери чаьырыблар. Юмрцнцн сон иллярини Ъоами кцрякяни Компару Ъентикунун (1405-1470) евиндя йашайыр бя бцтцн ялйаз-маларыны она баьышлайыр. Ъентику чан устады Иссйу Соъйун-дан тясирлянмишди вя Ъоаминин идейаларыны буддачылыг исти-гамятиндя инкишаф етдирмяйя чалышырды. О, ка-бу-иссин (“мащны-рягс=мянбя бирдир”) идейасыны иряли сцрцб тясдиг-ляйирди, Нощ сяняти шаирин вя актйорун цряйиндян зцщур еляйир вя щяр тамаша Бадданын тябиятини эюрцкдцрцре.. Бцтцн бунлара бахмайараг онун сон илляри щаггында щеч бир тарихи мялумат галмайыб. Анъаг Нощ театрынын мифи сюйляйир

100

ки, Ъоами Мотокийю юз атасы Канйами Кийюсугуну йапон мядяниййятиндя шющрят етибары иля хейли цстяляйир.

Ъоами 24 рисалядя Нощ театрынын естетик ясасларыны иш-ляйиб щазырламышдыр. Мящз онун йарадыъылыьы сайясиндя Нощ театры тамам йени бир мяърада инкишаф етмишдир. Ъоа-минин дюврцндя Нощ драмларынын тябиятиндя драматиклик азалыр, рявайятварилик ися артыр. Бу, эерчяклийин фялсяфи-пое-тик дяркиля вя тябии ки, чан-буддизмин мювгеляринин естетик фикир координатларында мющкямлянмясиля баьлыдыр. Еля бу-на эюря дя бир сыра йапон театршцнаслары дцшцнцрляр ки, Ъоами милли йапон драматурэийасынын инкишафына янэял тю-рядиб. Онлар Канйаминин ясярлярини эекитеки кейко, йяни драматик цслубла ялагяляндирирляр. Ъоамися муэен нотеки кейко цслубунда йазан мцяллифляр ъярэясиня аид едилир. Йапон театршцнасларынын фикринъя, муэен нотеки кейко цслубу иллйузор-бядии цслуб кими анлашылмалыдыр.

Сонралар Нобумитсу (1435-1516), Нагатоси (1488-1541) вя Ъемпо (1454-1520) ХВ ясрдя, Кито Ситиъйу (1585-1653), Окубо Нагайасу (?-1613) ХВЫ-ХВЫЫ йцзиллярдя, Умевака Минору, Мийата Сйюити, Компару Щиросиэи, Щосйо Куро, Конго Тадаити Мейъи дюврцндя Нощ театрынын апарыъы актйорлары олуб бу жанрын Йапонийада инкишаф йюнлярини мцяййянляшдирмишляр.

Йапонийада театр мядяниййятинин инкишафы щямишя шю-эцнлярин, сарай яйанларынын вя щятта императорун юзцнцн щимайядарлыьы вя хейрийячилийиля баьлы олмушдур. 1408-ъи илдя Нощ театры тарихиндя илк дяфя импетор Го-Коматсу, йягин ки Йесимитсунун дявятиля, Ъоаминин эюстярдийи та-машайа бахмышдыр. Бу да даймйю вя шюэцнлярин театра мараьыны артырмышдыр. Йесимитсу юмрцнцн сонунадяк

101

Канйами няслинин щимайядарлыьындан ял чякмямишдир. Яэяр император, даймйю вя шюэцнлярин театр сянятиня гар-шы севэиси вя лцтфкарлыьы олмасайды, тарих Нощ театрыны эя-ляъяк цчцн горуйуб сахлайа билмязди. 1618-ъи илдян баш-лайараг дювлят хцсуси фярманла Нощ труппаларынын гисмян малиййяляшмясинин тяминатчысына чеврилир:

• Беля ки, 1618-ъи илдян етибарян щяр бир даймйю, йяни йапон бяйи, кнйазы, Нощ театрынын актйорларынын сахланылмасы цчцн бир коку (150 кг йахын), йыьылмыш мящсулун щяр он мин кокусун-дан, юдямяйя мяъбур едилмишдиляр. 1866-ъы илдя ися щюкцмят 226 актйорун бцтцн хярълярини юз цзяриня эютцрмцшдц. Бу, Хосйо, Компару, Конго (кющня Йусаки, Тохи, Сакато, Ен-маи мяктябляри сонрадан беля адландырылды) мяктяблиляринин йетирмяляри идиляр. Он- лар 1226 феодал щимайясиня верилмишди-ляр вя щяр ил тягрибян 3493 коку пай алырдылар. Щяр ил шюэцнцн юзц 1580 хйю (щяр хйю 70 кг щяъминдя нязярдя тутулурду) те-атра дцйц щядиййя едирди.

Бундан башга актйорлар цчцн пул мцавиняти дя айрыл-мышды. Еля варлы шяхсляр дя олурду ки, онлар юз хошуна, юз кефляриня Нощ театрына хейриййячилик едирдиляр. Актйорлара дяйярли щядиййяляр баьышламаг дяби дя Йапонийада эениш йайылмышды. Бир сюзля, дювлят исрарла чалышырды ки, актйорла-рын мадди вязиййятини тянзимлясин. Бунун нятиъяси иди ки, актйорлар чох тез бир заманда бюйцк сярмайя топлайыб фор-мал шякилдя самурайлар зцмрясиня мянсуб олмаг щцгугу газанырдылар.

Лакин бу, щеч няйи дяйишмирди. Актйорлар яксярян са-мурайлардан дювлятли вя савадлы олсалар да, сарайда онларла ади нюкярляр кими давранырдылар. Инсан ляйагятинин бу дя-ряъядя итирилмяси Нощ актйорларынын мянявиййатыны позур-ду, онлары яхлагсыз адамлара чевирирди. Эетдикъя Нощ театры цчцн чятин заманлар башлайырды. Там ъиддиййяти иля мяня-

102

ви-яхлаги дяйярлярин эцдцкчцсц кими чыхыш едян Токугава щюкумяти саругаку костйумларындан, вя бир дя ялбясяляр-дян савайы шяхси ямлака малик олмаьы актйорлара йасаг би-лирди. Актйорлар юз нясил пешялярини дяйишя дя билмяздиляр. Онлар мцтляг юз аиля янянялярини горуйуб сахламалы идиляр.

Токугава щюкумятинин Нощ жанрыны сарай театры елан етмясиля ялагядар бу театр автоматик сурятдя юз сейрчи кцтлясиндян мящрум олду. Токугава шюэцняти билярякдян Нощ театрынын няфяс борусуну гапады, ону юзцнкцляшдирди, гяфяся салды. Бу щямин дювр иди ки, артыг Бунраку вя Ка-буки жанрлары ъамаат тяряфиндян севилиб тягдир едилирди. Ла-кин Нощ театрларынын тамашалары бу дюврдя дя ара-сыра актйорларын бенефиси заманы эениш сейрчи аудиторийасына щяр щалда эюстярилирди.

1615-1624-ъц иллярдян етибарян Нощ театрынын пйесляри чап олунмаьа башлайыр. Мараглысы будур ки, Нощ драмлары тякъя мцталиядян ютрц дейилди, онлары щям дя авазла оху-маг мцмкцн иди. Утаибонларын (“Пйес цчцн нот” вя йа “Авазлы оху цчцн китаб”) - пйес партитураларынын - няшр ет-дирилмяси драмларын бяркдян зцмзцмя олунмасына имкан верирди. Одур ки, самурайлар вя даймйюляр тез-тез юзлярини Нощ театрынын актйору кими сынайырдылар. Пйеслярин зцмзц-мя едилмясиндян онлар хцсуси зювг алырдылар. Щюкцмят та-машаларда ойнамаьы даймйюляря гадаьан ется дя, буна о гядяр дя ъидди йанашмаьы лазым билмямишди. Шюэцнляр, даймйюляр, самурайлар бу партитуралары алыб онларын ифасы иля юз евляриндя эизлинъя мяшьул олурдулар.

Нощ драмларынын няшриня Едо дюврцндя башланмышды. Илк ялйазмалар Ъоамийя мяхсусдур вя онлар азсайлыдыр. Ян еркян ялйазма ися 1427-ъи иля аиддир вя пйес “Матсу-

103

ра-нощ Нощ” ады иля таныныр. Бу илкин пйесдя диалог йохдур вя о, романдан, рисалядян щеч ня иля фярглянмир. Утаибон-ларын няшри Нощ пйесляринин сахланмасы ишиндя мцщцм рол ойнамышдыр. Нощ пйесляринин яксяриййяти Едо дюврцнцн няшрляриндян бизя эялиб чатыб. Бунлар йцз дяфтяр силсилясиня аид пйеслярдир. Щямин дяфтярлярин щяр бириндя йалныз бир драм ясяри олурду ки, онлар да Эенва (юзцндя 1615-1624-ъц илляри гапсыйыр) дюврцнцн апрелиндя ишыг цзц эюрцб. Йа-понлар апреля “уъуке” дейирляр. Одур ки, 1620-ъи илдя чап едилмиш йцз дяфтяр силсиляси “Эенва уъукибон” адаланырды. “Койетсубон” (1632) адлы пйес топлусуна ися 89 дяфтяр йыьылмышды. Бу няшр наширин - Щанйами Койетсубунун (1558-1637) - адыны дашыйыр. Щяр ики топлу, тякъя мязму-нуна эюря йох, щям дя каллиграфик шрифтиня эюря надир ся-нят нцмунясидир вя артыг Йапонийанын милли сярвяти сайылыр.

Йапон тарихинин Едо дюврцнцн мярщяляляри бир дя онунла йадда галандыр ки, бу заманлардан етибарян кйюэ-енлярин фактики тарихи башлайыр. КЙЮЭЕН фарс типли балаъа пйеслярдир. Саругаку термини Нощ сюзцндян айрылдыгдан сонра кйюэенляр орталыьа чыхыр: ъидди Нощ пйесляри иля ко-медийа цслублу кйюэен интермедийалары тамашалар заманы мцяййян баланс ямяля эятирирляр. Бу пйесляри тамаша эцнц Нощ драмлары арасындакы фасиля заманы ойнайырдылар. Йапонъадан тяръцмядя кйюэен “диваня сюзляр” демяк-дир. Адятян онлар эцлмяли сящняъиклярдян ибарят олурду. О вахтлар кйюэен цчцн дейирдиляр ки, кйюэен Нощ жанрынын садяляшдирилмиш формасыдыр.

1660-ъы илдя “КЙЮЭЕНЪИКЛЯР” адлы илк пйесляр топ-лусу чапдан бурахылмышдыр. Бу пйесляри 50 кичик сящняъик дя адландырмаг мцмкцндцр. Щяъм йыьъамлыьына бахмай-

104

араг йапон сянятчиляри онларла щямишя бюйцк мясулиййятля давранмышлар. Яэяр беля анлатмаг ъаизся, кйюэен йапон милли зарафатынын вя йуморунун зирвясидир. Она эюря ко-будлуг вя лянтяранилик кйюэенляр цчцн пис яламят сайылыр-ды. Бунун башга бир сябяби дя онда иди ки, щаким даиряля-рин нцмайяндяляри кйюэен пйеслярини чох севирдиляр. Щятта ХВЫЫ ясрдя кйюэен актйорлары Компару Нощ театр мяктя-бинин няздиндя 14 нясиллик шяъяряси олан юз мяктяблярини йарадырлар. Едо дюврцндя Башга кйюэен мяктябляри (мя-сялян, “Щаъылейляк”) дя формалашыр. Мящз бу мяктябдя кйюэен жанрынын естетик канонлары ишляниб щазырланыр. Лакин щяр бир шяраитдя кйюэен пйесляри Нощ тамашаларынын кю-мякчиси, сейрчилярин ися гысамцддятли яйлянъяси олараг га-лаъаг. Бу, гяринялярдян бяри белядир вя беля дя олаъаг.

Кющня яййамларда, даща доьрусу, ХЫЫ ясрдя фарс сяъиййяли кичик тамашалар, йяни эцлмяли сящняъикляр, ен-нен тамашалары заманы эюстярилярмиш. Кйюэен актйорлары барядя Ъоаминин дя гейдляри вар. О, кйюэен актйорларыны ясл эцлцш усталары адландырыр. Лакин Ъоами бу актйорлара бир хябярдарлыг кими йазыр: “Кйюэен актйору эцлмяли олмаьы баъардыьы щалда сарсаг вя шит ряфтары юз сянятиня бурахма-малыдыр”. Кющня яййамларда беля щесаб едилирди ки, щяр дяфя тамаша мцддяти бойунъа беш пйес - цч Нощ драмы вя ики кйюэен - ойнанылмалыдыр. Лакин Едо дюврцнцн Муро-мати мярщяляси бу кйюэенляри дя юз цслубуна табе елятдир-ди, сарай чярчивясиндя онлары сысгалашдырды вя бу сящняъик-лярдя йумор санки донуб галды.

105

3. Нощ драмларынын гурулушу Нощ театрынын бцтцн мювъудлуг тарихи бойунъа йазылан

пйеслярин сайы тягрибян 3.000-я чатар! Анъаг театр ХХЫ йцзилдя йалныз 200-250 пйесдян файдаланыр.

Нощ драмынын яняняви, классик модели ХВЫЫ-ХВЫЫЫ йцзиллярдя юз йеткин формасына чатмышдыр. Муромати дюврцндяки Нощ тамашаларынын мятнляри артыг йазылырды вя онлара Нощ-хон дейилирди, йяни “Нощ китабы”. Нощ щям дя цмумиляшдириъи сюздцр, тамашанын бцтцн компонентляринин бирэялийини билдирмяк цчцндцр. Бу ифадя тамаша мятляриня дя аид едилирди. Беля ки, о заман бядии мятнин тамашадан кянарда мювъудлуьу гябул олунмурду. ХЫХ ясрин сонунъу рцбцндян башлайараг Нощ мятнляри ЙЮКЮКЦ адландырылыр. Йюкюкц “няьмя вя мелодийа” демякдир. Бу ону билдирир ки, сящня цчцн йазылмыш мятн хцсуси тяляффцз вя ифа гайдасы тяляб едир. Анъаг мцасир театршцнаслыг йюкюкц явязиня “Нощ пйеси” терминини ишлятмяйи цстцн сайыр.

Классик Нощ драмларында иштиракчыларын сайы минимал-дыр: 2 няфярдян 5 няфяря гядяр вя онлара бирликдя ЙАКУША дейилир. СИТЕКАТА адланан апарыъы роллара сите, коката, ъиутаиката (хор цзвляри) аиддир. Нощ драмынын ясас персо-нажы, беля дейяк дя, ясярин гящряманы СИТЕ (инэилисъя бу сюз “шите” кими йазылыр. Бу мягамда бизим фикримизъя рус мцтяхяссисляри орижинала даща йахындырлар) адланыр. Щяр-чянд ситейя амплуа да сюйлямяйин йери вя мянтиги вар. Амма мцяллиф бу театрын тядгигатчылары тяряфиндян тясдиг-лянмиш яняняни щеч дя позмаг истямир. Сите персонаждыр вя бу сюзцн мянасы “фяалиййят адамы” кими чюзцлцр. Бир драмда ситенин ики тязащцрц ола биляр: майесите (юндя фяа-

106

лиййят эюстярмяк) вя нотисите (сонда фяалиййят эюстярмяк). Мясялян, “Фуна Бенкей” пйесиндя сите яввялъя Сизука адлы гадындыр, ахырда ися ъянэавяр Атсуморинин кабусудур.

Коката (“йенийетмя оьлан”) ушаг, шюэцн вя йа импера-тор роллары цчцн мцяййянляшмиш амплуадыр. Нощ театрынын ес-тетик ганунлары мяслящят эюрцр ки, ъоъугларын, щямчинин шю-эцн вя императорларын ролларыны балаъа оьланлар ифа етсинляр.

Икинъи дяряъяли роллары билдирмяк цчцн сан йаку терми-ниндян йарарланырлар ки, бу да цч рол демякдир: бура ваки-ката, кйюэенката, щайасиката (мусигичиляр) аид едилир.

Драмда икинъи дяряъяли ясас персонаж (амплуа) ваки-дир, сюз мянаъа “кцнъдяки”, “бюйцрдя дайанан” анлам-ларына уйьун эялир. Ваки еля бил тамашачыдыр; о, кцнъдя дайаныб сите иля сорьу-суал апармалы вя сонрадан сябр вя ляйагятля, диггятля онун маъярасыны динлямялидир.

Адятян Нощ драмларында ъуре (“йол йолдашы”), ситеъу-ре (“гящряманын мцшайятчиси”), томо (“дост”), вакиъуре (“вакинин мцшайятчиси”) кими роллара (амплуалара) да раст дцшмяк мцмкцндцр.

Драмын йеэаня ващид гящряманы щямишя яфсаняви, йа да мифик шяхсиййятдир. О, танры, мцдрик гоъа, ряшадятли яс-кяр, эюзял гадын, яъиня дя ола биляр. Бурада мцяллифин мяг-сяди, бядии щядяфи гящряманын талейидир. Пйес гящряманын талейини бцтювлцкдя йох, йалныз фрагментляр шяклиндя ишыг-ландырыр. Бу фрагмент адятян гящряманын талейинин ян ящя-миййятли, ян дящшятли вя ян гярибя сящифясидир. Юзц дя бу щадися (фрагмент) сейрчинин эюзц гаршысында ойнанылмыр, бир кечмиш кими хатырланыр. Тамашачылар ися бу заман шащиди олурлар ки, гящряман юз щяйатынын сон дяряъя мцщцм епизодуну неъя дярк едир. Бу мягам пйесдя щяр шейдян

107

ваъибдир. Нощ драмында сцжет щямишя фювгяладя вязиййятдир вя бу вязиййят гящряманын идрак “сцзэяъи”ндян кечирилиб тягдим олунур. Одур ки, Нощ пйесляри башдан айаьа сцжет-ситуасийадыр. Гярб драматурэийасындан бизим алышдыьымыз щадисяляр зянъири бурада йохдур.

• Яксярян пйесдя ады билинмяйян персонаж ваки амплуасында тягдим олунан образдыр. Чох заман ваки эязярэи ращибдир. О, йол эедяркян йерли адамлардан бириня (сите персонажына) раст олур вя онунла сющ-бятляшмяйя башлайыр. Бир гядяр сющбятляшдикдян сонра ваки анлайыр ки, гаршысындакы шяхс тарихин кечмиш олайларыны эюзял билир. Бунун сябябини сорушдугда сите ъаваб верир ки, о, щямин тарихи щадисядя иштирак етмиш гящряманын рущудур. Буну бяйан едян кими гящряман ялцстц эюздян итир. Эцн батыр вя ращиб дуалар охуйуб, айинляр йериня йетирир. Эеъя йахынлашанда гящряманын рущу тязядян пейда олур вя юз кечмиш язиййятляриндян, аьрылы йашантыларындан данышыр. Сонуъда ися сите ра-щибдян хащиш едир ки, онун изтираблардан гуртармасы цчцн дуаларын сайыны артырсын. Нящайят, гящряман онун фювгяладя язабларыны символ-лашдыран бир рягс ифа едир. Хорун ифасында сяслянян сон няьмя ися буд-дасайаьы нурланмайа чатмаг сяадятиня щяср олунур.

Сейрчинин эюзц гаршысында баш верян йеэаня реал ща-дися сите иля вакинин эюрцшцдцр.

Бундан ялавя Нощ тамашаларынын ясас (ситекатайа дахил) персонажларындан бири дя хордур: щятта хору иштиракчыларын сийа-щысына да дахил едирляр вя буна ади щал кими бахырлар. Йапо-нийада хор ЪИУТАИ адланыр. “Ъи” бурада бядии мятнин пар-часы кими анлашылыр. “Утаи” ися “няьмя охумаг” анламында-дыр. Сящнядя хор епик башланьыъын тямсилчисидир. Онун няьмяляри цмуми сентенсийалардан ибарятдир, гящряманын дахили монологудур, ситенин фяалиййятинин, яэяр беля демяк мцмкцнся, изащат вярягясидир, тябият лювщяляринин тясвиридир. Драмда онун йери вя мятни сон дяряъя юнямлидир.

Бундан башга кйюэенката роллары да вар ки, Нощ драм-ларынын аикйоэен (азяри тцркъясиндя “аралыг” сюзцнцн бил-дирдийи мянайа уйьундур) персонажы мящз бура дахилдир,

108

йяни аи кйюэен амплуасындан олан роллар хислятлидир. О, сящняйя ситенин эейимини дяйишдийи заман чыхыр вя бу мцддятдя драмын щадисясини эуйа ки йерли сакинин дилийля садя бир шякилдя нягл едир вя йа пйесин гящряманы иля, йа да щадися мяканы иля баьлы яфсаняни сейрчиляря хатырладыр. Ян гярибяси вя мараглысы будур ки, аи цчцн мятн щеч вядя пйесдя йазылмыр вя онун йериня тягрибян бу мязмунда ремарка верилир: “Аи персонажы сящнянин ортасына кечир, яй-ляшир вя пйеси ади данышыг дилиндя сейрчиляря сюйляйир”.

Нощ драмларында эюзяэюрцнмяз персонажлардан бири дя тябиятдир. Йапонлара эюря йалныз тябият образы инсанын йашантысыны, ич дцнйасыны, батини фикирлярини ейщамлашдыр-маг, рямзляшдирмяк эцъцня маликдир.

Тябиятин анбаан дяйишян щцснцндя варлыьын ъювщяри зцщура эялир. Бу, дцнйайа Буддасайаьы бахышын тяъяссцмцдцр. Щеч дя тясадцфи дейил ки, там формалашдыьы бир мярщялядя - ХЫЙ-ХЙ йцзиллярдя - Нощ театры Будда тяригятинин идеологу, тяблиьатчысы кими чыхыш едирди.

Нощ пйесляриндя тябият щямишя гящряманын овгаты-нын, дуйьуларынын “шякли”дир. Персонажларын заман етибары иля гыса мцддятя сыьышан мцнасибяти Нощ драмларында ачыг сяма алтында, тябият гойнунда эерчякляшир. Нощ театрында декор олмадыьындан тябиятин, мяканын тясвири персонажла-рын диалогунда верилир. Персонажларын сющбяти заманы айдын-лашан мянзяря бир гайда олараг символдур. Бу мянада ади ахар чай инсан талейини, тале дяйишкянлийини, Ай ися сярэяр-дан щяйаты билдирир. Шам аьаъы щяйат мющкямлийинин, мяр-данялийин, гоъалыг алиъянаблыьынын рямзидир.

Нощ драматурэийасында мякан щеч бир фяалиййятин эер-чякляшдийи ъоьрафи шяраити дягигляшдирмир. Бурада мякан

109

щадисялярин емосионал атмосферини вя драмын идейасыны ачыгламаг мягсядини эцдцр. Мякан Нощ драмында щями-шя бядии образдыр.

Заман мясяляси дя охшар йолла щялл олунур. Конкрет тарихи заман Нощ пйесляриндя щеч вахт эюстярилмир вя юнямли сайылмыр. Ясас щадисянин щансы фясилдя баш вермя-сидир. Одур ки, заман персонажларын сющбятиндян айдынла-шыр. Онларын диалогунда щямишя илин мцяййян фяслинин яла-мятляри сюйлянилир. Бу, тамашанын дуйьусал атмосфери цчцн чох мцщцмдцр. Нощ пйесляриндя вя тамашаларында кеч-мишля инди арасында дягиг сярщядляр мювъуддур. Лакин бу-нунла беля онлар айрылмаздыр, ващиддир, бцтювдцр.

Нощ драмларынын композисийасы да каноникдир. Яввяла, ону сюйляйяк ки, бу композисийада ясас йери монолог ту-тур: диалогун чякиси ядяби мятндя чох аздыр. Нощ пйесляри моноложи характер дашыйыр вя онлар диоложи драматикликдян мящрумдур. Бцтцн Нощ драмларынын - йюкюкцлярин - струк-туру ейнитиплидир вя бу структур Канйаминын юзц тяряфиндян мцяййянляшдирилмишдир. Ъоамися пйеслярин структуруну ъйю-ща-кйц го дан шяклиндя гялибляшдирмишдир. ъйю-ща-кйц Нощ драмларынын ритмидир. Годан ися сужетин композисийа бой-унъа дцзцлмя принсипидир: “го” беш, “дан” ися дяйишмя (мяртябя, мярщяля) демякдир. Бцтцн Нощ драмлары яня-няви олараг бу композисийада йазылыр вя бястялянир:

1 - вакинин эялиши, онун юзцнц тамашачылара тягдим етмяси вя фяалиййят мяканына йюнялмяси;

2 - ситенин сящнядя пейда олмасы вя лирик монологу; 3 - вакиля ситенин гаршылашмасы вя онларын диалогу; 4 - сите иля хорун монолог-сющбяти: сите юз тарихчясининилкин вари-

антыны данышыр; 5 - ситенин сящняйя йени эюркямдя гайыдышы вя юз тарихчясинин

ясл щягигятини нягл етмяси.

110

Годан принсипи мусигинин ритмик структуру иля уйьун-лашдырылыр. 1-ъи дан пйесин ритмик бахымдан ян арам щисся-сидир, ъйю ритминдядир. 2, 3 вя 4-ъц данлар ща ритминдя ъяряйан едир. Мязмун етибары иля онлар даща драматик вя мцряккябдир. Бу данлар заманы чох вахт кусе-нощ маи (балет-пантомима) рягсляри ифа олунур. 5-ъи дан кйц ритмин-дядир вя драмын сцрятля ойнанылан парчасыдыр. Бу парчада адятян бир вя йа ики рягс композисийасы сейрчиляря эюстяри-лир. Юз-юзлцйцндя пйесин щяр щиссяси кичик бир дандыр: йа-понлар беля парчалара “сйюдан” дейирляр. Сйюдан илк нюв-бядя мелодийанын тябиятиня ишарядир вя пйесдя онун дяйи-шяъяйини мцждялямяк цчцндцр. Бир драмда кичик данларын сайы 40-а йахындыр. Мцяллифляр кичик данларла сярбяст шякил-дя давранырлар вя бу, пйеся мцяййян мянада орижиналлыг эятирир: мясялян, пйесдяки биринъи дан, йяни вакинин сящ-няйя эялиши (юз-юзлцйцндя кичик бир епизод) юзцндя 4 ки-чик дан - сйюдан - ещтива едир:

• сидай (тяшяббцс); • нанори (адын бяйан едилмяси); • митийуки (вакинин йолу); • шукиъерифу (варидолма иля баьлы мятн).

Нощ драмынын ъювщяри, енержи мяркязи ситедир. Бурада гящряманла сужет еля бил бир-биринин ичиндя “ярийиб” итир. Санки сите сужетдир, сужется - сите. Одур ки, ситенин характе-риндян асылы драмлар 5 истигамят цзря груплашдырылыр:

• син - танры • нан - киши • нйю - гадын • кйю - диваня • ки - яъиня

щаггында йазылмыш пйесляри ейщамлашдыран адлардыр. Бу драм-лар йапон театршцнаслары тяряфиндян айры ъцр дя тясниф олунур:

111

• ками-нощ моно (“илащи пйесляр”) • сйура-нощ моно (“дюйцшчц рущу щаггында пйес”) • катсуро-нощ моно (“парик цчцн пйес”) • ъатсу-нощ моно (“диэяр пйесляр”) • кири-нощ моно (“тамамлайыъы пйес”)

Тамаша ярзиндя ися драмлар ашаьыда эюстярдийимиз ар-дыъыллыгла ойнанылыр вя бу ардыъыллыьын юзцндя дя ъйю-ща-кйц ритми мцтлягдир:

• Танры барясиндя пйес ъйю • Дюйцшчц рущу щаггында пйес ъйю • Парикдя ойнанылан пйес ща • Диэяр пйесляр ща • Тамамлайыъы пйес. кйц Бу сруктур, демяк олар ки, щямишя эюзлянилир. Эюстяри-

лян пйесляр силсиляси дахилиндя персонажлар да, рягсляр дя мцхтялифдир. Надир щалларда, тянтяняли эцнлярдя ибадят пйеси (ритуал тямтяраьы иля ашыланмыш) “Окина” ойнаныла би-ляр. Нощ репертуарынын бу ян гядим ясяри якинчилик айинля-риля баьлы маэик рягслярдян ибарятдир. “Окина” драмынын щеч бир сужет хятти йохдур вя ъями цч персонаж тяряфиндян ифа олунур: Окина мцгяддяс яъдаддыр, Сенъай ябяди эянъ-лийин, Самбасйю ися кишилик енержисинин тямсилчисидир. Онла-рын мцхтялиф темплярдя ифа етдикляри рягслярин символик мя-налары мювъуд иди. Ъоами дюврцндя Самбасйюнцн тамаша-нын сонундакы цч рягсинин мянасы Будда тяригятиня уйьун тярздя йозулурду. Эуйа ки, биринъи рягс Будданын “зцщур бядяни”ни, йяни Будда-Щаутаманы, икинъи рягс Будданын “фярящ бядяни”ни (бурада Дайнити сонсуз ишыьын Буддасыдыр), цчцнъц рягс Будданын “космик бядяни”ни ейщамлашыдрырды.

Биринъи силсиляйя аид пйесляр Нощ театрында азлыг тяшкил едир. Икинъи силсиляйя дахил олан пйеслярин сайы ися ъями 16-

112

дыр вя онлардан дцз 12-си Ъоамийя мяхсусдур. Бу драм-ларын гящряманлары Тайро вя Минамото шяъяряляриня мянсуб иэид яфсаняви сяркярдялярдир. Нощ театрынын репер-туарында хцсуси чякийя малик цчцнъц силсилянин пйесляри гадын севэисиндян данышыр. Бу севэи мцсбят ишарялидир вя бир сейр ащянэиня кюкляниб. Дюрдцнъц силсилянин пйеслярин-дя ися севэи гадынлары диванялийя эятириб чыхарыр. Бу драм-ларын гящряманы гадын да ола биляр, кинли, мякрли рущ да. Тамаша прогамы тамамлайыъы пйесля сонуъланыр. Адятян, сонунъу драмын ясас персонажы фювгялтябии яъиня хислятли варлыгдыр. Бир гайда олараг онларын йазылма тарихи ХЙЫ-ХЙЫЫ йцзилляри юзцндя гапсыйыр.

Кйюэен ися юз характери вя структуру етибары иля Авропа комедийаларына даща йахындыр: бурада образлар вя вязиййят-ляр трафаретдир. Щяр пйесдя кялякбаз нюкяр Тарокаъйа, кцтбейин аьа, мякрли арвад вя маймаг ярин иштиракы лабцддцр. Кйюэендя баш гящряман сите антогонисти олуб адо адланыр. Ситейя бязян “омо” да дейирляр. Бу пйесляр, ясасян, ики вя йа дюрд актйор тяряфиндян ойнанылыр; еля вахт да олур ки, бир груп актйор кйюэен тамашаларында чыхыш едир. Кйюэенляр дя Нощ драмлары кими силсиля ямяля эятирир:

1 - ваки-кйюэен (танры щаггында) 2 - даймйю-кйюэен (ири феодал щаггында) 3 - сйюмйю-кйюэен (хырда феодал щаггында) 4 - муко-кйюэен (арвад евиндя йашайан яр щаггында) 5 - онна-кйюэен (гадын щаггында) 6 - они-йамабуси-кйюэен (яъиня вя мцнзяви ращиб щаггында) 7 - ъатто-кйюэен (корлар вя защидляр щаггында) 8 - сйц-кйюэен (мцхтялиф шеирляр щаггында)

Кйюэен йапонларын милли эцлцш мядяниййятинин эц-зэцсцдцр вя бу статусда Нощ тамашаларына бир йарашыг, бир рювняг эятирир.

113

4. Нощ тамашалары: сящнянин гурулушу Ясл Нощ театры щягигятдя неъя олуб, буну демяк чя-

тиндир. Чцнки щяр бир дювр бу жанрда юз театрыны йаратмышдыр. Бу бахымдан биз йалныз Нощ театрынын мцасир вариантындан даныша билярик.

Нощ театрынын сящняси уникал бир сянят ясяридир. Бу сящня мяхсуси рянэлянмямиш йапон чинары щинокидян дцзялдилир. Дюрдбуъаглы формасында тамашачы салонуна чы-хан ясас сящня мейданчасынын сащяси 36 кв. метр олуб ЩАСИКАГАРИ адланан ейван-дящлиз-кюрпц васитясиля кор буъаг (100-1050) алтында грим отаьына бирляшир. Тамашачы салону 300-500 мигдарында адам тутур. Сейрчиляр сящня планшетинин цч тяряфиндян, - юндян, чяпяки вя йандан, - яйляширляр. Сящня мейданчасы да, ейван-дящлиз дя, йяни сящня комплекси там шяклиндя, дам юртцйц - пагода - ал-тында йерляшир. Бу дам юртцйц щасира адланыр.

Модерн Нощ жанрына мцасирляримиз Нощгаки-до сюй-лярляр. Актйорлар бу театрда таби адланан аь ъорабларда чы-хыш едирляр. Сящня планшети 90 см. салон дюшямясиндян щцндцрдядир. Сящня мяканынын тамашачы салонуна дахил юн щиссяси, ейван-дящлиз-кюрпцнцн гаршысы цч тяряфдян хыр-да гум гарышыг гянбяр золаьы иля юртцлмцшдцр ки, адына си-расу дейилир. Бу мини-баь йапон баьчылыг сянятинин ка-нонлары цзря сащманланыр. Ейван гаршысында цч ъаван шам аьаъы якилир: лакин бу шцмал аьаълар эюрцнтцнц юртмцр. Ясас сящня мейданчасы да, щасикагари дя паралел ики назик шалбандан ибарят сцращибяндля ящатяляниб. Ондан, якся-рян, яъинялярля баьлы пйеслярдя истифадя олунур. Актйорлар

114

бу заман сцращибяндин цстцня цстцня чыхырлар, бахышларыны диггятля сейрчиляря зилляйир вя мцяййян фасиля эютцрцб юз бядянляринин бцтцн аьырлыьы иля дюшямянин цзяриня сыч-райырлар. Бу, ситени сейрчиляря яъиня кими таныдан сигналдыр.

Дюшямя дя, кагами-ита адланан арха дивар да Нощ те-атрында гящвяйи рянэин мцхтялиф гатылыг нисбятляриндя олур. Сящняйя чыхмаг цчцн ики йол вар: биринъи йол актйору ка-гами-нощ ма адланан эцзэцлц отагдан (она “йашыл отаг” да дейирляр) бирбаша ейван-дящлизя чыхан маку-гути йолу-дур. Бу заман сящня фящляси эцзэцлц отаьы ейван-дящлиз-дян айыран пярдяни узун аьаъла галдырыр. Пярдя беш рянэли-дир вя она, йа аэе-маку дейирляр. Аэе-макунун йанында балаъа бир пянъяря олур ки, бу мономи-мадо пянъярясин-дян актйорлар сящняни эюря билир. Эцзэцлц отагда актйорлар эейиниб маскаларыны тахдыгдан сонра эцзэц гаршысында мцяййян вахт яйляшиб диггятлярини ъямляшдирирляр. Онларын беля давранышы щарадаса медитасийа мягамыны хатырладыр.

Бу отагда щямчинин сазяндяляр дя юз чальы алятлярини кюкляйирляр: просес йапонъа сирабе адланыр; она эюря ки, мусигичилярин бу сонунъу мяшги сейрчиляри тамашанын тез-ликля башланаъаьындан аэащ едир, йяни зянэ, сигнал фун-ксийасыны йериня йетирир.

Сящняйя чыхмаг цчцн икинъи йол ясас ойун мейданча-сынын сейрчийя мцнасибятдя саь кцнъцндя йерляшян алчаг гапыдыр ки, онун да хцсуси ады вар: КИРИДО-ГУТИ. Бу гапы васитясиля кокен (кйюэен амплуасындан олан аи персонажы иля гарышдырмайын), йяни кюмякчи персонал (сящня фящляси), сазяндяляр вя хор мцьянниляри сящняйя дахил олурлар. Ва-ки персонажы да бязян бу гапыдан эялир. Киридонун архасын-дан актйорларын грим отагларынын сащяси башлайыр. Бу са-

115

щяйя Нощ театрында гакуйа дейилир. Онлар да юз нювбясин-дя ичяри щяйятдян кечян юртцлц дящлиз васитясиля эцзэцлц отаьа битиширляр. Беляликля, мющтяшям бир театр комплекси щармоник бцтюв щалына эялир. Бу о демякдир ки, Нощ театр комплекси бир мемарлыг “мусигиси”, бир мемарлыг щармо-нийасы ичиня эюмдцрцлцб.

Сящня ики йеря бюлцнцр: • бутай - сейрчи салонуна дахил юн сящня (36 кв. м.) • атоъа - мусигичи вя кокенкаталарын мяскунлашдыьы арха сящня.

Юн вя арха сящнянин бирляшдийи хятт бойунъа сазяндя-ляр яйляширляр; беля ки, сящня дивары - кагами-ита - иля онла-рын арасында йарым метрлик мясафя сахланылыр. Бу, сящня мяканынын эенишлийи вя дяринлийи тяяссцратыны даща да эцъ-ляндирир; флейтачы (фуйеъа) тамашачыйа мцнасибятдя саьдан биринъидир, сонра ися тябилчиляр эялир. Нощ театрында цч тябил нювцндян истифадя олунур:

• котсуъуми; • отсуъуми (йа да окава); • тайко.

Оркестр цзвляринин статик вя ифадяли фигуру сящнядя санки ъанлы пярдя ямяля эятирир. Бу рямзи “пярдя”нин (тя-бил усталарынын) архасында ейван-дящлизин сящня иля говуш-дуьу хятт цстцндя кокен яйляшир. Тамашада онларын сайы ики дя ола биляр. Онун яйляшдийи йер Нощ театрында ко-кенъа адланыр. Ойун даима онун нязарятиндядир. Кокенин мяканы арха сящнядир, кагами-ита диварынын юнц вя орадан щеч вахт ойун заманы истифадя едилмир. Кокендян бир гя-дяр юндя, дящлиз-ейванын арха сящняйя битишдийи йердя аи амплуасында чыхыш едян актйор яйляшир вя театрда бу йер аиъа адланыр.

116

Бутайын юн хяттинин тян ортасындан киъащаси адланан 3-4 пилляли бир пиллякян сейрчи салонуна дцшцр. Бу пиллякян инди декор характери дашыйыр: Орта ясрлярдя ися тамашачылар ондан йарарланыб юз щядиййялярини севимли актйорларына чатдырыардылар.

Сящня планшетинин бцтцн нюгтяляринин юз ады вя фун-ксийасы вар. Бязиляри щаггында мян артыг мялумат верми-шям. Ейван-дящлиздян кечяркян Нощ актйорлары йалныз цч нюгтядя дура билярляр. Бу нюгтяляр вакаматсу - ъаван шам аьаълары- иля ишарялянир вя:

• ичи-нощ-матсу (биринъи шам), • ни-нощ-матсу (икинъи шам), • сан-нощ-матсу (цчцнъц шам)

адланыр. Онлара щямчинин мцвафиг олараг ъюсю, щясю вя кцсю дейирляр. Шам аьаъларынын бойу 1.2 м.-дян щцндцр олмур вя онлар архадан юня доьру балаъалашыр ки, актйор дящлиздян эяляркян перспектив вя сцряклилик дуйьу-су йарансын. Ейван-дящлиз, ясасян, ситенин сящняйя эялиши цчцндцр. Амма еля дя олур ки, гящряман бу мясафяни тя-лясик, сцрцшя-сцрцшя кечир. Бу заман сите юз илк сюзцнц сящнянин нанориъа нюгтясиндя сюйляйир.

Ситебасира, окоъен вя нанориъа нюгтяляри сящнядя санки цчбуъаг ямяля эятирирляр. Ситебасира ситенин диряйи-дир, ейван-дящлизин сящняйя бирляшдийи йердя дурур. Окоъен тябилчилярин юнцдцр, ситебасирайа паралелдир. Нано-риъа онларын арасында, лакин бир гядяр габагдадыр. Бундан ялавя сите сящнянин мяркязиндя дя дайанмаг имканына маликдир. Бу нюгтя синтйу, йяни “дцзэцн орта” адланыр.

Метсукебасира сейрчийя мцнасибятдя юн сол дирякдир; диггят диряйидир. Сящня юнц ися “сйюмен-саки” сюзц иля билдирилир. Бу нюгтяляр ситенин актив фяалиййят мяканыдыр.

117

Сите синтйу нюгтясиндя йа тярпянмяз яйляшир, нязярлярини (фикирлярини) метсукебасирайа йюнялдир, йа да рягс едир. Амма щяр бир щалда онун щярякят трайекторийасынын яввя-ли вя сону нанориъадыр, йяни адын бяйанедилдийи нюгтядир.

Ваки дя юзцнц нанориъа нюгтясиндя тамашачылара таныт-дырыр, сонра кечиб вакиъа нюгтясиндя бюйрц сейрчиляря сары яйляшир. Бура вакибасира диряйинин лап йахынлыьындадыр. Си-тебасира, метсукебасира, вакибасира вя фуебасира сящня дамынын дюрд диряйидир. Метсукебасира вя вакибасира юн, ситебасира вя фуебасира ися ики арха дирякдир. Фуебасира флейтачынын диряйи сайылыр. Бцтцн бунлар о демякдир ки, актйор сящнядя истядийи кими щярякят едя билмяз.

Сящня мейданчасында 8-10 няфярдян ибарят хорун йери вакибасира иля фуебасиранын арасында ябядилик мцяййянля-шиб. Бура ъиутаи-ъа дейилир. Хор щеч вядя юзцнцн отураг статик вязиййятини вя донуг мимикаларыны дяйишмир. Нощ театрында хцсуси ишыг еффектляриндян дя йарарланмырлар. Бу-рада диэяр еффектляр барясиндя дя чох дцшцнмцрляр. Йалныз сящнянин дюшямяси алтындан боьазы эетдикъя эенишлянян эил газанчалар нярдиван формалы тахта дураъагларын ичиня йерляшдирилиб тамашанын сяс еффектиня хидмят едир. Актйор-ларын фяалиййятинин эерчякляшдийи ясас ойун мейданчасы беля газанчаларын 7-си, ейван-дящлиз ися 3-ц иля тящъиз олу-нуб. Бу газанчалар яла резонатор ролуну ойнайырлар. Тама-ша бойу бу резонаторларын хидмяти нятиъясиндя сящня санки сещрли, мистик сясляр евъийиня чеврилир. Ситенин яйниня эей-дийи палтарын азаъыг тярпяниши заманы айрылан сяс беля та-машанын мусиги партитурасынын ваъиб щиссяси олур. Одур ки, щяр щансы бир артыг щярякят, жест, давраныш тамашанын сясляр щармонийасыны позмаьа габилдир.

118

Нощ театрынын сящня гурулушунда гяринялярдян бяри щеч ня дяйишмир. Неъя ки бу форма Едо дюврцндя мювъуд иди, инди дя елядир. Бу театрын ясас яняня эцдцкчцляри сайылан актйорлар да олдугъа консервативдирляр. Беля ки, онлар щятта эур ишыг сача билян прожекторларын хидмятиндян дя имтина ет-диляр вя йалныз биртящяр неон лампаларынын театрда мювъуд-луьу иля разылашдылар. Бу да сябябсиз дейил. Чцнки Нощ та-машалары та гядим заманлардан эцндцзляр эцн ишыьында, эеъяляр ися тонгал мяшялиндя, алов шюляляриндя ойнанылмыш-дыр. Она эюря дя адама еля эялир ки, дцнйада бу сящня мя-канындан даща мистик бир мякан булмаг чятиндир. Щярчянд бу мягамда щинд Катщакали театры иля Нощ театры арасында мцяййян паралелляр апармаг мцмкцндцр.

• Бу театрларын ян гядимляри Йапонийа яразисинин ики йерин-дядир. Онлардан бири Итсукусима адасынын мябядэащ сящ-нясидир ки, 1568-ъи илдя инша едилиб. Бу театр дяниз сащилиндя щцндцр даш дайаглар цзяриндя гярарлашыб. Одур ки, габар-ма вахты су эялиб сейрчилярин айаьы алтына чыхыр вя дянизин сяси тамашанын мусиги партитурасына дахил олур. Бунула да тябият сянятя максимал дяряъядя йахынлашдырылыр: дяниз Нощ тамашасынын гейри-рясми иштиракчысына вя щарадаса мяхфи мянанын, мистиканын дашыйыъысына чеврилир. Икинъи сящня комплекси Киото шящяриндя Ниси Щонганъи мябядин-дя 1595-ъи илдя тикилиб. Биринъи сящня даймйю Мори Мотона-ри, икинъиси Тойотоми Щидейюсинин сярянъамы иля уъалдылыб. Бу сящнялярдя инди дя тамашалар ойнанылыр. Щяр ил тапынаг-ларын яразиляриндя тонгал ишыьы алтында Нощ тамашалары ифа едилир ки, онлара да ТАЭИКИ-НОЩ дейилир.

119

5. Нощ театрында эейимляр вя ялбясяляр

Бир тяртибат системи кими Нощ театрында декорлардан ис-тифадя едилмир.

Ялбясяляр дя йалныз символик характер дашыйыб 4 нювя айрылыр:

• суйедогу - сящняйя чыхарылан лявазимат • тедогу - ялдя эютцрцлян предметляр • кодогу - узун мцддят сахланылан предметляр • зукуру моно - бирдяфялик истифадя цчцн предметляр

Нощ театрында ялбясяляряи, адятян, актйорларын юзляри щазырлайыр. Онлар чох йцнэцл, йыьъам вя садя олур. Сящня лявазиматы щяр тамаша цчцн мяхсуси шякилдя дцзялдилир. Актйорлар сящнядя бу ялбясялярдян йалныз предметин иша-ряси кими файдаланырлар. Мясялян:

• олсун ки, сящняйя няфис вя сялигяли шякилдя ишлянмиш бир гайыг эювдяси чыхарылсын. Мцмкцн ки, бу, бир-бириня паралел тярздя узадылмыш икиъя тахта иля билдирилсин. Сите бу тахталары йеря гойуб ичиндя яйляшярся, демяли, о, чайда гайыгла цзцр. Яэяр тахтадан кянарда айры адамлар да отурубларса, бу гайыгдакы сярнишинлярин чохлуьуну нишан верир.

Нощ театрында гайдадыр, ялбясяляр тамаша башламамыш-дан юнъя сящнянин бир кцнъцня, яксярян кокенляр дайан-дыьы йеря (кокенъа нюгтясиня) йыьылыр. Нощ театрында пинти-лик, диггятсизлик мцмкцнсцз бир ишдир. Бурада дюшямя, эей-имляр кирли ола билмяз. Щятта костйумун азаъыг гырышмасы беля йолверилмяздир. Эярчи сцрятли, динамик рягслярдян со-нра актйорун яйниндяки палтары язилярся, вя йа сач дцзцмц (парики) азаъыг позуларса, кокен щямянъя тамашаны дайан-дырыр, сонра актйора йахынлашыр, она лазым олан кюмяйи эю-стярир. Нощ театрында зянбил, сцпцрэя, гылынъ, кащин ясасы, ораг, долча вя диэяр предметлярдян дя истифадя едилир: бун-ларын щамысы рада реквизит - тедогу - сийащысына аиддир.

120

Беляляриндян бири, бялкя дя ян ваъиби, ЙЕЛПИКДИР ки,

йапонлар она ОГИ дейир. Нощ драмларында вя кйюэенлярдя щеч бир рол йелпиксиз кечинмир. Бу онунла баьлыдыр ки, йел-пик йапон милли костйумунун ян юнямли ялавясидир вя онун айрылмаз атрибутудур. Мялумдур ки, щяля ХЫ йцзил Йапонийасында беля бир адят олуб: ращибляр вя кцбар га-дынлар бир-бириляриня хцсуси щюрмят нишаняси олараг йелпик-ляр эюндярибляр. Орта чаьлар Йапонийасында естетляр юз ше-ирлярини йелпик цзяриня йазармышлар.

Йапон милли мядяниййятиндя йелпиклярин тянтяняси Нощ театрынын бядии-естетик мцстявисиндяки мювгейиля со-нуъланыр. Бурада йелпик мятндир, мянадыр, билдириъидир, эю-зялликдир. Нощ театрында йелпиклярин цч нювц актйорларын ис-тифадясиндядир:

• утива • тцкей • суъимеори

Биринъи нюв чинли персонажларын ялляриндя тутдуглары дяй-ирми, йыьылмайан, гатланмайан йелпикдир. Утива сящнядя эюрцнян яъиняляря дя верилир. Лакин онларын ишлятдийи утива-ларын дяйирми щиссяси даща ири олур вя ляляклярдян щазырланыр.

Нощ актйорларынын ян чох йарарландыглары йелпик тцкей-дир: ону асанлыгла йыьыб ачмаг мцмкцндцр; чцнки каьыз-дан щазырланыр. Тцкей йапонлар тяряфиндян иъад едилмиш йелпикдир. ХЫВ-ХВЫ ясрлярдя онлар бу йелпиклярдян бир зювг предмети кими бол-бол бящрялянирдиляр. ХЫЫ ясрдян етибарян ряггаслар бу йелпиклярдян рягс заманы да файда-ланмаьа башлайырлар. Беляликля, тцкей Нощ театрынын сящня-синя дя эялиб чыхыр. Гара вя ачыг рянэли тцкейляр 15 дилдян ибарят олур. Бу рянэляр бамбук аьаъы цчцн характерик ря-

121

нэлярдир. Гара рянэли йелпиклярдян гадын вя кишиляр, ачыг рянэлилярдян ися ращиб вя гоъалар истифадя едирляр.

Щяр бир драм ясяри ясасында щазырланмыш тамашада конкрет рянэи вя рясми олан йелпикляр ишлянилир. Буса йел-пийи символа, ишаряйя, ейщама чевирир.

• Нцмуня цчцн эютцряк гоъа Окинанын йелпийини. Бурада узу-нюмцрлцлцк, мцдриклик вя мющкямлик рямзи кими щямишя ча-наглы баьа, щаъылейляк вя шам аьаъы тясвир олунур. Танры йел-пикляри симург гушунун вя чичяклярин рясмиля бязядилир. Галиб сяркярдяни танытмагдан ютрц йелпик сятщиндя шам аьаЪинын будаглары арасындан галхан Эцняш чякилир. Дянизин ъошмуш дальалары цстцндя эюрцнян Эцняшся мяьлуб сяркярдяни билди-рир. Чичякляр йцклянмиш араба шякли тясвирлянян йелпик эюзял эянъ гыза мянсубдур. Диванялярин йелпийиндя щеч вахт гырмызы рянэ олмур. Бурада яксярян гызылы фонда пайыз эцлляри верилир. Ваки персонажынын, яэяр о, ращибдирся, йелпийиндя сярэярдан щяйатын символу кими булудлар ящатясиндя Ай рясм едилир.

Кйюэен йелпикляри цчцнся щеч бир канон йохдур. Яс-линдя кйюэенляр Нощ тамашаларына мясхяря кими дцшц-нцлцб вя интермедийа эюстяриляри сайылыр. Одур ки, онлар Нощ гящряманларынын йелпикляриндяки тясвирляря эцлцр, лаь едирляр. Мясялян, ялляриня гызылы торпаг цстцндя ири аь турп шякли олан йелпик эютцрцб ситени, вя щятта янянянин юзцнц беля мясхяряйя гойурлар.

Нощ театрында цчцнъц тип йелпик - суъимеори - мяишят йелпийидир: онунла маскасыз актйорлар, хор иштиракчылары сящ-няйя чыхырлар. Суъимеори йелпикляриндя тясвир даима ейнидир. Нощ театрынын Канъе мяктябиндя йелпик цзяриндя фцсцнкар шялаляляр, Щосйю мяктябиндя ися бештябягяли гыврымсач булудлар рясм едилир. Кйюэен персонажларынын йелпикляри дя мяктябляря эюря фяргляндирилир: Окура мяктяби думана бцрцнмцш ъаван шам аьаълары тясвирини, Иъуми мяктябися гар дяняъикляриля эюрцкдцрцлян мянзяряни цстцн сайыр.

122

Йелпикля давранмаг хцсуси сяняткарлыг вя усталыг тяляб едир. Нощ рягсинин вя пантомимасынын ваъиб елемен-ти йелпикдир. Йелпик сящня щярякяртинин, сящня давранышы-нын, позанын, жестин эюзяллийини, пластиклийини вя мянасыны естетик тярздя вурьуламаг васитясидир. Неъя ки йазыда мцяййян бир ъцмлянин ящямиййятини вурьуламаг цчцн онун алтындан гырмызы хятт чякилир, бах, еляъя дя йелпик сящнядя актйор давранышындан, онун жестиндян ютрц бу фун-ксийаны йериня йетирир. Нощ театрынын актйору йелпийин кюмяйиля дцнйанын, тябиятин шяклини ъанландырмаьа гадир-дир. Кйюэен актйорунун ялиндя ися йелпик саке цчцн финъ-ан да ола биляр, сойуг силаща да чевриляр. Нощ театрынын сящняси кяпяняк кими эюзял йелпиклярин рянэарянэ ойунларынын сялтянятидир.

Маска тахмыш сите персонажынын яйниндя олан костйум да ясл сянят ясяридир. Нощ театрында эейимляр ялван рянэли, бащалы парчалардан тикилир. Нощ театрында костйумлар сйюъо-ку адланыр вя парикляр, папаглар, кизуке дейилян ясас палтар-лар, уваги кими нишан верилян цст эейимляри, комоно адыйла танынан хырда яшйалар, йахалыг ери, йаьыш юртцйц коси мино, кямяр оби, сарьы щатимаки, парик баьы каъура дахилдир.

Костйум рянэляри ичярисиндя аь, гырмызы, гящвяйи, са-ры-гящвяйи, гырмызы-гящвяйи, тцнд эюй цстцндцр. Аь вя гырмызыдан алиъянаб рянэ тимсалында танрыларын, сарай яй-анларынын вя эюзяллярин костйумларында истифадя едилир. Ря-нэлярин мцхтялиф нисбяти гящряманын характери щаггында сейрчини ялавя олараг мялуматландырыр. Аь кимоно вя гыр-мызы кямяр танрыны нишан верир: о, тязя енержи вя эцъ тяяс-сцраты ойатмалыдыр. Эюзял ханымларын эейдийи кимоноларда гырмызы рянэин мювъудлуьу мцтлягдир. Гоъа гадынларын

123

эейиминдя ися гырмызы олмур. Киши вя гадын костйумлары-нын елементляри бир-бириндян фярглянмир вя щяр дяфя онлар-дан файдаланыб йени вариасийалар йаратмаг мцмкцндцр.

• Мясялян, тйюкен адланан костйум цстцндя ири эцл бязякляри чякилмиш ипяк парчадан щазырланыр, гызылы вя эцмцшц сапларла тикилир. Бу палтарда ряггася гадынлар чыхыш едир. Беля кимоно окути адланан ипяк шалвар-туманла эейилдикдя ряггасяни йох, щярбчини, дюйцшчцнц танытдырыр. Миъугоромо (узунголлу, хир-гя эюркямли либас) дейилян ляббадя-йапынъыны щям кишиляр, щям дя гадынлар эейинир. Бу, сяйащят вя иш палтарыдыр. Яэяр миъугоромону гадын эейинибся вя ялиндя бамбук аьаЪинын будаьыны тутубса, бу, йолларда сярэярдан эязян рущи хястя-дир. Яэяр миъугоромо чийинлярдян йухары йыьылыбса, бу о де-мякдир ки, персонаж ъидди шякилдя ишля мяшьулдур. Нощ персо-нажларынын эейимляринин билдирдийи символик мяналар щяддин-дян артыг дяряъядя чохдур.

Бу театрда щятта ади йахалыглар беля ишарядир. Латын В

щярфи формасында олуб шах дайанан ялван йахалыглара йа-понлар ери дейирляр. Алиъянаб персонажлар щямишя аь рянэли ерилярдя олурлар. Шащзадя вя танрыларын йахалыглары да аьдыр. Ачыг мави ерини сярсям гадынлар вя ваки персонажлары да-шыйыр. Гящвяйи рянэли йахалыг ращиб вя гоъалара мяхсус-дур. Эюй ери гязябли танрыларын, щярбчилярин вя яъинялярин эейимляриндя олур.

Нощ театрында ситенин костйуму щямишя юз рювнягиля се-чилир. Бу персонажы ифа едян актйор цст-цстя бир нечя кимоно эейинир вя ахырда аьыр мащуд парчадан щазырланмыш палтар-ляббадяни чийниндян ашырыр. Ситенин эейими бир гайда олараг бащалы, шах парчалардан бичилир. Онун палтарынын цзяриндя щя-мишя зяриф сапларла кяпяняк, сусуки будаглары, бюйцк банан йарпаглары формасында тикмяляр ишлянир. Ваки персонажларынын эейими бир гядяр садядир, лакин эюзяллик, зювг бахымындан онлар щеч дя сите палтарларындан эери галмыр. Нюкярлярин

124

костйумлары адятян йашыл, ачыг вя тцнд йашыл рянэдя олур. Мцасир йапон Нощ театрында 94 костйум нювц мялумдур. Бу костйумлар актйорларын дяйярли сярвятидир: онлар нясилдян нясля фяхр вя гцрур щиссиля ютцрцлцр. Чаьдаш дюврцмцздя дя онлар кющня нцмуняляря уйьун тярздя тикилир.

Канйами вя Ъоами заманында костйумлар чох садя олурду. Сонрадан ися онлар тядриъян задяэанларын, рущани-лярин вя щярбчилярин мяишят эейимляриня охшамаьа башлады. Бу, Нощ театрынын кцбарлашмасы вя кцбар тябягянин зювгцнцн мядяниййятдя щаким мювге тутмасы иля баьлы иди. ХВ ясрдян ися задяэанлар арасында актйорлара юз ба-щалы палтарларыны щядиййя кими вермяк яняняси дябя мин-ди. Нощ театрынын музей експонаты кими горуйуб индийяъян сахланылмыш ян гядим костйумлары шюэцн вя задяэянлары ишаряляйян эейимлярдир. Канъе мяктябиндя бир вахтлар шю-эцн Йюсимасанын тамаша заманы яйниндян чыхарыб актйо-ра баьышладыьы щаппи (тцнд йашыл рянэли елегант жакет) мца-сир дюврцмцзядяк эялиб чатмышдыр вя янянянин Ортачаь йапон мядяниййятиндя гядяринъя эялишдийини эюрцкдцрцр.

6. Нощ театрынын маскалары МАСКА (йапонъа номен вя омоте) Нощ театрынын ене-

рэетик нцвясидир. Тясадцфи дейил ки, бу театры бцтцн дцнйа мядяниййяти “маска театры” кими таныйыр. Нощ театрынын маскалары МАСКА-АМПЛУА гисминдя тясниф олунур вя 5 група айрылыр:

• гоъа маскалары; • киши маскалары; • гадын маскалары;

125

• танры, рущ, яъиня маскалары; • хцсуси персонажлар цчцн маскалар.

Бу эцн Нощ театрында 86 адда маска мялумдур. Щяр актйорун адятян бир нечя маскасы олур. Пйес цчцн сечдийи маскадан асылы шякилдя актйор юз персонажынын характери-ни бу вя йа диэяр тярздя йозуб мяналандырыр. Бу театрда маска нигаб характери дашымыр. О, гящряманын мяьзинин, мащиййятинин, ич мянасынын ифадячисидир. Маска персонажын якизи дейил, щягигятидир, щягиги цзцдцр, йуэен дейилян мяхфи идейаны, мянаны, рущун эизлинлярини яйаниляшдирян ейщамдыр.

Нощ маскаларыны щямишя парикля бирэя тахырлар. Цч па-рик нювц вар:

• катсура; • таре; • касира.

Катсура гадын маскалары цчцндцр, гыса парикдир, гу-лагларын цстцнц вя бойну йахалыьа гядяр юртцр. Таре танры-ларын эейиндийи парикдир. Бу парикдя ойнайан актйорлар башларына мцтляг шлйапа вя йа таъ гойурлар. Касира парики кцряйя вя топуьа кими узанан сач дцзцмцдцр. Гара каси-ра кишиляр, гырмызы яъиняляр, аь ися гоъалардан ютрцдцр. Парик енли, декоратив, сцслямялярля ишлянмиш лент васитясиля гафайа бяркидилир.

Йапон мядяниййятиндя бир сыра яшйалар кими Нощ мас-калары да еъазкар, мистик гцввянин дашыйыъысы сайылырлар. Бу да Йапонийада юзцнямяхсус бир инанъдыр. Нощ актйору щеч вахт йеря дцшмцш театр маскасынын цстцндян адлайыб кечмяз. Бу театрда маскалар мцгяддяс бцтляр гисминдя горунуб сахланылыр. Актйорлар маскайа, маска устасына, онун хатирясиня даим бюйцк щюрмят вя ещтирамла йанашыр-

126

лар. Щятта Йапонийада ъансыз тахта маскалара ад вермяк дяби дя мювъуд олмушдур. Бу маскалар яксярян онлары дцзятмиш устад сяняткарларын шяряфиня адландырыларды. Мяс., “ъ(дз)о-онна” гадын маскасы ону кютцкдян овуб чыхармыш Ъоами адлы устанын исмиля баьлыдыр.

Йапонийада Едо дюврцнядяк танынан маскалар - гяди-ми маскалар - щоммен, йяни щягиги, адландырылмышдыр. Бундан сонра йарадылмыш маскалара ися утсуси, йяни сурят маскалар дейирляр. Нощ театр маскаларынын ясл фяхредиляси бир тарихи вар.

Щяккак (ойуъу) пешяси Йапонийада йалныз ХВЫЫ йцзилдя мейдана эялмишдир. Нощ маска тарихи бяйан еляй-ир ки, илк маскалар эуйа ки танрылар тяряфиндян дцзялдилиб. Цстялик щяля буну да дейирляр ки, маскалар ВЫ ясрдя йаша-мыш император Ъйогу Тайсинин юз ялинин ишидир. Бу, Нощ маска тарихинин мифоложи мярщялясидир.

Амма факт бундан ибарят ки, Нощ театрындан юнъя ЙЫЫЫ ясрдя Йапонийада юз чичяклянмя чаьларыны йашайан эига-ку (Будда мябядляриндя ойнанылан мистерийа нювц) сяня-тиндя дя маскалардан истифадя едилмишдир. Щярчянд мцтя-хяссисляр онлары “тямиз” йапон маскалары билмирляр. Щяр-чянд бцтцн бунлары бирбаша шякилдя Нощ маскалары иля баьламаг профессионал сяриштясизликдир. Чцнки маскалар щеч Нощ театрынын експерименти дя дейил: онлар бу театрын йараныш формасынын айрылмаз щиссясидир.

Йапон театршцнаслыьы Х-ХВ йцзиллярин Нощ маска ус-таларындан 10 няфярин адыны дягиг билир: Никко, Мироку, Йасйа, Бунъе, Татсуйемон, Сйакуъуру, Щими, Ети, Ко-уси, Токувака. Тарих йалныз бу 10 устанын щазырладыглары маскалар щаггында мялуматлыдыр. Эцман олунур ки, бу

127

дювр сяняткарлары маскалара юлмцш шяхслярин цз ъизэилярини щякк едирмишляр. Бу версийа даща чох ращиб-уста Щиминин ады иля ялагядардыр. ХВЫ яср ъями 6 щяккакын адыны ачыг-лайыр: Ъоами, Сйцнвака, Тигуса, Фукураи, Щураи вя Сан-кобо. ХВЫЫ йцзилдян етибарян ися сянятин бу сащясиндя ихтисаслашмыш аиляляр давамлы фяалиййят эюстярирляр. Бу исти-гамятдя ян мяшщур ад Етиъен аилясиня мянсубдур.

Маска дцзялтмяк Йапонийада, тябии ки, хцсуси бир ся-нят щесаб олунур. Бу сянят хырда деталларына гядяр пешя ядябиййатында ишыгландырылыр. Маска йапон чинары щиноки-дян овулуб чыхарылыр. Чцнки бу аьаъ олдугъа йцнэцл вя йумшагдыр: асанлыгла йонулур. Щиноки рянэляри дя юзцня йахшы щопдурур. Маска цчцн идеал материал йалныз Кисо чайынын вадисиндя битян чинарлар сайылыр. Аьаъдан эирдин кясилдикдян сонра 10-12 ил мцддятиндя ашыланыб лазыми вя-зиййятя эятирилир. Яввялъя эирдин 5-6 ил чайын йатаьында су ичиндя сахланылыр вя бир о гядяр дя тябии цсулла гурудулур. Бунунла аьаъ там тямизлянир вя давамлы олур.

Юнъя гурудулмуш эирдиндян дяйирми дилим-тябягяляр мишарланыб эютцрцлцр. Йонма бу эирдин дилиминин цстцндя апарылыр: конаси, йяни “кобуд йонма” башлайыр. Уста ал-нын, йанагларын, аьзын вя бухаьын йерлярини тягриби шякилдя мцяййянляшдирир, артыг щиссяляри балаъа чякиъ вя бычагла гопарыб эютцрцр. Кечир ямялиййатын икинъи щиссясиня: буна коъукури, йяни “бцтюв емал” дейилир. Сонра о, гашыгвари искяня - магариноми - иля масканын ичини гарпыз кими ойур. Ахырда маска цз вя арха тяряфдян лайигинъя щамарланыр, лакланыр.

Нювбяти мярщяля рянэлянмя просесидир. Биринъи олараг масканын цзцня 15 гатдан ибарят рянэ астары чякилир. Аста-

128

рын тяркиби дяниз балыггулаьыларындан щазырланыр. Онун кю-мяйиля аьаЪин тябии рянэ фону итирилир. Бу астар яслиндя щеч дя рянэ дейил, щарадаса сыйыг хямир кими бир шейдир вя го-фун адланыр. Гофунун щяр цч гатындан сонра маска сумба-та каьызы иля гашыныб щамарланыр.

Маска цчцн рянэ ися хырда дяняли тябаширдян дцзялдилир. Бу рянэ маскайа беш дяфя вурулур. Рянэлянмя идеал вя-зиййятя эятирилиб гуртараркян маска щися тутулур ки, онун эюркяминдя бир гядимилик - “косйюку” - пейда олсун.

Масканы щися вердикдян сонра она цз ъизэиляри чякилир. Биринъи олараг гырмызы рянэля додаглар, гара сцрмя иля эюз-ляр рянэлянир. Эюзлярин рянэлянмясиндя дя гырмызы рянэдян истифадя едилир. Нящайят, гашлар гойулур. Ишин ян чятин вя мясулиййятли мягамы сачларын маска цзяриндя чякилмяси-дир. Бундан ютрц уста няфясини сахлайыб ири топалы фырча иля са-чы бир дяфяйя маскайа “отуртмалыдыр”. Сачын кям-кясирляри ахырдан-ахыра назик фырча иля дцзялдилир. Уста бу вахт гара тушдан файдаланыр. Бу “ямялиййат” йалныз киши маскалары цчцндцр. Гадын маскаларына чякилмиш сач эяряк олмур.

21.1х13.6х6.8 см. юлчцляриндя (киши маскалары бундан да кичикдир) олан маскалар ади инсан сифятини юртмяйя бяс етмир. Бу да бирбаша шякилдя йапонларын естетик мядя-ниййятиндя гябул олунмуш эюзяллик параметрляриня сюйкя-нир. Классик эюзяллик стандартына эюря кцбар инсанын ъцсся-ли бядяниндя балаъа гафа олмалыдыр. Гадынын щцндцр эениш алны ися онун ясл-няъабятинин билдириъисидир. Одур ки, йапон гадынлары макийаж заманы юз щягиги гашларыны тяртямиз йо-луб онлары алнын ян йухары щиссясиндян чякирдиляр. Одур ки, Нощ гадын маскаларында да гашлар щямишя йухарыдан гой-улурду. Щеч дя ябяс дейил ки, бцтцн дцнйа Нощ театрыны

129

йапонларын милли тарихи дябляринин вя естетик яняняляри-нин сахланъ йери кими дяйярляндирир.

Маска йалныз сите персонажындан ютрцдцр. Надир щалларда ъуре ролларынын ифачылары да маска эейинирляр. Ваки дя маска эейинмир: онун юз шяхси цзц донуглашыб, ифадясизляшиб мас-кайа чеврилмялидир. Хор цзвляри, кокен вя сазяндялярин цзляри дя щеч бир емосийа эюрцкдцрмямялидир, йяни бир нюв маска олмалыдыр. Маска персонажын дахили овгатынын айна-сыдыр: о, актйора сящня образыны йаратмаьа кюмяк едир. Она эюря дя актйор йцксяк сянятчи пешякарлыьына йийялянмялидир ки, маскадан юз мягсядляри цчцн истифадя едя билсин. Нощ актйорундан ютрц ян чятин мясяля маскайа, яэяр беля де-мяк ъаизся, ъан вермякдир, ону дирилтмякдир. Гадын маска-лары иля давранмаьын янэяли даща бюйцкдцр. Бунун да баш-лыъа сябяби одур ки, гадын маскаларынын цз ъизэиляри, сифят ифадяляри дягиг, конкрет щеч ня билдирмир: онларын цзцндя щямишя гейри-мцяййян “йарымифадя” вар. Мцмкцн дейил ки, дейясян, бу маска емосионал эярэинлик, йохса рущи са-китлик овгатыны тяъяссцм етдирир. Артыг бурада щяр шей актйо-рун сяриштясиндян, мящарятиндян, баъарыг вя интуисийасын-дан асылыдыр. Башын азаъыг тярпяниши, ишыг ойнашмасы маска-нын ифадясини щямянъя дяйишдирир. Башы ашаьы саланда мас-канын цзц кюлэялянир вя еля тяяссцрат йараныр ки, бу, гямли адамдыр вя йа дцшцнъялидир. Актйор башыны дик тутдугда ися маска бцтювлцкдя ишыгланыр вя шадлыг, севинъ, хошбяхтлик билдирир. Таъики-Нощ, йяни тонгал шюляляриндя ойнанылан Нощ тамашалары, заманында бу еффектин бядии-емосионал тя-сири даща эцълц олурду.

Нощ театрында маска иля давранмаьын юзц артыг бир ус-талыгдыр. Щяр актйор буну асанлыгла ялдя едя билмир. Яв-

130

вялъя цмуми ганунлар мянимсянилмялидир. Тамаша зама-ны ейбяъяр эюрцнмямякдян ютрц актйор сярт щярякятляря йол вермямялидир. Маска цзя кип отурмалыдыр. Ону тахма-мышдан юнъя актйорлар цзляриня йумшаг каьыза бцкцлмцш чит парча йапышдырырлар. Бу парча тяри, нямишлийи юзцня щоп-дурур. Сонра маска цзя ипляр васитясиля тарым дартылыб бяр-кидилир. Якс тягдирдя актйор щеч ня эюрмяйяъяк. Чцнки маскадакы эюз дяликляри чох йыьъамдыр. Маска эеймиш актйор йалныз сон ъярэялярдя яйляшмиш сейрчиляр групуну эюрцр. Айагларынын алтына ися актйор масканын бурун дялик-ляриндян бахыр. Нощ театрында эянъ актйорлардан биринъи бу тяляб олунур ки, онлар сящнядя чашыб кимяся вя йа няйяся тохунмасынлар. Нощ театрында актйорун сящня дуйуму тягрибян дцнйанын корлар тяряфиндян гавранылмасыны хатыр-ладыр. Парадоксал щалдыр ки, кор персонажларын эюз бябякляри цчцн сахланылан дяликляр даща бюйцкдцр.

• Маска Нощ театрында щям дя актйорун бир сянятчи кими кечдийи инкишаф йолунун эюстяриъисидир, ейщамыдыр. Беля ки, 20 йашынадяк актйорлар йалныз эянъ дюйцшчц вя гызларын ролларыны ойнайа би-лярляр. 30 йашындан етибарян онлара танры, яъиня вя аьлыны итир-миш гадынларын образлары тапшырылыр. 60 йашындан ися актйорлара ъаванлыьында щяддян зийадя эюзял олмуш гадынларын ролларыны гоъа маскасында тягдим етмяк имканы верилир. Она эюря Нощ театрында маска актйор камиллийинин нишанясидир. Еля бу сябяб-дян дя 6 йашлы ушаьа биринъи дяфя символик олараг театрын Окина адланан ян гядим гоъа маскасыны эейиндириляр: беля щесаб еди-лир ки, бу, щямин ъоъуьун Нощ дцнйасына алдыьы мящрямлик вя-сигясидир.

Актйорун маскайа мцнасибяти мцгяддясдир. Тамаша-габаьы актйор масканын цстцня дуз вя дцйц сяпир, юзц ися саке ичир. Бу бир нюв онун сянятчи гцслцдцр. Йалныз бу айиндян сонра актйор масканы цзцня тахыр вя узун мцддят

131

сцкут ичиндя эцзэцйя баха-баха дайаныб дурур. Бу заман актйор санки юзц иля, юз фярдиййятиля “видалашыр” вя дахилян персонажла ейниляшир. Одур ки, НОЩ ТЕАТРЫНЫН ТАМАША-СЫ ЩЯР БИР ВАХТ ИНСАН РУЩУНУН МИСТЕРИЙАСЫДЫР.

Кйюэен маскалары ися чох аздыр вя онлар 4 ясас кате-горийада ъямляшир:

• танрылар; • рущлар; • инсанлар; • щейванлар.

Яксярян “кйюэен” дейилян фарс сящняъикляри маскасыз ифа олунур.

Шиширтмя кйюэен маскаларынын характерик ъизэисидир. Щятта физики ейбяъярлик вя гяддарлыг беля кйюэен мас-

каларынын эюрцнцшцндя эцлцш доьурур. Адятян, актйор кйюэен тамашаларында гадынлары эюстярмяк цчцн маскадан файдаланмыр. Йалныз аилясиндя бядбяхт ярлярин арвадлары ото адланан чиркин бир маска эейинирляр. Йастыланмыш бу-рун, донуз йанаглары, меймун алны, салланмыш бухаг бу маскалары чох эцлцнъ еляйир. Оъи, йяни “Баба” маскасы мянян позьун гоъалары лаьа гоймагдан ютрцдцр.

7. Сящня давранышы, рягс вя мусиги Нощ театрында ролун рясми, рягс, мусиги, няьмя, даны-

шыг тярзи яввялъядян канон-гялиб, партитура шяклиндя мювъуддур. Ойун техникасы Нощ театрында стилизя едилмиш рягс-пантомима кими баша дцшцлцр. Сящня давранышы бцтювлцкдя 250 садя щярякятляр топлусундан ибарят ката (форма, модел) системиня ясасланыр. Нощ театрында актйора, илк нювбядя, йеримяйи юйрядирляр. Бу хцсуси бир йеришдир,

132

щарадаса балетваридир. Юнъя дабан дюшямя иля сцрцшдцрцлцр, сонра пянъя сящня планшетиня йа бяркдян чырпылыр, йа да ещмалъа, сакитъя гойулур.

Нощ театрында щяр бир щярякятин символик мянасы вар. Мясялян:

• сиори адланан силсиля жестляр кядяр вя йахуд эюз йашлары билди-рир: бу заман йелпик гатланыб аьзы ашаьы тушланыр, саь вя сол (мяктябин янянясиля баьлы) овуъ астаъа цзя йахынлашдырылыб эюзляр фювгцндя сахланылыр, бахышларса йеря дикилир. Нощ теат-рында гям, гцсся, бядбин овгат беля ифадя олунур. Ъуки-нощки жестляр силсиляси Ай сейриня дайанмыш бир йолчуну таныт-дырыр. Бу заман актйор ачыг йелпийи сол чийниня тохундурур, цзцнц саьа чевириб чянясини азаъыг йухары галдырыр: эцйа ки, саь чийни цстцндян сямайа бахыр.

Сящнядя ара-сыра реал, щяйати жест вя позалар да эюрцнцр. Тязим, шящадят жести эерчякликдя олдуьу кимидир. Лакин онлар да юз ифа манерасына эюря символик жестлярдян сечилмир. Сящня дюшямясиня вурулан ади айаг зярбяси беля мятндян асылы шякилдя щям гязяб, щям дя севинъ тя-защцрц ола биляр. Нощ театрында ролун пластик рясми щеч вя-дя образын характериля баьлы олмур. АКТЙОР НОЩ ТЕАТ-РЫНЫН ОЙУН МЕЙДАНЧАСЫНДА ЩЯМИШЯ ОВГАТЛАР МЯНЗЯРЯСИНИ СЯРЭИЛЯЙИР. Бурада конкретлик щяр за-ман максимал цмумиляшдирмяляр васитясиля ифадя едилир. Нощ тамашаларынын бязяйи сайылан рягслярин ящямиййяти дя бу бахымдан сон дяряъя бюйцкдцр.

Беш пйес силсилясинин щяр бири цчцн мцяййян рягсляр шябякяси мювъуддур. Биринъи силсилянин рягсляри бунлардыр:

• ками-нощ маи (ъаван танры рягси); • синно-ъю-нощ маи (гоъа эюрцнян танрынын арам рягси); • тйу-нощ маи (сяма пярисинин рягси); • хатараки (горхмаз вя гязябли танрынын рягс-пантомимасы), • гаку (екзотик танрынын рягси);

133

• сиси-маи (шир рягси); • кагура (синтоист мябядиндя ойнанылан мистерийа рягси).

İкинъи силсилядя бир рягс вар: • какери.

Гыса вя енержили бу рягс-пантомима дюйцшчцнцн юлцм мягамында вя ъящяннямдя чякдийи изтираблары эюрцкдцрцр.

Цчцнъц силсилянин: • ъю-нощ маи

рягси тамашанын ян зяриф вя ян йаваш рягсидир. Дюрдцнъц силсилядя рягсляр мцхтялифдир: • тйу-нощ маи; • какери; • инори (рущлары вя яъиняляри рам едян гызьын рягс).

Бешинъи силсиля пйесляриндя: • кйц-нощ маи • самбйюси

рягсляри ифа едилир. Кйц-нощ-маи щеч бир хцсуси ады олмай-ан динамик пантомима рягсидир. Самбйюси ися ъошгун рягс сайылыр. Бцтцн рягсляр ичиндя ян мцряккябляри яъиняляря мяхсусдур. Чцнки онлар сцрятли фырланьыъ щярякятляриндян вя щцндцр тулланышлардан ибарятдир. Анъаг щятта бурада да статика (пауза-поза) вя давраныш тямкини рягсин естетик эюзяллийинин ваъиб елементидир. Бу рягсляр заманы актйо-рун бир нюмряли мягсяди щадисянин мистерийа атмосферини эюрцкдцрмякдир. Беля мягамларда актйор санки медиу-мун (фалчы, бахыъы, овсунчу) транс, екстаз йашантылары ичиндя булундуьу кими ряфтар етмялидир. Йалныз бу ъцр вя-зиййятдя йуэенин бядии тяъяссцмц баш веря биляр.

Нощ актйору тамаша заманы рягс етдийи мягамларда инсан бядянинин пластиклийини, онун чевиклийини, йцнэцл-лцйцнц, еластиклийини дейил, инсан бядянинин аьырлыг вя мющтяшямлийини юн плана чякир: щярякятляр йа чох лянэ,

134

йа да илдырым сцрятиля йериня йетирилир. Рягсин щяр бир та-мамланмыш фрагменти фикся едилмиш статик поза иля со-нуъланыр. Нощ театрында рягс щямишя гящряманын тябиятиня вя драмын цмуми психоложи гайясиня эюря сечилир.

Нощ драмынын сящня тяъяссцмцнцн мягсяди мятни, сюзц мяканда эюрцкдцрмяк, ону мусиги образларында сяс-ляндирмякдир. НОЩ ТЕАТРЫ ВОКАЛ СЯНЯТИДИР. Бурада мятн данышылмыр, бир нюв зцмзцмя едилир, литурэийа кими, юзцнямяхсус мярсийя кими охунур. Нощ театрында няьмя ифачылыьы буруналты мызылдамадыр. Мусиги бу театрда тама-ша ритминин партитурасыдыр. Нощгаку-до жанрында мусиги щеч дя вокал партийалары иля гайнайыб гарышмыр вя ойнаны-лан тамашанын мцшайятчисиня чеврилмир. Мусигинин мягся-ди драмын мяняви атмосферини ашкарламаг, тамашанын рит-мини тяшкил етмякдир. Бу театрда пйесин мятнини диля эятир-мяк цчцн ики цсул вардыр:

• йювяэин - зяиф охума • сйюэин - эцълц охума.

Интонасийанын характери сейрчийя персонажын овгатындан хябяр верир. Нощ театрында актйорун сюз ифачылыьы сящня да-нышыьы йох, сящня нитгидир. Бу нитгдя самитляр хцсусиля узадылыр, актйор сюзц санки боьазында “гайнадыб” сюйляй-ир. О, щятта аьзыны эениш ачдыгда беля дишлярини эюстярмир. Беля олдугда ися диксийа кюкцндян дяйишир.

Пйес мусиги бахымындан да 40 кичик парчайа (сйюдан) бюлцнцр. Бядии ясярин мусиги структурунун юзэцрлцйц ора-да истифадя едилян кичик данларын характер мцхтялифлийиндян асылыдыр. Бу данлардан йалныз гябул олунмуш ардыъыллыгла ис-тифадя едиля биляр. Мясялян, сидай (башланьыъ) вакинин сящ-няйя эялишинин мцшайятчисидир. Бундан сонра нанори (адын

135

бяйан едилдийи нюгтя) мягамынын мусигиси ешидилир. Иссей гящряманын сящняйя эялишинин мелодийасыдыр.

Бцтцн данлар цч ритм типиня сыьышдырылыр: • щира-нори - сялис охума

• тцнори - орта охума

• онори - бюйцк охума

Нощ театрында бцтцн тамаша, прозаик щиссялярдян баш-га, мусиги сядалары алтында ойнанылыр. Амма демяк олмаз ки, Нощ театрында мусиги мцшайятчи функсийасыны эерчяк-ляшдирир. Мусиги вокал партийалары иля вящдят тяшкил елямир, лакин онлара зидд дя эетмир. Бурада мусиги там мцстягил шякилдя мювъуддур, тамашанын вя тамашада охунан мят-нин йарашыьыдыр, бязяйидир.

Нощ “оркестри” щайаси сюзц иля билдирилир: щон бутай иля ато-ъа сярщядиндя яйляшир. Мусигичиляря ися щайасиката дейи-лир. Бу “оркестр” узунлуьу 37.5 см. олан бир флейта (фуе) вя цч тябилдян ибарятдир. Флейта (нощкан - Нощ флейтасы) бам-бук аьаъынын мцхтялиф нювляриндян щазырланыр вя гамыша бцкцлцр: бу алят цч щиссялидир, эейдирилмя принсипи цзря гураш-дырылыр. Беляликля, бир флейтада цч бамбук аьаъы тямсил олунур. Флейтада “йедди цстяэял ики” нисбятиндя дяликляр вар.

Котсуъуми (щцндцрлцйц 25, диметри 15 см.) дайча, отсуъуми вя йа окава юкцз дярисиндян чякилмиш тябилляр-дир. Онларын саьанаьы эилянар аьаъындан кясилир. Котсуъу-ми саь чийин цстцня гойулуб чалыныр. Отсуъуми ондан бир гядяр бюйцкдцр вя онун йери сол будун цстцндядир. Боьуг, кцт сясляр биринъийя, Ъинэилтили, эур сясляр икинъийя мяхсусдур: алятлярин щяр икисини гатланыб-ачылан кятиллярдя яйляшибдилляндирирляр.

136

Тайкону (щцндцрлцйц 14, диаметри 28 см.) ися гоша-наьара кими бати адланан 23 см.-лик чубугларла чалырлар. Тайконун цзяри иняк дярисиндян чякилир. Флейта кими тай-кону да сейъа позасында яйляшиб ифа едирляр.

Мусигичиляр юз алятляриня эюря беля адланырлар: • фуеката • котсуъимиката • отсуъумиката • тайкоката

Нощ театрында “ъиутайи” адланан вя тяркибиня, байаг дедийимиз кими, 8-10 няфяр адам дахил олан хор сящнядя ики ъярэя иля яйляшир. Онларын щяр биринин йанында бцкцлц йелпик олур. Няьмя охунушундан юнъя хор цзвляри йелпиклярини ачыб йухары галдырырлар: сонрадан йелпийи гатлайыб тязядян йеря гойурлар. Мусигичилярин вя хор цзвляринин цзц тамаша бойу санки маска кимидир, статикдир, ифадясиздир. Нощ теат-рында щяр бир пйесин сящнялянмя мцддятинин 30 дягигядян 70 дягигяйядяк узанмасы мцмкцндцр вя бу, сейрчи тяря-финдян ади щал кими гавранылыр. Йапон мядяниййятинин сещрли дцнйасы Нощ театрынын сящнясиндя эцзэцлянир.

8. Нощ театрында актйор тярбийяси

Бцтцн дедикляримиздян айдын олур ки, ролун сящня ряс-

ми, нитгин, охумаларын характери юнъядян актйора мялум-дур вя о, йалныз тяклиф едилян шяртлярин дягиг иърачысыдыр. Бурада актйорун ясас вязифяси йуэени бялиртмяк, ону эюрцмлц етмякдир. Йуэен мяхфи мянадыр, драмын дахили атмосферинин ъювщяридир. Нощ театрында идейа да емосио-нал йашанты васитясиля ачыгланыр. Йуэенин сящня тяъяссцмц

137

цчцн щяр актйорун юз бянзярсиз цслубу вар. Бу баъарыг бир нюв рущсал импровиздир. Ъоами буну ЩАНА, йяни “чичяк” адландырыб. Бу яфсаняви актйорун “Цслуб чичяйи щаггында рявайят” (цслубун ъювщяри кими баша дцш!) рисаляси дя актйорун сящнядя йуэени тяъяссцм етдирмяк йолларыны аш-карламаьа щяср олунмушдур. “ЧИЧЯК” (ъювщяр) сяняткар мящарятинин, устад дяст-хяттинин символик терминоложи бил-дириъисидир. Бу еля бир щалдыр ки, йолу эедя-эедя мяхфи мя-нанын там дяркиня эялиб чыхырсан.

Ъоаминин театр нязяриййяси ясасында артыг ХВ йцзилдя актйор щазырлыьындан ютрц дягиг систем мювъуд иди. Йапоний-ада театр мяктябляри “МЯКТЯБ-ЕВЛЯР” тимсалында форма-лашмышды. Щяр мяктяб-евин устады, бюйцйц, башчысы варды вя о, щяр щансы бир конкрет Нощ труппасынын ойун янянялярини, репертуарыны эянъ нясиллярдян ютрц горуйуб сахлайан яъдад гисминдя гавранылырды. Сон заманлара гядяр Нощ театрында актйорлуьун сирляри, щяр мяктябя хас тякрарсыз хцсусиййятляр варислик принсипи цзря нясилдян-нясля ютцрцлцб. Актйорлуг йа-пон мядяниййяти шябякясиндя щеч вядя пешя сайылмайыб; ону щямишя щяйат йолу, щяйат тярзи кими анлайыблар.

Эцндоьан юлкясиндя сяняткарлыг щеч бир вахт фярдин фи-зики вя мяняви камиллийиндян кянарда тясяввцр едилмяй-иб. Бурада да актйорун тярбийя цсулу УСТАД-ШАЭИРД принсипиня сюйкянир. Шаэирд щяр эцн дяфялярля устадын эюр-сятдийини тякрар етмялидир: о, щарадаса Шярг ялбйаха дюйцшцнц юйрянян идманчыйа бянзяйир. Тялим просесинин щеч бир мярщялясиндя актйордан ролун анализи, образын, ха-рактерин психоложи тящлили тяляб олунмур. Сянятчи эцндялик тякрарлар заманы интуитив шякилдя дуймалыдыр ки, она кон-крет шяраитдя ня лазымдыр: интеллектдян файдаланмаг мясля-щят эюрцлмцр.

138

Бурада щяр шейин башланьыъы дуйумлар, йашантылардыр. Актйор ролу юз кюрпяситяк ичиндя бюйцтмялидир вя ону ся-нят дцнйасына бу вярясяликля эятирмялидир: рол актйорун вариси олмалыдыр. Ъоами бу щаляти КУРАИ адландырыр: бу, щяр шейдян юнъя, ляйагят билдириъисидир. Кураи защирян актйорун мцтляг сцкунят вязиййятиля онун интенсив дахи-ли щяйатынын бирэялийинин, вящдятинин ишарясидир.

Нощ театр мяктябляринин ясас мягсяди актйора дцнйа-ны интуитив тярздя гаврамаг, дярк етмяк баъарыьыны ашыла-магдыр. Тялим-тярбийя просесиндя етик мясяляляр дя юн планда дайаныр, щяйа, шяряф, гцрур щисси олдугъа цстцн ту-тулур. Шаэирдляр бу мяктяблярдя аскетик щяйат тярзи кечи-рирляр вя талейин онлар цчцн сечдийи АМПЛУАНЫ ляйагят дуйьусу иля гябул етмяйи юйрянирляр. Бу о демякдир ки, Нощ театрынын янянясиня эюря ваки персонажларыны ойнамыш актйорун аилясиндя доьулмуш ушаг щеч вахт сите кими сящ-няйя чыха билмяз. Щягиги устад мящаряти юз сянятиня даи-ми хидмят заманы мейдана эялир. Нощ актйору цчцн ян пис ъизэи юзбашналыг вя мцштябещлик сайылыр. Дцнйа мядя-ниййятиндя Нощ театрынын тярбийя системини “актйорлуьун йогасы” адландырырлар. Она эюря дя Ъоами йазырды ки, инсан щяйаты сонлу, сяняткарлыг ися сонсуздур. Мящз бу йюндян Нощ актйорунун сянятиня йанашан Ъоами онун щяйатыны, йяни сянятчи юмрцнц 7 дювря бюлцр:

• 7 йашындан 12-13 йашынадяк; • 12-13 йашындан 18-я гядяр; • 18-дян 25 йашынадяк; • 25-дян 35 йашына кими; • 35 йашындан 45-я гядяр; • 45-дян 50 йашынадяк; • 50 йашындан юмрцнцн сонуна кими.

139

Щяр йарадыъылыг дюврцнцн юз мязиййятляри вя хцсу-сиййятляри вар.

• Илк мярщялядя йенийетмя актйору сярт програм ганунларына та-бе етдирмяк йарамаз: она устад тяряфиндян щеч бир тязйиг эю-стярилмямялидир. Бу вахт эянъ актйора нясищят вериб “бу, йахшы-дыр, буса писдир” демяйиня дяймяз: онун сянятя щявяси сюня биляр. Мярщялянин башлыъа мягсяди шаэирддя ойуна мейл вя мараг ойатмагдыр.

• Актйорун систематик шякилдя тярбийяси икинъи мярщялянин чярчи-вяляриля щцдудланыр. Бу дюврдя актйор ойун техникасыны мцкяммял мянимсямялидир, дцзэцн сящня давранышына, дцзэцн тяляффцзя йийялянмялидир, рягс фигурларыны олдуьу кими йериня йетирмялидир.

• Нювбяти мярщяля сынаг мярщялясидир. Бу щямин дюврдцр ки, ин-сан щядди-булуь чаьынын физики нагисликлярини йашайыр. Сящнядя эюрцнян беля актйора сейрчиляр адятян эцлцрляр. Вя буну ся-нятчиляр нормал щал щесаб едир. Ъаван актйор бу нюгсанлары арадан галдырмаг цчцн йорулмадан чалышмалыдыр, сяняткарлыьы-ны ъилаламалыдыр. Яэяр бу мярщялядя о юзцня галиб эялся, де-мяли, бюйцк щцняр сащибидир вя сянят зирвяляриня уъалаъаг.

• Сонраки мярщяляляр гялябяляр вя уьурлар дюврцдцр. 25-35 йашара-сы эянъ актйордан ютрц юз шяхси сяняткарлыг масштабынын дярк едил-мяси мярщялясидир. Бу заман актйор санки уьурла сынаьа чякилир.

• Дцзц, 34-35 йаш интевалында актйор артыг сянятчи мящарятинин

зирвясиндядир. Бундан о йанасы физики йорьунлуг дюврцдцр. • Беля ки, 40 йашындан сонра физики бядян енержиси илбяил тцкянир. Лакин бу, щеч дя йарадыъылыг имканларынын азалмасы демяк дейил.

• 45 йашындан етибарян Нощ сянятчиси юз варисини йетишдирмяк ба-рядя фикирляшир. Нощ актйорунун ян али миссийасы бялкя дя еля будур.

• 50 йашындан йухары ися Нощ актйору юз физики потенсиалы уъбатын-дан репертуарын бир сыра пйеслярини “итирир”. Бу дювр “дащи фяа-лиййятсизлик” дюврц кими гиймятляндирилир. Гоъалыг мярщялясин-дя щяр шейи мцдриклик вя мяняви енержинин ишыьы щялл едир. Одур ки, йапон театршцнасы Масуда Сйюъе Нощ вя кйюэен сянятини “МИСТИК ГОЪАЛАРЫН СЯНЯТИ” адландырыр. Бу, щягигятян

140

белядир. Чцнки ясл сянят зирвяси мящз гоъа актйорлара мянсуб-дур. Ифа техникасы бахымындан асан, емосионал-психоложи парти-турасы ися мцряккяб роллар гоъа актйорларын ролларыдыр вя бу мцстявидя онлара рягиб йохдур.

9. Мцасир Нощ театры

Щал-щазырда Нощ тамашалары тез-тез ойнанылыр. Щяр ба-

зар эцнц йалныз Токио шящяриндя беш, йа да алты тамаша йерли сейрчиляря вя шящяр гонагларына эюстярилир. Инди Нощ театр труппаларында икинъи дяряъяли ролларын ифачылары лап аз галыб: она эюря театр беля актйорлардан мющкямъя йапышыб. Ваки вя кйюэен амплуаларында чыхыш едян актйорлар мцасир Нощ театрында гызыла бярабяр тутулур. Гярибя бир парадокс формалашыб: бир тяряфдян Нощ труппаларынын мадди вязиййя-ти дцзялиб, диэяр тяряфдян ися икинъи дяряъяли роллары ифа едяъяк актйорларын сайы азалыб. Бунун ян башлыъа сябяби ондан ибарятдир ки, беля актйорларын йетишмясиндя актйор шяъяряси фактору бюйцк ящямиййятя маликдир.

1980-ъи иля олан мялумата эюря Нощ Театрлары Ассо-сасийасы:

• 1052 ситеката • 66 вакиката • 94 кйюэенката • 51 флейтаката • 62 котсуъумиката • 49 отсуъумиката • 38 тайкоката

щесабламышды. Ялбяття, бу эюстяриъи Нощ театр яняняси-нин ня гядяр мцряккяб бир дурумда олдуьунун рягями ифадялярля айдынлашдырыр. Театр тянгидчиси Маруока Дайъи

141

беля бир фикирдядир ки, бу рягямлярдя жанрын талейи цчцн бюйцк тящлцкя эизляниб. Йяни бу эцн Йапонийада пешякар актйорларын йетишдирилмяси театр сянятинин мцщцм пробле-мидир. Лакин бцтцн бунларла бащям Йапонийада Нощ театры йашайыр вя тамашалары иля сейрчиляри щейрятляндирир.

1983-ъц илин сентйабрындан, нящайят ки, Йапонийа Дювлят Нощ Театры - Кокиритсу Нощгаку-до - цчэцнлцк байрам тамашасы иля юз рясми фяалиййятиня башлайыр. Бу эцн ясас партийаларын ифачылары - ситекаталар - йапон милли мядяниййятиндя цстцнлцк тяшкил едирляр. Сон дюврлярдя дя мцхтялиф мяктяблярдя мараглы сите ифачылары мейдана эял-мишдир ки, онлар арасында бюйцк рягабят мювъуддур. Инди Йапонийада Канъе мяктяби ясасян Сйюроку Сякине, Сиро Номуро, Масакуни Асами, Кийюкаъу Канъе, Макио Умевака, Тоситеру Умевака иля тямсил олунур. Диэяр мяктяблярин тямсилчилярися нисбятян аздыр: Щосо мяктя-биндян Сиго Матсумото вя Иъуме Микава, Кито мяктя-биндян ися Синтаро Авайо вя Акийю Томойеда бир нцму-ня кими эюстяриля биляр.

Ахыр заманларда Йапонийада Таэики-Нощ тамашалары йаман дябя миниб. Бу тамашалары ахшамлар тонгал ишыьында ифа едирляр. Беля бир форма санки йенидян ритуала гайыдышы ейщамлашдырыр. Лакин бунунла беля чаьдаш Нощ театры юз янянялярини горумагла йанашы щярдян експериментлярдя булунмагдан да чякинмир. Щяля 70-ъи иллярдя Канъе Щи-сао, Нощ театрынын ян мяшщур актйорларындан бири, синэеки театрында, йяни Йапонийанын авропатипли театрында Нощ жан-рынын ойун цслубуна, естетикасына садиглийи горумаг шярти иля, 1971-ъи илдя Софоклун “Шащ Едип”, 1974-ъц илдя ися

142

йеня щямин мцяллифин “Трахийан гадынлары” фаъиясини сящ-няйя эятирди.

Авропалылар илк дяфя Нощ тамашаларыны илк дяфя 1954-ъц илдя Венесийа фестивалында эюрдцляр. 1979-ъу илдя Токиода “Дцнйада Нощ” адлы бейнялхалг симпозиум кечирилди.

• 2001-ъи илдя ЙУНЕСКО Нощ театрыны шифащи вя гейри-мадди мядяни ирсин шедеври елан етди.

2006-ъы илин мяуматына эюря мцасир Йапонийанын театр сяняти шябякясиндя 70-я йахын Нощ театры вя Нощ сящняси вар. ХЫХ ясрин сонундан етибарян бу тетрын сящнясиня бир актйор статусунда гадынлар да эялмяйя башлайыр. Инди онлар театр труппаларында мювгелярини хейли мющкямлядибляр. Нощ театр сянятинин уста билиъиляри дейирляр ки, бу театр щаг-гында системли фикирляшмяк мцмкцн дейил. Она эюря щяр щансы бир систем дашлашмыш бир няснянин ифадячисидир. Нощ театры ися щямишя ахтарышдадыр, инкишафдадыр.

10. Кабуки театрынын йаранмасы вя тяшяккцлц ХВЫ ясрин сону ХВЫЫ йцзиллийин яввялляри йапон мядя-

ниййяти тарихиндя КАБУКИ жанрынын (театрынын) тяшяккцл та-пыб формалашдыьы дюврдцр. Тарих синтоист мябяди Иъуме Тайсйя тапынаьынын ОКУНИ адлы ряггасясини Кабуки теат-рынын яфсаняви баниси сайыр. Бу гадын 1603-ъц илдя мябя-дэащ диварларыны тярк едиб Киото кцчяляриндя ъясарятля еро-тик гайяли рягсляр эюстярмякдян чякинмямишди. Тезликля онун шющряти чохсайлы ряггася труппаларынын мейдана эял-мясини шяртляндирмишди. Гадынлар бу ъазибядар ханыма бянзямяк истяйирдиляр. Дейиляня эюря Окуни бязян юз чы-хышларыны даща да мараглы етмякдян ютрц сящнядя киши гий-

143

афясиндя дя эюрцкярмиш. Беляликля, Окунинин Киото мя-щялляляриндя ифа етдийи рягслярин сораьы гыса заман кяси-миндя Едо, Сендай, Канаъава кими шящярлярдя дя ешиди-лир. Сонуъда мящз эюзял гадынлардан ибарят ряггася труп-палары Йапонийада Кабуки жанрынын йаранмасы цчцн зямин щазырлайыр, мящз онларын халг мащны вя рягсляриндян иба-рят консерт типли нюмряляри мцтямади шякилдя драматик сящнялярин нцмайишиля мцшайят олунур. Бу минвалла Йа-понийада илк Кабуки тамашасы ойнанылыр. Йапонлар бу теат-ры онна-кабуки йяни гадын Кабукиси адландырмаьа баш-лайырлар. Амма чох чякмир ки, Токугава щюкцмяти шящяр-лярдя щяддини ашмыш яхлагсызлыг уъбатындан 1629-ъу илдя “онна-кабуки”ни гадаьан едир.

Лакин буна бахмайараг аз бир заман ичиндя онна-ка-буки вакасйу-кабукиля явязлянир. Вакасйу-кабуки йений-етмя оьлан ушагларынын Кабукиси иди. Токугава щюкумяти ейни сябяб цзцндян 1652-ъи илдя вакасйу-кабуки труппа-ларыны да гападыр. Бу вахт артыг йеткин, пцхтя кишилярин Ка-букиси тарих мейданына адлайыр. Йапонлар киши Кабукисини йаро-кабуки адландырыр. Тяяссцф ки, бу шякилдя дя Токуга-ва щюкумяти Кабукини гябул етмир вя 1656-ъы илдя йаро-кабукини дя фярманла баьлатдырыр. Анъаг щяр неъя ися йа-пон театр мядяниййяти мящз бу Кабуки театр формасына эюря дцнйада таныныр.

Юнъя, щяля тяшяккцл тапдыьы илк чаьларда, Йапонийада кабуки сюзц орижиналлыьа, гейри-адилийя мейл едян мяна-сында ишлянирди. О заман ки, Окуни ялван, ъазибяли эейим-дя сящняйя адлады вя эюзлянилмяз, ачыг-сачыг еротик щяря-кятлярля рягс еляди, халг буну Кабуки рягси адландырды. Со-

144

нралар бу сюзц Чин щероглифляриля йазмаьа башладылар. Бу, сюзцн билдирдийи мяналары даща да конкретляшдирди.

• Чин щероглифляриля йазылан кабуки сюзц бу сайаг анлашылыр: ка - мащны, бу - янянви йапон рягси, ки - актйор мящаряти, актйор техникасы демякдир.

Бязян Кабуки театрына Йапонийада омоним дя дейир-ляр. Омоним мянаъа рягс едиб мащны охуйан йцнэцл ях-лаглы гадынлары билдирир.

Кабуки стилизя олунмуш жестляр, ъилаланмыш давраныш-лар, мимикалар, каноник гримляр театрыдыр.

Кабуки жанрынын илкин инкишаф мярщяляси онун топлумда бяйянилмяси мянасы “илкин севинъ” кими анлашылан Эенро-ку (1688-1704) дюврцня тясадцф едир. ХВЫЫЫ яср ися Кабу-ки театрынын топлум ичря эюздян дцшдцйц, бяйянилмядийи бир дюнямдир. ХЫХ йцзилдян етибарян Кабуки театрынын йе-ни дирчялиш заманы йетишир.

Бу жанрын бцтцн тябияти ъошгун щисслярдян, емосийалар-дан йоьрулуб. Кабуки театры цчцн форма камиллийи, дягиг-лик, суээестивлик, визуал эюзяллик вя щяртяряфли щармонийа ян характерик ъизэидир. Кабуки сящнясиндя ойнанылмаг цчцн йазылан пйесляр, илк нювбядя, емосионал кечидлярин фцсцнкарлыьы вя ъазибядарлыьы иля фярглянир. Бу театрда, да-ща дцрцст олар, десям, Кабуки тамашаларында пауза бюйцк йер тутур. Щарадаса ПАУЗА йапон ялбяйаха дюйцшляриндя ешидилян КИАЙ чыьыртысына бянзяйир, охшар психофизиоложи функсийа дашыйыр. Театрда пауза, дюйцш сянятиндя ися киай эюзяллийин физиоложи дяркинин ифадя принсипидир. Кабуки та-машаларында пауза иля эюзяллийин мянасы вя мянанын эю-зяллийи билдирилир.

Мцяййян дюврцн мемарлыг нцмуняси кими Кабуки те-атрынын эюркяминдя ясас эюзцчякян декоратив обйект йа-

145

понларын йагура адландырдыглары эцмбяздир. Бу эцмбяз-й-агура юз формасы етибары иля сцнбцл дярзини хатырладыр вя щяр щансы бир мякан ичярисиндя Кабуки театрынын емблеми-ня, ишарясиня, символуна чеврилир.

• Токугава щюкумятинин (1603-1867) щакимиййяти дюврцндя бу йагура-эцмбязляр театрын рясми дювлят структурларындан иъазяси олдуьуна дялалят едян башлыъа сяняд-фактор иди.

Кабуки театрынын мемарлыьы йерли янянялярин тяъяссцмц кими мейдана чыхмышдыр. Ясрляр бойу Кабуки театр биналарынын иншасында щеч бир дяйишиклик баш вермя-мишдир. Инди дя Кабуки театрларынын бинасы йалныз аьаъдан, юзц дя йапон чинарындан, бир дяня дя олсун мисмар вя дашдан истифадя едилмядян, тикилир. Нядян ки, с(ш)интоизм аьаъдан савайы диэяр тикинти материалларыны юз мцгяддяс тапыналарындан ютрц мягбул саймыр. Аьаъ емалында йапон сяняткарлары бцтцн дцнйада биринъидирляр вя еля она эюря дя ойма нахышларла ишлянилмиш Кабуки театрынын цз диварлары ясл сянят ясярляридир. Бина, сюзцн буэцнки мянасында, Ка-буки театрынын йарандыьы илкин чаьларда йох иди. Чцнки сящ-ня щямишя цч тяряфдян ачыг галырды. Сонрадан бу сящня би-нанын ичиня дахил едилир вя Йапонийада защирян Авропанын “италйан гутулары”на бянзяйян Кабуки театрлары эюрцн-мяйя башлайыр.

Кабуки театрынын цз диварларында диэяр эюзяэялимли обйект фасад бойунъа узунуна асылмыш “байраг”лардыр ки, йапонлар онлара нобори дейирляр.

• Бу “нобори”ляри (ипяк-шал парча топаларыны) Кабуки театры-нын пярястишкарлары, щимайядарлары юз севимли актйоларына эюндярярдиляр. Онларын цзяриндя ися щямин актйорун ад вя сойадыны ири щероглифлярля йазардылар. Беляликля, парча бай-раьа чеврилярди. Инди беля байраглара бир о гядяр дя фикир ве-рилмир. Лакин пярястишкар вя щимайядарлар йеня дя актйорла-

146

ра бащалы, лайигли щядиййяляр, парчалар эюндярмякдя давам едирляр. Бу щядиййяляр щеч вахт актйорун шяхси ямлакы олмур. Онлары даима театрын эиряъяйиндян бязяк кими асырлар; тябии ки, актйору вя онун щимайядарыны шяряфляндирмякдян ютрц.

1920-ъи иля кими Кабуки театрлары яняняви чай евляриля ящатя олунарды. Бу евляр театрын ишчи персоналыны исти хюряк вя ичкилярля тямин едяр, истиращят эушяси функсийасыны йери-ня йетирярди. Чай евляри санки Кабуки театр комплексини органык шякилдя тамамлайырды.

Кабуки театрынын ичиндя ися цстцн мювге яняняви цч ря-нэли пярдяйя мяхсусдур. Йапонлар бу пярдяйя “ъошики-ма-ку” дейирляр. Пярдя шагули истигамятдя дцзцлмцш гара, йашыл вя кярпиъи рянэ золагларындан ибарятдир. Токугава няслинин щакимиййяти мцддятиндя Йапонийада цч ясас рясми театр фяалиййят эюстярирди. Цч театрын щамысы Едо шящяриндя йерля-ширди. Йапон театр сянятчиляриня йахшы мялумдур ки, Нака-мура-ъа, Ичимура-ъа вя Морита-ъа адланан бу театрларын щяр биринин мцяййян бир рянэя малик пярдяси олуб. Труппа-лар бирляшяркян гярара алыныб ки, щяр театрын пярдясинин рянэи ващид театрын цмуми пярдясиндя тямсил едилсин. Бунун ня-тиъясидир ки, Кабуки театрынын пярдяси цч рянэя бойаныб. Цч рянэли пярдя артыг Кабуки театрынын символудур, рямзидир; щарадан асылса, Кабуки театрыны нишан веряр.

Пярдя архасындан щямишя сящня гурашдырыъыларынын щай-кцйц вя чякиълярин сяси ешидилир. Пярдянин галдыры-лаъаьы ан йахынлашаркян тамашаны идаря едян кйюэен-саку-ша, яэяр дцзэцн бядии тяръцмяни сахласаг, драматург, яс-линдя ися гурулуш щисся мцдири вя йа сящня менеъери, актйорларын йанындан кечиб ялиндя эяздирдийи узунуна йа-рыдан бюлцнмцш дюрдкцнъ кярпиъи хатырладан шцмал тахта парчаларыны синтоист айинляриндя олдуьу кими бир-бириня ву-

147

руб таггылдадыр. Бу, бир нюв илк зянэин ишарясидир. Кабуки театрында кйюэен-сакушанын файдаландыьы бу тахта парчала-рыны “щйоши-эи” вя йа “ки” адландырырлар. Таггылтыны икинъи дяфя ешидян актйорлар билирляр ки, артыг бцтцн хырда ишляри гуртарыб кулислярдя щазыр дайанмаг вахтыдыр. Кйюэен-са-кушанын сигналыны сейрчиляр дя айдынъа ешидирляр. Бу, онлары диггятли олмаьа, тамашайа кюклянмяйя чаьырыр. Щярчянд ки, бязи хцсуси щалларда, мясялян, тянтяняли ачылыш мяра-симляриндя вя йа йени пйесин тягдими заманы сящня ъоши-ки-макудан ялавя аьыр галын пярдя иля юртцлцр. Бу, гыса бир мцддят чякир. Яняняви пйеслярин ойнанылдыьы диэяр щалла-рын щамысында зяриф цч рянэли пярдя щямишя юз йерини тутур. Ъошики-маку йцнэцл вя назик парчадан тикилдийиндян ишыг сайрышмалары заманы сящня архасы ара-сыра эюрцнцр вя бу, сейрчиляри щеч нядян ъошдурур, вяъдя эятирир, онларын ма-раг дуйьусуну гыъыгландырыр.

11. Кабуки театрынын сящняси Кабуки театрынын тяшяккцл просеси Киото мящяллялярин-

дян башласа да, бу театр йени бир ойун жанры кими Осака шя-щяриндя мейдана эялмишдир. Онун сящняси Нощ театрынын сящняси кими уникал олмаса да, бир сыра надир, бянзярсиз яламятляря маликдир. Бунлардан бири щанамичидир. ЩАНА-МИЧИ йапон дилиндя “чичяк ъыьыры” демякдир. Ясас сящня иля 90 дяряъялик буъаг алтында битишийи олан щанамичинин ени тягрибян бир метря йахындыр. Бу йол сейрчиляр арасындан кечиб дцз фойейя гядяр узаныр. Щанамичидя тамашаларын ян эярэин мягамлары эцзэцлянир. Онун бир уъу ъошики-

148

маку иля, диэяр уъу ися галын фойе пярдясиля тамамланыр. Нощ драмларындан тябдил едилмиш пйес вя “тахта гапы” сящняляриндя щанамичидян йарарланмырлар. Фойе вя йа ща-намичи пярдяси бюйцк щялгялярдян асылыр. Пярдяни кянара чякяндя бу щялгялярин сяси бцтцн тамашачы салонуна йайы-лыр. Бу сяс персонажын тезликля щаманачи йолунда эюрц-няъяйиня ишарядир. Щанамичи йолу сейрчиляря максимал шя-килдя йахынлашмаг вя эурултулу уьур газанмаг шансыдыр. Бир чох актйорлар бу шансдан гядяринъя бящярлянирляр.

Щанамичи ъыьырынын щяр ики кянарына сыра иля дцзцлмцш ишыглар да актйорун эялишиля баьлы йандырылыр. Бу, тябии ки, щанамичи ъыьыры иля аддымлайан актйорун йеришиня бир рюв-няг, тямтяраг, еффект эятирир. Фойе вя йа щанамичи пярдя-синин архасы щямишя ири бядяннцма эцзэцлярля бязядилир. Актйорлар сейрчиляр арасында эюрцнмямишдян юнъя сон дя-фя бу айналар гаршысында эцзэцлянир вя яэяр ещтийаъ варса, гримлярини, цст-башларыны дцзялдирляр. Театрын бу щиссяси ща-радаса Нощ театрында щасигакаринин сонунда йерляшян эц-зэцлц вя йа “йашыл отаьа” охшайыр. Бундан ялавя щасика-гариля щанамичи арасында да щям бянзяр, щям дя фяргли ъизэиляр, кейфиййятляр ашкарламаг мцмкцндцр. Щанамичи ъыьыры иля эедян актйору сейрчи чох йахындан эюрцр вя щят-та ялини узадыб юз севимли актйоруна тохундура билир.

• Кабуки театрынын мюъцзяси щанамичидир, щанамичи ъыьырынын сейрчиляря вердийи максимал йахынлыг, максимал тямас им-каныдыр. Щанамичи актйорла тамашачы арасында сон дяряъя интим цнсиййят золаьыдыр.

Онун цзяриндя давранан актйор щягигятян тамашачыйа йцксяк емосионал тясир эюстярир. Бу заман юз истякли актйорларынын ойунундан алдыглары щяззи сейрчиляр беля ифа-дялярля бирузя верирляр: “Сян Йапонийанын эцняшисян”,

149

“Бах, байагдан биз еля буну эюзляйирдик”, “Йапонийада ян дащи актйор еля сянсян” вя с.

Щанамичи ясас сящняйя мцнасибятдя тез-тез йол, кцчя, чай кими топографик бюлэялярин билдириъисиня чеврилир. Чичяк ъыьырына дахил оларкян вя йа ораны тярк едяркян Ка-буки актйору щямишя шичи-сан адланан пауза эютцрцр. Бу паузанын щанамичидя йери йедди-цч позисйонудур. Актйор сейрчилярин архасындан (йяни фойедян) эяляркян йолун онда йеддисиндя, сящнядян чыхаркян ися щанамичинин онда цчцндя дайаныр. Бу нюгтядя актйорун жестляри, по-залары вя нитги хцсусиля тясирли, суээестив, емосионал олур.

Еля бурадаъа фювгял тябиятя малик характерлярин гяфил-дян, мюъцзяли бир тярздя арайа эялмясиндян ютрц лифт ишля-дилир. Кабуки театрында бу лифт кири-ана адланыр. Бязи Кабу-ки тамашларында ейни вахтда ики щанамичидян истифадя еди-лир. Тамашачы салонунун саь бюйрцндян кечян икинъи чичяк ъыьырына рйю-щанамичи дейилир.

Дцнйа мядяниййяти тарихиндя илк дяфя мящз Кабуки театрында щярлянян сящня ХВЫЫЫ ясрдя актйорларын истифа-дясиня верилир. ХЫХ ясрдя эюркямли театр хадими ХЫЫ Мори-та Канйа Кабуки театрынын бинасыны Авропа театр типиня уйьун реставрасийа елятдирир, театрдан йагура эютцрцлцр, са-лон ися газ фянярляри иля тямин олунур. Тамашанын ян эярэ-ин мягамлары бурада ваге олур. Сцрятли давраныш вя йа дюйцшцн ардыъыллыьы иллйузийасыны йаратмаг цчцн щярлянян сящнянин имканлары щцдудсуздур. “Италйан гутусу” чярчи-вясиндя Кабуки сящнясинин диэяр эюзячарпан хцсусиййяти ондан ибарятдир ки, сящня планшети цзяриндя щямишя пиш-таьлар гурулур вя бу пиштаьларын цстцндя, адятян, сазяндя-ляр вя хор цзвляри мяскунлашырлар.

150

12. Кабуки театрында ойун техникасы Кабуки репертуарынын классик пйесляри бу сянятин узун

тарихи бойунъа театрда ойун цслубуну, актйорун сящнядя мювъудлуг шяртлярини, ойун гялиблярини мцяййянляшдирмиш-дир. Щазырда Кабуки театрда цч тип тамашалар мювъуддур:

• ъидай-моно - Сенгоку дюврцнцн тарихи пйесляри • сева-моно - Сенгоку дюврцнцн ади халг тамашалары • сасагото-моно - драм-рягс тамашалаы

Сенгоку-ъидай Йапонийада охуйан яйалятляр дюврц кими тысниф олунур; ХВ ясрин орталарында башлайыб ХВЫЫ йцзилин яввялляриндя битир. Мящз бу тамаша типляри дя ойун гялибляринин формалашмасында щялледиъи рол ойнамышдыр.

Ойун гялибляринин мягсяди характерин дяруни психоложи овгатыны, дуйумларыны дцзэцн ифадя етмякдир. Конкрет роллар вя пйесляр цчцн ишляниб щазырланмыш спесифик форма-лар - каталар - актйор нясилляриндя бир яняня кими атадан оьула кечмышдир. Бу каталар тякъя давраныш вя нитг гялиб-ляриндян ибарят дейил; бура ейни заманда эейим, грим, му-сиги мцшайяти, сяс еффектляри, бир нечя сужет вя сящняляр дя дахилдир. Бу каталарын мцяллифляри кечмишин устад Кабуки актйорлары олублар. Онларын сырасында ян мяшщуру Кикигоро янянясидир ки, бу яняня инди дя мцасир актйорлар Шороку, Канъабуро, Байко вя ВЫЫЫ Кикигоро тяряфиндян давам ет-дирилир. Нясилдян-нясля щяр бир актйорун фярди хцсусиййят-ляриндян асылы шякилдя бу ойун гялибляри ъилаланмыш, йцксяк стилизя дяряъясиня чатмышдыр. Мясялян, ВЫ Кикигоро (1885-1949) Кабуки театрынын тарихиня ики йенилийин мцял-лифи кими дцшцр. Ону йапонлар бцтцн дюврлярин ян дащи актйору сайырлар. Биринъиси: Кикигоро юз бядянинин кюклцйцня вя бойунун гысалыьына бахмайараг сящнядя

151

чох ъазибядар эюрцнмяйи баъармышды; икинъиси: о, тамаша-ларда драматик еффектин чякисини артырмыш вя беля сящняляри сейрчи цчцн садяляшдирмиш, даща анлашыглы етмишди.

Ы Кичийемон (1886-1954) Кабуки театрынын диэяр да-щи новатор актйорудур. Театр тарихи щесаб едир ки, буэц-нки Кабуки театрынын мцяллифляри Ы Кичийемон вя ВЫ Кики-городур.

Кабуки дя актйор театрыдыр. Бурада яняняви олараг “улдузлар системи” мювъуддур вя труппада бцтцн ишляря зачо чаьырылан баш актйор рящбярлик едир. Театрда ойун цслубуну да зачо мцяййянляшдирир. Вя няинки ойун цслу-буну. Зачо рол бюлэцсц апарыр, эейимя, гримя, декорлара, сазяндяляря нязарят етмяк щцгугуну юзцндя сахлайыр.

Шярг театр мядяниййятиндя ойун шяртилийи Кабуки теат-рында юз мювъуд зирвяляриндян бирини йашайыр. Бурада Гярб театрында олдуьу кими натуралистик реализм уьрунда мцбаризя йохдур. Кабуки театрында сева кйюэен дейилян ев пйесляринин деталларына бюйцк диггят йетирилир, мцмкцн реализмин конкрет щцдудлары мцяййянляшдирилир, сяслярин вя давранышын формал эюзяллийи юн плана чякилир. “Арагото” адландырылмыш пйесляр цчцн бу, чох ваъибдир. Арагото мятнляри Бунраку кукла театрларындан тябдил едилмиш “ма-рущон” адлы моно пйесляр ясасында тяртиблянир.

Кабуки жанры Осака вя Едо шящярляриндя 2 мцхтялиф формада инкишаф етмишдир. Бу формалар вагато вя арагото ады алтында таныныр. Йумшаг, еластик формайа малик вагато Осака сакинляринин мцлайим тябиятини бядии образларда ся-рэиляйирди. Вагато таъир Кабукиси иди. Йапонийада араготойа щярби, йахуд габа вя йа сярт Кабуки дя дейирляр. Бу, Ка-букинин сон дяряъя експрессив, стилизя едилмиш формасыдыр.

152

Яэяр ядяби дилдя “арагото” сюзцнцн тяръцмясини ах-тарсаг, бу вахт она ъошгун маддя демялийик. Арагото цслубу Кенроку дюврцндя Ы Ичикава Данъуро (1660-1704) тяряфиндян йарадылмышдыр. Сонрадан бу цслубу онун оьлу ЫЫ Данъуро тякмилляшдирмишдир. Арагото там мянасы иля Канто ъамаатынын рущунун ифадячиси олмушдур. Бу пйеслярин гящряманлары мярд самурайлардыр. Актйорлар бюйцк ъящдля бу эцълц кишилярин ролларыны ойнамагдан ютрц чалышырлар. Щярчянд бу самурай образларыны йаратмаг ол-дугъа чятиндир. Чцнки бу йекяпяр, язяляли, гочаг дюйц-шчцляр мяьз етибары иля сящнядя беш-алты йашлы оьлан ушаг-ларыны хатырлатмалыдырлар. Эуйа ки, саваш мейданында ган тюкян бу гящряманларын яслиндя щеч бир эцнащы йохдур. Бу, щямин образларын ишыглы рущудур вя бир гайда олараг сейрчиляря хош тясир баьышлайыр.

Арагото цслубунда, башга ъцр десяк, арагото Кабуки нювцндя ики техники ойун тярзи хцсусиля ъялбедиъидир:

• мийе - шиширдилмиш гязяб ифадячиси олан донуг поза; • роппо - алты эюстяришдян ибарят ъилалы давранышлар гялиби.

Мийе типляри сырасында ян експрессиви Эенроку мийедир: • Бу позада голлар дирсякдян гатланыб синяйя сыхылыр, сол айаг

диздян бцкцлцр, баш бармаьы дик тутулмуш саь айаг ися габаьа узады-лыр. Бу заман саь айаг иля чянянин истигамяти цст-цстя дцшмялидир. Гадын вя гяшянэ киши ролларынын ифачылары мийе позасындан файдаланма-салар да, эюзял, пластик гурулушлу позалар онлар цчцн дя юнямлидир.

Кабуки театрында “данмари” адландырылан кичик бир та-маша парчасы мийе позаларынын синтезиндян ибарятдир.

• Данмари санки мийенин бцтцн експрессив имканларыны ашкар-ламагдан ютрцдцр: Бир нечя няфяр гаранлыг зцлмят ичиндя бир йеря то-плашыр. Онлардан щяр бири гяфил щцъумдан ещтийатланыб мийе позасы алыр. Ишыг йанан кими бялли олур ки, бу гочаг дюйцшчцлярин щамысы ейни бир мийе позасында “гуруйуб галыблар”.

153

Роппо актйорун сящняйя чыхыш формасыдыр. Гол-гыч щя-рякятляри, цз ифадяляри, вокал партийалары вя ялбяття ки, мийе онун елементляри ичярисиня дахилдир. Бу гялиб щанамичи йо-лунун гялибидир вя шичи-сан позисйонунда ифа олунур.

Кабики театрында бцтцн сящня фяалиййяти тамашачынын эюзц гаршысында баш верир. Щятта ики актйор сящнядя дайа-ныб сющбятляшяркян беля бир-бириляриня йох, тамашачы сало-нуна бахырлар, йяни, щеч бир мягамда актйор сейрчиляря ар-хасыны чевирмир. Бу, Йапонийада бюйцк бир ядябсизлик сайылыр. Вя йахуд, щяр щансы бир предмети актйорлар бир-би-риня ютцрмямишдян юнъя щямин яшйаны санки тамашачы са-лонуна доьру узадыб ону сейрчиляря эюстярирляр. Актйор сящняни тярк едяркян беля мцтляг тамашачылара тяряф цч аддым атыр вя йалныз бундан сонра чыхыб эедир. Сейрчиляря сонсуз щюрмят йапон театр мядяниййятинин бялкя дя бир-нюмряли ганунудур.

Арагото цслубундан фярглянян вагато юз башланьыЪины Кансай вилайятиндян эютцрцр. Вагато цслубу йарашыглы эянъ оьланларын, яксярян зянэин таъир ювладларынын, эейша-лара (тящсил эюрмцш, поезийадан, сянятдян сющбят апара билян рясми фащишяляря) олан мящяббятиндян бящс едир. Беля типли ситуасийалар адятян севэилилярин интищары иля гур-тарса да, йяни мелодраматик овгата кюклянся дя, киши рол-ларынын эцълц комик елементляря малик олмасы иля сечилир. Севэи сящняляри дя Кабуки театрында башга щисслярин ифадя-си кими йцксяк ъилайа мяруз галмышдыр:

• Ещтираслы севэи сящняляриндя еротик аспект ялин дцз цстцня вя йа чийиня гойулмасы, яксяр щалларда ися, ики севэилинин бир-би-ринин ялини бярк-бярк сыхыб бахышларыны узун мцддят бир-бириня зиллямясиля билдирилир. Лакин сейрчиляр цчцн бу садя жестляр ки-файятдир ки, онлар еротик сящнялярдя ъилаланмыш давраныш вя

154

поза гялибляриндян олмасын щязз апарсынлар. Аьламаг вя эц-лмяк дя Кабуки театрынын сящнясиндя стилизя едилмиш ифадяляр-ля юз щяллини тапыр. Гадынларын аьламаьы Кабуки театрында, адятян, кимононун голунун ял йайлыьы кими дишлярин арасында тутулуб сыхылмасы, башын ясдирилмяси вя мцяййян юлчцйя салын-мыш боьаз чыьыртылары иля ейщамлашдырылыр. Кишиляр беля мя-гамларда цзлярини йелпик вя йа палтарын голу иля юртцрляр: он-лар аъы фярйадлары образлы шякилдя эюрцкдцрмяк цчцн ялляриля аьызларыны гапайырлар. Эцлцш чох вахт диалогу хатырладыр вя ролун характериля уйьунлашдырылыр.

Марущон пйесляринин поетик диалоглары актйорлар вя эи-дайу (наьылчы) арасында бюлцнцб сейрчиляря мараглы вариа-сийаларда тягдим едилир. Цмумиййятля, бу епизодларда йа-понларын Бунраку кукла театрынын Кабукийя эцълц тясири дуйулмагдадыр.

13. Кабуки театрында гадын роллары Гадин роллары Кабуки театрында онна-гата вя йа ойама

адландырылыр. Кабуки гадынлар тяряфиндян йарандылдыьы вя со-нралар гадаьан едилдийи цчцн кишиляр гадын ролларыны ифа етмяк мяъбуриййятиндя галмышлар. Кабуки актйорларынын йцксяк ой-ун техникасы нятиъясиндя бу сащядя бюйцк уэурлары вар.

Кабуки театрында роллар беш ясас категорийайа айрылыр: • кишиляр • гадынлар • гоъалар • ушаглар • тялхякляр

Щяр бир актйор мцяййян бир ролда ихтисаслашыр; анъаг сонралар онун ойун техникасы, ойун вярдишляри ъилаландыгъа бу актйор башга категорийадан олан роллары да ифа етмяк

155

щцгугу газаныр. Йяни Нощ театрында мювъуд сярт гайдалар бурада ишлямир. Кабуки театрынын тарихиндя еля актйор адла-ры вар ки, онлар йалныз гадын роллары иля баьлыдыр. Бунларын сырасында ян мяшщуру Утайемон сайылыр. Гадын ролларыны ойнамаг цчцн мювъуд давраныш вя данышыг гялибляри узун илляр бойунъа формалашмышдыр.

Тябии ки, киши бядянинин кяскин контурлу мющкям гу-рулушу инъя вя зяриф гадын бядяниндян фярглидир. Она эюря дя гадынын давраныш тярзини сящнядя эюрцкдцрмяк кишидян ютрц чох чятиндир. Лакин Кабуки театрында ъошгун емосио-наллыгла, щиссийатла ялагядар сящнялярин, йапонлар буна ироке дейирляр, сявиййяси еля бир йцксяк щяддя чатыр ки, он-лара щятта реал щяйатда беля тясадцф етмяк мцмкцн ол-мур. Йяни Кабуки актйорлары гадын персонажларыны гадынла-рын юзляриндян дя тясирли ойнамаьа габилдирляр. Бундан ялавя, гадын образларынын йашынын ойун техникасына щеч бир дяхли йохдур. Онларын сурятини йарадаркян башлыъа мягсяд зяриф, инъя вя эюзял эюрцнмякдир.

Цч мяшщур шащзадя ханымын - Йайегаки, Токи вя Йуки-нин - ролларыны ифа етмяк киши сянятчилярдян ютрц хцсуси чя-тинлик тюрядир. Яэяр Нощ вя кйюэен пйесляриндя мцряккяб образлар йалныз камил, устад сянятчиляря тапшырылырса, Кабуки театрында бу яняня эюзлянилмир. Беля роллар Кабуки театрын-да актйор цчцн бир сянят имтащаныдыр. Чох вахт эянъ актйорлар мцяййян йаш щяддиня чатанаъан ара вермядян бу ролларда мяшг едирляр. Гадын персонажлары кишиляря мцнаси-бятдя Кабуки театрынын бядии естетик мцстявисиндя икинъи мювгедя дайаныр. Лакин йаддан чыхармаг лазым дейил ки, Кабуки театры гадын рягсляриндян “пярвазланыб” формалаш-мышдыр. Одур ки, Кабуки тамашаларында гадын рягсляринин чякиси хцсусидир. Анъаг щюкмян гейд олунмалыдыр ки, Ка-

156

буки театрында гадын персонажлары бир нюв кишилярин гцдрятини, язямятини, онларын алиъянаблыьыны вурьуламагдан ютрцдцр.

Токугава щюкумятинин йаратдыьы репрессив ъямиййят гадына мящз беля мцнасибят бясляйирди. Лакин Кабуки та-машаларындакы рягс парчаларында гадын ролларыны ойнайан актйорлар ялчатмаз бир йцксяклийя варырлар. Рягс техникасы шосагото адланыр. Бу техника цч тип елементлярдян ибарятдир:

• МАИ йавашыдылмыш фырланьыъ щярякятляр топлусудур. • ОДОРИ тулланышлар вя ъанлы, щярякятляр рягсидир. • ФУРИ ися йалныз жестлярин ойуну иля щцдудланыр.

Бцтюв рягс парчасынын структуру: • оки, • де, • моноготари, • кудоки, • одориъи, • чираши

композисийаларынын вящдятиндя ямяля эялир. Сящнядя-ки хореографик гурулушлар мцтляг шякилдя мащны иля мцшай-ят олунур. Характердяки дяйишмяляр сцрятли рягс васитясиля билдирилир ки, она да буккайери дейилир. Лакин бунунла беля гадын ролларынын ифачылары киши персонажларыны ойнайан актйорлар гядяр шющрят газанмырлар. Токугава дюврцнцн сосиал-сийаси контексти Кабуки театрыны мяъбур едирди ки, гадыны фащишя кими сящняйя эятирсин. Фащишя талейи ися щя-мишя аЪинаъаглыдыр. Она эюря дя Кабуки жанрында гадын рягсляри зяриф вя гцссялидир: чцнки онлар бядбяхт гадынларын йашанты вя емосийаларындан данышыр. Диэяр тяряфдян Кабу-ки театрынын тарихи цчцн бир факт да юнямлидир ки, бурада се-вэи сящняляри, онлара иро-мойо дейилир, йцксяк патетик вцсятля ифа едилир. Севэи сящняляриндян ян адиси мичийуки адланан сяйащят епизодларыдыр.

157

14. Кабуки театрында эейим тярзи Костйумлар, сюзцн ясл мянасында, Кабуки театрынын

йарашыьыдыр. Эейимляр Кабуки театрында тямиз ипяк парча-дан тикилир вя щяр бир костйумун дяйяри 3.000 доллар ъива-рындадыр. Кабуки театрынын дярзиляри йцксяк пешякар олуб бу иши варислик янянясиля давам етдирирляр. Эейимдя эюрц-кян рянэляр васитясиля сейрчи тамашанын гящряманларыны та-ныйыр, онларын характери щаггында мялумат алыр. Шащзадя ханымлар гырмызы кимоно эейинир, сачларына йелпийябянзяр эцмцшц мунъугларла бязядилмиш санъаг тахырлар. Бу шащ-задя ханымлара, ейни заманда, шибире щиме, йяни “донуг шащзадя”ляр дя дейирляр. Нядян ки, онлар сящня вахтлары-нын чох щиссясини отураг позада кечирирляр. Бу гадынларын йалныз ял бармагларынын уъу кимононун алтындан эюрцнцр. Шащзадя ханымларын ролларыны ойнайаркян саь гол синянин гаршысында сахланылыр, сол гол ися чийинляр сявиййясиня гал-дырылыб санки ганада чеврилир. Одур ки, бу гадынларын роллары-ны йаратмаг актйорлар цчцн хцсуси чятинлик тюрядир.

Киши нюкярлярин палтарлары аь рянэдя олур. Онлар дизля-риня гядяр узанан йцнэцл назик ляббадя, буна щантен дейилир, эейинир, юз саламлары вя зарафатлары иля фярглянирляр. Ъидди, эцълц киши ролларынын ифачылары эениш шалварда вя енли чийинли, гатланмайан ками-шимо адлы гафтанда сящняйя чы-хырлар. Бу вахт рянэляр фярди характеря уйьун сечилир. Баш киши ролларыны ойнайан Кабуки актйорларына тачиката дейилир. Театр сейрчиляри арасында гяшянэ эянъ оьлан ролларыны, тял-хякляри, мякрли персонажлары ифа едян актйорлар ардыъыл ола-раг нимаиме, санмаиме вя акаттсуре адландырырылыр. Яъай-иб персонажларын яъайиб дя эейими олур. Бязян онлар юлчц-

158

ляри нящянэ костйумларда сящняйя чыхырлар. Кабуки теат-рында йашыл палтарлы инсан формасында тязащцр етмиш сичову-лун рущу да яъайиб персонажлардан сайылыр.

Костйумлары Кабуки театрынын тамашасына эялмиш сейр-чилярин эюзц габаьындаъа асанлыгла вя тез бир мцддятдя дяйишмяк мцмкцндцр. Тамаша эедя-эедя, актйор рягс едя-едя сящня нюкяри онун бир либасыны башгасы иля явяз едя билир. Бу, ики формада баш верир: бирини буккайери, диэя-рини щикинуки адландырырлар. Буккайери костйумун еля актйорун яйниндяъя тярс цзцня чеврилмясидир. Щикинуки цст эейим баьларынын дартылмасындан сонра актйорун либасынын тамам дяйишмясидир.

Акробатик щярякятляри иъра едян груплар вязиййятдян асылы шякилдя йа гара, йа гырмызы, йа сары, йа да эцмцшц ря-нэли палтарлар эейинирляр. Шящяр ящли боз рянэя цстцнлцк верир; онларын кимоноларында арха тяряфдян кцряк ортасында ири аь дараг шякли олур. Синя вя голларын цстцндя дя дараг шякли якс етдирилир.

Кейсей адланан яхлагсыз гадынлар еъазкар костйумлар эейинирляр. Онларын парикляри, сач дцзцмляри чох бюйцкдцр вя сачларына чохсайлы узун санъаглар тахарлар. Бу, онларын иътимаи-сосиал вязиййятлярини, яхлагыны эцзэцляйир.

Кабуки театрында парик вя гримлярдян эениш истифадя едилир. Бу театрын тамашаларынын ян мяшщур вя ян експрессив грими кумадори адланыр вя золагларын цзя чякилмяси де-мякдир. Бу, тякъя грим дейил, щям дя гимлянмяк методу-дур. Кумадори арагото нювцндя йарарлы грим сайылыр. Еля эцман едилир ки, бу грими йапон сянятчиляри Пекин операсын-дан яхз етмишляр. Йапон театршцнасларынын бязиляри ися еля дцшцнцр ки, актйор ЫЫ Данъуро юз баьында битян пион

159

эцлцнцн чичяклямясиня бахыб вя кумадори гримини арагото цслубу цчцн тапыб. Йапонийада пион эцл-киши щесаб олунур.

Рянэ бахымындан кумадори цч бюйцк група айрылыр: бу груплар гара, эюй, тцнд гырмызы хяттлярин аьардылмыш си-фят цзяриндя чякилмиш композисийасындан мейдана эялир. Гримдя гырмызы ъясарят, сядагят, дцзлцк, гара сещр вя илащилик, эюй шяр, гязяб вя шейтани гцввяляри билдирир. Бцтювлцкдя, КУМАДОРИ щирс, нифрят, дюйцшкянлик, кин рямзидир. Грими цзя вурмамышдан юнъя актйорун сачлары ипяк парча иля йухары йыьылыр вя актйор рушула бянзяр сыйыьы боьазына вя цзцня сцртцрт, сонра додагларыны вя эюз щян-дявярини рянэляйир, яллярини, айагларыны вя пейсярини дя щя-мин сыйыгла аьардыр вя нящайят, парикини, алт вя цст кимо-ноларыны эейинир, оби адланан кямярини тахыр. Фудукома вя кумадори гриминдян сящнядя щейванлары эюстярмяк цчцн дя истифадя олунур.

Башга гримляр Кабуки театрында, адятян, юз садялийиля сечилир. Оннагата ролларынын грими дя садядир, амма чох еффектлидир: киши актйор еля гримлянир ки, ону, щягигятян, гадындан айырмаг олмур. Актйора парик эейиндирмямиш-дян юнъя алнын вя сифятин гырышлары метсуре адланан цслубла дартылыр, сонра цз, пейсяр, ял вя айаглар рушула бянзяр сыйыг вя йа дцйц пудрасы иля там аьардылыр, гашлар, гулаглар, эюз гапаглары вя йанаглар гырмызы, йашыл, вя гаранын ачыг чалар-лары иля бойаныр. Щятта актйорлар бязи сящняляр цчцн дилляри-ня беля янлик сцртцрдцляр ки, гырмызынын парлаглыьыны ялдя етсинляр. Бир сыра актйорлар ися эюзляринин ичини дя янликля гырмызыйа бойайырдылар ки, бу да онларын бядяниндя гурьу-шунун артмасына вя сонуъда онун дцнйасыны дяйишмясиня эятириб чыхарырды.

160

15. Мусиги Кабуки театрында мусиги 350 илдян бяри тякмилляшиб

мцяййян гялибя дцшмцшдцр. Оркестр Кабуки сящнясинин ашаьы щиссясиндя рйю-щанамичи ъыьырынын сонунда сандыг формалы бир тахтын цстцндя гярарлашыр. Бура йапонлар эеза дейир. Сямисен устасы иля эидайу (наьылчы) даима бир йердя яйляширляр. Эидайу тякъя наьылчы дейил, щям дя ханнядя-дир. Йеэаня сямисен ифачысы сящняни тярк едиб йенидян юз йериня гайыда биляр. Тамаша чох заман бу алятин мцшайя-тиля ойнанылыр. Ябяс демирляр ки, сямисен тамашанын режис-сорудур. “Сямисен” сюзц цч симин сяс чаларлары кими се-мантикляшир: алят щарадаса тар, саз, домбра вя електрон эи-таранын ортаг бир вариантыдыр: шялаля эурлуьунда чох тямиз сяси вар.

• Сямисенин саьанаьы вя голу гырмызы аьаъдан дцзялдилир, корпусуна ит вя йа пишик дяриси чякирляр. Ипяк симляри сяс-ляндирмяк цчцн эярякли мизрабы йа баьа гынындан, йа фил сцмцйцндян, йа да ъамыш буйнузундан цчбуъаг форма-сында щазырлайырлар.

Кабуки оркестри азсайлыдыр вя о, хор иштиракчылары иля би-рэя пиштаьларын цстцндя мяскунлашыр. Бу оркестрин чалдыьы мусигиляр цч йеря айрылыр: сямисенин кюмяйиля зцщур едян аиката, йяни фон мусигиси; сямисенин мцшайятиля охунан уталар, йяни мащнылар; вя зярб алятляринин чыхардыьы сясляр. Мусиги алятляри тамашада щяр щансы бир овгаты йаратмаг имканына маликдир. Эеза сазяндяляри тякъя сящнядя баш верян щадисяляри, сейрчиляря эюрцнян персонажлары мцшайят етмирляр: онлар мцяййян айинин иърачыларыдыр. Одур ки, Ка-буки тамашасы контекстиндя мусигичилярин юзляри дя усталыг нцмайиш етдириб бир перформанс сярэиляйирляр.

161

Ичибан дейилян бюйцк бир тябил мяхсуси ритмик зярбя-лярля сящяр алверинин башландыьыны билдирир. Бу тябилля ейни заманда чакуйо ритмик гялиби вурулур. Беляликля, хябяр верилир ки, труппа рящбярляри грим отаьына дахыл олур вя икинди вахтыдыр. Театрда эцндялик фяалиййятин ъошдуьу бир мягамда ичидаши ритмик гялиби чалыныр. Охшар, лакин щяъмъя даща артыг тябилин васитясиля даьларын, чайларын, йаьышын, дянизин, гар вя илдырымын ритм вя сяс гялибляри мцяййянляшдирилир. Дяниз вя гарын бир нечя сяс вариасийа-лары мювъуддур. Арагото цслубунда рущларын сящняйя эяли-шини дя тябил мцшайят едир. Яксярян бу хцсусда тябиля ней дя гошулур. Мцхтялиф юлчцлц вя мцхтялиф формалы тябилляр, флейталар, кокйу (тягрибян каманча кими) адланан виолан-челля бирликдя тамашанын мусиги тяртибатыны битэинляшдирир.

Мерийасу адландырылан мащнылар севэи сящняляриндя ифа едилир; ола да билсин ки, бу мащнылар персонаж мяктуб йа-заркян вя йа юз сачларыны дцзялдяркян, дарайаркян ешидил-син. Бу гыса мащнылар йедди щеъадан ибарят олуб шащзадя ханымларын сящняйя эялиши заманы да чалыныр. Онлара тада-ута вя йа кан-ута дейилир. Тябии ки, Кабуки театрында щяр шей эюзял олмалыдыр. Щятта гятл, юлцм, ъянэ сящняляри бе-ля. Бу сайаг сящняляр адятян будда мябядляриндя истифа-дя едилян кичик дяф вя зянэлярин сясиля мцшайят олунур. Мцмкцндцр ки, сямисенин вя йа тябилин адиъя сяси диалога, ряфтара йени мяна чаларлары эятирсин. Сазяндяляр сящняйя щямишя сейрчилярин эюзц габаьында чыхыб яйляширляр. Са-зяндяляря йапонлар ъиката дейирляр.

Кабуки театрынын декорларына о-догу, йяни ири мебел, ялбясяляряся ко-догу, йяни хырда мебел дейилир. Ири мебел юзцндя отаглары, щяйятляри, кцчяляри ещтива едир. Гылынълар,

162

дясмаллар, чятирляр ися хырда мебел комплексиня аиддир. Тцлкцляр, итляр, гуш вя пярваняляр ойунъаглар вя йа кукла-лар гисминдя сящняйя чыхарылыб сящня фящляляри тяряфиндян идаря едилир. Бцтцн бунлар Кабуки театрынын гярибя сянят дцнйасынын яламятляридир.

16. Мцасир Кабуки дцнйасы 1965-ъи илдя Кабуки театры юз мювъудлуг тарихиндя илк

дяфя Гярби Авропайа гастрол сяфяриня эедир. Бу гастроллар заманы Канъабуро Накамура, Байко Онойе Берлин, Па-рис, Лиссабон кими шящярлярдя “Сядагят хязиняси”, “Алиъянаблыг” тамашаларыны эюстярирляр. Щямин илдяъя Ка-буки сящнясинин сон дяряъя цнлц бир актйору ЫХ Данъуро Итикава вяфат едир. Бу ъаван истедадлы шяхсин итирилмяси Ка-буки театры цчцн аьыр зярбя олур, лакин сянятин инкишафына янэял тюрятмир.

1966-ъы илдя Кокуритсу Эюки-ъе адланан Йапонийа Дюв-лят Театры ачылыр ки, онун дя мягсяди театрын бу яняняви мил-ли формасыны горуйуб сахламагдыр. Стансионар фяалиййяти, Кабуки янянясинин бцтцн эюзяллийи, мющтяшямлийиля эюрцн-мясиня шяраит йарадыр. Мящз Кабуки театрындан ютрц щюку-мят тяряфиндян йарадылмыш мадди база бу театра имкан вер-ди ки, Йапонийада 1973-ъц илин нефт бющранынын тюрятдийи проблемляря табласын. Лакин бу нефт бющраны театрын эяляъяк мювъудлуьуну шцбщя алтына алмышды. Бу заман артыг Итика-ва, Митсугоро Бандо, Канйа Морито кими актйорлар щяй-атдан кючмцшдцляр. Анъаг Утайемон Накамура, Канъ-абуро Накамура, Котсиро Матсумото, Сюроку Онойе ки-ми сянятчиляр кабукисевярляри щейрятя эятирирди. Кабуки-ъа

163

вя Кокуритсу Эюки-ъе театрлары иля йанашы Токиода бу дюв-рдя йени Кабуки театрлары ачылырды. Онларын сырасында Симбаси ембуъе театры хцсусиля сечилирди. Бундан ялавя Кабуки та-машалары Киото шящяриндя Минами-ъа, Осакада Синкабуки-ъа вя Нака-ъа, Нагойада Мисоно-ъа вя Тцнити Эюки-ъе те-атрларында эюстярилирди. Лакин бу, о демяк дейилди ки, Кабу-ки театры иля ялагядар щяр шей йахшыдыр. Нядян ки, театрларын нисби сай чохлуьуна бахмайараг ил ярзиндя Йапонийанын бцтцн Кабуки сящняляриндя ъями онъа серийа тамаша нцмайиши эерчякляшмишди. Вя бу тенденсийа щяля дя азал-магда давам едирди. Юлкядя театрын гастрол сяфярлярини йал-ныз дювлят нязарятдя сахлайырды. Йерли тяшкилатлар вя компа-нийалар бу ишдян кянарлашдырылдыьына эюря Кабуки тамашала-рынын нцмайиши ясасян мяркяздя ъямляшмишди.

60-ъы иллярдян етибарян Йапонийада кабукисевярляр щя-рякаты башлайыр, 70-ъи иллярдя ися бу щярякат хцсуси вцсят алыр. 1971-ъи илдян ися Дювлят театры юз няздиндя кабуки ся-нятинин арашдырылмасы цзря бир кабинет ачыр. Кабуки пяря-стишкарлары цчцн бурада тяшкил олунмуш мцщазиряляр щями-шя актйорларын фярди ифалары иля мцшайят олунур. 70-ъи илляр-дя Кабуки сящняляриндя йарадыъы ахтарышларын конфликти ики нясли ящатя едирди. Утайемон, Канъабуро, Косиро, Байко, Сюроку (Шороку) сянятдя кющня цслубун тямсилчиляри ще-саб олунурдулар. Щямин бу дюврдя онна-гата ролларынын ифачысы кими формалашан Тамасабуро классик канонлардан узаглашыб актйор шяхсиййятини юн плана чякирди. Эянъ вя орта йаш няслиня мянсуб актйорлар арасында Кичийемон Накамура, Томиъцро Накамуро вя ЙЫЫ Кикигоро Онойе 70-ъи иллярдя хцсусиля сечилирдиляр. Лакин Тамасабуро тякъя Кабуки яняняси чярчивясиндя галмайыб юзцнц башга

164

жанрлар да да сынайырды. О, Леди Макбет, Дездемона вя диэяр Авропа театрынын репертуарындан олан ролларда да бюйцк сянятчи мящаряти эюрцкдцрцрдц.

Чаьдаш Кабуки театрынын мцасир яняняляриндян бири дя одур ки, сон 40 ил ярзиндя щяр театр мювсцмц бир актйора вя йа кабуки сянятинин тарихи шяхсиййятиня щяср олунур: бу заман театр дцнйасы санки щямин сянятчинин йарадыъылыьы иля “няфяс алыб” йашайыр. Мювсцм ярзиндя мцяййян айлар-да, тябии ки буна ещтийаъ дуйуланда, тамашалар айры-айры ъаван истедадлы актйорлара сящня ады верилмяси мцнасибяти-ля мящз онларын йарадыъылыьыны эцзэцляйирди. Щямин айлар-да бу ъаван сянятчиляри кабукисевярляря йахындан таныт-маг цчцн сящнядя йалныз онларын мящарятини ашкарлайан ясярляр ойнанылырды.

Мцасир Йапонийада йерли ящалинин ян чох арзуладыьы яняняви театр нювц Кабукидир. Дюврцн мараглы мягамы ондан ибарятдир ки, Кабуки йенидян онна-Кабуки олмаг цчцн чабалар йапыр. Сйюва дюврцндя, йяни 1945-ви илдян сонра Итикава Кабуки-ъа ады иля халис гадын труппасы форма-лашдырылыр. 2003-ъц илдя ися Окунийа щейкял уъалдылыр:

• 2005-ъи илдя ися ЙУНЕСКО Кабукини “Бяшяриййятин шифащи вя гейри-мадди ирсинин шедеврляринин цчцнъц бяйаннамя-си”ня дахил едиб.

17. Йапон кюлэя театры

Йапон кюлэя театры аз тядгиг олундуьундан дцнйа халглары арасында Нощ вя Кабуки театрлары кими танынмыр. Рус дилли ядябиййатда бу мювзуда йеэаня мягаля 1936-ъы илдя йазылмыш, сонрадан ися китабын айрыъа бир фясли кими дяръ етдирилмишдир.

165

Кюлэя театры йапонларын мцасир театр лексиконунда каэе-сибай адланыр. Каэе кюлэя, сибай театр демякдир. Ла-кин узун мцддят Йапонийада кюлэя театры ады алтында та-мам айры тязащцрляр анлашылмышдыр. Мясялян:

• Йапонийада “каэе-е” (кюлэяли шякилляр), “йуби-нинэйю” (бармаг куклалары) гисминдя тамашалар кюлэя театры саныл-мышдыр. Бцтювлцкдя, кюлэя театры барядя олан тясяввцрляр Йа-понийанын юзцндя беля конкрет дейил. Бурада Кавабираки чай байрамлары заманы эеъя гаранлыьында ойнанылан тамашалара да “каэе-сибай” ады верилмишди. Бу тамашалар гайыгларда ифа олунурду. Мяхсуси бу тамашалардан ютрц гайыьын ичиндя ки-чик бир евъик щазырланырды вя буна “йакате-буне” дейилирди. Евъик-сящнядя щеч ким эюрцнмцрдц, иштиракчыларын йалныз ся-си ешидилирди. Она эюря бу театры “каэе-сибай”, йяни “гейб-дян сяс” адландырырдылар: сюзцн башга мянасы “кюлэя театры” кими анлашылыр. Йапонлар буна щямчинин “эюрцнмяз театр” да дейирляр.

Йапон кюлэя театрынын ня вахт йарандыьыны сюйлямяк чятиндир. Бу щагда илкин мялуматлар ХВЫЫ йцзиля тясадцф едир. Йапонларын Кийусоран енсиклопедийасында каэе-ни-нэйю, йяни “кюлэя куклалар” барясиндяки гейдляр бу тари-хин тягрибян щарадаса 1661-80-ъы иллярдян башландыьыны билдирир. Кюлэя театрынын ян еркян формасы щаггында 1850-ъи илдя дяръ едилмиш Буконемпйо адлы хроноложи мялумат-лар китабында данышылыр. Бу форманы Йапонийада каэе-но тавамуре адландырырдылар. Каэе-но тавамуре “кюлэялярля яйлянъя” демякдир. Бу театрын фигурлары щярякятсиздир, да-ща доьрусу, кюлэяляр даим статик вязиййятдядир.

• Каэе-но тавамуре кюлэя ойунунда фигурлар гара каьыздан кя-силирди вя бамбук аьаъындан ох формасында дцзялдилмиш чу-буьун уъуна эейдирилирди. Ики фигур чарпаз шякилдя бир чубуьа отурдулурду. Фигурлардан бири яфсаняфи персонаж ситедоъи’ни, о бириси шейтанын кюлэясини тямсил едирди. Беляликля, бу театрда ики фигурун кюмяйиля инсанын шейтана дюнмяси рявайяти данышылырды.

166

Бунун цчцн куклачы ялиндяки чубуьу садяъя олараг чевирмялий-ди. Сонралар бу фигурлары щярякятя эятирмякдян ютрц куклачылар йени васитяляр ахтарыб тапырлар. Мцсбят нятиъя ялдя етмяк мяг-сядиля куклачы икинъи бамбук чубуьуну да ишя салырды. Чубуг-лардан биринин узунлуьу 18.5 см., ени (галынлыьы) 0.4 см. олуб эювдяйя, о биринин узунлуьу ися 22.5 см., галынлыьы ися 1.5 см. олуб папирос каьызы иля цч тяряфдян куклаларын ялиня бяркидилир-ди. Адятян куклачы сол ялиля кукланын эювдясиня бяркидилмиш тяр-пянмяз чубуьу тутурду, саь ялиндяки чубугла ися кукланын яли-ни ишлядирди. Тамаша бойунъа куклачы щям дя юз персонажынын яфсанясини уйдурур вя онун адындан данышырды.

Йапон кюлэя театрынын ян мараглы вя иъра техникасы ба-хымындан мцряккяб формасы йуби-нинэйю щесаб едилир. Бе-ля сюйляйирляр ки, бу кюлэя театрынын йарадыъысы Щонсйу яйа-лятиндян олан Йюсида Щаруноске адлы бир куклачыдыр. Йуби бармаг, нинэйю ися кукла демякдир. Бу театрын тамашалары юз орижиналлыьы вя чятин баша эялян иъра техникасы иля сечилир. Бир нечя персонажын иштиракы, декорлар, сящня, даща доьру-су, екран-пярдя еффектляри вя ядяби мятнин мювъудлуьу эюстярир ки, йуби-нинэйю йапон театр мядяниййятинин тя-крарсыз щадисясидир.

Бцтцн кюлэя театрларында олдуьу кими бурада да сящня-ни екран-пярдя явязляйир. Екран бир гайда олараг хцсуси галын тутгун каьыздан щазырланыр. Бу ъцр каьыз нювцня Йа-понийада мино-ками дейирляр. Екран 135 см. узунлуьу, 84 см. щцндцрлцйц вя 2.3 мм. галынлыьы олан, цздян гара, архадан гырмызы рянэлянмиш тахта чярчивянин ичиндя иплярля тарыма чякилир. Тамаша вахты екран ятрафына гара парча салы-ныр. Бу, санки екранын щашийяси олур вя дюшямяйя гядяр эедиб чатыр: мягсяди чюмяляряк тамаша эюстярян куклачыны эизлятмякдир.

167

Екранын архасында яввялляр чыраг, сонралар ися електрик лампасы йерляшдирилирди. Пярдянин дахили тяряфиндян 87 см. узунлуьу, 2 см. галынлыьы олан назик тахта щашийяляр чярчи-вяйя бяркидилирди. Онларын цзяриндя декорлар, диалогларда фяал иштирак етмяйян фигурлар мяскунлашдырылырды. Чох вахт декорлар картон вя йа галын бамбук каьызларындан дцзялди-лирди. Яввялляр бу декорлары екран архасындакы хяткеш фор-малы щашийяляря йапышдырардылар; сонрадан онлары кичик мых-ларла бяркитмяйя башладылар. Декорлары тез-тез тябии матери-аллардан щазырлайырдылар вя буна эюря дя онлар рянэли олур-ду. Бу хцсусда диэяр сящня (екран) еффектлярини дя гейд етмяк лазымдыр. Яэяр пйесдя йаьыш вя йа гар йаьдыьы эю-стярилирдися, бу заман куклачы екранын йухарысындан бир “зивя” чякирди вя бу ипдян шагули истигамятдя ашаьы сачаг-сачаг саплар бурахылырды. Гар йаьдыьыны билдирмяк истяйян-дя ися куклачы бу саплара хырда памбыг кцряъикляри асырды. Сейрчиляря кюляэянин рущ олдуьуну хатырлатмаг цчцнся куклачы чубуг чякиб тцстцнц аьзна долдурурду вя екрана тяряф цфцрцррдц: бунунла да сирли бир овгат йаратдыьыны дцшцнцрдц.

Йуби-нинэйю тамашалары заманы хцсуси маэик атмосфе-рин мейдана эялмясини шяртляндирян васитялярдян бири дя тябилдир. Тябил ян емосионал мягамларын мцждячисидир. Йексяняг арам зярбяляр тамашанын башланьыъына ишарядир. Тез-тез тякрарланан мющкям зярбяляр ися туфаны вя йа атяш ачылдыьыны билдирир. Бу мягамда кюлэя театры кагура ады иля танынан мябядэащ тамашаларыны хатырладыр. Сакит, нювбя иля бир-бирини явязляйян зярбяляр ися дянизин сясини ейщамлаш-дырыр.

168

Бу театрын куклалары тякъя каьыздан дцзялдилмир, онлара парчадан костйум, ипяк иплярдян щюрцлмцш парик дя эейди-рилир. Куклалары щазырламагдан ютрц сыхлыьы чох олан боз вя гара рянэли каьыздан файдаланырлар. Эювдя, айаглар вя ялляр боз, кялля ися мцтляг шякилдя гара рянэя бойаныр. Баш, эюв-дя вя айаглар айры-айры щиссялярдян ибарят олур. Айаглар со-нрадан эювдяйя бяркидилир. Баш вя ялляр дя йалныз тамаша мцддятиня эювдяйя бирляшдирилир. Самурай куклаларын айаг-лары диздян бир гядяр ашаьы щакама адланан шалвар-туманда эизлядилир. Онларын айаглары бу гайядя икийя бюлцнцр вя бир-бириня картон дцймяъикля, сапла бирляшдирилир. Гадынларын ай-аьы узун кимоно ичиндя эюрцнмядийиндян онларын щярякяти дя екранда чох инандырыъы алыныр. Киши персонажларын дабанла-рына 15 см. узунлуьунда тахта чубугъуг да тахылырды, онла-рын сонуна ися ики балаъа оймаг формасында кисяъик тикилирди. Бу чубугъуг вя кисяъийин кюмяйиля куклачы ойнатдыьы кук-ланын-фигурун-кюлэянин екран йеришини эюстярирди. Беляликля, кюлэя куклачынын сол ялинин баш вя шящадят бармагларынын кюмяйиля йеримяйя башлайырды. Эювдяни куклачы саь ялиндя тутурду. Баш бармаг кялляни, шящадят бармаьы кюлэянин сол ялини, чечяля бармаг ися кукла-кюлэянин саь ялини идаря едир-ди. Фактики сурятдя кукла саь вя сол ял бармагларынын 3+2 принсипиля идаря олунурду: ъями беш бармаг васитясиля кук-ла щярякятя эятирилирди. Мащир куклачынын ялиндя кюлэя сон дяряъя фяал, мцтящяррик олур вя олдугъа ъанлы ьюрцнцр. Га-дын вя йа икинъи план персонажлары иля давранаркян куклачы йалныз саь ялини ишлядир. Еля вахтлар олур ки, куклачы саь ялиля кукланын давранышыны тянзимляйир, сол ялиляся эями тясвирини эюрцнтцйя эятирир. Бу о демякдир ки, гящряман эямидя сяйащятя чыхыб.

169

Бир гайда олараг кюлэя-куклалар екрана йан бюйцрляр-дян эятирилир. Персонажын иши битдикдя куклачы кюлэянин башы-ны бармаьындан чыхарыб кянара туллайыр, голлары сярбяст бу-рахыр вя юз бармагларыны сейрчийя эюстярир. Бу сонлуг та-машачылар цчцн щямишя ясл щязз мянбяйи сайылыр. Куклачы щеч вахт сейрчиляря эюрцнмцр вя пярдя архасында эизлянир.

Щеч бир шцбщя йохдур ки, Йюсида Щаруноске йуби-ни-нэйю кюлэя театрыны Бунраку вя Кабуки театрларынын тяси-риля йаратмышдыр. Йапонийанын бюйцк кукла устасы Кондо Кинноске щяля 18 йашында оларкян 1885-ъи илдя Щаруно-скенин эюстярдийи йуби-нинэйю тамашаларына бахмышдыр.

18. Нинэйю Ъорури вя йа Бунраку кукла театры Бунраку тамашаларында да Кабуки’дя олдуьу кими эи-

дайу вя сямисенин ролу бюйцкдцр. Ондан башлайым ки, Бунраку Йапонийада щям дя нинэйю ъюрури ады иля таны-ныр. Яввялъя фяргляндирим: ъорури Но театры, Кабуки театры кими жанрдыр, Бунраку - тамаша. Гяриняляр ютцшцнъя онла-рын икиси дя гошалашыб ейни мянада ишлянмишдир, ейни бир мядяниййят щадисясини билдирмишдир. Щалбуки нингйю ъорури анлайышы тягрибян йарым ясрлик бир мцддятя Бунраку ан-лайышыны габаглайыр. Йапонийада:

• нинэйю - кукла; • ъюрури - сямисен мцшайятиля няьмя кими охунан наьыл

мянасыны верир. Ъорури’нин бир жанр гисминдя эенезиси “Щайке моноготари” (“Тайра няслинин щекайятляри”) епо-сунун йапон удунун сядалары алтында данышылан наьыллардан башлайыр. Лакин бу ящвалатлар шящяр ъамаатыны илэиляндир-мирди, тясирляндирмирди. Одур ки, тезликля бу щекайятляр

170

динляйиъиляри чох еткиляндирян романтик ссевэи маъярала-рындан ибарят “ЪОРУРЫ АДЛЫ ГЫЗ БАРЯСЫНДЯ 12 ТА-РЫХЧЯ” иля явязлянир. Жанрын да, театрын да ады еля бу гызъыьазын адыйла баьлыдыр. Еркян Орта чаьларда Йапонийа-да кукла театры макото (доьручулуг, щягигилик) методуна сюйкяняряк фяалиййят эюстярирди. ХВЫЫ ясрдя шаир Матсуо Басйонун ортайа атдыьы “фуга но макото” (“эюзяллийин щягигилийи”) принсипи кукла театрынын естетик фундаментиндя мющтяшям инновасийа кими гаршыланмышды.

Кукла тамашаларынын халг ъюрури яняняляриля цзви вящ-дяти ХВЫ йцзилин сону ХВЫЫ ясрин яввялляриндя мцьянни Такемото Эидайунун пйес йазары Тикаматсу Монъаемон иля ишбирлийи нятиъясиндя эерчякляшир: “Сяма торлары адасын-да севэилилярин интищары” тамашасы 1703-ъц илдя еля бир уьур газаныр ки, бцтцн юлкя бойу суи-гясдчилярин сайы чохалыр вя Токугава шюэцняти пйесин ойнанылмасыны йасаглайыр.

Ъорури кукла театры йапон инъясянятинин апарыъы гану-нуна - янянячилийя - табе олурду: бу янянячилийи Фуъивара Тейка (1162-1241) щондакори, йяни башланьыъда олан няьмянин ардынъа эетмяк, ону излямяк, она садиг галмаг кими мцяййянляшдирирди, Матсуо Басйо ися бу анлайышы “фуеки-рйуко”нун (сабит вя дяйишкян) дашыдыьы мяна иля зянэинляшдирирди.

Йапон куклаларынын илк ады “кугутсу” олуб. Эцман едилир ки, бу ад гядим Йапонийада аьаъ мянасыны верян “куку” сюзцндян дцзялдилмядир. Йапон кукласы мярасим кюкянлидир вя ону айин иърасы заманы кащин щярякятя эяти-рирди ки, бу кащиня дя йапонларт мико дейирдиляр. Сонрадан бу адамлары хотокемаваси, йяни Будда мябядинин кукла-чылары адландырмаьа башладылар.

171

Бунраку сюзцнцн топлумда тясдиглянмяси ися бирбаша нинэйю-ъюрури тамашаларынын гурулушчусу вя тяшкилатчысы Уемура Бунракукен’ин (1737-1810) ады иля баьлыдыр. Бу ад ХВЫЫЫ ясрдя, Бунракунун чичякляндийи бир заманда, дилляр язбяри олур вя 1872-ъи илдя Осака шящяриндя Бунра-ку театры ачылыр вя бинанын лювщясиндя бу сюзляр йазылыр: “Щюкумятдян иъазяли Бунраку театры”.

Кукла театрларынын бинасы юзцндя Синто вя Будда мя-бядляринин янянясини йашадыр. Артыг ХВЫЫЫ ясрдя Киото, Осака мящялляляриндя балаъа даими кукла театрларына раст эялмяк оларды: онлара “койа” дейилирди. Бу театрлар сящ-няйя вя сейрчи салонуна айрылырды. Салон бамбук маълара бяркидилмиш сялялярля чяпярлянирди. Саман чяпяр, салонда вя сящнядя якилмиш битки вя чичякляр театры тябиятин бир парчасы кими мяналандырырды. Заман кечдикъя сейрчи сало-ну вя сящня тахта диварларла ящатялянир, театрын цстц гоша-чатлы дамла юртцлцр. Театра дахил олмаг цчцн дар бир кечид варды ки, онун да цстцня театрын емблеми тясвирлянмиш аь материйа чякилирди. Зала чыхмамышдан юнъя тамашачылар йа-шыл газондан кечмчялийдиляр. Тясадцфи дейил ки, театр Йа-понийада “сибай” адландырылыр. Сибай газонда йерляшмяк, йашыллыгда мяскунлашмаг демякдир. Сейрчиляр щясир цстцндя аракясмяляря бюлцнмцш партердя, кцбарлар ися ло-жаларда яйляширдиляр. Сонрадан сящня дя аракясмяляря ай-рылды вя ХВЫЫЫ йцзилин ахырларында артыг бизим мцасирляря бялли формасыны алды. Бу сящня типи 3 аракясмядян ибарят-дир:

• сан-но тесури - гара рянэли биринъи аракясмя “ъошики маку” пярдясинин гаршысында юн сящня бойунъа узаныр; адятян исти-фадясиз галыр. Куклачылар бурада йалныз митийуки, йяни севэили-

172

лярин сяйащяти сящнялярини ойнайырлар, бир дя кабуслары, рущ-лары эюстярирляр;

• ни-но тесури - сящнянин икинъи пландадыр; • ити-но тесури - сящнянин дяринлийиндядир.

Икинъи вя цчцнъц аракясмяляр хариъиндя галан бош мя-кан ясас сящнядир. Ясас сящнядя олмаг евдян кянарда олмаг анламына эялир вя бура “фунаъука” адланыр. Кукла-чылар “отоси” дейилян кечидлярдян файдаланыб сящнядя сяр-бяст щяряфкят едирляр.

1743-ъц илдя Осака шящяриндя Такемотоъа’нын театрын-да щазырланмыш ъорури куклалары сейрчини щейран едир. Бу ъорури куклалары Бунраку тамашаларынын куклалары цчцн бир нюв естетик стандарты мцяййянляшдирир. Онлара “адамбойу куклалар” дедикдя, бу, бираз мцбалиьяли сясляня биляр. Чцнки, яслиндя, бу куклалар бир адамын йарысы вя йа цчдя икиси бойда тахтадан дцзбуъаглы формасында дцзялдилир. Нисбятян кичик куклалар тсуме адланыр ки, онлар икинъи дя-ряъяли персонажлары (хидмятчиляр, нюкярляр, йолдан ютянляр) ейщамлашдырырлар. Бу куклалар юз естетик кодуну йапон мядяниййятинин ъювщяриндян эютцряряк эерчякликля тя-хяййцлцн, варла йохун сярщядиндя мювъудиййят тапырлар. Бу куклалар чох инандырыъыдырлар: онлара бахыб эцлцрсян, кядярлянирсян, аьлайырсан.

Бунраку театрында куклачы-актйор ашкардадыр; даща доьрусу, кукланы идаряетмя системи ачыгдыр, йяни сейрчидян эизлянмяйиб кукланы ойнадыр. Йох, бу, дцз ифадя дейил, о, кукланы идаря етмир, ойнатмыр; о, сящнядя кукла олуб йа-шайыр. Она эюря Бунраку’да сящнядя кукла щямишя кукла-чынын б ядян вя рущунун давамыдыр.

Кукланын цзяриндя щямишя чохсайлы ипляр олур вя онлар баша, ялляря, арабир дя айаглара баьланыр. Чцнки сящнядя

173

анъаг киши-куклалар айаглыдыр. Гадын айагларыны ися щямишя кимоно юртцр. Адятян, кукланын сящнядя йериши онун палта-рынын тярпядилмяси, гырышларын йыьылыб ачылмасы иля билдирилир.

Кукла тамаша юнъяси йыьылыр. Ону йыьмаг бир еля дя чятин дейил: нядян ки, кукланын эювдяси щямишя матрикс-чярчивядир. Она эюря бунраку театрында кукла дцзялдилмир; йыьылыр. Бурада кукла еля бил ки асылгандан салланыр. Чярчивя палтар алтында эизлядилир вя чярчивяйя баш, ялляр вя айаглар тахылыр (эейдирилир, бяркидилир, ъаланыр).

Бунраку театрынын еффекти, ъаны, уста баъарыьынын ъювщя-ри кукла гафасыдыр. Бу куклаларда гафа идеалъасына щярякят-лидир. Бу гафалар дил чыхарыб, эюз вуруб, додагларыны тярпя-диб, гашларыны вя бябяклярини ойнада билирляр. Бунраку да куклачы мцмкцнсцзц дя мцмкцнляшдирмяйи баъарыр: яэяр йердян гылынъы алыб кянара тулламаг лазымдырса, куклачы яли-ни кукланын эейдийи палтарын голундан салыб юз ялини кукла яли явязиня ишлядир.

Кукла щейкялтярашлыг, бойакарлыг вя тятбиги сянятин синтезини юзцндя якс етдирир. Онун эейими, силащы (хянъяр) вя сач дцзцмц щямишя идеалы сярэиляйир. Ъорури кукласынын эюркями цчцн пластика, рянэ вя декоратив башланьыъын вящ-дяти чох юнямлидир.

Бунраку театрында куклалар санни-ъукай методу иля идаря олунур вя бир кукла цч няфяр тяряфиндян тяряфиндян ойнадылыр:

• омо-ъукай - баш куклачы кукланын гафасыны вя саь ялини; • щидари-ъукай - кукланын сол ялини; • аси-ъукай - кукланын айагларыны идаря едир. Пешядя тязя оланлар юйрянмяйи кукланын

айагларыны идаря етмякдян башлайырлар. Кукла сящнядя еля йеримялидир ки, там шякилдя сейрчидя ъагнлы инсан тяяссцраты

174

йаратсын. Кичик куклачылар юзлярини омо-ъукай’ын парчалары кими дуймалыдырлар. Кющня яййамларда куклачы щазырлыьы-на Устад 10 ил вахт сярф еляйирди. Тамаша заманы йалныз омоъукай эюрцнцр вя онун дябдябяли, йарашыглы эейими олур. Диэяр куклачыларса башлыглы гара ъцббя эейинирляр. Та-машанын илк ики дягигясиндян сонра сейрчиляр артыг омо-ъукай’а да фикир вермирляр: чцнки йалныз кукланы изляйирляр.

Тамаша эидайунун наьылы, сямисен вя тябил-наьарала-рым йаратдыьы мусиги композисийасынын мцшайятиля чох тя-сирли олур. Яняня Бунракуда беля бир гайда йарадыб ки, баш куклачынын, гидайунун вя сямисен устадынын бирэя эютцрц-лян йашы 200-ц кечмялидир. Щяр щалда Бунраку баъардыьы гядяр бу яняняни эюзлямяйя чалышыр.

Индися Бунраку кукла театрынын мцасир дюврдя гыса тари-хи агибяти:

• 1956-ъы илдя Бунраку театры цчцн тязя бина инша едилир вя бу бинада классик кукла ойунларынын йени технолоэийаларын кю-мяйиля эюстярилмяси цчцн шяраит йарадылыр. Щямин театр инди дя фяалиййятдядир вя она Асащи-ъа дейилир.

• 1962-ъи илдя Бунраку кукла театрларынын гастроллары башлайыр. • 1963-ъц илдя Йапонийанын Маариф Назирлийинин няздиндя мя-

дяни дяйярлярин мцщафизяси цзря Комитя вя диэяр тяшкилатлар, о ъцмлядян Осака бялядиййяси вя Ен-ейч-кей телерадио шир-кяти Бунраку Театрлар Ассосасийасыны йаратдылар вя онун фондуну 37.5 милйон ийен щяъминдя мцяййянляшдирдиляр. Бу тарихчядян етибарян Ассосасийа илдя цч кяря Токийонун Мит-сукоси Эюки-ъе театрында бунраку тамашалары ойнанылмасыны тяшкил едирди.

• 1966-ъы илдян Кокуритсу Эюки-ъе Дювлят Театры фяалиййятя башладыгдан сонра онун 593 сейрчийя щесабланмыш кичик сящ-няси бунраку труппасына верилди ки, онлар илдя дюрд дяфя (щяр дяфя 15 эцн сцряЪиндя олмаг шяртиля) юз тамашаларыны яня-няви театр формаларынын хиридарларына эюстярсинляр. Бундан

175

савайы Бунраку тамашалары Осаканын Асащи-ъа театрынын сящ-нясиндя дя илдя дюрд кяря ифа олунур.

• 1972-ъи илдян етибарян Бунраку сянятинин апарыъы актйорлары артыг юз шаэирдлярини йетишдирмякля мяшьулдурлар. Лакин буна бахмайараг щягиги сямисен усталарынын сайы тядриъян азал-магдадыр.

• 1984-ъц илдя ися Йапонийада мяхсуси Бунраку Дювлят Теат-рынын ачылыш мярасими тяшкил едилир. Бу театр рясми олараг Ко-куритсу Бунраку Эюки-ъе адланыр. Театрын салонуна ъями 731 сейрчи сыьышыр. Бурада илдя дюрд дяфя тамашалар нцмайиши кечирилир вя щяр нцмайишин давам мцддяти 17 эцндян 20 эц-нядяк чякир.

• 1984-ъц илдя Кокуритсу Бунраку Эюки-зе театры 139 милйон ийен мябляьиндя малиййя йардымы алмышды. Театрын труппасы Америка Бирляшмиш Штатларына вя Авропа юлкяляриня тез-тез гастрол сяфярляриня чыхыр.

• 1987-ъи илдя Бунраку Дювлят театрынын труппасы эюря 85 ня-фярдян ибарятди. Театрын йарадыъы щейятиндя 27 эидайу (наьылчы-гираятчи актйор), 18 сямисен устасы (сазяндя), 40 куклачы варды. Труппада актйорларын орта йаш щядди 42-дир.

• 1987-ъи илин мялуматына ясасян Бунраку театрынын беш кук-лачысы “Довлятин сярвяти” фяхри адыны дашыйыр.

• 2003-ъц илин октйабрында Бунраку кукла театры ЙУНЕСКО тяряфиндян бяшяриййятин шифащи вя гейри-мадди ирсинин ше-деврляри сийащысына дахил едилиб.

176

III FƏSİL

ÇİN TEATRI TARİXİ

1.Çin ənənəvi teatr formalarının təşəkkül tarixi

Дцнйа театр тарихинин уникал, щейрятамиз щадисялярин-

дян бири Пекин операсыдыр. Ону Катщакали, Нощ вя Кабуки театрлары иля йанашы театр мюъцзяляри сийащысына аид етмяк мцмкцндцр. Лакин Гярб мцтяхяссисляри йазанда ки, Пекин операсы ХВЫЫЫ ясрдя йараныб, хятайа йол верирляр. Пекин операсы бир ясрин ярсяйя эятирдийи сянят асбидяси дейил, йцзилликляр бойунъа Чин мядяниййятинин театр яняняляри ъювщярини эюрцкдцрян бир щадисядир; еля бир щадися ки, онун форматында яняня щямишя диридир вя юзцнц щямянъя танытдырыр. Пекин операсыны анламаг, онун эюзяллийиня мяф-тун олмаг цчцн ися биз эяряк бу яняняни юйрянясян.

Чиндя яняняви театр формаларынын инкишаф тарихи демяк олар ки, Чин дювлятчилийинин сийаси формаларынын тарихи гя-дярдир. Чин театрынын ян эюркямли тядгигатчыларындан бири йапон Суъи Такео Чин театры тарихини 5 дювря бюлцр. Бу, нисби бюлэц олса да, Чин яняняви театр формаларынын тарихини там ящатяляйир вя ХХ-ХХЫ ясрляри - авропатипли театрын Чи-ня эялиши дюврцнц - бюлэц дышында сахлайыр:

• Ян гядим дювр - узаг кечмишдян башлайараг та м.ю. В ясрядяк; • Гядим дювр - м.ю. ЫЫЫ йцзилдян бизим еранын ВЫ ясриня кими; • Орта дювр - ЫЫ империйа дюврцндян ХЫ йцзиля гядяр;

177

• Йени дювр - ХЫЫ ясрдян та ХЫХ йцзиля кими; • Ян йени дювр - ХЫХ ясрин ЫЫ йарысысындан 1911-ъи ил ингилабы-надяк.

Разылашаг ки, кющнядир: чцнки ХХ ясрин яввялляриндя апарылмыш тядгигатлара ясасланыр. Амма дцздцр вя бундан дягиги йохдур. Нядян ки, мцяййян бир истигамят сечмяк вя тарихи мярщялялярин сярщядляри барядя айдынлыг ялдя ет-мякдян ютрц сон дяряъя ваъибдир. Щяр щалда даща йахшы оларды ки, Чин театры тарихи бцтцн театр формаларынын хцсу-сиййятляри нязяря алынмагла дюрд мярщяляйя айрылсын: би-ринъи мярщяля узаг кечмишдян монгол ишьалына гядяр узаныб эедир; икинъи мярщяля монгол епохасындан ХВЫ йцзиля кими олан заман мясафяни ящатя едир; цчцнъц мярщяля ХВЫ-ХЫХ ясрляр мясафясиня сыьышыр; дюрдцнъц мярщяля реалист театрла Чиндя классик театр формаларынын мцбаризясиндян башлайыб цзц бизим чаьдаш зяманяйя исти-гамятлянир. Артыг бу бюлэцдя юлкянин сийаси тарихи йох, те-атр формаларынын инкишафы цчцн характерик тарихи мярщяляляр юн плана чякилир.

Чиндя классик театр формалары яксярян шеирля, ялавя мо-нолог вя диалогларла йазылмыш опера кими сяъиййяляндирилир. Яслиндя ися бу, опера йох, чин мусигили драмыдыр. Синолоэ-ийа Чин театрынын йаранма тарихини, даща доьрусу, Чин театры-нын мянбяйини ики истигамятдя арашдырыр. Бязиляри еля эцман едирляр ки, Чин театры бирбаша шякилдя яъдадлары анма айинля-риля илишкилидир. Диэяр груп алимлярся бу фикирдядирляр ки, Чин театрынын мяншяйини шаман айин вя рягсляриндя, кцтляви ниэ-ащгурма мярасимляриндя ахтармаг лазымдыр.

Чин театрынын ян гядим дюврц айры-айры театрал елемент-лярин груплашыб биткин композисийалар ямяля эятирдийи дюврдцр. Бу, Чин театры тарихиндя сарай театрынын мювъуд-

178

луг мярщялясидир. Шцбщясиз ки, гядим Чинин тарихян мяруз галдыьы дяйишикликляр бу мямлякятин яняняви формаларынын тяшяккцл вя инкишафына да юз тясирини эюстярмишдир.

Юнъя гядим Чин кичик ханлыглардан ибарят иди. Сонра-дан бу ханлыглар Син вя Хан дюврцндя Ы Империйа шяклин-дя бирляшиб ващид дювлят олду, мцяййян мцддят йашады вя даьылды. Бир аздан Тан вя Сун дюврцндя йени ЫЫ Империйа йаранды. Тяяссцф ки, онун да юмрц узун сцрмяди. ЫЫ Импе-рийаны саваш говьалары бцрцдц. Чин тарихиндян игтибас едил-миш бу гыса анонс бир даща тясдигляйир ки, театр йалныз сийа-си вя игтисади сакитлик мягамларында инкишаф едя биляр. Ла-кин театр тарихиндян бунун там якси олан нцмуняляр дя бяллидир. Мясяля бу ки, Чин сарай театрынын инкишаф просеси щяр ики Империйанын сцгутундан сонра дайаныр. Щалбуки эениш мигйасда эютцрсяк, сарай дахилиндя баш верян про-сесляр сарай театры цчцн сащиблярин дяйишдирилмясиндян баш-га бир шей дейилди.

Чин театрынын тяшяккцлцнцн бу дюврцндя ясасян цч ифа-дяли фигур нязяря чарпыр: тялхяк, ханяндя вя сазяндя. Са-райда гадын ряггася вя ханяндяляриня дя бюйцк ряьбят бяслянилирди. Анъаг театр сяняти инкишаф етдикъя гадын еле-менти театрдан сыхышдырылыб чыхардылыр. Эетдикъя рягс вя няьмялярин нювбяляшмяси принсипи цзря гурулмуш пйес тип-ли мятнляр мейдана эялир вя онлар щярби “У” вя вятяндаш “Вен” пйесляриня айрылыр. Чин театры тарихи бу дюврдя “актйор вя репертуар” амиллярини актуаллашдырыр.

М.ю. ЫЫЫ йцзилдя Ы Империйанын йарандыьы дюврдя щюк-мдар Ши-хуан юз щеэемонлуьу чаьларында эуйа ки, “А-фа-н-гун” адлы сарай тикдирир вя бцтцн актйорлары щямин са-райа топлайыр. Лакин тарихдя актйор адларындан башга бу

179

дюврцн театрына аид щеч бир факт галмайыб. Дцздцр, “бан-ъы” мелодийалары да бу тарихи мярщялянин йадиэарыдыр. Гыса нятиъя шяклиндя ону гейд етмяк лазымдыр ки, Ы Империйа дюврцнцн театры примитив давраныш гялибляринин шеир дилиня табе етдирилмиш мусиги, вокал сянятиля бирэялийи цстцндя тязащцр едир.

Хан дюврцнцн актйорлары артыг бядии мятнлярдя верилян тарихчяляри драматикляшдирмяйя башлайырлар. “Хуан-мын-чан” адлы бир труппанын тяшкили дя бу тарихи мярщялянин бящрясидир. Бу дюврля илишкили беля бир мялумат да вар ки, эцйа Вей кнйазлыьындан олан Соа-соа адлы бир феодал пйес-ляри ифа етмякдян ютрц сящня дцзялтдирибмиш. Анъаг щямин сящнянин сюзцн мцасир мянасына ня дяряъядя уйьун ол-дуьуну сюйлямяк чятиндир. Йадда сахланыласы фактлардан бири дя будур ки, актйорлар Хан дюврцндя илк дяфя цзляри-ня пудра сцртцбляр вя Чин театр мцтяхясисляри эцман едирляр ки, гящряман гадын роллары, башга сюзля, дан амп-луасы мящз бу янянядян сонра формалашыб. Хан дюврцнцн сонундан етибарян роллар мцяййян гайда цзря системляшди-рилир вя груплашдырылыр. Тарих Хан мярщялясиндян щям дя илк дяфя тахта маска эеймиш ики актйорун - Сао-Минда вя Лан-лин-ванын - адларыны горуйуб сахлайыб. Инди щямин маскалардан мянфи персонажлары эюрсятмяк цчцн истифадя едилир.

М.ю. ЫВ йцзили - ЫЫ Империйанын щяр вяъщля мядя-ниййятя гайьы иля йанашдыьы чаьлар - Чиндя сарай театрынын чичяклянмяси дюврцдцр. Тан императору Сйуян-ъун бу заман “Армуд баьы” адланан бир мусиги академийасы йа-радыр. Академийа иля паралел шякилдя эянъ ряггасялярин “Бащар щяйяти” адлы мяктяби дя фяалиййятя башлайыр.

180

Х яср артыг щягиги классик Чин театр формаларынын тя-шякцл тапдыьы яряфядиряряфядир. Актйор Хуан Фян-чонун ХВЫЫЫ йцзилдя театр сяняти щаггында йаздыьы “Нурланмыш рущун айнасы” рисалясиндя сюйлянилир ки, Чин театрынын йа-ранмасынын тяканвериъи гцввяси Хан дюврцнцн Чен Пин адлы бир яйанынын тахтадан кясдийи фигурлар олмушдур. Сян демя, Чен Пин бу адам бойу фигурлары шящяри дцшмяндян горумаг цчцн дцзялдибмиш. Бу тапынты шящяр ъамаатына о гядяр хош эялир ки, онлар Чен Пинин ямялини йамсыламаьа башлайырлар вя тахта фигурлары МАРИОНЕТКА адландырырлар. Йеня бу рисалядя бяйан едилир ки, Тан императору Мин-ху-ан балаъа ушаглары алиъянаб аилялярдян йыьыб бу ъоъуглара “Армуд баьы”нда йан си дейилян пйес мятнлярини юйрядир-ди. Еля бу вахтлар 5 вя йа 8 няфярлик даими труппалары олан ъа-ъцй театрлары мейдана чыхыр вя Чин театры цчцн ол-дугъа ваъиб сайылан ролларын типляр цзря тяснифаты просеси башлайыр

Ъа-ъцйляр, яслиндя, театр йох, мусигили драм жанрыдыр, пйес нювцдцр.

• Бу йцзилин сонунда юлкянин шималында 80 хаъядян ибарят “Думан мелодийалары” труппасы кими танынан хцсуси бир мяктяб фяалиййят эюстярирди. Беля бир мяктябин бянзяри Чинин ъянубунда “Эюй юртцкляр” труппасы ады алтында йарадылмыш-ды. Чиндя шимал вя ъянуб мяктябляри щямишя театр дябиня ща-ким олмаг цстцндя йарышыблар, мцбаризя апарыблар. Одур ки, онларын арасында фяргли ъящятляр мювъуд иди. ХЫ ясрдя Чиндя ъянуб мяктябляринин цслубу апарыъы мювге тутурду.

Чинин монголлар тяряфиндян ишьалындан юнъя Чжао-де-лин адлы бир кимся “Кяпяняк чичяйя чеврилир” пйес-мело-дийасыны йазыб бястяляйир. Мящз бу чаьларда Си-сйан “Гярб флиэели” адлы бир пйес ярсяйя эятирир. Лакин тезликля бу драм ясяри флейта цчцн эюзял мелодийалар партитурасына

181

чеврилир. Чин естрада жанрынын йаранмасы да еля бу вахтлара тясадцф едир. Беляликля, ясл Чин театрынын йаранмасынын ща-зырлыг дюврц баша чатыр.

Монгол басгынындан сонра ися формалашмаьа башлайан Чин театр мядяниййятиндя шимал диалектиня вя шимал цслу-буна цстцнлцк верилирди. 1330-ъу илдя театр сянятиндя шимал дили рясмиляшдирилир. Шимал цслубунун тямсилчиси олан ъа-ъцйляр тякъя гящряманлыг дейил, щям дя фантастик мювзу-ларда йазылырды. Тарихи мялумата ясасян бу пйесляр чярчи-вялянмиш, йяни сящня форматына салынмыш мяканда ойна-нылырды, актйорлар охуйуб рягс едирдиляр, сазяндяляр ися ды-шарыда, лакин сящнянин лап йахынлыьында, яйляшиб тцтяк вя уд чалырдылар. Монголларын тякидиня бахмайараг ъянуб пйесляри сыхышдырылыб арадан чыхарылмыр. Ъянуб цслубуну щя-мишя формаларын хялгилийи, мювзуларын лирик вя романтик характери фяргляндирирди. Пярдялярин сайы мцяййян дейилди вя няьмя ифасында дует вя триолардан истифадя едилмясиня гадаьа гойулмурду.

Монгол дюврц артыг щягиги МЯТН ТЕАТРЫ йарадыр. Бу мятнляр системини тяшкил едян пйесляря йуян-бен ады верил-мишди.

Эюрцндцйц кими Чин классик драмы ХЫЫЫ-ХЫВ йцзилляр-дя ясас етибары иля ики жанр, ики цслубла тягдим олунур: ъа-ъцй вя йуян-бен.

• Ъа-ъцй “гатышыг тамаша” демякдир. • Йуян-бен ися “ханйуянлар цчцн поетик-драматик мятнляр”

кими чюзцлцр. • Ханйуян “артел”, “труппа”, “сех” сюзляринин мянасына йа-

хындыр: сазяндялярин, пешякар дилянчилярин, яйлянъя мящялля-ляри сакинляринин, актйорларын ишэцзарлыг принсипи цзря тяшкили-ни билдирян анламдыр.

182

Йуян-бендя ъа-ъцйдян фяргли олараг диалогларын щяъми мусиги парчаларынын мигдарыны цстяляйир. Буна бахмайараг щяр ики жанр, щяр ики цслуб юз кечмишиня, юз архаикасына са-дыгдир. Иш бу ки, щяр ики жанрын характерини, сяъиййясини наьылчы театрынын формалары мцяййянляшдирир. Щятта Сун дюврцндя беля мусиги наьылчы сянятинин инкишафындан ютрц ваъиб яламят сайылырды. Бу тарихи мярщялянин мяшщур жанр-ларындан бири гуъытсы, тясадцфи дейил ки, “тябил зярбяляри ал-тында наьыл” адланырды.

2. Ъа-ъцй драмларынын композисийасы Чин сянятчиляри щяля Х ясрдя пйесдяки персонажлары он-

ларын сяъиййяляриня эюря тясниф етмяйя башламышлар. Илк при-митив тяснифат белядир вя образлары шярти олараг 8 категорий-айа айырыр:

си-тоу - баш гящряман; ин-си - сящня юнцндя дайанан актйор; чсы-ъзин - мянфи типли гящряман; фу-му - икинъи гящжряман; чжуан-дан - гадын гящряман; мо-ни - шяр гцввя; гулао - аьсаггал гоъа; ба - байрагларла давранан щярбчи.

Ъа-ъцй драмларында ися бу тяснифат даща мцкяммял вя зянэиндир. Чин театр мядяниййятинин ганунларына яса-сян ъа-ъцй драмлары 4 пярдяйя бюлцнцр. Лакин факт бу ки, Чиндя бир драм ясярини бир нечя ъа-ъцй пйеси ямяля эяти-рир. Йуян ъа-ъцйляри щямишя каноник ганунлар цзря йазылыр: тякъя ядяби материала дейил, щям дя мусиги мейарларына сюкянир. Бу драмларда пярдя, щисся, мяълис анламында чже

183

сюзц ишлядилир. Щяр чже чярчивясиндя щям пйес мцяллифляри, щям дя сейрчиляр цчцн башлыъа мараг обйекти бядии мятн йох, поетик арийалардыр. Йуян драмларында бу поетик арий-алара ъцй дейилир. Ъа-ъцйлярдя ясас 4 амплуа вар:

• мо - ъидди киши персонажы, адятян мцсбят гящряман; • дан - щяр щансы бир гадын ролу; • ъзин - комик киши ролу; • чоу - тялхяк

Юз-юзлцйцндя бу амплуалар да субамплуалара бюлцнцр. Монун субамплуалары:

• чженмо - ясас охуйан персонаж, йашы, иътимаи мювгейи юнямсиздир; • ваймо - чженмо иля ейни характердир, амма няьмя охумур; • фумо - хырда киши ролу; • ерме - епизодик киши ролу; • чунмо - прологда чыхыш едян биринъи дяряъяли персонаж; • сйаомо - эянъ оьлан;

Дан амплуасынын субамплуалары: • чжендан - ясас охуйан гадын персонаж; • лоадан - йахшы аьбирчяк гадын; • чадан - зиряк гадын, адятян комик персонаж; • тедан - ъидди гадын ролу; • вейдан - тякяббцрлц гадын образы; • сйаодан - ярлик гыз; • данлай - гызъыьаз.

Чоу амплуасынын субамплуалары олмур. Амплуа вя субамплуалар персонажларын йашыны, пешясини

айдынлашдырмаьа, онларын пйесдя йерини мцяййянляшдир-мяйя имкан верир. О мягамда ки, амплуа верилмир, бу роллары ъабан категорийсындан олан актйорлар, мцасир дилля десяк, статистляр, ифа едир. Яэяр Авропа драматурэийасынын бир чох классик ясярляриндя няср вя нязм гаршылыглы сурятдя бир-бирини явязляйирся, ъа-ъцй драмларында диалоглар арий-аларла нювбяляшир.

184

Гярб драматурэийасы нцмуняляриндя щяр бир реплика сужетин инкишафынын шяртляриндян бири сайылыр. Бурада ися мя-сяля бир гядяр башга ъцрдцр. Тябии ки, ъа-ъцй драмларында диалог, ядяби-бядии мятн пйесин юзцлцдцр, онун ясасыдыр, арийалар ися бу мятндя верилян рянэбярянэ шякиллярдир. Йалныз диалогларын вя арийаларын синтетик вящфятиндя драма-тик мятнин там мювъудлуьу мцмкцндцр. Ишди, яэяр бу пйеслярдян арийалар эютцрцлярся, диалоглар бясит вя гуру эюрцняр. Арийалар бу пйеслярин поетик бюлцмляридир, йара-шыглы бязякляридир. Сейрчиляр яксярян тамашалара бахма-гдан даща чох бу арийалары динлямяйи цстцн тутурлар.

ХВЫ йцзилин орталары ъянуб цслубу контекстиндя йени нюв пйеслярин мейдана эялмясиля мцшайят олунур. Бу пйесляря кцн-сцй дейилирди. Онларын адыны Куншан даьы шя-ряфиня охунан кун мелодийалары мцяййянляшдирмишди. Кцн-сцй драмлары мелодийаларын ритмик гурулушуна, алят-лярин тяркибиня, сужетлярин лиризминя вя фантастиклийиня эюря сечилир. Биз десяк ки, “кцн-сцй драмларыны мящз еля Мин дюврц йаратмышдыр” сящв етмярик. Беля ки, ХВЫ ясрин со-нуна йахын монголларын щакимиййяти сцгут едир вя йени Мин сцлаляси мямлякятин пайтахтыны Нанкин шящяриня кечирмякля ъянуб цслубуну активляшдирир. Кцн-сцй драм-лары еля бу активлийин бирбаша нятиъясидир. Она эюря дя бу заман актйор ойуну йетяринъя ъилаланыр, тякмилляшир вя сящня фяалиййятиндян ютрц мцщцм 8 амплуа конкретляшир:

• шен - гящряман; • дан - гящряман гадын; • чоу - тялхяк; • ъзин - мянфи гящряман; • вай - садядил, садялювщ бир кимся; • мо - икинъи дяряъяли персонаж; • тедан - щярби ряггася; • фу-ъзин - мянфи характерли икинъи гящряман.

185

Бу амплуаларын ятрафлы тяснифаты вя анализи “Нурланмыш рущун айнасы” рисалясиндя верилир:

• “Амплуа ролун кейфиййятлярини юзцндя ещтива елийир. Шен баш ролдур; бцтцн пйесляр онунла башлайыр, онунла да гуртарыр. Одур ки, бу амплуа шен адланыр.

• Дан сцбщ чаьыны билдирир. Киши гадыны ойнайаркян йахшы ифа заманы билинмяз ки, о, кишидир, йохса гадын. Беля ки, актйор бан-чжуан кими гримляниб эейинмяйя сцбщ тездян башладыьын-дан бу амплуайа “дан” дейилир.

• Амплуа чоу “чоу” сюзцнцн билдрдийи мяналары ашкарлайыр. Чоу чиркин, ейбяъяр вя яблящ демякдир. Беляликля, бу амп-луа залым, ганыаъы адамлара аиддир. Бу роллары ифа едян актйор тез-тез ял-гол атыр, бол-бол зарафатлашыр, тялхяклик васи-тяляриндян бящрялянир. Она эюря дя бу амплуайа “чоу” дей-ирляр.

• “Ъзин” сюзц сакит, щярякятсиз демякдир. Амплуа да еля бу сюзцн мянасына уйьундур.

• Вай ролларынын ифачылары баш гящряманын аиляси цчцн алиъянаб юзэяляри ойнайырлар. Бу сябябдян дя онлар еля “вай” адла-ныр, йяни “юзэяси”, “кянар адам”.

• Лаодан ролларына аналар, гайнаналар, дайяляр аиддир: бу, гоъа гадынларын амплуасыдыр.

• Сящня фяалиййятини апаран кимся мо адланыр. Тамашаны яв-вялдян ахыра гядяр о, идаря едир, бцтцн актйорлар барясидя мялумат верир, сцжети данышыр. Мо “тамамланма”, “сон” де-мякдир.

• Сйаошен баш гящряманын йа оьлу, йа да гардашы оьлу ролун-да чыхыш едир. Ола да биляр ки, бу ъаван шен сынанмыш хейир-хащ дост вя йа шян авара кими дя пйесдя чыхыш етсин.

· Сйаодан ролларынын ифачысы хадимяляри, мцьянниляри вя йа мянфур гадынлары ойнайыр.

• Тедан “икинъи дяряъяли дан” демякдир”.

Бу бюлэц вя сяъиййяляр классик Чин театрынын ядяби-бя-дии ъювщярини, онун естетик майасыны мцяййянляшдирир. ХВЫЫЫ йцзилин орталарына йавуг кцн-сцй жанры эетдикъя юля-

186

зийир. Ер-хуан вя сипи пйесляри йени мусиги жанрлары иля би-рэя кцн-сцйц икинъи плана сыхышдырырлар. Бцтцн бунлар со-нуъда бир арайа эятирилиб Ъзин-си ады алтында пайтахт пйесля-ри кими танытдырылыр. ХВЫЫЫ ясрин орталарында вя сонунда кцн-сцй жанрынын ясас мяркязляри Йанчжоу вя Пекин шя-щярляри олдуьундан “ер-хуан” вя “сипи” дя бурада инкишаф едир. Мящз бу цч жанр Авропада Пекин операсы кими тарих-ляшмиш Пекин мусигили драмыны тямсил едир.

3. Чиндя актйор сяняти

ХВЫЫЫ йцзилин сону ХЫХ ясрин яввялляриндя йашамыш Чин актйору Хуан Фян-чо юз “Нурланмыш рущун айнасы” рисалясиндя кцн-сцй театрынын параметрляриня сюйкяняряк актйор сянятинин цмдя принсиплярини сярэилямишдир. Чин те-атрында яняня щяр бир амплуа цчцн мцяййян йериш тярзи, жест, мимика, грим, костйум мцяййянляшдирмишдир. Хуан Фян-чонун актйор сянятиля баьлы бцтцн фялсяфи сцслямяляри-ня бахмайараг Чиндя актйорларын вязиййяти, сосиал шяраити, йашайышы щеч вядя йахшы олмайыб. Бу мямлякятдя актйор-лары щямишя бярбяря тай тутублар. Узун гяриняляр бой-унъа акторлар тящсил оъагларында дювлят имтащанларына бурахылмайыблар. Актйор няслинин йалныз цчцнъц няслиндян олан вяряся варислик щцгугу газанырды. Щяля индинин юзцн-дя дя Чиндя актйорлара йухарыдан ашаьы бахырлар. Чин сящ-нясиндя ишляйян актйорлар йа профессионал театр мяктябини битирмиш шяхсляр, йа бу сянятин сирлярини аталарындан юйрян-миш оьуллар, йа да бу пешяйя юзляри йийялянмиш щявяскар-лар олурлар. Сонунъулар даща бюйцк нцфуза маликдирляр; чцнки театрдан ялавя дя эялир йерляри вар: еля буна эюря дя онлар пйаойу адыны газанмышлар.

187

Чиндя театр мяктябляри вя актйор тярбийяси системи дя тядгигатчыларын хцсуси диггят обйектидир. Бялкя дя еля бу мяктябляр актйорларын ъямиййят ичря юзэяляшмясиня, йад-лашмасына шяраит йаратмышдыр. Бурада театр мяктябляри ин-тернат типлидир вя ора йалныз топлумда танынмыш, щюрмятли шяхслярин бирбаша зяманятиля 7-дян 15 йашына гядяр олан ушаглары гябул едирляр. Зяманят алындыгдан сонра ушаьын валидейнляри вя йа гяййумлары иля контракт имзаланыр вя бу контрактда бцтцн шяртляр эюстярилир. Беля ки, мяктяб макси-мал щяддя гядяр ушаьын щцгугларыны мящдудлашдырыр. Бу, щарадаса щярби тярбийянин аналогудур. Яэяр ушаг тясадц-фян дарыхыб валидейнляринин йанына гачса, бу заман зяма-нят вермиш варлы шяхс кцлли мигдарда ъяримя юдямялидир.

Мяктяблярдя щяр шей сярт гайда-ганунлара табедир. Шаэирдляр бу мяктяблярдя аскетик щяйат тярзи кечирирляр: гонаг эетмяк, щятта тярбийячилярля эязинтийя чыхдыглары вахт бир-бирляриля данышмаг беля онлара йасагдыр: явязиня-дя онлар щяр эцн тамашайа бахырлар вя ойун цслубуну мя-нимсямяйя чалышырлар. Сярт гайда-ганун чярчивясиня салын-мыш эцндялик щяйатда шаэирдин, бюйцк мянада, бош вахты йохдур: о эцн ярзиндя ханяндялик, декламасийа, пантоми-ма, эимнастика, ритмика вя сяс телляринин мющкямлянмя-синя йюнялик тялимлярля мяшьул олур. Пекиндя гыш мювсцмцндя шаэирдляр щяр эцн сящяр, даща доьрусу, сцбщ ала-гаранлыьында сяф-сяф дцзцлцб шящярин диварларына доьру эедирляр вя орада цзц дивара дайаныб вокал сяняти цзря мяшг едирляр. Ушаьын щансы амплуада ихтисаслашаъаьы мцяллимляр тяряфиндян шаэирд мяктябя гябул едиляркян мцяййянляшдирилир. Яняняйя эюря ушаглар мяктябя эютц-рцляркян онлара тяхяллцс верилир вя щяр йени курсда бу тя-

188

хяллцсляр дяйишдирилир. Она эюря дя щансы шаэирдин щансы курсда охудуьу чох асанлыгла онун адындан билинир.

• Мясялян, Ы курс цчцн ясас тяхяллцс “си”дир. Си севинъ демяк-дир. Туталым, Йан-си-лин.

• ЫЫ курсдан ютрц лйян тяхяллцсц характерикдир. Бу сюзцн мя-насы “ващидлик”, “бирэялик” кими чюзцлцр. Нцмуня цчцн Хе-лйян-чоу.

• ЫЫЫ курсун тялябяси фу тяхяллцсцнц дашыйыр. “Фу” сюзц “зянэ-инлик”, “дювлят” билдирир. Мисал цчцн Шен-фу-гуй. Мяктяби гуртармаьа йахын тялябяляр тамашада артыг чыхыш етмяйя башлайырлар.

Чин театрынын узун мцддят гадын актрисалары олмайыб вя бцтцн роллар кишиляр тяряфиндян ойнанылыб. Щятта Мей Лан-фан вя Шан Сйаойун кими акйорлар гадын ролларынын ифачылыьы цзря хцсуси дяст-хятт, цслуб йарадыблар. Лакин ясрин яввял-ляриндян етибарян Чиндя гадын труппалары мейдана эялир. Бурада ися яксиня, киши ролларынын ифасы гадынлара тапшырылыр. ХХ йцзилин Ы рцбцндян Чиндя гарышыг труппалар эюрцнмяйя башлайыр. Чиндя киши труппаларына Сйан-бан, гадын труппа-ларына Кун-бан, гарышыг труппалара Ъза-бан дейилир. 4-ъц категорийа ушаг труппаларыдыр. Бцтцн категорийалардан олан труппаларын репертуары, демяк олар ки, щяр йердя ейнидир. Актйорларын сящня фяалиййятинин юмрц мцхтялифдир. Лакин еля Чин актйорлары вар ки, онлар 85 йашында да сящняни тярк етмирляр. Анъаг Чиндя актйор тярбийяси системинин дя юз гцсурлу ъящятляри мюъуддур. Беля ки, чох вахт актйорларын мяктяб гуртармасына бахмайараг онларын яксяриййяти юмцрлцк савадсыз галыр. Мцмкцндцр ки, актйор щеч сящня-дян сюйлядийи мятнин мянасына вармасын, ону анламасын. Чиндя актйорлар мцяййян бир зцмрядя, кастада бирляширляр. Онлар гапалы щяйат тярзи кечирирляр вя бу щяйатын юз ганун-лары, йасаглары, гадаьалары олур. Чин актйорунун театрда йа-

189

шайышы мцхтялиф инанъларла, шакяр вя вярдишлярля долудур: бурада щяр бир ифадя, яламят бир ъцр семантикляшир вя актйорун сянят щяйаты иля ялагяляндирилир.

Чин теарында щяр бир ролун юз давраныш тярзи мювъуддур. Позалар вя жестляр бу давраныш гялибляриня эюря мцяййянляшди-рилир. Чин сянят нязяриййяси щягиги ойун тярзи цчцн “8 психоложи категорийа” вя “4 ясас емосийа”ны мцщцм сайыр. “Психоложи ка-тегорийа” ифадяси Авропа сянят нязяриййясинин гондармасыдыр. “Нурланмыш рущун айнасы” рисалясинин мцяллифи актйор Хуан Фян-чо бунлары ба син, йяни “8 гийафя” адландырыр: буну “8 пси-холожи портрет” кими дя анламаг мцмкцндцр. “4 емосионал вя-зиййят” ися “сынъуян”дыр. “Син” чин дилиндя “фигур”, “форма”, “гийафя”, “эюркям” демякдир: бу да “4 йашанты” вя “4 овгат” кими йозула биляр.

“8 гийафя” актйорун сящня давранышынын ясас моделлярини тягдим едир. Бу типлярин щамысы эюркямъя беля тясниф олунур:

• алиъянаб - самбаллыдыр, бахышлары дикдир, сяси пясдяндир, синя-дян эялир, йериши аьайанадыр;

• зянэин - юзцндянразыдыр, севинъ билдирян эюзляри щямишя эцлцр, бармагларыны тез-тез шаггылдадыр, сяси йумшагдыр;

• касыб - чашгындыр, бахышлары донугдур, йерийяндя бойнуну яй-ир, бурнунун алты даима йашдыр;

• алчаг - яладыр, щяр шейя кяъ бахыр, беъид йериши вар, чийинлярини чох вахт бойнуна гысыр;

• ахмаг - ийрянъдир, аьзы ачыг, эюзляри бярялидир, щей башыны тяр-пядир;

• дяли - гязяблидир, гышгырыр вя эцлцр, гарышыг мянтигсиз щярякят-ляр едир, эюзляри ифадясиздир;

• хястя - эюрцнцр ки, безикиб, ъана дойуб: йашармыш эюзляри вар, чятин няфяс алыр, бядяни ясир.

• кефли - эюркямъя йорьундур, эюзляри булашыгдыр, айаглары сюзцня бахмыр, бядяни торба кимидир.

Дюрд емосионал вязиййятся бунлардыр:

190

• Севинъ - башыны тярпядир, цзц эцлцр, эюзляри эениш ачылырр, сяси шаграг вя Ъинэилтилидир ;

• Гязяб - бахышлары кинлидир, айагларыны йеря дюйцр, синяси га-баьа верилиб, сяси калдыр;

• Кядяр - эюзляри ням, бурну йыьыш, цзц донуг, сяси гямлидир; • Горху - аьзы ачыг, цзц гырмызыдыр, горхудан сяксянир, сяси

батыб.

Бу конкретляшдирмялярин щамысы узун ясрлярдян галма янянялярин нятиъясидир вя ХВЫЫЫ ясрдя гялиб шяклиня салы-ныб.

Чин театрында техники персонал щямишя сящнядядир вя актйорлара лазым олан мягамдаъа онларын кюмяйиня йети-шир. Техники персонал сящнядя чыхыш едян актйорлара щятта чай да эятиря биляр; сейирчилярся санки буну эюрмязляр. Чцнки онларын фикри бир гайда олараг йалныз иштиракчыларда, сящня фяалиййятиндя ъямлянир.

Чин театры рянэарянэ костйумлар теарыдыр. Бурада костйум вя рянэ персонажын психоложи сяъиййясидир, онун овгатынын символик ифадясидир. Чин театрында щяр бир рянэин юз рямзи мяналары вар. Гырмызы севинъ, аь кядяр, щцзн, гара ляйагятли, алиъянаб щяйат тярзини, сары император нясли-ня йахуд Будда тяригятиня мянсублуьу, мави тямизлик вя садялийи, йашыл дайя вя хидмятчиляри, чящрайы йцнэцл аьыл вя йцнэцл яхлаглы адамы билдирир. Рянэлярин композисийасы гящряманын психоложи портретидир.

Яэяр сюз гримдян дцшярся, бу заман демялийик ки, Чин театрында гримляр йапон Кабуки театрында олдуьундан да ялвандыр. Чиндя щяр гримя бир китаб щяср олунмушдур вя онлар ясасян мяхфи сахланылыр. Анъаг мялумдур ки, Чиндя 50-60-а йахын грим нювц вар. Цзя гримин симмет-рик вя ассимметрик тярздя вурулмасы да мцяййян мяна кясб едир. Ассимметрик гайдада сифятя йахылмыш грим

191

мянфи, симметрик грим ися мцсбят персонажы билдирир. “Шен”, “дан” вя “чоу” цчцн гримляр нисбятян садядир. “Чоу” гриминдян ютрц эюзляр ятрафында аь кяпяняк форма-сынын чякилмяси мцтлягдир. “Ъзин” ролларынын гриминдя ря-нэляр мцхтялифлийиндян даща чох истифадя олунур вя мцряк-кяб композисийа йарадылыр. “Ъзин” персонажлары цчцн гара, аь гырмызы ясас, гызылы, эцмцшц, бадымъаны, йашыл, сары вя эюй ися ялавя рянэляр щесаб олунур. Адятян, гримдя аь вя гара рянэлярин композисийасы персонажы мцсбят контекстдя танытдырыр; еля ки, аь фона гара ъизэиляр, йахуд гырмызы цстцндя аь лякяляр эюрцндц, образын сяъиййяси мянфиляшир.

Бу шяртилик декорлара вя ялбясяляря дя аиддир. • Чин театрында шяртилик сящня мяканында йерляшян ади масаны

вя йа кятили галайа, даьа чевирмяйя габилдир. • Йумруланмыш гырмызы йайлыг “кясилмиш баш” демякдир. • Цзя салынмыш гырмызы йайлыгса юлцмц билдирир. • Балыглар чякилмиш байраг сящнядя чай ахдыьыны эюстярир. • Лазым эялярся, сящняйя “мябядэащ”, “мешя” сюзляри йазыл-

мыш лювщяляр дя чихарылыр.

Щяр щансы бир персонажын сяъиййяси дя типик атрибутларла яйаниляшдирилир. • Ялиндя гамчы тутмуш персонажы щамы атда тясяввцр едир. • Йелпик образын щийляэярлийини символлашдырыр. • Ат гуйруьундан щазырланмыш милчякгован защиди вя йа яъай-

иб мяхлугу нишан верир. • Папаьында тураъ ляляйи олан персонажса барбардыр.

Актйорларын сящня давранышы да бу гайда иля сащманла-ныр. Яллярин баш цстцндя силкялядилмяси горхуну, башын чий-инляр ичиня салыныб голларын ясдирилмяси гязяби рямзляшдирир.

Чин театрынын екзотик нишаняляри сырасында парик, саггал, быь вя гашлар бюйцк ящямиййят дашыйыр. Саггаллар бир гай-да олараг Тибет кялляринин гуйругларындан щазырланыр. Чин

192

театрында 40 саггал нювц бяллидир вя онлар ясасян беш рянэ-дя олур: гара, аь, сары, гырмызы вя бянювшяйи. Чин театрын-да декорларын примитивлийиня бахмайараг костйумлар щя-мишя чох зянэин вя дябдябяли олуб. Бцтцн дцнйа антик-варлары онлары сон дяряъя йцксяк гиймятляндирирляр. Костйумлар адятян бащалы парчалардан - атлас вя ипякдян -тикилир. Парчаларын рянэляриндя гырмызыйа, йашыла, сарыйа, аь вя гарайа цстцнлцк верилир.

Чин театрында щяр бир хырда деталын, истяр костйумун, ис-тяр гримин, истярся дя ялбясянин юз конкрет вя даими йери вар. Щяр бир театрда яшйалар беш зянбиля йыьылыб топланыр:

• 1-ъи вя 2-ъи зянбил - 59 ъцт костйум, йяни эейим дясти • 3-ъц зянбил - ъями 141 ядяддян ибарят саггал, быь вя парик • 4-ъц зянбил - 48 ядяд фяргли палтар, баш эейимляри вя кямяр-

ляр

• 5-ъи зянбил - 317 ядяд чохчешидли силащ.

Тамашачы салону вя сящня Чиндя тсян-тяй адланыр. Кулисляря, йяни сящня ъибляриня щоу-тяй дейилир. Зал адя-тян 600-дян 2.000-я гядяр сейрчи тутур. Пекиндя вя Шан-хайда ися беля театрларын щяъми 3.000 адама йахындыр. Ки-шилярля гадынлар Чиндя бир-бирляриндян айры яйляширляр. Сол тяряф кишиляриндир, саь - гадынларын. Тамаша мцддятиндя театрын гонаглары цчцн арамсыз шякилдя чай, мейвя, шир-ниййат, исти-исти буьланан аь дясмаллар дашыныр. Бу, тамаша-нын ойнанмасына вя гавранылмасына щеч бир манея тюрят-мир. Чцнки Авропада вя Чиндя сейрчинин эюрдцйцня вя ешитдийиня вердийи реаксийа башга-башгадыр. Щятта Чиндя та-маша вахты сейрчиляр бир-бириля астаъа данышмаг щцгугуна да маликдирляр. Сцжети излямяк чинли сейрчилярдян ютрц бир о гядяр дя юнямли дейил. Беля ки, чинли сейрчиляр авропалылара нисбятян даща щазырлыглы тамашачылардыр. Онлар сцжети вя

193

щяр бир актйорун ойун имканларыны эюзял билирляр вя йалныз айры-айры мягамлары сейр елямяк цчцн тамашайа эялирляр. Чиндя щяр бир тязя актйору театра эютцряркян ону юзцня-мяхсус сынаг имтащанындан кечирирляр. Ара вермядян цч эцн мцддятиндя о, тамашачылар гаршысында чыхыш етмялидир. Яэяр сейрчиляр бу актйору гябул етмясяляр, труппа онунла иш мцгавиляси баьламайаъаг. Сящня архасында актйорларын грим отаглары, декор вя ялбясяляр йерляшир. Театрын хидмят-чи персоналы бюйцкдцр вя щяр бир адамын вязифяси дягиг, конкрет сурятдя мцяййянляшдирилиб. Сящня архасында актйорлардан вя онларын эизириндян савайы труппа, грим, ял-бяся мцдирляри, бярбярляр, чайчылар, йарадыъы шяхслярин ев-ляриня хябяр апаран чапарлар мяскунлашыр. Чиндя актйорла-рын ойунуна бюйцк тялябкарлыгла йанашырлар. Щяр бир Чин гязетиндя театр йениликляриня вя театр тянгидиня айрылмыш сящифяляр, кюшяляр вар. Журналларда да Чинин театр щяйаты йетяринъя ишыгландырылыр.

Бурада тамашалар эцндцз вя ахшам ойнанылыр. Эцндцз тамашалары сящяр саат 11-дян 19-а кими, ахшам тамашалары ися 19-дан дцз саат 24 гядяр давам едир. Бир тамаша яр-зиндя 7-8, бязян ися 12 пйес сящнялянир. Щяр пйесин да-вам мцддяти 40-45 дягигядир. Еля пйесляр дя вар ки, он-лар бцтюв 4 саата щесабланыб. Классик репертуардан олан пйесляр ися, мцмкцн ки, эцнлярля театрын сящнясиндя ифа едилсин. Цмумиликдя ися классик репертуарда 1.000-дян ар-тыг пйес вар. Бунлардан тягрибян 400-500-ц сящнядя ой-нанылан пйесляр сийащысына аиддир вя йалныз 150-си мцтяма-ди шякилдя репертуарда эюрцнцр. Адятян пйеслярин адлары 2, 3, 4 сюздян ибарят олур. Сюзлярин сайына эюря жанрлары мцяййянляшдирмяк мцмкцндцр. Кцн-сцй жанры ики, ер-

194

хуан вя сипи цч, Гоа-сийян 4 сюзля билдирилир. Репертуарын бцтцн пйесляри цч група бюлцнцр:

• тарихи пйесляр, • фантастик пйесляр, • психоложи пйесляр.

Чиндя тамашаларын гонгла башламасы гайдадыр. Яв-вялъя маска эеймиш бир актйор сящня юнцня эялиб мящ-сулдарлыг танрысына дуа едир, онун шяниня шеирляр охуйур. Бундан сонра биринъи пйес ойнанылыр. Илк пйесляр адятян зяиф олур вя онлары ортабаб актйорлар ифа едирляр. Чиндя, мцмкцн ки, сейрчиляр тамашачы салонуну щарадаса бир нечя саата долдурсунлар. Бу, нормал щалдыр. Чцнки орада щяр бир сейрчи юз севимли актйоруна бахмаьа, зювг алдыьы бядии мятни динлямяйя эялир. Щяр актйорун тамашада ъями бир рол ойнамасы ганундур вя мцстясна щаллара йол верилмир. Сонунъу пйесдян сонра ики оьлан ушаьы сящняйя чыхыб баш яйир вя тамашанын гуртардыьыны билдирирляр. Шимал вя ъянуб цслублары арасында ян эениш йайылмыш тамашалар “Адамсыз шящярин щийляэярлийи”, “Тут баьларында атылмыш оьул”, “Илин алтынъы айы гар”, “Гязябли пялянэин кянди”, “Гызыл даьын мябядэащы”, “Дямир яждящанын даьы”, “Балаъа чобан шаэирди”, “Шао-хуа-шан даьы”ны эютцрмяк олар. Би-ринъи цч пйесдя гящряман ади вятяндашдыр. Диэяр цч пйес щярби мювзудадыр. Ахырынъы ики пйес ися мяишят мювзусун-дадыр. Бундан ялавя “Мяшщур щякимин тяшриф буйурма-сы”, “Йени ил”, “Ялиндя чыраг тутмуш кор” кими комедийа-лар да чинлилярин севдийи пйесляр силсилясиндяндир.

Чин классик театрынын репертуары да сон дяряъя рянэаря-нэдир. Лакин бу рянэарянэлик ичиндя икиъя пйес ултра клас-сик пйесляр санылыр: “Уд” вя “Гярб флиэели”. Онлары йалныз Чин театрынын елитасы охуйур.

195

Вя нящайят, Чин театрында оркестр 8 мусиги алятиля тямсил едилир. Бунлар Чин канонудур, тцтякдир, айпара шя-килли симли мусиги алятидир, диэяр симли чальы алятляридир, бамбук чубуглардыр, нейдир, флейта вя тябилдир. Чин теат-рында щяр бир ритм символик билдириъидир вя актйор арийалары ифа едяркян сянятин еля йцксяк бир зирвясиня уъалмалыдыр ки, бурада образын емосионал овгатынын ъювщярини эюрцкдцрмяйи баъарсын.

4. Пекин Операсы Затян, бу фяслин бюлцмляриндя Пекин операсынын ъювщя-

рини вя фактурасыны тяшкил едян эярякли ингридийентлярин бюйцк яксяриййяти сяъиййяляндирилди. Онларын щамысы бир-бириня гарышыб чин яняняви мядяниййятиндя Пекин операсы-нын доьулушуну шяртляндириб.

Пекин операсы ХВЫЫЫ ясрин сонунда Чин яняняви театры-нын бцтцн юзял хцсусиййятлярини гялиб ъиласында гябул еляй-яряк тяшяккцл мярщялясиня гядям гойур вя йалныз ХЫХ йцзилин ортасында там шякилдя ишляниб формалашыр. Бир тарих-чяйя ясасян 1790-ъы илдя император Тсйянлун 80 иллийини гейд едирмиш. Бу мцнасибятля сарайа Янщойдан 4 щуяй-дйао опера труппасы - Санчин, Сыси, Чунтай, Щечун труппа-лары - тяшриф буйурур. Дейиляня эюря актйорларын ойуну-оху-су императора о гядяр хош тясир баьышлайыр ки, о, бу труппа-ларын сарайда галыб юз сянятлярини инкишаф етдирмяси цчцн ямр верир.

Щямин дюврдян та буэцня гядяр Пекин операсынын мяр-кязи шящярляри, тябии ки, Пекин вя Шангщайдыр; щарада ки, ъа-ъцй, кцн-сцй вя диэяр опера мяктябляри бир арайа эялиб бу-

196

эцн бизим таныдыьымыз кейфиййятъя чох мцкяммял Пекин операсыны йарадырлар. Чинлиляр она жингжу дейирляр.

Пекин операсынын сящняси бир о гядяр дя бюйцк дейил. Декорлар чох садя вя адидир. Характерляр ися Пекин опера-сында беля мцяййянляшдирилир:

• шен - киши роллары • дан - гадын роллары • чоу - комедийа типляри • ъзин - маскалары дяйишян гящряман

Бу характерляр бюлэцсц Пекин операсынын бцтцн мяк-тябляри цчцн ганунидир: амма амплуалар дяйишя биляр. Шен характеринин амплуалары бунлардыр:

• эянъ гящряман • йашлы адам • сяркярдя

Дан характеринин амплуалары: • тсинйи - орта йашлы ъаван гадын • щуадан - эянъ гадын • лаодан - гоъа гадын • даомадан - дюйцшкян гадын • удан - дюйцшчц гящряман

Ъзин мцхтялиф маскалардан истифадя едя биляр ки, бу да онун чохсайлы амплуаларындан хябяр верир. Комедийа ам-плуалары ися алимляря вя щярбчияря айрылыр.

Пекин операсында гримляр (Чин дилиндя: лиянпу) даща мцкяммял вя конкретдир: щяр амплуанын да юз грими вар. Грим щямишя персонаж щаггында информасийа дашыйыъысыдыр. Юнъя гримлярин рянэ ясасы “данышыр”. Мясялян, ъзин грими-нин рянэляри сейрчийя бунлары дейир:

• гырмызы цз гочаг, дцзлцк вя сядагят билдирир; • гырмызы-бадымъаны ядябли вя кцбар персонажларын рянэидир; • гара ъясур, иэид вя тямяннасыз инсанын цз рянэидир:

197

• йашыл тярс, импулсив тез-тез юзцнц итирян адамлары нишан ве-рир.

• аь щцнярли ъанилярин цз рянэидир; щям дя характерин бцтцн мянфи кейфиййятляринин (мякр, икицзлцлцк вя хяйанят кими) билдириъисидир.

Комик персонажларын юз грим типи олур: бу гримдя бу-рун вя бурун ятрафына эирдя аь лякяляр вурулур ки, бу да щяпянд, анъаг эизлин адамы ейщамлашдырыр. Чоулар тялхяк-акробатлардыр: бу аь лякяляря онларын гриминдя дя раст эял-мяк мцмкцндцр; чоуларын биълийини вя щазыръаваблыьыны билдирир.

Чиндя грим вя маскаларын тарихи Сун (960-1279) дюврцндян башлайыр. Илк грим яламятляри бу дювр сярдабя-ляринин фрескаларындан тапылыр. Мин сцлалясинин щакимиййяти (1368-1644) чаьларында грим хейли инкишаф едир, рянэляр ял-ванлашыр, нахышлар мцряккябляшир вя мцхтялифляшир. Чин мцтяхяссисляринин фикринъя, гримин мейдана эялмяси цч аспектдя эцман едилир:

• биринъи - овчулар вящшиляри горхутмаг мягсядиля цзлярини рянэ-ляйирдиляр. Эуйа сонрадан гулдурлар да танынмаз галмаг цчцн бу цсулдан бящрялянибляр. Театр да буну юз тамашалары цчцн мцнасиб билиб;

• икинъи - гримин пейда олмасы маска иля илишиклидир. Шимали Чси сцлалясинин щакимиййяти (479-507) дюняминдя Ван Ланлин ад-лы баъарыглы бир сяркярдя йашайыр. Анъаг чох сималы вя гяшянэ олур. Одур, сяркярдя юзцня горхунъ бир маска дцялтдирир вя дюйцшляря онунла эедир. Щягигятян дя, сяркярдя бундан сонра даща бюйцк уьурлар газаныб шющрятлянир. Дейирляр ки, Чин тетры-нын грими бу маскайа бянзямяк истяйинин эерчяклийидир;

• цчцнъц - яняняви театрда гримин пейда олмасы онунла шяртлянир ки, мейданда эюстярилян тамашалар заманы сейрчилярин сайы чох олурду вя актйорларын цзцнц, цз ифадялярини эюрмяк чятинляшир-ди. Еля бу янэяли гисмян арадан галдырмаг сябябиля грим кяшф олунуб.

198

Чинлиляр маскайа миянжу дейирляр вя фактики сурятдя бу мядяниййятдя маска иля грим бир-бириля чох йахын го-щумдурлар. Маскаларын Чиндя мювъудлуг тарихчяси 3500 иля сыьышыр. Беля сюйлянилир ки, бу мямлякятин маскалары Шан вя Чжоу сцлаляринин щакимиййят чаьларында мейдана эялмишдир. Маскалар щямишя чин шаманчылыьынын елементля-ри кими гавранылыб. Той, дяфн вя диэяр айинлярин кечирилмя-синдя масканын тахылмасы ваъиб шяртлярдян бири сайылыб.

Чиндя маскалар аьаъдан щазырланыр: маска йа цзя тахы-лыр, йа да сифяти гапамаг мягсяди иля гафайа газан кими эейдирилир. Онлары бир нечя категорийайа айырмаг мцмкцндцр:

• ряггас-овсунчу маскалары: гурбанкясмя мярасимляриндя шяр рущлары говмаг, танрылара ситайиш етмяк цчцн;

• байрам-маскалары: дуалар охумаг цчцн; • чаьа маскалары: тязя анадан олмуш кюрпялярин мцдафияси цчцн;

• щифзедиъи маскалар: евляри горумаг цчцн; • театр маскалары: гящряманын сящня образыны йаратмаг цчцн. • ъадуэярлик маскалары: кечмиш вя эяляъякдян хябяр вермяк цчцн.

Бу еъазкар маскалар чешидиндян актйорлар истифадя едя билярляр: амма иш бу ки, гримлярин мющтяшямлийи уъбатын-дан онлара тез-тез мцраъият етмяйя имкан галмыр.

Пекин операсынын оркестриндя щямишя 20-йя йахын му-сигичи олур вя онлар Чин яняняви мусиги алятляриндян йарар-ланырлар.

Пекин операсында костйумлар да бир айры дястэащдыр вя бунлары юйрянмяк йалныз мцтяхяссис ишидир. Чин театры баря-синдя цмумян данышылан заман бу мясяляйя гисмян то-хунулмушду. Индися Пекин операсы иля илишикли бязи хырдалыг-лара диггят йетирмяйиня дяйяр.

199

Пекин операсынын костйумлары актрйорларын спонтан им-провизляринин нятиъясидир вя тарихян щакимиййятдя олмуш мцхтялиф Чин сцлаляринин, монголларын, манъурларын эейим дябляриндян алынма ъизэиляри юзцндя бирляшдирир. Щятта бу-рада Щиндистандан, Кичик Асийадан эялмя тясирлярдян дя мцяййян яламятляр эюрцкцр.

Пекин операсында мцхтялиф амплуаларын эейиндийи 5 ясас костйум типи вар:

• ман - мящкямя халаты: али эейим типи, йалныз вязифяли шяхсляр цчцн;

• пи - формал эейимляр, статусъа 1-ъидян ашаьыдыр, ону мящкя-мядян кянарда эейинирляр;

• као - дябилгя, йалныз эенераллар цчцн; статусъа цчцнъцдцр; • ъйуе ъзы - гейри-рясми халат: бцтцн амплуалар цчцн • и - бцтцн диэяр эейимляр.

Юз бичиминя эюря костйумлар 4 категорийада бирляшир: • Узун костйумлар - чийиндян дабана гядяр • Эюдяк костйумлар - гафтан вя туман, йахуд гафтан вя шалвар • Хцсуси костйумлар • Айрыъа эейим щиссяляри - бцрцнъяк, жилет, кямяр вя чякмя.

Бурада гафтан, сари, ляббадя, дюшлцк, хиргя, чуха би-чимли эейимлярля бол-бол растлашмаг мцмкцндцр. Ипяк костйумларын сайсыз вариасийалары мювъуддур. Модифика-сийа олунмуш костйум артыг щайлйян кими тясниф едилир. Ки-ши вя гадын эейимляриндя кяскин фяргляр нязяря чарпмыр: ясас фяргляндириъи яламятляр аксессуарлардыр. Гадын кос-тйумлары щятта данышыгда беля бир нйц кялмяси иля билдирилир. Нйцман - гадын халатыдыр: бир нювц дцзголлу вя ятяклидир; диэяр нювц кянарлардан бцзцлцб, голлудур, ятяклидир, ман-жетлидир. Као, башга сюзля, дябилгя, чох театрал эейимдир: персонажы синядян вя кцрякдян санки икили юнлцк формасын-да горуйур. Щунчжуан зярли-зибалы сарай эейимидир: эео-

200

метрик цлэцлц костйумдур: чохлу юнлцкляри олур, голлары билякдян узундур, гат-гатдыр вя щяр гат бир рянэдядир: чящрайы, эюй, аь. Кайчан гейри-рясми эейимдир: щярбчиляр вя вязифя адамлары ону юз мянзилляриндя эейинирдиляр. Хаъянин эейими дя ман цчцн тикилмиш эейимя охшайыр синя деколтесиня эюря. Амма хаъя щямишя бцзмяли ятяк эейи-нир вя бу ятяк мцтляг сачаглы олур.

Чоу мцхтялиф рянэли халат-чухалар эейиня биляр: анъаг онун голунун манжетляри щямишя аь олур: папаьында щями-шя меймуну хатырладан гулаглар эюрцнцр.

Дан ачыг рянэли палтарларда олур: шух гырмызы, фирузяйи, чящрайы. Онларын аксессуарлары парылдайыр, бязякляри эюз гамашдырыр. Данлар формаъа йелпийи хатырладан таъабянзяр, гаш-дашдан бярг вуран баш эейиминдя олурлар.

Ъзин гара, боз, гырмызы, аь вя щятта сары саггаллар та-хыр, чох эюзяэялимли либасда сящняйя чыхыр, цстцндя аз га-ла бцтцн рянэляр олур. Онун цзяриндяки рянэ вя орнамент-ляр Йер вя Эюйцн, Гааранлыг вя Ишыьын нювбяляшмясини символлашдырыр.

Шен адятян, голлары вя синяси орнаментля бязядилмиш аь халат эейинир вя адамда ялцстц хейирхащлыг вя алиъянаб-лыг дуйьусу ойадыр.

Пекин операсы сящня костйумунун дябдябясиндя вя байрам-парад формасында мювъуддур. Сящня щямишя бай-рам овгаты, байрам тянтяняси ичиндядир; бцсата, шянлийя, яйлянъяйя кюкляниб. Бурада сящня нитги сюз вя ифадялярин фалсет охума цстцндя эур оркестр сяслянмясиня гарышмыш модулйасийалры кими тязащцр еляйир. Пекин операсы юзцнцн бцтцн тамашаларында эюзохшайан ойундур.

201

Чин мусигили драмынын актйору милли актйор сянятинин ясасыны тяшкил едян “4 баъарыьа” йийялянмяли вя “4 цсул” билмялидир. “4 баъарыг” бунлардыр:

• ханяндялик • декламасийа • башгалашма • пантомима

“4 цсул”у ися бу сайаг груплашдырырлар: • яллярин ойуну • эюзлярин ойуну • эювдянин ойуну • айагларын ойуну

Чин мядяниййятинин аллйузийа вя ейщамларла даныш-маг, дахили йашантыны эизлятмяк, ону йалныз ишарялямяк хцсусиййяти Пекин операсына да йансымышдыр.

Пекин операсы ясрарянэиз, олаьанцстц костйумлары, баш эейимляри, ипяк шярфляриля танынан тякрарсыз бир театрдыр. Пе-кин операсы фантастик маска вя гримлярин папагларын театры-дыр. Пекин операсы драм сянятинин мусигиля, сиркин кун-фу иля, акробатиканын рягсля, мцьянни мятнинин жест-билдириъи-лярля, речитативин арийаларла бирэялийиндя зцщура эялян гей-ри-ади перформанслар теарыдыр.

202

IV FƏSİL

İNDONEZİYA TEATRI

1. Bali teatrının tarixi və poetikası

“Шярг театры тарихи” фяннинин тядрис програмы шябякяси-ня дахил едилмиш гядим театр формаларына малик юлкялярдян бири дя Индонезийадыр. Башга Доьу мямлякятляриля мцгайисядя Бали вя Йава адаларынын театры заман етибары иля бир гядяр эеъ эялишиб вя юзцнц дцднйайа эеъ таныдыб. Щярчянд бунунла беля Индонезийада мювъуд театр форма-ларынын юзяллийи, уникаллыьы, тякрарсызлыьы щеч кимдя шцбщя ойатмыр. Лакин бу формаларын тарих вя поетикасыны арашдыр-дыгъа мялум олур ки, Индонезийа мядяниййяти чярчивясин-дя индуизмин, буддачылыьын вя исламын яняняляри активъя-синя, эюзлянилмяз тярздя бир-бириня гатышыб, симбиоз ямяля эятириб вя чох мараглы сянят тязащцрляринин мейдана чых-масыны шяртляндириб. Мясяля бу ки, Индонезийа ъамааты щиндлилярин, моьолларын, чинлилярин вя щятта иранлыларын мя-дяниййят эяляняклярини мянимсяйяряк онлары устаъасына юз абориэен яняняляриля синтез етмяйи баъарыб. Йава вя Бали адаларынын театр тцрляри дя бу мюъцзяли синтезин мцстя-висиндя пейда олур.

Амма факт бу ки, Нусантара (Йава-санскрит сюзцдцр, “Узаг адалар”, “Архипелаг”, “Ада-юлкя” кими мяналаныр. Ортачаь Ин-донезийа ядябиййатында Йава адалары, щямчинин бу дювлятя табе башга яразиляр, беля адландырылырды. Мцасир дюврдя бязян “Нусантара” тер-

203

мини Индонезийа вя Малайзийаны билдирян сюз гисминдя дя ишлянир) та-рихинин гядим дюврц гоншу Щиндистан вя Чинин гядим тари-хинин сон дюврц иля цст-цстя дцшцр. Йяни Нусантара адала-рынын тарихи дя йетяринъя гядимдир.

• “Рамайана” епосунда “йедди краллыгла бязядилмиш” Йавадви-на адасы, гызыл ада - Суварнадвина адасы - щаггында бир мялу-мат кечир. сюз ачылыр. Буддачы ъатакаларда (“Будданын яввялки доьулушлары (ъāти) щаггында повест” кими тяръцмя едилир вя онун щям инсан, щям дя щейван формасында дцнйайа эялишин-дян данышан щекайятлярдян ибарятдир) Гызыл Торпагла (Суван-набщуми) баьлы гейд олунур ки, бу адайа апаран йол чятин вя тящлцкялидир. Нусантарайа аид топонимляря Калидасанын ясярля-риндя вя гядим тамил (тамил дили бу эцн дя Щиндистанын 22 ряс-ми дилиндян бири олуб, 2300 иллик ядяби тарихя маликдир) поема-ларында да раст эялинир. Реэиону ящатя едян адалар гядим щиндлиляр тяряфиндян цмуми шякилдя Двипантара (Нусантаранын синоними) адландырылырды. Сюзсцз ки, бцтцн бунлар Нусантаранын Щиндистанла мядяни ялагяляринин олдуьуну эюстярир.

Индонезийанын дювлятчилийи вя мядяниййяти бирбаша щиндлилярин, онларын дини ягидяляринин, фялсяфясинин, бядии зювгляринин тясириля формалашыб. Онларын дцнйаэюрцшцня щиндуизмин вя буддачылыьын еткиси чох бюйцк олуб. Дцздцр, Нусантарада эюрцкян щиндуизм вя буддачылыг йерли инанъла-рын, тапынаг айинляринин щесабына, тябии ки, мцяййян дяйи-шикликляря уьрайырды, юзялляширди. Индонезийа цчцн сяъиййяви мемарлыг да, мусиги дя, театр да, яэяр беля демяк ъаизся, щинд мядяниййятинин эенетик кодуну дашыйыр.

Индонезийа 170 ада дювлятидир. Бу адалар сийащысында йалныз 5-и дцнйа цзря мяшщурдур: Бали (Бяяли), Йава (Жявя), Калимантан (Кялимянтян), Суматра вя Сулаве-си. Бали вя Йава ися мящз юз яняняви театр формаларына эюря бцтцн алямя сяс салыблар.

204

Индонезийанын юзцндя, йяни ъамаат арасында Балийя “1000 танры адасы” да дейирляр. Вя ябяс йеря йох: бура мифляр, яфсаняляр дийарыдыр. Эяляняксял Бали театрынын кюк-ляри дя Бали мифляриндя, бу адада йашайан инсанларын мифо-ложи тяфяккцрцндядир. Мясяля бу ки, Бали щям гапалы мя-дяниййят типи сярэиляйир, щям дя гоншу мядяниййятлярин елементлярини актив шякилдя мянимсяйиб юзцнкцляшдирир. Бурада йерли инанълар, щиндуизм, буддачылыг, ислам еле-ментляри бир-бириня гарышыб Бали адасына хас бир шякилдя мя-дяниййятя йансыйыр. Бали мифолоэийасынын образ вя мифляри истяр, гядим, истярся дя мцасир Бали рянэкарлыьында, тахта щейкялтарашлыьында, Вайанг театрынын кукла тясвирляриндя, милли мусигидя юз яксини тапмышдыр.

Бали мифолоэийасы дцнйа мянзярясини бу структурда тя-гдим едир: каинат цч гатлыдыр - йералты (ашаьы), йерцстц (орта) вя сямави (йухары) дцнйадан ибарятдир. Йерцстц дцнйа ися мяркяз вя 4 ъящят цзря хятлянир. Бурада мяркязин тямсил-чиси танрыларын йашадыьы 1.106.000 км. (Айа гядяр мясафя-дян цч дяфя чох) щцндцрлцйцндя олан Гунунг Анунг даьыдыр ки, ону да Олимпин бир варианты кими йозмаг мцмкцндцр.

Бали мифолоэийасында йухары, сямави рущсал башланьыъ, ишыг, Шимал вя Шярг, саь тяряф Каъа образы иля ейщамлашды-рылыр. О, киши кими тясяввцр олунур, Келод - гадын кими. Ке-лод ашаьынын, гаранлыьын, кобуд ъисмани башланьыъын, тор-паьын, Гярб вя Ъянубун рямзи гисминдя анлашылыр. Каъа иля Келод лущ-муващи, йяни яр-арвад сайылыр, ин-йан баш-ланьыъларынын Бали вариантыны ортайа гойур. Бали пантеону да чохсайлы танрылар мяскянидир. Баш танры Санг Щйанг Тунггал (“илкин тяк танры”) щесаб едилир: онун икинъи ады

205

Тинтйадыр. Бцтцн диэяр танры-демиургларын шяъяряси Тунг-галдан эялир. Семар (Бали Твалени, йахуд Щйанг Исмаййа - йер башланьыъы) вя Батара Гуру (Шива Балидя, ясасян, бу адла таныныр - сямави башланьыъ) санки щинд дини яняняляри контестиндя Каъа вя Келод мцнасибятлярини тякрарлайыр.

• “Чатурйога” рисалясиндя Бали адасы, али танрылар, улу яъдад-ларын мяншяйи щаггында дейилир ки, яввялъя бошлуг олуб; йер вя эюй олмайыб. Дцнйяви илан Антабоща медитасийа йолу иля тысбаьа Бедавангы зцщура эятирир. Онун цзяриндя ики илан узаныб. Иланлар бир-бириня долашараг дцнйанын тямялини тяшкил едирляр: ки, тямялин цзяриня ися габарыг формалы даш гапаг (“гара даш” - олсун ки, Ишва-лингам) гойулуб. Бу дашын ал-тында ня эцняш, ня дя ай вар - бура Батара Кала вя онун га-дын аспекти Сетесуййаранын щюкмранлыг етдийи, бюйцк илан (боща) Басукинин йашадыьы ашаьы дцнйадыр. Батара Кала ана торпаьы йарадыр (Ибу Пертиви). Йерин цстцндян сулар ахыр, йцксякликдя ися сямави танрыларын щюкмранлыг етдийи чохгатлы эюйляр узаныр. Бали мифолоэийасы цчцн демоник чев-рянин, тератоморф (гядим йунанъадан тяръцмядя: морфоложи аномалийа йяни структур хятасы. Мифолоэийа бу хятаны бяд-щейбят, ейбяъяр кими тясниф едир) образларын эениш йайылмасы хасдыр. Буна нцмуня ирялидя нязярдян кечиряъяйимиз Чало-наранг мистерийаларыдыр.

Бах, бу космик дуализм бир-бириня гаршы дайанмыш ики якслийин вящдяти вя мцбаризяси кими бцтцн Бали мядя-ниййятинин мащиййятиня вя фактурасына йансыйыр.

Балидя рягс, театр вя мусиги, садяъя, тамаша дейил: бу, бир рущсал перформансдыр, санки кащин айин-эюстярисидир. Рягс, мусиги, онларын театрал бирэялийи динин тяркиб щиссяси кими йалныз бир мягсядя - танрыларын ряьбятини газанмаьа, йахуд яъдадларын рущуйла данышмаьа хидмят едир вя затян еля бунун цчцн дя йарадылыблар. Балидя инъясянят ритуалла гапы бир гоншудур: бу да, тябии ки, ада ъамаатынын баланс

206

вя щармонийаны щяр шейдян цстцн тутдуьуну яйани сурятдя исбатлайыр.

Чаьдаш дюврцмцздя Бали театры артыг юз илкин дини-ми-стик мязмунундан чыхыб вя даща чох естетик мащиййят кясб едир. Яэяр Бали адасынын сакинляри цчцн бу театр, илк нювбядя, яъдадларын янянясинин дашыйыъысыдырса, яъдадла-рын култуна эцзэц тутурса, дцнйа цчцн Бали театры юзцня-мяхсус вя яхз едиляъяк мягамларла бол мядяниййят ща-дисяси кими гавранылыр (бялкя дя Артонун “ялинин йцнэцл-лцйцндян”).

Балидя байрам овгатлы щяр нюв тамашаны - ев тапынаг-ларында кечирилян ади мярасимлярдян та цмумада ящя-миййятли шянликляря кими - рамай (рамаи) адландырырлар. Те-атр тамашаларынын иштиракчылары зяриф вя кобуд гящряманлара айрылырлар. Актйорлары бядян гурулушларына эюря сечирляр - йарашыглы вя уъабойлу актйор шащзадяни, чиркин вя гысабой-лу ися нюкяр, йахуд дюйцшчцнц ифа едир.

Бали дилиндя инъясяняти билдирян термин йохдур. Ишляди-лян сени сюзц Индонезийа мяншялидир. Бали ъамааты сянят-кара туканг (баъарыг йийяси) дейирляр. Мцьянни, мусигичи, йахуд ряггасы ися праэина (няйися эюзял йериня йетирян, дцнйаны бязяйян) адландырырлар. Яняня актйорлара ямяк щаггы юдямяйи йасаг билир: ахы дини айиндя иштирака эюря пул алмазлар (мцасир дюврдя туристляря тягдим олунан, аз гала, мцтляг мядяни програмлара дахил олан мяшщур “Девдан шоу” (Бали Нуса Дуа Тщеатре) типли театр лайи-щяляри, сюзсцз ки, артыг башга принсиплярля ишляйир). Тамаша юзц дя чох вахт хцсуси сящня гурьусу тяляб етмирди: бура киминся евинин гаршысы, йахуд мябядин фронтал щиссяси дя ола билярди. Ойунун ня заман эюстяриляъяйи дя сон дюврля-

207

рядяк дягиг мялум олмурду: бир гайда олараг актйорлар топлашыб яйинлярини дяйишяндян сонра тамаша сейри мцмкцнляширди.

Адятян тамашалар, ейнян Щиндистанда олдуьу кими, ах-шам доггузда башлайырды: яэяр гурулуш эярэин драматик мювзуну ящатя едирдися, тамаша сящяря кими давам едя билярди. Сейрчи дя эюстяриляъяк тамашайа уйьун тярздя эейинмяли иди: яэяр бу, садяъя кцтляви тамашадырса, ади тя-миз палтар да йарайар; яэяр тамаша дини ритуалдан ибарятдир-ся, тамашачы саронгда (бир сыра Ъянуб-Шярги Асийа вя Океанийа юлкяляриндя кишилярдя бел, гадынларда синя нащий-ясиндя сарынан чит парчадан сари типли эейим нювц) эялмяли-дир; яэяр бу, ъиддилийи иля сечилян мцряккяб дини айиндирся, кянар шяхсляр цмумиййятля тамашайа бурахылмыр.

Балидя щесаб едирляр ки, щяр шей цч щиссяйя бюлцня би-ляр: Утама - ян йцксяк (баш), мадйа - орта, ниста ися ашаьы (айаглар) щиссядир. Тамашада башгаларындан даща щцндцр йердя яйляшмямяк чох ваъибдир. Щямчинин даща йахшы эюрмяк цчцн мябядин диварларына, йахуд пиллякана чыхмаг да гадаьандыр:

• бязян туристляр беля едир, бу, ися йерлиляр тяряфиндян щюрмят-сизлик кими гябул олунур. Тамаша заманы тамаша эюстярилян мяканда эязмяк вя актйорларын гаршысында дурмаг олмаз. Вя ялбяття, тамашайа ялиндя пивя шцшяси чимярлик эейиминдя эялмяк йасагдыр.

Бали актйору, йахуд мусигичиси таксу (бязян “таксу”ну танры “илтифат”ы, йахуд “харизма” кими йозурларса да, бу ан-лайышын диэяр дилляря дягиг тяръцмяси мювъуд дейил) дейи-лян илащи верэийя сащиб олмалыдыр ки, о, щям илащи, щям дя инсанлардан ибарят аудиторийаны щейрятляндиря билсин. О, раса кими бир шейдир, няснянин ъювщярини ишаряляйир. Таксу вали-

208

дейндян ювлада, устаддан шаэирдя ютцрцля биляр, анъаг о, ифа техникасындан фярглянир вя бу ъцр ютцрцлян билэиярин сянят вярдишлярийля щеч бир цмуми ъящяти йохдур. Мцряккяб щя-рякятляри гцсурсуз йериня йетирян актйорлар вар ки, онлара таксу, йяни нурланма чатышмыр. Йахуд яксиня.

• Щятта тамашада тахылан маскаларда да таксу олмалыдыр, йа да бцтюв бир оркестрдя. Амма о да гейд олунмалыдыр ки, так-су даими дейил. Актйор бир тамашада йахшы чыхыш етдийи щалда, диэяриндя юз баъарыьыны там эюстярмяйя дя биляр. Буна эюря дя, тамашадан юнъя лазыми овгата кюклянмяк чох ваибдир. Бунун цчцн актйорлар дуалар охуйуб танрылардан рущ йцксяклийи, сейрчийя тясир етмяк гцдряти диляйирляр. Диляйин йериня йетмяси цчцнся эяряк Пура Далем (“Юлцляр мябя-ди”) тапынаьына эедясян. Мящз бурада Баронгун (йералты дцнйа щакими) маскасы сахланылыр вя юлцляри йандырмамыш-дан юнъя, рущлары Баронгла эюрцшсцн дейя, бура эятирирляр. Сянят адамлары цчцн дя Пура Далем хцсуси ящямяиййят кясб едир: актйор, мусигичи вя ряггаслар да уьурдан ютрц уьурлу мящз бу тапынаьын танрыларына мцраъият етмялидирляр.

Таксунун йаранмасы цчцн байу - енержи, сабда - дахи-ли сяс вя идеп - фикир арасында таразлыг олмалыдыр. Кукла теат-рынын актйору, йа да ряггасын енержиси олмаса, о, щярякят едя билмяз; она дахили сяс лазымдыр ки, ролуну дцзэцн ифа етсин; щямчинин онун фикирляри дя айдын олмалыдыр. Сон за-манлар таксудан мящрум актйорларын сайы эет-эедя чоха-лыр: сябяблярдян бири кими, актйорларын мцасир дюврдя га-занъ щаггында даща чох дцшцняряк танрылара аз мцраъият етмяляри эюстярилир.

“Балидя рягс, театр вя мусиги” китабынын “Ики дцнйа арасында: иман вя сещр” башлыглы бюлмясиндя йазылыр: “Бали ъамааты цчцн эюрцнян вя эюрцнмяйян дцнйалар ейни дяряъядя ящямиййятлидир, онлар бир дцнйадан диэяриня чох ращатлыгла адлайа билирляр”. Доьрудан да, бу мягам

209

Бали театрынын истянилян тамашасында юз яксини тапыр: ряггас яъдадларын дцнйасындан аудиторийанын йерляшдийи дцнйайа кечир; куклачы яъдадлары каьыз куклаларын кюлэяляри гисмин-дя йеря гайтарыр; щятта ади мотосиклетчи сигналла суйун ру-щундан кюрпцнц кечмяк цчцн иъазя аланда бир анлыг эюрц-нмяйян дцнйайа дцшмцш олур. Ики дцнйа арасындакы сяр-щяд шяффафдыр, гейри-мцяййяндир.

Мярасим вя тамашаларын айрылмаз парчасы Индонезийа оркестридир, щансы ки, гямеланг (инэилисляр “гямилан” ки-ми тяляффцз едирляр) адланыр вя бцтцн адалар цчцн универ-сал сайылыр. Гямеланг “дюйяълямяк”, “зярбя ендирмяк” кими мяналаныр. Оркестр мцхтялиф нюв зярб:

• гямбанг - ксилофон; • гендер, сарон, слентем - металлофон; • бонанглар - йер гонглары; • генданглар - тябилляр; • мцхтялиф нюв асма гонглар; бязи симли: • кечапи - канон типли; • селемпунг - уд типли; • рябаб - каманча типли; вя няфяс: • сулинг - флейта

алятляриндян ибарятдир. Бунунла йанашы гямеланг щям дя мусиги мцшайяти нювцдцр.

Мярасимлярдя истифадя олунан ясас яшйалар: • керис (асимметрик тийяли милли хянъярдир - Индонезийа мифлярин-

дя сакрал эцъя малик обйект щесаб олунур, тийясиндяки нахыш-лардан, дястяйиндя овулмуш фигурлардан асылы олараг, сащибиня уьур эятирдийиня инанылыр; кериси щеч бир эяряк олмадан гынын-дан чыхармаг вя уъуну кимяся йюнялтмяк пис яламят сайылыр; керислярля айин рягсляри заманы ифачылар хянъярин уъуйла йеря тохунурдулар ки, негатив тясири арадан галдырсынлар),

• маска, • гямеланг

210

еля санылыр ки, фювгялтябии гцввяйя малик ола билярляр. Бали-дя инанырлар ки, рущлар мяишят яшйалары, щятта инсан бядя-ниндя мяскунлашмаьа габилдир. Йаьышлар мювсцмцнцн яв-вялиндя, нойабр-декабр айларында шяр гцввяляр хцсусиля эцълц олур: щямин вахт хястялярин сай артымы бунунла яла-гяляндирилир. Гара маэийадан файдаланан ъядуэярляр инсаны овсуна салмаьы баъарырлар. Она эюря дя, бир сыра дини айин-ляр, онларын ардынъа да тамашалар шяр гцввяляри говараг дцнйада таразлыьы бярпа етмяк мягсядини эцдцр.

Тамаша заманы актйор юзцнц бцтювлцкдя гящряманла ейниляшдирир; бунун якси о демякдир ки, тамаша алынмайыб. Бу ишдя актйора хцсуси дуалар вя мантралар, горуйуъу щя-майилляр кюмяк едир. Ики дцнйа арасында йердяйишмянин ян садя вя ямин йолу пярдядир. Актйор сящняйя чыхан кими, тамаша дцнйасына, кечмишя дцшцр вя тамамиля ифа етдийи персонажа чеврилир. Сящнядян эедяркян о, йенидян юзц олур. Пярдя ики дцнйа арасында азмамаг цчцн няза-рятедиъи васитядир, ютцрцъцдцр. Тамаша заманы транс, дини айиндя олдуьу кими, типик щал сайылыр. Сейрчи ясл дцнйа иля ялагясини итирир, ашыры емосионаллыгдан чылдырыр, юзцнц башга бир алямин адамы дуйур: онлара дини инанъларын тясири щяд-дян артыг эцълцдцр. Сонра заваллыйа юзцня эялмяйя, фани дцнйайа гайытмаьа реэион цчцн яняняви динляря мянсуб ращиб, йахуд диэяр тамаша иштиракчылары йардым едирляр. Транс - мярасим-тамашанын уьурла баша чатдыьынын яла-мятдир.

Мярасимляр вя онларла баьлы тамашалар юз мягсядляри-ня эюря 5 категорийада тясниф едилир:

• Дева йаднйа - танрылар цчцн; • Бщута йаднйа - хаос йарада билян тябият рущлары цчцн; • Манусиа йаднйа - инисиасийа мярасимляри цчцн;

211

• Питра йаднйа - дяфн мярасимляри цчцн; • Рси йандйа - рущанилярин паклашма мярасимляри цчцн.

Бязи тамашалар йалныз мцяййян ритуаллар вахты, диэ-ярляри ися истянилян мярасимлярдя ади яйлянъя гисминдя эюстяриля биляр.

2.Бали театры: мифляр вя тамашалар

Бали театры щяр шейдян юнъя рягсин вя мусигинин айрыл-маз, бюлцнмяз дини-мистик бирэялийиндя зцщур едир. Бу ня демякдир? Мясяля бу ки, яэяр гядим Йунаныстанда театр сяняти жанр тяснифатына уьрайырса, Индонезийада бу, баш вер-мир, мистик-дини ритуал театры юзцндян кянара бурахмыр, ону хцсусиляшмяйя гоймур.

• Щяля А. М. Мервартын (алман мяншяли Русийа етнографы, шяргшцнасы, илк русийалы дравидолог) редакторлуьу иля чыхан “Шярг театры” китабында бизим диггятимиз бу мясяляйя йюнялди-лир. Ики “мядяни чеврянин” - щинд-малай вя чин-йапон - театрыны ящатя едян тядгигат ишиндя охуйуруг: “Театр инкишафынын ян али формаларыны эютцрдцкдя беля, эюрцрцк ки, бурада мцасир теат-рымыз цчцн характерик олан мцхтялиф театр жанрларына - драм, опера вя балетя - айрылма баш вермяйиб. Шярг театрынын тама-шаларында сюз, мусиги вя рягс - юзц дя рягс дедикдя, щяр ъцр ритмик бядян щярякятляринин мяъмусу нязярдя тутулур - щяма-щянэ бир там шяклиндя бирляшир. Демяк олар ки, шярг театры му-сиги вя бядян щярякятляри цзяриндя гурулур. Мусиги, юзялликля дя ритм бу юлкялярин театр сянятинин щяйат ъювщяридир. Мусиги вя бядян щярякятляринин илкин йер тутмасы, сюзц икинъидяряъяли едяряк, ону биринъи ики ясас елементя табе едир”.

Буну исбатламаг цчцн щеч узаьа эетмяк лазым дейил. Трунйан кянди иля ялагяляндирилян Берутук рягси сюйлянян-ляря илк яйани мисал ола биляр. Берутук щяр заман щям та-маша, щям мярасим, щям дя айин кими тясниф едилмяк шан-

212

сыны юзцндя сахлайыр. Трунйан пелинэищинин (пелинээищ - щяр щансы бир танрынын шяряфиня инша едилмиш сяъдяэащ) цзярин-дяки йазыда дейилир ки, кяндин башлыъа тапынаьынын иншасы Х йцзиля тясадцф едир. Лакин кяндин бу мябяддян гат-гат юнъяляр мювъуд олмасына даир фикирляр дя мювъуддур.

Берутук рягси субай кишиляр тяряфиндян мябяддя иъра олунан сакрал айин характери дашыйыр. Рягсин ифачылары тама-шайа гядяр бир нюв гцсл просесиндян кечирляр: онлар тапына-гда эеъяляйир, ращибин кюмяйи иля тамаша цчцн дуалар юй-рянирляр. Тамаша заманы бу дуалар Бетщара Берутукун чаьрылмасыны тямин етмялидыр. Бурада щяля ашкар щинд тяси-ри эюрцнмцр: рягс мащиййятъя даща чох яъдадлара ситайишя йюняликдир. Беля ки, Берутук рягси Бали Аганын, йяни “даь ящли” адландырылан йерли сакинлярин (адайа бюйцк ахынла сонрадан эялмиш щиндлиляри (Бали Щинду) йерлилярдян фярг-ляндирмяк мягсяди эцдцр) Балинин диэяр бюлэяляриндян Шярги Балийя кюч едяряк бурада мяскунлашмасы щаггында яфсаняни ъанландырыр.

Бу рягс мусигисиз рягсдир. Иштиракчылар цзляриня маска тахырлар, бойун вя бел ятрафына ися гуру банан йарпаглары-нын лифлярини еля санъырлар ки, аьаъ-кол формасында эомбул бядщейбятя охшайырлар. Маскалардан бири Нощ театрынын аь гадын маскасыны хатырладыр: амма галын гашлыдыр, кифир аьыз-лыдыр, ейбяъярдир. Диэяр маскалар ися бир нюв Африка мас-каларына бянзяйир: гара-гящвяйи рянэдядирляр, эюзляри пырт-лашыгдыр.

Тамаша эедя-эедя сейрчиляр банан лифляриндян гопар-маьа ъящд эюстярирляр: чцнки сонра онлардан горуйуъу щямайил кими дя йарарланмаг мцмкцндцр. Тамаша Беру-тук крал вя краличасынын Трунйан гушларынын “рягсиндян”

213

илщамланараг ифа етдикляри ниэащ рягсинин нцмайшиндян ибарятдир: крал краличаны яля кечирянядяк рягс давам едир, краличанын тяслим олмасы ися щям айрылыгда кралын нясил ар-тымыны, щям дя бцтювлцкдя Трунйанын мящсулдарлыьыны тя-мин едяъяк мягам кими дяйярляндирилир. Йалныз бундан сонра щямин эянъ иштирсакчылар евляня билярдиляр. Тамаша ряггасларын мцгяддяс Батур эюлцндя чиммяйи иля сона йетир. Тамашанын даваметмя мцддяти щяр дяфя мцхтялиф-дир. Бундан ялавя, тамаша иштиракчылары мяхсуси шякилдя рягсля мяшьул олмурлар. Бурада ясас дуалардыр; мяшг про-сеси дя еля дуаларын мянимсянилмяси просесидир. Беля ки, иштиракчыларын бядяни Бетщара Берутук цчцн мцвяггяти “сыьынаъаг” ролуну ойнамалыдыр: Рату Пансеринг Ъагат. Йяни тамаша бир бцтювъя кими диггяти ряггасларын техники щазырлыьына дейил, айини иъра едя билмяк баъарыьына, айинин ъазибясиня йюнялдир. Берутук рягсинин мягсяди эерчяк вя ирреал дцнйалар арасында балансын, щармонийанын йарадыл-масыдыр; яфсаняви кечмишин тарихиляшдирилмясидир; мящсул-дарлыг айининин иърасыдыр; рущла инсан арасындакы тямасын тянзимлянмясидир.

Бали рягс-тамашаларынын тядгигиня ъялб едиляси ваъиб икинъи рягс Реъангдыр. Берутукдан фяргли олараг, Реъанг бцтцн Балидя йайылыб вя йалныз гадынлар тяряфиндян ифа олу-нур. Бу рягсдя айин балансы бир гядяр ашаьыдыр: чцнки рягс ряггасялярин бядяниня рущларын дахил олмасыны щядяфлямир. Щятта бу щалда беля, Реъанг инсанларын яйлянъяси цчцн эю-стярилмир, йяни айин контекстиндян кянарда “йашамыр”. Танры вя рущларын шяряфиня иъра едилян бу рягс-тамашалар ъямиййятин рифащынын йахшылашмасы дцшцнъясинин эерчяклийи кими чюзцлцр. Реъанг рягси танрылары вя рущлары яйляндир-

214

мяк, мязяляндирмяк мягсядини эцдцр. Бали ъамаатынын тясяввцрцня эюря, Речангын ифасы заманы сямави варлыглар эуйа рягсин тяшкил олундуьу тапынаьын пелинэищиня енирляр. Тенганан вя Асакда ряггасяляр мцтляг яря эетмямиш гызлар олмалыйды, диэяр йерлярдя ися мябядя дахил ола билян щяр бир гадын тамашада иштирак едя билярди. Щяр кяндин юз Реъанг цслубу олса да, бу рягс бцтцн адада мцгяддяс сайылыр вя пул мцгабилиндя туристляря эюстярилмир.

• Гадын мябядя дахил олараг ичяридя дювря вурур, сонра йаваш-йаваш танрыларын мярасими излядийи йер сайдыьы сяъдяэаща (пе-линэищя) йахынлашыр. Ряггасяляр ян йахшы палтарларыны эейинир, сачларыны ятирли сарыкюк рянэли эцллярля сярпуш формасында бя-зяйирляр. Онлары садя, ейни заманда да, няфислийи иля сечилян щязин гямеланг мусигиси мцшайият едир. Бязи бюлэялярдя мцгяддяс селондинг, йахуд гонг эеде гямелангларындан фай-даланырлар. Бу ъцр гямелангы олмайан йерлярдя ади гямелан-гдан йарарланырлар. Реъанг Балинин ян гядим рягсляриндян би-ридир. Бу рягсдя щярякятляр дя мусиги кими аста, садя вя сяр-раст олуб, Бали рягсинин бир сыра мцасир формаларынын бюйцк щиссясини тяшкил едян динамиклик вя драматикликля контраст йа-радыр. Йеня дя, ня щярякятлярдя, ня дя мусигидя техники ба-хымдан чятин щеч ня йохдур вя йеня дя иштиракчыларын юйрян-мясини тямин едяъяк формал тялимат системи мювъуд дейил. По-тенсиал ряггасяляр, садяъя, тапынаг щяйятиндя рягс едян гыз вя гадынлары мцшащидя етмякля юйрянирляр. Бурада да ваъиб олан виртуоз ифа дейил, Реъангын юзцнцн тянтяняли тягдиматы-дыр: яслиндя, бу дуайа еквивалент сайылаъаг бир рягсдир.

Беляликля, щям Реъангда, щям дя Берутукда рягсин тямтяраглы мярасим аспекти естетик тяряфдян даща ваъибдир: етигад илкин, техники эюстяриъиляр икинъидяряъялидир. Бу ики рягс Балинин ян мцгяддяс рягсляриндяндир вя онлар Бали щяйатынын “демократик идаря цсулу” вя йа турист ахыны кими амилляриндян асылы олмайараг, мювъудлуьуну горуйа билиб, мябядя хас сакрал мащиййятини сахламаьы баъарыб.

215

Бу эцн Бали театр сянятинин формаларына аид едилян бир сыра тамаша нювляри ня заманса рягс кими йаранмышдыр. ХВЫЫ-ХЫХ ясрлярдя сарай рягсляри кими пейда олан бу фор-малар щямчинин дини мярасимлярин дя айрылмаз щиссяси ки-ми чыхыш едирди. Бу мягамы мцяййянляшдирян ъящят тама-шаларын дашыдыьы цмуми контекст вя щарада ифа олунмасы иди. Яэяр тамаша тапынагда ойнанылырдыса, инсанлардан яла-вя, илащи варлыгларын да эюстярилянляри излямяси нязярдя ту-тулурду. Легонг рягси юзцндя мцхтялиф сящня сяняти яня-няляринин елементлярини бирляшдирирди. ХХ ясрин яввялиндя йаранмыш кебйар (Бали гямеланг мусигисинин жанры олан “кебйар”ын щярфи тяръцмяси “чичяклянмя просеси” мянасы-ны верир) мусиги цслубу иля щиндюнъяки айин рягсляри (мях-сусян, Сангйанг Дедари) вя Щинд-Йава яняняляринин (Гямбущ) синтези легонгун бянзярсилийинин дялалятидир.

Бу рягс-тамашалар цчцн драматик ясас кими Лясим ся-рэцзяштляри эютцрцлцр. Бу, Шярги Йава шащзадясы Пянъ щаггында мювъуд щекайяляр силсилясинин башга версийасы-дыр. Ирялидя Йава театры щаггында данышаъаьыг вя бу ящва-латларын Йавада да Вайанг типли тамаша формаларында дра-матик ясас ролуну ойнадыьынын шащиди олаъаьыг. Балинин юзцндя ися “Пянъ ящвалатлары” Гямбущ вя Легонгдан ялавя, Аръа (мцасир дюврдя популйарлыьыны сахламагда олан классик Бали рягс-операсыдыр; адятян, гадынларын ифа ет-дийи Аръа тамашаларына бюйцк мараьын сябябляриндян бири кими бурада задяэан образлары иля йанашы, садя адамларын щяйатынынын якс олунмасы эюстярилир; мараглыдыр ки, бу эцн Аръа тамашаларында истянилян дюврцн вя мядяниййятин мящсулу олан мятн драматуржи ясас кими эютцрцля билир - щадисяляри Шимали Балинин Калианэет краллыьында баш верян

216

заваллы, кимсясиз Ъайапрананын эцлсатан Лайонсари (Лай-он - “юлц бядян”, Сари ися “эюзял ятир” мяналарыны верир) иля мящяббятиндян бящс едян сцжетлярля паралел “Шащ Едип”я дя мцраъият едилир. Бунунла да Балинин яняняви те-атр формалары иля дцнйа ядябиййаты нцмунялярини бир арайа эятирян репертуарын зянэинлийи тямин олунур.

Мядяниййятлярин интеграсийа просеси Индонезийада ар-тыг ХВЫ ясрдян ашкар шякилдя излянилир: бу просес йерли мя-дяниййятдя щямишя йени щадисяляря имза атыр. Нцмуня ки-ми цч мяшщур рягс-драмын адыны чякмяк олар: Гямбущ, Вайанг Вонг вя Чалонаранг.

Гямбущ Балинин ян гядим рягс-драм формаларындан бири олуб, яняняви Бали ирсинин тямсилчиси кими гябул едилир. Бали театры цзря мцтяхяссис Вайанг Дибийа йазыр ки, Гям-бущ Йава иля Бали арасындакы гаршылыглы мядяни файдалан-манын рущсал-мяняви нцмуняси олуб мусиги вя рягс бахы-мындан Балинин гядим театр формаларына дейил, Щинд-Йава яняняляриня сюйкянир. ХВЫЫ ясрдя йаранмыш Вайанг Вонг Гямбущла Вайанг Кулит елементляринин бирляшмясиндян мейдана эялдийи щалда, ХЫХ ясрин “мящсулу” Чалона-ранг Гямбущ (пагамбущан), Легонг (палегонган) вя Баронг (бабаронган) рягсляринин даща сонракы дювр еле-ментляринин синтез нятиъясидир.

Балинин яняняви театр формаларынын арашдырыъылары Леон Рубин вя Нйоман Седананын бирэя йаздыглары “Бали та-машасы” адлы тядгигатдан итяляняряк бу адайа хас яняняви рягс вя тамаша нювлярини бу сайаг тясниф етмяк мцмкцндцр:

217

Мцгяддяс тамашалар • Берутук ― йалныз Трунйан кяндиндя мярасим рягсидир; • Сангщйанг ― Кинтамани бюлэясинин тамашасыдыр, иштиракчы-

ларын транс щалына дцшмяси иля мцшайият олунур; • Бярис Эеде ― кишилярин ифа етдийи дюйцш рущлу рягс Одалан

мябядмярасимляриндян сайылыр; • Реъанг ― бир груп гадынларын ифасында мярасим рягси; • Вайанг Лемащ ― “эцндцз куклалары” кими тяръцмя олунан

бу тамаша мцгяддяс мязмун верилмиш Вайанг Кулит нювля-риндяндир;тамашада кюлэя йарадаъаг “екран” йохдур вя о, инсанлардан даща чох, илащи аудиторийа цчцн нязярдя тутулур;

• Топенг Паъеган ― маскалы ифачынын монотамашасы; • Мендет ― ряггас (йалныз кишиляр) ъцтлцклярин мярасим рягси; • Эябор ― бу рягс ися гадын ъцтлцкляр тяряфиндян ифа олунур

вя Мендетин гадын еквиваленти сайылыр.

Йарыммцгяддяс тамашалар • Гямбущ ― классик рягс-драм. • Вайанг Кулит ― гядим кюлэя-кукла тамашалары. • Вайанг Вонг ― мянаъа “инсан-куклалар” кими анлашылыр,

мювзу “Рамайана”дан эютцрцлцр вя маскаларла ифа едилир. • Баронг Кет ― кянди горуйараг орадакы шяр рущлары гован

мифик мяхлугун эюстярдийи рягс-тамашадыр; бурада ики няфяр ряггас ири маска вя хцсуси костйум эейиняряк Чиндяки шир рягсини хатырладан щярякятлярдян ибарят ойун тягдим едирляр.

Дцнйяви тамашалар • Легонг ― цч эянъ ряггасянин ойнадыьы тамаша. • Аръа ― рягс-драм, щарада ки, персонажлар диалоглары щям дя

ханяндя кими охуйурлар. Гадынларла кишилярин бирэя чыхыш ет-дийи тамашадыр: щадисяляр хцсуси шеир формасы тембанг мача-патла верилир.

• Кебйар ― сийаси йюнцмлц рягс-тамашалардыр; кишиляр вя га-дынлар бирэя иштирак едир.

• Парва ― Гямбущ вя Вайанг Кулит еткисиндян ХЫХ ясрин сон-ларында формалашмыш, речитатив вя няьмялярля структурлашан та-маша: “Мащабщарата” сцжетляри ясасында ойнанылыр.

218

• Прембон ― Одалан мярасимляринин тяркиб щиссяси кими гя-бул едилян бу тамаша 1940-ъы иллярдя йараныб вя юзцндя То-пенг, Аръа вя Гямбущ кими формаларын елементлярини бирляш-дирир.

• Ъанэер ― Гярб театр яняняляринин (сящня, костйум, жест ба-хымындан) тясирини даща чох йансыдан бу тамашаларда Бярис, Кебйар вя Легонг елементляриндян дя истифадя олунур.

• Топенг Панча ― ХЫХ ясрдя Топенг Паъеганын ясасында йа-ранмыш маска театрынын формасысыдыр; сонралар сакрал ма-щиййятиндян тамамиля мящрум олуб. Бир гящряманлы Паъеган формасындан фяргли олараг, бурада беш маска вардыр вя харак-терляр комик елементлярля зянэинляшдирилмишдир.

• Чакапунг ― ясасында киши хору дуран бу тамашалар Гям-бущ, Кебйар вя Топенгя аид олан бир сыра щярякятляри йумо-ристик тярздя тягдим етмяси иля йадда галыр. Карангасем бю-лэясиндя даща чох йайылан чакапунг бязян “сосиал тамаша” кими дя дяйярляндирилир.

• Ъогед ― ХЫХ ясрин ахыры цчцн яламятдар мцхтялиф вариантлары олан рягсдир; бялкя дя Балинин ян мяшщур сосиал тамашаларын-дан биридир. Адятян, ишвяли-назлы рягс нцмайиш етдирян ряггася тамашачылардан бир няфяри сечиб ону ойуна ъялб едир. Ле-гонгла ялагяси сезилян бу рягслярин бязян даща ъидди мювзу-лара мцраъият едян формаларина да раст эялинир.

• Кечак ― туристлярин дя чох хошладыьы бу тамаша даиря бойу яйляшян бюйцк киши хорунун юзцндя “Рамайана” мотивляриня сюйкянян истерик мащны вя рягсиндян ибарятдир.

Сюзсцз ки, бу ъцр бюлэц шяртидир. Чцнки адычякилян театр жанр вя формалары бир-бириня о гядяр сирайят едиб ки, щяр щансы тяснифат заманы груплашдырманын мящз щансы мейар-лар зямининдя апарылмасыны хцсуси олараг вурьуламаг ещ-тийаъы йараныр. Анъаг “Бали тамашасы” китабында тягдим олунан бу сийащы Бали театр яняняляри иля танышлыг бахымын-дан даща ялверишли олуб, кифайят гядяр ящатялидир. Ейни за-манда, о, эяляъяк тядгигатлар цчцн, санки мювзу сечими-ня дявят ролуну ойнайа биляр.

219

• Гямбущ

Гямбущун Х ясрдя Шярги Йава кралларынын сарай яй-лянъяси кими тяшяккцл тапдыьы сюйлянилир. Бали кралы Удайа-нанын Кедирили (Шярги-Йавада дювлят) шащзадя ханым Шри Эунаприйа Дщармапутра иля издиваъы Бали иля Шярги-Йава-нын ващид дювлят шяклиндя бирляшмясиля нятиъялянди. Бали тарихини якс етдирян лонтарлардан (гядимдя Ъянуби Асийа-нын бир сыра бюлэяляриндя каьызы явяз едян материал; “пал-ма йарпаьында йазылмыш манускрипт” кими танынан лонтар-лар мцгяддяс мятнлярин кючцрцлмяси цчцн бу эцн дя Ин-донезийа яразисиндя истифадя олунмагдадыр) бири “Чандра Сенгкала” (1007) крал Удайанын сарайында Гямбущ тама-шаларынын эюстярилмяси цчцн бале адланан хцсуси цстцюртцлц сящня гурашдырылдыьы барядя мялумат верир. Бу эцн Балидя мювъуд олан бцтцн сарай комплексляриндя бале па Гям-бущан адланан сящняляр мюъуддур. Гямбущ гыса шякилдя башга ики лонтарда да хатырланыр. “Бабад Далем” (1455) лонтарында Амад Мощаммад щаггында щекайянин тама-шасындан данышылыр. Бу тамаша Маъапащит империйасы Балини ишьал етдикдян сонра Бали кралы тяйин олунан Йава шащзадя-си Шри Далем Смара Кепакисанын малиййя дястяйи иля ща-зырланмышды. “Панитеталанинг Гямбущ” (1812) лонтары ися эианйарлы мцяллимляр Сабда вя Гойа, щямчинин блащба-тущлу Вайан Батубуланын адларыны ХЫХ йцзилликдя “Гям-бущун гызыл ясри”нин бюйцк сяняткарлары гисминдя щаллан-дырыр. Истянилян щалда, Гямбущун гядим рягс-драм олмасы щаггында йазылы мянбяляр данышса да, буэцнкц тамашаларын Х ясрдяки тамашаларла ня дяряъядя ейнилик тяшкил етмяси мясяляси ачыг галыр.

220

Гядим ритуал формаларынын щяля дя галмасына бахмай-араг, дяйишян сийаси вя мядяни мцщит фонунда Бали крал аиляляринин естетик зювгцнц охшамаг мягсяди иля инъяся-нят йени формалар тяклиф етмяйя башлайыр. Бу йени йаранан формалардан бири дя Гямбущ (гядим Бали сюзц олуб, “га-рышыг”, “бирляшдирмяк” кими тяръцмя олунур) адланан ряг-с-драмлар олду ки, Балидя сонрадан йаранаъаг бцтцн тама-шаларын ясасыны мящз онун тяшкил етдийини сюйляйя билярик. Балидя Гямбущ тамашаларынын популйарлашмасы Маъапащит сцлалясинин зяифлядийи дювря тясадцф едир. Бу тамашалар сцгут етмякдя олан дювлятин яняняляринин горунмасыны щядяфляйирди. Щямчинин Гямбущ Бали театр мядяниййяти-ня йени тамаша дили эятирди ки, Топенг маска вя Аръа опе-ра тамашаларында онун елементляри эюрцнмякдядир. Бали задяэанларынын щимайядарлыьы иля Гямбущ юз инкишафынын ян йцксяк сявиййясиня чатыр. Сонракы дюврлярдя Щолланд гясбкарлары иля мцбаризя щаким даирялярин бцтювлцкдя инъ-ясянятя, о ъцмлядян дя, Гямбуща мараьыны зяифлядир. Са-рай тамашалары кими мейдана эялмиш бир сыра башга форма-ларын эетдийи йолу тякрарлайан Гямбущ да тамамиля йох олмамаг цчцн мябядлярдя сыьынаъаг тапыр.

Гямбущ тамашаларында эюстярилян ящвалатлар дюрд ясас мянбядян гайнагланыр: юз итмиш севэилиси Чандра Кирананы ахтаран Шярги-Йава шащзадяси щаггында щекайяляри ящатя едян Пянъ силсиляси (Йавада Пянъ Вишнунун тязащцрлярин-дян бири сайылыр); Пянъ силсилясинин Бали версийасы Малат (бурада гящряман Бали сащилляриндя эями гязасына уьра-дыгдан сонра Бали кралынын гызы иля евлянир); Рангга Лаве - Лаве Рангганын Хяййам Вурук (1350-1389-ъу иллярдя Маъапащит дювлятинин раъасанагара титуллу башчысы) ялей-

221

щиня мцбаризясиндян бящс едян тарихи очерк; Амад Мо-щаммад, артыг исламлашмыш Йавада Мящяммядин щяйа-тындан бящс едян щекайяляр.

Сонунъу ады чякилян сцжетя бу эцн чох надир щалларда мцраъият олунур. Бунунла беля, бу ящвалатлар Бали театр ся-нятиндя ислам тясиринин эюстяриъиляри кими чыхыш едир. Бу цч тамаша нцмуняси - Гямбущ, Вайанг Вонг вя Чалона-ранг - бир нюв, буэцнцн мцасир янянялярини формалашдыр-магда олан классик Бали театр сянятинин инкишаф механизми-ни сярэиляйир.

Гямбущу да гямелангсыз тясяввцр етмяк мцмкцн дейил. Гямбущ гямеланг (Бу сюзцн ян дцзэцн транскрип-сийасы рус шаири К.Д.Балмонтун шеириндядир) тамашаны мцшайият едян 17 мусигичидян ибарят олур. Бура диэяр алятлярля йанашы йалныз Гямбущ тамашаларында истифадя олу-нан кенйир, кагси вя гуманащ да дахилдир. Бязи мцтяхяс-сисляр бу эцн яняня горуйуъусу кими чыхыш едян Гямбу-щун диэяр формалардан даща аз мараг доьурмасынын сябя-би кими бу тамашаларда рягс вя мусигинин кифайят гядяр мцряккяб олмасыны эюстярир. Диэяр сябяб диалогларын кави (санскритъядян тяръцмядя “шаир” мянасыны верир; Йава, Бали вя Ломбок адаларынын ядяби дили олуб, чохсайлы сан-скрит сюзляри иля зянэинляшдирилмиш гядим йава дилинин яса-сында формалашыб) дилиндя апарылмасыдыр. Тамашанын ма-нис (щярфи тяръцмяси: ширин) вя керас (щярфи тяръцмяси: ко-буд) групларына айрылан алиъянаб персонажлары кави дилиндя данышыр вя онларын дедикляри тамашачылар цчцн мцасир Бали дилиня тяръцмя олунур. Щям дя Гямбущда, Вайанг типли тамашалардан фяргли, комик елементляр йохдур вя о, тама-шачылара мцнасибятдя даща тялябкардыр.

222

Бцтцн бунларла бирэя Гямбущ микс тамаша-рягсдир. Ону щарадаса Катщалали театрынын Бали модификасийасы кими дя эюрмяк вя Гямбущу даща бясит вариант саймаг мцмкцндцр. Бурада щятта йапон театр мядяниййятинин тя-сириндян дя сюз салмаг олар. Бцтцн бунларла бирликдя Гям-бущ мящз Балинин мядяни мцщитинин йцксяк ъилайа мяруз гойдуьу юзцняхас яняняви театр формасыдыр.

• Чалонаранг

Балидя Рангданын (Чалон Аранг Рангданын диэяр адыдыр) Баронгла мцбаризясини ъанландыран тамашалар, йя-ни Чалонаранг эюстяриляри Бали мядяниййятинин айрылмаз щиссясидир. Бцтювлцкдя Бали мядяниййятиндя Рангда (яъи-ня, ракшас типи) ваъиб рол ойнайыр. Бали мифолоэийасынын Йа-ва иля сых ялагяси бу дяфя Рангданын Йава мяншяли олма-сына даир версийаларда юз тясдигини тапыр. Рангда яняняви Бали мифолоэийасында яъиння леакларын (леаклар Бали мифо-лоэийасына эюря, щамиля гадынлары тапараг онларын бятнин-дяки кюрпянин, йахуд да дцнйайа йени эялмиш ушагларын ганыны совуран каннибаллардыр вя дахили органлары эюрцнян учан баш кими тясвир олунурлар) краличасы сайылыр вя ифритя-ляр ордусу иля бирликдя ишыглы гцввялярин щюкмдары Баронг-ла арасыкясилмяз мцщарибяляр апарыр. Рангда адятян узун дилли вя ити ъайнаглы, пырпыз сачлары олан йарымчылпаг гары кими тясяввцр едилир. Бу яъиннянин мяншяйиня даир тядги-гатчылар мцхтялиф фикирляр сюйляйирляр. Бязиляри Рангданын варлыьыны щиндуизмля баьлайараг, онун йерли Кали (щиндлиля-рин даьыдыъы вя горуйуъу гара илащяси) олдуьу гянаятиндя-дирляр. Беля ки, чохлары тяряфиндян шяр гцввяляри тямсил ет-

223

дийи дцшцнцлян Рангда Балинин бязи бюлэяляриндя щям дя горуйуъу гцввяйя малик образ кими чыхыш едир вя бу яъин-нянин рямзи рянэляриндян олан аь, гара вя гырмызынын Ка-лийя дя хас олдуьу вурьуланыр. Диэяр тядгигатчылар ися Ран-гданы (тяръцмяси “дул гадын” мянасыны верир) конкрет шях-син - Х-ХЫ ясрляр арасында йашамыш яслян йавалы олан Бали краличасы Мащендрадаттанын (ясл ады Гунаприйа Дщарма-патни) - адыйла баьламаьа чалышырлар. Йаванын мяркязи вя шярги щиссяляриндя йерляшян Матарам дювлятинин кралы Дщармодайана баъысы Гунаприйа Дщармапатнини ъадуэяр-ликдя сучлайараг ададан сцрэцн едир. Яфсаняйя эюря, бу-нун явязиндя о, аданы таун хястялийиня йолухдурур.

Бязян бу мясялядя ифрата да варырлар: мисал цчцн, Рангда ролунун ифачысы бцтцн ифритяляри топлайыб юз эцъляри-ни нцмайиш етдирмяйя чаьырдыьы тамашадан сонра Баронг вя Рангда арасындакы мцбаризядя кимин галиб эялмяси (актйор, йахуд ифритялярин галибиййяти ай ярзиндя эерчяк олараг кимин саь галыб-галмамасыйла щялл олунур) щаггын-да горхулу ящвалатлар данышылыр.

Чалонарангда костйумлар, хцсусиля, Баронг вя Ран-гданын эейимляри чох ялвандыр: дябдябяли гызылы таълар, гырмызы рянэин цстцнлцйц вя эирдя гара эюзляри олан мас-калар сейрчийя щямянъя тясир эюстярир. Гарасаггал Баронг вя Рангда бу эейимлярдя яъайиб-гярайиб мешя адамыны хатырладырлар. Чалорангын да бир цзц Катщакалидир, о бири цзц - Пекин операсы.

224

3. Йава адасынын кюлэя вя кукла ойунлары

Бахаркян Вайанга аьлайыр кимся, гялбиндя гцсся. Щярчянд билир ки, ойундур щяр шей: изтираб йаландыр, тясвирляр - дяри.

Мпу Канво (ХЫ яср)

Мяним сярбяст тяръцмямдя тягдим едилян бу шеир кю-лэя театрынын ойун принсипини вя онун фялсяфясини конкрет бир шякилдя айдынлашдырыр. Тябии ки, Малай архипелагы вя Малакка йарымадасы цчцн сяъиййяви театр яняняляриндя охшарлыг ашкардыр вя эюз юнцндядир: сцжетляр, формалар бу вя йа диэяр комбинасийада щяр йердя тякрарланыр. Бу сцжетляри, юз нювбясиндя, йерли анимизм вя щиндуизм яня-няляри формалашдырыб. Конкрет олараг Йава театрына эялдик-дя ися вязиййят бир гядяр дяйишир. Нядян ки, бурада исла-мын, ислам мядяниййятинин тясири вя эялянякляри башга Нусантара адаларына нисбятян даща габарыг ифадя олунуб вя театр сянятиня дя ямяллиъя йансыйыб. Кюлэя вя кукла ойунларына ислам еткиси суфи эюркяминдя, суфилярин дцнйа гаврайышынын васитясиля эерчякляшиб.

Орта ясрлярин Малайзийа суфиси вя шаири Щямзя Фансури шейх Ибн Ярабидян, яряб шаири Ибн ял-Фяриддян еткиляняряк Аллащын инсанлары идаряетмя принсипинин кюлэя театрында эюрцнтцйя эялдийини сюйляйир. Ибн ял-Фярид дейирди ки, кю-лэя театрынын пярдяси тязащцрляр дцнйасынын ейнидир, бурада яскярляр аддымлайыр, эямиляр цзцр, эямидя яйляшмиш ба-лыгчы тор атыб балыг эюзляйир, мешянин дяринлийиндя ися шир юз шикарыны парчалайыр. Щямзя Фансуринин тялябяляри йазыр-дылар ки, кюлэя театры дцнйадыр, даланг ися - Танры, Йарадан. Ябд ял-Ъямал ися ялавя едирди: “Бу варлыг ки вар, даланга

225

бянзяр; аравермяз, еля щей тамашалар эюстяряр цзян эями-дя”. Яфсаняйя эюря илк дяфя Сунан Калиъага суфи тяблиьа-тындан ютрц вайангдан файдаланыб. Калиъагайа эюря ишыг-ландырылмыш екран дцнйа символудур, куклалар Аллащын йа-ратдыьы чохсайлы мяхлуглары, банан-эювдя йер сятщини, кю-лэяляри эюрцкдцрян лямпя эцняши, гямеланг-оркестр (эя-миланг-оркестр) ися бяшярин щармонийасыны ейщамлашдырыр.

Беля бир рус йазар-сяйащятчиси вар: юзц дя гадындыр, сойады да Сумленова. Эюрцнцр ки, тцрк-татар мяншяли бир кимсядир. Бах, щямин бу гадын “Сампаэита адасы” адлы бир китабын мцяллифидир. Йасямян эцлцня Филиппиндя сампаэи-та, Индонезийада ися мелати дейирляр; йасямян ада ящалиси-нин ян мцгяддяс вя ян язиз эцнлярини бязяйян чичякдир. Сумленова Йава адасында оларкян юзцнд беля гейд апа-рыр: “Вайанг ― щям кукладыр, щям театрдыр, щям тамаша-дыр, бундан ялавя, о, щям дя яъдадларын кюлэясидир. Бир вахтлар бу тамашалар яйлянъя йох, мцдафия, кюмяк мяг-сяди иля мцраъият олунан рущларла цнсиййят айини иди”. Вайанг кялмяси щям дя “пйес” сюзцнц явязляйир. Йава-да еля бир тамаша йохдур ки, “вайанг” онун адынын тяркиб щиссясиня чеврилмясин.

Вайанг типли тамашалары нювлярини бу сайаг тясниф ет-мяк мцмкцндцр:

• Вайанг-кулит ― кюлэя театры; • Вайанг-голек (Вайанг-Менак) ― щяъмли тахта куклалар театры; • Вайанг-топенг ― маска театры; • Вайанг-оранг (Вайанг-Вонг) ― драматик театр; • Вайанг-лемащ; • Вайанг-керучил ― кичик фигурлар театры; • Вайанг-клитик ― назик тахтадан кясилмиш йасты куклалар теат-

ры: “клитик ” куклалар ишлядиляркян ешидилян сясдир;

226

• Вайанг-бебер ― шяъяря рясмляри кими дцшцнцлмцш шякилляр театры;

• Вайанг-шадет ― Ислам динини вя естетикасыны тяблиь едян та-машалар;

• Вайанг-ващйу ― 1960-ъы иллярдя Йава йезуитляринин Инъилин кук-лалар васитясиля тяблиьи мягсядиля йарадылан Вайанг формасы

Вайанг сюзц Йава мяншяли олуб “кюлэя” мянасыны верир. Анъаг мцасир Индонезийанын эцндялик лцьятиндя бу сюз кукла вя йа бирбаша кукла театры мяналарында ишлян-мякдядир. Вайанг-кулит (“кулит” ифадяси куклаларын дяри-дян щазырландыьыны билдирир) щаггында мялуматлар артыг ера-мызын Х-ХЫ ясрляриндян башлайараг Йава мятнляриндя мцнтязям шякилдя йад едилир (щярчянд Индонезийада бу театрын йашыны 3000 иллик бир тарихля юлчцрляр).

Беля щесаб олунур ки, мцасир театрын ъизэиляри (куклала-рын шярти формасы, йени Йава дилиндя мятнляр вя с.) ХВЫ яс-рдя Йаванын шимал сащилляриндя, исламлашдырылмыш тиъари вя сийаси мяркязлярдя формалашыр вя мцсялманлыьын йайылма-сы иля бцтцн Йава тяряфиндян мянимсянилирди (Ислам ХЫЫЫ ясрдян Йавайа сирайят етмяйя башлайыр; ХВЫ ясрдя о, Йа-ва щюкмдарларынын рясми дининя чеврилир вя Йава ящалиси-нин бюйцк щиссяси исламлашдырылыр). Мцасир дюврдя Йавада Вайанг пурво тамашаларынын цч ясас цслубуну фярглянди-рирляр:

• Суракарта цслубу ― Мяркязи Йава; • Ъокйакарта цслубу ― Мяркязи Йаванын ъянубу; • Пасисир цслубу ― Йаванын шимал сащили.

Даща няфис Суракарта цслубу еталон сайылыр. Чох эцман ки, сюзцэедян театрын “кюлэя” сюзц иля

илишкиси йалныз екрандакы образларын ъанландырылма техникасы иля ялагядар дейил. Вайанг тамашаларынын йаранма тарихини бир сыра тядгигатчылар юлцляр култу иля баьлайырлар вя сюйляй-

227

ирляр ки, Йава театры юлмцш яъдадлара сяъдя гылмаг мягся-диля тяшкил олунан айинлярдян йараныб. Йавада беля щесаб олунур ки, дцнйасыны дяйишмиш инсанлар сещрли гцввя ялдя едиб бу гцввянин кюмяйи иля саь галмыш гощумларына щи-майядарлыг эюстяря билирляр. Одур ки, юлмцш инсанларын ру-щуну чаьырмаг цчцн хцсуси фигурлар щазырланырды вя эцман едилирди ки, о дцнйадан эялмиш рущлар бу фигурларда юзляри-ня сыьынаъаг тапаъаглар. Бялкя дя илк дюнямлярдя тясадцфи пройексийанын нятиъяси кими пейда олан бу идейа яъдадла-рын фигурларыны екранда якс етдирян кюлэя театрынын ясасыны гойуб.

Бу мягам яйани шякилдя сцбут еляйир ки, вайанг-кулит спиритик сеансла яйлянъя елементлярини юзцндя гапсайыр.

Яввялляр, адятян, аиля башчысы мцхтялиф дуалар оху-магла, дцйц вя диэяр мящсуллардан ибарят совгатлар щазыр-ламагла (бяхшиш васитясиля рущлары цнсиййят цчцн “йола эя-тирмяйя” чалышырдылар) рущларын чаьрылмасыны - кюлэя кими шякилляндирилмясини - юз цзяриня эютцрцрдц. Сонралар бу яняняйя йерли шаман вя кащинляр сащибляндиляр.

Вайангын мцгяддяс айин анлайышындан узаглашараг даща чох естетик мязмун дашыйан тамашайа чеврилмяси да-ланг пешясинин мейдана чыхмасы иля сонуъланды. Анъаг даланг щаггында беля бир ифадяни ишлятмяк щеч дя о гядяр дцзэцн дейил. Чцнки йавалыларт вайанга шярият кими, далан-га ися щарадаса имам кими, пейьямбяр кими йанашырлар вя сюйляйирляр ки, вайанг шяриятдян даща гядимдир, даланг ися щяр шейи биляндир. Даланг бязи ъизэиляриня эюря, функсийа-сына эюря мцгяддяс озан фигуруну хатырладыр, Дядя Гор-гут паралелини гурмаьа имкан верир.

228

Индонезийада даланг щюрмятли вя кифайят гядяр эялирли иш сайылыр. Даланг сяняти узун илляр атадан оьула, мцяллим-дян шаьирдя, нясилдян-нясиля ютцрцляряк йашадылыб. Щятта чаьдаш зяманядя бу, бир чох инсанлар цчцн, садяъя, щоб-бийя чеврилиб. Она эюря дя, бу эцн истяр, дин хадими, истяр куклачы уста (Йавада дяри фигурлары кясян устайа пенатащ дейирляр), истяр, елми ишчи, истярся дя, бир башгасы даланг ола биляр. Беляликля, кюлэяляри тамашачылар цчцн мящз бу “сещрбаз инсан” ъанландырыр. Даланг щям тамашанын режис-сору, щям гямелангын дирижору, щям куклачы (Индонезийа-да кукланы идаря етмяк техникасы сабетан адланыр), щям дя наьылчы вязифялярини иъра едир.

Кюлэя театрынын тамашалары ахшам саат 8-9 арасы баш-лайыр вя сящяря кими ойнанылыр: бу мцддят ярзиндя даланг йерини тярк етмир. Мянбяляр эюстярир ки, Малакка йарыма-дасында тяшкил олунан Вайанг-кулитдя даланг дюшямяси йердян тяхминян 90 ъм. йухарыда йерляшян кюшкдя яйля-шир. Адятян, тамашанын эюстярилдийи тикили квадрат шяклиндя олур вя щяр тяряфин узунлуьу 6 м. эютцрцлцр. Кюлэяляр аь парчадан ибарят екранын цзяриндя эюстярилир. Сейрчиляр ек-ранын кюлэяляр эюрцнян тяряфиндя яйляшир.

Йавада ися тамашанын нцмайиш олундуьу мяканын гу-рулушунда бязи фяргляр вар. Бурада даланг цчцн нязярдя тутулмуш хцсуси кюшк гурулмур. Ики аьыр тахта диряк ашаьы-дан вя йухарыдан тирлярля бирляшяряк чярчивя йарадыр. Чяр-чивяйя келир адланан, инсан щцндцрлцйцндя вя бир нечя метр ени олан каьыз екран бяркидилир. Екран енли гырмызы гу-машла щашийялянир. Дцз екранын йанына тязяъя кясилмиш ба-нан аьаъынын эювдяси гойулур. Банан аьаъынын одунъаьы еластик олдуьуна эюря, кукла милляри ора санъылыр. Адятян,

229

тамаша заманы ики беля эювдя-эирдин лазым олур. Екрана даща йахын биринъи эювдя-эирдин 7-8 м. узунлуьундадыр вя алиъянаб персонаж фигурларынын санъылмасындан ютрцдцр. Икинъи ися ъями 2 метрдир.

Дцз бу аьаъ-эювдялярин юнцндя даланг яйляшир, онун архасында ися 22-23 ифачыдан вя 44-я гядяр мусиги алятин-дян истифадя олуна билян гямеланг йерляшир. Фигурлар екра-нын щяр ики тяряфиндян сыра иля дцзцлцрляр. Бир гайда олараг далангдан саь тяряфдя алиъянаб, сол тяряфдя ися залым гящ-ряманларын фигурлары йер алыр. Йавалылар саь ъярэяни Вай-анг тенэен, сол ъярэяни ися Вайанг киво адландырырлар.

Бу эцн тамашанын эюстярилдийи мякан, ясасян, електрик лампалары васитясиля ишыгландырылыр. Габаглар ися бунун цчцн щиндгозу йаьыйла долдурулмуш вя бленчонг адланан чыраг-лардан истифадя олунурду. Лампа мцтляг бцрцнъдян дцзял-дилмялийди вя мистик Гаруда гушунун (Йарыинсан-йарыгар-тал эюркямли бу варлыг Индонезийада эцняш енержисинин сим-волу сайылыр вя милли рямзлярдян бири кими юлкя эербинин цзяриня щякк олунуб) формасыны дашымалыйды.

Йавада кишиляр вя гадынлар тамашайа екранын щяр ики тяряфиндя яйляшиб тамаша едя билярляр. Мянбяляр Йавада гадынларын екранын кюлэя эюрцнян тяряфиндя, кишиляринся даланг вя гамелангын архасында яйляшдиклярини эюстярир. Истянилян щалда, тядгигатчылар бу бюлэцнц Исламын тясири иля ялагяляндирирляр. Бунунла беля, щесаб олунур ки, Вайанг кулит мящз кюлэя театры олдуьундан, тамашачылар далангы вя фигурларын юзцня дейил, мящз кюлэяляря тамаша етмяли-дирляр. Бу фикрин хейриня о факт да данышыр ки, Бали вя Лом-бока адаларында (Малакка йарымадасында олдуьу кми) тамашачылар мящз кюлэялярин ойунуна бахырлар. Мцасир

230

дюврдя Йавада сейрчи гаршысында ъидди щеч бир шярт гойул-мур: о, юзц щайанда яйляшяъяйиня гярар верир; щятта тама-шанын эедишаты заманы истядийи вахт щяр ики тяряфя дя баш чякя биляр.

Вайанг-кулитдя екран билаваситя сящня функсийасыны йериня йетирир вя бу сящнядя тамашанын яввялини, сонуну, йахуд интермедийайа кечиди билдирян пярдя йохдур. Пярдя ролуну бурада гунунган вя йа кайон йериня йетирир. Бязи-ляри гунунганы щяйат аьаъынын рямзи кими гябул едир, диэ-ярляри ону мцгяддяс Меру даьынын (бах йухарыда: Гу-нунг Агунг) нювбяти тязащцрц сайыр. Йарпаг формасында кясилмиш вя зяриф шябякявари ишлямялярля бязядилмиш бу детал сейрчилярин тамаша башламамышдан юнъя екранда эюрдцкляри илк мянзяря олур. Тамаша башладыгда ися да-ланг гунунганы эютцрцр вя щекайятиня башлайыр. Бязян та-машанын эедишаты заманы гунунгандан даь, аьаъ, алов вя с. билдирмяк цчцн декор гисминдя дя истифадя олунур. Сон-да даланг йеня дя екранын юнцня гунунганы йерляшдирир вя бунунла да тамашанын гуртардыьыны билдирир.

Ишыгландырма даланг вя екран арасында йухарыдан асыл-мыш лампа иля эерчякляшир. Беляликля дя, ишыг екрана даланг вя мусигичилярин дейил, йалныз фигурларын кюлэясини салыр. Ин-донезийа кюлэя театрынын фигурлары ашыланмыш кял дярисиндян щазырланыр. Бу ъцр дяри лювщяъийин (тясвирин) галынлыьы тягри-бян 0,3 ъм. олур. Фигурлар мцхтялиф юлчцдя тор ялъяк кими дяридян кясилир: гадын фигурлары киши фигурларындан кичик, ня-щянэ вя танрыларын фигурлары ися диэяр гящряманларын фигур-ларындан даща ири олур. Онларын щцндцрлцйц 30-35 вя 50-60 ъм. арасы дяйишир. Бцтцн фигурларын гафасы профилдя эюрцнтц-

231

лянир. Сифят гурулушуна эюря фигурлар алиъянаб вя гяддар, хейирхащ вя залым олмагла 2 група айрылыр:

• Алиъянаб персонаж фигурларынын бурну тамамиля дцз олур вя алнын давамы кими узаныр, эюзляри бир гядяр чяпиня йерляшиб гыйыг олур, баш эейими вя сач дцзцмц щцндцр, бядяни ися енликцряк вя инъябелли тясвирлянир. Алиъянаб ъянэавярляр (кшатриляр) вя крал аилясинин нцмайяндяляринин бядяни гядд-гамятли, бойну вя голлары узун, сифятляри вя бядянляри гызылы, йахуд аь рянэдя, иэид дюйцшчцлярдя ися гара рянэдя олур. Йумулу гысылмыш додаглар ити аьлын эюстяриъиси сайылыр.

• Гяддар гящряманлар групунун фигурларында бурун алын хяттиндян йана йайыныр, йумру дябярмиш эюзляр чох заман гырмызы рянэдя, сачлар даьыныг олур. Онларын аьзында бязян ири кюпяк диши эюрцнцр, бядян гурулушлары ися кобуд тясвир едилир: бел щиссяси енли, чийинлярся щеч йохдур. Мякрли вя гяддар персонажларын (мисал цчцн, Равананын) сифяти гырмы-зы рянэдядир, додаглары ися эцлцмсцняряк дишлярини аьардыр, онларын айаглары гыса вя кюк олур. Горхаг гящряманларын сифяти йашыл рянэя бойаныр.

Бу ики груп характеря мцвафиг башга ъцр дя тясниф олунур:

• алус - инъя куклалар; • касар - кобуд куклалар.

Фигурларын голлары бядяндян айры шякилдя щазырланыр вя сонра щянъамя васитясиля она бирляшдирилир (бязян кнйазлары билдирян фигурларын голлары бядяня гызыл мяфтилля пярчимлянир). Беляликля, онлар истяр, чийин, истярся дя, дир-сякдян ращат щярякятя эятирилир. Фигурларын овуъларына ися щянъамя иля аьаъ, йахуд кял буйнузундан дцзялдилмиш чемпуритляр (чубуглар) бяркидилир.

Щяр бир фигур йеня дя аьаъ вя йа кял буйнузундан ща-зырланмыш гапитля гурашдырылыр вя идаря едилир. Гурашдырма юзцнямяхсусдур. Гапит 17,5-35,5 ъм. узунлуьунда олур вя йухарыйа доьру щачаланараг дяри фигуру щяр ики тяряфдян

232

онурьа сцтуну кими ящатя едир. Бу ики айрылмыш “гол” фи-гурдан кечян дялик васитясиля бир-бириня бирляшдирилир вя бу-нунла ону ики йандан да мющкям сыхмыш олур. Бу “голлар” дяри тясвири айагларындан башлайараг сачларына гядяр сах-лайыр вя идаря едир. Фигурун гиймятиндян асылы шякилдя о, бцтцнлцкля зяриф кясмя нахышларла бязядиля биляр: буна эю-ря дя, о, тор ялъяйи хатырладыр. Бундан ялавя, фигурлар ялван бойаларла рянэляниб гызыл суйуна чякилир.

Гейд етдийимиз кими, даланг щям наьылчыдыр, щям дя гящряманларын сясини имитасийа еляйян актйор (персонажын сяси иля данышмаг мящаряти амговачоно адланыр). Адятян, Вайанг-кулит цчцн юз имзасы иля пйес йазан драматурглар мювъуд олмайыб: мятни, яксярян, наьылчы юзц уйдуруб.

Буна бахмайараг, далангын ихтийарында щямишя чохлу сайда пакемляр олур ки, онлар да эюстяриляъяк тамашанын цмуми сцжет хяттини мцяййянляшдирян схем вя йа мятн-лярдир. Дцздцр, бязян даланглар эяляъяк тамашанын гящря-манларынын ишлядяъякляри щяр бир сюзц яввялъядян йазыб щазыр пйес шяклиндя сахлайырлар - бу нцмуняляря лакон (сюзцн кюкц “лаку” ямял, щярякят мяналарыны верир) дейи-лир. Мерварт йазыр ки, лаконлар башга далангларын ялиня кеч-дикдя, онлардан мцяллиф пйес кими истифадя олунмур; са-дяъя, лакон эяляъякдя сцжетиня мцраъият едиляъяк пакемя чеврилирляр. Нязяря алсаг ки, бир тамаша 9 саат дурмадан давам едя билир, бцтюв тамашанын диалогларыны йазмаг вя йадда сахламаг о гядяр дя асан дейил. Мятнлярин йазылма-сы магнитофон вя диэяр йазы дашыйыъылары йаранандан сонра нисбятян асанлашса да, лакон, яслиндя, пйесдян даща чох щазыр тамашаны билдирян сюз кими ишлядилир.

233

Кюлэя театрында эюстярилян тамашаларын мязмунуна эялдикдя, онлары, адятян, ики група айырырлар: Вайанг-пур-во вя Вайанг-эедог. Вайанг-пурво (“пурво” сюзц “гя-дим” мянасыны верир) дини-сакрал мязмунда олуб бязян Авропа театрындакы мистерийаларла мцгайися олунур. Гяди-ми Вайанг тамашалары ящалинин иътимаи щяйатындакы щансы-са ваъиб щадисялярля баьлы олуб хцсуси эцнлярдя нцмайиш олунурду. Тамашадан юнъя гурбан эятирилмяли, мябяд зийарят едилмяли, дуалар охунмалы, тамашанын ойнанылаъаьы мяканда бцхур йандырылмалыйды. Вайанг-пурво тамашалары юз мювзусуну Индонезийанын щиндуизмдян яввялки кос-могоник дцнйаэюрцшцнц якс етдирян сцжетлярдян, мяшщур “Рамайана” вя “Мащабщарата” епосларындан эютцрцр. И.Н.Соломоник Вайанг-пурвонун драматуржи ясасыны сис-темляшдирмяйя ъящд эюстярян щолланд филологу Й.Катса истинадян йазыр ки, тамашада иштирак едян гящряманларын тяркибиня эюря, лаконлар ашаьыдакы груплара бюлцнцр:

• Гящряманлары гядим Йава вя щиндус пантеонунун танрылары олан анимистик силсиля;

• Гядим Йава ядябиййатына ясасланан вя Минялли Аръунонун гцдрятли нящянэляр чары Досомуко иля мцбаризясиня щяср олнмуш Аръуно Сосробау силсиляси;

• “Рамайана” сцжетляриня ясасланан Ромо (Раманын Йава дейилиши) силсиляси;

• “Мащабщарата” иля баьлы сцжетлярин йер алдыьы Пандово (мяшщур щинд епосундакы Пандав гардашлары Йавада “Пан-дово” кими тяляффцз олунур) силсиляси.

Йавалылар беля щесаб едир ки, Пандово щаггында силси-лядя йер алан Аръунонун нявяси Париксит тарихи Йава чар-ларынын яъдадыдыр. Яслиндя, бу дюрд групун щяр бириндя Йа-ва чарларынын яъдадларынын илащи башланьыъынла ялагяси вурь-уланыр вя эюрцнтцлянир.

234

Вайанг тамашаларынын сцжетиня нязяр салдыгда бир ма-раглы тенденсийанын да шащиди олуруг. Сцжетиндян асылы ол-майараг, щяр бир силсилядя екрана дюрд няфяр нюкярдян ибарят груп чыхыр: Семар вя онун оьуллары Петрук, Гаренг вя Багонг. Бязи лаконлар Багонгу Семарын оьлу йох, “юз кюлэясиндян йаранан” досту кими тягдим едирляр. Йавалы-лар бу дюрдлцйц цмуми шякилдя пунокаван адландырырлар. Пунокаванын мяншяйиня даир йалныз ону демяк олар ки, онун щинд епосларына щеч бир аидиййяти йохдур. Семар гя-дим Йава вя Балидя щяля щиндуизмдян юнъя мювъуд ол-муш танрыдыр вя эюрцнцр, щинд експансийасы юз мющтяшям танрылар пантеону иля йерли танрыны унутдура билмяйяряк, халгын севимлиси олан нюкяр образы шяклиндя “щифз едиб”.

Вайанг-кулит тамашаларынын икинъи инкишаф истигамяти ки-ми мцяййянляшдирдийимиз Вайанг-эедог тамашалары ися маъяра-гящряманлыг характерли олуб Йава тарихиня аид сцжетляря ясасланыр. Бу тамашаларда да йухарыда Гямбущ-дан данышаркян адыны чякдийимиз Пянъи силсилясиня мцраъият едилир. Фярзиййяляря эюря, Пянъи цмумиляшдирил-миш образдыр вя онун эенеалоэийасында щеч бир тарихи шях-сиййятля “гощумлуг” ахтарылмамалыдыр. Бцтювлцкдя, эе-дог сюзцнцн тяръцмяси ат сахланылан тювля мянасыны верир. Пянъи щаггында силсилянин бязи вариантларында Пянъи мцвяггяти олараг мещтяр кими тясвир олунур. Онун адынын юзцндя дя “ат” сюзц иля сясляшмя тапмаг мцмкцндцр. Щяр щалда, тарих эюстярир ки, дювр дяйишдикъя вя Вайангын йени формалары йарандыгъа кющня сцжетляря йени мювзулар да ялавя олунур. Вайанг-эедог типли тамашаларын репертуары буна ашкар сцбутдур.

235

Вайанг типли тамашаларын инкишаф йолуна нязяр салды-гда, эюрцрцк ки, сонракы дюврлярдя Вайанг-клитик (вя йа Вайанг-керучил) театры пейда олур. Яслиндя, Вайанг-кулит куклаларынын эюркямини мягамларла тякрарлайан Вайанг-к-литик фигурларына кечид бязян дяри фигурларынын кифайят гя-дяр баща баша эялмяси иля дя изащ едилир. Вайанг-керучил куклаларынын щазырланмасында, дяри голлар сахланылмагла, ясас материал гисминдя тахтадан файдаланырлар. Вайанг-к-литик Вайанг-кулитля Вайанг-топенг арасында ортаг бир формадыр. Вайанг-клитикин кюлэя-марионетляри микс фигур-лардыр. Фигурлар йеня дя яввялкитяк рянэлянир, амма бура-да артыг дяри цстцндя олан нахыш ишлямяляр эюзя дяймир. Мязмун етибариля, Вайанг-клитик тамашалары тарихи вя гящряманлыг-маъяра характерли мювзулара мцряъият едир. Бурада да Вайанг-эедог типли тамашаларда эюстярилян сцжетляр тякрарланыр вя Ислам тарихи иля баьлы сцжетляря даща чох йер айрылмаьа башланыр (Вайанг-клитик тамашаларынын репертуарында мющкям йер тутмуш мювзулардан бири дя пейьямбярин ямиси Ямир Щямзя иля баьлы ящвалатлардыр).

Елми ядябиййат Вайанг-клитик театрыны Вайанг-кулитин сонракы инкишаф мярщяляси кими танытдырыр: беля ки, кюлэя си-луетя, силует дяри вя тахтадан дцзялдилмиш йасты марионет куклайа, дяри марионет кукла ися мцкяммялляшяряк дяйир-ми тахта куклайа чеврилир.

Дяйирми тахта куклалар артыг Вайанг-голек марионет-ляридир. Онлар щяъмлидир, тахтадан щазырланыр. Яввялки йасты Вайанг-клитик куклаларындан фяргли олараг, голек куклалары-нын гафасы да тярпянир. Вайанг-голек куклалары батик (Ин-донезийа дилиндян тяръцмядя “мум дамъысы” мянасыны верир) цсулу иля бойанмыш парчадан тикилян саронгларда

236

олурлар. Она эюря дя бу театрын тамашаларында рянэляр даща мцщцм ящямиййят кясб етмяйя башлайыр. Мцтяхяссиляр чох заман Вайанг-кулити Вайанг-клитикля, онларын щяр ики-сини Вайанг-голекля гарышдырырлар, хцсусиля дя рянэляр мя-сялясиня эялдикдя. Дцздцр, щяр цч театр рянэлярдян файда-ланыр, лакин Вайанг-голекдя саронг эейинмиш куклалар цчцн бу, бир аз даща юнямлидир.

Куклаларын рянэлянмясиндя 5 бойадан истифадя едилир: аь, сары, эюй, гырмызы вя гара, ейни заманда, бура, айрыъа олараг, гызылы рянэ дя ялавя олунур; щяр бир детал вя щяр бир рянэ рямзи характер дашыйыр. Бу 5 рянэи бир-бири иля гарышды-рыб йени рянэляр ад алмаг вя онлар йарарланмаг да мцмкцндцр. Мараглдыр ки, тядгигатчылар арасында аь рянэ-дян башга бцтцн диэяр рянэлярин символизя етдийи мяна йозумунда фикир айрылыглары вар:

• Рянэ - характер, темперамент, • Рянэ - овгат, психики вязиййят, • Рянэ - мяняви кейфиййятляр

эюстяриъисидир. Вайанг гящряманлары рянэли куклалар дясти иля тягдим олунур вя онлар фяргли истигамятлярдя се-мантикляшир. Персонаж мцхтялиф тамашаларда вя щятта ейни та-машанын мцхтялиф щиссяляриндя фяргли куклаларла эюстяриля биляр. Одур ки, рянэляря чохсайлы фяргляр уъбатындан конкрет йозум вермяк мцмкцнсцзляшир. Анъаг бир йцнэцлляшдириъи мягам мювъуддур: рянэ щямишя силуети, башга ъцр десяк, кукла цчцн сяъиййяви цз ифадясининин мянасыны тякрарлайыр.

Ейни образын фяргли рянэ тягдиматында чыхыш едя билмяси бариз шякилдя Аръунанын тимсалында эюрцнцр. Бцтювлцкдя, орта щесабла 200-дян чох персонажы олан гядими Вайанг та-машаларында (бязян бир тамашада 60-70 гящряман иштирак

237

едир) бир гящряман 3 мцхтялиф йаш дюврцндя фяргли куклалар-ла тягдим олуна биляр. Вайанг тамашаларында Аръунанын эянълик чаьы цчцн гызылы сифят вя гызылы бядян характерикдир (йери эялмишкян, онун эянълик чаьларыны эюрцкдцрян гящря-манын ады да фярглидир - Аръуна бу заман Памади адыйла таныныр); Аръунанын йеткинлик дюврц гара сифят вя гызылы бя-дянли кукла иля эюрцкдцрцлцр (ады Аръуна олараг галыр); вя защид Аръуна кукласынын бядяни вя голлары ися гара рянэдя олур (йашлы Аръуна Минторого ады иля тягдим олунур). Со-нуъда, Вайанг-клитикдя репертуар неъя идися, Вайанг-го-лекдя дя еля о ъцрдцр.

Вайанг тамашалары йалныз куклаларла мящдудлашмыр. Сящнядя билаваситя актйорларын чыхыш етдикляри Вайанг типли тамашалар да ойнанылыр вя онлар ики нювя бюлцнцр: маскалы актйор театры вя садяъя, актйор театры, йяни маскасыз театр.

Вайанг-топенг маска театры щарадаса балет сянятиля пантомима арасында мювгелянир. Актйорлар масканын сифя-тя йахшы отурмасы цчцн онун ич тяряфиндя гурашдырылан гар-маьы аьызларында сахладыгларындан даныша билмирляр. Бурада да кюлэя театрынын репертуары ифа олунур, лазыми мятни ися йеня дя даланг сясляндирир. Маскасыз актйор театры Вайан-г-вонг (вя йа Вайанг-оранг) юз башланьыъыны Ъокйатарта-нын илк султаны Ы Щаменгкубувоно дюврцндян эютцрцр. 1760-ъы илдя бурада актйорларла ойнанылан илк Вайанг-вонг тамашасы реаллашыр. Бу тамашада артыг актйорлар юзляри диа-лог апарыр, даланг ися гямелангы идаря едир. Индонезийада узун мцддят беля щесаб олунурду ки, Вайанг тамашалары-нын куклалар дейил, инсанлар тяряфиндян ифасы танрыларын гя-зябиня сябяб ола биляр. 1954-ъц илдян Мяркязи Йавада

238

Прамбанан мябяд комплексиндя “Рамайана”нын адыны дашыйан Вайанг-вонг фестивалы кечирилир.

Анъаг Вайангын Индонезийа халгларынын щяйатында бу эцн дя тутдуьу ваъиб йери тясис едилян фестиваллар йох, хал-гын она мцнасибяти мцяййянляшдирир. Бу эцн Индонезийа-нын ян мяшщур далангларындан олан 65 йашлы Ки Мантеб Сударсоно (1948-?) сюйляйирди ки, йавалылар цчцн Вайанг эюрцб щисс едилмяси мцмкцн фялсяфядир. О ямин иди ки:

• “Вайангын гоъалдыьыны вя мцасир дцнйада она йер олмадыьы-ны дейянляр садяъя онун дилини анламырлар. Тамашалар, доьрудан да, кави дилиндя эедир, она эюря дя, йад адама онлары баша дцшмяк асан олмур. Бу дили чох вахт щеч эянъ йавалылар да билмир. Инди бязян тамашалар мцасир Йава, Индо-незийа вя инэилис дилляриндя дя эедир. Амма кави дилиндя эю-стярилян орижинал тамашалар заманы йаранан дуйьулар там фярглидир”.

Индонезийанын фасиля вермядян эюстярилян тамаша ре-кордуна (24 саат 28 дягигя) имза атан, бу заман йалныз су ичиб сигарет чякмякля кифайятлянян вя дцнйасыны дяйишян-дя беля, Вайанг куклалары иля бирэя басдырылмаьыны вя-сиййят едян Ки Мантеб дейирди: “Ахы, Вайанг мяним щяй-атымдыр: мян онун васитясиля юзцмц ифадя едирям, дцшцнц-рям, дуа едир вя щятта сийасятля мяшьул олурам”.

• 2003-ъц илин 7 нойабр тарихиндя Вайанг-кулит ЙУНЕСКО тяряфиндян бяшяриййятин шифащи вя гейри-мадди ирсинин ше-деврляри сийащысына дахил едилиб.

239

VI FƏSİL İRAN TEATRI

1. İran teatrının təşəkkülü və nağılçı

Гафгазда вя Орта Асийа торпагларында археоложи газын-тылар заманы тапылмыш артефактлар сцбут едир ки, бу яразиляр-дя, тябии ки, Иран да дахил олмагла, 200-400 мин ил бундан юнъя дя йашайыш мювъуд олмушдур. Щарада ки, мцяййян бир топлумун йашайыш мяскяни вар, демяли, орада щямин топлумун театры да вар. Бу ися ону эюстярир ки, Иранда, Гаф-газда, Орта Асийада щяля чох кечмиш заманлардан етиба-рян театр сянятинин тязащцр формалары динамик бир инкишаф просеси ичиндя булунмушлар.

Щяля Шумер дюняминдян михи йазысы форматында бир дини фаъия сахланылмышдыр ки, онун да сцжетиндя гядим Шу-мер танрысы Баалын юлцб-дирилмяси щадисясиндян данышылыр. Сонрадан бу щадися Баалын юзц иля бярабяр Бабил мядя-ниййятиня кечир. Бу сцжет ясасында Шумердя ики щиссяли дини тамашалар ойнанылырды: биринъи щисся танры Баалын сярэцзяшт вя изтирабларындан бящс едирди; икинъи щисся ися Баалын дирил-мясини эюрцкдцрцрдц. Бу заман мябяд диварынданкы хцсуси йарыгдан Баалын гябри цстцня ишыг салынырды вя бу ишыг онун ящйасыны ейщамлашдырырды. О заман ки, тапынагда бу сящняляр ойнанылырды, Бабил кцчяляриндя байрам дцзял-диб мярасимляр кечирирдиляр вя бу олай нисан айында - гри-

240

гориан тягвимиля март-апрел айларында - эерчякляширди. Юз мязмуну вя атрибутлары бахымындан бу театраллашдырылмыш мярасим, ялбяття ки, Новруз байрамыны хатырладыр. Сонра-дан бу тамаша гядим Ирана кючцр, лакин бурада Баал эцняш танрысы Митра иля явязлянир.

Бязи мцтяхяссисляр сюйляйирляр ки, “Дцнйа ъамы” ан-лайышы иранлыларын театр сянятиля сых баьлыдыр вя оптик тя-сяввцрцн инанылмаз тякамцлцндян хябяр верир. Беля ки, “Дцнйа ъамы” еля маэик бир предмет иди ки, ону фырлат-дыгъа цзяриндя мцхтялиф тясвирлярин кюлэяляри эюрцнцрдц. Испан тарихчиси Куенка эцман еляйир ки, Иранда Леконама-нис сяняти, йяни ъамын цзяриндя кюлэяляри эюстярмяк сяня-ти театр тамашасы кими мювъуд олмушду. Ола да билсин ки, бу еля яфсанядя ады чякилян “Ъам-и Ъямшид”дир ки, эюй-дян допдолу шярабла енмишди йеря вя она бахыб истядийин торпаглары, истядийин адамы эюрмяк оларды.

Бу бир даща эюстярир ки, гядим дюврлярдян етибарян Иран мядяниййяти юз театраллыьы вя тямтяраьы иля фяргляниб. Щятта тарихдян беля бир факт да мялумдур ки, Македонийа-лы Искяндяр м.ю. 334-331 иллярдя Ящямяниляр дювлятини сцгута уьратдыгдан сонра Персопол шящяриндя тамашайа бахмышдыр. Лакин тяяссцф ки, бу тамашанын характери, хцсу-сиййятляри барясиндя бизим щеч бир мялуматымыз йохдур. Щярчянд ки, мящз Ящямяниляр дюврцндя Бисцтун йазыла-ры, Тяхти-Ъямшид абидяляри, Авеста щекайятляри гядим Иран мядяниййятинин инъиляриня чеврилмишдир. Айдын мяся-лядир ки, зярдцштлик, онун дини китабяси “Авеста” мятнляри-нин дили, поетик гурулушу, пафосу яски заманларда Иран яра-зисиндя жест, поза вя давранышлара ъидди тясир эюстярмишдир. Авеста щекайятляри, зярдцшт кащинляринин охудуглары сакрал

241

мятнляр, дуалар, кечирдикляри айинляр Иранда наьылчылыг ся-нятинин инкишафына тякан верян илк елементляр кими гиймят-ляндириля биляр.

Йахын вя Орта Шярг юлкяляринин яняняви театр формала-рынын естетикасы вя поетикасы арасында сон дяряъя бюйцк ох-шарлыг мювъуддур. Санки оналрын щамысынын кюкц, мян-шяйи, ъювщяри бирдир. Щягигятян, Иран гиссяханы иля тцрк мяддащы вя яряб щаккаватиси еля бил ки, бир-бириляринин эц-зэцвари яксидирляр. Бу мцстявидян баханда айдынлашыр ки, мювляви гардашлыьына мянсуб дярвишлярин Тцркийядя теат-рал тярздя иъра едилян зикрляри фарс мядяниййяти цчцн дя характерик олуб. Тцрклярин Гараэюз кюлэя театры Мисир “Хяйал яз-зилл” кюлэя театрынын кичик гардашыдыр. Фарс кукла ойунларынын тябиятини истяр, Гараэюз кюлэя театрында, истяр-ся дя, бир сыра гоншу халгларын мейдан тамашаларында аш-карламаг мцмкцндцр. Тязийяляр вя онларын контекстиндя ойнанылан шябищ тамашалары ислам дцнйасынын бцтцн шия мямлякятляриндян ютрц характерик бир мядяниййят щадися-сидир. Йени дярслийин бу бюлмяляриндя Йахын вя Орта Шярг юлкяляринин мядяниййяти цчцн театрын универсал сайыла би-ляъяк тязащцр формаларынын тарихи вя поетикасы чюзцляъяк. Ялбяття ки, Йахын вя Орта Шярг юлкяляриндя театрын тязащцр формалары арасындакы охшарлыьы шяртляндирян ян эцълц фак-торлардан бири ислам олмушдур. Доьрудан да, адамда щяр-дян еля тяяссцрат йараныр ки, ислам дцнйасынын щяр йериндя театрын тарихи ейнидир, тязащцр формалары идентикдир.

Орта ясрлярдя наьылчылыг сянятинин эялишмясиндян ютрц мящз Иран мядяниййяти ъиварларында даща мцнбит шяраит йараныр. Бу, бир нечя мцщцм факторла ялагядардыр. Юнъяси Иран мямлякятинин артыг Орта чаьларын башланьыъ мягамын-

242

да асанлыгла исламиляшмясидир. Ислам ися юз структуруна эю-ря Мущаммяд пейэямбярин монологлары кими тяртиблян-мишдир. Бу мянада ислам мядяниййяти монологлар мядяниййятидир. Наьылчынын театры ися ислам дцнйасынын сюзя, китаба, Кябяйя сюйкянян консентрик моделинин тя-крарыдыр. Одур ки, мцсялман аляминдя наьылчы сянятинин мяхсуси инкишафы тамамиля ганунауйьун щалдыр. Йахын вя Орта Шяргин театр мядяниййятинин ясас функсионал еле-менти наьылчыдыр.

Иранда ися наьылчы мцхтялифлийи щяр щансы бир ислам мямлякятиля мцгайисядя даща артыгдыр. Наггал, абдал, шащнамяхан, гиссяхан, яфсаняхан Иранда мювъуд олмуш наьылчыларын нювляридир. Фарс мядяниййяти шябякясиндя наьылчы сянятинин инкишафыны стимуллашдыран башлыъа сябяб-лярдян бири дя, щеч шцбщясиз ки, Шярг классик поезийасынын юндяри Фирдоусинин “Шащнамя” ясяри сайылмалыдыр. Тя-садцфи дейил ки, Иранын наьылчылар системиндя онун йаратдыьы 60 мин бейтлик монументал бир ясярдян аз сонра хцсуси “шащнамяхан”лар пейда олурлар. Фарс мядяниййятиндя “Шащнамя” сужетини нягл едян, данышан охуйан наьылчылара шащнамяханлар дейилир. Наггал сюзц фарс дилиндян тяръ-цмядя еля наьыл сюйляйян, нягледян кими мяналандырылыр. Гиссяхан “Шащнамя”дян айры-айры щиссяляри данышан наьылчыдыр. Щекайятляр, рявайятляр сюйляйян наьылчыйа Иран-да яфсаняхан ады верилиб.

Иран наьылчыларыны ясасян ики тип цзря груплашдырмаг олар: мейдан вя гялйаналты наьылчылары. Онларын арасында, нягл етмя цслубунда, манерасында бир сыра охшар вя фяргли ъящятляр мювъуддур. Бу фяргляри актуаллашдыран илкин шярт наьылчыларын юз чыхышлары цчцн сечдикляри мяканларын стукту-

243

рудур. Тябии ки, базар мейданы иля гялйаналты юз структуру-на вя атмосфериня эюря ейни типли мяканлар дейил. Ачыг ся-ма алтында данышмаг, нитг сюйлямяк, фикри бяйан елямяк, башгасынын диггятини юзцндя сахламаг, ялбяття ки, бунлары гапалы бир мяканда иъра етмякдян фярглидир.

Базар мейданында наьылчыларын чыхышынын гайясини ал-вер, тиъарят мцяййянляшдирир. Наьылчылар чалышырлар ки, щями-шя эур алвер эедян йеря йахын олсунлар. Алыъыларын диггятини ъялб етмякдян ютрц дя наьылчы ян йахшы васитялярдян бири-дир. Тясадцфи дейил ки, Орта чаьларда таъирляр, алверчиляр ба-зар мейданларында юз дцканларынын, малларынын йанында ща-радаса наьылчы прототипи олан мцнадиляр сахлардылар. Бу мцнадиляр актйор кими ъилддян ъилдя эириб мцхтялиф гушла-рын, щейванларын сясини йамсылайа билярдиляр. Онлар сатылан, базара чыхарылан малын йанында дуруб рекламчы функсийасы-ны йериня йетирирдиляр. Бунун цчцн мцнадиляр илк нювбядя йцксяк сяс реэистриня малик олмалы идиляр. Чцнки ачыг ща-вада данышыб фикри дцрцст чатдырмаг йцксяк натиглик мяща-ряти тяляб едирди. Яэяр базар мейданларында ящвалат даны-шан наьылчы юз йарадыъылыьында там сярбяст идися, гялйанал-тыда о, сащибкарла имзаладыьы сазишин шяртляриндян асылы олурду. Щярдян еля алына билярди ки, бир наьылчы бир гялйа-налтыда бир щяфтя, бир ай вя йа беш ай ишлясин. Бу заман са-щибкар наьылчыдан мцштяриляри гялйаналтыйа вя йа гящвяха-найа топлайан васитя кими бящрялянирди. Онда наьылчы да мяъбуриййят гаршысында галыб юз репертуарыны бцтцнлцкдя тялябата уйьунлашдырырды. Анъаг бу мягамда гяти шякилдя вурьуланмалыдыр ки, Йахын вя Орта Шярг мямлякятляринин тцрк, яряб, фарс, йящуди сакинляри щямишя наьыллара мяфтун

244

олуб эязибляр. Бу адамлар наьыла гулаг асмаьы юзляринин бир нюмряли яйлянъяси билибляр.

Шяргин мцсялман дцнйасында дяфялярля ешитдийи наьылы бир даща наьылчынын ифасында динлямяк щеч кимдян ютрц проблем дейилди: наьыл щеч вахт щеч кими бездирмирди. Чцнки инсан психолоэийасынын эюзял билиъиляри олан наьылчы-лар юз сянятляринин сещриля динляйиъиляри бир нюв ъадуйа, щипноза салырдылар. Илк нювбядя она эюря ки, наьылчы вя сейрчи мцнасибятляри ъанлы ялагяляр, актив енержи мцбадиля-си цзяриндя гурулурду. Тарихдян фактлар мялумдур ки, бя-зян динляйиъиляр наьылчыны сцжетин фаъияви, гямли финалыны дяйишмяйя вадар едирдиляр. О да мащир бир импровизатор кими бундан щеч чятинлик чякмирди. Нядян ки, наьылчы ся-няти юзцнцн щяр бир тязащцрцндя импровизя сюйкянир. Наьылчылар ислам дцнйасынын, зяманяляринин ян истедадлы актйорлары олублар. Шярг аляминдя онлар декломасийа вя вокал сянятинин ясл пешякар устадлары сайылыблар. Наьылчыла-рын натиглик мящаряти дя, йамсыламаг, тяглид етмяк баъа-рыьы да даима йцксяк гиймятляндирилиб.

Базар мейданларында чыхыш едян наьылчылар яксярян се-ансы айаг цстя апарырдылар; гялйаналтыларда вя йа гящвяха-наларда онлар гаршыларына рящил гойуб йа йердя, йа да па-лазла юртцлмцш тахт (сандыг) цзяриндя мяскунлашырдылар. Лакин бу наьылчылар сеанс бойунъа истядикляри щярякяти едя билярдиляр; онларын давранышы, ряфтары щеч ня иля мящдудлаш-дырылмырды. Бязян гиссяханлар да базар ичря йеря палаз ся-риб, цстцня тахт гойуб отурур вя наьылы бу кцрсцдян даны-шырдылар. Анъаг бу, надир щалларда олурду. Чцнки базар мейданларында юзцня йер булмуш наьылчылар, адятян, чо-магдан, сцпцрэядян вя баш йайлыьындан истифадя едирдиляр:

245

сцпцрэядян ат вя мусиги аляти, чомагдан силащ гисминдя йарарланырдылар. Баш йайлыьы ися щаггында сющбят эедян персонажын пешясини эюстярмякдян ютрц иди. Гялйаналты наьылчылары ися беля васитяляря ял атмырдылар. Онлар цчцн сяс, ритмика, тялгин даща бюйцк юням кясб едирди. Йахын вя Орта Шярг мямлякятляринин театр дцнйасында наьылчы юзцнц монотамашаларын виртоуз ифачысы кими танытдырыр.

2. Иран мистерийа театры: тязийя вя шябищляр Щяля индийя гядяр елмдя тязийя вя шябищлярин конкрет

тарихи мцяййянляшдирилмямишдир: ряйляр, фярзиййяляр, эц-манлар мцхтялифдир. Бязиляри заман етибары иля бу тарихи В ясря, бязиляри ХВЫ йцзиля, бязилярися ХЫХ ясря апарыб чы-харырлар. Франсыз Конт де Гобине сюйляйир ки, шябищ тама-шаларынын тарихи щеч бир ясрдян дя артыг дейил. Вя бу барядя щяр сяййащын, щяр тядгигатчынын юз тякзибедилмяз щягигяти вар. Лакин бцтцн бу долашыглыгларын мянъя бир цмуми ся-бяби мювъуддур: мцсялман дцнйасына мцхтялиф вахтларда эялмиш дипломатлар, таъирляр, сяййащлар тязиййя вя шябищля-ри даим тайдяйишик салыб онлары бир-бириля гарышдырмышлар. Мясяля бу ки, тязиййяляр вя шябищ тамашалары бир-бириндян фярглидир вя щярясинин юз мцстягил тяшяккцл тарихи олуб.

Тязийя яряб сюзцдцр, “аьы”, “йас”, “щцзн”, “аьла-маг” мяналарында ишлядилир. Шябищ дя яряб дилиндян алын-мыш бир анлайышдыр. Лакин бу сюз ъанлы фарс дили дювриййясин-дя даща чох ишлянир вя “охшар”, “охшайан”, “бянзяр” мяналарында баша дцшцлцр. Щяр ики сюзцн семиоложи тящлили тязийя вя шябищ кими сосиал, дини вя мядяни щадисялярин та-рихи мяншяйини ишыгландырыр. Тязийяляр вя шябищ тамашалары

246

ислам дцнйасында шия мямлякятляринин театр мядяниййяти-нин ян универсал тязащцрляриндян сайылыр. Орта ясрлярдян цзц бяри тязийяляр вя шябищляр няинки бир сыра Мисир, Су-рийа, Сяудиййя Ярябистаны, Ираг, Иран, Азярбайъан, Тцркийя кими мцсялман юлкяляриндя, щямчинин Иряванда, Эцръцстанда да кечирилмишдир. Бир чох мцсялман бюлэяля-риндя язадари мярасиминин йайылмасы тякъя яряб истиласы иля йох, щям дя исламын фарс вариантынын нцфузу вя тясириля ялагяляндирилир. Беля ки, елми даирялярдя щеч кяс тязийя вя шябищлярин тяшяккцлцндя Иранын - ян гцдрятли шия мямлякя-тинин - мцстясна ролуну инкар етмир. Щалбуки щяр шей узаг ВЫЫ ясрдян исти яряб йайласындан башлайыр. Тязийяляр бир-баша шякилдя шиялярин цчцнъц имамы ял-Щцсейн ибн Яли Ябу Абдуллащ яш-Шящидин ады, Кярбяла чюлцндяки шцъаяти вя шящидлийиля баьлыдыр. Имам Щцсейн Мядинядя доьулуб, Мущаммяд пейьямбярин гызы Фатимя иля Яли ибн Абу Талибин оьлудур. Шиялярин икинъи имамы ял-Щясян ибн Яли Ябу Мущаммяд ял-Митлаь юлдцрцлдцкдян сонра имам Щцсейн 669-ъу илдя Куфядян Мядиняйя дюнцр вя яляви-лярин башчысы олур. Анъаг о, узун мцддят сийаси сящнядя эюрцнмцр, щеч бир координал гярары вя йа аддымы иля фярг-лянмир.

680-ъы илдя хялифя Мцавиййянин юлцмц иля ялагядар Ирагда ямявиляр ялейщиня сийаси чыхышлар эцълянир. Бу за-ман Куфя шияляри юзляринин цчцнъц имамлары кими гябул етдикляри Щязрят Щцсейни йени хялифя Йезид ибн Мца-виййяйя гаршы цсйана башчы олмагдан ютрц эери чаьырырлар. Имам Щцсейн юз ямиси оьлу Мцслим ибн Агили цсйаны тяш-кил етмяк цчцн юнъядян Куфяйя эюндярир. Минлярля Куфя сакини имам Щцсейня бият етдийини билдирдийиндян Мцслим

247

севиниб бу щагда имам Щцсейни мяктубла мялуматланды-рыр. Лакин куфялилярин цсйаны щяля гызышмамыш йатыздырылыр, Мцслим ибн Агил тутулуб 680-ъы илин сентйабрында гятля йетирилир. Щязрят Щцсейни бундан хябярдар еляйя билмирляр. Чцнки о, Мяккяни тярк едиб кичик бир дястя иля Куфяйя тя-ряф йолланмышды. Аьыр фаъияви мялуматлар имам Щцсейня йолун йарысында чатыр. Лакин шия мцгяддяси горхуб эери гайытмир.

Еля бу вахт Куфянин тязя щакими Убайдуллащ ибн Зий-ад Щиъаздан Ирага эедян йолларын цстцня дюйцшчц дястяля-ри дцздцрцр. Мящз онлардан бири имам Щцсейнин Куфяйя йолуну кясир. Наялаъ галан шия имамы юз 72 (40 пийада, 32 атлы: башга версийада 200 няфярдян сющбят эедир) ня-фярлик дястясиля Нинява чюлцндя мяскунлашыр. Бир нешя эц-ндян сонра Юмяр ибн Сяядин команданлыьы алтында 4.000 яскярдян ибарят орду Нинявайа йахынлашыр.

680-ъы илин 10 октйабрында ял-Щцсейн ибн Яли Ябу Абдуллащ ял-Мцътяба (сечилмиш, бяйянилмиш демякдир)юз дястясиля дцшмян алайларынын гаршысына чыхыр. Юнъя хялифя ордусунун щеч бир яскяри Мущаммяд пейьямбярин нявя-синя щцъум етмяк истямир. Нящайят ки, киндилярдян бири, рявайятя эюря Малик ибн Нусайр, гылынъыны чякиб шия има-мына зярбя ендирир. Бу, орду цчцн мцдщиш бир сигнал олур. Щамы имамын кичик дястясинин цстцня шыьыйыб мцгяддяс аилянин гощум-ягрябасыны, достларыны гылынъдан кечирир. Юлянлярин башлары ямяви хялифяляринин пайтахты Дямяшг шя-щяриня эюндярилир. Вахт ютцшяъяк вя бир йаддаш олараг Ни-нява адлы мянщус яряб чюлцнцн цстцндя Кярбяла шящяри салынаъаг.

248

Шиялярин тязийяляри, аьы мярасимляри, мистерийалары юз мювзуларыны бу щадисядян эютцрцр. 680-ъы ил (щиъри тарихинин 61-ъи или) октйабр айынын 10-у шиялик тарихинин бялкя дя ян яламятдар, ян мцщцм эцнцдцр. Мущаррам айы шия мямля-кятляриндя щцзн, кядяр, йас айыдыр. Шия яняняляриня эюря илк йас, аьы мярасимляри, щцзн, яза мяълисляри имамын юлцмцндян сонра кечирилмяйя башланмышдыр. Тарих сюйляйир ки, тязийялярин ясас шия мярасиминя чеврилмясиндя “пеш-манламышлар” адландырылын ят-тяввабун щярякатынын бюйцк ролу олмушдур. Ямявиляр щиъри тарихинин 61-ъи илиндя Куфя-дя щярби вязиййят ляьв едилдикдян сонра йарадылмыш бу тяш-килаты “йцзллярля шиянин эизли иттифагы” адландырырдылар.

Орта чаьларын танынмыш тарыхчысы ял-Йягубийя эюря куфя-лиляр Мядиняйя йюнялян имам гощумларыны аъы фярйадларла, аьыларла гаршылайылар. Эерийя дюняркян “мцгяддяс аиля”нин йахынлары юз эюзятчиляриндян хащиш едиб Нинява чюлцндя имамын юлцмцнцн 40-ъы эцнц аьы мярасымы гурурлар. Ямя-вилярин щакимиййяти дюврцндя шия имамларынын евляриндя бяйан едилмядян, рясмиляшдирилмядян щяр ил тязиййяляр сахланылырды: Мядиня шящяриндя ямявиляр буна эюз йум-мушдулар. Тязийяляр шияляр цчцн щям дя щакимиййятдя оланлара гаршы юзцнямяхсус бир етираз аксийасы иди.

Еркян Аббасиляр сийаси мягсядляр эцдяряк щаки-миййятя эялмяк цмидиля шияляри, онларын тязийялярини, хцсусиля дя Иран ъамааты арасында, дястякляйирдиляр вя фарслара тязийяри легаллашдыраъагларына сюз верирдиляр. Лакин онлар щакимиййятя эялдикдян сонра щяр шей дяйишди: ял-Мцтявяккил (847-861) заманында щятта имам Щцсейнин гябри беля даьыдылды. Бу щадися 850-ъи илдя баш верир.

249

Чцнки ял-Мцтявяккилин, Аббаси хялифясинин, шияляри вя он-ларын имамларыны эюрмяйя эюзц йохду.

Шия щюкмдарлары ися тязийялярин эениш йайылмасына щя-мишя шяраит йарадыблар. Ирагда Буидлярин заманында тязий-яляр рясмиляшдирилир. 963-ъц илдя Баьдад шящяриндя биринъи тязийя кечирилир. Бу яняня Сурийада Щямдямиляр, Мисирдя Фатимиляр, Иранда вя Азярбайъанда Сяфявиляр дюняминдя даща да мющкямлянир. Илк чаьларда йас мярасимляри “мцгяддяс аиля” цзвляринин, даща доьрусу, гощумларынын евляриндя сахланыларды. ЫХ ясрдян етибарян имам Щцсейнин фялакятини бялаьятли шякилдя данышан аьычылар пешякаръасына бу ишля мяшьул олмаьа башладылар: рювзяханлар, ноущя-ханлар, мярсийяханлар мейдана эялди. Х йцзилин яввялля-риндя ися Баьдад, Щяляб вя Гащиря шящярляриндя тязийя-ляр кечирмяк цчцн Щцсейниййя адланан биналар тикилир. Тя-зийяляр яввялъя щюрмятли шиялярин евляриндя башлайыб Щцсейниййялярдя давам етдирилярди вя бу заман поетик-те-атрал формада имам Щцсейнин юз дястясиля Мядинядян Ирагадяк чякдийи язаблар эцзэцлянярди. Бу, тязийялярин тяшяккцл тарихидир. Онларын дини мядяниййят фактына чев-рилмяси йалныз ЫХ ясрдя мцмкцнляшир. Шябищляр ися даща чох Иран мядяниййятиля иля, фарс мядяни янянясиля илишикли-дир: онларын да тяшяккцлц вя формалашмасы ХВЫ ясря, Сяфя-вилярин щакимиййяти илляриня тясадцф едир.

Тязийяляря вя шябищ тамашаларына щазырлыг шия мямля-кятляриндя артыг мущаррам айынын 1-дян башланыр. Мущар-рамын 10-у ашурадыр, имам Щцсейнин гятля йетирилдийи эцндцр. Бу эцнц сящяр тездян мясъидин мцяззини бяйан едир. Ашура шия тарихинин ян аьыр эцнцдцр. Мящз ашурада имам Щцсейнин гятли бцтцн шияляр тяряфиндян санки бир даща

250

йашанылаъаг. Шия бу эцнц мцгяддяс фаъияви эцн билиб яв-вялъядян ашурайа тядарцк эюрцр. Ашурада шия юлкяляриндя иътимаи-сосиал, игтисади щяйат дайаныр: дцканлар, идаряляр иш-лямир, щеч кяся мяишят хидмяти эюстярилмир. Бу мцддятдя йалныз щамамлар ачыг галыр. Ашура эцнц чиммяк мцсялман дцнйасында сяваба йазылыр. Бундан ялавя щямин эцн ща-мамлардан синявуранлар, зянъирвуранлар, хянъярвуранлар да файдалана билярляр. Онларын йараларынын саьалмасы цчцн бу, ваъибдир. Ашура эцнцня шияляр буьда, гарьыдалы, мяръи, нохуд, аь вя гырмызы лобйалардан щядик биширир, дошаб, йаь вя ундан щалва чалырлар: чалышырлар ки, чюряк йемясинляр, щал-ва вя щядикля кечинсинляр. Бу эцн щалва, щядик, шярбят, су, чай, гянд пайламаг шиялярдя адятдир.

Шия мямлякятляриндя тязийя мясъид гапыларындан шя-щяря чыхыр. Тязийя шящяр цчцн дцшцнцлмцш кцтляви тама-шадыр, ъанлы просесдир: кцчя нцмайиши иля кцчя театры ара-сында мювгелянир. Язадарлар кцтлясинин юн ъярэяляриндя биринъи олараг ялям (беш бармагдан ибарят ял символу) вя гара байраг апарылыр. Гуранын айя вя суряляри дя гисмян плакатлар вя транспарантлар кими туьлара (туьлары эяздирян-ляри туьдар дейя чаьырырдылар) санъылмыш шякилдя юндя сыра-ланыр. Бу кцтляви мярасимдя, она Азярбайъанда яза гафи-ляси дейирляр, ясас йери рювзяханлар, мярсийяханлар вя ноущяханлар тутурлар. Онлар тякъя Кярбяла щадисялярини нягл едиб, данышыб мярсийя вя ноущяляр охумурлар, ейни заманда мярасимин темпо-ритмини, щярякят динамикасыны мцяййянляшдирирляр. Мярасим ичря рювзяхан вя онун мцшайятчиляринин ардынъа синявуранлар, зянъирвуранлар, хянъярвуранлар, дашдюйянляр (сянэзянляр) ъярэялянир. Бунлара ялвиййя дя дейилир.

251

Нювбяти щцъря, йер имам Щцсейнин, онун дястя цзвцляринин (72 няфяр тяряфдара имамщянэ дейилирди) шя-бищляря, йяни Щцсейнин ясщабялярини тяглид едянляря мях-сусдур. Мцавиййянин, Йезидин, Шцмрцн шябищляри дя бу арада эюрцкцр. Мцмкцндцр ки, яза гафилясиндя Кярбяла щадисяляриндян бязи епизодлар (мяс; “Ялиякбярин шящид-лийи”) примитив-реалистик тярздя ойнанылсын, дюйцш сящняляри эюстярилсин. Лакин бу шябищляри ейни мювзуда ойнанылан та-машаларла гарышдырмаг лазым дейил: онлар тязийя просесинин шябищляридир; мярасимдя Кярбяла чюлцндяки щадисяляри эю-стярирляр, дюйцшляри йамсылайырлар.

Чох вахт щеч ким шия тяфяккцрцня эюря мянфи гящря-манларын шябищини чыхармаг истямир. Бу заман онун фигу-ру уйугла явязлянир. Дюйцшчцляр арасында Кярбяла иштирак-чыларынын атлы шябищляриня дя раст эялмяк мцмкцндцр. Бу дястялярдян сонра балаъа аь атлар, аь дявяляр эятирилирди вя онларын цстцндя цзц архайа оьлан ушаглары яйляшдирилирди. Мярасим контекстиндя чылпаг ушаглар сафлыг, тямизлик, мя-сумлуг рямзляри кими гавранылырды. Визуал тяяссцраты эцъ-ляндирмяк цчцн онларлын сифятлярини, яллярини, айагларыны азаъыг гана булайырдылар, атларын саьрысына аь эюйярчинляр гондурурдулар. Лап ахырда ися бир арабада йаваш-йаваш Ал-лащын шири ирялиляйирди. Бу шир парчадан тикилмиш натараз бир кукла иди, куклачы тяряфиндян ичяридян примитив бир тярздя идаря олунурду; мцтямади шякилдя бу шир саман овуълайыб башына тюкцрдц: йяни ки мян Ясядуллащ, Аллащын асланы олуб имам Щцсейни Кярбяла фялакятиндян хилас едя бил-мядим. Шящяр кцчяляриля аддымлалайан бу издищамын тян ортасында ися Кярбяла шящидляринин цстцня парылтылы ипяк чя-килмиш шящид табутларыны эюрмяк оларды. Буна яза гафиляси

252

ичря Гябри-Щцсейн дя дейилир. Беля ки, имам Щцсейнин та-буту иля йанашы хяряк ичиндя онун зярхара парчаларла бязя-дилмиш гябри (сярдабяси) дя эяздирилир. Чцнки имамын гябри аббасилярин нцмайяндяси ял-Мцтявяккил тяряфиндян даьыдылмышды вя бу шия тарихиндя дярин щцзня сябяб олмуш-ду. Чийинлярдя апарылан бир нечя табут тязийя издищамынын сон дяряъя тясирли фрагментиня чеврилирди. Буну Тябриз ми-ниатцр мяктябинин нцмуняляриндя дя эюрмяк мцмкцндцр ки, ашура эцнц имамын вя диэяр шящидлярин табутларыны шя-щярин гапыларындан неъя чыхардырлар. Щяр шящяр, щяр кянд бу яза гафилясиня юз импровизини, юз версийасыны гатырды.

Мярасим шящидлярин дяфни вя мясъид гаршысында эеъяйя йавуг эерчякляшян шам-и гярибан, йяни “гярибляр ахшамы” дейилян кцтляви синявурма, аьлама вя хор охумалары сящ-нясиля тамамланырды. Бунунла да шия мямлякятиня тягрибян ики ай (мущаррам вя сяфяр) мцддятиндя емосионал бир гай-ядя йашанылаъаг тязийяляр гядям гойурду. Тязийя фасиля вермядян 40 эцн давам едяъяк вя бу 40 эцн ярзиндя мцхтялиф йерлярдя шябищ тамашалары ойнанылаъаг.

• Иран тядгигатчысы Мяняли Вяфадаринин тязийя мясялясиндя хцласяси: Иранда мцхтялиф нюв яняняви халг драмларынын ян мцкяммял тязийядир. Тязийя дини вя мифик гящряманларын шящидлийини якс етдирир. Бу дини театрын ясас хятти хейирля шяр, доьру иля йанлыш арасындакы мцбаризядян ибарят олуб, Исла-мын тяблиьи характери дашыйыр. Мящз буна эюря, Авропада бир сыра театр мцтяхяссисляри, о ъцмлядян, полшалы режиссор Йежи Готовски, щесаб едирляр ки, мистерийа типли тамашалар бир нюв садя вя тямиз театрдыр.

Иранда тязийя вя шябищлярин башга мямлякятлярдян фяргли эениш вцсят алмасы фактыны бир сыра алимляр митраизм-ля, танры Митранын (Мещр) изтирабларындан данышан яфсаняля-рин мистерийа шяклиндя тягдими иля, Сийавушйн дяфн мяра-

253

сими иля баьлайырлар. Ташкянт йахынлыьында йерляшян Пянъ-кянт шящяриндян тапылмыш м.ю.-нин Ы миниллийиня мянсуб дивар рясмляриндя Сийавуша аьы дейян, синяляриня дюйян гадынлар тясвирляниб. Охшар сящня иля Я.Фирдоусинин “Шащ-намя”синдя дя гаршылашмаг мцмкцн. Айдын щисс олунур ки, бу, садя дяфн дейил, мящз, щцзн, тязийя просесидир.

Шябищ тамашалары ися санки тязийя просесиндян гоп-муш, мущаррам вя сяфяр айынын 40 матям эцнц бой-унъа сяпялянмиш вя бир бцтювъя щалына эятирилмиш фраг-ментляридир. Тязийя йалныз бир эцнцн кцтляви мярасим та-машасыдыр. Шябищ тамашалары ися матям дюврц мцддя-тинъя мцтямади ойнанылан мистерийалар, сящнядя эюстя-рилян халг драмларыдыр.

Шябищ тамашаларынын мювзусу, сужети Кярбяла щадися-ляриндян вя йа щязрят Ялинин щяйатындан эютцрцлмцш пйес-ляр ясасында дцзянлянир. Мцсялман дцнйасынын бу дини драмлары Нинява чюлцндя шящид дцшмцш шия гящряманлары-нын изтирабларындан, язаб-язиййятляриндян, шцъаятиндян, ся-дагятиндян бящс едян рювзяляря сюйкянирди, хейири эцълц, язямятли, юзцндян архайын вя мяняви гялябяси тямин олунмуш эюрцкдцрмяк мягсядини эцдцрдц. Ислам мядя-ниййяти шябякясиндя рювзялярин сайы-щесабы йохдур. Мцсялман Шяргинин мцхтялиф дюврлярдя йашамыш мцтяфяк-кирляри, алимляри, тарихчиляри вя шаирляри кцлли мигдарда рюв-зяляр (роузяляр) йазмышлар. Авропада шябищляри “пяшшн плейс” адландырыб онлары “ещтираслы пйесляр” кими гялямя верирляр. Тарихи ХВЫ ясрдян цзц бяри щесабланан бу епик башланьыъа табе драмларын гящряманларыны цч групда ъям-ляшдирирляр:

• суйуширин персонажлар - имам Щцсейн вя онун тяряфдарлары, гощумлары бу категорийайа аиддир;

254

• ганыаъы персонажлар - Йезид ибн Мцавийя, Шцмр, Юмяр ибн Сяяд, Малик ибн Нусайр бу сырайа дахилдир;

• тяряддцд едян персонажлар - ибн Щцрр кими фикрини дяйишиб ямялиндян пешман олан персонажлар.

Авропада дини драмлар ясасян цч мяъмуя иля тягдим едилян топлулара эюря таныныр. Буналардан биринъиси Фятяли шащ Гаъара мянсуб “Мяъмуйейи-ъянэи шящадят” ады иля мяшщурлашмыш топлудур ки, 33 мяълисдян ибарятдир. Мяълислярин бязиси А.Кудеско, Шарл Виролд вя Анри Женере тяряфиндян тяръцмя едилмишдир. Шиялярин чох севдийи “Яли-якбярин шящидлийи” мяълиси бу мяъмуяйя аиддир. Икинъи мяъмуяни Баьдадын алман консулу Вилщелм Литтен дяръ етдирмишдир. Цчцнъц мяъмуяни топлайыб инэилисъя чапа ща-зырламыш адам полковник сер Ричард Пелли олмушдур. Бу то-плулар васитясиля “Щязрят Аббасын юлцмц”, “Ибн Щцррцн тяряддцдц”, “Мцслцм балалары”, “Гасым отаьы” кими шя-бищ драмлары Авропада ишыг цзц эюрмцшдцр.

Шябищ тамашалары хцсуси тякйялярдя - ири чадырларда -ойнанылырды. Тякйя фарсъадан “дайаг”, “бюйцк чадыр”, “дярвиш сыьынаъаьы” анламларында тяръцмя едилир. Тамаша-ларын хяръини тякйядарлар юдяйирдиляр. Шия ъамааты щяля мущаррам айындан юнъя бу шябищляря щазырлыг иши апарарды. Бу щазырлыг просесинин ясас йцкц щямишя шябищэярданын бойнуна дцшцрди. Шябищэярдан”шябищи тяшкил едян адама, шябищ режиссоруна дейилир. Тязийяляр йахынлашаркян шябищэ-ярдан гапы-гапы эязиб шящидлярин вя онларын гатилляринин шябищлярини мцяййянляшдирирди, матям мярасиминдя груп-груп хорда иштирак едяъяк (ваэирлик еляйяъяк, нягаряти тя-крарлайаъаг) шяхсляри, онларын дястя башчыларыны сечирди. Йе-зидин, Шцмрцн шябищлярини тапмаг щямишя хцсуси чятинлик тюрядирди. Чцнки щеч ким шиялярин севимли имамынын гатили-

255

ни ойнамаг истямирди. Она эюря дя шябищэярдан бу актйорлары ясирлярин, кафирлярин ичиндян бяйяниб эютцрцрдц. Имамын гатилляринин шябищини чыхармаг щяйат цчцн тящлц-кяли бир иш иди. Мясяля бу ки, ъуша эялмиш шия сейрчиляри шя-бищи Йезидин вя йа Шцмрцн юзц билиб ону асанлыгла юлдцря билярдиляр.

Тякйялярин гурулуб бязядилмясиня дя шябищэярдан нязарят едирди. Иранда тякйяляр бир гайда олараг йарашыгла дцзялдилирди. Бунун сябяби дя одур ки, таъирляр, мямурлар, варлы шяхсляр санки юйцнцб, бир-бириля бящся эириб тякйяляри даща чох рювнягляндирмяйя чалышырдылар. Нятиъя етибары иля тякйяляр бащалы халчаларла, Кяшмир шаллары иля, зяриф чини вя гызыл габларла бязядилярди.

Тякйяляр адятян дцзбуъаглы формасында олурду. Онла-рын ян бюйцйц шящярин мяркязи бюлэясиндя гурулурду. Беля тякйяляр 3-4 мин сейрчи тутурду. Тякйялярин бюйрцндяъя сякгуханалар (су евляри) вя таьнцмалар (грим отаглары) йерляшдирилирди. Сякгуханаларда ъамаата су, шярбят пайланы-лырды. Таьнцмалар ися актйорларын эейим отаглары иди. Тама-шадан юнъя тякйянин ичиндя ири бир пиштаь (тахт) гурулурду, бюйрцндя ися минбяр. Минбяр ровзяханын чыхышы цчцн ня-зярдя тутулурду. Бу пиштаь, онун цзяриндя гойулмуш хурма аьаъынын будаглары Кярбяла чюлцнц, бир ведря су ися Фярат чайыны билдирирди. Шябищляр бу пиштаьын цстцндя чыхыш едирди-ляр. Онлар яксярян рол мятнини юйрянмирдиляр вя бирбаша шя-бищэярданын эюстяришляриндян асылы олурдулар. Щятта шябищэ-ярдан сящнядя эязиб ялиндяки аьаъла онлара неъя ряфтар едяъяклярини эюстярирди, ня сюйляйяъяклярини дейирди. Шябищ-ляр ролларыны тамамладыгдан сонра сящняни тярк етмирдиляр;

256

ашаьы яйляшиб ади сейрчийя чеврилир вя щадисяляря, сюзляря, нидалара мюмин шия кими реаксийа верирдиляр.

Шябищ тамашалары рямз вя ишарялярля бол бядии-мифоложи тамашалардыр. Бу тамашаларда щяр бир рянэ юзцнямяхсус бир шякилдя семантикляшир. Лакин цмуми тенденсийа беля-дир:

• йашыл - мцдрик вя ишыглы адамлары, ясасян дя, Имам Щцсей-ни, онун аилясини, дост вя тяряфдарларыны рямзиляшдирир.

• аь - шящид олмаг истяйянляря ишарядир: аь эейиб мцщари-бяйя эетмяк кяфянини эютцрцб дюйцшя эетмяк кими йозулур. Аь рянэ кяфяни ейщамлашдырыр. Дцшмян онларын юлдцрдцйц ан бу адамларын шящид палтарларында ялцстц гырмызы ган ля-кяляри ямяля эялир.

• Гырмызы - яшэийа, йяни мянфи характерли персонажлар, башга сюзля, дцшмян групун рянэидир. Бязян гырмызы Имам Щцсейни эюстяряряк шящидлийя ишаря едир.

• Сары - мцнагишядя нейтрал галанлары билдирир. Онлар да Щцрр кими щансы гошунун щагсыз олдуьуна гярар веря бил-мир. Яввял Йезидин гошунунда пейда олан Щцрр, имам Щцсейнля данышдыгдан сонра фикрини дяйишир вя мцгяддясин дястясиня кечир.

• Нарынъы вя бянювшяйи - яшэийа башчыларыны, йахуд шяр гцввяляри таныдыр: бцтювлцкдя исти рянэляр мяхсуси яшэийа групу, йа да Йезид гошунунун нцмайяндяляри цчцндцр.

• Гара - мятям рянэидир.

Лакин рянэляр бюлэядян-бюлэяйя, дюврдян-дювря фярг-ли шякилдя дяйишдириля дя билярди: рянэлярин символикасы щюкм вя естетик гайда кими гавранылмырды. Шябищлярдя эейим вя ялбясяляр дя рямзи мяна кясб едирдиляр. Рянэ-ляр персонажын овгат вя давранышыны, сяъиййясини билдирирди. Мисал цчцн, хейирхащ гцввяляр дцшярэяси йашыл, шяр гцввя-ляр дцшярэяси ися гырмызы рянэдя олурду. Гара ат шяри, аь ат хейри тямсил едирди.

257

Шябищлярдя щямчинин мцхтялиф яшйалар да рямзиляшир: • Йашыл байраг Имам Щцсейнин ясщабялярини билдирир. Гырмызы

байраг Йезидин гошунуну эюстярир. Гара байрагса матям символудур,

· су чяни - Фярат чайыны, палма будаьы вя йа палма явязиня диэяр ъаван аьаъ - аьаълыьы билдирир. Эяздирилян палма Имам Щцсейнин гябринин рямзидир.

· баша тюкцлмцш кичик саман дястяси матями эюстярир, · аь эюйярчин тамашачыны мяктуб вя йа щансыса хябярин алын-

масы щаггында мялуматландырыр, • узун аь эейим (гябир эейими - кяфян) юлцмцн йахынлашмасы-

ны билдирмяк вя тящлцкяни елан етмяк цчцн эейилир. • су стяканы суйун олмамасыны эюстярир. • гырмызы лякяляр гана ишарядир. • чятир - мялякляри, хцсусиля дя ъяннятдян эялмиш Ъябрайылы

билдирир. • шяффаф шцшяли ейнякляр дярин дуйма баъарыьы вя хейирхащ-

лыьы, тцнд шцшялилярся шяри вя пис характерляри эюстярир. • гамыш щяр щансы бир тяърцбя вя мяслящяти якс етдирир, • цзяриндя атлы олмайан аь ат Имам Щцсейнин аты Зцл-ъянащы

вя онун йийясинин шцъаятиня ейщам вурур, • гырмызы рянэя бойанмыш бешик Имам Щцсейнин шящид олмуш

сцдямяр кюрпяси Яли Яскяри символлашдырмаг, щямчинин онун мясумлуьуну эюстяряряк шяфгят щисси йаратмаг цчцн истифадя олунур;

• хярякдя яйляшмиш гадын мцгяввасы ясирляри билдирир; • чякмяляр сяфяр эюзлянилдийиня ишарядир; • кясилмиш дямир йа тахта голлар Щязрят Аббасы (Имам Щцсей-

нин гардашыны) эюстярир; • гылынъ шякилли байраг Имам Щцсейн ордусунун символудур

вя бу байраг онларын йеэаня дюйцш силащы кими гавранылыр. • дявя сящра щяйатыны, гураглыг вя гафиляни билдирир. • Шир (кукла) Имам Щцсейнин шящидлийиндян сонра дайанма-

дан аьлайыб космик масштаблы щцзнц ейщамлашдырыр.

Вя бцтцн бунлардан ялавя, конкретлийя эялдикдя де-мялийик ки, суйуширин гящряманларын шябищляри аь гафтан,

258

йашыл йа гырмызы яба эейинирдиляр, башларына йашыл чалма гойурдулар; чийинляриндя ися гызылы тикмяляр олурду. Дюйцш сящняляриндя онлар гылынъ баьлайырдылар, йумшаг дяридян щазырланмыш аь узунбоьаз чякмя эейинирдиляр. Евдя, го-щумларынын йанында ися бу гящряманлар садя башмагларда (нялейнлярдя) эязирдиляр. Ганыаъы персонажларын шябищля-ринин яйниндя ися гара рянэ цстцнлцк тяшкил едирди. Гадын-ларын шябищляри дя гара чаршабларда олурдулар. Тяряддцд едян (вя йа пешманламыш) персонажларын эейимляриндя аь вя гырмызы рянэлярин комбинасийасындан йарарланырдылар.

Мялякляр ъцббя эейинирдиляр, башларына ися таъ гойур-дулар.

Имам Щцсейнин шябищи мцтляг йарашыглы ортабойлу адам олмалыйды вя гылынъынын дястяйи бойда саггал сахла-малыйды.

Щязрят Аббасын шябищи ися мцтляг уъабой, енликцряк шияляр арасындан сечилмялийди.

Тамашаларын ясас персонажларына щям дя “даими персо-нажлар” дейирдиляр.

Шябищ тамашалары башланмамышдан юнъя тякйядя рюв-зяханлар, мярсийяханлар, ноущяханлар чыхыш едирдиляр, бир нюв сейрчи аудиторийасыны тамашадан юнъя ъошдурурдулар, онлары мелодраматик овгата кюкляйирдиляр. Бу тамашаларда щяр бир ифадя, щяр бир реплика, щяр бир нида аьламагла, ши-вянля, аъы фярйадларла гаршыланырды. Анъаг сейрчиляр билирди-ляр ки, аьламаг да, эюз йашлары да сонсуз олмур. Одур ки, сейрчиляр тякйяляря эяляндя юзляриля шцшя вя йа мис фла-конларда эюзлярини ислатмаг цчцн су эятирирдиляр. Бу факт ондан мялум ки, щяр дяфя тякйяляр йыьышдырыланда халчала-рын цстцндян йцзлярля беля флаконлар тапылармыш.

259

Шябищ тамашалрында гадынлар иштирак етмирдиляр: сейрчи олмаьа ися онларын там щаггы чатырды. Она эюря дя кишиляр гадын персонажларын шябищи кими сящняйя чыхырдылар. Зейняб, Фатимя вя Сякинянин шябищляри йарашыглы йашыл палтарлар эейи-нирдиляр, ясир едилдикдя ися кющня либаслара бцрцнцрдцляр. Шябищлярдя бцтцн роллары кишиляр ойнайырдылар: щятта гадын роллары эюзял сяся малик йенийетмя оьланлар тяряфиндян ифа едилирди. Онлар, ясасян, щеч бир гримдян файдаланмырдылар, чадрада йахуд гара дувагда сящняйя чыхырдылар. Тядриъян гадынлар да, ХХ ясрин яввялляриндян, шябищ тамашаларында, иштирак етмяйя башладылар. Лакин кишилярин гадын ролларыны ифа етдийи мцддятдя, гадынлар мцстягил шякилдя юзляри шябищ та-машалары щазырламаьа ъящд эюстярирдиляр ки, бурада да бцтцн киши ролларыны гадынлар ойнайыр вя йалныз кишилярин иштиракына гадаьа гойулмуш мяълислярдя эюстярилирди.

Шябищляр тамаша заманы щисдян, мазутдан, тябии ган-дан бящрялянирдиляр: сачларынын аьардыьыны эюстярмяк истя-дикдя ади ундан йарарланырдылар; кясик башдан ган ахдыьыны билдирмяк цчцнся йениъя шаггаланмыш щейванын ятиндян истифадя едирдиляр. Чох заман актйорлар боьазларында вя йа кюксляриндя баьырсаьа долдурулмуш ган эизлядирдиляр. Дюйцш сящняляриндя азаъыг зярбядян баьырсаг дешилиб партлайыр, байыра натурал ган фышгырырды. Бу ъцр еффектляр сейрчини риггятя эятирмякдян ютрц иди.

Киминся чевриляряк сящня ятрафы бойу эязишмяси вах-тын кечмясиня вя сяфяря ишаря едирди. Додаглара йахынлаш-дырылмыш бармаг тяяъъцбц, айаглары сцрцмяк щирси билдирир. Айаьы йеря чырпмаг дюйцш мейданында мцбаризяйя чаьы-рышдыр. Ирялийя эетмяк чаьырышы цчцн истигамяти тушламаг ки-файятдир. Бир ялин гулаьа йахынлашдырылмасы сящнянин дяйи-

260

шилмясиня, мусигинин башламасы вя йа дайандырылмасына ишарядир. Орта вя шящадят бармагларыны эюзцня тутуб бах-маг Имамын эяляъяк щадисяляри юнъядян хябяр вермяк баъарыьыны ейщамлашдырыр .

Тязийя вя шябищлярин ваъиб елементляриндян бири дя мусигидир. Ясас алят наьарадыр, дяфдир, анъаг диэяр алятляр дя истифадя олунур: тябил, шейпур, ней кярянай, кларнет вя с. Тябии ки, бязи алятляр мсцасир дцнйамыздан шябищляря трансформасийа едилир. Щяр бир алят сящнядя конкрет атмо-сферин йарадылмасына хидмят едир.

Шябищ тамашалары тязийя мцддятиндя щяр эцн мямля-кятин, шящярин, кяндин щяр бир мящяллясиндя, щяр бир мей-данында тякрар-тякрар ойнанылырды вя щяр бир вахт истянилян мигдарда сейрчи топлайырды. Бундан ялавя кичик тякйяляри асанлыгла сюкцб йенидян гурашдырмаг имканы варды. Одур ки, шябищэярдан бир тамашаны асанлыгла шящярин мцхтялиф йерляриндя эюстяря билярди. Мялумдур ки, мцяййян чаьлар-да Кярбяла мювзусунда имамын дцшмянляриля (Йезидля, Шцмрля) баьлы мязщякяли шябищляр дя ифа едилирди.

Щеч бир шцбщя доьурмур ки, мцсялман дцнйасында шя-бищ тамашаларынын мяркязи реэиону Иран олмушдур. “Шябищ чыхармаг” дябини шия аляминя Иран дигтя етмишдир. Щяр-чянд ки, бу тамашалар бюйцк уьурла яряб юлкяляриндя дя, Тцркийядя дя, Азярбайъанда да ойнанылмышдыр. Шябищэяр-дана яряб юлкяляриндя “муинилбакя” вя йа “муйинбука”, йяни “эюз йашы ахытмаьа кюмяк едян адам” дейилир. Бу сийащыда биз Тцркийянин адыны чяксяк дя, гейд етмялийик ки, тязийяляр вя шябищляр османлы тцркляринин мядяниййяти цчцн о гядяр дя характерик сайылмыр. Щяр щалда примитив натурализм вя кобуд символизм сярщядиндя ифа олунан шя-

261

бищ тамашалары мцсялман мядяниййятинин сон дяряъя яла-мятдар мядяни щадисясидир.

Мцасир Иранда шябищ тамашалары чадырларда йох, даща чох ачыг сяма алтында, шящяр мейданларында, кяндлярдя ойнанылыр. Бу ъцр тамашаларын ясасында итаят вя вар олма-нын мцгавимят вя мящвя гаршы мцбаризясиндян данышан ящвалат, хейирля шяр, щагла нащагг арасындакы дюйцш дурур. Шябищляр ян гядим Иран тамашаларындан бири кими чохлу символларла зянэиндир. Шябищлярдя актйор вя тамашачылар арасында мясафянин олмасы, йабанчылашма, шяртиликля нату-рализмин синтези ясас хцсусиййятлярлярдяндир.

Тязийя мцддятиндя шябищ тамашаларына йыьылан мцтя-шяккил кцтля халгын зцлмя гаршы бирляшя билмяк габилиййяти-ни эюстярир. Минлярля эюз йашы тюкян инсан йай эцняшинин истисиндя, гышын сойуьунда памбыг халчанын цстцндя саат-ларла сакитъя отурараг Имам Щцсейн вя онун ясщабяляриня щяср олунмуш тямсилата гулаг асыр, матям сахлайырлар. Ачыг щавада, йахуд кянд мейданында эюстярилян шябищляр 2 саатдан 4 саата гядяр давам едя билир. Вахтиля бу пйес-лярин мцяллифляри намялум шаирляр йахуд мярсийяханлар олублар. Инди Ряфийя Гязвини (“Щямля Щейдяри”нин мцяллифи) вя Ибн Щясям Кашьайи (“Хавараннамя”нин мцяллифи) мящз бу ъцр мярсийя поетикасына кюклянмиш пйес йазарларындан сайылырлар.

Беляликля дя, тязийяляр инсанлар цчцн иътимаи-сийаси тяшвигата йанашманын башга бир йолу сайыла биляр.

Тязийяляр вя шябищлярин изащлы сюз лцьяти

(Е.Аслановун китабы ясасында): • Ашурахана - ашура заманы шябищ тамашасы цчцн щазырланан

мцвяггяти тикили вя йа щзырланан сарай анбар. Бу мцнасибятля

262

бинанын бцтцн дивар вя тахталары цзяриндя Гуран мятнляри йазыл-мыш гара парчаларла юртцлцр, щяр йеря ялям вя туьлар санъылыр.

• Бцраг вя йа Бураг - Шябищ тамашасы яряфясиндя язадарларын хярякдя эяздириб нцмайиш етдирдийи гадын башлы, ат бядянли яфсаняви бир миник щейванынын мцгяввасы. Мцщяммяд пейьямбярин мераъ заманы миндийи хцсуси ат.

• Вяфати-Сякиня - Шябищ тамашасы. Бурада ясасян Дямяшг шя-щяриня эятирилмиш Гасымын нишанлысы, имам Щцсейнин гызы Ся-кинянин юлцмц тясвир едилирди.

• Гасым // Гасим - Адын мянасы “бядбяхт” анламына эялир. Шябищлярдя имам Щцсейнин гардашы оьлуну тямсил едян пер-сонаж. “Гцасым Щясян оьлунун шящадяти” тамашасында о, дцшмянляр иля савашдан юнъя матям шяраитиндя той едир, ни-шанлысы Сякиня иля щяъляэащ адлы гара бир чадыра кечирди. Со-нра дюйцшя йолланыр вя орада шящид олурду.

• Гасым отаьы - Яза гафилясиндя хяряк цстцндя эяздирилиб шяя-бищ тамашасынын ойун мейданчасында йерляшян бир той чадыры модели.

• Онун ичиндя башсыз, ганлы бир мцгявва яйляшдирилир, ятрафында шамлар йандырылыр, отаг юзц ися эялин отаьы кими бязядилирди.

• Гафиля - Ашура эцнц мясъид гапыларындан башланан издищамлы матям йцрцшцнц тяшкил едян иштиракчылар дястяси.

• Гафилясалар - Яза гафилясиндя айры-айры дястяляря башчылыг едян шяхс. Она Азярбайъанда “дястябашы” дейирдиляр.

• Гябри-Щцсейн - Яза гафилясиндя цзяриндя сярдабя шякилли гурьу олан бир хяряк. Имамын гябрини тямсил едян бу гурьу даш-гаш, ипяк парчаларла бязядилир, цзяриня зярли чалма, гылынъ-галхан, ох-каман, узунбоьаз чякмя вя с. яшйалар дцзцлцрдц.

• Гятл - “Щязрят имам Щцсейнин шящадяти” вя йа “Ейди-гятл” тамашасы.

• Язадар - сяййар яза гафилясиндя иштирак едян щяр бир шяхс. • Ялям - Ящли-бейти билдирян символ: яза гафилясиндя йумшаг

металдан ял формасында дцзялдилмиш символ кими эяздирилир. • Ялямдар - ялями дашыйан шяхс. • Яли - Шябищ тамашаларынын гящряманларындан бири, илк шия имамы.

Она “Шащимярдан”, “Яли Мцртяза” кими дя мцраъият едирляр.

263

• Ялиякбярин отаьы - Имам Щцсейнин он сяккиз йашлы бюйцк оьлу матямини тясвирляйян сящня. Демяк олар ки, “Гасым отаьы”нын тякрарыдыр. Хяряк цзяриндя эяздирилян бу гурьунун ардынъа Ялиякбярин анасынын шябищи аддымлайырды.

• Яшкал - Шябищлярдя ойун мейданчасыны бязяйян, яза гафиля-синдя ися яллярдя эяздирилян плакатлара верилян ад.

• Зинпуш - Яза гафилясиндя щям айрыъа, щям дя ат цзяриндя эяздирилиб Имам Щцсейнин аты Зцлъянащын чулуну тясвир едян, ган рянэиня бойанмыш яшйа.

• Зцлфигар // Зцлфцгар - Ялинин икиаьызлы гылынЪинын адыдыр. Шя-бищлярдя адятян дивардан асылырды.

• Зцлъянащ - Имам Щцсейнин атынын ады, “гошаганад” демяк-дир. Яза гафилясиндя ат зинпушла йящярлянир, саьрысына 88 ох “санъылыр”, атын башы товуз вя йа дявя гушу лялякляри иля бязя-дилир, цстцня гана булашмыш аь эюйярчинляр гондурулурду.

• Имамщянэ - имамын тяряфдарлары, ясщабяляр. • Йезид - шябищ персонажы, яряб хялифяси. Тамаша заманы башын-

да шябкцлащ вя йа зянэин шал, йахуд йашыл чалма, яйниндя ися сары хялят йа да гара лякяли гырмызы эейим олурду.

• Кцффар гошуну - динсизляр гошуну. Шябищлярдя онлар гырмызы эейинирдиляр, гара атлара минмирдиляр, низялярин уъуна инсан башларыны билдирян нясняляря вя йа ири лимон тахырдылар.

• Сялля - Яза гафилясиндя туь вя ялямля йанашы апарылан бай-раг нювц.

• Щашийя-сцтун вя йа кятябя - Цстцндя Гуран йазысы олан басма нахышлы пярдяляр.

• Цгаб - Щязрят Аббасын миндийи атын ады, “гартал” демякдир. Яза гафилясиндя атын белиня ялляри кясилмиш бир мцгявва отур-дулур, ятрафында ися гара кюйнякли ушаглар мярсийя охуйурлар.

• Хеймяэащ - Яза гафилясиндя Имам Щцсейн тяряфдарлары цчцн айрылмыш бир нечя чадырдан ибарят йеря верилян ад.

• Тяндиряъузя - Яза гафилясиндя хяряк цстя эяздирилиб ичяри-дян ишыгландырылан бир тяндир модели. Рявайятя эюря Шцмр имамын кясилмиш башыны яввял тяндирдя эизлядибмиш. Лакин ар-вады тяндирдян нур чыхдыьыны эюрцб ону ачыр вя мятляб фаш олунур.

264

3. Иранда кукла тамашалары ХВ ясрин илащиййатчысы Щцсейн Кашифи юз рисалясиндя

(инди бу рисаля Лондон музейиндя сахланылыр) кукла театры-ны юз дини дцшцнъляринин изащындан ютрц бир модел кими эютцрмцшдц. О, йазырды ки, ики няфяр, бири хеймянин ичиндя яйляшмяк шярти иля кукла тамашасы эюстярирдиляр. Полйак А.Олеари дя Шамахыда ханын щцзурунда рус скоморохлары-нын эюстярдийи вертеп цслубуна охшар цслубда тамашайа бахдыьыны эцндялийиндя гейд едирди. Йалныз инэилис У.Оузли 1812-ъи илдя эюрдцйц кукла театрынын параванасы - хеймяси - барядя сюз салыр, онун гурулушундан данышыр. Мящз У.Оузли Гярб ядябиййатында илк дяфя Иран кукла театрынын гящряманы кими Кечял Пящляванын адыны чякир.

Кечял Пящлаван тамашасы заманы, У.Оузлинин дедийи-ня истинадян, ики няфяр - куклачынын юзц вя йардымчысы - тягрибян 1 м. щцндцрлцйц олан дюрдкцннъ тахта каркасын цстцня йашыл парчадан юртцк чякилрляр. Сонра куклачы кечиб хеймянин ичиндя яйляшир вя ялъяк куклалары ойнадыр. Бу заман хеймянин бюйрцндя дайанмыш йардымчы куклаларла диалога эирир вя щадисяляри нягл едир.

У.Оузли бу тамашанын Иран мядяниййятиня мянсуб-луьуна ямин олса беля, йеня сюйляйир ки, тамашанын сейрчи-ляри вя кукллаларын юзляри тцрк дилинин щансыса лящъясиндя данышырдылар. Бу тамашада:

• Кечял Пящляван еля ки юз евинин пянъярясиндян эянъ бир гызы эюрцрдц, щямянъя она вурулурду. Анъаг досту она дейирди ки, евлянмяйи унутсун; нядян ки, бу, Кечяля бядбяхтлик, гя-м-кядяр эятиряр. О сябябдян ки, гыз дивлярин баъысыдыр. Анъ-аг Пящлявван достунун мяслящятиня гулаг асмыр вя бу за-ман буйнузлу, бядщейбят див Кечялин гаршысына чыхыр. Пящля-

265

ван горхур: амма сонуъда дивин цстцня ъумур. Онлар бир-бирини о ки вар, дюйцрляр. Ахыры Кечял диви юлдцрцр. Бу заман куклачы див кукласынын ири башыны паравананын фасадындан асыр. Сонра Пящляван гызын гырмызы, аь, гара, сары, тякбуй-нуз, хал-хал див гардашларыны да гятля йетирир вя онларын да горхунъ гафалары паравананын фасадында эюрцнтцлянир. Дюйцшляри гялябя иля битирян кими Кечял гыза сащиблянмяк ис-тяйир. Йеня досту мане олур вя она гайдалары эюзлямяйи мяслящят билир. Еля бу мягамдаъа газы вя молла пейда олур-лар, Кечял Пящляванла гызын кябинини кясирляр. Той чалыныр , ряггасяляр вя мусигичиляр эюрцнцр вя Кечял юз ашыб-дашан ещтирасыны мейдан естетикасына хас бир шякилдя эюстяря-эюстя-ря хеймянин цстцндян дцшцб эедир.

Фарс мядяниййятиндя кукла тамашаларынын нювляри чешид-чешид олуб. “Хеймейи шяб-бази”, “Чадерхяйал”, Кечял Пящляван ХВЫ ясдян цзц бяри Иранда мяшщурдур. Дцздцр, бу тарихи ХЫЫ йцзиля апарыб баьлайанлар да мювъуддур. Ни-зами Эянъявинин ясярляриндя яйлянъядян данышылан заман куклалар вя йа кукла ойуну барясиндя мцтляг нялярся сюй-лянилир. Бюйцк мянада ися фарс кукла театры бцтцн дцнйада Кечял Пящляван ады иля таныныр. Лакин Кечял Пящяван театр дейил, кукла ойуну нювц дейил, хцсуси жанр дейил, фарсларын ПЯНЪ кукла театрынын тамашасыдыр. Бир сыра алимляр бу фик-рдядирляр ки, Кечял Пящляван тцрк Гараэюзцнцн фарс вари-антыдыр, онун доьма гардашыдыр. Бязи тядгигатчылар “Кечял Пяляван”ла Гараэюзцн ойун техникасыны сящвян, “Хеймейи шяб-бази” адына алданараг, ейниляшдирирляр. Щалбуки Гараэюз кюлэя театрыдыр, Кечял Пящлаван” ися Пянъ театрынын ялъяк куклалары. Чох гярибядир ки, У.Оузли дя Кечяли инэилис кукла ойунларынын гящряманы Панчла тутушдурур.

Кечял Пящлявантамашасы тцтяк, дяф вя наьара иля мцшайят олунурду. Тамашада чохсайлы персонажларын кук-лаларындан истифадя едилирди. Бурада куклаларын максимал

266

мигдары щеч вядя конкретляшдирилмирди: щяр шей куклачынын фярасятиндян, щцняриндян вя импровиз баъарыьындан асылы иди. Анъаг Кечял Пящляванкукла тамашасында куклаларын минимал сайы 5 персонаждан аз олмамалыдыр. Бу, бцтцн та-машалар цчцн мцтлягдир. Щямин персонажлар бунлардыр: Ке-чял Пящляван, Шейтан, Рцстям, Ахунд вя Зян. Бязян сцжетя эюря шейтан див вя йа яждяща иля явязлянир, Ахунд да - Молла иля. Пянъ кукла театрынын ясас персонажлар:

• Кечял Пящляван фарс фолклорунун дазбаш нящянэидир, атлетдир, эцълцдцр, щийляэярдир, фырылдагчыдыр, дялядуздур, арвадбаздыр. Характер, бядии мцндяриъя етибары иля Кечял Пящляван тцрк Гараэюзцнцн ейнидир. Она “Кял Пящляван” да дейилир. Мцсялман кими эейинир, аьыллыдыр, амма савадсыздыр. Амма буна бахмайараг шаир олуб шеир йазмаьы да вар. Ди эял ки, чох икицзлцдцр.

• Шейтан ара гарышдыран бир кимсядир, кукла тамашасынын дискур-су чярчивясиндя адамлары бир-бириля салышдырыр, эцлцнъ вя-зиййятлярин йаранмасына баис олур. Рцстям “Шащнамя”дян танынан Рцстям-зал адлы гящряманын адашыдыр, щарадаса онун комедийа вариантыдыр, Кечялин достудур. “Пянъ” кукла театры-нын Рцстями Шярг Дон Жуаныдыр: уъдантутма бцтцн гадынлар она мяфтундур. Бурада тцрк Гараэюзцнцн кейфиййятляри еля бил ки Кечял Пящляванла Рцстям арасында пайлашдырылыр.

• Ахунд Пянъ театрынын Щясян хоъа вя йа Мящяммяд хоъа адыйла чыхыш едян персонажыдыр, рущанилийин нцмайяндясидир. О, щяпянд, кцт, садялювщ бир адамдыр. Щясян хоъаны щамы долайыр: арвады иля гызы ися онун башына ойун ачыб ахырда Ахунду евдян говурлар. Дцздцр, Ахунд хейирхащдыр, амма кюмяксиздир. Бундан ялавя онун бир баьышланмаз ейби дя вар: Ахунд фасилясиз-филансыз ичмяйи хошлайыр. Фарс тядгигатчылары сюйляйирляр ки, Кечял Пящляванда фарсларын бцтцн актив, фяал кейфиййятляри, Ахундда ися бцтцн пассив кейфиййятляри топланыб.

• Зян “Пянъ” кукла театрынын бешинъи мцтляг персонажыдыр. Фарс дилиндя “зян” гадын демякдир. Адятян, мцхтялиф рянэли чар-шабларда эюрсянир.

267

Иранын диэяр шящярляри Тещран, Шираз вя Тябриздя дя няфис куклалар дцзялдирдиляр. Бу куклалар олдугъа мцтя-щяррик иди. Бу куклаларын бойу 40-50 см. олуду: онларын гарын нащийясиндя дялик йери сахланылырды вя куклачы бу дя-лийя узун чубуг тахыб кукланы хеймя цстцндя щярякятя эятирирди. Чубуглар васитясиля бу куклаларын чянясини, ял вя айагларыны тярпятмяк имканы да варды. Бу куклалары Иранда “Шащ Сялим” адландырырдылар.

Чадерхяйал кими кукла (ипли куклалар) театры да, Фа-нусхяйал кими кюлэя театры да Иран театр мядяниййятинин яняняви формаларынын тямсилчиляридир.

Юз гурулушу етибары иля Фанусхяйал мараглы бир кюлэя ойунудур. Фанус фарсъа “фяняр”, “лямпя” кими анлашылыр. Куклачы ялиня бир лампа эютцрцб онун фитилинин щяряки оту-раъаьына фигурлар санъырды. Отураъаг щярляндикъя фигурлар бир-бирини явязляйирди вя екранда кюлэяляр анбаан дяйишир-ди. Бу нювбяляшмяни куклачы мящарятля данышдыьы наьылла уйьунлашдырыб тамаша йарадырды.

Фарсларын кукла театры иля билаваситя баьлы тамаша нювц Тяглид адланыр. Доьрудур, бир чох сяййащларын фикриня эюря фарслар еля бир халгдыр ки, щяр эюрдцкляриня - кцчя савашына, гоч дюйцшцня, ит боьушдурмасына - ТАМАША дейирляр. Бу сырада “Тяглид”ин йери хцсусидир. Чцнки тядгигатчылар беля эцман едирляр ки, “Тяглид” кукла тамашасынын фасилясиндя эюстярилян дивертисментдян йараныб, сонрадан ися шящяр мейданларына адлайыб. “Тяглид” кичик комедийа сящняля-риндян, сирк, естрада нюмряляриндян ибарят йцнэцл харак-терли тамаша олуб: мейдан актйорларынын репертуарында юзц-ня йер алыб. Бу мейдан ойунуну ол сябябдян кукла театры-на баьлайырлар ки, “Тяглид”ин ясас гящряманларынын, баш

268

тялхякляринин адлары Кечял Пящляван вя Рцстямдир. “Тяг-лид” тамашалары эцндцзляр, юзц дя бир гайда кими байрам-ларда, ифа едилирди. Кечял Пящляван вя Рцстям бурада даща чох сирк клоунларыны хатырладырдылар: онлардан бири цзцнц аь унла, о бири ися щисля гримляйирди. Щяр ики персонажын вязи-фяси хырда-хырда епизодларда она-буна лаь етмяк, ону-бу-ну яля салмаг иди. Бу, илк нювбядя, Кечял Пящляван тама-шасынын беш мцтляг персонажына цнванланырды.

269

VII FƏSİL

TÜRK TEATRI

1.Türkiyədə ənənəvi teatr formaları: və Qaragöz kölgə teatrı

Орта ясрляр тцрк дцнйасынын тамаша типли ойунлары чешид-чешиддир. Тцрк аляминдя наьылчылар, куклачылар, хяйалчылар, ряггаслар щямишя сейрчилярин бюйцк ряьбятини газанмышлар. Лакин онларын сырасында мяддащ ады иля танынан наьылчыларын йери хцсусидир. Тядгигатчылар арасында “яняняви тцрк теат-ры” дейилдикдя юнъя мяддащ вя гараэюзчц хатырланыр. Ос-манлы тцркляринин театр сянятинин инкишафына суфилик дя эцълц тясир эюстярмишдир. Мювляви дярвишляринин сяма мяълисляри Тцркийядя театрын тязащцр формаларындан ян илэилиси, ян суээестивидир. Бу зикрляри тцрклярин дини мистерийа театры ки-ми дя йозмаг мцмкцндцр.

Мцасир тцркляр гядим яняняляря малик мядяниййятин варисидирляр. Османлы тцркляринин Гараэюз кюлэя театры вя Орта ойуну буна мисалдыр. Орта ойуну Гараэюзцн мей-дан вариантыдыр. Она мейдан ойуну да, зцщур голу да дейирляр. ХВЫЫЫ ясрин илк йарысында чох мяшщур олуб. ХХ йцзилдя ися тарих мцстявисиндян силиниб эедиб.

Гараэюз кюлэя театрындакы Гараэюз - Щяъивят дуети бура-да Пишекар вя Кавуклу кими тякрарланыр. Кавук гядим баш эейимидир: ортасында 8-10 см.-лик бору формасында тахта пар-часы олурду ки, она да чалма сарыныр. Бах, щямин бу тахта пар-

270

часына кавук дейилирди. Пишекар ися фарс дилиндян тяръцмядя “ишляри идаря едян”, “шатырчы кюмякчиси” анламларына эялир. Зурна вя наьара Орта ойунунун ясас мцшайятчи мусиги алят-ляри иди. Бу мейдан эюстяриляринин мювзусу, сужетляри, персо-нажлары Гараэюз кюлэя театрындан эютцрцлмя олурду.

Тцркийядя мейдан актйорларына шябядябаз, щоггабаз, эюзбаьлыъа эюстярянляря ися яфсункар, сещрбаз дейирдиляр. Тцркийядя кюшякляр, тавшанлар, чурчунабаз, ченэиляр вя саирялярдян ибарят ряггас труппалары да дястяклянирди. Орта чаьлар Тцркийясиндя саваш (гала вя дяниз ойунлары) мей-дан ойунлары да юзцня эениш йер алмышды. Йалныз ХЫХ яс-рин сонундан етибарян Авропа театр мядяниййяти тцрк ся-нят дяйярляринин шябякясиня дахил олур.

Лакин бцтцн дцнйада янявяи тцрк театры Гараэюз кю-лэя ойуну иля юзцня щюрмят газаныр. Кюлэя театры мцсял-ман аляминин феноменал щадисяси кими тясниф олунур.

Беля щесаб едилир ки, кюлэя театры Чин мядяниййятинин тязащцрляриндян биридир. Бу фикри башга ъцр дя ифадя етмяк мцмкцндцр: театр аляминдя кюлэя театрынын вятяни Чин сайылыр. Бир Чин яфсанясиндя сюйлянилир ки:

• бир эцн Ву адлы Чин императорунун гадыны гяфилдян хястяляниб юлцр. Император чох гцссялянир, щяйяъанланыр, дярдя дцшцр. Гямли ящвалатдан хябяр тутан Шау Вей исминдя садя бир чинли дейир ки, “мян императорун дярдиня ялаъ едярям, императора аь пярдя цзяриндя онун гадынынын хяйалыны эюстярярям”. Шау Вей сарайа эялиб щюкмдар щцзурунда пярдя асмаьы тяляб едир, сонра ися онун архасына кечир, башмаьыны ялиня эютцрцб импера-торун арвадынын назик сясиля данышмаьа башлайыр. Шау Вей пяр-дянин архасында шам йандырдыьындан кюлэя екранда айдын якс олунмушду. Бу кюлэянин ъанлы адам кими диндийини, ойнадыьыны эюрян император эцлцмсцнцр, гцссяси даьылыр вя рущ дцшкцнлцйцнцн мянэянясиндян (депрессийадан) гуртулур.

271

Диэяр бир фярзиййяйя эюря ися кюлэя театрынын вятяни Щиндистандыр. Лакин бцтцн дцнйа кюлэя театрыны ясасян Чин кюлэяляри кими таныйыб. Фарслар кюлэя театрына Сайейи чини, йяни “Чинлинин кюлэяси” дейирляр. Бир эцман да вар ки, кю-лэя театры юнъя ЫВ-В йцзиллярдя Йава адаларында бяргярар олмушдур. Тябии ки, бу мювзу иля баьлы бир чох эцманлар щеч бир тянгидя табламыр.

Мцсялман юлкяляриндя кюлэя ойуну хяйал яз-зилл (“хяйалын кюлэяси”), зилл ял-хяйал (“тясяввцрцн кюлэяси”), хяйал ял-ситаря (“тясяввцр екраны”) адландырылыб. ЫХ йцзил-дян етибарян Ибн Щазм (994-1064), имам ял-Гязяли (1058-1111), Мущи яд-дин Яраби (1165-1240), Ибн Ул-фарис (1182-1235) вя диэяр илащиййатчылар, суфиляр юз ясяр-ляриндя тясяввцр пярдясини дцнйайа, хяйалчы-куклачыны танрыйа, тясвирлярися йер цзцнцн ъанлы мяхлугларына бян-зятмишляр. Тцркийядя инанмышлар ки, Гараэюз театрынын пярдяси нясищят екраныдыр. Бу хцсусда Гараэюз артыг соси-ал щадисяйя чеврилир. Кюлэя ойунундан юнъя екран гаршы-сында охунан “пярдя гязяли” там мянасы иля тясяввцфцн мистик рущундадыр, езотерикайа, батинилийя баьлыдыр. ХЫЫ яс-рин орталарындан Сялащяддин Яййубинин (1175-1193) са-райында кукла вя кюлэя тамашалары эюстярилмишдир. Бу ща-гда ял-Гцзули (?-1412) юзцнцн “Мятали ял-Бцдцр фи мя-назил ял Сцрцр” адлы ясяриндя сюз ачыр. Суфилийин эюркямли нцмайяндяси Ибн Яраби “Фцтущат ял-Мяккиййя” рисалясин-дя тясяввцфцн ня олдуьуну изащ едяркян бядии бир образ, ейщам кими кюлэя театрындан бящрялянир. Тясяввцф кюлэя театрыны Аллащ - инсан мцнасибятляринин модели кими йозур. Бязи театр арашдырыъылары беля фикирляшрляр ки, кюлэя ойунлары мин ил бундан юнъя Щиндистанын ъянуб-гярбиндян Авро-

272

пайа кючяри гарачы тайфалары тяряфиндян эятирилмишдир. Щямин мцтяхясисляр она ясасланырлар ки, кюлэя театрынын шишман язяляли, бюйцк папаьы олан баш гящряманы Гараэюз эюркямъя гарачыйа бянзяйир. Бу эцман ъидди сайылмаса да, щяр щалда кюлэя театрынын ислам мядяниййятиня мящз Х-ХЫЫ ясрлярдя йайылмасынын тарихи фактдыр. Башга тядгигат-чылар бу фярзиййяйя аз гала сярсям фантазийа кими йанашыб ону гуру бошбоьазлыг адландырмышлар.

Тцркийядя ися кюлэя театры Султан Сялим Йавузун (1467-1520) Мисири фятщиндян, йяни 1517-ъи илдян сонра тяшяккцл тапыр. Мисирдя кюлэя ойуну цч яср бундан яввял бялли олмушдур. Мцтяхясисляр бу вариант цзяриндя дайаныр-лар ки, яряб таъирляри кюлэя ойунуну Йава адаларында эюрцб бяйянмиш вя Мисиря эятирмишляр. Сонуъда тарих буну сюй-ляйир ки, кюлэялярин щарадан олмасына бахмайараг Тцркий-ядя кюлэя театрына ХВЫ йцзилдян юнъя тясадцф едилмир.

Бунунла беля Гараэюз кюлэя театрынын Тцркийядя мей-дана эялмя тарихчяси мцхтялиф чохсайлы рявайятлярля мцшай-ят олунур. Онларын мягсяди Гараэюз кюлэя театрыны сырф Тцркийя ъиварларында мейдана эялмиш мядяни щадися гис-миндя тягдим етмяк, Гараэюзцн тарихини миллиляшдирмякдир. Бунлардан ян мяшщурунда кюлэя театрынын ясас персонажлары Гараэюз вя Щяъивятин тарихи шяхсиййят олдуьу иддиа едилир:

• Рявайятя эюря дямирчи Гараэюз юз бянна досту Щяъивятля би-рэя османлыларын илк пайтахты Бурса шящяриндя султан Орхан Гази (1281-1362), османлы падшащларынын икинъиси, цчцн тики-лян мясъидин иншасында чалышырлармыш. Чох тянбял вя шябядя-баз олан бу ики кимся эцнлярини зарафатла кечирярмиш. Онлар башга ишчиляри дя сющбятляриня ъялб едяр, мараглы лятифяляр сюй-ляр вя дейиб-эцлцб яйлянярмишляр. Беляликля, мясъидин тикинтиси Гараэюз вя Щяъивятин сайясиндя хейли лянэийир. Орхан Гази буну ешидиб, эуйа ки, гязяблянир вя онларын щяр икисинин асыл-

273

масына ямр верир. Чох чякмир ки, султан юз ямялиндян пешман олур. Сян демя, Гараэюз вя Щяъивят вахтиля Орхан Газинин сарайында уьурла тялхяклик едиб вя онун севимлиляриня чеврилиб-лярмиш. Щадисялярин беля эедишаты султаны сарсыдыр вя о, гцсся-дян хястялийя дцшцр. Бу заман Шейх Кцштяри адлы бир суфи ос-манлы султаныны саьалдаъаьыны бойнуна эютцрцр. Ону сарайа эятирирляр. Шейх Кцштяри юз чалмасыны пярдяйя чевирир, баш-магларынын алтындан кукла дцзялдир вя бир шам йандырыб пярдя-нин архасына кечир, башлайыр Гараэюз вя Щяъивятин сяси иля мя-зяли ящвалатлар данышмаьа. Орхан Гази бундан щядсиз дяряъя-дя зювг алыр, Шейх Кцштяринин ишиндян хошщалланыр, эцлцмсцнцр вя саьалыр. Одур ки, бу фярзиййянин тяряфдарлары Бурсаны Га-раэюз кюлэя театрынын илк йаранма мяскяни билирляр. Щятта Бур-сада Щяъивятля Гараэюзцн эцман едилян мязарлары да вар.

ХВЫЫ йцзилдян эялишмяйя башлайан Гараэюз сяняти ХВЫЫЫ ясрдя юз инкишафынын парлаг бир дюнямини йашайыр. Османлы Империйасынын пайтахты Истанбулда халгы севимли эюстярисиня чеврилян Гараэюз сонрадан Богарыстан, Румы-нийа, Йунаныстан, Ялъязаир, Тунис кими юлкяляря дя йайылыр вя щямин мямлякятлярин хяйалчылары тяряфиндян йерли ет-носларын дилляриндя ойнанылмаьа башлайыр.

2. Гараэюз кюлэя ойунунун техникасы, композисийасы вя персонажлары

Гараэюз кюлэя театрынын тамашалары аь пярдя архасында

ойнанылыр. Адятян бу пярдянин юлчцляри 1х1.20 м щцдудла-рында олур. Пярдя яксярян батист вя йа йунла ипяк гарышыьын-дан тохунулмуш хцсуси парчадан щазырланыр. Гараэюзчцляр бу пярдяни АЙНА адландырырлар. Пярдяни 4 бармаг галынлыьында пилтяси олуб зейтун йаьы иля ишлядилян лямпя вя йа ири эювдяли шамла ишыгландырырлар. Гараэюз театрынын пярдяси цзяриндя

274

эюрцнян шякилляря хяйалчылар ТЯСВИР дейирляр. Тясвирляр бир гайда олараг 35-40 см. юлчцляриндя хцсуси дяридян кясилир. Йумшаг вя еластик олдуьундан дявя дярисиня цстцнлцк вери-лир. Ъамыш вя йа иняк дярисиндян гараэюзчцляр аз-аз файдала-нырлар. Яввялъя дяри тямизлянир, ашыланыр, сонра ися мыхчаларла тарыма чякилир вя шяффафлашана гядяр гурудулур. Тясвирляр мящз беля дяридян дцзялдилир. Онлар дяридян кясилдикдян со-нра арха тяряфдян чох бюйцк усталыгла вя няфис шякилдя рянэ-лянир. Дяри о дяряъядя зяриф олур ки, ишыг дяридян сцзцлцб ахыр вя пярдя цзяриндя рянэли шякилляри эюрцкдцрцр. Тясвирлярин бойнунда, голунда хцсуси дяликляр ачылыр ки, хяйалчы бу дялик-лярдян тясвирляри щярякятя эятирмяк цчцн йарарланыр. Тясвир-ляр узунлуьу 60 см., бир уъу латын Й щярфи формасында сахла-нылмыш чубуг васитясиля пярдяйя йахынлашдырылыр вя ойнадылыр. Гараэюзчцляр буна хяйал аьаъы дейирляр.

Тцркляр кюлэя тамашаларыны идаря едян куклачыны га-раэюзчц вя йа хяйалчы адландырырлар. Тясвирляри ойнадан, онлары данышдыран, сясляндирян вя бцтювлцкдя ящвалаты нягл едян сянятчи гараэюзчцдцр. Щярчянд кюлэя тамашаларында хяйалчы щямишя юз кюмякчисиля бирэя ишляйир. Гараэюзчц-ляр юз кюмякчиляриня йардак дейиб чаьырырлар. Ойун зама-ны йардак гараэюзчцйя бир-бир тясвирляри верир, дяф чалыр, тяглидлярин мащнысыны охуйур. Гараэюз кюлэя театрында де-корлар йохдур, лакин мцяййян предметлярдян (онлары ялбя-ся дя адландырмаг дцзэцн сайылмаз) щяр щалда истифадя едилир. Гараэюз кюлэя театрында декорлары явяз едян бу предметляр щятта бязян дил ачыб даныша да билир. Тамашалар адятян ней вя дяфля мцшайят олунур. Пярдя цзяриндя щяр кюлэянин юз мяхсуси йери вар. Тамашачыйа мцнасибятдя Гараэюз саьда, Щяъивят ися солда дайаныр. Эцйа ки, бу он-

275

ларын евидир. Гараэюз кюлэя театрынын тамашалары щямишя импровиз, наьыл вя фантазийа топлусудур.

Гараэюз тамашасы 4 щиссядян ибарят бир кюлэя ойуну-дур. Хяйалчылар бунлара Эириш (пролог), Мущавере (Сюйле-ши, йяни диалог, сющбят), Фясил (мяълис, иш) вя Битиш (финал) дейирляр. Ойундан юнъя пярдя цзяриндя декор характерли предметлярин кюлэяси эюрцнцр. Чичяклярля долу сахсы эц-лдан, аьаъ, фявваряли чарщовуз, товуз гушу, гялйан бу сий-ащыда биринъи йерляри тутур. Ня вахт ки, тцтяк шян бир мусиги ифа едир, предметляр екрандан эютцрцлцр вя эюстяринин Эириш бюлцмц ойнанылыр.

Эиришдя Щяъивят юнъя бир мащны охуйур. Сонра “щай щакк” дейиб бир пярдя гязяли сюйляйир. Пярдя гязялиндя адятян дцнйанын фанилийиндян, инсан юмрцнцн ютярилийин-дян, адамларын мащиййятя, ъювщяря вара билмяйиб эюркя-мя, формайа алданмасындан данышылыр. Гязялдян сонра о, Аллаща, щюкмдара дуа едиб уъа танрыдан хащиш едир ки, бу эцн она баша дцшян, диггятли, ганаъаглы тамашачылар эюн-дярсин. Еля бу заман пярдянин саь тяряфиндян Гараэюз гяфил бир тярздя йумбаланыб екрана сычрайыр. Майаллаг ашаркян Гараэюз папаьыны итирир. Сейрчиляр онун кечялини эюрцб эцлцшцрляр. Гараэюз бундан аъыгланыр вя щирсляниб растына чыхан Щяъивяти дюйцр. Щяъивят гачыр, Гараэюзся тяк галыр. Онун аъыьы сойуйан кими Щяъивят гайыдыр.

Мящз бу андан да онлар арасында диалог башлайыр. Бу, артыг Мущавередир. Эениш контекстдя эютцрдцкдя бу сющ-бятин кюлэя тамашасынын сцжетиня щеч бир дяхли йохдур. Сюйлеши заманы Гараэюз Щяъивятля йалныз сюз эцляшдирир, савадлы бир адам олан Щяъивятин бцтцн дедиклярини тярсиня йозур, ону лаьа гойур, тянэя эятирир. Сон тядгигатлар Му-

276

щаверелярин сайынын 60-а йахын олдуьуну эюстярир. Муща-веренин давам мцддяти щеч вахт конкрет мцяййянляшди-рилмир: чцнки бу, щямишя гараэюзчцнцн фярди импровизляри вя сянятчи баъарыьы иля баьлыдыр. ХВЫЫЫ йцзилин тцрк сяййащы Евлийа Чялябинин вердийи мялумата эюря Мущавере чох заман бцтцн тамашаны явяз едя билярди. Щятта беля бир факт да вар ки, кечян ясрин хяйалчысы Щясянзадя сойадлы би-риси ахшамдан сящяряъян дцз 15 саат Мущавере ойнамыш, йалныз Гараэюзля Щяъивяти сясляндирмишдир.

Тамаша ися яслиндя Фясилдян башлайыр. Бурада артыг кюлэяляр арасында мцнасибятляр шябякяси йараныр вя инкишаф етдирилир. Гараэюз театрынын тамашалары мящз Фяслин харак-териня уйьун шякилдя адландырылыр.

Битиш, йяни финал заманы Гараэюз вя Щяъивят йенидян пярдя цзяриндя эюрцнцрляр. Гараэюз Щяъивяти тязядян дюйцр, Щяъивятся “сян пярдяни йандырдын, эедим аьамыза хябяр верим” дейиб екрандан чякилир. Гараэюз ися “сабащ ахшам, Щяъивят, эюр сянин башына ня ойун ачаъаьам” сюз-ляриля бичаря Щяъивяти щядяляйяряк ишыг алтындан чыхыр.

Гараэюз кюлэя театрынын юз хцсуси репертуары вар вя ону ики щиссяйя, ики група айырмаг мцмкцндцр:

• гары-гядим ойунлар, йяни классик пйесляр; онлара аиддир: • нев-иъад ойунлар, йяни мцасир пйесляр.

Биринъиляря аиддир: “Абдал Бекчи”, “Бахча”, “Чеш-мя”, “Гайыг”, “Мейханя”, “Ганлы НИэар”, “Фярщад вя Ширин”, “Бюйцк евлянмя”, “Щамам”, “Тащир вя Зющря”.

Нев-иъад ойунлар даьаръыьына ися “Баггал”, “Хянъяр-ли Щашым”, “Ясли вя Кярям”, “Лейли вя Мяънун”, “Ашиг-лик” кими пйесляр дахилдир. Бу пйеслярин мювзулары щямишя эцндялик мяишятля баьлыдыр. Гараэюз кюлэя театрында ян гямли сцжетляр беля юзцнцн комедийа вариантында зцщура

277

эялир. “Фярщад вя Ширин” буна эюзял мисал ола биляр. Щятта юлцмцн юзц беля кюлэя театрында эцлцш щядяфидир.

“Гараэюз” театрынын тядгигатчылары, ясасян дя, Ъ.Ъякоб бу кюлэя ойунунун персонажларыны 4 групда ъямляшдирирляр:

• Ясл персонажлар - Гараэюз, Щяъивят, Дузсуз Дяли Бя-кир, Беберущи, Чяляби;

• Диалект персонажлары - Яъям, Йящуди, Аь яряб, Зянъи яряб, Кцрт, Ермяни, Румлу, Зейбяк, Кайсерили, Кара-денизли, Кастомонлу;

• Хястя персонажлар - Тирйяки, Кякямя, Сярхош, Дяли; • Ушаглар вя гадынлар - Зяннляр, Гараэюзцн оьлу,

Щяъивятин оьлу. Гараэюз кюлэя театрында щяр бир персонажын конкрет бя-

дии сяъиййяси мювъуддур. Бу сяъиййяляр щеч вахт дяйишмир вя шаблон характери дашыйыр:

• Гараэюз кюлэя ойунларынын баш гящряманыдыр, йумру цзц, гара эюзляри вар, башы даздыр; халг арасындан чых-мыш садя, кобуд, амма сюзц, ямяли дцз, олдуьу кими эюрцнян бир адамдыр: диалектдя данышыр, Щяъивят, Чяля-би, Тирйяки кими савадлы шяхсляря эцлцр, онлары лаьа гой-ур, щяр йеря бурнуну сохур, бцтцн щадисялярин иштирак-чысы олур. Гараэюзцн мяшщур папаьы “ышкырлак” адла-ныр. Гараэюз дя Кечял Пящляван кими шорэюзцн, арвад-базын бирисидир. Яксярян о, тамашанын гадын персонаж-ларыны юзцня асанлыгла мяфтун едир.

• Щяъивят Гараэюзцн там яксидир, елм адамыдыр, мярифят вя нязакят сащибидир, сиври, гыврым саггалы вар, щяр щя-рякятини юнъядян юлчцб-бичян бир типдир, щяр кясин ха-рактериня уйьунлашыб она эюря данышыр.

• Чяляби кукла театрынын классик персонажыдыр, кцбар аиля-нин ъоъуьудур, охумуш, мцдрик бир кимсядир. Бабасын-дан галма мирасла доланар, шыг эейинмяйи, шеир оху-маьлы, эюзял данышмаьы севяр.

278

• Тирйяки бцтцн юмрцнц тирйяк чякмякля кечириб сющбятин ян ширин йериндя йатан бит типдир. Иши-эцъц щеч йохдур, кеф дцшкцнцдцр, кофе, тцтцн, нарэиля эюрдцкдя байылыр.

• Беберущи мящялля абдалыдыр, ня истяся сата биляр: ал-верчи кими бир шейдир; тез-тез данышыр, щяр иши гышгырыьа, баьыртыйа эятириб аьлар. “Алты кулач” (бармаглар ара-сындакя мясафя) ады иля дя таныныр.

• Дузсуз Дяли Бякир габадайыдыр, кобуд, иэид, юзцндян-разы бир типдир. Чох далашыр, физики эцъц тцкянмяздир.

• Зян вя йа зянняляр кюлэя театрынын гадын персонажла-рыдыр; даща доьрусу, онлара верилян яняняви аддыр.

• Яъям йа фарсдыр, йа азярбайъанлы: дювлятлидир, яйлян-мяйи севяр вя ону яйляндиряня чохлу пул пайлар. Ящди-ятиг алверчисидир: айрыъа таъирликля дя мяшьул ола биляр.

• Кцрт тцркъя кцрд анламына эялир, йа щамбаллыг еляйир, йа да эцдцкчцлцк; тцрк дилиндя пис данышыр.

• Румели персонажы яксярян “Щцсмен Аьа” кими таныныр, мцщаъирдир, пящляващлыьы юзцня пешя билир, Тракийа ши-вясиля данышыр.

• Кастомонлу Тцркийянин яйалятинин тямсилчисидир, ъцсся-лидир, “Щцммят дайы” вя йа “Щцммят Аьа” кими тя-гдим едилир. Щямишя ялиндя балта эязир, эирявя дцшян андаъа одун йармаьа башлайыр, пяртюв данышандыр.

• Йящуди инадъылын бирисидир, алверчи хисляти вар. Кющня-кцрцш шейляри йыьар, онун-бунун пулларыны хырдаламагла мяшьул олар.

• Яряб щям аь, щям дя гара рянэдя эюрцнтцйя эяля би-ляр: адятян йа ушаг олур, йа да гул. Бир гайда олараг хына, кофе вя пцстя сатыр.

• Карадянизли олмаг Тцркийядя еля Лаз олмаг демякдир. Лаз щарадаса Тцркийя лязэиси кими бир шейдир. Онун ялиндя щяр заман каманча олур, чох данышыр, бяркдян

279

данышыр вя гаршысындакына сющбят елямяйя аман вер-мяз. Тез синирлянир, тез дя сакитляшир.

• Кайсерили яксярян голунда йумурта сябятийля эязир. Баггалдыр, диалект персонажыдыр.

• Арнавут албандыр, габадайылыг етмяйи планлайыр, щирс-ляниб юзцндян чыхыр, амма сонуъда ращатланыб отурур, боза щазырлайар, эцдцкчцлцк йапар, баьбанлыг еляйяр.

Бцтювлцкдя бу сыраны чох узатмаг мцмкцндцр, нядян ки, щяр хяйалчы бу ойуна заман-заман юзцнцн кяшф етдийи персонажлары эятириб.

Яняняви олараг Гараэюз кюлэя театрынын тамашасы шярг мусигиси вя йахуд эюбяк рягсиля битир. Бу тамашалар щяля ХХ йцзилин яввялляриндя чайханаларда, кянд мейданларын-да, варлы евляриндя эюстярилирди. Лакин 1923-ъц илдя Мустафа Камал Ататцрк Гараэюз театрыны Тцркийядя рясми фярманла гадаьан еляйир. Бу гярар кюлэя ойунларынын Тцркийядя инки-шафына нюгтя гойур вя Гараэюзц музей експонатына чевирир. Инди Гараэюз тясвирляриндян ибарят зянэин бир коллексийа Ис-тамбулун Топгапы музейиндя сахланылыр. ХХ ясрин танынмыш хяйалчысы Хяйали Торун Чяляби сон йцзилин икинъи йарысында Гараэюз театрынын тамашаларынын йалныз сцннят тойларында ой-нанылдыьыны хябяр верир. Тцркийядя зорхана ойунлары, сирк сяняти, кукла тамашалары да эениш йайылмышды. Османлы тцркляри ипли куклалардан, гол-корчак ойуглардан, див кукла-лардан тамаша эюстярмяк цчцн йарарланмышлар. Лакин бун-лардан щеч бири дцнйа мядяниййяти мцстявисиндя Гараэюз кюлэя театры кими танынмамышдыр. Одур ки:

• 2009-ъу илдя Гараэюз ЙУНЕСКО тяряфиндян бяшяриййятин шифащи вя гейри-мадди ирсинин шедеврляри сийащысына дахил едилмишдир.

280

4. Суфилик вя театр: мювляви зикрляриндя театр елементляри

“Тясяввцф интеллект вя няфяся нязарятдир”.

Ябу Бякр яш-Шибли

Фырфыра, мювляви шейхляринин тябиринъя ися, дюнян дяр-

вишлярин сяма мяълисляри Ортаъаь мцсялман мядяниййяти-нин мюъцзя иля сярщядляшян, щейрятля сейр едилян мин бир наьыл эеъясиндян биридир, биръясидир. Сяма мяълисляринин Конйа (Тцркийя) шящяриндя ХЫЫЫ йцзилдян цзц бяри дцзянлянмясиня бахмайараг бу щадися бцтцн ислам дцнйасына мянсубдур вя яряб, фарс, тцрк мядяниййятляри-нин гярибя бир синтезини сярэиляйир. Дярвишляр мцсялман аляминин ян ифадяли, ян актив, ян космополит эязярэи фигур-ларыдыр. Ислам юлкяляринин инкишафы тарихи цчцн дярвишлярин интеллектуал, ямяли вя психофизики чабаларынын юнями сон дяряъя бюйцк олуб. Онларын Йахын вя Орта Шярг мядя-ниййяти шябякясиндяки гайдасыз, даьыныг маарифчы, мяня-ви-яхлаги, културоложи, дуйьусал вя рущсал фяалиййятинин ъювщяри сяма мяълисляриндя конкрет мякани образларда, пластик формаларда эцзэцлянир. Бязи шяргшцнаслар, хцсусиля Гярб тядгигатчылары фырфыра дярвишлярин сяма мяълислярини “айин рягси”, “спиритик консерт”, “мистик балет” адландыр-магла Шярг мядяниййятинин бу феноменал тязащцрцня Авропа инъясяняти тарихиндя адекват форма булмаьа чалыш-мышлар. Юзц дя мясялянин изащы, шярщиля баьлы онларын сеч-дикляри методоложи апарат, проблемя йанашма йюнц бу мцтяхяссислярин елми дефинисийаларына там бяраят газанды-рыр. Лакин, яфсус ки, бу мцяййянляшдирмялярин, тяйинлярин щамысы биртяряфлидир вя сяма мяълисляринин щцснцнц, тябия-

281

тини, поезийайа чеврилмиш пластикасынын йарашыьыны, ъазибяси-ни ифадя етмяйя габил дейил. Она эюря Ортачаь мцсялман мядяниййятинин бу щадисясини дюнян дярвишлярин сяма мяълисляри адландырмаг даща мягсядяйюнлцдцр. Щярчянд тцрклярин юзц буну “сяма тюряни”, йяни сяма мярасими, сяма айини, сяма ритуалы гисминдя гаврайырлар. Шцбщясиз, шярти шякилдя гябул едиляси бир тяйин. Амма разылашаг ки, щяр щяфтя тякрарланан локал бир олайдан мярасим, ритуал ол-мур. Диэяр тяряфдян ися “айин”, “мярасим” “ритуал” кими сюзлярин гапсадыьы мяналардан сосиал-иътимаи мякана бир-баша гапылар ачылыр. Мювляви зикрлярининся топлумсал дцнйа иля илишкиси чох аз. Бу зикрляр фярдля танры арасында эерчяк-ляшян цнсиййят гатларынын, бир нюв, бядии-визуал образыдыр. Бяс сяма тюряниня мяълис демяк ня гядяр ъаиз? Бунун цстцнлцйц нядя? Вя нийя мящз мяълис? Чцнки мяълис:

• мцсялман мядяниййятиндя мцтящяррик чярчивя функсийасы дашыйыб щяр щансы бир мювзуда кечирилян щяр щансы бир сющбя-ти “гуъмаьа”, ящатялямяйя, сащманламаьа гадирдир. Мяълис юзцнямяхсус каноник, тянзимляйиъи, театрал формадыр вя бир чярчивя, щашийя олмаг етибары иля сакрал вя урватсыз дцнйалар арасында ютцрцъц миссийасыны йериня йетирир.

Мящз Ортачаь Шярг мядяниййяти цчцн характерик олан беля театрал формаларын дахилиндя тамаша ъизэиляриля ъуьлаш-мыш дярвиш мярасимляринин композисийа елементляри ашкар-ланыб цзя чыхыр. Бцтцн суфи гардашлыгларына хас дярвиш зикр-ляриндя эцълц бир театраллыг, мистика иля гатышыг ойун еле-ментляри вар. Анъаг онларын щеч биринин композисийасы ся-ма мяълисляриля мцгайисяйя эялмяз.

Инди эюряк сяма ня демякдир? Бир сыра шяргшцнаслар дярвишлярин чохсайлы щярлянмялярдян ибарят рягсиня, даща доьрусу, онларын зикрляриня “сяма” дейирляр. Башгалары ися

282

бу сюзц зикрин иърасы вахты чалынан мусигиля илишикли щесаб едирляр. Беля ки, “сяма” сюзц ярябъя “гулаг асмаг”, “мцгяддяс мятни динлямяк” мяналарында анлашылыр. Щяр ики мцяййянляшдирмядя мянтигя вя щягигятя уйарлыг тап-маг мцмкцндцр. Лакин “сяма” щаггында Мювланянин фикри белядир: “Сяма юз варлыьынла мцбаризядир, гушларын ган тюкмядян апардыьы вурушдур, дюйцшдцр; рущун учу-шудур... Сяма сиррдир.”

Эюрцндцйц кими бурада бир гейри-мцяййянлик вар. Одур ки, сяманы мювляви мяълисляринин щяр щансы бир ком-позисийа елементиля ялагяляндирмяк дцзэцн дейил. Амма щягигят бу ки, СЯМА ашкар иля мцямманын, варла йохун, юляриля ябядинин, эерчякликля виртуаллыьын медиаторудур; ютцрцъцдцр, инсандан Аллаща доьру олан йолдур ки, бир тяк сясля кечилир. Мювляви гардашлыьынын коллектив зикрляриндя дя сяма инсанын рущи вязиййятинин билдириъисидир. Она эюря ся-ма юз ъисминдян айрылыб яршя говушана гядяр, вясл мяга-мына йетишяня гядяр узанан виртуал камилляшмя йолудур, инсан рущунун учушудур. Бу сябябдян дя мяълисин йалныз бцтюв композисийасыны СЯМА адландырмаг дцзэцндцр.

Сяма мювляви дярвишинин мераъыдыр. Сяма бир айаьы иля Шярият цзяриндя дайаныб о бири айаьы иля Тяригятин камиллик вадиляриндян дюня-дюня Щягигятя ъан атан дярвишин рущ “нярдиваны”дыр. “Сямайа эирдинми, ики дцнйадан да чыхыб эедирсян...” Мювланя дейир буну...

Беляликля, дюнян дярвишляр мяълисиндя сяма мягсяд вя васитя бирэялийини ифадя едир. Фырфыра дярвишлярин сяма мяълисляри, илк нювбядя, ХЫЫЫ ясрин дащи суфиси Мювланя Ъялаляддин Руминин Амалы, Ешги вя бцтцн юмрц бойу арадыьы Щягигятля баьлыдыр.

283

Мювляви гардашлыьынын зикрляри, йяни сяма мяълисляри щяр щяфтянин ъцмя ахшамындан ъцмяйя кечян эеъя мусиги ся-далары алтында эерчякляшярди. Ешг дюнян дярвишлярин сяма мяълисляринин тябияти, идейасы, фялсяфясидир. Бу, вящдят ял-вцъудун щармоник бирэялийиля ъуьлашмыш, варлыьын щяр бир тя-защцрцня доьру йюнялмиш платоник, Илащи Ешгдир. Бунун тяс-дигини Ъялаляддин Руминин юз дейимляриндя дя тапмаг мцмкцндцр: “Торпаг ешгля фялякляря йцксялир. Щязрят Мусанын танры иля данышдыьы Тур даьы ешгля рягся эялир”.

Лакин гейд етмяк лазымдыр ки, щяля Румийядяк бяшяри ешг идейасы мцсялман мядяниййятинин атмосфериндя дола-шырды. Ортачаь ислам мядяниййятинин ян нурлу сималарындан бири Фярид яд-Дин Яттар сюйляйирди ки, “ешг дярвишлярин ялин-дя ъяннятин ачарыдыр”. Истяр яряб шаиряси Рябиййянин мис-тик поезийасында, истярся дя бюйцк мцтясяввифляр Ябдцлгя-дир Эилани, Сейид Ящмяд Рцфаинин шяхсиййятляриля баьлы щекайятлярдя ЕШГ бир идейа кими апарыъы мювге тутур. Тя-бии ки, щекайятляри тарихи факт гисминдя гябул етмяк дцзэцн олмадыьы кими онлардакы щягигятдян дя гачмаг мцмкцн дейил. Хцсусиля, Шярг аляминдя. Нийя? Чцнки:

• мцсялман дцнйасында нягл етмя заманы тарихи фактла наьыл арасындакы фярг минимума ендирилир: щекайят тарихи факт, олмуш щадися кими, тарихи факт ися щекайят кими сюйлянилир. Мящз бязи тядгигатчылар да фырланьыъ щярякятлярдян ибарят зикрляри Мюв-ланя ятрафында ъямлянмиш чохсайлы рявайятлярля, онун Шямс яд-Дин Тябризиля олан яфсаняви мцнасибятляриля баьлайырлар. Диэяр шяргшцнасларса дюнян дярвишлярин сяма мяълисляриля гядим Мисир кащинляринин уйьун тярзли мистик рягсляри арасын-да эенетик ялагя эюрцрляр. Ялбяття, мцхтялиф щекайятляр, бян-зятмялярля илишкили поетик вя мараглы йозумлар ъялбедиъидир, лакин мцяййян нятиъяляр чыхармаг цчцн йетяринъя елми дейил.

284

Дюнян дярвишлярин сяма мяълисляри суфилярин тарихян фикся едилмиш психофизиоложи давраныш вя ряфтарыларнын ващид естетик системдя дцзцмлянмясидир, батини оланын силсиля щярякятляр шяклиндя мякана кючцрцлмяси, визуаллашмасы-дыр. Сяма мяълисляринин бцтюв композисийасы вя айрыъа эютцрцлмцш щяр бир структур елементи буну тясдиг едир.

Чцнки бцтцн суфиляр салик олуб йола чыхырлар, сцлук, йя-ни сяйащят еляйирляр; башга сюзля, шяриятдян кечиб тяригятя (анлайыш ЫХ ясря мясубдур) адлайырлар. 12 суфи гардашлыьы-нын щяр бириня аид тяригят йеддипиллялидир, йяни йедди мяга-м-дайанаъагдан ибарятдир ки, мцхтялиф вариасийаларда тя-защцр едя биляр:

• биринъи тювбядир; • икинъи вярадыр, йяни ещтийаткарлыгдыр, щалал вя щарамын бир-

бириндян фяргляндирилмясидир; • цчцнъц мягама зющд дейилир, илк икисинин мянтиги давамыдыр; • дюрдцнъц фягрдир: суфиляр фягри юз фяхрляри билирляр. • бешинъи сябр мягамыдыр: фягр сябр етмяйи юйрядир; • Алтынъы мягам тявяккцл мягамыдыр: бурада шяхси ирадя ар-

тыг сыфра енир вя щяр шейин тяк бир сябябкары кими Аллащ эютцрцлцр. Сябр тявяккцля эятириб чыхарыр.

• Йеддинъи мягам ися рида, йяни итаят адланыр: фяна/бяга итаят максимумудур...

Сямаханайа (сяма мяълисляринин кечирилдийи отаг) дахил олмамышдан юнъя дярвишляр дястямаз алырлар. Сонра мювляви гардашлыьында гябул едилмиш тярздя эейинирляр. Онларын эейим тярзиня Шямс Тябризинин юлцмц иля баьлы Мювланянин узун мцддят яйниндян чыхармадыьы щцзн пал-тарларынын эцълц тясири олмушдур.

ТЯННУРЯ (сюзцн мянасы бядянин нуру кими анлашылыр) дярвишлярин дцмаь рянэли, ики щиссядян ибарят алт палтарыдыр. Онун зянэ формалы ашаьы щиссяси, даща доьрусу, эениш ту-

285

ман ДЯСТЯЭЦЛ адланыр. Тяннурянин йухарысы щарадаса ъанлыьы хатырладыр. Ону сол тяряфдян тумана бяркидирляр, саьдан ися ачыг гойурлар. Тяннурянин беля бичими щярлян-мя заманы дярвишлярин алдыглары позанын гурулушуна хялял эятирмямякдян ютрцдцр. Аь рянэли тяннуря щям дя дяр-вишлярин кяфяня бцрцндцйцнц билдирир. Фырфыра дярвишляр бел-ляриня ялиф-лам формасында дюрд бармаг ениндя бир гуршаг да баьлайырлар. Бу, “ля илащя илляллащ” (“Аллащдан башга мябуд йохдур”) кялмясинин график эюрцнцшцнцн парчайа йансыдылмасыдыр.

Тяннурянин цстцндян дярвишляр гара рянэли хиргя (Ор-тачаь миниатцрляриндя хиргянин рянэи йашыл верилир) эейи-нирляр. Хиргя дярвишлярин гябриня ишарядир. Онларын башлары-на гойдуглары конусвари тцнд гящвяйи рянэли папагса сик-кя адланыр, бцтюв кечядян кясилир вя биткин формайа салы-ныр. Мювлявиляр ону юз гябирляриня башдашы билирляр. Авро-палы цчцн силиндр, конус шякилли папаг кими эюрцнян сиккя яслиндя “Йа Щязрят Мювланя” кялмясинин каллиграфик гу-рулушунун кечя папагда иникасыдыр. Хиргя, тяннуря, дястя-эцл, алтдан эейилян чахчур вя папаьын чякиси бирликдя еляй-ир 12 килограм ки, бу да юз-юзлцйцндя щям 12 суфи гардаш-лыьына, щям дя 12 бцръя бир ишаря кими йозула биляр.

Фырфыра дярвишлярин символик эейим тярзи щансы мяналары ифадя едир? Суфиликдя фяна (йохлуг, юлцм, щечляшмяк) тяри-гятин сонунъу дайанаъаьы, юзцнц тякмилляшдирмяйин, мяняви камиллийин зирвяси щесаб олунур. Мювланянин би-лэисиня эюря фяна сон дейилдир, башланьыъдыр, “шяб-е ярус”дур, той эеъясидир, танры иля вясл эеъясидир, ябядиййят астанасыдыр. Инсаны вясля йетирянся ешгдир. Она эюря дяр-вишлярин эейими ъисмани юлцмц, дцнйайа гаршы биэанялийи,

286

сяма ися фяна мягамындан сонра ешгля ъуша эялян рущун учушуну, Истякли иля вяслини, бяганы, йяни ябядилийи символ-лашдырыр. Мювланя дейир ки, той эеъясиндя биз юз фярг ниша-няляримизи итириб, “мян”лийимиздян азад олуб Аллащ ниша-нялярини эцзэц кими юзцмцздя гябул едярик, якс етдирярик. Севэи олмаса, “шяб-е ярус” мцмкцнсцз. Инсан севмяк вя севилмяк цчцн йарадылыб. Щярчянд Ъялаляддин Руми анладыр ки, бцтцн ешгляр илащи ешгя йалныз бир кюрпц...

Онда бяс дюнмяк нямяня? Мювляви билэисиня эюря дцнйада щяр шей, ъанлы вя ъансыз дюнмякдядир. Маддяни тяшкил едян атомлар даим дюняр; Йер кцряси щям юз оху, щям дя Эцняш ятрафында дюнцб дя фырланар; дамарлардакы ган дюнмякля щярякятини давам етдиряр, инсана щяйат ве-ряр. Беля ки, дюнмяк каинатын йараныш гануну...

Мювляви гардашлыьынын сяма мяълисляри дягиг вя сяли-гя иля ишлянмиш структура маликдир. Бу структур сяма мяълисляриндя Сюзцн, Рягсин вя Мусигинин щармоник вящдятини тямин едир.

Сяма мяълиси 9 парча-фрагмент (биринъидя 4, икинъи-дя 5), експозисийа вя финал дахил олмагла, 2 бюлцмдян ибарятдир:

Дярвишляр сямазянбашынын (“рягс устасы”) рящбярлийи иля сямави сядалар отаьына дахил олурлар. Бу, експозисийа-дыр, сяма мяълисинин 1-ъи фрагментидир.

Шейх, сяма мяълисляриндя ян щюрмятли шяхс, сямазян-лярин (ряггас дярвишлярин) архасынъа эялир. Дярвишяр бир-би-риня башла тязим едиб, бир-бирини гафанын фырланьыъ щярякятля-риля “саламлайыб” ъярэяйя дцзцлцрляр. Шейх, сямазянбашы, Ахчы Дядя (“ашпаз дядя”, йяни сяма мяълисляриндя иштирак етмяк цчцн дярвишляри “биширян”, щазырлайан, онлары мцхтя-

287

лиф сынаг мярщяляляриндян кечирян шяхс) аь сиккя гойдугла-рына эюря диэяр дярвишлярдян фярглянирляр. Дярвишляр арам йеришля гырмызы рянэя бойанмыш гоч дярисиня йахынлашырлар. Бу, Эцняшин символудур ки, она да фарсъа “Шямс” дейилир. “Тябриз” сюзц дя Эцняши билдирир. Демяли, сямазянлярин Эцняшин символуна тязими суфиликдя ишыг айини, Мювлявиляр-дя ися Шямс яд-Дин Тябризийя ещтирам щиссиля баьлыдыр.

Дярвишляр щярякятин ащястя ритмини сахламаг шяртиля юз йерляриня кечиб даиря бойунъа яйляширляр. Щафиз, Гураны язбяр сюйляйян шяхс, “Фатищя” сурясини вя “Раст” муьа-мы цстцндя дини мусиги формасында бястялянмиш “Нят-и Шяриф”и (сюзляри Румининдир) охуйур. Бу, биринъи бюлцмцн икинъи фрагментидир: мягсяди Мущаммяд Мус-тафаны, ону хялг елямиш Аллащы вя диэяр танры пейьямбяр-лярини юймякдир.

“Нят-и Шяриф” тамамланан кими тягсим, йяни ней им-прови башлайыр. Дярвишляр бу заман диз цстцндя отуруб “тянщалар сирдашы” нейин сясини динляйир вя эюзлярини га-пайыб йерляриндя ащястя йырьаланырлар. Бу, биринъи бюлцмцн цчцнъц фрагментидир: щяр шейя ъан верян илащи няфясин тямсилчисидир. Няфяссиз бцтцн ъанлылар ъансызлыьа мящкум.

Нейин наляси гуртаран андаъа дярвишляр ъялд бир щяря-кятля яллярини йеря вуруб гийамят эцнцня вя гыл кюрпцйя чатдыгларыны билдирирляр. Онлар айаьа галхыб шейхин ардынъа саат ягрябинин якси истигамятиндя даиря периметри бойунъа эязиширляр. Биринъи бюлцмцн дюрдцнъц фрагменти башланыр. 56/4 ритмик гялиби эюзлянилмяк шяртиля мювляви мусигисинин “пишроу” вя йа “пешрев” адланан эириш щиссяси чалыныр. Бу заман дярвишляр башларыны чевря ъызмаг шяртиля йавашъа щяр-лядя-щярлядя бир-бирини саламлайырлар. Беляликля, Сирр бир

288

дярвишдян диэяриня ютцрцлцр, сяма мяълисинин структуру олур. Гафанын чевря бойунъа щярякят етдирилмяси, яслиндя, “саламламаг” йох, суфисайаьы зикрдир. Зикр анмаг, йада салмаг, хатырламаг демякдир вя тялгин формулу сайылан “ля илащя илляллащ”дан ибарятдир. Бу, дил цчцн олан зикрдир. Дил аьызда дюнцр вя Аллащы аныр. Суфилик исламын езотерик аспекти олдуьу цчцн бурада ейщамла данышмаг, мянаны ишаря ха-рактери дашыйан бядии образла ифадя етмяк даща эцълцдцр. Суфиликдя зикр пассив медитасийанын актив гаршыдурумудур. Пассив медитасийа фикирдир, актив медитасийа - зикр.

Мювлявилярся дейир ки, Аллащы тякъя дилдя йох, гафа, ял-ляр вя айаглар васитясиля дя анмаг мцмкцндцр. Дярвишлярин дюнмяси еля мювляви зикрляри топлусунун шяклидир. Зикр за-маны гафа санки чевря сярщяди цзря щярлядилир. Гафа гарын нащиййяси истигамятиндян щярякятя эятирилдикдя “ля” кялмя-си, йухарыйа доьру галдырылдыгда “илащя” сюзц, сол чийня сары апарылдыгда ися “илля” дейилир. Сонунъу “ллащ” кялмясини гафанын цряйя доьру ендирилмяси билдирир. Бу зикр тцркъя “дюрд вуруш”, фарс дилиндя ися “дюрд зярбя” адландырылыр вя дярвишлярин сяма мяълисляриндя дцнйанын бцтцн яксликляри-нин, дюрд йюнцнцн ешгля ъошан рущун екстатик атмосфериндя бирляшиб вящдятя эялмясиня ишаря едир. Мювланянин “биз бирляшдирмяк цчцн эялдик, айырмаг цчцн йох” дейими дя бу фикри тясдигляйир. Суфисайаьы зикр шяриятя ясасланан им-провиздир. Еля импровиздир ки, сонрадан каноник формайа чеврилиб дярвишлярин сяма мяълисляринин композисийасынын башлыъа конструктив елементи кими юзцнц бцрузя верир. Тя-садцфи дейилдир ки, инэилис тядгигатчысы Ира Фредляндер дяр-вишлярин даиря бойу зикрини “ъанлы мандала” (буддизмя баьлы мифлярдя дцнйа модели) адландырыр.

289

Сяма мяълисляринин бу фрагментиня, йяни биринъи бюлмцн дюрдцнъц щиссясиня Мукабеле, дярвишлярин даиря периметриля эязишмясиня ися “щалга” дейилир. Бу эязишмя цч дяфя тякрар олунур вя Руминин бюйцк оьлунун шяряфиня “Дювр-и Султан Вяляд” вя йа “Дювр-и Кябир” адланыр. Бу-рада щалга планетлярин сонсуз кящкяшанда ъыздыьы ябяди щярякят йолунун, ябяди дюнцшцнцн символудур, дцнйада мювъуд олан шякил вя сурятлярин бир-бириня саламыдыр.

Щалга цч дяфя тякрарландыгдан сонра шейх юз йериня кечир. Бурадан сямазянляр вя мусигичиляр айдын эюрцнцр. Дярвишляр чевикъясиня хиргяляри яйинляриндян чыхарыб юпцр вя йеря атырлар. Ахчы Дядя вя сямазянбашы бу хилгяляри йыьыб бир кянара гойурлар. Тяк бир тяннурядя галмыш дяр-вишляр яллярини чарпазлашдырыб чийинляриндян тутурлар вя Шей-хин щцзуруна аддымлайырлар. Синядя чарпазланмыш голлар “ялиф-лам”дыр, “ля илащя илляллащ”ын каллиграфик ишарясидир. Бу заман сямазянбашы Шейхин ялиндян юпцб онун беш ад-дымлыьында дайаныр вя бурадан рягся рящбярлик едир. Диэяр дярвишляр дя онун кими давраныб юз йерляриня кечирляр.

Беляликля, дюрдцнъц щисся-фрагмент вя бцтювлцкдя, биринъи бюлцм гуртарыр. Ханяэащ сцкуту сямави сядалар отаьында бир анлыьа бяргярар олур. Рягс устасынын вя йа Шейхин аь башмаьынын хиргя ятяйинин алтындан эюрцнмяси дюрд саламдан ибарят вя финалдан ибарят икинъи бюлцмцн башланмасы цчцн шярти сигналдыр.

Икинъи бюлцм дюрд салам вя финалдан ибарятдир. Бу дюрд салам сяма мяълисиндя щям дя дюрд вуруш демяк-дир, юз-юзцнля вуруш демякдир ки, онун да мцтляг изащыны вермяк эярякир.

290

Дюнян дярвишлярин эизли сахладыглары бир билэи, бир ъцмля, бир сирр вар ки, онун да мцяллифи Мювланядир. Ярябъя бу сирр, башга сюзля десяк, мювляви паролу беля сяслянир: “УД-РУБ ЯЛ-КЯЛБЯ ВА ЙАТА’ЯДДАБУ ЯЛ-ФАЩДУ”. Тяръ-цмядя мянасы будур: “Кюпяйи вуранда аслан ядяб юйря-нир”. Дцздцр, ярябъядян чевиряндя “вурмаг” мясдяринин йериня “тянбещ елямяк” мясдяри ишлядился, ъцмля Азяр-байъан тцркъясиндя даща бядии алынар. Амма “вурмаг” мясдяри мювлявилярин коллектив зикрляринин контекстиня, мювляви давранышынын семантик чянбяриня там уйьундур вя мянанын дягиглийини йцздя йцз тямин едир.

Беля ки, “Кюпяйи вуранда аслан ядяб юйрянир” ъцмляси мювлявилярин фялсяфи парадигмасында башга бир мянаны да юзцндя шифрялямяк пластикасына йийялянир вя езотерик парола чеврилир. Ярябъя “кялбун” ит, кюпяк демякдир, “фащдун” - аслан. Лакин “кялбун” сюзцнц “ьаф”ла йазанда “ьалбун” кими охунур вя “кюпяк” дюнцб “гялб, цряк” олур...

“Фащдун” сюзцнц ися “фащидун” шяклиндя тягдим едян-дя “аслан”ы йох, диггятсизи, сящлянкары билдирир. Бу заман ъцмлянин мянасы бцтювлцкдя дяйишир: “Гялби вуранда (“гялби вурмаг” суфи тямринидир) диггятсиз ядяб юйря-нир”. Яэяр гялб вурулурса, чырпылырса, дюйцлцрся, бу, няйя эюря, кимя эюря баш верир? Диггятсиз кимдир, йохса нядир? Гялби (цряйи) дя вурмаг олармы? Диггятсиз идракдыр, диг-гятсиз щям дя “мян”дир: чцнки эюрцнтцляря алданыб, юзц иля ашыры мяшьул олуб мащиййятя вармайа билир. Гялб кюпяк кими гачыр, ишляйир, шцур ися йухарыда дайаныб бир аслан гис-миндя щяр шейи изляйир, мцшащидя еляйир, щяр шейя эюз гой-ур: амма олур ки, щярдян диггяти йайыныр, мцрэцляйя билир.

291

Сяма заманы ися эярякдир ки, диггят Ондан йайынма-сын. Диггят Ондан йайынмасын дейя, эярякдир ки, щяр шейи тярк еляйясян, бейнин, дуйьуларын, гаврайышын щеч ня иля мяшьул олмасын. Она эюря Мювланя сяма цчцн “дюрд ву-руш” вя йа “дюрд зярбя” принсипини актуаллашдырыр. Бу “дюрд вуруш” вя йа “дюрд зярбя” щарадаса сяманын ъювщяридир. Чцнки Мювланя дейир ки, сяма юз-юзцнля дюйцшдцр, юз-юзцнля мцщарибя-мцбаризя кими бир шейдир, еля бир мцщари-бядир ки, орада ган ахыдылмыр, щеч ким дя йара алмыр. Дюрд зярбя дярвиши медитасиона йюнляндиририр, Она доьру, Аллаща доьру йюнляндирир, Щягигятя доьру йюнляндирир. Бу дюрд зярбя айырыр вя айылдыр ки, тязядян “вящдят ял-вцъуд”да бирляшясян.

Бу дюрд салам, дюрд вуруш Нягшибяндиййя гардашлыьы-нын фялсяфи парадигмасында инсан мювъудлуьунун дюрд мяняви яхлаги принсипиня уйьундур: тярки-дцнйа, тярки-ц-гба, тярки-мян, тярки-тярк.

• Гялбя дяйян биринъи зярбя “тярки-дцнйа” ямридир; йяни дцнйадан гуртул, фани дцнйанын мцвяггяти йарашыьына, ал-дадыъы дадларына уйма, щеч няйя баьланма; баьланма ки, щеч ня сянин дейил, щяр шей кечиб эедир.

• Гялбя дяйян икинъи зярбя диггятсизи “тярки-цгба” билэисиня тяряф истигамятляндирир. Цгба ахиряти, о бири дцнйаны ейщам-лашдыран бир сюздцр. Бу да о демякдир ки, ахирят эцнцнцн хофундан азад ол: хофдан азад оланда, бцтцн няфсляр, истяк-ляр, баьлар юз-юзцня бир-бир чцрцйцб тюкцлцр. Дярвиш тя-вяккцл идейасынын сон щяддиня чатыр бурада: бу дцнйа да, о дцнйа да Аллащдандыр. О дцнйа да, бу дцнйа да няфс цчцн бир тялядир, ябяди алданышын ики шяклидир, Мцтляг щягигятя доьру йолун, камиллик йолунун бир сынаьыдыр, тяригятин сынаьы-дыр. Сян бу дцнйаны бурахыб о дцнйа цчцн йашайанда няфси-ни Ахирятя салырсан, Ахирят цчцн йашайырсан, Ахиряти “фикс идейа” гисминдя юзцня мягсяд эютцрцрсян. Она эюря дя

292

“тярки-цгба” камиллик йолчулуьунда чох юнямли бир мягам-дыр. Ахирят тярки горху тяркидир.

• Тярки-дцнйа, тярки-цгба эерчякляшдися, йердя даща ня гал-ды? Ялбяття ки, тярки-мян. Чцнки “Мян”ин юзц бир дцнйа-дыр; щятта бир дцнйа мяркязидир ки, няфсин, ирадянин цзярин-дя яйляшир вя щяр шей онун ятрафында фырланыр. Няфс ися щя-мишя “мян”ля бирэядир: онлар бир-бириндян айрылмазлар. Няфс “мян”дяндир, “мян” - няфсдян. Дцнйанын эюзяллийи-ня ашиг олуб дцнйадан икиялли йапышан “мян”ин няфсидир. Она эюря дя цчцнъц зярбя, цчцнъц вуруш “тярки-мян” идейасыны диггятсизя хатырладыр. “Мян”дян гуртуланда бцтцн фярг нишаняляри итир, няфс юлцр, щяр ъцр асылылыг сыфра енир вя бу сыфыр артыг Онун эцзэцсц олур.

• “Тярки-тярк” щяр бир тяркин ящямиййятсизлик вя нисбилик билди-риъисидир; тярки тярэитмяк ки, бурада дярвиш сяманын сон мягсядиня чатыр вя Аллаща говушур, щечлик ичиндя итиб-батыр: фяна тярк едилмир; чцнки фянада бягасан, йяни ябядисян, йя-ни щяр шей Аллащдыр: ичяри дя, дышары да, фяна да, бяга да, дцнйа да, Ахирят дя, “мян” дя вя онларын тярки дя. Аллащын тярки мцмкцнсцз: тярк бурда тцкянир. Мювляви дярвишляринин сяма мяълисляриндя бу щям дя дюрд саламдыр, еля бир салам ки, онларын эерчякляшдийи мягамда мювляви сирри бир дярвиш-дян диэяриня ютцрцлцр. Дцнйалардан дцнйалара салам кюрпцдцр: щяр бир саламда тярк вар, щяр бир тяркдя - салам!

Биринъи саламын мянасы. Тярки-дцнйа: инсан билэисий-ля щягигятин айдынлыьына чатыр, Аллащы вя юзцнцн Она бир гул олдуьуну анлайыр вя бу дцнйадан гуртулмаг цчцн дюнцр. Бу вахт дц-йек ритминдя “Дюври Ряван” ады верил-миш мелодик мусиги чалыныр. Дярвишляр арамла дюнцб фырлан-маьа башлайырлар. Фырланма мягамында синя, цряк на-щиййяси эюйляря паралел олмалыдыр. Она эюря дя голлар йана ачылыр, баш ися чийня доьру 250-лик буъаг йарадаъаг гядяр яйилир. Тягрибян Йер охунун яйрилийи дя бу гядярди - 230. Сямазянин азаъыг йухары тушланмыш ачыг саь яли Аллащын,

293

эюйлярин мярщямятини, хейр-дуасыны, барякясини санки овуъ ичиня топлайыр. Сол ялин дюшямяйя перпендикулйар олан бармаглары ися бу хейир-дуаны ашаьы дцнйайа ютцрцр. Беля позада дярвишлярин бядяни сакрал вя урватсыз дцнйа-лар арасында медиатор ролуну ифа едир. Фырфыра дярвишлярин ся-ма заманы щярякятляринин гурулушу суфиликдя айаг зикриня уйардыр. Айаг зикри мювлявилярдя батиндя хатырланан “Исми Ъялал”ын (танрынын ады) защирдя, мяканда йарадылан конфи-гурасийасыдыр. Бу зикр саьдан сола доьру йериня йетирилир. Сямазян сол айаьыны эери чякиб тязядян сола дюнцр вя бе-ляликля, сямахана бойу фырлана-фырлана эязишир.

Зикр вяъдин астанасыдыр, вяъдя чатмаьын йолудур. Су-филикдя щал дярвишин Аллащ Ешгиля ялагядар ани, ютяри овгат йашантыларыдыр. Бу йашантылары адлайа-адлайа, щалдан щала дцшя-дцшя дярвиш рущун алилийиня булушур. Щал мягамдан фяргли саликин ъящдиндян асылы олмайан бир шейдир вя Аллащ мярщямятидир, Аллащ лцтфцдцр. “Щал” дейилян овгат йашан-тылары тягрибян бу сайаг тясниф олунур:

• Кцрб - гям, кядяр, гцсся, гайьы, йахынлыг: еля бир щалдыр ки, Аллащын йахынлыьында дайаныб санки онун бахышларыны цзярин-дя щисс еляйирсян;

• Мящяббят - Аллаща гаршы щярарятли севэи дальасы; • Хоф - Аллащ гаршысында юз боръуну азаъыг да олса йериня йети-

ря билмямяк горхусу;

Сяма ися вяъдин зирвясидир, вяъдя эялиб байылмаг, юзцнц унудуб Истяклинин вцсалына йетишмякдир.

Икинъи саламын мянасы. Тярки-цгба: бу салам заманы дярвиш Аллащын йаратдыгларында тязащцр едян илащи язямя-тин мцшащидясиня гапылыр, Аллащын бюйцклцйцня вя гцдряти-ня щейран олуб щейранлыгла даща чевикъясиня дюнцр вя ахирят дцнйасыны да тярк едир. Зикр эцъляндикъя дярвишлярин

294

фырланма сцряти дя артыр. Мелодийаларын ритмик структуру ар-дыъыл олараг дяйишир, дц-йек 9/8 юлчцсцндя ифа олунан “Ев-фер”ля явязлянир.

Саламдан салама кечид кцдцм (тцрк зярб аляти) ся-сийля мцшайят едилир вя бу сяс дярвишин рущ “нярдиван”ын-да мяртябядян мяртябяйя йцксялишини вя Аллащын “КУН” (ОЛ) ямрини символлашдырыр.

Цчцнъц саламын мянасы. Тярки-мян: бу салам билди-рир ки, артыг щейранлыг дуйьусу ешгя чеврилмишдир; йяни бу мягам вцсал мягамыдыр, севэидя йох олмаг, юз нишаняля-рини итирмяк, Севэилинин нишанялярини гябул етмяк мягамы-дыр. Бурада дярвишлярин фырланма темпи юзцнцн ян йцксяк нюгтясиня чатыр. Одур ки, мусиги композисийасы ики щиссяйя айрылыр: юнъя сазяндяляр 24/8 ритмик гялибинин юлчцлярини эюзляйирляр. Дярвишляр ара вермядян дюнцрляр. 6/8 ритмик гялибиндя ифа едилян беъид “Йцрцк сямаи” ешидиляндя цчцнъц саламын икинъи щиссяси башлайыр. Дюнмяляр сцрятля-нир вя тезляшир. Сямазянляр инди даиря бойунъа дцзцлцб арамсыз шякилдя щярлянян ири, аь фырфыралары хатырладырлар. Дярвишлярин тяннуряляри бу заман щава иля долуб шишир вя аь йелкянляря бянзяйир. Еля йелкянляря бянзяйир ки, санки бу дягигя щярляниб-щярляниб сямайа галхаъагдыр. Сяма-ханада бир-бириля кясишян кичик вя бюйцк даиряляр ямяля эялир. Кянардан бахдыгда санки мадди ясасы олмайан, ся-мави тясвиря малик табло алыныр. Дярвишляр дайанмадан фыр-ланырлар, Й.Е.Бертелсин бянзятмясиня эюря;

• саатын кичик ягряби кими фырланырлар; фырланырлар ки, мянзил башына тез чатсынлар: щямин мянзиля ки, орада заман вя мякан дуйьусу итир, эерчяклик вя тяхяййцл, йуху вя щяйат арасындакы сярщяд арадан эютцрцлцр, ябядиййятля ан бир-би-риня бярабяр тутулур, инсан танры кимиламякан олур. Эет-

295

дикъя дярвишлярин фырланма сцряти о гядяр артыр ки, щярякят-ля статика арасындакы защири фярг санки йоха чыхыр. Еля бил ки, щярлянян дярвишин позасы ябядиййятин йеэаня вя тякраро-лунмаз фотошяклидир.

Бу фотошякля санки галактиканын спиралвари формасы вя дцнйа бурульаны йансыйыб. Цчцнъц саламын сонуна йахын 10/8 ритмик гялибиндя сяслянян Ахсаг сямаи чалыныр вя дюнмяляр эетдикъя йавашыйыр.

Дюрдцнъц саламын мянасы. Тярки-тярк: бу салам ся-мазянлярин мяняви йолчулуьунун, мераъынын тамамлан-дыьыны, дярвишлярин ябядиййятя дюнцшцнц билдирир. Дюр-дцнъц саламда йашанан бу щалятя суфиликдя “фянафиллащ”, буддизмдя ися “нирвана” дейирляр. Йенидян Евфер чалы-ныр. 8/6 ритмик юлчцлц мусиги парчасы заманы екстаза дцшянляр инди бцтцн фикирлярини батинляриндя ъямляшдирирляр. Еля тяяссцрат йараныр ки, эцйа дярвишляр йерин ъазибясиндян гуртулуб гаранлыг фяза ичиндя аь тяннуряляриля фырланырлар. Инструментал мусиги гуртардыгдан сонра тягсим бир даща сямахана фязасына щаким кясилир.

Бу, артыг сяма мяълисинин доггузунъу фрагментидир. Финалдыр. Щафиз авазла Гурандан парчалар сюйляйир. Ынди Шейхин нювбясидир. О, Щу кялмяси иля битян Эцлбянэ адлы дини дуаны охудугдан сонра рягс устасы иля бащям сямаха-нанын ортасында фырланмаьа башлайыр. Инструментал мусиги юнъя пишроу, сонра ися Йцрцк сямаидян щиссяляр сяслянди-рир. Бурада Шейх Эцняши, сямазянбашы ися Айы символлаш-дырыр. Беляликля, сяма мяълисляринин композисийасында фя-за ъисмляринин щярякятинин ъанлы шякли алыныр. Эцняшля Ай, эеъя иля эцндцз Шейхля сямазянбашынын тимсалында йерля-рини нювбя иля бир-бириляриня вериб фырланырлар. Ятраф сакитлик-дир. Йалныз Аллащ сюзцнцн гысалдылмыш явязляйиъиси олан

296

Щу... нидасынын сцрякли пычылтысы ешидилир. Дярвишялр эерчяк варлыьа лагейдлик билдирян цз ифадясиля сямахананы бир-бир тярк едирляр. Инди онлар тамам башга бир дцнйайа мянсуб-дурлар. БУ ДЦНЙА МЦТЛЯГ ЭЮЗЯЛЛИК ВЯ ИЛАЩИ КА-МИЛЛИК ДЦНЙАСЫДЫР. Бир аздан Щува (Одур) вя Щу (О) пычылтылары да ешидилмяз олур. Ябяди сцкут сямахана-нын йеэаня сащибиня чеврилир. Финалда щафизин сяси йенидян ешидилир вя о, “Фатищя” сурясини охумагла сяма мяълисинин сона йетдийини бяйан едир.

Дюнян дярвишляри мцшаийят едян мусигичиляр дястяси дя мювляви эейиминдя олурлар. Бу групун ясас апарыъы аля-ти Мювланянин “тянщалар сирдашы” адландырдыьы нейдир. Дястядя нейлярдян ялавя рцбаб, кцдцм, гавал да мцщцм йер тутур.

Эюрцндцйц кими сяма мяълисляринин композисийасы чох садядир вя ади, арамсыз щярлянмялярдян ибарятдир. Анъаг еля илк бахышдан садя вя ади тясир баьышлайан бу щя-рякятляри йериня йетирмяк цчцн дярвишляр Ахчы Дядянин рящбярлийи алтында узун сцрян аскетик тялим-мяшг просеси кечирдиляр. Щяр шей ханяэащда мцщибин 3 эцнлцк тяъридин-дян, аълыьындан, сачынын гырхдырылмасындан, щамамланма-сындан вя чилля тяннуряси эейинмясиндян башлайырды. Бу, ондан ютрц иди ки, дярвишляр мяняви тямизлийя, сафлыьа чат-сынлар вя фырланьыъ щярякятлярин идеал иърасына наил олсунлар.

Дярвишляр Мювляви ханяэащында яввялинъи 3 эцндян ялавя 1001 эцн мцддятиня сыьышан сынаьа чякилирдиляр. Бу сынаг чилля адланырды. 1001 эцнлцк чилля 25х40 цстяэял 1 принсипи цзря гурулурду. Мцщибляр 25 дяфя 40 эцн ярзиндя мцхтялиф сащялярдя физики ямякля мяшьул олмалы, дилянмя-ли вя дини биликлярини артырыб, зикр практикасыны мянимсямя-

297

лийдиляр. Бунун цчцн Дядяляр “мых вя гамыш”дан истифадя едирдиляр. Дюрдкцнъ бир тахта парчасы эютцрцлцрдц, онун мяркязиня вя кянарларына мыхлар чалышырды. Щяр мцбтяди-нин беля бир тахтасы олурду. Мцбтяди тахтанын цстцня чыхыр-ды. “Диряк” адланан сол айаьынын баш вя икинъи бармаьы иля мыхы тутурду вя “тякяр” адланан саь айаьы иля юзцня тякан вериб мых ятрафында сола дюнцрдц. Яэяр давраныш партитура-сыны мцбтяди позурдуса, мыхлар онун айаьына батырды. Мых-ларын сиври уъу мяхсуси щамарландыьындан зядя мцбтядини бир еля дя инъитмирди. Зикр заманы дцзэцн иъра едилмяйян щярякятя эюря мцбтяди йцнэлъя гамыш зярбясиля ъязалан-дырылырды. Ахырынъы бир эцн ися сямаханада дцзялдилян имта-щана верилирди. Бу заман мцбтяди тахта парчасына йахынла-шырды, сол дирсяйи сол дизиня тохунмаг шяртиля дизи цзтя яй-ляширди, яйилиб тахтаны вя мыхы юпцрдц, бир чимдик дуз эютцрцб мыхы дузла бярк-бярк силирди, тахтанын цстцня ад-дымлайырды, сол айаьынын бармаглары иля мыхы тутурду, саь айаьыны сол айаьынын цстцндян ашырырды, башыны сола чевирриб бир “Ейваллащ” дейирди. Яэяр Дядяляр сынаьы мягбул сайырдыларса, мцбтяди сямазян олурду.

Дюнян дярвишлярин сяма мяълисляри Ортачаь мцсял-ман мядяниййятинин виртуал мераъ театрыдыр, символик те-атрыдыр, шярти театрыдыр. Щяля ХЫЫЫ ясрдя Руми йазырды: “Иба-дят формайа, сясля ифадяйя вя физики эерчяклийя маликдир. Ня ки сюзля ялагялидир, онун физики еквиваленти мювъуд-дур: щяр бир фикря мцяййян ямял уйьун эялир”. Биоме-ханика ганунларына ясасланан бу зикр театрынын, вяъд театры-нын садя композисийасы чярчивясиндя поезийа, мусиги, рягс, натиглик сяняти, щятта каллиграфийа беля ващид бир инки-шаф хятти ятрафында йцксяк эюзяллик вя юлчц дуйьусу иля

298

синтез олунур. Ващид инкишаф хяттинин, конкрет мягсядин, театрал образлылыьын, дягиг ритмик структурун, эцълц синтезин мювъудлуьу сяма мяълислярини театр тамашалары иля гощум-лашдырыр. Шярг театрынын апарыъы принсипляриня сюйкянян мис-тик-дини пафослу сяма мяълисляринин структур елементлярин-дя, онларын ард-арда дцзцлмя мцнасибятляриндя Орта ясрляр мцсялман мядяниййяти цчцн характерик дцнйа моделинин, суфи космогонийасынын график схемини эюрмяк мцмкцндцр. Бу мяълислярин дини тяфяккцрля сых ялагясиня бахмайараг онлар Орта йцзиллярин демократик характерли мядяниййят щадисяси олуб ясас етибары иля шящяр ящалисинин, сяняткар тябягясинин овгатыны якс етдирмишдир. Щятта Мюв-ланянин вахтында сямаханаларда гадын зикрляри дя кечирил-мишдир. Яксяр щалларда сяма мяълисляри боллу йемяк-ич-мякля дя мцшайят олунмушдур.

• 2005-ъи илдя мювляви дярвишляринин сяма мяълиси, рягс-зикр-

ляри ЙУНЕСКО тяряфиндян бяшяриййятин шифащи вя гейри-мадди ирсинин шедеврляри сийащысына дахил едилиб.

299

VII FƏSİL

ƏRƏB TEATRI

1.Ərəb ölkələrində misteriya teatrı

və “Xəyal əz-zill” kölgə oyunu

Яряб яняняви театрынын тязащцр формаларынын якся-риййяти фарс вя тцрк яняняви театрынын формалары иля бир чох щалларда идентикдир. Фярг йалныз адлар мцхтялифлийиндя вя онларын тяляффцзцндядир. Наьылчылара, шябищ тамашаларына, кукла вя кюлэя ойунларына истяр, Мисирдя, истяр, Ливанда, истярся дя, Сурийада раст эялмяк мцмкцндцр. Бир чох Шярг юлкяляриндя олдуьу кими яряб дцнйасында да авропа-типли театрын тарихи ХЫХ йцзилдян башлайыр. Она эюря дя бу фясилдя йалныз яряб дцнйасы цчцн сяъиййяви театр щадисяля-риндян сющбят ачылаъаг.

Мисир мядяниййятинин ян гядим дюврц м.ю. ХХХЫЫ-Х-ХЫВ йцзилляр мясафясиндя эялишир ки, Мисир ещрамларынын иншасы да мящз бу мярщялянин мядяни артефактыдыр. Онла-рын юзцнц мистерийа эюстяриляри кими таныдан театры да еля бу дюнямин мящсулур. Гядим Мисир ядябиййатында “Ещ-рам мятнляти”, юйцднамя вя щимнлярдян савайы мцяййян драм ясярляри дя мювъуд иди ки, онларын ясасында мистерийа тамашалары щазырланырды. Тябии ки, бу мистерийа тамашалары-нын мятнляри гядим Мисир мифляриня сюйкянирди.

300

Мцщцм театраллашдырылмыш эюстяриляр Осирисля ялагядар мистерийалар иди. Бу мистерийаларда Осирисин башына эятирил-миш фаъияви олай ишыгландырылырды.

• МИФ. Осирис Мисир пантеонунда юлцляр сялтянятинин щюкмда-рыдыр, тябият гцввялярини идаря едян танрыдыр. Гядим философла-рын дедикляриня эюря Осирис Ра, Шу, Щеба кими танрылардан сонра дюрдцнъцддцр: Йер танрысы Щеба иля сяма илащяси Ну-тун оьлудур. Онун баъысы иля издиваъындан танры Щор дцнйайа эялир. Юз шащлыьы заманын Осирис щаннибаллыьы гадаьан етди, инсанлары ъащилликдян гуртарды, онлара якинчилийи юйрятди: ъа-маат торпаьы якиб беъярди, цзцм йетишдирди, чахыр дцзялтди, буьда бичди, ун еляди, чюряк биширди. Мящз Осирисин сайясин-дя инсанлар мис, гызыл ялдя етмяк, хястяляри саьалтмаг, евляр тикиб шящярляр салмаг цсулундан хябярдар олдулар. Осирисин гардашы Сет бундан пахылланды, онун варидатына йийялянмяк идайасы иля алышды. Щийляэяр Сет бир эцн гонаглыьа юзц иля бя-рабяр бащалы даш-гашларла бязядилмиш гызыл бир саркофаг эяти-риб деди ки, бу саркофаг кимин бой, яндам юлчцляриня уйьун эялся, о адама щядиййя едиляъяк. Саркофаг юнъядян Осирисин юлчцляриня уйьун дцзялдилмишди. Она эюря Осирис саркофаг-табутун ичиня узанан кими Сет онун гапаьыны ъялд баьлайыб аьзыны гурьушунлады: Осириси табут гарышыг Нил чайына туллады-лар.

• МИСТЕРИЙА. Мисирлиляр Осириси о гядяр севирдиляр ки, онун щяйатынын мистерийаларындан тамашалар гурмаьа башладылар. Осирисин доьумундан юлцмцня кими бцтцн мягамлары гядим мисирлиляр театрал эюстяриляря чевирдиляр. Онлар няинки Осирис-ля, щям дя Исида иля, Щорла баьлы ящвалатлары да мистерийа гисминдя тягдим етмяйя алышдылар.

Сонрадан тарихин мцряккяб доланбаъларында кащинлярин вя щятта фиронларын ойнадыглары мистерийа тамашалары щараса йох олуб эедир вя бу бахымдан Мисирин театр тарихиндя ис-лам дюняминядяк санки бир бошлуг йашаныр. Мисирин Хяйал яз-зилл кюлэя театры тцрк Гараэюзцндян дюрд яср юнъя, ща-радаса ХЫЫ йцзилдя дцнйайа эялмишдир. Сялащяддин Яййу-

301

бинин щакимиййяти заманында формалашмыш бу кюлэя ойу-нуну Гараэюзцн бюйцк гардашы щесаб еляйирляр. Гурулуш вя техника бахымындан щяр ики театр арасында, демяк олар ки, фярг йохдур. Щярчянд бирбаша Хяйал яз-зилл кюлэя теат-рынын мювъудлуг тарихиля баьлы архив материаллары Гараэюзя нисбятян даща мютябярдир. Иш бу ки, 1909-ъу илдя алман тядгигатчысы Паул Кале Мисирин Мекуале кяндиндя Хяйал яз-зилл театрынын 500 ил йашы олан тясвирлярини вя “Искяндя-риййя майакы” адлы тамашанын мятнини тапмышдыр. Тясвирля-рин бязиляринин цстцндя эюрцнян мямлцк турьаларына (эерб-ляриня) дярилярдяки щисин тяркибиня ясасланан Паул Кале онларын тарихини тягрибян 1350-ъи илля мцяййянляшдирмишди. Беля ки, Искяндяриййя майакы йеня дя тягрибян 1326-1349-ъу илляр арасында даьыдылмышдыр. Мяшщур ислам тарих-чиси Ибн Батута ися бу майакы 1326-ъы илдя эюрдцйцнц бил-дирир. 1349-ъу илдя ися Искяндяриййя майакы артыг сыныг-салхаг бир харабайа чеврилмишди. Бу факт Хяйал яз-зилл кю-лэя ойунун тарихиня бир конкретлик, елми дягиглик эятирир.

Хяйал яз-зилл кюлэя театрынын ян еркян мятнляри Мисир-дя эюз щякими кими чалышмыш Мущаммяд ибн Даниала (1248-1311) мянсубдур. Бу дялил дя Хяйал яз-зиллин гя-димлийинин сцбутудур. Пйесляр ХХ ясря ялйазма шяклиндя эялиб чатмышдыр. Мущаммяд ибн Даниалын “Тясяввцр ойу-ну”, “Мящяббятин гурбаны”, “Яъиб вя Гяриб” адлы пйес-ляринин театр тарихи цчцн гиймяти йохдур. Бу ядяби-бядии мятнлярдя мямлцк султаны Бяйбарсын щакимиййяти вахтын-да Мисирдя щюкм сцрян адят-яняняляр, шакярляр, халгын эцндялик мяишяти юз яксини тапыр. Бу пйеслярдян ян мараг-лысы “Яъиб вя Гяриб”дир. Ващид фабула хятти ятрафында дцзянлянмямиш бу пйесдя Мисир базарынын эцндялик щяйа-

302

тындан сящняляр тясвирлянир. Бурада персонажлар ясл базар типляридир. Пйес Аллаща мцраъиятля башлайыр, монологлар вя диалогларын яксяриййяти шеирля, бязилярися гафийяли нясрля йазылыб. Бялкя дя Ирагда доьулуб Мисирдя йашадыьына эю-рядир ки, Мущаммяд ибн Даниалын севимли гящряманы Гя-рибдир. Бу персонаж зарафатъыл, кялякбаз бир авара типидир. Анъаг онун монологундан бялли олур ки, бу адам мей-мунлара, айылара рягс юйрядиб, тялим эюрмцш итлярля тама-шалар эюстяриб, зянбилиндя иланлар дашыйыб, хоруз дюйцшляри тяшкил еляйиб. Гяриб бцтцн бунларла йанашы фялсяфядян, дин-дян, щцгугдан, поезийадан да ъясарятля данышыр. Мущам-мяд ибн Даниал ябяс демяйиб ки, онун пйесляри “кцчя цчцн йох, маарифлянмякдян ютрц” йазылыб.

Гярибин дя бир суйу Гараэюзя охшайан щямсющбяти вя тяряфмцгабили вар: ады Яъибдир. Яъиб ади инсанлара бянзя-мяз: онун бцтцн щяйаты лаьдыр. Мясялян, Яъиб дуаны бу сюзлярля башлайыр: “Аллащ Аллащы сахласын ки, бу чахыры гямкцсарлар цчцн йарадыб”. О, щятта утанмадан сейрчи-ляря вар-дювлят газанмаг хатириня дилянмяйи юйрядир, он-лары йава-йава ишляря сясляйир. Йяни Мущаммяд ибн Да-ниалын пйесляри яряб мяишятинин Орта ясрлярдя мювъуд по-тенсиал эцзэцляриндян, мейдан ойунларынын балаъа, мини-атцр енсиклопедийаларындан биридир.

Мисирдя ХЫЫЫ йцзиля мяхсус диэяр пйес мятнляри дя та-пылыб. Мцяллифлярин чохусу анонимдир. Онларын арасында йалныз Мущаммяд яш-Шейхин ады ашкарланыб. Мущаммяд яш-Шейх 13 ясярин мцяллифидир. Лакин тяяссцф ки, бу пйесляр щяля дя театршцнаслар тяряфиндян арашдырылыб елм аляминя дахил едилмяйиб. Кюлэя театрынын тамашаларына Мисря йцрцшц заманы Бонапарт Напалеон гадаьа гойуб вя бу-

303

нунла да юлкянин мядяниййят тарихинин ваъиб бир сящифясини гападыб. 1843-ъц илдя дя “Гарагуз” кюлэя театры Ялъя-заирдя франсызлар тяряфиндян йасагланыб.

2. “Арагоз” кукла театры

Бязи театр тарихи тядгигатчыларынын фикри белядир ки, яряб

юлкяляриндя кукла театрынын тяшяккцлц вя инкишафы тцрк Га-раэюз кюлэя театры иля баьлы олмушдур. Анъаг бу, тамам йалныш вя сящв фикирдир. Чцнки Гараэюз театры Тцркийядя бир мядяниййят щадисясиня чеврилмямишдян юнъя дя яряб мямлякятляриндя Каракуз, Арагоз, Каркус адлы персонаж-лар кюлэя вя кукла тамашаларынын репертуарындакы мятнлярин гящряманлары олмушлар. Бир чох арашдырыъылар эцман едирляр ки, яряб кукла театры щарадаса ХЫВ-ХВ ясрляря йавуг фор-малашмышдыр. Яслиндя ися яряб кукла театрына фарсларын Ке-чял Пящляван адлы кукла тамашасы бюйцк тясир эюстярмишдир. Яряб вариантында бу ойунларын персонажлары сырасында Кечял Пящляванла йанашы онун нюкяри, пампаг вя язиза-вара Мятрякя, талесиз мусиги мцяллими ермяни Гарабедя, молла доктор Сцлеймана вя башгаларына раст эялмяк мцмкцндцр. Демяли, бирмяналы шякилдя яряб кукла театры фарсларын сон дяряъя мяшщур Пянъ кукла театрынын поетика-сындан, естетик гайясиндян бящрялянмишдир.

ХВЫ ясрдя Мисир ъиварларында Арагоз кукла театры да эениш йайылыр. Мараглысы будур ки, “Арагоз” ялъяк кукла-лары театрыдыр. Бурада куклачы ялъяк кими кукланы ялиня “эейинир” вя ону пярдянин йухарысында ойнадыр. Беля кук-лалара тцрк аляминдя “кол-корчак куклалар” дейибляр. Тя-

304

бии ки, “Арагоз” кукла театры баш гящряманын адыны дашыйыр. Тамаша заманы ахмаг Щабил, мцфтяхор, башгасындан фырыл-дагла, щядя иля пул гопаран яс-Сафиг, щийляэяр вя дялядуз ял-Мцдяллис, чиркин, ъийилтили бир сяс сащиби ханяндя ял-М-цьянни, кцпяэирян гары ял-Мяря-яс-Сянта Арагозун даи-ми мцшайятчиляри, онун тяряфмцгабилляридир.

Кукла театрынын щансы бюлэядя мейдана эялиб интишар тапмасындан асылы олмайараг бу театрын гядим адят-яняня-лярля, ритуал вя айинлярля ялагяси чохсайлы тядгигатчылар тяря-финдян щямишя вурьуланыб. Бу щал даща габарыг бир формада Ливийа вя Мяракешин кукла театрлары цчцн характерикдир. Тя-садцфи дейил ки, Мяракешдяки кукла тамашалары “гара конти-нент”ин байрам шянликляринин айрылмаз бир щиссясидир.

Яряб мямлякятляриндя кукла театрынын гядим бир нювц дя “сяндуг ял-яъайиб” ады иля таныныр. Сяндуг ял-яъайиб ярябъя “мюъцзяляр сандыьы (вя йа йешийи)” кими анлашылыр. Бу тамашалар тяк бир актйор тяряфиндян ифа олунурду. О, юзцндя наьылчы вя куклачы кейфиййятлярини ещтива едирди. Бу актйор-наьылчы-куклачы ялиня бир йешик, бир кятил, бир дя гатланан алтлыг эютцрцб кцчябякцчя долашырды. Нядян ки, Сяндуг ял-яъайибин тамашасы йалныз бир сейирчи цчцн нязяр-дя тутулмушду. Яэяр актйорла сейрчи юдяниш щаггы барядя цмуми бир разылыьа эялирдилярся, тамаша эюстярилирди. Сян-дуг ял-яъайибин ойун техникасы садядян дя садя иди. Яв-вялъя сейрчийя тяклиф олунурду ки, кятиля яйляшсин. Сонра йешик (сандыг) алтлыьын цстцня гойулуб тамашачынын эюзляри бярабяриня эятирилирди. Бу заман сейрчинин башына гара бир юртцк салынырды. Санки кимся гядим фотоапаратла шякил чя-кирди. Сейрчи бу вахт эюзлярини йешийин бюйцрляриндя ачыл-мыш икиъя дялийя йахынлашдырырды: актйорса шякилляри щярякя-

305

тя эятириб тяляб олунан сцжети данышырды. Сейрчинин тамаша цчцн юдядийи пулун ъузилийи сябябиндян Сяндуг ял-яъайиб халг арасында бюйцк уьур вя севэи газанмышды.

Яряб юлкяляриндя мейдан тамашаларынын ян парлаг нцмуняси “фясл мцдщик”лярдир. Мисирдя фясл мцдщик жанры “эцлмяли ойунлар” кими таныныр. “Фясл мцдщик” мейданда ифа едилян комедийа тамашасыдыр, фарсдыр, импровиздир. Яряб театр тядгигатчылары фясл мцдщик тамашаларынын мятнля-рини ясл драматурэийа юрнякляри щесаб едирляр. Сюйлянилир ки, бу жанр кянд йерляриндя йаранмыш вя йалныз сонрадан шящяр мейданларында, гялйаналтыларда, гящвяханаларда йа-шамаг щцгугу газанмышдыр. Фясл мцдщик тамашаларынын ифачылары сяййар актйорлар идиляр. Онлара яряб юлкяляриндя “мцщаббизин”ляр дейилирди. Ирагда фясл мцдщик жанрында олан тамашалары ял-яхбар адландырырдылар.

3. Яряб юлкяляриндя авропатипли

драматурэийа вя театрын тяшяккцлц ХЫХ ясрин 40-ъы илляряриндян етибарян Авропанын опера

вя драм театры актйорларынын яряб юлкяляриня гастрол сяфяр-ляри башланыр. Лакин Сурийада уьур газанмайан Италийа опера сянятчиляри Мисиря йолланырлар вя бурада юз лайигли гиймятлярини алырлар. Чцнки Мисирдя мядяни щяйат бу за-ман Сурийайа нисбятян даща зянэин иди. Анъаг мцасир яряб театрынын тяшяккцлцндя ясас ролу франсыз маарифчилийи, онун етик вя естетик мцндяриъяси ойнамышдыр. Тябии ки, те-атр сянятинин тяшяккцлц цчцн ваъиб компонентлярдян бири драматурэийадыр.

306

Яряб драматурэийасы ися, илк нювбядя, яслян Ливандан олуб Бейрут шящяриндя бюйцмцш Марун ян-Няггашын (1817-1855) ады иля баьлыдыр. Таъир аилясиндя доьулмуш Марун ян-Няггаш 1846-ъы илдя Мисирин тиъарят вя мядя-ниййят мяркязи Искяндяриййя шящяриндя коммерсийа ишля-риля мяшьул олдуьу заман франсыз вя италйан труппаларынын фяалиййятиля марагланыр. Йягин ки о, еля бу заман Молйер вя Голдонинин комедийалары иля таныш олур. Франса вя Ита-лийа кими Авропа юлкяляриня сяфяриндян сонра ися Марун ян-Няггаш юзцнцн илк комедийасыны йазыр вя ону юз евин-дяъя сящняляйир. Ялбяття ки, Марун ян-Няггашын драмату-рэийасы гуру йердя йаранмамышды. Бу драматурэийайа яряб театрынын яняняви формаларынын эцълц тясири варды. Онун би-ринъи пйеси “ял-Бящил” адланырды. “Бящил” сюзц ярябъядян “хясис” кими тяръцмя едилир. Амма ки, бу комедийа Молйерин мяшщур “Хясис” пйесинин мотивляри ясасында йа-зылмышды вя бурада йеэаня орижиналлыг ондан ибарят иди ки, щадисяляр Бейрут шящяриня кючцрцлмцшдц. Бу бахымдан ян-Няггашын комедийаларыны йалныз тябдил кими гиймятлян-дирмяк мцмкцндцр. Бир режиссор кимися Марун ян-Няггаш “лирик опера” щазырламышды: тамашада яряб мусигисиля ба-щям франсыз мелодийалары да ешидилирди. Бурада гадын ролла-рыны кишиляр вя оьланлар ифа едирдиляр.

• 1850-ъи илдя Марун ян-Няггаш “Ящликеф Ябу ял-Щясян вя Щарун яр-Ряшид” адлы икинъи пйесини йазыр. Бу да комедийа-дыр: сцжет “Бир саатлыг хялифя” наьылынын мотивляриня сюйкянир. Ящликеф Ябу ял-Щясян садя бир адамдыр. Бир эцн о, Щарун яр-Ряшидин фярманы иля бир саатлыг хялифя тяйин едилир; сонра ися щеч ъцр юз кющня гийафясиня, кющня щяйат тярзиня дюня билмир. “Лирик опера” кими сящнялянмиш бу тамаша да Марун ян-Няггашын евиндя ойнанылыб. Бейрутун савадлы сакинляри тя-ряфиндян бяйянилмишди, алгышланмышды. “ял-Щясуд”, йяни

307

“Пахыл” адлы пйес онун цчцнъц ясяридир. Бу пйесдя дя Ж.Б.Молйер комедийаларынын тясири ашкар дуйулур. Анъаг тя-яссцф ки, Марун ян-Няггаш дцнйасыны еркян дяйишир.

38 йашынада вяфат етмиш ян-Няггашдан сонра Ливан вя Сурийанын театр щяйаты сянэися дя, юлязимир. 1869-ъу илдя ян-Няггашын цч пйеси “Ливанын сидр аьаъы” ады иля Бейрутда бир топлу шяклиндя няшр етдирилир. Нясранилярин ачдыглары мяктяб-лярдя ися гядим яряб тарихиндян эютцрцлмцш мювзулар яса-сында тамашалар эюстярилир. Артыг 1866-1869-ъу иллярдя “Му-щит ял-Мущит” ады алтында Бутрус ял-Бустанинин изащлы сюзляр лцьяти чап олунанда бурада “театр”, “сящня” терминляри “мясрящ” сюзц иля явязлянмишди. ял-Бустани мясрящи “ой-унлар вя рягсляр йери” кими шярщ едирди. ХЫХ ясрин икинъи йа-рысындан етибарян ися яряблярин юз милли театр терминолоэийасы формалашыр. Драм “рявайя тямсил”, “рявайя тяшхис”, пярдя “фясл”, сящня “мянзяр” сюзляриля билдирилир.

Бутрус ял-Бустанинин “Чар Давуд” адлы пйеси онун юлцмцндян сонра 1906-ъы илдя нясрани мяктябляриндя та-машайа гойулур. 1876-ъы илдя ися яряб ядябиййаты тарихин-дя Хялил ял-Йазычы тяряфиндян “Мярдлик вя сядагят” адлы илк фаъия гялямя алыныр. Фаъия Корнел вя Расин пйесляринин цслубундадыр, шеирля йазылыб вя 1700 сятирдян ибарятдир. Бу фаъия 1878-ъи илдя Бейрутда сящняляниб, 1884-ъц илдя чап олунуб вя 1902-ъи илдя Гащирядя сящняляниб. Хялил ял-Йа-зычынын икинъи пйеси “Гейс вя Лейли”дир (1878). Бундан ялавя Няъиб ял-Хяттат (1867-1899), Сяядаллащ ал-Буста-ни, Сцлейман ал-Бустани, Ибращим ял-Ящдаб (1826-1891) кими ядябиййатчылар да драматурэийа иля мяшьул олмушлар.

Мялумдур ки, ХЫХ ясрин 30-ъц илляриндя франсыз актйорлары Мисирдя тамашалар ойнамышлар. 1858-ъи илдя ися бир италйалы хейриййячинин щесабына Искяндяриййя шящярин-

308

дя театр бинасы тикилмишдир. 29 сентйабр 1853-ъц илдя ися Ялъязаирин Порт-Сяид мейданында франсыз щюкцмятинин тя-шяббцсц иля эюзял бир театр бинасынын ачылышы олмушдур. Бу театрда Сара Бернар, Коклен, Габриел Режан кими актйор-лар чыхыш едиб бюйцк уьур газанмышлар. Беляликля, ХЫХ йцзилин орталарына доьру яряб милли театры, йерли кадрларын щесабына, тябии ки, Авропа сянятчиляринин тясириля там фор-малашмаг цзря иди. Буса артыг яряб дцнйасында айрыъа эютцрцлмцш щяр бир яряб юлкясинин милли театр тарихи демяк-дир.

309

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT (rus dilində)

1. Анарина Г.Н. Японский театр Но. – М.: Наука, 1984. – 212 с. 2. Бабкина М.П., Потабенко С.И. Народный театр Индии. – М.:

Наука, 1965. – 164 с. 3. Бартольд В.В. Сочинения: в 9 т. / Вступ. Ст. А.Е.Крымского.

– М.: Наука, 1963-1976. – Т 2. ч. 1: Общие работы по истории Кавказа и Восточной Европы. – 1020 с.

4. Бертельс Е.Э. Персидский театр. – Л.: Академия, 1924. 5. Бертельс Е.Э. Избранные труды: Суфизм и суфийская

литература. – М.: Наука, 1965. – 522 с. 6. Бонгард-Левин М.Г. Древнеиндийская цивилизация:

философия, наука, религия. – М.: Наука, 1980. 7. Брагинский В.И. Хамза Фансури. – М.: Наука, 1988. – 432 с. 8. Восточный театр. – Л.: Академия, 1929. 9. Галунов Р.А. Пахлаван Кечал - персидский театр Петрушки //

Иран: т.2. – Л., 1928. – С. 28-32. 10. Галунов Р.А. Хеймейи шеб-бази // Иран: т.3. – Л., 1928. –

С.49-56. 11. Глускина А.Е. Заметки о японской литературе и театре. - М.:

Наука, 1979. – 296 с. 12. Гринцер П.А. Бхаса. - М.: Наука, 1979. 13. Домото Масаки. Театры но и кёген в наши дни // Театр. -

1987. - № 1. - С.125-127. 14. Кисараги С. Кукольный театр Бунраку в наши дни // Там же,

С.133-137. 15. Конрад Н.И. Избранные труды в 3-х тт. / Т. 3: Литература и

театр. – М., 1974-1978. 16. Котовская М.П. Синтез искусств: зрелищные искусства

Индии. – М.: Наука, 1982. – 252 с. 17. Крыжицкий К: Экзотический театр: Ява, Индо-Китай,

Турция, Персия, Корея. – Л.: Академия, 1927. – 77 с.

310

18. Кужель Ю.Л. Театр Нингё Дзёрури в эпоху городской культуры Японии XVII-XVIII вв.: дисс… на соиск.доктора искусствоведения. – М., 2004. – 24 с.

19. Ризаева А.С. Театральное искусство Египта: жизнь художественной традиции: автореф.дис… на соиск. канд. искусствоведения. – М., 1984. – 26 с.

20. Ритмы радости: традиции индийских классических танцев. – Индия, 1987.

21. Серова С.А. Китайский театр и традиционное китайское искусство: ХYI- XVII вв. – М.: Наука, 1990. – 286 с.

22. Серова С.А. «Зеркало просветленного духа» Хуан Фан-чо. –

М.: Наука, 1979. – 196 с. 23. Соломоник И.Н. Поэтика выразительных средств Ваянг

Пурво: автореф.дис… канд. искусствоведения. – М., 1979. – 22 с.

24. Соломоник И.Н. Традиционный театр кукол Востока: основные виды театра плоских изображений. – М.: Искусство, 1983. – 184 с.

25. Сорокин В.А. Китайская классическя драма XIII-XIV вв. – М.: Наука, 1979. – 328 с

26. Суворова А.А. У истоков новоиндийской драмы. – М.: Наука, 1985. – 240 с.

27. Сумленова Е.Б. Острова сампагиты. – М.: Мысль, 1985. – 144 с. 28. Путинцева Т.А. Тысяча и один год арабского театра. – М.:

Наука, 1977. – 312 с. 29. Талыбзаде А.А. Театр и театральность в культуре ислама. –

Баку: Сабах, 2006. – 312 с. 30. Чэн Линь-Жуй. Пекинская драма. – Пекин: Изд.-тво

литературы на иностранных языках, 1959. – 24 с. 31. Фаузи Фахми Ахмед. Становление народных форм

современного египетского театра: автореф.дис… на соиск. канд. искусствоведения. – М., 1975. – 24 с.

32. Юренева В. Мои записки о китайском театре. – М.: ТЕА-КИНО-ПЕЧАТЬ, 1928. – 38 с.

311

(ingilis dilində)

33. Boris Daussa-Pastor. Practical approach to Kathakali training. – Barcelona, 2008.

34. Maruoka D., Yjshikoshi T. Noh. – Jaрan: Hoikusha Publishing Ltd., 1982.

35. Toita Y., Yoshida Ch. Kabuki. – Jaрan: Hoikusha Publishing Ltd., 1982.

36. Schimmel A. The simbolical language of Moulana Jalal ad-Din Rumi // Studies in İslam. – London: 1969. - № 1. – P. 26-40.

(digər əcnəbi dillərdə)

37. And M. Osmanlı şenliklerinde Türk sanatları. – Ankara: Kültür ve Turizm, 1962. – 266 s.

38. And M. Geleneksel Türk Tiyatrosu: Kukle, Karagöz, Orta oyunu. – Ankara: Bilgi yayınevi, 1969. – 350 s.

39. Анд M. 100 soруда Türk Tiyatrosu tarihi. – İstanbul, Gerçek yayınevi, 1970. – 350 s.

40. Анд M. Dünyada ve bizde kölge oyunu: – Ankara, İş Bankası Kültür yayınları, 1977. – 446 s.

41. Baltaçıoğlu İ.Ş. Karagöz: texnigi estetigi. – İstanbul: Kültür basımevi, 1942. – 104 s.

42. Kudret C. Karagöz. – Ankara: Bilgi yayınevi, 1968. – 410 s. 43. Memet F. Tiyatro tarihi. – İstanbul: Varlık yayınevi, 1960. – 345 s. 44. Nuzhet G.S. Türk temaşasi: Meddah, Karagöz, Orta oyunu. –

İstanbul: İnkilab yayınevi,1924. – 159 s. 45. Sevin N. Türk kölge oyunu. – İstanbul: Gayret yayınevi, 1968. –

70 s. 46. Türkmen N. Orta oyunu. – İstanbul: Egitim yayınevi, 1971. – 32 s. 47. Sapoylo E.B. Karagözün tarihi. – İstanbul: Türkiye yayınevi,

1925. – 138 s. 48. Yakob (George). Türklerde Karagöz / Çevireni O.S.Gökyay. –

İstanbul: Burhaneddin yayınevi, 1938. – 36 s.

312

49. Ritter H. Karagös: türkische schattenspiele. - Viesbaden: Morgenlandische Yez, 1953.

50. Ətayi Cənnəti. Bonyade nomayeş dər İran. - Tehran: Səfi Əlişah, 1977. - farsca.

(azəri türkcəsində) 51. Allahverdiyev M.Q. Azərbaycan xalq teatrı tarixi. - B: Maarif,

1978. 52. Aslanov E.M. El-oba oyunu xalq tamaşası: izahlı söz kitabı. - B:

İşıq, 1984. 53. Rzayev F.M. Nizami Gəncəvi və teatr. – Bakı, Elm, 2008. – S.

28,73, 104, 105.

İnternet-resurslar a. Индийский классический танец. http://dinara.maxbb.ru/topic116.html b.Kathakali dance drama in Kerala. https://www.youtube.com/watch?v=cHt4bzq1uOM c.Kathakali facial expressions. https://www.youtube.com/watch?v=etTwPabjdVs d. Театр Катхакали. http://artsofindia.tripod.com/rdevi9.htm e. Лидова Н.Р. Натьяшастра и происхождение древнеиндийской драмы http://cheloveknauka.com/natyashastra-i-proishozhdenie-drevneindiyskoy-dramy f.Алиханова Ю.М. Kлассический театр Индии http://www.philology.ru/literature4/alikhanova-76.htm g.Пригрезившаяся Васавадатта http://briefly.ru/bhasa/prigrezivshajasja_vasavadatta/ h.Японсий театр Но https://www.youtube.com/watch?v=y0qifackwwg x. Kabuki Theatrehttps://www.youtube.com/watch?v=67-bgSFJiKc i. Pekinskaya opera https://www.youtube.com/watch?v=V-2f5aTQ56c j. Pekinskaya opera https://www.youtube.com/watch?v=bK40boWOZGk

313

k. Balines Gambuh dram and dance. https://www.youtube.com/watch?v=3R6xzOIvKcw q. Живые тени Ваянг-пурво http://www.muzcentrum.ru/news/2012/10/9563- l. Соломоник И.Н. Традиционный театр Востока. http://istoriyateatra.ru/books/item/f00/s00/z0000011/ m. Куклы в Иране http://www.teatr-kukolsm.ru/information/news_124.html

314

MÜNDƏRİCAT ÖN SÖZ...............................................................................................3 I FƏSİL HİND TEATRI TARİXİ...................................................................18 1. “Natyaşastra” risaləsi Hind teatrının nəzəri və praktiki əsası kimi.......18 2. Hind rəqqaslıq sənəti ......................................................................34 3. Kathakali teatrı ...............................................................................48 4. Raslila tamaşaları ...........................................................................67 5. Hind klassik dramının qısa tarixi....................................................71 6. Bhasa ..............................................................................................80 7. Kalidasa..........................................................................................82 8. Rabindranat Taqorun musiqili teatrı...............................................87 II FƏSİL YAPON TEATRI TARİXİ............................................................... .90 1. Yapon teatrının tarix dönəmləri......................................................90 2. Noh teatrının yaranması və təşəkkülü ............................................94 3. Noh dramlarının quruluşu ............................................................105 4. Noh tamaşaları: səhnənin quruluşu ..............................................113 5. Noh teatrında geyimlər və əlbəsələr .............................................119 6. Noh teatrının maskaları ................................................................124 7. Səhnə davranışı, rəqs, musiqi .......................................................131 8. Noh teatrında aktyor tərbiyəsi ......................................................136 9. Müasir Noh teatrı .........................................................................140 10. Kabuki teatrının yaranması və təşəkkülü....................................142 11. Kabuki teatrının səhnəsi .............................................................147 12. Kabuki teatrında oyun texnikaları ..............................................150 13. Kabuki teatrında qadın rolları.....................................................154 14. Kabuki teatrında geyim tərzi ......................................................157 15. Musiqi ........................................................................................160 16. Müasir Kabuki dünyası ..............................................................162 17. Yapon kölgə teatrı ......................................................................164 18. Ningyö Coruri və ya Bunraku kukla teatrı .................................169

315

III FƏSİL ÇİN TEATRI TARİXİ ...................................................................176 1. Çində teatr formalarının tarixi dövrləri ........................................176 2. Ca-cüy dramlarının kompozisiyası...............................................182 3. Çində aktyor sənəti.......................................................................186 4. Pekin Operası ...............................................................................195 IV FƏSİL İNDONEZİYA TEATRI................................................................202 1. Bali teatrının tarixi və poetikası ...................................................202 2. Bali teatrı: miflər və tamaşalar .....................................................211 3. Yava adasının kölgə və kukla oyunları ........................................224 V FƏSİL İRAN TEATRI............................................................................... .239 1. İranda teatrın təşəkkülü və nağılçı................................................239 2. İranda təziyələr və şəbih tamaşaları .............................................245 3. İranda kukla tamaşaları ................................................................264 VI FƏSİL TÜRK TEATRI..............................................................................269 1. Türkiyədə ənənəvi teatr formaları və Qaragöz kölgə teatrı .........269 2. Qaragöz kölgə oyununun texnikası, kompozisiyası və personajları..273 3. Sufilik və teatr: mövləvi zikrlərində teatr elementləri ..................280 VII FƏSİL ƏRƏB TEATRI ..............................................................................299 1. Misirin misteriya teatrı və Xəyal əz-zill kölgə oyunu ..................299 2. Araqoz kukla teatrı .......................................................................303 3. Ərəb ölkələrində avropatipli teatrın təşəkkül tarixi ......................305 İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT...........................................309

316

AYDIN TALIBZADƏ

ŞƏRQ TEATRI TARİXİ Ali məktəblər üçün dərslik

Çapa imzalanıb: 14.04.2016.

Ofset çap üsulu. Formatı 60x84 1/16. Fiziki həcmi 19,75 ç.v. Sayı 200

____________________________________

ADMİU-nun mətbəəsində çap olunmuşdur.

Unvan: Bakı ş., Zərdabi 39a Tel (+994 12) 434 50 04