WSTĘP

Bitwa batohowska stoczona na polach Ukrainy 1-2 czerwca 1652 r. pomiędzy armią koronną dowodzoną przez hetmana polnego Marcina Kalinowskiego a połączonymi siłami kozacko- -tatarskimi, na których czele stali Bohdan Chmielnicki i Nura- dyn sołtan, odegrała w dziejach środkowej i wschodniej Europy szczególną rolę. Jej konsekwencją była ostateczna zmiana dotychczasowego układu sił w tej części Europy.Niestety, bitwa ta, stanowiąca jedną z największych klęsk polskiego oręża, również w sferze politycznej wywarła wyjąt­kowo niekorzystny wpływ na dalsze losy Rzeczypospolitej. Ironią losu jest to, że nie mniej znaczący i równie niekorzystny wpływ w perspektywie czasu wywarła ona na losy Ukrainy, której armia odniosła pod Batohem największe zwycięstwo nad wojskami polskimi.

W początkach 1652 r. trwające na Ukrainie od kilku lat powstanie kozackie, na którego czele stał ruski szlachcic, Bohdan Zenobiusz Chmielnicki, znalazło się kolejny raz w impasie. Po raz drugi od momentu wybuchu powstania okazało się, że Kozacy mimo zwycięstw odnoszonych nad armią polską nie są w stanie pokonać Rzeczypospolitej tylko przy pomocy Tatarów. Niezatwierdzenie przez sejm traktatu zawartego w 1651 r. w Białej Cerkwi oznaczało, że pokój na Ukrainie jest rzeczą wątpliwą.

Do ponownego starcia Chmielnicki zamierzał się przygoto­wać pozyskując nowego sojusznika - Mołdawię - przez

podporządkowanie jej Ukrainie. Kolejny raz wspomagać go mieli Tatarzy. Zamierzał tego dokonać doprowadzając do małżeństwa Domny Rozandy ze swym synem Tymofiejem Chmielnickim, przy czym zdanie młodej hospodarówny bądź jej ojca nie miało większego znaczenia. Chmielnickiemu w pełni wystarczała zgoda Wysokiej Porty i choć wiedział, że ze względu na koligacje i stosunki hospodara mołdawskiego Bazylego Lupula wyprawa na Mołdawię oznaczać może wojnę z Rzeczą- pospolitą, to jednak w końcu maja 1652 r. posiłkowany przez Tatarów podjął wyprawę. Na jego drodze znalazła się armia koronna dowodzona przez hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego, który uległ namowom hospodara i wbrew woli Jana Kazimierza postanowił pokrzyżować plany Chmielnickiego. To siłą rzeczy oznaczać musiało starcie zbrojne.W dwudniowej bitwie pod Batohem oddziały Chmielnickiego wspomagane przez Tatarów dosłownie zniosły armię koronną w ogromnej części składającą się z wyborowego żołnierza. Nie była to porażka, to był pogrom zakończony rzezią dokonaną przez zwycięzców na jeńcach polskich wziętych do niewoli podczas bitwy.Wydarzenia na polach batohowskich przesądziły ostatecznie o niemożności rozwiązania problemu „ukraińskiego" w ramach Rzeczypospolitej.Stały się nieaktualne wszystkie projekty zaprowadzenia spokoju na Ukrainie, która w 1667 r. po kilkunastu latach walk została podzielona pomiędzy Rzeczpospolitą i Moskwę. Runęły również plany Chmielnickiego o stworzeniu samo­dzielnej Ukrainy. Car okazał się zbyt potężnym „opiekunem" i Ukraina na ponad 320 lat stała się integralną częścią Rosji. Aktywne włączenie się Moskwy w wydarzenia tej części Europy było także początkiem końca samodzielnego bytu chanatu krymskiego, który kilkadziesiąt lat później podzielił losy Ukrainy.Przedstawienie przebiegu bitwy z powodu ogromnych roz­bieżności w przekazach źródłowych jest bardzo trudne. Biorąc

to pod uwagę, w każdym wypadku starałem się rozważyć wszystkie wersje i wybrać najbardziej prawdopodobną. W wypadku milczenia źródeł stawiam hipotezy, które staram się uzasadniać.Przedstawiony przeze mnie obraz wydarzeń opiera się na analizie relacji pochodzących niemal wyłącznie od strony polskiej. Na swe usprawiedliwienie mogę tylko dodać, że jeden z najlepszych historyków ukraińskich, Michaił Hruszew- ski, operujący znakomitą bazą źródłową, próbujący w swych studiach nad dziejami Ukrainy' odtworzyć przebieg bitwy, również nie odnalazł relacji kozackich.Nie udało mi się też dotrzeć do ani jednej polskiej relacji uczestnika bitwy, która popierałaby moją tezę o bratobójczych walkach toczonych w polskim obozie drugiego dnia bitwy pomiędzy piechotą cudzoziemskiego autoramentu i oddziałami jazdy polskiej. By problem ten wyjaśnić, przeszukałem korespondencję z roku 1652 znajdującą się w Archiwum Radziwiłłów, Archiwum Publicznym Potockich i Archiwum Ordynacji Zamoyskich dostępną w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. W archiwach tych poszukiwałem również listów osób, o których wiedziałem z innych źródeł, że brały udział w bitwie, licząc na odnalezienie późniejszych relacji. Niestety, wysiłki te nie przyniosły większych rezul­tatów. Podobne poszukiwania przeprowadziłem w dostępnych w Bibliotece Narodowej (zmikrofilmowanych) zasobach bib­liotek: Czartoryskich i Ossolińskich, również z negatywnym skutkiem. Z jednym wyjątkiem - w Tekach Naruszewicza udało mi się znaleźć list, w którym jest wzmianka o niesub­ordynacji części oddziałów jazdy w obliczu wroga.Jest rzeczą straszną, że jedna z najtragiczniejszych klęsk oręża polskiego Pierwszej Rzeczypospolitej objęta została przez historyków swego rodzaju zmową milczenia. O ile pisa li o niej historycy XVII-wieczni, o tyle jedyną późniejszą

1 M . H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, Kijów 1924.

pracą na ten temat jest szkic Ludwika Kubali Krwawe swaty napisany jeszcze w ubiegłym stuleciu. Niestety, zawiera wiele błędów, nie spełnia też dzisiejszych kryteriów stawianych pracy historycznej. Co więcej, o bitwie tej nie pisała również strona przeciwna, dla której przecież stanowiła największe w tej wojnie zwycięstwo.Za nakłonienie mnie do zajęcia się tym tematem i za pomoc udzieloną podczas pisania tej pracy dziękuję serdecznie profe­sorowi Jaremie Maciszewskiemu. Wyrazy podziękowania składam także profesorowi Janowi Wimmerowi za udzielanie mi cennych wskazówek. Dziękuję też doktorowi Mirosławowi Nagielskiemu za krytyczne uwagi, które pozwoliły mi uniknąć kilku błędów.

Ostrów Mazowiecka, 6 sierpnia 1993.

RZECZPOSPOLITA 1648-1652 WOJNA Z KOZAKAMI

W końcu 1647 r. na kresach Rzeczypospolitej rozpoczął się ciąg zdarzeń, które w znaczący sposób zaważyły na losach zarówno jej, jak i pozostałych państw tego regionu. Początek dał z pozoru mało znaczący zatarg o kobietę pomiędzy polskim szlachcicem Danielem Czaplińskim i Kozakiem, set­nikiem czehryńskim, Bohdanem Chmielnickim. Oskarżony przez Czaplińskiego o zdradę, Chmielnicki uciekł na Niż, by szukać pomocy u Kozaków znajdujących się poza faktyczną władzą Rzeczypospolitej (w rzeczywistości wypełniając tajne rozkazy królewskie, przygotowywał on morską „wycieczkę". Zapewniwszy sobie pomoc tatarską Chmielnicki zdecydował się wzniecić na Ukrainie powstanie.

W maju 1648 r. w bitwach nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem wojska kwarciane i wspierające je poczty magnac­kie zostały rozbite, tym samym więc zaprzepaszczono szansę stłumienia powstania w zarodku. Jedną z podstawowych przy­czyn klęski była pochopna decyzja hetmana wielkiego koron­nego Mikołaja Potockiego o marszu w głąb Ukrainy bez uprzedniego połączenia się z blisko 6-tysięczną grupą Jere­miego Wiśniowieckiego, co dałoby razem około 20 tysięcy wojska. Dla porównania Chmielnicki pod Żółtymi Wodami dysponował około 10-tysieczną armią. Dragim błędem pol­skiego dowództwa była fatalna w skutkach decyzja Potoc­

kiego o podziale 15 tysięcy wojska na trzy grapy, z których jedna, składająca się z Kozaków rejestrowych, przeszła później na stronę powstańców. Wieść o klęskach zbiegła się z wiadomością o śmierci króla Władysława IV. Rzeczpospolita weszła w okres bezkrólewia pozbawiona sił zbrojnych, z koniecznością zmierzenia się z wyjątkowo groźnym prze­ciwnikiem. Siły powstańców rosły w ogromnym tempie. Przyczyną tego były przebiegające na kilku płaszczyznach i, jak dotąd, silnie tłumione konflikty w tym rejonie.Rację mają ci historycy , którzy wśród najważniejszych przyczyn wybuchu powstania widzieli „błędną, bo nieskutecz­ną" politykę Rzeczypospolitej wobec Kozaków. Tych zaś ostatecznie zbulwersowały niezrealizowane plany wojny z Turcją, po której wiele sobie obiecywali.Panujący na Ukrainie w ciągu ostatniego dziesięciolecia „złoty pokój" (1638-1648) był okresem, w którym nawarstwiły się konflikty narodowe, społeczne i religijne. Właśnie wówczas ukształtowały się nie spotykane w tej skali w innych regionach Rzeczypospolitej latyfundia magnackie, funkcjonujące w systemie rujnujących majątki chłopskie dzierżaw i arend. System ten charakteryzował się nadmiernym wzrostem wszelkiego rodzaju świadczeń, których efektem stał się bezlitosny wyzysk chłopów i czerni. Ponieważ w tym samym czasie nasiliła się kolonizacja Ukrainy przez Polaków, siłą rzeczy jej ludność upatrywała w nich sprawców wszystkich nieszczęść. Antagonizm powiększały różnice wyznaniowe. Kozacy, chłopi i czerń byli wyznawcami prawosławia, tym samym znajdowali się pod przemożnym wpływem wrogiego Rzeczypospolitej ruskiego duchowieństwa.We wrześniu 1648 r., kiedy doszło do nowego starcia, blisko 30-tysięczna armia polska nie podjęła nawet walki z siłami kozacko-tatarskimi. Powstanie kozackie nabrało charakteru wojny pomiędzy Rzecząpospolitą a kształtującym się narodem ukraińskim. Wojna ta, pomimo że od początku towa­

rzyszyła jej obca interwencja (Tatarzy), przez współczesnych postrzegana była jako domowa 1.Tymczasem już po klęsce piławieckiej (1648) wybrany na króla młodszy brat Władysława, Jan Kazimierz, wspierany przez kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego, zamierzał ponownie nakłonić Kozaków do wojny z Turcją, licząc, że uda się ich pozyskać dla Rzeczypospolitej. Po bezowocnych rozmowach toczonych na przełomie 1648­1649, wiosną obie strony przystąpiły do działań zbrojnych. Polacy zamierzali rozbić siły Chmielnickiego i przywrócić porządek na objętych powstaniem terenach. Chmielnicki zaś, licząc na pomoc Tatarów, nosił się już z zamiarem uniezależnienia Ukrainy od Rzeczypospolitej. Naiwna wiara króla i kanclerza w możliwość pokojowego zażegnania konfliktu sprawiła, że do starcia tego Rzeczpospolita przystąpiła zupełnie nieprzygotowana.

W połowie lipca 1649 r. armia kozacko-tatarska przystąpiła do oblężenia Zbaraża bronionego przez niewielkie siły pol­skie. Wraz z czeladzią liczyły one około 18 tysięcy. Wojsko kozacko-tatarskie było kilkakrotnie liczniejsze. Oblężenie trwało ponad miesiąc (11 lipca - 23 sierpnia), ale rozstrzyg­nięcie nastąpiło gdzie indziej. Decydująca bitwa rozegrała się pod Zborowem. 15 sierpnia 1649 r. armia Jana Kazimierza zmierzyła się tu z trzonem sił kozacko-tatarskich. Bitwa niemal nie zakończyła się klęską armii koronnej. W krytycznej sytuacji kanclerz Jerzy Ossoliński doszedł jednak do porozumienia z Tatarami. Ci wycofali się z bitwy, zmuszając tym samym Chmielnickiego do zawieszenia działań i ukorze­nia się przed polskim królem.

Warunki ugody sankcjonowały większość zmian, które zaszły na Ukrainie w ciągu ostatnich dwóch lat:

rejestr kozacki podniesiono do 40 tysięcy, wy-

1 Świadczy o tym choćby tytuł dzieła Samuela ze Skizypny T w a r d o w s k i e g o wydanego w Kaliszu w 1660 r.: Wojna domowa z Kozaki i Tatary Z Moskwą polym Szwedami i z Węgry.

dzielono trzy województwa: czemihowskie, bracławskie i ukraińskie, gdzie nie wolno było przebywać wojskom koron­nym, na czele armii kozackiej stał hetman JKMci wojska zaporoskiego - Bohdan Chmielnicki, podlegający władzy królewskiej. Jedynym optymistycznym akcentem kampanii 1649 r. było zwycięstwo hetmana polnego litewskiego lisięcia Janusza Radziwiłła nad liczebniejszą grupą pułkownika kijow­skiego Stanisława Krzeczewskiego pod Łojowem (31 VII 1649)

Ugoda zborowska nie satysfakcjonowała żadnej ze stron, mimo to będący jej następstwem pokój na Ukrainie trwał ponad rok. W dużej mierze stało się tak w wyniku zbliżenia na linii Warszawa-Bachczysaraj; pierwotnie wokół projektów wojny z Turcją, do której Tatarzy zgodzili się przystąpić po stronie Rzeczypospolitej (w koalicji z innymi państwami), później wokół projektu wyprawy na Moskwę, znacznie bar­dziej pociągającej Tatarów. Rezygnacja Rzeczypospolitej z tych planów doprowadziła do ponownego zbliżenia kozac- ko- tatarskiego. Jednocześnie śmierć kanclerza Ossolińskiego (ostatecznie przekreślająca realizację planów i tak dosyć wątpliwej wojny z Turcją) sprawiła, że w Rzeczypospolitej górę wzięło stronnictwo związane z Jeremim Wiśniowieckim, dążące do zbrojnego rozstrzygnięcia konfliktu z Kozakami.Do nowego starcia obie strony przygotowywały się bardzo skrupulatnie. Rzeczpospolita wystawiła najsilniejszą w swej dotychczasowej historii armię, Chmielnicki zaś zmontował koalicję, w skład której oprócz Tatarów wchodził Siedmio­gród, a w Rzeczypospolitej na terenach nie objętych po­wstaniem przygotowywał rozruchy chłopskie.Do pierwszych walk doszło pod koniec stycznia 1651 r. Po stronie polskiej brały udział regularne oddziały dowodzone przez hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego. Walki jednak nie przyniosły większych korzyści żadnej ze stron. Prowadzenie kampanii przy pomocy doborowych zacię- żnych jednostek, nie mogącej przy tym choćby ze względu na

liczebność użytych sił przynieść rozstrzygnięcia, było błędem. Przygotowując się do decydującego starcia Rzeczpospolita pozbawiała się bezpowrotnie części najlepszych oddziałów. Mimo to w trzydniowej bitwie (28-30 czerwca 1651) pod Beresteczkiem Polacy odnieśli sukces. Po stronie polskiej walczyło prawie 30 tysięcy żołnierzy zaciężnych i mniej więcej tyle samo pospolitego ruszenia. Liczebność sił kozac­kich, różnie podawana, moim zdaniem dochodziła do 80 tysięcy, w tym około 30 tysięcy rejestrowych. Towarzyszące im czambuły tatarskie liczyły 20-25 tysięcy.Po dwóch dniach walk, które nie przyniosły rozstrzygnięcia, w trzecim dniu bitwy o sukcesie armii koronnej zadecydował zmasowany atak polskiego centrum składającego się z regimentów cudzoziemskiego autoramentu i artylerii na Tatarów. Pod náporem prącej do przodu piechoty i rajtarii „nieczułych" na tatarskie kontrataki, rzucili się oni do ucie­czki. Dopiero to skłoniło jazdę polską (prawego skrzydła) do ataku. Pozostawali jeszcze Kozacy. Choć bez Chmielnickiego, skutecznie bronili się pod osłoną dziesięciorzędowego taboru, który po kilku dniach oblężenia udało się Polakom zdobyć. Pozostawało teraz ruszyć w głąb Ukrainy, połączyć się ze zwycięskimi wojskami litewskimi (6 lipca 1651 armia litew­ska Janusza Radziwiłła zniosła pod Czemihowem 15-tysiecz- ną grupę Martyna Nebaby), rozbić ocalałe z pogromu siły Chmielnickiego i zaprowadzić na Zaporożu porządek.Szybkie i zdecydowane działania mogłyby zakończyć się powodzeniem takiej operacji. Niestety, szlachta zaniepokojona wieściami z głębi kraju (groźby buntów chłopskich), dodatkowo podburzana przez podkancłerzego koronnego Hie­ronima Radziejowskiego, odmówiła udziału w wyprawie. Podobnie postąpiła większość senatorów obecnych pod Beres- teczkiem. Na koniec wycofał się także król Jan Kazimierz zabierając przy tym dwa regimenty piechoty cudzoziemskiej. Kampania prowadzona przez hetmanów Potockiego i Kali

nowskiego, po śmierci towarzyszącego im księcia Jeremiego Wiśniowieckiego straciła praktycznie swój zaczepny charak­ter.W początkach września doszło do połączenia armii koronnej i litewskiej (która uprzednio zdobyła Kijów). Siły polsko- litewskie ponownie spotkały się z armią kozacką, odtworzoną już przez Chmielnickiego. Nie dorównywała ona jednak liczebnością i jakością rozbitej pod Beresteczkiem. Również posiłki tatarskie były znacznie mniejsze. Do starcia obu armii doszło 21 września pod Białą Cerkwią. W trakcie bitwy oddziały litewskie, stanowiące polskie prawe skrzydło, odniosły sukces, jednak wypracowaną przez nich możliwość zwycięstwa zaprzepaścił hetman wielki koronny Mikołaj Potocki. Swą decyzję wstrzymania ataku argumentował tym, że przybył, aby zawrzeć pokój, a nie bić się. Bitwa pozostała więc nie rozstrzygnięta, a zawarta ugoda była rozejmem, nie traktatem pokojowym.Warunki pokoju były dla Kozaków znacznie mniej korzyst ne niż pod Zborowem. Rejestr ograniczono do 20 tysięcy. Kozacy rejestrowi mogli przebywać tylko w królewszczyz- nach województwa kijowskiego. Zniesiono linię demarkacyj- ną stanowiącą granicę dla polskich oddziałów wojskowych. Hetman kozacki podlegał odtąd rozkazom nie tylko króla, ale również hetmanów koronnych.Sejm zwołany do Warszawy na 26 stycznia 1652 r. zajął się przede wszystkim „sprawą" Hieronima Radziejowskiego po­zbawionego przez króla urzędu podkanclerzego koronnego i skazanego na infamię. Obecność na sali sejmowej delegatów wojska domagających się uregulowania zapłaty oraz posłów kozackich przybyłych w sprawie ratyfikacji ugody z Białej Cerkwi nie przyniosła żadnego skutku. 11 marca sejm został zerwany. Posłowie rozeszli się nie zatwierdziwszy ani ugody białocerkiewskiej, ani należności dla wojska. Rzeczpospolita jakby nie chciała pokoju, do wojny jednak również się nie przygotowywała.

STOSUNKI Z SĄSIADAMI

Wojna z Kozakami toczona od 1648 r. wywierała ogromny wpływ na stosunki Rzeczypospolitej z sąsiadami. W interesu­jącym nas okresie jedynym jej sojusznikiem w walce z Chmielnickim i Tatarami był hospodar mołdawski, poddany Porty Otomańskiej - Bazyli Lupul. Szwecja, Siedmiogród, Turcja i Moskwa, początkowo obojętne bądź nieprzychylne Chmielnickiemu, z czasem zaczęły sympatyzować z nim. Częściowo przyczyną tego był fakt, że od drugiej połowy 1649r., po śmierci kanclerza Jerzego Ossolińskiego, ster polityki zagranicznej znalazł się w rękach króla Jana Kazimie­rza, nie zawsze kierującego się w swych decyzjach interesami Rzeczypospolitej. By dać pełny obraz sytuacji międzynarodo­wej, w jakiej znajdowała się Rzeczpospolita w pierwszej połowie 1652 r., przedstawię główne problemy ówczesnej polskiej polityki zagranicznej.Rzeczpospolita a Szwecja. W zasadzie od 1648 r. aż do podjęcia rokowań w Lubece rozpoczętych 1 lipca 1651 r. stosunki ze Szwecją można określić jako poprawne. Choć już w 1648 r., tuż po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, Szwe­dzi rozważali możliwość agresji na Rzeczpospolitą, jednak zrezygnowali z tych planów. Rokowania podjęto, pomimo że termin rozejmu zawartego w Sztumskiej Wsi (1635) wygasał dopiero w 1662 r. Delegaci polscy postawili wygórowane żądania: na rozkaz króla domagali się unieważnienia decyzji Riksdagu w sprawie pozbawienia linii polskich Wazów praw do korony szwedzkiej oraz unieważnienia aktu uznającego Karola Gustawa za następcę tronu szwedzkiego. W trakcie rozmów strona polska stawiała coraz trudniejsze do przyjęcia warunki, co było spowodowane sukcesami wojsk koronnych i litewskich w walkach z Kozakami (pod Czemihowem i Be- resteczkiem). Na polecenie Jana Kazimierza Polacy zażądali 20 tysięcy piechoty szwedzkiej do pomocy w walce z opozy­cją jak również nadania królowi polskiemu jako lenna Inflant

lub Finlandii2. Szwedzi uznali, że Rzeczpospolita dąży do wojny, częściowo utwierdzała ich w tym przekonaniu jesienna wizyta Jana Kazimierza w Gdańsku, którą odczytali jako ożywienie polityki bałtyckiej. Jej narzędziem mogła być prze­szło 20-tysięczna armia koronna, po zwycięskiej kampanii odpoczywająca na Ukrainie. Rokowania zostały przerwane, a ich wznowienie odłożono do kwietnia następnego roku3.O ile jeszcze wiosną 1651 r. rozważano w Sztokholmie możliwość sojuszu z Rzecząpospolitą przeciwko Moskwie,0 tyle w drugiej połowie roku wroga postawa Polaków zmusiła Szwedów do zmiany stanowiska4. Zaniepokojeni Szwedzi przestawili swą politykę na kierunek zdecydowanie antypolski. Podjęli próbę nawiązania ściślejszych kontaktów z przeciwnikami Rzeczypospolitej: Turcją, Siedmiogrodem1 Kozakami. Jednakże kanclerz Oxenstierna traktował Chmiel­nickiego przede wszystkim jako buntownika, z którym bliżej wiązać się nie należy. I choć nie doszło do zawiązania bezpośredniego antypolskiego sojuszu, to poseł szwedzki za­pewnił Zygmunta Rakoczego, że królowa Krystyna w pełni poprze jego zabiegi o koronę polską5. Na dworze szwedzkim właśnie wtedy pojawił się były podkanclerzy Hieronim Ra­dziejowski, nakłaniający Szwedów do uderzenia na Rzeczpo­spolitą i detronizacji Jana Kazimierza. Zapewniał, że Polacy w ogromnej większości nie staną w obronie króla i chętnie powitają na tronie polskim królową Krystynę6-Faktem jest, że dzięki Radziejowskiemu Szwedzi nawiązali bliższe stosunki z Chmielnickim, rzecz jasna wymierzone przeciw Rzeczypospolitej. Rozmowy polsko-szwedzkie prze­prowadzone w kwietniu 1652 r. nie przyniosły rezultatu, wobec czego odłożono je do jesieni. Pomimo ogromnych

2 A. K e r s t e n , Hieronim Radziejowski, Waiszawa 1988, s. 316.3 Tamże.4 Tamże, s. 317.5 Tamże.6 Tamże, s. 318-321.

trudności wewnętrznych: nie rozwiązanego problemu ukraiń­skiego, rosnącej w siłę opozycji, nieprzychylnego stanowiska Moskwy i Siedmiogrodu, Jan Kazimierz nie myślał o jakich­kolwiek ustępstwach na rzecz Szwecji. Wprost przeciwnie, prowadził wobec dworu szwedzkiego politykę agresywną, w tych okolicznościach z góry skazaną na niepowodzenie i zamiast sojusznika (przede wszystkim w stosunkach z Mosk­wą) pozyskał dość aktywnego wroga. Wybiegając w przód dodam, że już po rozpoczęciu wojny polsko-moskiewskiej w 1654 r. król szwedzki, Karol Gustaw, zamierzał przystąpić do niej po stronie polskiej za cenę nieznacznych ustępstw, co rzecz jasna mogło przesądzić wynik starcia. Szwedzko-pol- sko-tatarska koalicja prawdopodobnie pokonałaby siły mos- kiewsko-kozackie, co z kolei mogłoby pociągnąć za sobą całkowitą likwidację powstania kozackiego. Niestety stało się inaczej...Rzeczpospolita a Siedmiogród. Zygmunt Rakoczy, póź­niejszy władca Siedmiogrodu, w 1648 r. podczas elekcji próbujący konkurować z Janem Kazimierzem, przez całe niemal zasiadanie ostatniego Wazy na tronie polskim zaj­mował stanowisko mu wrogie, utrzymując kontakty i nawią­zując sojusze z jego przeciwnikami w kraju i za granicą. Tylko w 1650 r. na krótko doszło do pewnego zbliżenia, kiedy kanclerz Jerzy Ossoliński organizował wielką koalicję anty- turecką, do której przyłączył się również Siedmiogród. Koali­cja ta rozpadła się wraz ze śmiercią kanclerza w drugiej połowie roku. Wkrótce potem Rakoczy powrócił do antypol­skiego kursu polityki zagranicznej i marzeń o koronie polskiej. Spodziewając się ją uzyskać, przystąpił w 1651 r. do sojuszu kozacko-tatarskiego. Według planu sfinalizowanego gdzieś w końcu maja 1651 r. armia kozacko-tatarska ruszyć powinna na Zagórze, by tam połączyć się z wojskami Rakoczego. W Rzeczypospolitej wspierać ich miał Aleksander Leon Kostka Napierski, do którego dołączyłaby 20-tysięczna armia węgierska i 7 tysięcy zaciężnej piechoty. Wspólnie mieli oni

utorować Rakoczemu drogę do Krakowa, gdzie zamierzał zdetronizować Jana Kazimierza i koronować się na króla polskiego7. Klęska armii kozacko-tatarskiej pod Berestecz- kiem przekreśliła te plany, niemniej Zygmunt Rakoczy nie porzucił myśli o koronie polskiej. W końcu tego roku przyjaź­nie ustosunkuje się do szwedzkiego projektu antypolskiego sojuszu.Rzeczpospolita a Turcja. Niemal od chwili wybuchu powstania na Ukrainie Turcja zajęła stanowisko przychylne Chmielnickiemu, zezwalając Tatarom na posiłkowanie Koza­ków. Dokładnie Turcy popierali Chmielnickiego od przewrotu pałacowego w czerwcu 1648 r. Posiłki tureckie brały udział w oblężeniu Zbaraża w roku 1649.Polityka Turcji wobec Rzeczypospolitej w tym okresie była odpowiedzią na ciągle ponawiane próby odnowienia idei świętej wojny, do której w 1650 r. kanclerz Jerzy Ossoliński oprócz Tatarów i Kozaków zamierzał wciągnąć władcę Sied­miogrodu Zygmunta Rakoczego i hospodara multańskiego Macieja Besarabę oraz Austrię i Wenecję. Plany te w stopniu dość zaawansowanym (koncentracja oddziałów polskich w okolicach Lwowa, przygotowanie czajek na wyprawę „mor­ską" przez Kozaków, wizyta poselstwa tatarskiego w Wiedniui siedmiogrodzkiego w Warszawie)8 zostały przerwane i roz­wiały się wraz ze śmiercią Ossolińskiego (9 sierpnia 1650). Powrócili do nich hetmani Mikołaj Potocki i Marcin Kalinow­ski i rok później, już po zawarciu ugody białocerkiewskiej, ale w zgoła innych warunkach. Hetmani wysuwając projekt wojny z Turcją zamierzali odciągnąć Chmielnickiego od planów wyprawy na Mołdawię, gdzie zamierzał ożenić syna z hos- podarówną Domną Rozandą mimo sprzeciwu ojca, hospodara Bazylego Lupula. Tymczasem po kolejnym przewrocie pała

7 T. W a s i l e w s k i , Jan Kazimierz,. Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984, s. 96; A. K e r s t e n , Na tropach Napierskiego [brmw.], s. 95, 112-114.

8 W a s i l e w s k i , Jan Kazimierz.... s. 88-89

cowym w Istambule (wrzesień 1651), nowy wezyr wyraził życzenie nawiązania przyjaznych stosunków z Rzecząpospo- litą, o czym posłowie polscy donieśli Potockiemu w pierwszej połowie października9.Poprawa stosunków polsko-tureckich w zasadzie oznaczała pozbawienie Chmielnickiego posiłków tatarskich, co na skutek odmowy pomocy przez Moskwę skazywało go na pokojową wobec Rzeczypospolitej politykę. Wysunięcie właśnie w tym momencie planu wojny tureckiej było ogromnym błędem hetmanów, pozbawiał on bowiem Rzeczpospolitą atutu, jakim byłaby pokojowa normalizacja stosunków z Turcją. Jednocześnie dawał Chmielnickiemu atut, za pomocą którego mógł (i rzeczywiście to zrobił) odzyskać łaskę sułtań- ską. Z jednej strony deklarował chęć wzięcia udziału w wyprawie i rozpoczęcie przygotowań, czym mamił stronę polską jeszcze przez kilka pierwszych miesięcy 1652 r. skutecznie usypiając czujność niektórych polityków i doradców króla, z drugiej zaś strony o zamierzeniach strony polskiej donosił Tatarom i Turkom. W początkach 1652 r. Turcja z pozycji potencjalnego sojusznika, który w dodatku mógł mieć wpływ na korzystny dla Rzeczypospolitej rozwój wydarzeń na Ukrainie, powróciła do polityki popierania Chmielnickiego zapewniając mu pomoc tatarską.Rzeczpospolita a Moskwa. Niemal od początku powstania car Aleksy Michajłowicz Romanów zajmował wobec konflik­tu na Ukrainie stanowisko przychylne Chmielnickiemu, choć początkowo obawiał się, by fala powstania chłopskiego nie wywołała masowych buntów w państwie carów. W 1650 r., korzystając z osłabienia Rzeczypospolitej po dwóch latach walk z Kozakami, do Warszawy przybyło wielkie poselstwo braci Puszkinów. Oni to w sposób dotychczas nie prak­tykowany (od początków XVII w. Moskwa „regularnie"9

9 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 145, s. 329-331.

gromiona przez wojska polsko-litewskie, czuła respekt przed Rzecząpospolitą, cara Aleksego ostrzegał ojciec, by z Polaka­mi „nie zaczynał") wysunęli żądania wybiegające daleko poza granice zdrowego rozsądku i to w sytuacji, gdy oba kraje obowiązywał „wieczysty" pokój zawarty w Polanowie w roku 1634.Puszkinowie zażądali: zwrotu Smoleńska, zapłaty 500 tysięcy dukatów jako rekompensaty za ujęcie tytułów carowi. Rzeczywiście polska dyplomacja odmawiała pewnych tytułów zarówno Michałowi, jak i Aleksemu, ponieważ królowie polscy również tytułowali się książętami Rusi, Smoleńska, Kijowa i Czemihowa. Do tych ziem i tytułów rościli sobie pretensje także carowie. Zażądali też niewydawania książek „ubliżających" narodowi moskiewskiemu. Ponadto domagali się ukarania śmiercią między innymi Jeremiego Wiśniowieckiego i Aleksandra Koniecpolskiego za uchybienia tytularne (Wiśniowie- cki zamiast Aleksym mianował cara Aleksandrem), jak również uchwalenia konstytucji przewidującej karanie śmiercią winnych tego przewinienia w przeszłości10. Posłowie okazali się głusi na argumentacje, że trwanie przy tych żądaniach oznacza wojnę. Kto wie, czy nie doszłoby do niej, gdyby nie błyskawiczna kontrakcja kanclerza Jerzego Ossolińskiego. Zaproponował on sojusz antymoskiewski Tatarom, którzy natychmiast pojawili się w Warszawie, nie kryjąc bynajmniej przed posłami mos­kiewskimi celów swego przyjazdu.Car natychmiast odstąpił niemal od wszystkich żądań, twierdząc, że posłowie samowolnie przekroczyli swe upraw­nienia, wysunął przy tym projekt sojuszu... antytatarskiego. Niestety, w zaistniałej sytuacji strona polska wycofała się z sojuszu z Tatarami, ale nie przyjęła też propozycji moskiew­skiej. Król i kanclerz powrócili do projektów wojny tureckiej.

10 A. S. R a d z i w i ł ł , Pamiętnik o dziejach w Polsce, Warszawa 1980, t.3, s. 250-251; W a s i l e w ski, Jan Kazimierz-, s. 90-91; J. K a c z m a r ­c z y k , Bohdan Chmielnicki, Wrocław 1988, s. 71.

Poselstwo Puszkinów mimo że nie przyniosło Moskwie spo­dziewanych rezultatów, to jednak pozwoliło jej zorientować się w skomplikowanej i trudnej sytuacji wewnętrznej Rzeczy­pospolitej. Właśnie dlatego w lutym 1651 r. Sobór Ziemski podjął decyzję o spełnieniu prośby Chmielnickiego, co ozna­czało przyłączenie Ukrainy do Moskwy, a co za tym idzie wojnę z Rzecząpospolitą.W Warszawie tymczasem zaniepokojono się ożywieniem kontaktów na linii Czehryń-Bachczysaraj. Zdając sobie sprawę z nadciągającego konfliktu zaproponowano carowi sojusz antytatarski, który rok wcześniej odrzucono. Car jednak stanął na stanowisku, że Rzeczpospolita powinna najpierw zmusić do posłuszeństwa Kozaków, a dopiero później można będzie myśleć o wspólnej wyprawie przeciw Chanowi. Oczywiście w nadchodzącym konflikcie zwycięstwa życzył Chmielnickiemu, aczkolwiek jego również nie zamierzał posiłkować (choćby ze względu na sojusz Kozaków z Tatarami).Po Beresteczku i Białej Cerkwi tak ważne dla Rzeczypos­politej stosunki na linii Moskwa-Czehryń uległy wyraźnemu ochłodzeniu. Moskwa postanowiła przestrzegać warunków i zasad pokoju polanowskiego. Niemniej na sejmie wiosennym 1652 r. ponownie pojawili się posłowie moskiewscy domagający się egzekucji części postulatów zaakceptowanych przed dwoma laty przez Polaków. W tym samym czasie ostrzegany przez Chmielnickiego i zaniepokojony rozwojem sytuacji w tej strefie car Aleksy zdecydował się przesunąć swe wojska nad granice z Rzecząpospolitą11 i bynajmniej nie było pewne, czy nie zamierza rozpocząć wojny.Rzeczpospolita a Krym. Tatarzy aż do roku 1654 byli wiernymi sojusznikami Chmielnickiego, choć nie zamierzali pomagać mu w uniezależnieniu się od Rzeczypospolitej.

“Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146, s. 328; F. R. G a w r o ń s k i , Hetman kozacki Bohdan Chmielnicki - szkic historyczny jego życia i walki, Lwów 1914, s. 71.

Popierali go w walce z Polakami wietrząc duże łupy, ponadto bardzo odpowiadała im nowa sytuacja polityczna. Pod Zboro- wem dali do zrozumienia, że ich poparcie dla Chmielnickiego ma swoje granice. Po Zborowie na blisko rok zbliżyli się do Rzeczypospolitej: najpierw w związku z projektami wojny z Turcją, później z jeszcze większym zaangażowaniem podczas próby zawiązania sojuszu antymoskiewskiego. Decyzja o zbrojnym rozstrzygnięciu konfliktu z Kozakami zapadła po śmierci Ossolińskiego, ale pewien wpływ na nią miała też wrześniowa wyprawa kozacko-tatarska na Mołdawię.Wiosną 1651 r. Tatarzy ponownie pojawili się na Ukrainie - tym razem w sile ponad 20 tysięcy. Wycofanie się oddziałów tatarskich z bitwy pod Beresteczkiem przesądziło o jej losach. Zawiedzeni w swych nadziejach na łupy nie opuścili jednak Ukrainy, kilka czambułów walczyło pod Białą Cerkwią. Po zawarciu ugody jeszcze przez jakiś czas przebywali w woje­wództwach kijowskim i bracławskim. W tym czasie (przełom września i października 1651) pojawiły się na Ukrainie inne czambuły, które pod Białą Cerkiew nie zdążyły. Chmielnicki chciał wykorzystać tak dużą liczbę ordyńców i ich żądzę łupów, by odbyć drugą wyprawę na Mołdawię i sfinalizować małżeństwo syna z hospodarówną, ale wobec zdecydowanie wrogiego stanowiska hetmanów koronnych zrezygnował z tego zamiaru. Tatarzy przeszli na lewy brzeg Dniepru i rozłożyli się w okolicach Połtawy. Czekali na rozwój wydarzeń.Rzeczpospolita a Mołdawia. Hospodar mołdawski Bazyli Lupul był jedynym sprzymierzeńcem Rzeczypospolitej w wojnie ze wspomaganymi przez Tatarów Kozakami. To dzięki jego interwencji w Istambule w 1648 r. po Korsuniu Tatarzy zostali odwołani przez sułtana. Po Piławcach Lupul pobił część ordy budziackiej powracającej przez jego terytorium do domu. W 1650 r. dołożył starań i pieniędzy na wykup hetmanów z niewoli, za co na sejmie w tym samym roku otrzymał indygenat. Jeszcze przed wybuchem powstania Chmielnickiego udzielał hetmanom koronnym informacji wy-

wiadowczych dotyczących głównie Tatarów.We wrześniu 1650 r. zaatakowany przez Chmielnickiego i Ta­tarów nie doczekał się polskiej pomocy12, zgodził się więc wydać córkę Domnę Rozandę za Tymotieja Chmielnickiego. Niemniej jednak, gdy tylko Kozacy i Tatarzy opuścili granice Mołdawii, rozpoczął interweniować w Istambule, by otrzymać zwolnienie z danego słowa Kontrakcja Chmielnickiego podającego w wątpliwość lojalność Lupula doprowadziła do tego, że w Istambule zażądano, aby hospodarówną przybyła na dwór sułtański. Sprzedana po drodze jakiemuś węgierskiemu magnatowi, trafiła później na dwór Meleka Ahmeda Paszy, którego zachwyciła swą urodą i przebywała tam do przewrotu w Istambule we wrześniu 1651 r., po czym powróciła do domu. Również Chmielnicki powrócił do planów małżeństwa syna i pięknej hospodarówny, mając przy tym zapewnioną pomoc Tatarów. Przerażony hospodar słał listy do króla i hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego z prośbą o pomoc, sam zaciągnął12tysięcy wojska i przygotowywał się do odparcia ataku13. Król nie zamierzając angażować się w sprawy mołdawskie delikatnie odmówił pomocy i przestrzegł hetmana przed interwencją, ten jednak nie zamierzał słuchać rozkazów królewskich. Chmielnicki w końcu 1651 r. wobec trudnej sytuacji na Ukrainie oraz wrogiego stanowiska hetmanów mających do dyspozycji 18 tysięcy żołnierzy zrezygnował z planów matrymonialnych syna, ale -jak się miało okazać - tylko tymczasowo.SPRAWY WEWNĘTRZNEWraz z wstąpieniem na tron polski Jana Kazimierza Rzecz­pospolita zaczęła pogrążać się w anarchii, a jej pozycja na arenie międzynarodowej wyraźnie podupadała. W 1652 r.

12 W a s i l e w s k i (Jan Kazimierz..., s. 94), twierdzi, że Potocki po prostu nie zdążył interweniować; Z. S p i e r a l s k i {Awantury mołdawskie, War­szawa 1967, s. 183) uważa, że Potockiemu król zabroni! interwencji.

13 S p i e r a l s k i Awantury mołdawskie, s. 185.

mijało pięć lat od chwili wybuchu powstania na Ukrainie, które pozornie wygaszono ugodą zawartą w ubiegłym roku w Białej Cerkwi. Na arenie międzynarodowej, wśród sąsiadów, Rzeczpospolita miała samych wrogów (z wyjątkiem Mołdawii), w kraju opozycja urosła w siłę jak nigdy przedtem. W ciągu tych pięciu lat Rzecząpospolitą kilkakrotnie targały klęski żywiołowe. W latach 1648-1649 na wschodzie kraju obfite żniwo zebrała plaga szarańczy, latem 1650 r. Żuławy i Mazowsze nawiedziła ogromna powódź, w latach 1651-1652 w całym niemal kraju (choć najbardziej na wschodzie i połu­dniu) panowało morowe powietrze. Do tego należy dodać recesję gospodarczą trwającą od 1648 r., wyrażającą się w ciągłym spadku produkcji i eksportu zboża. W roku 1652 po raz pierwszy w dziejach Rzeczypospolitej urzędowo ograniczono eksport zboża, przyczyną tego były potrzeby wielkiej armii14.Niestety, w tym samym czasie w kraju ujawniły się zmiany znacznie poważniejsze, wypaczające jego podstawy ustrojowe. Obawa szlachty przed wzmocnieniem przez Jana Kazimierza władzy królewskiej, umiejętnie podsycana przez mag- naterię, doprowadziła do całkowitego sparaliżowania najwyższego w państwie organu władzy państwowej - sejmu.Przez cztery lata swego panowania Jan Kazimierz zraził do siebie znaczną część braci szlacheckiej i magnaterii. Egzulanci- uciekinierzy z ziem objętych powstaniem - mieli królowi za złe, że nie stara się im pomóc, przy nadaniach wakansów szczodrze obdarzając kanclerza i swoich pokojowców, a pomi­jając osoby tak zasłużone, jak Jeremi Wiśniowiecki. Z roku na rok król tracił na autorytecie, powszechnie zarzucano mu uleganie wpływom Ludwiki Marii i kanclerza Jerzego Ossolińskiego, którego jednak zraził do siebie już w drugim roku panowania. Jan Kazimierz popadł także w konflikt z Hieronimem Radziejowskim i Jerzym Lubomirskim. W przyszłości stały się one przyczynami tragicznych wydarzeń.

14 W. C z a p l i ń s k i , Dwa sejmy z roku 1652, Wrocław 1955, s.31.

Od początku panowania Jan Kazimierz kontynuował politykę brata Władysława IV, i dążył do wzmocnienia władzy królew­skiej. Okoliczności sprawiły, że pomiędzy 1648 i 1652 r. zaist­niały ku temu realne podstawy, bowiem w tych latach Jan Kazimierz zrządzeniem losu miał do rozdysponowania następujące wysokie urzędy koronne: wojewody krakowskiego, marszałka wielkiego koronnego, marszałka nadwornego koronnego, podskarbiego wielkiego koronnego, wojewody ruskiego, kasztelana krakowskiego, hetmana wielkiego koronnego i podkanclerzego koronnego. Zdaniem dwóch wybitnych historyków, znawców epoki: Władysława Czaplińskiego i Tadeusza Wasilewskiego, Jan Kazimierz korzystając z takiej liczby wakansów podjął próbę oparcia się na ludziach „nowych", którzy stanowiliby zaplecze dla polityki dworu, przy czym, wzorem brata, pobierał za to opłaty. Dysponowała nimi królowa Ludwika Maria przeznaczając przede wszystkim na prowadzenie przez dwór bardziej aktywnej polityki wewnętrznej15. Ale obaj historycy milczeniem pomijają fakt, że tkwi w tym dość wyraźna sprzeczność. Otóż król stawiał dość wysokie wymogi finansowe ubiegającym się o te urzędy (np. Stefan Koryciński w końcu 1651 za podkanclerstwo koronne zapłacił zawrotną sumę 100 tysięcy złotych). Na „zakup" urzędów stać było jedynie najbogatszych magnatów, którzy mimo to wcale nie czuli się zobowiązani wobec Jana Kazimierza. Właśnie dlatego królowi nie udało się wzmocnić dość słabego stronnictwa dworskiego.Nie powiodła się także próba wzmocnienia władzy królewskiej poprzez ograniczenie uprawnień wysokich urzędników. Na przykład Jerzy Lubomirski, Łukasz Opaliński młodszy czy Krzysztof Zawisza przed zatwierdzeniem na urzędy pod słowem szlacheckim obiecywali Janowi Kazimierzowi dobrowolne ograniczenie swej władzy, by później stanowczo się temu przeciwstawić16.

15 Tamże, s. 34; W a s i 1 e w s k i , Jan Kazimierz..., s. 111-114.16 W a s i l e w s k i , Jan Kazimierz..., s. 114.

Jan Kazimierz podjął również próbę reformy urzędu het­mańskiego. Od czasów Jana Zamoyskiego był on dożywotni. Co prawda hetmani z tytułu pełnionego urzędu nie wchodzili w skład senatu, ale zasiadali tam z powodu sprawowania innych funkcji (wojewodów i kasztelanów). W 1648 r., jeszcze przed obiorem Jana Kazimierza na króla, obaj hetmani koronni dostali się do niewoli, w której przebywali do 1650 r. (Potocki do kwietnia, Kalinowski do sierpnia). Pod Piławcami na czele armii koronnej stało trzech regimentarzy i 32 komisarzy, idealne dowództwo, by - jak to słusznie zauważył Ludwik Kubala - ponieść nie jedną, a wiele klęsk. Człowiek najbardziej w tym czasie kompetentny na to stanowisko dowodzenia — Jeremi Wiśniowiecki, był z powodów osobis­tych pomijany zarówno przez kanclerza, jak i króla. Niedo­wład organizacyjny dowództwa polskiej armii był sprawą o pierwszorzędnym dla obronności państwa znaczeniu. Nie­stety, w dążeniu do jakiejkolwiek reformy tego urzędu, pod­sycana przez magnatów szlachta widziała próbę wzmocnienia władzy królewskiej, a co za tym idzie ograniczenia „złotej wolności". Nie brakło jednak w Rzeczypospolitej ludzi, którzy zdawali sobie sprawę z konieczności reformy urzędu hetmańskiego. Już na sejmie koronacyjnym biskup kujawski Mikołaj Gniewosz przedstawił projekt, w myśl którego buława zwyczajowo pozostawałaby w rękach króla, ten w zależności od potrzeby nadawałby ją na ściśle określony czas17. Na sejmie 1649-1650 kasztelan sandomierski Stanisław Witowski ponownie poruszył ten problem. Sugerował, by przebywa­jących w niewoli hetmanów pozbawić urzędów, jako że wykazywali się nieudolnością, buławę zaś powierzyć Jeremie­mu Wiśniowieckiemu dożywotnio lub czasowo i uczynić z tego regułę. Dwór jednak porzucił tę kwestię ze względu na osobę Jeremiego Wiśniowieckiego18.

17 C z a p l i ń s k i , Dwa sejmy..., s . 2 4 .18 J. W i d a ć k i , Jeremi Wiśniowiecki, Katowice 1988, s. 226.

Pod koniec 1651 r. większość sejmików opowiedziała się za reformą władzy hetmańskiej, zakładającą, by buława była nadawana na dwa lata (od sejmu do sejmu). Sprawa ta nabrała szczególnego znaczenia wraz ze śmiercią hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego (20 listopada 1651). Na pierwszym sejmie w 1652 r. część posłów za namową magnatów sprzeciwiła się temu, by z urzędu hetmana uczynić arendę. 8 lutego opozycyjni posłowie krakowscy zażądali od króla, by w ciągu dwóch tygodni nadał buławę wielką, wniosek ten obalili jednak opozycyjni posłowie z Wielkopolski, twierdząc, że najpierw trzeba ustalić, iż buława nadawana będzie „od sejmu do sejmu, non ad vitae tempora"19. Król, nie mogąc przeprowadzić reformy urzędu, przetrzymywał buławę wielką, szachując w ten sposób magnatów, którzy ewentualnie mogliby o niej myśleć (poza Marcinem Kalinowskim, w grę wchodzili głównie Stanisław Rewera Potocki i Stanisław Lanckoroński).Naprawy wymagała organizacja i działanie aparatu skar­bowego Rzeczypospolitej, którego faktyczny niedowład istniał już od dość dawna. Ogromne nadużycia podskarbich nawet w razie wykrycia nie prowadziły do dymisji nieuczciwego urzędnika, bowiem urząd ten podobnie jak i pozostałe był dożywotni. Także urzędnicy niższego szczebla: pisarze ipoborcy podatkowi, popełniali nadużycia czerpiąc zyski z obracania państwowymi pieniędzmi, które zwracali do skarbu dopiero po pewnym czasie." Na pierwszym sejmie 1652 r. zapadło trzysta wyroków skazujących na infamię osoby, które przed kampanią berestecką pobrały pieniądze i nie wystawiły wojska. Oszukiwali również rotmistrze i właściciele oddzia­łów zawyżając ich stany. Praktyk takich dopuszczał się nawet człowiek tak bogaty, jak Bogusław Radziwiłł20.

19 C z a p l i ń s k i , Dwa sejmy..., s . 8 7 .2 0 B . R a d z i w i ł ł , Autobiografia, Warszawa 1979, s. 44.

Od elekcji w 1648 r. do listopada 1651 odbyły się trzy udane sejmy, ale z każdą decyzją posłowie zwlekali, obawiając się, by przypadkiem król kosztem szlachty nie wzmocnił swej władzy. W rzeczywistości wzmocnienie władzy królewskiej oznaczałoby ukrócenie samowoli magnatów, a nie ogra­niczenie „złotej wolności". Magnaci utraciliby swą wyjąt­kową, prawem nie pisaną pozycję, dlatego dla jej podtrzyma­nia i wzmocnienia gotowi byli wystąpić przeciw królowi. Trzeba jednak przyznać, że szlachta czuła, iż zbytnie osłabienie władzy królewskiej także nie leży w jej interesie21. W 1651 r. minęło siedem lat, odkąd zerwano ostatni sejm, ale przebieg trzech poprzednich sejmów z czasów panowania Jana Kazimierza wykazał, jak nawet w tak ważnym dla ojczyzny okresie trudno doprowadzić obrady posłów do pozytywnego końca. Na sejmach koronacyjnym i ordynaryjnym z 1650 r. posłowie nie zgodzili się na żadne uchwały, dopiero w senacie (a więc wbrew obowiązującemu prawu) udało się ich namówić do uchwalenia konstytucji22.Sejm ordynaryjny 1652 r. odbywał się w atmosferze zwy­cięskiej kampanii ukraińskiej i sprawy jakże dla części posłów ważniejszej - sporu króla z Hieronimem Radziejowskim, byłym podkanclerzym koronnym obłożonym infamią i prze­bywającym poza granicami kraju. Sprawa Radziejowskiego stała się hasłem dla całej opozycji, dążącej do tego, by nie dopuścić do wzmocnienia władzy królewskiej. Podczas obrad żadna ze stron, ani roj aliści, ani malkontenci, nie byli w stanie uzyskać przewagi w sejmie. Bezowocne obrady przeciągały się, w końcu sejm został zerwany, a sprawy tak ważne, jak zatwierdzenie ugody białocerkiewskiej i uchwalenie zapłaty dla wojska, nie zostały załatwione. Przy tym ważną rzeczą, zdaniem niemal wszystkich naszych historyków, w konsek­wencji niosącą najtragiczniejsze dla kraju skutki, było zer­wanie po raz pierwszy w historii sejmu przez jednego posła

21 C z a p 1 i ń s k i , Dwa sejmy... , s. 79-80.22 Tamże, s. 71.

(był to Władysław Siciński poseł upicki, za nim stał jednak hetman polny litewski Janusz Radziwiłł). Ściślej nie dopuścił on do prolongaty obrad sejmowych, a pozostali posłowie uznali sprzeciw za ważny.Polska historiografia stoi na stanowisku, że stosowane odtąd coraz częściej liberum veto uniemożliwiało jakąkolwiek reformę ustroju Rzeczypospolitej i w efekcie stało się jedną z podstawowych przyczyn słabości państwa i późniejszego jego upadku. Jest to jednak zbyt wielkie uproszczenie, u którego podstaw leży fakt, że początek poważnego kryzysu polityczno-ustrojowego trapiącego Rzeczpospolitą od połowy XVII w. zbiegł się w czasie z zastosowaniem liberum veto po raz pierwszy.W celu wyjaśnienia tej sprawy przypomnę pokrótce naj­ważniejsze etapy owego kryzysu. Jest on bezpośrednio zwią­zany z wojnami, które wyniszczyły siedemnastowieczną Rzeczpospolitą. Rozpoczęły się w 1648 r. wybuchem powstania kozackiego na Ukrainie (a więc 4 lata przed zastosowaniem pierwszego liberum veto). W 1654 r. do wojny z Rzecząpospolitą po strome Kozaków przystąpiła Moskwa. W tym samym roku król szwedzki Karol X Gustaw zaproponował Polakom uderzenie na Moskwę w zamian za zrzeczenie się praw do tronu szwedzkiego przez Jana Kazimierza i pewne ustępstwa w Inflantach. Ostatni Waza pomimo niekorzystnej sytuacji, w jakiej znajdowała się Rzeczpospolitą odrzucił tę rozsądną przecież propozycję, co rok później doprowadziło do „potopu" szwedzkiego, po którym zrujnowana już Rzeczpospolita i tak przyjęła warunki Szwedów. Polityka wewnętrzna równie niefortunnie prowadzona przez Jana Kazimierza (spór króla z magnatem Jerzym S. Lubomirskim zakończył się krwawym rokoszem) zaprzepaściła szansę (choć i tak już bardzo nikłe) jakiegokolwiek unormowania sytuacji na Ukrainie. W 1667 r. między Rzecząpospolitą a Moskwą zawarty został rozejm niosący ze sobą podział Ukrainy, ale właśnie wówczas Kozacy nakłonili Turcję do objęcia ich „opieką".

Wojny z Turcją i Tatarami trwały z przerwami do roku 1699. Rezultatem tych wszystkich wojen było zmniejszenie liczby ludności o około 30% (brak rąk do pracy), ruina miast, pauperyzacja szlachty i upadek polityczny Rzeczypospolitej. Od tego czasu z roli hegemona w tej części Europy przeistacza się w państwo zależne od sąsiadów. (Dodam tylko, że począwszy od 1701 r. za sprawą wygórowanych ambicji Augusta II Rzeczpospolita ponownie stała się terenem walki).Ichoć w omawianym okresie stosowano liberum veto, to naprawdę trzeba mieć „dobry" wzrok, by dopatrzeć się bezpo­średniej zależności pomiędzy opisanymi wydarzeniami a zasadą „wolne nie pozwalam". Niemniej jednak istnieje widoczna zależność pomiędzy zasadą liberum veto a kryzysem systemu władzy w Rzeczypospolitej, ale bynajmniej nie dlatego, że począwszy od połowy XVII w. była stosowana, tylko dlatego, że nie była stosowana uprzednio.Począwszy od 1505 r., kiedy to sejm odebrał królowi władzę ustawodawczą (zasada liberum veto już wówczas istniała), trwa niewypowiedziana walka pomiędzy władzą ustawodawczą (sejmem) i wykonawczą (królem), w wyniku której sejm uchwalając „korzystne" dla siebie ustawy uzyskał zdecydowaną przewagę i wkracza w uprawnienia króla, nadmiernie go przy tym osłabiając.Oczywiście wszystko to służyć miało obronie „złotej wolności szlacheckiej", ale właśnie nie wetowanie tego typu ustaw doprowadziło do ustrojowej katastrofy, jaką było ubezwłasnowolnienie króla (aż do zakazu abdykacji z 1668) połączone z „kulejącym" sejmem uginającym się pod ciężarem nagromadzonej władzy, któremu nie mógł sprostać. Zmiana sytuacji politycznej, gospodarczej i kulturalnej Rzeczypospolitej w połowie XVII w. sprawiła, że posłowie zaczęli korzystać z przysługującego im prawa veta. Nic strasznego by się nie stało, gdyby nie to, że sejm miał już zbyt wielką władzę i sparaliżowanie go w praktyce oznaczało niedowład wszystkich struktur od niego zależnych.

Zerwany sejm nie rozstrzygnął sporu króla z opozycją, na Ukrainie zaś panowała co najmniej dziwna sytuacja. Faktycz­nie obie strony przestrzegały warunków ugody z Białej Cer­kwi, formalnie nie zatwierdzonej przez sejm. Chmielnicki sporządził rejestry obejmujące 20 tysięcy rejestrowych, na Zadnieprzu rozłożyły się pułki koronne, powróciła tam rów­nież nieznaczna część szlachty. Nadużycia żołnierzy polskich iucisk szlachty doprowadziły do wybuchu powstania wymie­rzonego zarówno przeciw Polakom, jak i Chmielnickiemu. Nie widząc innego wyjścia rzesze chłopów uciekały za kordon moskiewski. Sytuacja na Ukrainie zaniepokoiła cara do tego stopnia, że nakazał koncentrację oddziałów na granicy z Rze- cząpospolitą. Wydaje się, że taka sytuacja przynajmniej częś­ciowo odpowiadała Janowi Kazimierzowi, który liczył, że wpłynie ona na opozycję i zmusi ją do ustępstw23. Jednakże tego, co miało stać się pod Batohem, nikt w Rzeczypospolitej się nie spodziewał.

23 Tamże, s. 133.

UKRAINA 1648-1652

Bohdan Zenobiusz Chmielnicki, kiedy w pierwszej połowie 1648 r., niesłusznie oskarżony o zdradę i rozwścieczony zatargiem o kobietę podniósł bunt przeciwko Rzeczypospoli­tej, z pewnością nie wyobrażał sobie, jak ogromne przyniesie to skutki. W ciągu kilku miesięcy cała Ukraina stanęła w ogniu. Popłynęła krew. Chłopi ukraińscy brali odwet za lata pracy w szlacheckich majątkach i latyfundiach. Dwa czynniki zadecydowały o sukcesie Chmielnickiego: przejście Kozaków rejestrowych na stronę powstańców i sojusz z Tatarami. O ile ten pierwszy odegrał ogromną rolę w początkowej fazie powstania, o tyle ten drugi był niezbędny do odniesienia sukcesu, ale jak się okaże, tylko do pewnego stopnia. Rok 1648 nie przyniósł rozstrzygnięcia pomimo zwycięstw kozac­kich nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami.W sierpniu 1649 r. pod Zborowem nad rzeką Strypą doszło do decydującej bitwy, która jednak bez względu na wynik nie mogła przynieść jednoznacznego rozstrzygnięcia. Zresztą Polacy nie mieli zbyt wielu szans w tym starciu. Po stronie polskiej dowodził Jan Kazimierz. Po raz pierwszy w dziejach Rzeczypospolitej król brał udział w walkach z Kozakami, po cichu liczono więc na to, że ukorzą się przed majestatem królewskim. Niestety, nadzieje te były złudne. Bitwa 15-16 sierpnia 1649 r. omal nie zakończyła się klęską wojsk polskich. W tragicznej sytuacji do porozumienia z Tatarami doszedł kanclerz Jerzy Ossoliński. W myśl zawartego układu chan stawał się gwarantem wolności kozackich i ich opiekunem.

Rozbicie pod Zborowem Rzeczypospolitej oznaczałoby sa­modzielność Ukrainy Chmielnickiego, a czegoś takiego nie było w planach politycznych chanatu. Samodzielna Ukraina mogła stać się zbyt niebezpiecznym sąsiadem. Chanowi bar­dzo odpowiadała rola gwaranta układu, albowiem po raz pierwszy dyktował on warunki Rzeczypospolitej, przez co jego pozycja na arenie międzynarodowej rosła. Wycofanie się Tatarów z bitwy faktycznie oznaczało jej koniec. Kozacy sami nie byli na tyle silni, by rozbić armię królewską. Nie pozostało im więc nic innego, jak przystać na warunki chana i kanclerza zawarte w „Deklaracji łaski królewskiej danej wojsku zaporo­skiemu na punkta supliki Chmielnickiego". Deklaracja sankc­jonowała ogromną część zmian, jakie zaszły na Ukrainie od 1648 r. Na jej mocy rejestr kozacki podniesiono z 6 tysięcy do 40 tysięcy. Bohdan Chmielnicki jako pierwszy w historii kozaczyzny otrzymał od króla tytuł hetmana JKMci wojska zaporoskiego, ponadto starostwo czehryńskie jako uposażenie buławy.Trzy województwa ukrainne: bracławskie, kijowskie i czer- nihowskie, zgodnie z treścią deklaracji miały być wolne od wojsk koronnych, stacjonować tam mogły tylko pułki kozac­kie. Urzędy w tych województwach mogły być rozdzielane tylko pomiędzy szlachtę prawosławną. Żydom i jezuitom zakazano wstępu do miast, z tym że Żydzi mogli tam przeby­wać na czas handlu. Ogromnym sukcesem Kozaków było również to, że metropolita kijowski Sylwester Kossow miał zasiąść w senacie Rzeczypospolitej (w rzeczywistości tego warunku nie spełniono). Ponadto król udzielił amnestii wal­czącym w powstaniu Kozakom i nadał im własne sądownict­wo uwalniając tym samym od sądów szlacheckich, co znacz­nie podnosiło ich pozycję. Wydawać by się mogło, że Chmiel­nicki powinien być zadowolony, osiągnął bowiem więcej niż którykolwiek z jego poprzedników, tak jednak nie było. Faktycznie ugoda Zborowska była klęską jego koncepcji sa­modzielnej Ukrainy. Stało sięjasne, że sojusz jedynie z Tata­

rami nie gwarantuje urzeczywistnienia jego planów, dlatego postanowił szukać jeszcze innego sojusznika.Zajmujące obszar około 200 tysięcy kilometrów kwadra­towych trzy województwa ukrainne, Kozacy zorganizowali w sposób doskonale im znany, niemniej na taką skalę ówcześnie nie spotykany. Opierając się na organizacji Siczy Zaporoskiej stworzyli państwo o ustroju przypominającym republikę wojskową. Obszar podległy władzy hetmana podzielony został na 16 okręgów przydzielonym pułkom kozackim, których dowództwa miały siedziby w ważniejszych miastach Ukrainy: Kijowie, Kaniowie, Czerkasach, Korsuniu, Czehryniu, Brac- ławiu, Kalniku, Humaniu, Białej Cerkwi, Czemihowie, Niży- nie, Przyłukach, Perejasławiu, Kropiwnicy, Mirhorodzie i Poł- tawie. Tereny podlegające pułkom kozackim dzieliły się na terytoria setni, w sumie było ich 254.Z bardzo dużym uproszczeniem przyjąć można, że terytoria pułkowe odpowiadały w przybliżeniu naszym województwom, terytoria secinne zaś - powiatom. Terytorium pułku mogło być równe wielkości naszego powiatu, a terytoria setni nierzadko mieściły się w granicach jednej włości. Pułkownicy i atamani oprócz zwierzchnictwa nad podległymi im jednostkami wyposażeni byli w atrybuty władzy administracyjnej i sądowniczej. Bezpośrednia zależność wszystkich szczebli władzy od kancelarii hetmańskiej połączona z możliwością egzekwowania poleceń zadecydowała o jej ogromnej skuteczności.Formalnie najwyższą władzą w państwie kozackim była Generalna Rada Wojska Zaporoskiego, zwana też radą czer- niecką, gdyż uczestniczyła w niej także czerń. Pomiędzy ugodą Zborowską a bitwą pod Batohem radę zwołano tylko raz - przed bitwą berestecką1. Po zawarciu ugody Zborowskiej pozycja Chmielnickiego względem rady umocniła się; ta ostatnia z przyczyn obiektywnych nie mogła pełnić funkcji rządu w nowym państwie.

1 I. K r y p i a k i e w i c z , Bohdan Chmielnicki, Kijów 1954. s. 350.

Na czele wojska zaporoskiego i całego aparatu urzędniczego stał hetman JKMci wojska zaporoskiego skupiający w swym ręku niemal pełnię władzy wojskowej, sądowniczej i cywilnej do karania Kozaków śmiercią włącznie2. Władza hetmana była jednak ograniczona: urząd był obieralny i podobnie jak pozostałe urzędy ukraińskie tego okresu - nie był dożywotni. Mimo to Chmielnicki jak żaden z hetmanów przed i po nim miał władzę niemal nie ograniczoną.Oprócz hetmana najważniejszymi urzędnikami na Ukrainie w okresie powstań byli przedstawiciele Generalnej Rady Starszyzny Kozackiej Wojska Zaporoskiego: generalny oboź- ny, generalni assawułowie, generalni sędziowie i pisarz gene­ralny wojska zaporoskiego. Generalny oboźny prowadził re­jestr wojska zaporoskiego, zajmował się także spisami ludno­ści. Generalni assawułowie tworzyli radę wojskową, uczest­niczyli w przyjmowaniu posłów i dyplomatów zagranicznych. Niewątpliwie najważniejszą postacią obok hetmana był ów­cześnie pisarz generalny wojska zaporoskiego, który kierował kancelarią hetmańską. W kancelarii tej pracowało około 12 osób - wszyscy pochodzenia szlacheckiego. Selekcjonowani według wykształcenia, znali ważniejsze języki europejskie, a przede wszystkim łacinę - międzynarodowy język dyp­lomatyczny tamtych czasów. Wszystkie ważniejsze sprawy wojskowe i cywilno-administracyjne rozpatrywano w kan­celarii, nie mógł jej ominąć żaden dokument z pieczęcią wojska zaporoskiego. Za Bohdana Chmielnickiego pisarzem generalnym był Iwan Wyhowski - ruski szlachcic wzięty pod Korsuniem do niewoli przez Tatarów i wykupiony przez hetmanaJKMci.Kozacy mieli o wiele sprawniejszy aparat urzędniczy niż Rzeczpospolita, stworzyli państwo na wskroś dynamiczne, ale nie pozbawione konfliktów wewnętrzych przebiegających na kilku płaszczyznach. Zwycięstwo powstania na Ukrainie,

2 Tamże, s. 349-350.

w wyniku którego zmienił się ustrój polityczny, nie przyniosło większych zmian społecznych. Program społeczny Kozaków był bardzo ograniczony i nie skrystalizowany. Zwolnienie Kozaków rejestrowych z sądów szlacheckich zwiększało ich prawa, co formalnie i faktycznie dawało uprzywilejowaną względem czerni pozycję upodabniając ich tym samym do polskiej szlachty.Bardzo niejasno jawi się problem polepszenia bytu chłopów, ale o jakimkolwiek radykalnym rozwiązaniu tej kwestii nie było mowy. Faktycznie ograniczono wielkość pańszczyzny, miejscami tylko zamienionej na czynsze. Częściowo przy­czyną tego był sposób władania ziemią; duże obszary rolne opuszczone przez magnatów polskich zajęli chłopi. Tym samym zrodził się nowy sposób władania nią - gromadzki, nie dający się identyfikować z dawną wspólnotą znaną na Rusi jako „obszczyna"3. Majątki szlacheckie, do których nikt się nie stawił, najczęściej przejmowała starszyzna kozacka. Do dyspozycji pułkowników oddał Chmielnicki w zasadzie całość ziemi bezpańskiej. Za taką przede wszystkim uznawano króle- wszczyzny, choć rozdawano również majątki szlacheckie. Sam hetman w latach 1648-1657 wydał zaledwie 17 uniwersałów potwierdzających szlacheckie prawa własności, oraz cztery nadające nowe majątki, z tym, że również szlachcie. Trudno oprzeć się wrażeniu, że nie był to przypadek.Pułkownicy kozaccy nie zawsze i nie w każdej kwestii popierali Chmielnickiego. Pierwsze poważne różnice zdań wystąpiły na tle wykonywania postanowień ugody Zborow­skiej. Konkretnie chodziło o konieczność redukcji armii, która w roku 1649 liczyła ponad 100 tysięcy Kozaków i czerni. Jak wiadomo, po zawarciu ugody liczebność całego wojska zapo­roskiego określono na 40 tysięcy, a przecież wszyscy biorący udział w powstaniu uważali się za Kozaków i żądali urzędo­

3 Z. W ój c i k, Dzikie pola w ogniu - o kozaczytnie w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1960, s. 192-197.

wego poświadczenia tego faktu. Dwie trzecie ponownie miało wrócić do majątków szlacheckich na „pańskie". Niezadowo­lenie z tego skierowali zarówno przeciw Lachom, jak i „Chmielowi". Na czele niezadowolonych stanął pułkownik bracławski Daniło Neczaj, politycznie przeciwny kompromi­sowi z Rzecząpospolitą. Jego pułk zgodnie z rejestrem liczyć miał 2662 Kozaków, podczas gdy Neczaj wciąż trzymał pod bronią blisko dziesięciokrotnie więcej mołojców. Już wówczas otaczała go legenda. Chodziły wieści, że buława bardziej należała się jemu niż Chmielnickiemu. Hetman mając to wszystko na względzie nie mógł potraktować Neczaja jak zwykłego buntownika, niemniej udało mu się nakłonić but­nego mołojca do posłuchu (przed 11 kwietnia 1650). Pułkow­nik czemihowski, Martyn Nebaba, otrzymał od Chmielnic­kiego rozkaz rozpędzenia mas czerni, które do rejestru nie weszły i zbierały się wokół Czemihowa i Staroduba. Nebaba, dotychczas faktycznie popierający czerń, z ciężkim sercem, przystąpił jednak do wykonania rozkazu. Pułkownik niżyński, Prokop Szumiejko, czyniący trudności szlachcie, próbującej objąć majątki, swą niesubordynację przypłacił utratą stanowi­ska. Rządzący na Zaporożu i nie uznający władzy Chmielnic­kiego Hudolij został ścięty, a Zaporoże spacyfikowane.Pozycja Chmielnickiego na Ukrainie była w 1650 r. nie do podważenia, co w dużej mierze zawdzięczał swej polityce wobec cerkwi. „Obrona starożytnej religii greckiej" była jed­nym z powodów, dla których - jak sam twierdził - wzniecił powstanie. Już 12 lipca 1648 r. wydał przywilej dla Monasteru Husityńskiego potwierdzający jego przywileje i gwarantujący, że poddani klasztoru nie będą przyjmowani do wojska zaporoskiego. Pułkownikom nie wolno było ruszać ziem kościelnych.Od chwili wybuchu powstania aż po rok 1653 (ugoda pod Zwańcem) wśród żądań i próśb kozackich kierowanych do Rzeczypospolitej pojawiają się każdorazowo petycje traktują­ce o sprawach wyznaniowych. Wynikało to z roli, jaką w państwie Chmielnickiego odgrywał kościół.

Na czele porządku społecznego stał na Ukrainie kościół prawosławny: legalizował władzę Chmielnickiego, był jego podporą czyniąc „Mojżeszem wiary ruskiej" i „od Boga danym wyzwolicielem"4, wspierał całym swym autorytetem. Dla cerkwi również nie istniał inny porządek społeczny niż ten oparty na feudalnej własności ziemi. Tak więc sojusz był dla obu stron korzystny.

Rzesze chłopów, które po ukorzeniu się opozycyjnych pułkowników przed Chmielnickim nie mogły liczyć na pozo­stanie w szeregach wojska zaporoskiego, w większości ucie­kały na terytoria Moskwy, pozostali - zdaniem Adama Kisiela- „których jest pars minima Panom swoim się kłaniają"5. Zwolennicy powrotu do majątków znaleźli się w trudnym położeniu. Kozacy zajmujący w majątkach miejsce polskiej szlachty wymagali od nich tych samych powinności, w nie­znacznie tylko zmniejszonym wymiarze. Do tego na obszarze Prawobrzeża, gdzie faktycznie administracja kozacka i polska pokrywały się pomiędzy ugodą Zborowską a wznowieniem działań w styczniu-lutym 1651 r. obie strony pobierały poda­tki, jak również obie strony starały się sprawować tam rządy: Kisiel zwoływał szlachtę województwa kijowskiego na sej­miki w Kijowie, sądy grodzki i ziemski wznowiły działalność, a Kozacy zajęli się organizowaniem i umacnianiem swej władzy. Na Zadnieprzu wpływy polskie po zawarciu ugody były minimalne, mała też liczba szlachty zdecydowała się tam powrócić. Rzecz jasna, nie wrócił też Jeremi Wiśniowiecki, o ile bowiem mieszkańcy województw bracławskiego i kijow­skiego (prawobrzeżnych) mogli liczyć na ewentualną pomoc oddziałów koronnych, o tyle możliwość taka w stosunku do Zadnieprza w grę nie wchodziła.

Na przełomie roku 1649 i 1650 głód będący następstwem wyniszczającej wojny przybrał na Ukrainie katastrofalne roz-

4 Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, s. 78.5 Pamjatniki izdatmyje vremiennoju komissjeju, Kijów 1845, s. 19-35.

miary. Z pomocą przyszedł car zezwalając Kozakom na zakup taniego zboża.

Jeszcze przed wybuchem powstania posiadanie broni palnej na Ukrainie było rzeczą całkiem naturalną wobec ciągłej groźby najazdów tatarskich. Wyprawy organizowane przez Kozaków na tureckie wybrzeża Morza Czarnego również wymagały odpowiedniego uzbrojenia. Mieszkańcy tych tere­nów tradycyjnie więc byli dobrze uzbrojeni. Sami wyrabiali proch i kule. Po wybuchu powstania w ich ręce wpadło uzbrojenie armii koronnej (szczególnie cenne były działa) oraz składy broni znajdujące się w siedzibach magnackich (choć część z nich wcześniej zniszczono). Pewne ilości broni dostały się Kozakom po zdobyciu cekhauzu w Barze. Armia kozacka walcząca pod osłoną taboru, ponieważ w ogromnej większości składała się z piechoty, była bardzo groźnym przeciwnikiem.

W sojuszu z Tatarami zarówno w działaniach zaczepnych, jak i obronnych nie ustępowała armii polskiej.

Stan pozornej równowagi istniejący na Ukrainie po ugodzie Zborowskiej nie mógł trwać wiecznie. Z ugody obie strony nie były zadowolone. Polacy uważali, że poszli na zbyt duże ustępstwa, Chmielnicki zaś chciał Ukrainy niezależnej. W dru­giej połowie 1650 r. stało się jasne, że zbliża się nowy konflikt, wobec czego obie strony podjęły przygotowania. Rzeczpospolita wystawiła najsilniejszą w swej dotychczasowej historii armię, Chmielnicki zmontował koalicję, do której oprócz Tatarów miał wejść dom Rakoczych, a dodatkowo wspomagać miały antyszlacheckie wystąpienia na nie objętych powstaniem obszarach Rzeczypospolitej. Klęska wojsk kozacko-tatarskich pod Beresteczkiem (czerwiec 1651) nie wykorzystana przez oddziały polskie i nie rozstrzygnięta bitwa pod Białą Cerkwią (wrzesień 1651) doprowadziły do zawarcia nowej ugody, którą rok później zerwano pod Batohem.

Aby zrozumieć decyzję, która skierowała armię kozacko- -tatareką na obóz polski pod Batohem, poznajmy koncepcje polityczne Chmielnickiego. W chwili wybuchu powstania

aspiracje polityczne hetmana ograniczały się do wywalczenia bliżej nie sprecyzowanej autonomii w ramach Rzeczypos­politej . Po zwycięstwach powstańców nad armią koronną nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem, a zwłaszcza pod Piław- cami ambicje polityczne Chmielnickiego wzrosły znacznie. W lutym 1649 r. do komisarzy polskich mówił już: „Wybiję z łąckiej niewoli naród ruski wszystek po Lublin, po Kraków kozackiej przyjaźni z Tatarami i świat nie rozerwie, za granicę na wojnę nie pójdę, szabli na Turki i Tatary nie podniosę, dosyć mam na Ukrainie i Wołyniu teraz w ziemi i księstwie moim po Lwów, Chełm i Halicz".

Ta koncepcja zakładająca uzyskanie przez Ukrainę niezale­żności przy pomocy Tatarów, upadła kilka miesięcy później pod Zborowem. Po Zborowie na czas jakiś zajął stanowisko ugodowe. Część historyków wysunęła twierdzenie, że trak­tował wtedy poważnie możliwość pozostania Ukrainy w gra­nicach Rzeczypospolitej6. Jeden z biografów hetmana - Jan Kaczmarczyk - opierając się na 15 punkcie „Punktów o po­trzebach Wojska Zaporoskiego" skierowanych pod Zborowem do króla brzmiącym: „Wszystkie zaś uchwały sejmowe prze­ciwko całości wojska zaporoskiego, praw i wolności jako niesłusznie uczynione także konstytucją zniesione być mają" i dziewiątym, w którym Chmielnicki czyni się obrońcą prawo­sławia na terenie całej Rzeczypospolitej, uważa, że pod Zbo­rowem hetman kozacki bardzo poważnie traktował ewentualne pozostanie Ukrainy w granicach Rzeczypospolitej6. Tadeusz Wasilewski analizując politykę kanclerza Jerzego Os­solińskiego uważał, że udział Kozaków przy boku Rzeczypos­politej w planowanej wojnie z Turcją w 1650 r. „przywróci ich Rzeczypospolitej, a 40 tys. rejestrowych nie może długo stać bezczynnie"7. Opinie te wydają się jednak zbyt optymistyczne. List ze stycznia 1652 r. do polskich senatorów w spra­

6 Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, s. 109-111.7 Wasilewski, Jan Kazimierz—, s. 89.

wie zatwierdzenia na sejmie ugody białocerkiewskiej, aczkol­wiek pisany w pokornym tonie, również zawierał postulaty amnestii dla uczestników powstania. Chmielnicki podobnie czynił się opiekunem „starożytnej religii greckiej", chociaż ugodę, a raczej czas jej trwania zamierzał wykorzystać na przygotowanie nowych sojuszy (przede wszystkim z Moskwą) do kolejnej wojny z Rzecząpospolitą8. Podobnie nieuzasad­niony wydaje się sąd, że udział Kozaków w wojnie z Turcją oznaczałby ponowne związanie się ich na trwałe z Rzecząpos­politą. Biorąc zaś pod uwagę akces Tatarów do ligi, zgoda Chmielnickiego staje się naturalną koleją rzeczy.Reasumując: jeśli Chmielnicki po Zborowie zrezygnował z koncepcji niezależnej Ukrainy, to tylko wobec niekorzystnej sytuacji politycznej i na bardzo krótko. Zdając sobie sprawę z niemożności zwycięstwa nad Rzecząpospolitą bez pomocy z zewnątrz, zabiegał o pomoc tatarską, jednak po Zborowie zaczął szukać jeszcze innych sojuszników.Zawarcie sojuszu z Tatarami w początkach 1648 r. było niemal genialnym posunięciem Chmielnickiego. Tatarzy zgodzili się pomimo obaw i styczniowego zakazu tureckiego, by nie prowokować Rzeczypospolitej. Oni również dojrzeli korzyści płynące z tego sojuszu. Poza tym jak zwykle na Krymie ważną rolę odegrały łupy, jakie można było zdobyć9. Posiłki tatarskie wywarły decydujący wpływ w bitwie pod Piławcami. Już sama wieść o tym, że zamierzają okrążyć armię koronną, przesądziła jej losy. Decydującą rolę odegrały w bitwie pod Zborowem. Tym razem ich postawa na placu boju ocaliła armię koronną i króla. Nigdy przedtem w stosunkach Rzecz- pospolita-Krym Tatarzy nie odgrywali tak ważnej roli. Chmielnicki w lot pojął niebezpieczeństwa wynikające ze zbliżenia polsko-tatarskiego.

8I.Krypiakiewicz, Dokumenty Bohdana Chmielnickiego, Kijów 1961, s. 248.

9Akty otnoszaszczyjesa k istorii Jużnoj i Zapadnoj Rossii i sobrannyje i izdannyje Archeograficzeskuju Komissjeju, Sankt Petersburg 1863, s. 109.

Próba pozyskania Moskwy w latach 1649-1650 nie powiodła się. W lipcu 1650 r. wobec nadchodzącego konfliktu z Rzecząpospolitą Chmielnicki zdecydował się przejść pod zwierzchnictwo Turcji, co miało zapewnić mu skuteczniejszą niż pod Zborowem pomoc. Jednocześnie prowadził grę z Mo­skwą zamierzając wciągnąć ją do konfliktu z Rzecząpospolitą nawet za cenę uznania zwierzchnictwa cara. Oczywiście o cał­kowitym włączeniu Ukrainy w granice Moskwy nie myślał. Krym wiedział o kontaktach na linii Moskwa-Czehryń, ideal­nym więc rozwiązaniem byłoby wciągnięcie Kozaków do wojny z Moskwą. Taka możliwość pojawiła się w 1650 r., kiedy kanclerz Ossoliński montował koalicję przeciw Mosk­wie. Projekt ten natychmiast podchwycili Tatarzy wciągając do przygotowań także Chmielnickiego. Stanowiło to zagroże­nie dla jego polityki zbliżenia z Moskwą, toteż w chwili, gdy Rzeczpospolita wycofała się z koalicji, Chmielnicki wymane­wrował Tatarów, którzy wkroczyli już w granice państwa carów i tego samego wymagali od hetmana. W ostatniej chwili nakłonił chana do ataku na Mołdawię pod pretekstem ukarania hospodara za rozbicie kilku czambułów tatarskich powracających po Piławcach przez jego terytorium do domów. Wyprawa na Mołdawię przyniosła obopólne korzyści: Tatarom dała wielkie łupy, Chmielnickiemu zaś pozwoliła uniknąć wojny z Moskwą, a ponadto hospodar Mołdawii Bazyli Lupul obiecał wydać córkę Domnę Rozandę za Tymo- fieja Chmielnickiego. Jednocześnie wyprawa oznaczała zerwanie pokoju z Rzecząpospolitą.

Chmielnicki rozpoczął energiczne przygotowania do wojny, która miała ostatecznie rozstrzygnąć konflikt. Oprócz Tatarów w skład antypolskiej koalicji wchodził Siedmiogród. Plan przewidywał uznanie Zygmunta Rakoczego za króla polskiego w zamian za zaatakowanie Krakowa i nadanie w przyszłości szerokiej autonomii Ukrainie10 Sojusz kozacko-siedmio-

10' Wasilewski, Jan Kazimierz..., s. 96.

grodzki sfinalizowano w końcu maja 1651 r. Kozacy mieli ruszyć na Zagórze i tam spotkać się z armią Rakoczego. Polacy dowiedzieli się o tym i przyśpieszyli wymarsz spod Sokala do Beresteczka11. Tam doszło do trzydniowej bitwy, w której armia kozacko-tatarska została rozgromiona, tylko części wojsk udało się zamknąć w taborze. Kilka dni później Polacy tabor rozerwali, a ujrzawszy jeńców polskich zamęczonych przez Kozaków rozpoczęli rzeź, jeńców nie brano.

Kozacy bardzo szybko otrząsnęli się z klęski i już w niecałe trzy miesiące pod Białą Cerkwią wystawili nową armię. W bitwie mimo początkowego sukcesu połączonych armii koronnej i litewskiej żadna ze stron nie odniosła sukcesu. Zawarta ugoda była raczej rozejmem, a rozsądni politycy po obu stronach musieli zdawać sobie z tego sprawę12.Po raz drugi od chwili wybuchu powstania runęły koncepcje Chmielnickiego - koalicja antypolska przestała istnieć wraz z klęską pod Beresteczkiem. Ugoda białocerkiewska, biorąc pod uwagę warunki, w jakich ją zawierano, była dla Chmielnickiego dość dobrym rozwiązaniem, niemniej jednak hetman postanowił kolejny raz zagrać kartą rosyjską.

Pierwsze kontakty z Moskwą podjął latem 1648 r. w celu zapewnienia sobie nautralności cara w konflikcie z Rzecząpo- spolitą, zaniepokoiło go zwłaszcza zbliżenie się korpusu mos­kiewskiego ku granicy z Ukrainą13. Zamieszki w Moskwie i na południu kraju zmusiły cara do zachowania neutralnego stanowiska, ale w sierpniu dał już Chmielnickiemu wiążącą odpowiedź, że nie weźmie udziału w konfikcie14. Rok 1650 przyniósł wyraźnie ochłodzenie, ale w ostatnim kwartale stosunki wyraźnie się poprawiły. Chmielnicki za wszelką cenę

11 S. Oświęcim, Dyaryusz 1643-1651, Kraków 1907, s. 290, 304.12 Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, t. 9,s.37213 Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, s. 68.14 M.Gołobucki, Rossija ioswoboditielnaja wojna ukrainskogonaro-

da, Kijów 1957, s. 84.

chciał wciągnąć cara do wojny (choć w tym samym czasie rokował z Turcją i Siedmiogrodem).

W lutym 1651 r. Sobór Ziemski uchwalił przyjęcie Ukrainy pod zwierzchnictwo cara. Klęska Kozaków pod Berestecz- kiem i Białą Cerkwią zrobiła w Moskwie ogromne wrażenie i stała się przyczyną zawieszenia decyzji soboru. Stąd obojętne stanowisko cara wobec poselstwa Iwana Iskry, które w sty­czniu 1652 r. zawitało do Moskwy. Car w tym czasie nie zamierzał jeszcze ryzykować wojny z Rzecząpospolitą, dlate­go postanowił zachować neutralność. Chmielnickiemu pozo­stali jedynie Tatarzy.

Ugoda pod Białą Cerkwią z 28 września 1651 r. była wynikiem niemożności rozstrzygnięcia konfliktu spowodowa­nej zjednej strony wyczerpaniem i rozbiciem armii kozackiej, z drugiej zaś niewiarą w możliwość uzyskania zdecydowanego zwycięstwa po stronie polskiej. Rejestr wojska kozackiego ograniczono do 20 tysięcy, z zastrzeżeniem, że Kozakom rejestrowym wolno przebywać tylko w królewszczyznach województwa kijowskiego. Wojska koronne stacjonować mia­ły na terenie województw bracławskiego i czemihowskiego, z tym że na Zadnieprze mogły wkroczyć po wycofaniu się pułków kozackich. Miało to nastąpić najpóźniej do Bożego Narodzenia (prawosławnego). Zniesiono linię demarkacyjną wydzielającą trzy województwa ukraińskie, a hetmana JKMci wojska zaporoskiego uzależniono od władzy i zwierzchności hetmanów koronnych15'

Natychmiast po zatwierdzeniu umowy pojawiła się opozycja przeciwko warunkom ugody, Rzeczypospolitej i Chmiel­nickiemu. Z jednej strony niektórzy pułkownicy, jak Iwan Bohun i Stefan Pobodajło, byli przeciwni warunkom ugody i zbliżeniu z Rzecząpospolitą uznając władzę hetmana kozac­kiego. Z drugiej zaś pojawili się przeciwnicy Chmielnickiego. Ten ostatni starał się sprawiać wrażenie, że zamierza ugodę

15 Oświęcim, Dyaryusz-, 8. 373-374

w całej rozciągłości respektować. Głównym problemem była redukcja rejestru i opuszczenie przez Kozaków rejestrowych województw bracławskiego i czemihowskiego. W razie posia­dania tam majątków musieli je sprzedać. Na tym tle doszło do nieporozumień pomiędzy pułkownikiem kalnickim Iwanem Bohunem, pułkownikiem czemihowskim Stefanem Pobodajłą, Bohdanem Chmielnickim. W listopadzie 1651 r. Pobodajło jeździł do Czehrynia w tej sprawie, a po powrocie - realizował już dość konsekwentną politykę, jak się wydaje autorstwa Chmielnickiego. Pobodajło umożliwiał więc Polakom przej­mowanie majątków, był swego rodzaju katalizatorem prze­mian za Zadnieprzu, ale rejestru nie przeprowadzał i do królewszczyzn z województwa kijowskiego z podległymi mu Kozakami przenosić się nie zamierzał. Chmielnicki w liście z 7 lutego 1652 r. najpierw wytknął mu ignorancję wobec postanowień ugody, po czym kazał... dopilnować, by nie doszło do żadnych starć Kozaków z armią koronną, która zgodnie z paktami za Dniepr przeprawić się miała16. Chmiel­nicki uczynił go stróżem porządku na Zadnieprzu, jakby zapominając, że żadnych sił kozackich być tam nie powinno.

Znacznie poważniejsze były bunty Kozaków skierowane przeciwko Polakom i Chmielnickiemu. Pierwsze wybuchły tuż po zatwierdzeniu ugody, a ostatnie ustały dopiero z chwilą wznowienia wojny z Rzecząpospolitą (czerwiec 1652). Koza­cy, którzy do rejestru nie weszli, połączyli się z Tatarami i toczyli potyczki z Polakami. W drugiej połowie listopada na ich czele stanął niejaki Buhaj (postać bliżej nie znana)17. Bunt podniósł także pułkownik korsuński Łukian Mozyra18. Przez niego zginął wiemy Chmielnickiemu pułkownik białocerkie- wski, Michajło Hromyka (Chromyka), ale już przed 27 grud-

16 Krypiakiewicz, Dokumenty..., s. 250.17 Manuscripta Martini Goliński, t. 3, s. 537.18 W. Kochowski, Historia panowania Jana Kazimierza, Poznań 1840, s.

318.

nia hetman kozacki rozprawił się z nim19. W połowie grudnia 1651 r. Stanisław Oświęcim zapisał: „za Dnieprem inszego sobie hetmana niejakiego Wdowiczenka, obrali i tak altere contra altere wystawili. Czemu jednak Chmielnicki, chyżo się około siebie i powagi urzędu swego krzątając, pilno zabieżal kilkunastu buntownikom szyje kazawszy poucinać"20. Jeszcze inni nie mieszczący się w rejestrze wybrali „hetmana - szla­chetnie urodzonego Dzedzałę i gotowi za krzywdy swoje nie tylko z Lachami, ale i [...] Chmielnickim bić się"21. Z buntow­nikami bliskie kontakty utrzymywał pułkownik kalnicki Bo- hun. W początkach 1652 r. miał wraz z będącym za Dnieprem Półtora Kożuchem prosić Tatarów o pomoc przeciwko Chmielnickiemu, ci jednak zdecydowanie odmówili. Sprawa wydawała się na tyle poważna, że hetman JKMci zdecydował siej prosić o pomoc Polaków22.

Michaił Hruszewski, ukraiński historyk, zwrócił uwagę na dużą liczbę informacji dotyczących buntów. Jak w takim razie Chmielnickiemu udało się zaprowadzić spokój na Ukrainie? Hruszewski wysunął twierdzenie, że rzeczywistego powstania czy zorganizowanego buntu nie było, Chmielnicki cały czas panował nad sytuacją, natomiast wiadomości o niezadowole­niu w armii i lokalnych wystąpieniach nabierały szerokiego rozgłosu23. Twierdzenie to wydaje się uzasadnione. Luźne oddziały„swawolników" były przez Chmielnickiego gromione jako że w końcu 1651 r. nie życzył on sobie nowej wojna z Rzecząpospolitą24. W ostatnim kwartale tego roku sprawiał wrażenie, jakby rzeczywiście zamierzał pozostać lojalnym poddanym JKMci. Co prawda zamierzał odbyć wyprawę do Mołdawii w październiku, ale zrezygnował z tego, ponieważ

19 Krypiakiewicz,Dokumenty... , s. 238-240.20 Oświęcim, Dyaiyusz... , s. 397.21 Hruszewski,Istorya Ukrainy-Rusy, s. 393.22 Tamże; Biblioteka im. Czartoryskich, Teki Naruszewicza, 145, s. 446.123 Hruszewski,Istorya Ukrainy-Rusy, s. 393.24 Krypiakiewicz, Dokumenty..., s. 227-228.

„hetman Potocki nie pozwolił"25. Po jego śmierci Chmielnicki już wiedział, że pokoju długo się utrzymać nie da, Kalinowski bowiem był zwolennikiem dalszej wojny z Kozakami. Dlatego już w początkach grudnia pisał do sułtana z prośbą o posiłkowanie go przeciw Rzeczypospolitej, a wojny spodziewał się lada dzień, kiedy tylko przeciw królowi rokosz podniesiony zostanie26. Dalsze zaognienie w stosunkach Warszawa-Czehryń nastąpiło pod koniec grudnia, kiedy Chmielnicki otrzymał od Jana Kazimierza dość obraźliwy w treści list. Zdenerwowany, tak napisał do Kisiela: „Już mam wszystko w pogotowiu, tylko oczekiwani, co dalej będzie i co się pokaże z teraźniejszego sejmu"27.W listach do putywulskiego wojewody Semena Prozorow- skiego, a później Fedora Chyłkowa, ze stycznia i lutego 1652 r. zrezygnował z tytułu JKMci tytułując się hetmanem wojska zaporoskiego, dopiero w marcu powrócił do pełnego tytułu28. Nastąpiło to w sytuacji, gdy na Zadnieprzu omal nie wybuchło otwarte antypolskie powstanie spowodowane nadużyciami polskich chorągwi. Również w styczniu zdecydował się pono­wnie zwrócić o pomoc do Moskwy. W absolutnej tajemnicy, ponieważ wciąż był sojusznikiem Tatarów i nie zamierzał tracić ich poparcia, wysłał do cara nakaźnego pułkownika połtawskiego Iwana Iskrę. Jego misja dać miała odpowiedź na pytanie, czy car poprze Kozaków w nowej wojnie z Rzeczą- pospolitą. Audiencję u cara uzyskał Iskra dopiero 29 marca i choć przedstawił kilka propozycji, w zasadzie otrzymał odpowiedź odmowną29. Tymczasem jeszcze przed jego po­wrotem na Ukrainie zaszły wypadki, które omal nie do­prowadziły do wybuchu nowej wojny (patrz rozdział: „Armia koronna na Ukrainie w końcu 1651 i pierwszej połowie 1652")

2 5 Hrusz ewski , Istorija Ukrainy - Rusy, s. 381.26 Krypiakiewicz, Dokumenty... , s. 233-234.27 Tamże, s. 243.28 Tamże, s. 245-253.29 Tamże, s. 258-259; Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 416-417.

Pozornie w polityce Chmielnickiego nic się nie zmieniło, nadal pozostawał „wiernym” poddanym królewskim. Jego: reakcja na zamieszki ograniczała się do żądania przeprowa­dzenia śledztwa w tej sprawie, skierowanego pod adresem, Marcina Kalinowskiego. Temu właśnie celowi służyć miała mieszana komisja zebrana w Korsuniu w drugiej połowie kwietnia. Poprzednio w tym terminie powinna odbyć się narada w Połtawie, gdzie Chmielnicki zamierzał zgromadzić starszyznę i spotkać się z powracającym Iskrą. Hruszewski uważa, że już wtedy hetman zdecydowany był na wojnę z Rzecząpospolitą30. Dalsze utrzymywanie ugodowego kursu stało się dla niego zbyt niebezpieczne.

Na Zadnieprzu na przełomie marca i kwietnia rozpoczęła się masowa emigracja za kordon moskiewski. By ją choć częściowo powstrzymać, 3 kwietnia (24 marca starego stylu) Chmielnicki wydał uniwersał zapowiadający nową wojnę. Odtąd wszyscy mieli być w pogotowiu, czekać na jego znak i nie prowokować Polaków, dopóki Kozacy nie będą gotowi. Prawdopodobnie właśnie wtedy zdecydował się ponownie zwrócić o pomoc do Tatarów. W początkach kwietnia pojawili się oni w okolicach Połtawy. gdzie odbyć się miała narada starszyzny wyznaczona na Niedzielę Palmową (21 kwietnia)31. W ostatniej jednak chwili Chmielnicki zmienił zdanie, bowiem wciąż nie znał stanowiska Moskwy, jako że Iskra jeszcze nie powrócił32. Postanowił wykorzystać okazję (ob­rady komisji w Korsuniu) do ostatecznej rozprawy ze zbyt ambitnymi jednostkami w armii. Kaczmarczyk uważa, że Chmielnicki rozbił ugrupowanie starych pułkowników liczą­cych na całkowite porozumienie z Moskwą, mające poparci« antypolsko nastawionej czerni.

30 Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 416-418.31 Tamże, s. 417.32 Krypiakiewicz, Dokumenty..., s . 253.

Nie wydaje się to być prawdą. W kwietniu 1652 r. Chmielnicki wiedział już, że do nowej wojny z Rzecząpospolitą dojdzie lada chwila i zamierzał się do niej dobrze przygotować. Wyniszczenie „stronnictwa promoskiewskiego” byłoby po prostu bezcelowe, bowiem zdawał już sobie sprawę, że bez pomocy Moskwy nie pokona Rzeczypospolitej. Ponadto teza ta nie znajduje potwierdzenia w źródłach. Jedynym pułkow­nikiem, którego prawie ze 100-procentową pewnością można powiązać z obradami komisji, jest pułkownik mirhorodzki Matwiej Hładki, z tym że data jego śmierci jest już kwestią problematyczną. Hruszewski twierdzi, że nastąpiło to 17 kwietnia, Krypiakiewicz zaś podaje 7 maja jako dzień egzekucji Hładkiego i Mozyry33.

Po zakończeniu obrad komisji korsuńskiej odbyła się w pierwszej połowie maja tajna rada w Czehryniu. Była ona swego rodzaju novum, czymś pośrednim pomiędzy radą czemiecką a radą starszyzny. Chmielnicki zwołał na nią „wszystkich pułkowników, assawułów. setników, i wszystkich kozackich urzędników 34. Rada zbiegła się w czasie z nową falą buntów będących odpowiedzią na wyniki komisji - w oczach Kozaków i czerni to Polacy powinni przede wszystkim ponieść karę.

Tymczasem przeciw Chmielnickiemu zebrały się pułki pozbawione przez niego dowódców (prawdopodobnie mir- horodzki i przyłucki)35. Na ich czele stanął Wdowiczenko (być może ten sam, o którym pisał Oświęcim, relacjonując wypadki z grudnia 1651), dołączył do niego pułkownik połtawski Martyn Puszkar. Chmielnicki podjął rozmowy z buntowni­kami, ale jednocześnie ściągnął do Czehrynia wierne oddzia­ły, armaty i zaciężnych Niemców36. Miał coraz mniej czasu.W tej atmosferze w „święty tydzień" (prawosławna Wielka

33 Vossojedinenije Ukrainy z Rossiej, Moskwa 1953, s. 150.34 Krypiakiewicz, Bohdan Chmielnicki, s. 351.35 Hruszewski , Istorija Ukrainy-Rusy. s . 421.36 Tamże.

Niedziela - 4 maja) zebrała się rada w Czehryniu. Wzięli w niej udział także dowódcy tatarscy oraz pułkownik połtawski Puszkar37. Trwała ponad dwa tygodnie, obrady były otoczone ścisłą tajemnicą. Na radzie z pewnością analizowano sytuację, w jakiej znalazła się Ukraina po marcowych wypadkach, które były jedną z głównych przyczyn podjęcia decyzji wznowienia wojny z Rzecząpospolitą. Zdaniem Hruszewskiego ta właśnie decyzja była głównym wynikiem obrad rady38.Chmielnicki przygotował się do walki na dwa fronty: zachodni (polski) i północny (litewski). Dowództwo nad frontem zachodnim sprawował sam, posiłkowała go orda dowodzona przez Nuradyna sołtana. O skali przygotowań do nowej wojny świadczy fakt, że jednocześnie część czambułów tatarskich wyznaczona została do spodziewanych walk na froncie północnym. Było to swego rodzaju novum, jednak łatwe do przewidzenia biorąc pod uwagę przebieg dwu poprzednich kampanii na tym terenie. Na dowódcę frontu północnego Chmielnicki wyznaczył pułkownika czernihowskiego Stefana Pobodajłę, czyniąc go przy tym hetmanem nakaźnym. Niestety, nie znamy ani sił, którymi miał dysponować Pobodąjło (sprawę tę spróbuję wyjaśnić przy próbie odtworzenia składu pułków kozackich walczących pod Batohem), ani liczebności towarzyszących mu czambułów tatarskich. Nie wiemy też, kto stał na czele ordyń- ców posiłkujących Pobodajłę. Na naradzie wyznaczono już punkty koncentracji oddziałów kozackich na Zadnieprzu: Po- łtawa, Hadziacz, Zinkow, Wieprik i Perejasław39. Miasta te z wyjątkiem Perejasławia leżały wzdłuż granicy z Moskwą. Nie wiadomo, czy w Czehryniu poruszano sprawę Mołdawii, jednak w świetle późniejszych wydarzeń można z całą niemal pewnoś cią powiedzieć, że tak, bowiem wyprawę podjęto zaledwie po upływie dwu tygodni od zakończenia narady.

37 Tamże, s. 425.38 Tamże, s. 427.39 Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 426,433.

W czerwcu już po bitwie przysłani przez Chmielnickiego do Warszawy posłowie kozaccy na audiencji u Jana Kazimierza twierdzili, że przyczyną zerwania pokoju było nasłanie przez Kalinowskiego Kozaka imieniem Bublik z zadaniem zamordowania Chmielnickiego. Wysłannik jednak został schwytany i wyjawił całą sprawę40. Być może Bublik jest tożsamy z wymienianym przez Sawranowa Bobeczenkiem, którego jeszcze przed bitwą batohowską Kozacy chcieli dostać w Jagielnicy41. Prawdopodobnie ma to związek z prze­chwyconym przez Kozaków listem Jana Kazimierza do Mar­cina Kalinowskiego, w którym król domagał się głowy Chmielnickiego. Kalinowski najwyraźniej wprowadził ten za­mysł w życie, ale bez powodzenia. Jednakże zamysł zgładze­nia butnego Kozaka, wysunięty czy też po prostu zaakcep­towany przez Jana Kazimierza, nie oznacza, że król wydał hetmanowi zgodę na rozpętanie nowej wojny na Ukrainie. Wprost przeciwnie, Jan Kazimierz mógł łudzić się nadzieją, że pozbycie się Chmielnickiego sparaliżuje Kozaków, dzięki czemu łatwiej będzie zawrzeć korzystny pokój bądź spacy- fikować Ukrainę. Król omal sam nie padł ofiarą tego pomysłu. Rok później na przebywającego we Lwowie Jana Kazimierza zamach zorganizował Chmielnicki. Tylko przypadek ocalił króla42...O jeszcze jednej próbie „zamachu" na Chmielnickiego znajdujemy wzmiankę u Marcina Golińskiego: „Frant któryś zmyśleł Hmielnickiego w obozie pod Batohowem, po roz­gromieniu obozu i hetmana i m. p. Kalinowskiego zabiciu.A to zmyślone rzeczy mogą być nieprawdziwe, od i.m.p. Białobłockiego.czeladnika przepisane, z copiey jego (między pospólstwem albo żołnierstwem zmyślono)"43. Czyżby więc

40 Radziwił ł , Pamiętnik..., t . 3 , s . 345.41 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza,

146, s. 265-267.42 Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, s. 192.43 Manuscripta Martin Goliński, t. 3.

w interesującym nas okresie były aż dwie próby zamachu na Chmielnickiego? W świetle dostępnych źródeł jest to możliwe, ale też bardzo wątpliwe. O ile wydaje się „zrozumiałe" że jeszcze przed bitwą Kalinowski podjął próbę „rozwiązania" problemu ukraińskiego poprzez zamordowanie Chmiel­nickiego, o tyle wręcz nieprawdopodobne, by w trakcie bitwy powracał do próby realizacji tego planu. Goliński zresztą zastrzega, że wieści mogą być zmyślone. Biorąc pod uwagę całkowite fiasko akcji zamachowca lub zamachowców, należy odrzucić podawany przez posłów kozackich powód zajść pod Batohem jako ich rzeczywistą przyczynę, tym bardziej że według nich akcja Bublika była bezpośrednią przyczyną bit­wy. Za rzeczywistymi przyczynami wznowienia działań Wo­jennych przez Chmielnickiego w 1652 r. kryły się wypadki z marca tego roku na Zadnieprzu. Potwierdził to sam Chmiel­nicki pisząc w liście do kanclerza wielkiego koronnego Jerze­go Leszczyńskiego: „sam Bóg świadkiem, że teraźniejsze wewnętrzne zamieszanie i zabopólne krwie rozlanie stało się z sprawiedliwej przyczyny [...] tak od ich mościów panów żołnierzy, jako i Ich mościów Panów Urzędników"44.

44 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146 s. 211; list z 24 czerwca 1652 r.

ARMIA KORONNA NA UKRAINIE W KOŃCU 1651 I PIERWSZEJ POŁOWIE 1652

Po zakończeniu kampanii 1651 r. armia koronna była w opłakanym stanie. „Niezgoda wodzów, dla której na wielkie się w wojsku zanosieło inconvenientia, gdy jeden drugiego, a zwłaszcza Polny Wielkiego przyjaciół i poruczników in publico (gdzie już i do wspominania matek i do szabel przychodzieło, czego i wstyd pisać) znieważał. Głód, który i największe wojska bez bitwy rujnuje, niesłychany, gdy chleba bochenek po złotych cztery i kwartę gorzałki prostej, byle jej tylko mógł dostać po złotych ośmi płacono. Nulla spes subsidiorum wojsku naszemu, którego coraz to więcej przez choroby różne i głód ubywało, a nieprzyjacielowi coraz to większe przybywały posiełki [...] Deszcz, słota i niepogody wielkie, które przez 3 dni continuo trwając koniom i ludziom tak szkodzieły, że jednej nocy pół cudzoziemców umarło. Drudzy też z cudzoziemców tychże pomienionych niepogod i głodu nieznośniego ścierpieć nie mogąc, przedawać się do nieprzyjaciela poczęli i de facto przedawali. Rząd na ostatek, który jest anima rerum jako w przeszłych inszych okazjach, tak i na ten czas exulaverat od wojska, które solo tylko fato nie żadną umiejętnością regebatur"1.Naprawdę trudno byłoby wyobrazić sobie gorszy obraz zwy­

1 Oświęcim, Dyaryusz--, s. 375-376; podobnie A. Grabowski, Starożytności historyczce polskie, t. 2, Kraków 1840, s. 353.

cięskiej armii na przełomie września i października 1651 r. a więc zaledwie kilka miesięcy po Beresteczku. Armia koron- na na Ukrainie liczyła 14 października 1651 r. nieco ponad 18 tysięcy żołnierzy (tak oceniał hetman wielki koronny Mikołaj Potocki)2, ale nie było tam chyba regimentów cudzoziemskich Bogusława Radziwiłła i Krzysztofa Houvaldta - około 2200 wyborowego żołnierza3, które przybyły tu w pierwszej poło­wie następnego roku. W pierwszym kwartale 1652 r. zlik­widowano kilka jednostek (m.in. regiment piechoty Czarniec­kich). Z kwitów Archiwum Skarbu Wojskowego wynika, że pomiędzy czwartym kwartałem 1651 r. a końcem drugiego kwartału 1652 r. liczebność armii koronnej spadła zaledwie o 5%. W rzeczywistości jednak spadek był większy. Tadeusz Wasilewski w Zarysie dziejów Bogusława Radziwiłła, będącym wprowadzeniem do jego Autobiografii, zauważył, że w maju 1651 r. podczas popisu pułk rajtarski Bogusława Radziwiłła liczył 587 koni, a według rejestrów skarbowych 800 koni W pierwszym kwartale następnego roku rejestry wykazały spadek do 600 koni. W maju tego roku pułk suplementowano, ale rejestry skarbowe wykazują spadek jego liczebności w sto- sunku do 1651 r. Wynika stąd, że przed suplementowaniem pułk nie osiągnął stanu z rejestrów, ale nie sposób odpowie- dzieć na pytanie, czy pod Batohem miał już pełny stan4 Można przypuszczać, że Radziwiłł czerpiący zyski z takich oszustw nie był odosobniony, trudno jest natomiast określić skalę tego zjawiska.W drugim kwartale 1652 r. według rachunków skarbowych na utrzymaniu Rzeczypospolitej znajdowało się nie więcej niż

2 [J. Michałowski] , Jakuba Michałowskiego wojskiego lubelskiego a później kasztelana bieckiego księga pamiątnicza z dawnego rękopisma będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna, wyd. Antoni Helcel, Kra-ków 1846, s. 645-646.

3 Wasi lewski , Jan Kazimierz.... s. 110. Dane za Oświęcimiem Dyaryusz.... s. 291-293.

4 Radziwił ł , Autobiografia, s . 227.

22 500 żołnierzy armii koronnej. Do połowy stycznia tego roku wojska koronne zgodnie z treścią umowy białocerkiew- skiej przebywały na prawym brzegu Dniepru. Hruszewski uważa, że podzielone były na trzy części i stacjonowały pod Machnówką Białopolem, Berdyczowem5. Myli się. Po zawar­ciu ugody armia polska rozpoczęła marsz w kierunku zachod­nim. by umożliwić Kozakom sporządzenie rejestru i przenie­sienie się do królewszczyzn województwa kijowskiego. Zda­niem Oświęcimia oddziały polskie zmierzały do Żywotowa. gdzie miał się odbyć popis6. Zły stan zdrowia prawdopodobnie skłonił hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego do przeprowadzenia popisu przed Żywotowem. Prawdopodobnie pod Białopolem około 15-16 października liczebność armii wyniosła około 18 tysięcy7.Dwudziestego drugiego października 1651 r. Potocki „za­trzymał znowu wojsko pod Machnówką w kupie pod preteks­tem buntów”. Tego dnia schorowany opuścił armię powierza­jąc dowództwo nad nią hetmanowi polnemu koronnemu Mar­cinowi Kalinowskiemu, przeciwnikowi kompromisu z Koza- kami8. Zmarł miesiąc później, 20 listopada 1651 r. w Chmiel­niku. Tym samym odszedł jeden z twórców ugody białocer- kiewskiej.Oddziały polskie stacjonujące po zakończonej kampanii na wyniszczonej wojną Ukrainie miały ogromne problemy z ap­rowizacją. Chmielnicki „pozwoliłci wprawdzie stanowisk wojsku koronnego w woj. bracławskim, limitował jednak wybieranie chleba facultatem tę przydawszy klauzulę, aby się quam modestissime we wszystkim zachowali’'9. Wydaje się, że kłopoty z aprowizacją były przyczyną, dla której Kalinow-

5 H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy. s . 380.6Oświęcim. Dyaryusz.... s . 374.7[Michałowski] , Jakuba Michałowskiego...

księga pamiętnicza..., s.654.8 Oświęcim, Dyaryusz.-, s. 377.9 Tamże, s. 376.

ski podzielił wojsko stacjonujące w województwie bracław- skim na kilka grap, ale jeszcze przed 18 grudnia wobec spodziewanych walk Chmielnickiego z buntem Wdowiczenka rozkazał „wojsku wszystkiemu i pułkom na leżach rozłożo­nym kupić się pod Żywotów"10. Bynajmniej w walkach tych brać udziału nie zamierzał. Z zapisek Marcina Golińskiego, rajcy kazimierskiego, wynika, że oddziały koronne zaraz po zawarciu ugody toczyły walki z „kozackim hultajstwem" wspomaganym przez żądnych łupu Tatarów, którzy na Ukrainę przybyli już po zawarciu ugody. O zamiarach buntow- ników powiadomił wojska koronne sam Chmielnicki i dzięki temu Polacy odnieśli sukces11.Niestety, nie mamy konkretniejszych informacji na ten temat. Bunt Buhaja skierowany przeciw Rzeczypospolitej godził także w Chmielnickiego, o ile ten nie przyłączy się do buntowników12. Król zdając sobie sprawę z tego, że upadek hetmana kozackiego oznaczałby nową wojnę na Ukrainie pozwolił mu korzystać z pomocy wojsk koronnych13. Sytuacja mogła być groźna, skoro w styczniu 1652 r. Chmielnicki zażądał od Kalinowskiego pomocy w tłumieniu buntu Półtora Kożucha (za Dnieprem) i Bohuna (w Bracławszczyźnie). Hruszewski uważa, że jest bardzo prawdopodobne, iż z pomo­cą polskich oddziałów chciał on rozprawić się z opozycją: wewnątrz swej armii14.Kalinowski nie zamierzał jednak wspierać Chmielnickiego Tuż po śmierci Potockiego pisał do Jana Kazimierza z Ukrainyo niepewności pokoju, czemu król dał wyraz w suplemencie na sejmiki z 4 grudnia 1651 r.15 List Kalinowskiego tak różny w treści od wysłanego zaledwie miesiąc wcześniej przez

10 Tamże, s. 397.11 ManuscriptaMartini Gotiński, s. 537.12 Tamże.13 Bilioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 145, s.44814 Hruszewski, htorija Ukrainy-Rusy, s. 392-393.15 Oświęcim, Dyaryusz—, s. 379.

Potockiego podyktowany był zjednej strony rozwojem sytua­cji, z drugiej zaś odzwierciedlał jego stanowisko wobec zmian na Ukrainie. W przeciwieństwie do Potockiego uważał on traktat białocerkiewski za tymczasowe zło konieczne. W jego planach Ukraina powinna wrócić do stanu sprzed 1648 r.16 Zdaniem historyka Jana Wawrzyńca Rudawskiego gdzieś pod koniec stycznia 1652 r. zgodnie z ugodą Jan Kazimierz „Kalinowskiemu hetmanowi rozkazał na 3 części podzielić wojsko, część zostawić na zimowych leżach za Dnieprem nad granicami Litwy, część w sąsiedztwie Chmielnickiego umieś­cić, a samemu z dobraną resztą wojska niedaleko od tego ostatniego oddziału oczekiwać rozporządzeń króla i sta­nów" 17.Nieco inaczej przedstawia to Joachim Jerlicz. Według niego część sił stała za Dnieprem, druga grupa dowodzona przez samego hetmana stacjonowała w województwie bracławskim, trzecia rozłożona była w okolicach Baru i Kamieńca18- Strate­gicznie taki podział wojska był dużym błędem, ale król obawiał się, żeby szykująca się do sejmowego ataku opozycja nie próbowała użyć armii, ogólnie niezadowolonej, a do tego nie opłaconej, do wszczęcia rokoszu19.W rzeczywistości trzon sił pozostałych na prawym brzegu Dniepru stacjonował w okolicach Bracławia, druga bardzo duża grupa przed wyjściem hetmańskiego uniwersału w kwie­tniu obozowała pod Glinianami, być może jakieś jednostki znajdowały się również w okolicach Kamieńca lub Baru20.

16 Hruszewski, historija Ukrainy-Rusy, s. 394.17 W. J. Rudawski , Historia polska od śmierci Władysława IV aż do

pokoju oliwskiego, t . 1 , Mohylów 1855, s. 181.18 J . Jer l icz , Latopisiecalbokroniczka Joachima Jerlicza, wyd. K. W.Wójcieki , Warszawa 1853, s. 136.19 Kersten, Hieronim Radziejowski, s . 273.20 Manuscript a Martini Golin ski, s. 575; Kochowski , Historiapanowania..., s. 143; Jer l icz , Latopisiec..., s . 136; Czapl iński ,Dwa sejmy... s. 112.

27 stycznia 1652 r. Chmielnicki przesłał Kisielowi skończony już rejestr. Prawdopodobnie jeszcze przed tą datą wręczył Janowi Kalinowskiemu, miecznikowi bracławskiemu, młodszemu bratu hetmańskiemu, glejt, który miał zapewnić oddziałom polskim spokojne przejście na Zadnieprze21. W liście do Pobodajły z 7 lutego Chmielnicki nakazuje mu dopil­nować, by wojska polskie bez przeszkód dotarły na swe leża22. 24 lutego Kisiel napisał do króla, że wojsko już jest na Zadnieprzu, a szlachta powróciła do swych majątków23 Kijowski mnich Arsenij uważał, że za Dniepr przeprawiła się 7 tysięcy Polaków24, putywulski agent Marek Antonow pisał o 16 chorągwiach z 16 tysiącami żołnierzy25. Rzecz jasna w obu wypadkach liczby te należałoby pomniejszyć0 rzesze szlachty idące wraz z wojskiem, przy tym wydaje się że liczba 7 tysięcy Polaków, którzy na przełomie stycznia1 lutego przeprawili się za Dniepr, jest znacznie prawdopodob­niejsza. Jan Kalinowski, miecznik bracławski, młodszy brat Marcina, traktowany przez hetmana jako dowódca grupy zadnieprzańskiej, za swą siedzibę obrał Nieżyn, wojska zaś rozłożył w pobliskiej Czemihowszczyźnie. Jego oddziały bez przeszkód weszły do miast i wsi. Trzon sił Kalinowskiego stanowiło 9 lub 10 chorągwi kozackich z pułku hetmana polnego (patrz: „Skład armii polskiej")- Nieco później na Zadnieprze przeszły dwa pułki: Michała Wojniłowicza i Seba­stiana Machowskiego, które za zgodą Chmielnickiego zamie-| rżały rozłożyć się w Wiśniowiecczyźnie26.Jerlicz ocenił liczebność jednostek polskich na Zadnieprzu

21 Samowydec, Letopis czyli dzieje panowania Jana Kazimierza od 1648 do 1660 r., s. 29.

22 Krypiakiewicz, Dokumenty..., s. 250.23 Pamjatniki izdannyje kijewskoju komissjeju, t. 3, Kijów 1898, s. 155.24 Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 390.25 Tamże

26 ManuscriptaMartini Goliński, s. 575; Samowydec, Letopis...,

na 4 tysiące, „bo 12 pułków było". W „Nowinach do dworu polskiego ściągających się", czytamy o chorągwiach, „które za Dniepr numero 40 dla chleba poszły"27 - odpowiadałoby to w przybliżeniu relacji Jerlicza. Ale nie są to wszystkie siły polskie, które w pierwszej połowie 1652 r. znalazły się za Dnieprem. Wespazjan Kochowski twierdzi, że po marcowych wypadkach (o czym dalej) Marcin Kalinowski posłał na Zadnieprze dodatkowe 3 tysiące wojska pod dowództwem Jędrzeja Potockiego, choć od razu dodaje, że mimo wszystko siły polskie były zbyt nikłe, by uśmierzyć bunt28.Ogółem było więc za Dnieprem około 7 tysięcy wojska koronnego, co potwierdza lipcowa relacja por. Wilczkow- kiego: „Wojsko, które z Zadnieprza przyszło, to jest 7 tys. rozeszło się"29. Większość tych sił znajdowała się przy młod­szym Kalinowskim, tj. w czemihowszczyźnie, jednak nie stanowiły one zwartej masy, podobnie jak i pozostałe jedno­stki. Pułk Michała Wojniłowicza w ogromnej części składał się ze szlachty pochodzącej z Wiśniowiecczyzny30. Powrócili po niecałych czterech latach, być może licząc na to, że przynajmniej część zmian uda się cofnąć. Spotkał ich srogi zawód. Wojniłowicz „w dobrach swoich nie znalazł nic stałego, ani szczerego, ani bezpieczeństwa żadnego, bo ni szlachty do własnych jej domów nie przypuszczali, ani wojsku do hybemowych kwater przystępu nie było, wsie, słobody i folwarki, wyprowadziwszy z nich zboża i siano puste pozostawili; chłopi do miast i fortec wszystko sprowadzili i sami się tam pozamykali, wojsko do nich chciało szturmować, bronili się na potęgę"31.

27 Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 143 .28 Kochowski , Historia panowania..., s. 143.29 [Michałowski] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,

1661.30 Jer l icz , Latopisiec..., s. 135.31 Kochowski , Historia panowania..., s. 143.

Taka sytuacja musiała doprowadzić do otwartego konfliktu.28 marca 1652 r. Benedykt Ujejski, strażnik wojskowy z Nie- machłowicz, zapisał: „Dali nam znać, że za Dnieprem po­wstały były bunty i niemałe zamieszanie tak dalece, że do bitwy znacznej przyszło. Pułk JMci Pana Woyniłowicza prze- pieniony. Chorągiew JMci Pana Siemaszka zniesiona, ale i po tej bitwie JMć Pan Machowski wetował dobrze, bo tych którzy byli wyszli przeciwko niemu z Lipowego około 40 tys. wysiekł w miasto wpadłszy wszystkich trupem położył y spa- lii, wszystkie te rzeczy, wozy, chorągwie, bębny, które nasi byli potracili feliciter odzyskał, stamtąd poszedłszy dwie wsie wysiekł y spalił [...]"32

Z „Nowin warszawskich" wynika, że na Zadnieprzu Polacy bili się z Kozakami pułku przyłuckiego. W walkach tych oprócz zniesionej chorągwi Siemaszki straty poniosła także chorągiew „Pana Żytomirskiego Krzysztofa Tyszkiewicza sta­rosty żytomirskiego czterech towarzystwa, a 60 pacholików wycięto"33.Dość ciekawy obraz wydarzeń przedstawił Jerlicz: ,,W tymże miesiącu marcu zbójcy i swawola chłopska w Sybryi z| Dnieprem, zdradą chorągwie dwie na głowę zrazili; które pociechy i same nie ponieśli, bo skoro dano znać do pułku księcia Wiszniowieckiego, nad którym był przełożonym Pan Wojniłowicz, zaraz wpadłszy w miasto wysiekł od wielkiego do małego, a potem spalił".Kochowski pisał: „Za Dnieprem coraz bardziej rebelia górę brała, nie chciano chorągwiom na Ukrainie będącym dawać żywności; musiał żołnierz o kawałek chleba krwawo zapocić się; zatem w trakcie ostreńskim napadli na Woj- niłowicza, i Siemaszki chorągwie, ze 20 zabiwszy towarzystwa z Drohiczyńców miasteczka rugowali; niepodobna była

32 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146s. 169-170.33 Tamże, s. 327.

chłopstwa uśmierzyć, chyba nadesłaniem wojska. Na Zadnie- prze ordynowany ze 3000 ludzi Jędrzy Potocki, choć spieszno przybył, już znalazł większą potencyją chłopstwo co żywo do gromady się zebrało".Odtworzenie przebiegu tych zajść jest rzeczą niezmiernie trudną. W drugiej połowie lutego hetman Marcin Kalinowski wysłał do Chmielnickiego w „sprawach Rzeczypospolitej" dwa pułki dowodzone przez Michała Wojniłowicza i Sebas­tiana Machowskiego. Uzyskały one zgodę Chmielnickiego na wejście do Wiśniowiecczyzny. Wojska Wojniłowicza zatrzy­mały się w okolicach Przyłuków, Machowskiego zaś bardziej na wschód za rzeką Udaj34. Niestety, pułki polskie spotkały się z wrogim przyjęciem, a kiedy wojska Wojniłowicza próbowały siłą zmusić chłopów do posłuszeństwa, same zo­stały zaatakowane przez Kozaków pułku przyłuckiego35. Do walk doszło w Sybryi i w Drohiczyńcach. Zniesiona została chorągiew kozacka Jana Siemaszki, a Krzysztofa Tyszkiewi­cza poniosła poważne straty. W odwecie Wojniłowicz prze­prowadził pacyfikację: „wysiekł od wielkiego do małego, a potem spalił". Zdaniem Chmielnickiego nie skończyło się na tym: „Wojniłowicz wszedłszy między miasta przyłuckiego pułku Kozaków w pień ścina i chorągwiom każe Kozaków ciąć"36.Nie lepiej wiodło się pułkowi Sebastiana Machowskiego. Jego wojsk nie wpuszczono do Romna (Romn), gdzie Chmielnicki prawdopodobnie pozwolił im się zatrzymać.Hruszewski słusznie datuje te wydarzenia na 5-10 marca. Oburzony nimi Chmielnicki wysłał do Kalinowskiego list, w którym skarżył się na Wojniłowicza, przekazał rejestr strat

34 Manuscript a Martini Goliński, s. 575.35 Tamże, Biblioteka im.Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza,146, s. 327.36 Jer l icz , Latopisiec..., s. 135; Kochowski , Historia panowania...,143; Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,

s 327;ManuscriptaMartini Goliński, s. 575.

kozackich i żądał śledztwa37. Ponieważ w liście Chmielnicki nie wspomniał o działaniach pułku Machowskiego, należy przyjąć, że nastąpiły nieco później, ale z pewnością przed 29 marca38. Naoczny świadek ocenił siły tego pułku 1 kwietnia na „Polaków i Niemców tysięcy ze dwa"39. Relację z tych ząjść pozostawił tylko Samowydec. Kiedy wojska polskie weszły na tereny Wiśniowiecczyzny, część Kozaków i chło- pów opuściła te tereny mając zgodę Chmielnickiego. Uzbroje- ni w armaty spokojnie przeszli w okolice Połtawy. Tym którzy nie odeszli, Polacy zabronili wyjścia i zmuszali do dawania srogich stacji. Na tym tle prawdopodobnie doszło do zatargu z Kozakami pułku mirhorodzkiego, zakończonego rzezią Lipowego w jedną z marcowych niedziel40.Benedykt Ujejski wiąże działania pułku Machowskiego z odwetem za zniesienie chorągwi Siemaszki. Potwierdza to częściowo inna informacja zawarta w jego relacji: „wszystkie te rzeczy, wozy, chorągwie, bębny, które nasi byli potracili feliciter odzyskał". Ale z jego relacji wynika też, że chorą­giew Jana Siemaszki wchodziła w skład pułku Wojniłowicza. Biorąc to pod uwagę, należy rozważyć także inną wersję wydarzeń. Być może pułk Machowskiego został zaatakowany przez Kozaków pułku mirhorodzkiego (bądź też sam zaatako­wał) i początkowo poniósł straty. Dopiero po użyciu więk­szych sił odzyskał utracone znaki i nie należy doszukiwać się bezpośredniego związku pomiędzy stratami poniesionymi przez chorągiew Jana Siemaszki a kontrakcją Machowskigo. Nie sposób powiedzieć, która z tych wersji jest prawdziwa.W początkach kwietnia pułk Machowskiego stacjonował już w Konotowie, tuż nad granicą moskiewską. Toczył potyczki z Kozakami i chłopstwem, którzy uciekli na stronę carską..

37 Manuscripta Martini Goliński, s. 575-576 .38 B ib l io teka im.Czar torysk ich w KrakowieTeki Naruszewicza ,39 Hruszewski ,Istorija Ukrainy-Rusy’, s. 415.40 Samowydec, Letopis, s. 29; Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie.

Teki Naruszewicza, 146, s. 169-170.

i stamtąd łupili polskie pogranicze41. Reasumując: w począt­kach marca pułk Wojniłowicza toczył walki z Kozakami pułku przyłuckiego. Po początkowych stratach jego wojska dokonały kilku brutalnych pacyfikacji. Napiętą sytuację miała rozładować mieszana komisja zwołana w drugiej połowie kwietnia na żądanie Chmielnickiego (o czym dalej). Nieco później doszło do zatargu pomiędzy Kozakami pułku mir- horodzkiego a wojskami Machowskiego, po których chorąg­wie polskie wycięły w pień ludność Lipowego i Rabuch (między rzeką Udaj a granicą moskiewską, prawdopodobnie w pobliżu Ronin). Można przypuszczać, że nie uśmierzyła ona wrzenia, a wywołała skutki odwrotne od zamierzonych, potę­gując walki, które prawdopodobnie ustały dopiero w drugiej połowie maja po opuszczeniu tych ziem przez Polaków. Rzeczywiście, zemsta Polaków za dwie stacone chorągwie była okrutna, podobnie jak cała ta wojna, najokrutniejsza z dotychczas prowadzonych przez Rzeczpospolitą.Na nadzwyczajnym sejmie (lipiec-sierpnień 1652) wyko­rzystując relacje świadków analizowano przyczyny marco­wych zajść na Zadnieprzu. Pod adresem wojska polskiego padały ostre słowa: „za Dnieprem srogie i niewypowiedziane stacje wybierało, czaty, zagony pohańsko wypuszczało, ludzi męcząc i ścinając, że z samego starostwa Chmieleckiego wzięli 200 000, a z Ostrza 120, krom innych stacji"42. Z relacji tej wynika, że łupieżcza działalność chorągwi polskich na Zadnieprzu miała charakter zorganizowany, co oznacza, że brali w niej udział także dowódcy co najmniej średniego szczebla.Czy można ufać tym relacjom? Z całą pewnością tak, bowiem nie Kozacy oskarżali polskich żołnierzy, ale Polacy oskarżali samych siebie. Zajść tych nie da się wytłumaczyć twierdzeniem, że nieopłacone chorągwie koronne grabieżą chciały zastąpić sobie żołd, przeczą temu zarówno ich charak-

41 Hruszewski ,Istorija Ukrainy-Rusy,s.41 5 .4 2 Czapl iński , Dwa sejmy..., s . 171.

ter jak i rozmiary zajść. Najwyraźniej chorągwie polskie traktowały Zadnieprze jako kraj wojenny, czasowo okupowa­ny, stąd rabunkowa polityka. Ich postępowanie było jedną z przyczyn podjęcia działań wojennych przez Chmielnickiego. Na zajmowanych przez pułki kozackie terenach wojewódz­twa kijowskiego Polacy dopuszczali się podobnych nadużyć: „Przychodziło do tego województwu kijowskiemu, że nie- mogąc okrucieństwa żołnierskiego znosić, chcieli już chłopont indułgere, aby już zarówno z nimi na żołnierza nastąpili, na coi manifestacją w grodzie kijowskim uczyniono"43- Przytoczone relacje potwierdza Samuel Twardowski. Jego zdaniem zachowanie się jednostek polskich na Zadnieprzu zimą-wiosną 1652 r. doprowadziło nastroje miejscowej lud­ności do stanu wrzenia:

[...] Aż oni jakoby to z chłopaki tu swoimi Tak się zaraz nieludzko obchodzili z nimi [...]Chleby im te szacując skwapliwie i skoro Chcieli się ubogacić. Skąd owi ściśnieni

Stacyami ciężkimi, snadnie nakłonieni Mogli być do tumultów, i złości dawniejszej Tylkożpory czekali swojej sposobniejszej [...]44

U podstaw tych zajść leżała sytuacja na Zadnieprzu po przejściu tam oddziałów koronnych i szlachty w początkach lutego. Szlachta liczyła na to, że uda się cofnąć część zmian które przez ostatnie cztery lata zaszły na Zadnieprzu. Kozacy choć niezbyt chętnie, jednak zwracali majątki, ale o powrocie do pańszczyzny nawet słyszeć nie chcieli. Powracająca szla­chta traktowała wszystkich Kozaków jak nieposłusznych chło­pów, jako że rejestrowym w myśl paktów nie wolno było przebywać na lewym brzegu Dniepru. Ukraińscy chłopi, któ­

4 3 Tamże, s . 22.44 Twardowski , Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., s . 69

rzy dzierżyli część ziemi magnackiej, po prostu nie zamierzali jej zwracać. To wszystko musiało doprowadzić do konfliktu. Hetman Marcin Kalinowski w liście do króla z 23 marca bezpośrednio winą za wywołanie konfliktu obciąża Chmiel­nickiego. Zdaniem Kalinowskiego prowadził on podwójną politykę: zjednej strony oficjalnie zabiegał o przestrzeganie ugody, z drugiej zaś po cichu chronił wypiszczyków i do stawiania oporu zachęcał45. Trzeba przyznać, że hetman polny w pełni docenił powagę sytuacji. Bratu swemu rozkazał, by wszelkimi siłami powstrzymywał samowolę żołnierską, Kisie­lowi zaś polecił wysłać śledczego do żołnierzy. Wziął też pod uwagę możliwość użycia armii litewskiej na Zadnieprzu. Prawdopodobnie właśnie wtedy podjął decyzję o wysłaniu na Zadnieprze 3 tysięcy żołnierzy pod dowództwem Jędrzeja Potockiego, jak również o obsadzeniu przepraw na Dnieprze oddziałami Krzysztofa Tyszkiewicza46.Jednocześnie wychodząc naprzeciw żądaniom Chmielnickiego zgodził się Kalinowski na wyznaczenie mieszanej polsko- ukraińskiej komisji śledczej47. Zebrała się ona gdzieś w połowie kwietnia w Korsuniu, gdy tymczasem na Zadnieprzu w okolicach Połtawy pojawiły się znaczne siły tatarskie. Nie były to jednak jedyne czambuły znajdujące się wówczas na Ukrainie. Od dłuższego już czasu (luty-marzec) na Prawo- brzeżu w okolicach Czarnego Lasu (około 50 km na zachód od Czehrynia), będącego „początkiem" Czarnego Szlaku tatar­skiego, koczowały znaczne siły ordyńców. W źródłach istnieją poważne rozbieżności w kwestii składu komisji i jej skutków. Zdaniem Hruszewskiego, stronę polską reprezentowali: Adam Kisiel, Michał Aksak, Hieronim Zawisza i Jan Machowski (może krewny Sebastiana?). Stronie kozackiej

45 Mamiscripta Martini Coliriski, s. 575-576.46 Kochowski , Historia panowania..., s. 143; Hruszewski ,

htorija Ukrainy-Rusy, s . 413.47 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza,

146, s. 169-170; Kochowski , Historia panowania..., s. 144.

przewodził pułkownik kijowski Anton Żdanowicz48. Waw­rzyniec Jan Rudawski twierdził, że jej obrady nic nie przynio­sły żadnej ze stron. Wespazjan Kochowski uważał, że po jej obradach stracono pułkownika korsuńskiego Ł.Mozyrę, a odd- działom polskim wyznaczono kwatermistrzów. Z „putywul- skich wiadomości" wynika, że w sumie stracono sześciu pułkowników i setników, wśród nich pułkownika mirhorodz- kiego Matwieja Hładkiego i przyłuckiego Semena. Tę ostatnią relację częściowo potwierdza Jerlicz, pisząc, że Chmielnicki „czynił sprawiedliwość, z Kozaków pułkowników dwóch kazał sciąć"49

Historycy ukraińscy zajmujący się tym problemem są na ogół zgodni, że jednym ze skazanych był Matwiej Hładki nie udało się jednak w sposób jednoznaczny ustalić, kim był drugi skazaniec50.Moim zdaniem „putywulskie wiadomości" zawierają praw­dziwa informację na ten temat. Drugim skazanym był pułkow­nik przyłucki Semen - współodpowiedzialny za rozruchy na Zadnieprzu. Jego następca Jaśko Woroniczenko został miano­wany na pułkownika prawdopodobnie na krótko przed 18 ma­ja 1652 r.51

Obrady komisji, a zwłaszcza jej rezultaty ponownie wpro­wadziły Ukrainę w stan wrzenia. Przebywający w Warszawie Jan Kazimierz, mimo że nie dowierzał zbytnio raportowi Kalinowskiego, zgodził się na ponowną koncentrację oddzia-

48 Hruszewski , Istorija Ukrainy-Rusy, s . 419.49 Rudawski , Historia polska..., s . 184;K o c h o w s k i, Historia

panowania..., s. 144; Hruszewski , Istorija Ukrainy-Rusy,s . 419-420; Je r l icz , Latopisiec..., s . 135.

50 Hruszewski (Istorija Ukrainy-Rusy, s. 319-329.) za pewną uważał tylko śmierć Hładkiego, prawdopodobnie 17 maja 1652 r.; Kostomarowa, Hładkiego, Mozyry, Gulańskiego, Chmieleckiego i Górskiego (bliżej nie znanych) - Tamże; Krypiakiewicz twierdzi, że 7 maja zostali straceni Hładki i Mozyra (Vossojedinenije Ukrainy z Rossiej, s. 150).

51 G. Gajecky , The cos sak administration of the hetmana te, Harvad1981, s. 248.

Ludwika Maria Gonzaga

Jan Kazimierz Waza

Hieronim Radziejowski Jerzy Sebastian Lubomirski

Jerzy Ossoliński

Islam Gerej III

Bohdan Chmielnicki

Zaporoskie działa, kule i moździerze

Zaporoskie prochownice

Zaporoskie szable

Walka Kozaków ze szlachtą

Zaporoska piechota

Bitw

a po

d Be

reste

czki

em 3

0 cz

erw

ca 1

651

łów koronnych. Odpowiednie uniwersały wyszły już w kwiet­niu, jeszcze przed zakończeniem obrad komisji52.

Na koniec chciałbym przedstawić sprawę wyjątkowo dys­kusyjną wiążącą się z okolicznościami sprowadzenia przez Chmielnickiego posiłków tatarskich na Ukrainę wiosną 1652 r. Hruszewski przytacza w tej kwestii relację „poltabs'kogo eromonaha". Według niej na prawosławną Palmową Nie­dzielę (21 kwietnia) Chmielnicki spodziewał się w Połtawie 40 tysięcy Tatarów krymskich, których pierwsze czambuły pojawiły się na kilka dni przed spodziewanym terminem. Posłał po nich, gdy od swoich pułkowników: mirhorodzkiego (Matwieja Hładkiego), łubieńskiego (chodzi o setnika z pułku mirhorodzkiego) i połtawskiego (Martyna Puszkara), dowie­dział się o tajnym planie polskim. Plan ten zakładał rzekomo niespodziewany atak chorągwi polskich na oddziały kozackie stacjonujące na Zadnieprzu.

Zamiar uderzenia na pułk połtawski (wbrew postanowie­niom stacjonował na Zadnieprzu) świadczyłby o szeroko pomyślanej operacji wymagającej wielu przygotowań. Dla badań nad bitwą pod Batohem kwestia ta ma ważne znacze­nie, istnienie takiego planu oznaczałoby bowiem, że Chmiel­nicki wywołując wojnę z Rzecząpospolitą dwa miesiące póź­niej... działał w obronie własnej. Obecność ordy na Zadniep­rzu w kwietniu 1652 r. potwierdzają także inne źródła (Hru­szewski, 418), ale żadne z nich nie wspomina o takim planie; mimo to jego istnienia wykluczyć nie można.

Czy wiosną 1652 r. strona polska była w stanie rozpocząć wojnę z Kozakami, rokującą nadzieję na błyskotliwy sukces, jako że długotrwałe działania nie wchodziły w grę? Od­powiedź na to pytanie nie jest trudna. Nie istniała taka możliwość. Późną wiosną 1652 r. siły regularnych oddziałów polskich na Zadnieprzu liczyły około 7 tysięcy, podczas gdy Kozacy wspomagani przez czerń mogli na tym teatrze opera-

5 2 Radz iwi ł ł , Pamiętnik..., t . 3 , s . 344-346.

cyjnym wystawić armię kilkakrotnie liczniejszą i, co ważniej­sze, niemal w niczym nie ustępującą polskiej. Atak polski na Zadnieprze miałby szansę powodzenia tylko z jednoczesnym uderzeniem chorągwi koronnych znajdujących się na prawym brzegu Dniepru i czynnym współdziałaniem armii litewskiej. Brak jakiejkolwiek informacji w innych źródłach na ten temat skłania do odrzucenia wiarygodności tego przekazu. Z pew­nym małym zastrzeżeniem.

Być może przebywający na Zadnieprzu dowódcy polscy (mam tu na myśli Wojniłowicza, a przede wszystkim Macho­wskiego), nosili się z zamiarem uderzenia na miasta Wiś- niowiecczyzny wciąż jeszcze zajmowane przez Kozaków. Ci zaś ze swej strony nie zamierzali tolerować polskiej władzy na „swym" terytorium ani tym bardziej wracać do poddaństwa. Zgodnie z ugodą białocerkiewską na Zadnieprzu mieli prawo przebywać tylko Kozacy nierejestrowi pozbawieni jednak uprzednich przywilejów (między innymi obejmujących zwol­nienie z sądów szlacheckich), a tym samym niejako będący poddanymi szlacheckimi. Kiedy do tego dodamy czynny opór Kozaków i chłopstwa, konflikt staje się nieuchronny.

W północnej Czemihowszczyźnie, gdzie stacjonowały woj­ska młodszego Kalinowskiego, stosunki Polaków z miejscową ludnością układały się poprawnie, ale na Wiśniowiecczyźnie, do której weszły pułki Machowskiego i Wojniłowicza, od samego początku doszło do starć. Być może Sebastian Machow­ski zamierzał przeprowadzić skoordynowany atak na ludność miasteczek zajmowanych przez Kozaków i „przywołać do porządku", a dokonana przez jego żołnierzy rzeź Lipowego i Rabuch była elementem szerszego planu „przywrócenia spokoju" na tych terenach. W żadnym jednak wypadku plano­wi temu, o ile taki istniał, nie nadawano znaczenia strategicz­nego. Nie miał on na celu doprowadzenia do nowego, decydu­jącego starcia z Kozakami, choć mimo wszystko mogło ono stać się jego następstwem.

SYTUACJA STRON W PRZEDEDNIU BITW

Polityka Chmielnickiego wobec Mołdawii stanowiła integ­ralny element jego skomplikowanej gry podjętej jeszcze przed zawarciem ugody Zborowskiej, zmierzającej do uniezależ­nienia Ukrainy od Rzeczypospolitej nawet kosztem popad- nięcia w zależność od Porty lub Moskwy. W tym kontekście miała ona charakter instrumentalny i niejako drugorzędny W świetle późniejszych wydarzeń uzasadniona wydaje się teza Władysława Konopczyńskiego o zapoczątkowaniu przez Chmielnickiego wyprawą mołdawską w 1652 r. polityki dyna­stycznej. Autor obudował ją jednak słusznymi zastrzeżeniami, że wynikała z aktualnej sytuacji politycznej i całkowicie podporządkowana byłą celowi nadrzędnemu - stworzeniu sprzyjającej bazy politycznej umożliwiającej podjęcie zbroj­nych kroków przeciw Rzeczypospolitej1.

Rzeczą charakterystyczną jest, że obydwie wyprawy moł­dawskie (1650 i w 1652) zostały podjęte w momencie, kiedy powstanie kozackie znajdowało się w impasie. Trudna sytua­cja wewnętrzna spowodowana niezadowoleniem zarówno czer­ni, jak i części starszyzny przerodziła się w otwarty bunt, który w 1650 i 1652 r., choć wymierzony w Rzeczpospolitą, ostrzem swym ugodzić mógł także Chmielnickiego. Stosunki z Moskwą i Krymem, a więc partnerami lub ewentualnymi

1 W. Konopczyński , Dzieje Polski Nowożytnej, t . 2 , Warszawa 1986,s. 911.

sprzymierzeńcami w walce z Rzecząpospolitą, pogarszały się bądź zbliżały do takiego momentu, kiedy dalszy rozwój sytuacji mógł doprowadzić do ich zerwania, a nawet przero­dzenia w konflikt. We wrześniu 1650 r. wyprawa mołdawska za jednym zamachem rozładowała wrzenie czerni i osłabiła działanie radykalnej grupy pułkowników dążących do ze­rwania umowy Zborowskiej oraz, co najważniejsze, wybawiła Chmielnickiego z opresji, w konsekwencji mogącej okazać się dla niego katastrofalną. Odwróciła kierunek uderzenia czam­bułów tatarskich wkraczających już w granice państwa mos­kiewskiego, wspomaganych przez pułki kozackie. Wyprawa na Mołdawię podjęta w tym czasie była tylko odwróceniem kierunku ataku, choć jednocześnie stanowić mogła zalążek długofalowego planu hetmana zaporoskiego.

Rezultatem wyprawy była wymuszona na hospodarze moł­dawskim Bazylim Lupulu zgoda na małżeństwo Domny Ro­zandy z Tymofiejem Chmielnickim. Jak trafnie zauważył Zdzisław Spieralski2, Chmielnicki finalizując to małżeństwo mógł odnieść korzyść podwójną. Rzeczpospolitą pozbawiał cennego sprzymierzeńca i jednocześnie zaspokajał swoje dy­nastyczne ambicje. Tymoszek stawał się szwagrem Janusza Radziwiłła, co rzecz jasna miało ogromną wymowę.

Lupul od razu podjął próbę przeciwdziałania i mimo że Chmielnicki uzyskał zgodę sułtana na to małżeństwo, nalegał na zmianę decyzji. Kontrakcja Chmielnickiego, który w swych argumentach posunął się za daleko podając w wąt­pliwość lojalność hospodara wobec sułtana, odniosła przeciw­ny do zamierzonego skutek. W Istambule zapadła decyzja o zakazie małżeństwa. Rozanda miała się udać do Istambułu

jako dowód wierności Lupula, tym samym plany Chmielnic­kiego stały się nieaktualne. Powrócił do nich natychmiast po przybyciu Domny Rozandy do Jass na dwór ojca. Działo się to we wrześniu-październiku 1651 r., kiedy sytuacja Chmielnie -

2 Sp ie ra l sk i , Awantury mołdawskie, s . 183.

kiego była znacznie trudniejsza niż przed dwoma laty. Armia kozacka zaledwie kilka miesięcy wcześniej poniosła klęskę pod Beresteczkiem. Po zawarciu ugody w Białej Cerkwi w obliczu niezadowolenia czerni, kozactwa i starszyzny z ugodowego wobec Rzeczypospolitej kierunku polityki, mo­gącego obrócić się także przeciw Chmielnickiemu, próbował on podjąć wyprawę na Mołdawię, w której podobnie jak przed dwoma laty posiłkować go mieli Tatarzy3.

Na polach Beresteczka i Białej Cerkwi po raz drugi runęły plany uniezależnienia Ukrainy od Rzeczypospolitej z pomocą Tatarów, zawiodła również obiecana pomoc Siedmiogrodu. Należało szukać innych dróg. Chmielnicki zdecydował się na próbę podporządkowania sobie Mołdawii poprzez małżeństwo Tymofieja z Domną Rozandą. Pociągało to za sobą zależność od Porty Otomańskiej, ale Chmielnicki był zbyt wytrawnym politykiem, by liczyć, że uniezależni Ukrainę od Rzeczypo­spolitej i nie popadnie przy tym w zależność od Moskwy lub Porty.

Hetmani koronni: wielki Mikołaj Potocki i polny Marcin Kalinowski, zajęli w tej sprawie stanowisko nieprzychylne Chmielnickiemu - konkurentem do ręki młodej hospodarów- ny był między innymi Piotr Potocki. W liście do króla z 14 paź­dziernika 1651 r.4 Potocki donosił, że przy Chmielnickim jest Nuradyn z ordą i obaj noszą się z zamiarem wyprawy na Mołdawię. Jeśli Chmielnicki nie zrezygnuje z niej, to hetman będzie interweniować w obronie Lupula. Jednocześnie hetmani koronni powrócili do projektu wciągnięcia Kozaków w wojnę z Turcją a konkretnie do odbycia wyprawy „morskiej". Chmiel­nicki przez następne pół roku, aż do wznowienia wojny

3 Oświęcim, Dyaryusz-.., s. 377; Hruszewski, htorija Ukrai­ny-Rusy, s. 374-381.

4 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 145, S- 329-332; [Michałowski], Jakuba Michałowskiego... księga pamięt- nicza (s. 645-646), podaje datę 4 października 1651 r., jest ona jednak z całą pewnością błędna - wynika to z treści listu.

z Rzecząpospolitą, symulując chęć podjęcia tej wyprawy usypiał czujność Jana Kazimierza. I choć uzasadnione wydaje się twierdzenie, że strona polska celowo rozdmuchiwała całą sprawę5, to jednak plan podjęcia takiej wyprawy (na Moł­dawię) potwierdził sam Chmielnicki. W końcu października 1651 r. powiedział on do posła beja oczakowskiego: „Na

Wołoszę były zamysły, ale baliśmy się iść, hetman [Potocki] nie pozwolił"6.

W rzeczywistości Chmielnicki tylko przesunął w czasie realizację swych planów. Z jednej strony przyczyną był zakaz hetmański, z drugiej zaś wrzenie na Ukrainie. Poza tym miał już pewność, że wyprawa na Mołdawię z powodu nieprzejed­nanego stanowiska obu hetmanów oznacza de facto wojnę z Rzecząpospolitą, która po śmierci hetmana wielkiego koron­nego Mikołaja Potockiego, współtwórcy ugody białocerkiew- skiej, wydawała się nieuchronna. W tej sytuacji hetman kozacki postanowił się zabezpieczyć. Z jednej strony wier- nopoddańczy list do sułtana miał mu zapewnić posiłki tatars­kie, z drugiej strony zaś podjął próbę nawiązania bliższych stosunków z Moskwą, która jednak nie zamierzała jeszcze angażować się w konflikt. Dwudziestego trzeciego stycznia Adam Kisiel w liście do króla donosił o „częstych pisaniach samego Hana i sołtana Nuradyna" do Chmielnickiego. O tych kontaktach alarmował Jana Kazimierza również Kalinowski mający wieści od Lupula, oraz sam Lupul, który przy okazji „zaklinał króla", aby udzielił mu pomocy7.

Gdzieś na przełomie lutego i marca8 w Wołoszech „Pan

5 Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 377.6 Tamże, s. 381.7 [Mi ch ało w ski], Jakuba Michałów sicie go... księga pamiętińcza...,

s. 654; Żereła, XVI, s. 141-142; L. Kubala, Szkice historyczne, Lwów 1923, s. 139-140; Rudawski, Historia polska..., s. 187.

8 Czas orientacyjny, wynika z tego, że wiadomości znajdują się w tekście pomiędzy „przejściem" chorągwi koronnych na Zadnieprze a „walkami" chorągwi Siemaszka. Kochowski, Historia panowania..., s. 142-143.

Kalinowski Hetman Polny pojmać kazał kilku Tatarów i tu (do Warszawy) przysłał JKMci". Przejęto korespondencję chana i Chmielnickiego traktującą o wyprawie na Mołdawię i wznowieniu wojny z Rzecząpospolitą. Chmielnicki wyparł się listów, chanjednak o krzywdę posłów u Lupula i Kalinow­skiego interweniować próbował.

List do Bazylego Lupula utrzymany był w dość spokojnym tonie. Chan donosił hospodarowi mołdawskiemu, że grupa Polaków i Wołochów przechwyciła posłów tatarskich jadą­cych z Białogrodu, kilku innych przy tym zabijając. Chan, aby wyjaśnić tę sprawę, posłał do hospodara swego człowieka Szajdemira, który miał dowiedzieć się dokładniej, kim byli i na czyj rozkaz działali napastnicy. W liście chan jasno dawał do zrozumienia, że Tatarzy nie boją się Polaków i wobec niedotrzymywania przez nich paktów (prawdopodobnie cho­dzi o nie wysyłane na Krym „podarki"), gotowi są do nowej wojny5.

Prawdopodobnie chanowi udało się ustalić, czyje rozkazy wypełniali napastnicy (co zresztą nie było trudne), skoro do Marcina Kalinowskiego chan pisał: „Jako cię ten nasz uniwer­sał zajdzie, abyś zaraz wydał i przysłał tych Tatarów, a gdy ich dłużej zatrzymasz, to wiedz o tym, że tych więźniów, co mam w ziemi swojej [w liście do Lupula chan pisał o 4 do 5 tysięcy jeńców nie licząc 300-400 wziętych do niewoli pod Białą Cerkwią - W. ./. D.] natychmiast każę w wielką i straszną wtrącić niewolę i gościem do ciebie obiecuję niezadługo być"10. Bezskuteczność tych interwencji nastawiła Islama Gere- ja nieprzychylnie czy wręcz wrogo do obu państw, a zwłaszcza do głównego „winowajcy" - Marcina Kalinowskiego11.

9 Manuscripta Martini Goliński, s. 572.10 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,

s. 183.11 Kochowski, Historia panowania..., s. 143; Biblioteka im. Czar­

toryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146, s. 181-186; Hrusz e w ski, Istorija Ukrainy-Rusy, s.431.

Niedługo potem na Zadnieprzu nastąpiły wydarzenia, które omal nie doprowadziły do wznowienia wojny (patrz dalej). Bezpośrednim ich następstwem było wydanie przez Chmiel­nickiego uniwersału do ludności, w którym zapowiadał rychłe wznowienie wojny z Rzecząpospolitą, ponadto wezwał na Ukrainę Tatarów. Wkrótce też na Zadnieprzu nastąpiła kon­centracja oddziałów kozackich spowodowana wieścią o pol­skim planie niespodziewanego ataku na rozproszone jednostki kozackie.

Ostateczna decyzja wznowienia wojny z Rzecząpospolitą zapadła w pierwszej połowie maja 1652 r. na tajnej radzie w Czehryniu. Dziwne jest to, że niemal nikt w Rzeczypos­politej nie zdawał sobie sprawy z bliskości nadchodzącego konfliktu. Było to wynikiem bardzo zręcznej polityki, jaką przez ostatnie pół roku od czasu zawarcia ugody w Białej Cerkwi prowadził Chmielnicki wobec Rzeczypospolitej. Choć wzburzony listem królewskim odkrył swe plany w liście d .i Kisiela z 18 stycznia 1652 r. „[...] Tatarów nie będę szukał [...] sami oni przyjdą do mnie, byłem tylko dał znać, ale na wszystko złe Lachom. Już mam wszystko (w) pogotowiu tylko oczekiwani co będzie dalej i co się pokaże z teraźniej­szego sejmu [...]". Ale już 25 lutego ponownie przybrał maskę pokornego sługi JKMci lojalnie ostrzegając, że nadużycia chorągwi polskich na Ukrainie mogą doprowadzić do wybu­chu nowego powstania, czemu on nie będzie mógł zapobiec. Jednocześnie zapewnił, że przygotowania do wyprawy „mor­skiej" są w toku12. Trzy tygodnie później (22 marca) doniósł Kisielowi o rychłej gotowości podjęcia wyprawy, ale jedno­cześnie ostrzegł Tatarów przed zamierzoną agresją polską, w której Kozacy nie zamierzają brać udziału, o czym wkrótce Kalinowski doniósł królowi13.

12 Krypiakiewicz, Dokumenty..., s. 249-250.13 Tamie, s. 256; Żereła, XVT, s. 243-244; Tamie, s. 142, list z 25 maja.

Od lutego do maja dochodziły do Warszawy sprzeczne wiadomości na temat sytuacji na Ukrainie. Z jednej strony Chmielnicki i wojewoda kijowski Adam Kisiel zapewnialio lojalności hetmana kozackiego i trwałości pokoju na Ukrai­nie. Z drugiej zaś Kalinowski donosił o podejrzanych kontak­tach Chmielnickiego z sąsiadami: Moskwą i Krymem, podej­rzewając (częściowo zresztą słusznie), że te wojenne przygo­towania są wynikiem jego intrygi. Zdaniem Kalinowskiego Chmielnicki przez cały czas prowadził podwójną grę: oficjal­nie starał się łagodzić konflikty, natomiast w tajemnicy za­chęcał Kozaków i chłopstwo do oporu wobec Polaków14. Ostrzeżenia Kalinowskiego traktowano z niedowierzaniem, tym bardziej że w Warszawie pochwycono człowieka przeku­pionego przez Lupula, który rozsiewał fałszywe pogłoskio mającym nastąpić wkrótce ataku kozackim15.

Niejako wbrew racjonalnemu myśleniu w Warszawie po­wszechne było przekonanie o w miarę ustabilizowanej sytua­cji na Ukrainie. 20 maja niejaki „imć pan" Grabowski tak pisał o sytuacji na Ukrainie: „Chmielnicki milczy jako wilk w jamie leży, tylko JMPan Kisiel Wojewoda Kijowski pisał, iż cokolwiek poszło chłopów do 20 000 swawolnych do cara ' oddają się, jakoż już de facto poszli i krzyż na imię i pod pio[tekcję] obiecał ich przyjąć. Chmielnicki czyli to jako rozumieć posłał do cesarza moskiewskiego list w te słowa: lubo ja jestem tej wiary której i ty, ale żem jest poddany Jego Królewskiej Mości i temum raz przysiągł, abyś tych chłopów swawolnych z Ukrainy i zpod Smoleńska nieprzyjmował pod protekcję, bo to są prawdziwi poddani Królewskiej Jego Mości, jeżeli mojej rady nie usłuchasz i ich przyjmować będziesz chciał, bądź pewnym, że wojnę podniosę z swoim całym wojskiem przeciwko państwu Twojemu i przybiorę

14 Źerela, XVI, s. 141, list z 11 maja; Manuscripta Martini Goliński, S.575.

15 Żereła, XVI, s. 140-141, list z 4 maja.

sobie na pomoc Tatarów i cię wysprawował, a JKMość Pan mój miłościwy doda mi swego żołnierza"16.

Plotki na temat planowanej przez Chmielnickiego wojny z Moskwą były w Warszawie przez kogoś celowo rozpusz­czane i, co ważniejsze, traktowano je jako prawdopodobne. 4 maja rezydujący w Warszawie nuncjusz papieski Giovanni de Tores zapisał: „Chodzą słuchy, że Chmielnicki zamierza wystąpić (razem z Tatarami) przeciw Moskwie, z Kozakami wykluczonymi z rejestru, aby dać im jakieś zajęcie i zabez­pieczyć się od tej (ich) strony, kiedy dostanie wici (od króla) wypełni instrukcje. Ale przy tym obawiać się można, żeby pod tym pretekstem on nie chciał pojednać się z tymi którzy teraz są przeciw niemu i potem obrócić przeciw Rzeczpo­spolitej z wymienionymi dwiema potencjami (carem i cha­nem)". Niestety, nie tylko nuncjusz nie wiedział, co rzeczywi­ście dzieje się na Ukrainie. Na pięć dni przed bitwą pod Batohem 28 maja kanclerz Jędrzej Leszczyński w rozmowie z nuncjuszem tak relacjonował sytuację na Ukrainie: „Do­prowadzają mnie do tego, że niczego już nie rozumiem, bo jedno mi pisze hetman (Kalinowski), a drugie wojewoda kijowski (Kisiel) i jedno przeczy drugiemu"17.

Tymczasem na Ukrainie obie strony przygotowywały się do starcia. Mimo panującej na dworze polskim dezinformacji i braku zaufania do Kalinowskiego, Jan Kazimierz już w kwietniu, poruszony zapewne wydarzeniami zadnieprzań- skimi, nakazał hetmanowi polnemu koronnemu koncentrację oddziałów. W tym celu hetman wydał uniwersały już w końcu tego miesiąca18. Kalinowski na miejsce koncentracji wybrał uroczysko Batoh leżące wjego dobrach nad Bohem, na połu­dnie od Bracławia pomiędzy Ładyżynem i Czetwertynówką.

16 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146, s. 183-184.

17 Źerela, XVI, s. 140-141, list z 4 maja; Tamże, s. 142, list z 28 maja.18 Radziwiłł, Pamiętnik..., t. 3, s. 344. O braku zaufania króla do

Kalinowskiego - Żereła, XVI, s. 142, list z 25 maja.

Tu miała ściągać cała armia koronna, w tym oddziały przeby­wające na Zadnieprzu.

Strona polska wyznaczyła koncentrację oddziałów jeszcze przed naradą w Czehryniu, czyżby więc krok Chmielnickiego był na tę decyzję odpowiedzią. Nic bardziej błędnego. Jeszcze raz należy wrócić do styczniowego listu, w którym hetman kozacki ostrzegł Kisiela, że czeka tylko na wynik sejmu. Sejm został zerwany, ugoda białocerkiewska nie zatwierdzona, po­słowie kozaccy przyjęci na sejmie niemal wrogo, na Zadniep­rzu krwawe walki, a Chmielnicki pisze o gotowości podjęcia wyprawy „morskiej", później zaś we własnej armii znajduje „winnych" walk zadnieprzańskich.

W rzeczywistości nie zatwierdzona ugoda, walki na Za­dnieprzu i kontrakcja polska (rzeź Lipowego i Rabuch), będące przyczyną masowej emigracji ludności ukraińskiej za kordon moskiewski przesądziły o losach pokoju na Ukrainie. Stał się on nie do utrzymania19. Wobec wybuchu nowej fali niezadowolenia skierowanej także przeciw Chmielnickiemu dalsze „trzymanie się" kursu ugodowego straciło rację bytu. Być może możliwość wybuchu nowej wojny z Rzecząpos- politą rozważał jeszcze w końcu 1651 r. tuż po śmierci hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego. Świad­czyłby o tym list do sułtana z 6 grudnia tego roku. Ale dopiero w uniwersale z 3 kwietnia 1652 r. wyraził się w tej sprawie dosyć jasno zapowiadając wznowienie wojny w najbliższym czasie. Przed przystąpieniem do działań chciał jeszcze poznać stanowisko Moskwy (Iskra powrócił dopiero około 21 kwiet­nia)20, oraz zapewnić sobie ostatecznie pomoc tatarską. Temu celowi służyły przekazywane chanowi informacje o planowa­nej przez króla wojnie i obiecane korzyści z wyprawy na

19M. N. Petrowski, Vyzyol'navijna ukrainskogo narodu proty gnitu sljadets'koi PoUści ipiyjednanije Ukrainy do Rosii 1648-1654 [w:] Narysy Zistorii Ukrainy, Kyiw 1940, s. 173; Kersten, Stefan Czarniecki, s. 173.

20 Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 417-418; Krypiakie- wicz, Dokumenty..., s. 253.

Mołdawię - tę grę Chmielnickiego rozpracował Kalinowski bardzo dobrze. Chciał też uregulować sprawy wewnątrz armii. W drugiej połowie maja był już gotów... Na nieszczęście dla Rzeczypospolitej Kalinowski bezbłędnie uchwycił kierunek przyszłego ataku - Mołdawię.

Co więcej, w drugiej połowie maja Kalinowski również rozpoczął przygotowania do wznowienia wojny na Ukrainie, ba miał już plan kampanii, który znamy dzięki relacjom nuncjusza spisanym w Warszawie 25 maja i 1 czerwca - w pierwszy dzień bitwy21. Kalinowski zamierzał rozbić ordę, ponieważ był przekonany (tak informował go Lupul), że pierwsza zaatakuje Mołdawię (podobnie jak przed dwoma laty). Po rozbiciu czambułów tatarskich zamierzał uderzyć na Kozaków, rozbić ich i przywrócić na Ukrainie trwały pokój na warunkach sprzed roku 1648. Plan ten miał jedną wadę - był niewykonalny, a Kalinowski nosząc się z zamiarem jego realizacji uważał się za wodza równego Koniecpolskiemu. Rozbicie ordy nie obciążonej łupami było rzeczą niemal niemożliwą, ponieważ dzięki swej szybkości uchylała się od walki. Udało się to wprawdzie Koniecpolskiemu pod Och- matowem w roku 1644. Kalinowski brał udział w tej bitwie, ale powtórzenie sukcesu w jego wykonaniu było niemożliwe. Poza tym hetman polny koronny nie uwzględnił jeszcze jednej, ale podstawowej kwestii, a mianowicie tego, że prze­ciwnik będzie postępować według swoich założeń, nie cał­kiem zgodnych z hetmańskimi zamierzeniami i czambuły tatarskie poruszać się mogą razem z pułkami kozackimi.

Mimo że już w połowie maja 1652 r. obie strony (pisząc o stronie polskiej mam na myśli hetmana i stojącego za nim hospodara Bazylego Lupula), przygotowały się do rozpoczęcia działań wojennych, to aż do końca tego miesiąca, kiedy w Brac- ławszczyźnie pojawili się Tatarzy, formalnie nic nie zapowiadało nowej wojny. Na Ukrainie panowała cisza przed burzą.

21 Żereta, XVI, s. 142-143, listy z 25 maja i 1 czerwca.

Nieprzypadkowo na miejsce koncentracji armii koronnej Kalinowski wyznaczył Batoh, ale zanim do tego dojdziemy, kilka słów o hetmanie.

Urodzony w 1605 r., pochodził z zamożnej rodziny szlache­ckiej aspirującej do warstwy magnackiej. Na terenie Braclaw- szczyzny Kalinowscy należeli do grona największych właś­cicieli ziemskich. Prestiż rodziny wzrósł znacznie po małżeń­stwie Marcina z Heleną Korycką i jeszcze bardziej po ślubie jch syna, Samuela, z Urszulą Ossolińską - córką kanclerza wielkiego koronnego. Marcin Kalinowski herbu Kalinowa początkowo studiował w kraju, później zgodnie z obowiązują­cą modą wyjechał za granicę i kontynuował naukę w Lova- nium. Brał udział w wojnie smoleńskiej, w której został ranny, kilka lat później (1637-1638) na czele prywatnego wojska tłumił powstania kozackie, w 1644 r. brał udział w bitwie pod Ochmatowem. Karierę urzędniczą rozpoczął w 1632 r. jako podkomorzy podolski. Dzięki poparciu kanclerza Jerzego Ossolińskiego, pomimo wyraźnego braku predyspozycji w 1646 r. został hetmanem polnym koronnym.

W 1648 r. pod Korsuniem był za stoczeniem bitwy w polu, ale Mikołaj Potocki zadecydował inaczej. Po bitwie zakoń­czonej klęską wojsk polskich przez dwa lata przebywał w nie­woli tatarskiej. Przyczyną tak długiego pobytu na Krymie był brak pieniędzy na 100-tysięczny okup. Część pieniędzy wpła­cił za hetmana hospodar mołdawski Bazyli Lupul. Po po­wrocie z niewoli (wypuszczono go, by sam zebrał resztę pieniędzy na okup) obrażony był na magnaterię za to, że nie wsparła go w potrzebie.

Po rozpoczęciu działań zbrojnych w lutym 1651 r. na Ukrainie przez pułkownika bracławskiego Daniłę Neczaja, zaatakował go i pobił w dwudniowej bitwie o Krasne. Stani­sław Oświęcim, pamiętnikarz piszący współcześnie twierdzi, że hetman walczył dzielnie dając przykład swoim żołnierzom. Daniło Neczaj uważany był za drugą po Chmielnickim postać wśród Kozaków. Odważny aż do szaleństwa, był dla swoich

żywą legendą, póki nie poległ na zamku w Krasnem. Później Kalinowski odniósł jeszcze kilka sukcesów, ale w marcu poniósł porażkę pod Winnicą bronioną przez pułkownika kalnickiego Iwana Bohuna. Samodzielne działania swej grupy zakończył w maju 1651 r. zwycięstwem pod Kópyczyńcami, ale nawet ten sukces nie mógł zatrzeć fiaska całej kampanii.

Oto w przededniu decydującego starcia strona polska w bezsensowny i bezcelowy sposób wyniszcza swe doborowe oddziały w drobnych potyczkach nie mających żadnego zna­czenia zarówno w sensie operacyjnym, jak i strategicznym. „Było tego wojska zrazu 12 tysięcy, teraz jednak nie masz go więcej nad sześć tysięcy i to lubo zrazu było komunne, teraz bardzo nużne i tak sami ustawicznemi pracami nadwerężone jako i konie cale od fatygi znędznione. Chorągwie tak polskie jako i cudzoziemskie, bardzo kuse, towarzystwa niemało, a czeladź wielka część piechotą"22. Nieco dalej opisując popis wojska pod Sokalem wymienia regimenty „cale zimową woj­ną zrujnowane:

rajtaria - regiment Pana Maidla;dragoni - regimenty: Jakóba Weyhera (na 197 pieszych

szło 51), Zygmunta Przyjemskiego (na 203 pieszych szło 17), Henryka Denhoffa (na 291 pieszych szło 73), Wilhelma Korfa"23.

Kampania, której jedynym efektem były około 50-procen- towe straty doborowych jednostek, prowadzona bez wyraźnie określonych celów operacyjnych i pozbawiona znaczenia stra­tegicznego musiała odbić się na morale jej uczestnikówi przyczynić do spadku zaufania do dowódcy. W jej trakcie kilkakrotnie doszło do ostrych spięć pomiędzy Kalinowskimi towarzyszącym mu wojewodą bracławskim Stanisławem Lanckorońskim. Najpierw był to zatarg o zdobytą srebrną buławę Neczaja, później hetman pokazując „figę" dał woje-

22 Oświęcim, Dyaiyusz---, s. 284.23 Tamże, s. 291-295.

wodzie do zrozumienia, że do spraw wojska wtrącać się nie pozwoli. Na koniec Kalinowski dopuścił, by porucznik jego chorągwi w jego obecności obrażał Lanckorońskiego24.

Po kampanii 1651 r. doszło do jeszcze gorszych scen, kiedy hetman Kalinowski ubliżał oficerom pułku Mikołaja Potockiego. Taki dowódca nie mógł być autorytetem dla żołnierzy, nie cieszył się też ich zaufaniem i szacunkiem. Dlatego po śmierci hetmana wielkiego koronnego realna wartość armii polskiej, na której czele stanął de facto hetman koronny Marcin Kalinowski, spadła znacznie. Potocki, choć zniedołężniały i nazbyt często zaglądający do butelki, był przez wojsko i przeciwnika znacznie wyżej ceniony niż Kalinowski. Hetman był krótkowidzem „na staję dobrze nie widział".

Wobec nadchodzącego starcia ogromnego znaczenia nabie­ra wrogość Kalinowskiego do hetmana kozackiego, na które­go niedługo przed bitwą batohowską miał nawet nasłać mor­dercę, niejakiego Bublika. W 1652 r. był jednak znacznie lepiej od króla zorientowany w planach Chmielnickiego. Wiosną tego roku po zerwanym sejmie i nie rozstrzygniętym starciu z opozycją Jan Kazimierz nie chciał nowego otwartego konfliktu z Chmielnickim. Zaprzątnięty walką z opozycją nie zamierzał angażować się w politykę mołdawską, podobnie jak w 1650 r. zajął bierne stanowisko, licząc, że uchroni to Rzeczpospolitą przynajmniej na pewien czas od wojny. Podo­bnie jak inni na dworze nie zdawał sobie sprawy z bliskości i nieuchronności nadchodzącego konfliktu.

Do Warszawy przybyli właśnie posłowie hospodara z lis­tem do króla, w którym Lupul pisał: „ Wiadomo W. K. Mości do jakich haniebnych warunków zmusił mię Chmielnicki buntujący się przeciwko władzy naszej. Niestety! szczęśliwiec ten zuchwały teraz dopomina się obietnic, domaga się oddania córki - jedynej pociechy mej starości - synowi swemu

24 Tamże, s. 272-273.

Tymofiejowi za żonę, grozi wojną i już szpiegowie moi donoszą o szczęku broni nieprzyjaciół, na których czele stoją Tymofiej i Tatarzyn Karasbej [...]" Jan Kazimierz alarmy Lupula zbywał uspokajającymi odpowiedziami „[...] próżne [są] obawy Hospodara o najście na Wołoszczyznę, wie bo­wiem Chmielnicki, że ten kraj hołduje Porcie Ottomańskiej, do której opieki on sam ciągle się ucieka"25. Polski monarcha wyraźnie sugerował hospodarowi, gdzie powinien szukać po­mocy i dość jednoznacznie dawał do zrozumienia, że inter­weniować nie zamierza.

Hospodar wobec ubiegłorocznego przewrotu w Istambulei trwającego konfliktu turecko-weneckiego pomocy sułtana nie mógł się spodziewać; z realną pomocą mogła przyjść tylko Rzeczpospolita. A choć odmówił jej król, Lupul liczył na magnatów: zięcia Janusza Radziwiłła hetmana polnego litewskiego, Marcina Kalinowskiego hetmana polnego ko­ronnego i rodzinę Potockich. Ci ostatni rozpuścili już nawet wieści o poślubieniu Domny Rozandy przez nowo mianowa­nego wojewodę bracławskiego Piotra Potockiego, ponadto zaopatrzyli Kamieniec, którego starostą generalnym był wła­śnie młody Potocki26. Najbardziej liczył jednak Lupul na pomoc Kalinowskiego, głównodowodzącego wojsk koron­nych od ubiegłego roku stacjonujących na Ukrainie, któremu przed dwoma laty pomógł wydostać się z niewoli tatarskiej wpłacając część należnego okupu. Ożywione kontakty po­między hetmanem a Lupulem dają się zauważyć od początku roku 1652.

Historiografia zarówno polska, jak i ukraińska prezentuje pogląd, któremu początek dał najprawdopodobniej Mikołaj Jemiołowski, że Kalinowski chciał Tymoszka „[...] w tej imprezie uprzedzić, czyli też przeszkodzić, bo i sam sobie

25 Rudawski , Historia polska..., s. 186-187.26 L. Kubala, Krwawe swaty, [bmrw.], s. 141

jako wdowiec tego życzył"27. Jak w każdej plotce tak i w tej musiało coś być. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że Lupul obawiając się, iż Kalinowski zawaha się wobec rozkazu Królewskiego, kusił hetmana ręką swej córki. Małżeństwo to dla obu byłoby świetnym interesem.

Jest jeszcze jeden dowód, który mógł sprawić, że hetman polny wbrew woli Jana Kazimierza postanowił wystąpić prze­ciw planom Chmielnickiego. Otóż od śmierci Mikołaja Potoc­kiego (20 listopada 1652) król przetrzymywał buławę wielką. Mogło się wydawać, że zamierza użyć jej jako elementu przetargowego mającego zjednać kogoś z opozycji, z pomi­nięciem Kalinowskiego. Błyskotliwy sukces hetmana polnego mógłby zmusić króla do zmiany stanowiska i nadania buławy wielkiej Kalinowskiemu. Zrzeczenie się przez Kalinowskiego urzędów, które otrzymał w sierpniu 1651 r. po śmierci Wiś- niowieckiego - wojewody ruskiego i starosty przemyskiego - co nastąpiło prawdopodobnie po zgonie Potockiego, miało zasygnalizować królowi, że Kalinowski oczekuje na buławę wielką.

Wszystko to razem sprawiło, że hetman polny koronny postanowił wbrew woli króla zaangażować armię koronną w obronie Domny Rozandy. Za jego plecami stał hospodar mołdawski, który już wcześniej przygotowując się do obrony zaciągnął „ 12 tys. wojska i oficerów polskich"28.

27[Jemiołowski]Pamiętnik Mikołaja Jemiolowskiego towarzysza lekkiej chorągwi ziemianina województwa bełzkieg o obejmujący dzieje Polski odr. 1648do 1679 współczes'nieporządkiem opowiedziane, wyd. A.Bie1o - wski, Lwów 1850, s. 33; o planach poślubienia Domny Rozandy przez Kalinowskiego; Kubala, Krwawe swaty, s. 142; Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 437; Spieralski, Awantury mołdawskie, s. 187.

28 Kubala, Krwawe swaty, s. 140; Spieralski, Awantury mołdaw­skie, s. 185.

KONCENTRACJA ARMII KORONNEJ POD BATOHEM

Stan armii koronnej w pierwszej połowie 1652 r. był zły. Zerwany sejm wiosenny nie uchwalił podatków na żołd na bieżącą służbę wojska. Sprawami tymi miał zająć się sejm wyznaczony na lipiec. Z miliona 160 tysięcy zł żołdu zaleg­łego za 1651 r. do lipca 1652 r. zapłacono 767 679 zł, co stanowiło 66,2% należności1.

Trudności z aprowizacją na wyniszczonych kilkuletnią woj­ną ziemiach Ukrainy doprowadziły do nadużyć i rozluźnienia dyscypliny. Wroga postawa ludności i nie zatwierdzona ugoda białocerkiewska były zdaniem żołnierzy symptomami zbliża­jącej się wojny. Aby uzyskać pełny obraz stanu armii koron­nej przed bitwą pod Batohem, należy wspomnieć o braku zaufania wojska do hetmana, które podczas bitwy przerodzi się w otwartą wrogość. Na miesiąc przed bitwą oddziały polskie stacjonowały niemalże na całej Ukrainie. 7 tysięcy żołnierzy stało garnizonami na Zadnieprzn, oddziały na Pra- wobrzeżu również nie stanowiły zwartej masy.

Rzeczą niezmiernie interesującą, choć do dnia dzisiejszego nie wspominaną zarówno przez polskich, jak i ukraińskich historyków, jet fakt, że w drugim kwartale 1652 r. z armią

1 J . W i m m e r , Wojsko i finanse Rzeczypospolitej w czasie wojny ze Szwecją 1655-1660 [w:] Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, Warszawa 1973, s. 48.

koronną był w jakiś sposób związany kozacki pułk humański, dowodzony przez Józefa Hłucha lub pułkownika nakaźnego Grodzickiego2. Kochowski podając przyczyny, dla których Kalinowski zatoczył tak duży obóz, napisał, że miały się w nim zmieścić oddziały z Zadnieprza i pułk „Kozaków od Humania przez Chmiełnickiego przyjść obiecanych"3.

Podobną wiadomość znajdujemy w Krótkim LatopisieO wojnach Polaków z Kozakami 1647-56. „Hetman polny posyła za Dniepr po imć pana Kalinowskiego, aby nazad przychodzili na Batoh zza Dniepru, zostawuje jednak miejsce w obozie na kozaków Umańskiego pułku, że to jego byli poddani, y ci nie przyszli"4. Tu jest tylko taki błąd, że Kozacy tego pułku pod Batoh przyszli, ale z kilkoma innymi pułkamii nie po to, by wspierać Polaków. Te dwie wzmianki można byłoby uznać za błędne, gdyby nie relacja uczestnika bitwy batohowskiej, Marka Sobieskiego, z pewnością dobrze poin­formowanego. 30 maja 1652 r. zapisał on: „[...] Pułk humań­ski już się przedał do nich [do Kozaków]"5. Z żalem przyznać muszę, że nie potrafię wyjaśnić tej sprawy.

W końcu kwietnia hetman Kalinowski wydał uniwersał nakazujący koncentrację oddziałów koronnych na Ukrainie. Na obóz „wybrał miejsce Batów zwane ciasnemi jarami, a z tyłu lasem zamknięte. Tu obwarować się rozkazał synowi swemu [Samuelowi Kalinowskiemu] pełniącemu obowiązek Oboźnego"6.

2 Gajecky , The cossak..., s. 625; Biblioteka im. Czartoryskich w Krako­wie, Teki Naruszewicza, 146, s. 265-267.

3 Kochowski , Historia panowania..., s. 147.4 Krótki Latopis o wojnach Polaków z Kozakami [w:] Pamjatniki izjdan-

nyje kijewskoju komissjeju, s. 187.5 Malewska , Listy staropolskie z epoki Wazów, List Marka Sobieskiego

do matki z 30 maja 1652 r., s. 345-346.6 Radz iwi ł ł , Pamiętnik..., t. 3 , s. 344; Kers ten , Stefan Czarniecki,

s.173; Samowydec , Letopis, s. 30. Opis obozu: Rudawski , Historia polska..., s. 188.

Obóz mieścił się w dobrach Kalinowskiego. Położony był nie opodal Bohu „między Ładyżynem a Czetwertynówką". Z opisu Kubali wynika, że znajdował się powyżej (a więc na północ) od rzeczki z zachodniej strony do Bohu wpływającej. Koncentracja oddziałów w tym właśnie miejscu była poważ­nym błędem Kalinowskiego. Batoh leżał na szlaku mohylow- skim prowadzącym z Czehrynia do Mołdawii. Wybierając to miejsce Kałinowski z góry zdradzał zamiar interwencji, tracąc tym samym element zaskoczenia. Co więcej, przeciwnik znając miejsce i mogąc wybrać czas, przejmował inicjatywę. Istniało jeszcze inne niebezpieczeństwo związane z wyborem miejsca. Otóż mogło się zdarzyć, że do walki sprowokowanej założeniem obozu na szlaku dojdzie, zanim zakończy się koncentracja oddziałów polskich (co w końcu nastąpiło).

Był to pierwszy duży błąd Kalinowskiego. Błąd ten rozu­mieli Zygmunt Przyjemski i Jan Odrzywolski przebywający przy hetmanie. Ci doświadczeni żołnierze próbowali wpłynąć na zmianę decyzji sugerując Bracław lub Rajgród jako znacz­nie korzystniejsze punkty koncentracji. Niestety, hetman nie zmienił zdania7.

W Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego... napisa­no o Batohu: „Uroczysko nad Batohem, powiat olhopolski w pobliżu Ładyżyna"8. Z relacji naocznego świadka, uczest­nika bitwy wiemy, że „bardzo przeprawy częste i lasy gęste w koło tego miejsca były"9.

O samym obozie również niewiele da się powiedzieć. Naoczny świadek tak go scharakteryzował: „[...] a obóz był takowy, że 100 tys. ledwie by go obroniło". Wawrzyniec

7 Twardowski , Wojna domowa z Kozaki i Talary..., s . 70 ; Rudaw­ski , Historia polska..., s. 188; Wie l i czko . Opowieść o wojnie..., s . 60 .

8 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. 1, s. 117.9 [Micha łowski ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza.-,

s. 655, relacja Mikołaja Dłużewskiego; A. Grabowski , Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, Kraków 1840-1845, t. 2, s. 83, relacja Mikołaja Gieczyńskiego.

Rudawski, korzystając z innych źródeł, tak go opisał: „[...] wybrał [Kalinowski] na obóz płaszczyznę w długości ponad milę przenoszącą Gdy się go Przyjemski Pułkownik niemiec­kiego wojska zapytał, dlaczego taką rozległą przestrzeń wy­mierzył? odpowiedział, jak mówią, iż dla tego, aby ściągające się polskie posiłki zewsząd bezpiecznie dostać się tam mog­ły"10. Wielkość obozu w podobny sposób argumentuje Wes- pazjan Kochowski, dodając: „[...] w obozie zaś siana i słomy przygotowane wielkie styrty [były]". Korzystając z mapy Bracławia i okolic w skali 1:200 000 obejmującej okolice Ładyżyna i Czetwertynówki można pokusić się o umiej­scowienie obozu w terenie.

W zasadzie jest tylko jedno miejsce w całości odpowiadają­ce opisom - „obóz to miejsce ciasnemi jarami z tyłu lasem zamknięte - był płaszczyzną o długości ponad 1 milę - poło­żony był na płn. od rzeczki pomiędzy Ładyżynem a Czetwer- tynówką do Bohu wpadającej - od Bohu oddzielało go błonie- położony był 2-3 mile od Ładyżyna".

Obóz polski, być może rzeczywiście zbyt obszerny, założo­ny został w miejscu z natury obronnym. Skrzydła zabez­pieczały mu jary (jak wynika z przebiegu bitwy bardzo skutecznie), tyły zakryte lasem łatwe były do obrony. Przy założeniu, że obóz odsunięty był od lasu około 300 metrów, przeciwnik zamierzający z tej strony szturmować dostawał się bezpośrednio pod ogień dział i muszkietów. Natomiast rażenie obrońców obozu z lasu ogniem mus*zkietów nie było możliwe ze względu na zasięg (skuteczny 150-200 metrów). Moje założenie wydaje się słuszne, jako że odcinkiem tym dowodził generał artylerii koronnej, weteran kilku wojen, służący przedtem w armiach cesarskiej, szwedzkiej i francuskiej - Zy­gmunt Przyjemski. Czoło obozu od strony południowo- -wschodniej ubezpieczone jarem, było łatwe do obrony, jako że przed nim rozciągało się błonie, na którym operować

10 Rudawski, Historia polska..., s. 188.

mogła silna liczebnie i świetnie wyszkolona jazda polska. Poza tym z pomocą artylerii i muszkietów nietrudno było trzymać przeciwnika na dystans.

Obóz miał też jednak mankamenty.Po pierwsze brakowało bezpośredniego dostępu do wody,

co w razie oblężenia mogło uniemożliwić dłuższą obronę. Niemniej jednak prawdopodobnie było w nim jakieś źródło, bowiem:

a) uczestnik bitwy Mikołaj Dłużewski w odniesieniu do redut obozowych pisał, że były one bez wody, stąd wnios­kować można, że w pozostałej części obozu woda była;

b) Zygmunt Przyjemski, proponując hetmanowi ewakuację jazdy, sam wraz z piechotą zamierzał zostać i bronić się. Plan ten nie miałby sensu, gdyby w obozie nie było wody. Żołnierz tak doświadczony, jak Przyjemski nie pominąłby takiego „szczegółu".

Po drugie las, który osłaniał obóz od strony zachodniej, był jednocześnie osłoną dla zbliżającego się z tego kierunku przeciwnika, umożliwiał mu przygotowanie niespodziewane­go ataku, pozwalał wykorzystać element zaskoczenia.

Po trzecie sprzyjające obronie warunki terenowe, czyniące obóz dostępnym z jednej tylko strony mogły się obrócić przeciw obrońcom tylko w sytuacji, gdyby przeciwnik zdobył obóz i zablokował błonie przed nim leżące, obrońcy mogli znaleźć się w potrzasku.

Przy tym wszystkim trudno jest pogodzić ze sobą na­gromadzone zapasy furażu i brak rozbudowanych umocnień ziemnych. Być może było to niedopatrzenie dowództwa (Sa­muela Kalinowskiego - oboźnego i Marcina Kalinowskiego- hetmana), ale bardziej prawdopodobne jest, że stanowić on miał swego rodzaju bazę wypadową i nie zamierzano przy­jmować w nim bitwy. Wydaje się, że Kalinowski, zdając sobie sprawę z koniecznej dla przeciwnika przeprawy na tym odcin­ku Bohu, chciał go na niej zaskoczyć. Obrona obozu nie była celem hetmana. Dopiero nadciągające wypadki postawiły przed nim taką konieczność.

To, że do walk na przeprawach nie doszło, ma w zasadzie dwa wytłumaczenia. Albo hetman nie przeprowadził należyte­go rozpoznania i rozwój wypadków go zaskoczył, albo zrezy­gnował z akcji zaczepnej.

W świetle źródeł pierwsza wersja wydaje się prawdziwa: „[...] wysłano na podjazd [31 maja 1652 r.], ale iż passy pozastępowali beli Kozacy Regestrowi, gdzie podjazdy nasze trudno prześć mogli przed nimi wrócili się z niczem [...], a Kozacy w nocy [z 1 na 2 czerwca] zaszli im w tył z czterdzieści albo 50 tysięcy, o których nasi nie wiedzieli"11.

O tym, że w obozie nie zamierzano przyjmować bitwy, świadczy także fragment cytowanego już listu Marka Sobies­kiego z 30 maja pisanego do matki. Autor wie już o obecności Tatarów i „zdradzie" pułku humańskiego, list kończy słowa­mi: „obóz stoi nad Batonem pod Czetwertynówką, ale rusza się na inne miejsce"12. Być może Jerlicz błędnie zinter­pretował informację o zamierzonym przeniesieniu taboru, pisząc, że 1 czerwca w pierwszy dzień bitwy „[...] Pan Hetman kazał się ruszyć, gdzie wojsko w porządku nie stało i nie oporządzono"13, choć, jak zobaczymy dalej, jest jeszcze inna możliwość interpretacji tego fragmentu.

W rzeczywistości tabor do końca pozostał pod Batohem, ale to nie Polacy zaskoczyli przeciwnika. Winą bezprzeczną hetmana jest dopuszczenie do sytuacji, w której armia polska z myśliwego stała się zwierzyną. Oddziały polskie zostały okrążone przez przeciwnika, którego chciały zaskoczyć, nie mając przy tym pojęcia o jego sile i pozycji.

Jest to drugi (po prowokacyjnym zatoczeniu obozu na szlaku bez uprzedniej koncentracji oddziałów) poważny błąd Kalinow­skiego - bezpowrotnie oddał inicjatywę przeciwnikowi.

11 Manuscripta Martini Goliński, s. 581 , list nieznanego nadawcy do Jakuba Michałowskiego Wojskiego lubelskiego z 12 czerwca 1652 r.

12 Ma lewska , Listy staropolskie..., s. 346.1 3 Jer l icz , Latopisiec..., s. 137.

Czy oddanie przeciwnikowi inicjatywy musiało oznaczać klęskę? Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie, najpierw należy ustalić, czy polski obóz przygotowany był do obrony Dwaj uczestnicy bitwy, Mikołajowie: Dłużewski i Gieczyński, tak widzieli obóz polski 1-2 czerwca: „A obóz był takowy, żeby go sto tysięcy ledwie obroniło. W czele tylko jeden rząd postawił, a w tyle żadnej dusze do obrony nie mógł mieć ani odwodu. Gdzie jako chcieli, tako nas zaraz wzięli i którędy chcieli do obozy tak Kozacy jako i Tatarowie wpadli"14.

Jeden rząd wozów przemawiałby na korzyść wcześniejszej tezy, że Kalinowski nie zamierzał przeprowadzać bitwy w oparciu o obóz (Kozacy pod Beresteczkiem bronili się za 10 rzędami, Żółkiewski pod Cecorą walczył za 4 rzędami). Ale Dłużewski z Gieczyńskim „zapomnieli" dodać, że obóz bro­niony był przez artylerię. Wiemy o tym z trzech innych źródeł.

Wespazjan Kochowski tak opisuje starcie z Tatarami pod­czas bitwy: „Kalinowski nie kazał daleko zapędzać się za Tatarami, lepiej wniść do okopów, zkąd z armat Tatarów razić będzie można, ale Tatarowie obiegłszy okopy, na których z armat strzelano, opodal stanęli, żeby onych z armat nie rażono".

Joachim Jerlicz opisując plan Przyjemskiego zamieścił taką informację: „[...] który radził [Z. Przyjemski], aby onego i piechotę z nim zostawiwszy i wszystkie ciężary i harmatę sam konno uchodził [M. Kalinowski] obronną ręką ku Ka­mieńcu [...]"

Samoił Wieliczko podaje liczbę armat zdobytych przez Chmielnickiego na Polakach pod Batohem: „mniejszych i większych 58 sztuk i amunicja do nich"15.

1 4 [Micha łowski ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamietnicza..., s.655',Grabowski,Ojczste spominki...,s.83.

15 Kochowski , Historia panowania..., s . 147; Je r l icz , Latopisiec..., s. 137; Wie l iczko , op.cit.,s. 61.

Obecność Zygmunta Przyjemskiego, od 1650 r. sprawują­cego urząd generała artylerii koronnej, również wskazuje na prawdopodobną obecność artylerii w obozie polskim pod Batohem.

Biorąc pod uwagę, że ustawianie armat na skrzydłach nie miało większego sensu, bowiem strzelanie z muszkietów do próbujących sforsować jary było znacznie łatwiejsze i chyba skuteczniejsze, jak również to, że niezbyt wiele potrzebowano ich do obrony tyłów, gdyż kule kamienne, a nawet kartacze nie mogły skutecznie razić celów ukrytych w lesie, można przyjąć, że większość armat broniła czoła obozu, tj. skierowa­na była w kierunku błonia przed obozem.

Skuteczność artylerii polskiej pod Beresteczkiem zadecydo­wała o wycofaniu się Tatarów z bitwy, pod Batohem nie odegrała ona żadnej roli. Poza Kochowskim nikt z uczest­ników bitwy, pamiętnikarzy czy dziejopisów nie wspominaO jej użyciu. Wyjaśnieniem tej kwestii zajmę się podczas próby odworzenia przebiegu bitwy.

Najtrudniej jednak ustalić, jak uszykowane było wojsko wewnątrz obozu. W Encyklopedii Ultima Tulę znajduje się krótka wzmianka na ten temat: ,,[...] od zachodu dowodził Przyjemski, od czoła Sobieski"16. Z opisów Kochowskiegoi Józefowicza wynika, że Zygmunt Przyjemski na czele piechoty cudzoziemskiego autoramentu bronił tyłów obozu, czołem zaś dowodził sam hetman Marcin Kalinowski, później Marek Sobieski17. Biorąc pod uwagę warunki terenowe przy­

jąć można, że wszystkie lub prawie wszystkie oddziały jazdy znajdowały się w przedniej (wschodniej) części obozu, jako że od strony zachodniej zamkniętej lasem były po prostu bezużyteczne. Wewnątrz obozu stały sterty furażu, a nie opodal nich namioty żołnierskie18.

16 Encyklopedia Ultima Tulę, t. 1, s. 650.1 7 Kochowski , Historia panowania..., s . 147; J. Józefowiez , Kro­

nika miasta Lwowa, Lwów 1846, s. 152-153.1 8 Tamże.

Reasumując: obóz polski, być może zbyt obszerny, zato­czony został w miejscu z natury obronnym. Zgodnie z opinią Jana Wimmera, wyrażoną w rozmowie z autorem, dobry dowódca, dysponując oddziałami, które znalazły się w obozie 1 czerwca, pomimo wymienionych niedogodności nie powi­nien mieć trudności z obroną. Do tego właśnie obozu ściągać miały formacje koronne znajdujące się na Ukrainie.

Zanim spróbuję odtworzyć liczebność i skład armii Marcina Kalinowskiego pod Batohem, podejmę próbę ustalenia, któ­rych sił z całą pewnością nie było podczas bitwy.

Mikołaj Jemiołowski twierdził, że wraz z hetmanem pod Batoh przybyły wszystkie chorągwie ,, [...] wojska między Bohem a Dnieprem zostającego", natomiast pozostała część armii stała na Kijowszczyźnie i Polesiu19. W obu wypadkach Jemiołowski się myli. Z kilku innych źródeł dowiadujemy się0 chorągwiach, które pod Batohem nie znalazły się, choć były na Prawobrzeżu.

Z listów Dłużewskiego i Gieczyńskiego, pisanych 3 czerw­ca, dowiadujemy się, jakich sił w obozie nie było: blisko był obozu wojewoda bracławski Piotr Potocki, ale w bitwie udziału nie brał. Częścią sił z Zadnieprza, pułkiem Sapiehów1 swoim dowodził wojewoda ruski Stanisław Lanckoroński. Podczas bitwy siły te stacjonowały pod Chwastowem lub, co mniej prawdopodobne, pod Ochmatowem20. W odniesieniu do wojsk zadnieprzańskich w grupie Lanckorońskiego, chodzi prawdopodobnie o oddziały dowodzone przez komendanta Baru, Andrzeja Potockiego (maksymalnie 3 tys.) bądź pułk Michała Wojniłowicza. Inne bowiem źródła wymieniają od­działy Jana Kalinowskiego miecznika bracławskiego, młod­szego brata hetmańskiego, Sebastiana Machowskiego i Krzy­sztofa Tyszkiewicza. Prawdopodobnie właśnie do zgrupowa­

19 [ Jemiołowski ] , Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego..., s . 33 .20 Dłużewski podaje Ochmatów (Micha łowski , Jakuba Michałows­

kiego... księga pamiętnicza..., s. 656); Gieczyński wymienia Chwastów (Grabowski ,Ojczystespominki.s. 83).

nia Lanckorońskiego odnosiła się uwaga Chmielnickiego, który w liście z 27 maja do wojewody putywulskiego Chył- kowa zapisał, że Polacy na dwa obozy wojska zbierają21. Uwaga ta nie może odnosić się do sił młodszego Kalinow­skiego i Tyszkiewicza, z pewnością nie będących podczas bitwy przy Lanckorońskim, ponieważ w tym czasie nie tworzy­ły one zwartej grupy22. Gdyby przy Lanckorońskim znajdowała się cała grupa Andrzeja Potockiego, jego siły w sumie liczyłyby ponad 4 tysiące żołnierzy, co jednak wydaje się liczbą zawyżo­ną Niemniej jednak 14 czerwca oddziały te najprawdopodob­niej znajdowały się już pod Lwowem, gdzie też przebywały siły Piotra Potockiego oceniane na 1,5 tysiąca żołnierzy23.

Według Jemiołowskiego oddziały z Zadnieprza dowodzone przez młodszego Kalinowskiego i Tyszkiewicza na wieśćo klęsce zamek białocerkiewski obsadziły piechotą, a jazda z artylerią połową ruszyła przez Lubar w kierunku Sokala24. Najprawdopodobniej była to jednak tylko grupa młodszego Kalinowskiego, w której skład wchodził pułk Machowskie­go25. Nie sposób jednak podać choćby w przybliżeniu siły tej grupy. Oddziały Tyszkiewicza (4 pułki) 4 czerwca26 wyruszy­ły z Kijowa do Chwastowa i dalej „ku Honczaryszcz prosto do Konstantynowa [Starego]". W drodze spodziewając się

21 Krypiak iewicz , Dokumenty..., s . 260.22 Pamjatniki izdannyje kijewskoju komissjeju, s. 187; Je r l icz , Latopi-

siec..., s. 139; [ Jemiołowski ] , Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego..., s. 34-35.

23 Manuscripta Martini Gołiriski, s. 582.2 4 [ J e m i o ł o w s k i ] , Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego..., s . 3 5 . Fakt

porzucenia artylerii przez wycofujące się z Zadnieprza oddziały potwierdza Olbrycht Giżycki. 23 czerwca 1652 r. zapisał: „[...] Armata w Lubartowie została, o której już powątpiewać potrzeba [...]”, Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 147, s. 225-228.

25 Pamjatniki izdannyje kijewskoju komissjeju, s. 187.2 6 Je r l icz , Latopisiec..., s . 139; Hru szewski {Istorija Ukrainy-Rusy,

s. 433, 441) powołując się na niego podał błędną datę 14 czerwca, mylnie sądząc, że Jerlicz posługiwał się kalendarzem starego stylu.

powszechnej rebelii (jak przed 4 laty), spaliły swe tabory, po czym zatrzymały się w Dostojanowie27. Przed 14 czerwca „Wojska z Zadnieprza [...] już Konstantynów minęli"28, ale trudno powiedzieć, o którą grupę chodzi, jak również, czy i kiedy oddziały Tyszkiewicza połączyły się z grupami młod­szego Kalinowskiego i A. Potockiego. Morale tych oddziałów było bardzo niskie: „Wojsko co za Dnieprem było [...] pod samym Beresteczkiem stanęli, ale i tym już służba wychodzi [...] i poczynają się na głowę buntować [...]"29 Pod koniec czerwca wszystkie „zadnieprzańskie" jednostki znalazły się pod Sokalem, w początkach lipca „to wojsko, które z Za Dniepra przyszło, to jest 7000 rozjechało się z pod Sokala"30.

O jeszcze innej grupie wojsk polskich dowiadujemy się z Krótkiego Latopisa o wojnach Polaków z Kozakami. Znaj­duje się tam fragment: „Jmć pan Kondracki y tak wiele inszychjch mościów te uszli do Kamieńca, bo nie doszli tylko kilka mil do Batoha, a już nieprzyjaciel wojsko zniósł był nasze, nad którymi chorągwiami miał komendę imć p. Jan Kondracki31 [właściwa forma nazwiska brzmi: Konradzki-W. J. D.]".

W roku 1652 Jan Konradzki, kapitan kamieniecki, był rotmistrzem kozackiej (pancernej) chorągwi księcia Dominika Zasławskiego. Jego chorągiew pomiędzy drugim a trzecim kwartałem tego roku nie wykazuje zmian. Nieco inaczej jest z dwiema pozostałymi kozackimi chorągwiami księcia. Drugą

27 Tamże.Obawy polskich oddziałów o wybuch powszechnej rebelii w tym czasie potwierdza Giżycki:„Wojsko co za Dnieprem było popaliwszy wozy i impedimenta pod samym Beresteczkiem stanęli Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 147, s. 225-228.

2 8 [ M i c h a ł o w s k i ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza..., s. 657.

29 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 147, s. 225-228.

30[ M i c h a ł ó w s k i ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza..., s. 661.

31 Pamjatniki izdannyje kijewskoju komisjeju, s. 187.

dowodził chorąży nowogrodzki Krzysztof Korycki, który z całą pewnością był pod Batohem. Jakby na przekór jego chorągiew na przełomie drugiego i trzeciego kwartału wy­kazuje wzrost o 14%. Trzecia chorągiew książęca dowo­dzona była przez Stanisława Górskiego podczaszego kijow­skiego. W tym samym czasie wykazuje ona spadek o 25%. Niestety, żadne z wykorzystywanych przeze mnie źródeł, jak również „Polski Słownik Biograficzny" i herbarze nie wspominają o udziale Jana Konradzkiego w kampanii bato- howskiej'2. Być może, należy jego misję łączyć ze wzmian­ką u niezbyt solidnego ukraińskiego dziejopisa Samoiła Wieliczki. Twierdzi on, że w dniu bitwy pod Batohem oddziały kozackie dowodzone przez Tymofieja Chmielnic­kiego, świtem wyrąbały 7 tysięcy straży polskiej pod Łady- żynem”. Żadne ze źródeł nie wspomina o wysłaniu jakich­kolwiek jednostek do Ładyżyna, jeśli jednak przyjmiemy, że zapis Wieliczki jest prawdziwy, to odnosić się on może tylko do oddziałów posiłkowych Konradzkiego. Idąc dalej tym tropem można z dużym prawdopodobieństwem przy­jąć, że starcie nastąpiło 2 czerwca, tj. drugiego dnia bitwy, a to dlatego, że dla Kozaków (a tym samym dla Wieliczki) trwała ona tylko dzień, bowiem 1 czerwca nie brali oni udziału w walkach.

Jak silna była grupa Konradzkiego? Może w jej skład oprócz własnej chorągwi Konradzkiego weszły dwie chorąg­wie księcia Zasławskiego? Może znajdowała się również chorągiew pancerna strażnika wojskowego Mariusza Stani­sława Jaskólskiego z pułku nieżyjącego już Mikołaja Potoc­kiego? Mariusza Stanisława Jaskólskiego pod Batohem z całą pewnością nie było'4, ale jego chorągiew pomiędzy drugim

32 Herbarze: Niesieckiego, Bonieckiego, Uruskiego, PSB.33 Wie l iczko , op.cits . 62 .34 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,

s. 268.

i trzecim kwartałem 1652 r. wykazuje straty 40-procentowe35. Biorąc pod uwagę, że grupa ta była zbyt słaba, by się przebić, można z całą pewnością stwierdzić, iż jej udział w bitwie prawdopodobnie niczego by nie zmienił, a prowadzone przez Konradzkiego szeregi podzieliłyby okrutny los czekający ar­mię Kalinowskiego. Znacznie prawdopodobniejsze jest jed­nak, że Konradzki nie prowadził dodatkowych posiłków, ale wraz z innymi „ichmościami", stanowiącymi średnią kadrę dowódczą, przebywając w końcu maja na przykład w Kamień­cu, otrzymał wiadomość o pojawieniu się Tatarów na Brac- ławszczyźnie i podobnie jak dwa dni wcześniej Marek Sobie­ski z przyjaciółmi zamierzał przedostać się do obozu.

Bez dostępu do innych źródeł nie mogę dostatecznie wyjaś­nić tego problemu, niemniej moim zdaniem trzy wymienione chorągwie księcia Dominika Zasławskiego wraz z innymi chorągwiami armii koronnej 1-2 czerwca znajdowały się w obozie pod Batohem, a tym samym nie były prowadzone przez Konradzkiego. To, że ich udziału w bitwie nie można wyśledzić poprzez Archiwum Skarbu Wojskowego może świadczyć o zawarciu umowy Dominika Zasławskiego z Ja­nem Kazimierzem o szybkiej rekonstrukcji oddziałów.

Kolejną trudnością, na którą natrafiamy podczas próby rekonstrukcji bitwy pod Batohem, jest ustalenie liczby wojska koronnego znajdującego się w obozie. W relacjach źródło­wych największą liczbę podaje Wieliczko - do 50 tysięcy, znacznie mniejszą Jerlicz i Rudawski - 20 tysięcy. Informacja Jerlicza jest precyzyjniejsza, szacuje on bowiem, że jazdy było 12 tysięcy, a piechoty 8 tysięcy. Wielkość tę przyjęła

35 Wiminer , Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1648-1655, „SMHW”t .V, Warszawa 1960, patrz wykaz jednostek wojska koronnego i ich stanu liczebnego w okresie od 1.06.1647 do 31.03.1655 r.

36 Jer l icz , Latopisiec..., s . 137; Rudawski , Historia polska..., s . 188; Wie l iczko , op.cit., s . 60 ; Konopczyński , Dzieje Polski Nowożytnej, t . 2 , s . 11 .

część historyków polskich, między innymi Władysław Konop­czyński36. Niższy stan wojska podaje rezydujący w Warszawie nuncjusz Giovanni de Tores. W liście z 25 maja pisał ono 15 tysiącach wojska polskiego znajdujących się przy het­manie Marcinie Kalinowskim, za nim liczbę tę przyjęli Hru- szewski i Maciszewski37. Tylko 9 tysięcy, w tym 6 tysięcy jazdy i 3 tysiące piechoty wymieniają Kochowski i praw­dopodobnie korzystający z tego samego źródła ksiądz Józefo­wicz. Najniższy stan wojsk w obozie podaje Wierzbowski, autor Konnotaty wypadków - miało to być zaledwie 5 tysięcy żołnierzy.

Jan Wimmer, opierając się na przeprowadzonych przez siebie badaniach Archiwum Skarbu Wojskowego, szacuje liczbę wojsk polskich pod Batohem na 10 tysięcy wyborowe­go żołnierza38. I ta właśnie liczba najbliższa jest podawanej przez kilkunastu uczestników bitwy, a przekazana przez nie­znanego informatora Jakubowi Michałowskiemu 12 czerwca 1652 r. Twierdzi on, że „12 tysięcy wojska beło naszego"39.

Wielkość ta zasługuje na szczególne zaufanie, jako że po­twierdziło ją kilkunastu uczestników wydarzeń, którzy musieli orientować się, jakie siły zgromadzono w obozie. Nie potrafię tylko zrozumieć, dlaczego Hruszewski, znając tę relację, wybrał wersję podaną przez nuncjusza. Spośród zgromadzo­nych w obozie 12 tysięcy, około 5 tysięcy żołnierzy wchodzi­ło w skład doborowych regimentów piechoty, co stanowiło 41 % wszystkich oddziałów.

Teraz należy się zastanowić, jak to się stało, że mimo ogłoszenia uniwersału jeszcze w kwietniu, do 1 czerwca armia

37 Żereła, XVI, s. 142, list z 25 maja; Hruszewski , Istorija Ukrai­ny-Rusy, s . 433; Maciszewski (Szlachta polska i jej państwo, s. 232) napisał o stratach sięgających kilkunastu tysięcy.

3 8 Kochowski , Historia panowania..., s. 146; Józ e fo wic z, op. cit., s. 151;Wierzbowski , Konnotata wypadków, s . 85 ;Wimmer , Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978, s. 223.

39 Manuscripta Martini Goliński, s. 582, zapis na marginesie strony.

polska nie skoncentrowała się. Poza obozem znajdowała się blisko połowa sił koronnych. W drugim kwartale 1652 r. na etacie było około 22,5 tysiąca żołnierzy, z czego na Ukrainie przebywało niecałe 20 tysięcy, ale w rzeczywistości było ich mniej, bowiem „[...] Nasze wojsko barzo zubożało jako powiadał Pan Aksak Rotmistrz JKMci, który miał u Jego Królewskiej Mości od Towarzystwa audiencję [...]"40. Tylko nieznacznie liczba wojsk polskich na Ukrainie w tym okresie zwiększy się po dodaniu niezbyt już licznych pocztów mag­nackich (bezpowrotnie minęły czasy, kiedy książęta utrzymy­wali 6-tysięczne wojska nadworne, jak Jeremi Wiśniowiecki w początkowej fazie powstania).

Na postawione pytanie częściowej odpowiedzi udziela Ko­ch owski: „[...] ledwie trzecia część komputu [w obozie była], jedni dla zasług na deputacyi, a drudzy w domu, zgubionej fortuny pilnowali, trzeci nie pilnowali chorągwi, nie mając zapłaty"41. Innym powodem były stosunki Kalinowskiego z ówczesną magnaterią. Stanisław Lanckoroński nie spieszył się pod komendę hetmana, jako że nie mógł mu zapomnieć awersów sprzed roku. Zatrzymując się z kilkoma pułkami pod Chwastowem (lub Ochmatowem) świadomie nie wypełniał hetmańskiego rozkazu o jak najszybszej koncentracji. Z rodziną Potockich skłócony był Kałinowski przede wszystkim na tle podziału urzędów po Mikołaju Potockim. Ponadto jeśli Potoccy serio traktowali plany matrymonialne hetmana, mogli w nim widzieć poważnego konkurenta dla młodego Piotra, a zbrojną próbę interwencji wbrew woli królewskiej traktowali jako prywatną imprezę hetmana. To ostatnie stanowisko przyjąć mogli także inni przedstawiciele ówczesnej elity władzy.

Między bajki włożyć można wysunięte przez Kubalę, a podchwycone przez historyków twierdzenie, jakoby „Panię-

40 Biblioteka im. Czartoryskioh w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146, s. 183.

41 Kochowski,Historia panowania..., s. 146.

ta obiecały potężne przystawić chorągwie, po wszystkich zam­kach magnatów gotowano się w pole. Miała to być jakaś roman­tyczna wyprawa, na którą cała niemal młódź rycerska dała sobie hasło: bronić pięknej księżniczki i nie dopuścić, aby z pominię­ciem Potockich, Wiśniowieckich, Kalinowskich, w ręce dzikiego i nieokrzesanego Kozaka się dostała"42. Znajdujemy co prawda u Jemiołowskiego zwrot „kwiat młodzieży" w odniesieniu do części sił w obozie polskim będących, podobnie u Kochowskiego w zdaniu z przedmowy Przyjemskiego na naradzie przed decydu­jącym starciem: „Zatem hetmanie z jazdą umkniej się i tę młódź ojczyźnie w przyszłe czasy uprowadź [...]"43, ale zarówno w pier­wszym, jak i drugim wypadku bardziej chodzi tu o zwrot poetycki niż zawartość treściową. W rzeczywistości Potoccy, Wiśniowiec-

cy, Sapiehowie,Lanćkorońscy nie udzielili Kalinowskiemu popar­cia.

Nie wiem jednak, jak interpretować fakt, że pod Batoh „nie zdążył" ze swoimi oddziałami młodszy brat hetmański, mie­cznik bracławski Jan Kałinowski. Reasumując: oddziały ko­ronne, które pod Batohem 1 czerwca nie znalazły się, po prostu nie zamierzały tam dotrzeć, być może z wyjątkiem nieznacznych sił prowadzonych przez Jana Konradzkiego, z różnych zresztą, jak widać, powodów.

Nie wiadomo, kiedy i z jakimi chorągwiami pod Batoh przybył oboźny koronny Samuel Kałinowski. Najprawdopo­dobniej nastąpiło to na przełomie kwietnia i maja, wkrótce po ogłoszeniu przez hetmana uniwersału. Z relacji Rudawskiego wynika, że piechota cudzoziemska przybyła w momencie, kiedy obóz zostałjuż zatoczony i znajdował się w nim hetman Kałinowski ze swoimi chorągwiami. Jako ostatnie pod pol­skim obozem pojawiły się najprawdopodobniej chorągwie polskiej jazdy.

42 Kubala , Krwawe swaty, s. 141.43 [ Jemiołowski ] , Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego... s . 35 ; Ko­

chowski , Historia panowania..., s. 146.

Końcowy opis koncentracji armii polskiej, o kapitalnym wręcz znaczeniu, przekazał Stanisław Temberski: „Polaków 6 tys., pozostała część wojsk późno przybywszy, władzą hetmana wzgardziło [...]" Tatarzy „obserwowali trwogę wojsk polskich, zobaczywszy taborem umocnioną część wojska, część zaś wyraźnie przeciwną walce [...]"44 Najwyraźniej jeszcze przed uzyskaniem kontaktu z wrogiem, tj. przed piątkiem 31 maja 1652 r. doszło do niesubordynacji i to nie kilku oddziałów, ale blisko połowy armii! Żadne inne źródło nie podaje takiej informacji. Czy wobec tego można zaufać Temberskiemu, który przecież sam pod Batohem nie byłi mógł po prostu zostać źle poinformowany? Niestety, za wiarygodnością jego przekazu przemawiają przede wszystkim wydarzenia z 1-2 czerwca, których nie da się wyjaśnić inaczej jak tylko na podstawie tego właśnie przekazu. Praw­dopodobne jest tylko, że liczba wojska, które ignorowało rozkazy Kalinowskiego, jest zawyżona i „zaledwie" część (ale większa niż połowa) oddziałów jazdy narodowego autoramen­tu zebranych w końcu maja w obozie pod Batohem dopuściła się niesubordynacji. Niestety bez dostępu do nowych źródeł nie da się tego problemu dostatecznie wyjaśnić.

Wątpliwości można mieć jedynie co do szacunków Tem- berskiego. Moim zdaniem liczba 6 tysięcy żołnierzy posłusz­nych hetmanowi jest zaniżona. Z małym ryzykiem błędu można przyjąć, że wierne pozostały chorągwie pułku hetmań­skiego (9), jak również trzy regimenty piechoty polskiej obecne w obozie podczas bitwy. Z relacji porucznika Wilcz­kowskiego wynika, że w obozie pod Batohem znajdowały się również kobiety i dzieci. Pozwala to na wyciągnięcie wnios­ku, że żołnierze, przy których były rodziny, po nawiązaniu kontaktu z wrogiem będą bronić domu, tj. wypełniać rozkazy Kalinowskiego. Niestety, nie wiem, jak licznej grupie żoł­nierzy towarzyszyły rodziny.

44 Temberski, Annales, s. 210.

Z dalszego rozwoju wydarzeń wiemy, że z pewnością wierne hetmanowi były wszystkie regimenty piechoty cudzo­ziemskiej - w sumie około 3700 żołnierzy (4100 porcji bądź, jak podają uczestnicy wydarzeń - 4 tysiące piechoty). Można zatem przyjąć, że również pozostałe formacje cudzoziem­skiego autoramentu biorące udział w bitwie posłuszne były rozkazom hetmańskim i przebywały w obozie, tj. rajtaria (razem 850 koni i porcji), około 760 rajtarów i dragonia (razem 1383 koni i porcji), łącznie około 1140 dragonów. W sumie daje to 5,6 tysiąca wojska cudzoziemskiego auto­ramentu posłusznego rozkazom hetmańskim.

Wierność i posłuszeństwo oddziałów cudzoziemskich wo­bec Kalinowskiego miały całkiem przyziemne podłoże. Zgod­nie z treścią obowiązujących je artykułów królewskich za niewykonanie rozkazów hetmana bądź kadry dowódczej gro­ziła kara śmierci.

W jaki sposób doszło do sytuacji, w której oddziały jazdy narodowego autoramentu (w świetle źródeł trudno mówićo udziale piechoty polskiej w bitwie, bowiem były to zaledwie trzy chorągwie) w przededniu starcia odmawiają wykonywa­nia rozkazów hetmańskich?

Nastroje panujące w armii polskiej w pierwszej połowie 1652 r. znakomicie przedstawił wybitny znawca epoki- Adam Kersten, w pracy Stefan Czarniecki: „wiadomośćo zerwanym sejmie i zawieszeniu spraw wojskowych odbiła się głośnym echem w działaniach na Ukrainie. Stałe starcia z ludnością, tłumienie powstań lokalnych, akcje pacyfikacyj- ne, niebezpieczeństwo szybkiego rozpoczęcia wojny - wszyst­ko to nie wpływało uspokajająco na wojsko. Niewyznaczenie komisji do zapłaty stworzyło sytuację wręcz katastrofalną. Tym razem rzeczywiście groziło związkiem. Nie sądzę, by jakiekolwiek plany polityczne Opalińskiego zdolne były spro­wokować żołnierzy do konfederacji, głód i brak pieniędzy mogły to zrobić o wiele lepiej. W każdym razie hetman bał się zgromadzić wojsko w obozie, gdyż wtedy związek był pewny.

W oddziałach nastąpiło zupełne rozluźnienie dyscypliny. Zna­czna część szlachty samowolnie rozjechała się do domów.

Rozczarowanie, jakie spotkało wojsko, które po udanej kampanii 1651 r. obiecywało sobie solidne nagrody, dotknęło bezpośrednio i Czarnieckiego. Ani przezorna polityka, ani nawet list do króla, nie przyniosły na razie oczekiwanych rezultatów. Wzburzenie i rozgoryczenie oddziałów koronnych może nie byłoby zbyt groźne, gdyby w Warszawie nie zdawa­no sobie dobrze sprawy, że odrzucenie ugody białocerkiew- skiej i ostre przyjęcie na sejmie poselstwa kozackiego stwa­rzało nie tylko faktyczne przesłanki wojny, które już dawno istniały, ale też formalnie przywracały, możliwość szybkich działań wojennych. Wbrew wielu fałszywym wiadomościomO zamiarach strony ukraińskiej nie ulegało wątpliwości, że wiosną dojdzie do starcia. Jedyną odpowiedzią strony polskiej był uniwersał Kalinowskiego z kwietnia 1652 r. nakazujący natychmiastowe ściąganie całego wojska koronnego na Ukrai­nę. Wtedy to zapewne w maju pociągnął tam Czarniecki ze swymi oddziałami. Kampania, która rozpoczynała się w ta­kich warunkach, była z góry skazana na niepowodzeniei klęskę"45.

Gwałtowny spadek dyscypliny i morale oddziałów koron­nych postępujące od czasu zerwania sejmu, który nie uregulo­wał zapłaty dla wojska, to objawy niesubordynacji w armii widoczne jeszcze przez koncentracją. Jak wynika z listu Marka Sobieskiego, przed 29 maja duża część średniej kadry dowódczej przebywała poza Batohem (w Winnicy i praw­dopodobnie w Kamieńcu)46, a to ułatwiało sianie fermentu w obozie. Do tego należy dodać nieprzyjemne cechy charak­teru hetmana, doskonale opisane przez Kubalę: „Był to rześki starzec, ale jak dziecko niecierpliwy, w zdaniu swojem zacie­kły, a przy tym dumny i pomsty chciwy [...] Pomimo że

4 5 Kers ten , Stefan Czarniecki, s . 172-173. 46 Malewska , Listy staropolskie..., s. 345.

w ciągłych bojach nabył dużo doświadczenia, nie miał zdol­ności na wodza, bo ani myśleć sam, ani drugich słuchać nie potrafił. Wielkich instynktów mu brakowało, w swojem zda­niu uporczywie się kochał i przyszłym rzeczom zabiegać nie umiał. Żołnierze ani zaufania, ani przywiązania do niego nie mięli bo szczęścia nie miał, w komendzie był surowymi zawsze bardziej wielkim panem niż wodzem być się wyda­wał. Nieprzyjaciel niewiele go sobie ważył, a Kozacy go nieubłaganym wrogiem swoim rozumieli"47.

Nieobecność rotmistrzów i poruczników w obozie sprawiła, że między hetmanem a jego armią powstała przepaść nie do pokonania. Jeśli żołnierze rzeczywiście mieli o Kalinowskim opinię taką, jaką przedstawił Kubala, to dziwić się należy, że w ogóle pojawili się pod Batohem. Z pewnością większości zebranych oddziałów znane było zdanie dowódców, między innymi Przyjemskiego i Odrzywolskiego, o lokalizacji obozu, sami żołnierze również orientowali się, jakie niesie to za­grożenie. Można jedynie powątpiewać, by już wtedy zawiąza­li koło. Prawdopodobnie fakt taki znalazłby odbicie w źród­łach.

Należy zakładać, że właśnie nastroje zebranych pod Bato­hem oddziałów wpłynęły znacząco na decyzję Kalinowskiego, choć nigdy nie zrealizowaną, o przeniesieniu obozu. Wydaje się, że ogromną rolę odegrała tu obecność Tatarów na Brac- ławszczyźnie w momencie, gdy armii polskiej daleko było jeszcze do osiągnięcia pełnej gotowości bojowej.

Reasumując: w końcu maja, jeszcze przed pojawieniem się przeciwnika, ferment i niezadowolenie wśród żołnierzy jazdy narodowego autoramentu zebranych w obozie pod Batohem przybrały już groźne rozmiary, doszło do jawnej niesub­ordynacji wobec hetmana.

Tymczasem pod obozem pojawiły się pierwsze czambuły tatarskie...

47 Kubala, Krwawe swaty, s. 142.

SKŁAD ARMII POLSKIEJ

Na podstawie opracowania Jana Wimmera Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1648-1655 oraz Dyaryusza Oświęcima, a także herbarzy pokusić się można o próbę odtworzenia składu jednostek polskich znajdujących się w obozie pod Batohem. Przyjąłem, że były tam chorągwie, które zgodnie z rachunkami Ar­chiwum Skarbu Wojskowego opracowanymi przez Wimmera przestały istnieć w trzecim kwartale 1652 r. lub ich liczebność w tym czasie spadła w stosunku do poprzedniego kwartału co najmniej o 40%. Wiemy, że poza Batohem w tym okresie nie było walk na taką skalę, poza starciem oddziałów Konradz­kiego pod Ładyżynem, bliżej nie znanymi mi potyczkami pod Jagielnicą toczonymi symultanicznie lub tuż przed bitwą pod Batohem, o czym wspominał torturowany Kozak Aleksy Sawranow. Z kontekstu wynika jednak, że chodzi raczejo potyczkę. Ponadto po bitwie batohowskiej Kozacy oblegali Kamieniec, ale bezkutecznie i strona polska nie poniosła większych strat48.

Niestety, na tej podstawie nie ustalimy wszystkich chorą­gwi walczących pod Batohem po polskiej stronie. Świadczyo tym przykład regimentów Bogusława Radziwiłła mocno przerzedzonych pod Batohem. Zgodnie z rachunkami Ar­chiwum Skarbu Wojskowego oddziały te nie wykazują strat osobowych w trzecim kwartale. Stało się tak, ponieważ w za­mian za szybką ich rekonstrukcję Jan Kazimierz zgodził się wówczas zapłacić księciu za pełne stany49. Zdaniem Wim­mera jest bardzo prawdopodobne, że z innymi dowódcamii właścicielami zawarł król podobne umowy.

48 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146, s. 325-327 i 268.

49 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, t. 10, sygn. 1261-1263.

Bardzo ważną kwestią, na którą należy zwrócić uwagę przy odtwarzaniu składu oddziałów polskich walczących pod Batohem, jest problem pułku zmarłego hetmana Miko­łaja Potockiego. Przy omawianiu tego zagadnienia posłuży­łem się składem pułku, w jakim brał on udział w bitwie beresteckiej, a nie podczas popisu sokalskiego50. Źródłowo potwierdzona jest obecność dwóch chorągwi tego pułku starosty krasnostawskiego Marka Sobieskiego (husarskieji pancernej). W bitwie brała także udział husarska chorą­giew marszałka wielkiego koronnego Jerzego Lubomir­skiego (przestała istnieć w trzecim kwartale). Prawdopodo­bnie była tam również kozacka chorągiew strażnika woj­skowego Aleksandra Zamoyskiego (straty w trzecim kwar­tale około 57%) 5 1 .

Spierać się można o udział husarskiej chorągwi Mikołaja Potockiego, której porucznikiem był Stefan Czarniecki. Dwaj ostatni jego biografowie: Adam Kersten i Zdzisław Spieralski, uważają, że był on wraz ze swoją chorągwią pod Batohem podczas bitwy52. Ja jestem odmiennego zdania, problem ten jednak rozwinę w zakończeniu. W sumie więc byłoby to cztery lub pięć chorągwi, podczas gdy pułk składał się z osiemnastu53. Co działo się w tym czasie z pozostałymi jednostkami tego pułku, czy walczyły pod Batohem, jeśli nie, to dlaczego? Odpowiedź na te pytania wbrew pozorom nie jest zbyt trudna.

Jeszcze za życia Mikołaja Potockiego po zakończeniu ubie­głorocznej kampanii Kalinowski popadł w bardzo złe stosunki

50Oświęcim, Dyaryusz -, s. 306-313. 51 Jerlicz, Latopisiec..., s. 138-139; Wimmer, Materiały do zagad­

nienia organizacji..., „SMHW" t. V, patrz: wykaz jednostek wojska koron­nego i ich stanu liczebnego w okresie od 1.06.1647 do 31.03.1655 r.

52Kersten, Stefan Czarniecki, s. 174-175; Spieralski, Stefan Czar­niecki, s. 98-99.

53 Oświęcim, Dyaryusz..., s. 307-308. Według popisu sokalskiego pułk ten składał się z 24 chorągwi (tamże, s. 285-286).

z kadrą oficerską pułku hetmana wielkiego. Po jego śmierci stosunki te znacznie się pogorszyły, toteż gdy w drugiej połowie marca wobec zaognienia sytuacji na Zadnieprzu zaistniała konieczność wysłania oddziałów posiłkowych, Kali­nowski prawdopodobnie zdecydował się posłać tam między innymi większość chorągwi z pułku Potockiego. Cała grupa liczyła około 3 tysięcy, a jej dowódcą został starosta halicki Andrzej Potocki, rotmistrz chorągwi kozackiej pułku Potoc­kiego.

Z moich badań wynika, że żadne z większych ugrupowań przebywających w chwili ogłoszenia hetmańskiego uniwer­sału na Zadnieprzu nie brało udziału w bitwie. Odnosi się to również do chorągwi pułku nie żyjącego już Mikołaja Potoc­kiego.

Jeszcze bardziej zaskakujący jest fakt, że pod Batohem Marcin Kalinowski nie dysponował również własnym puł­kiem, było przy nim zaledwie kilka chorągwi. Podczas sokal- skiego popisu pułk ten składał się z 17 chorągwi jazdyi 2 chorągwi piechoty polskiej. Do bitwy beresteckiej przy­stąpił w liczbie 15 chorągwi jazdy i 2 piechoty, ale w znacznie zmienionym składzie: ubyły 2 chorągwie husarii, a 5 kozac­kich zastąpiono innymi (również kozackimi). Spośród tych oddziałów pod Batohem z pewnością znalazły się zaledwie 3 chorągwie husarii (2 Kalinowskich, jedna Zygmunta Dyn- hofa), 4 (wg sokalskiego popisu), lub 3 (wg stanu spod Beresteczka) kozackie (3 Kalinowskich, jedna Krzysztofa Koryckiego) i 2 chorągwie piechoty (Kalinowskich). Pozo­stałe chorągwie tego pułku, tak zarówno według stanu spod Sokala, jak i spod Beresteczka pomiędzy drugim i trzecim kwartałem wykazują nieznaczny tylko spadek liczebności, bądź ich stan pozostał na tym samym poziomie. Gdyby poniosły znaczne straty lub zostały zniesione, nie byłoby komu odrestaurować ich błyskawicznie — wszak hetmani jego syn polegli w bitwie.

W pierwszej połowie 1652 r. w skład pułku Marcina Kalinow­skiego z pewnością wchodziły te chorągwie, które tworzyły go zarówno podczas sokalskiego popisu, jak i podczas bitwy:

1) Aleksandra Cetnera chorążego podolskiego,2) Kazimierza Piaseczyńskiego starosty mławskiego,3) Benedykta Ujejskiego rotmistrza JKM (on sam w marcu

1652 przebywał na prawym brzegu Dniepru),4) Romana Zahorowskiego rotmistrza JKM,5) JPM Jana Liniewskiego — wszystkie kozackie (pancer­

ne) — razem 540 koni i porcji, i co najmniej drugie tyle (5 lub4) pozostałych chorągwi tego pułku (niestety, nie wiem, czy te spod Sokala czy też spod Beresteczka).

Moim zdaniem chorągwie te (5 wymienionych i następne 5 lub 4) weszły w skład zadnieprzańskiej grupy brata hetmań­skiego Jana Kalinowskiego, miecznika bracławskiego i w bit­wie udziału nie brały. Pod Batohem hetman polny Marcin Kalinowski dysponował tylko 9 chorągwiami swego pułku: 3 husarskimi, 4 kozackimi i 2 piechoty, razem około 810 żołnierzami jazdy i 245 piechoty.

Biorąc pod uwagę wszystkie wcześniejsze spostrzeżenia, skład jednostek w obozie pod Batohem 1-2 czerwca przed­stawiał się następująco:

Chorągwie husarskie

1) Samuela Kalinowskiego oboźnego koronnego pod dowództwem Sokolnickiego 116

2) Marcina Kalinowskiego hetmana polnego koronnego 1503) Aleksandra Koniecpolskiego chorążego koronnego

pod dowództwem Stanisława Wyżyckiego 1504) Jerzego Lubomirskiego marszałka wielkiego koronnego 1235) Marka Sobieskiego starosty krasnostawskiego 856) Zygmunta Dynhofa starosty sokalskiego 1117) Tobiasza Minora 758) Jana Odrzywolskiego kasztelana czemihowskiego 63

razem 873 koni i porcji

Arkebuzeria

1) chorągiew Stanisława Pogórskiego 942) chorągiew Franciszka Mycielskiego 983) chorągiew Krzysztofa Pigłowskiego 904) chorągiew Jarosza Pigłowskiego 77

razem 359 koni i porcji

Chorągwie pancerne (kozackie)

1) Seweryna Kalińskiego starosty braciawskiego 1542) Samuela Kalinowskiego 1003) Mikołaja K. Kossakowskiego podsędka bracławskiego 1504) Dominika Zasławskiego wojewody krakowskiego

pod dowództwem Krzysztofa Koryckiego chorążego nawogródzkiego 173

5) druga tegoż pod dowództwem Stanisława Górskiego podczaszego kijowskiego 140

6) trzecia tegoż pod dowództwem Jana Konradzkiego 1507) Marcina Kalinowskiego pod dowództwem Jana MyS-

liszewskiego 1008) druga tegoż pod dowództwem Marcina Niedziałkow­

skiego 989) Pawła Sapiehy wojewody witebskiego1’4 11010) Aleksandra Koniecpolskiego pod dowództwem Sta­

nisława Wyżyckiego55 21911) Marka Sobieskiego 9712) Władysława Niemierzyca starosty owruckiego 10413) Zbożnego Zakrzewskiego stolnika inowrocław­

skiego 68

54 Chorągwie kozackie dowodzone przez W. Niemierzyca i H. Lanckoroń- skiego, podobnie jak husarska chorągiew T. Minora, wchodziły w skład pułku S. Lanckorońskiego, ich zniesienie (Niemierzyca i Minora), jak również 62% straty świadczą o udziale w bitwie, niemniej obecność tych oddziałów nie osłabia mojej tezy o niechętnym stanowisku S. Lanckorońskiego do całego przedsięwzięcia. Chorągwie te były na żołdzie skarbu państwa i po otrzyma­niu uniwersału nie mając kontaktu z Lanckorońskim udały się pod Batoh.

14) Aleksandra Z. Przedwojeńskiego podstolego cie­chanowskiego 100

15) Konstantego Szczawińskiego wojewodzica brzes- ko-kujawskiego 81

16) Władysława Leszczyńskiego podkomorzego po­znańskiego 95

17) Konstantego Wiśniowieckiego pod dowództwem Krzysztofa Paczyńskiego 100

18) druga tegoż pod dowództwem Andrzeja Dobrzań­skiego 96

19) Andrzeja Rokitnickiego 9620) Jakuba Rokitnickiego 6421) Michała Stanisławskiego chorążego halickiego 6122) Samuela Czaplickiego 10023) Jana Uchernickiego 7724) Floriana Czepowskiego 7525) Jerzego Bałabana 9226) Wincentego Zielińskiego 8427) Stanisława z Brzezia Lanckorońskiego wojewody

ruskiego pod dowództwem Hieronima Lanckoroń­skiego 183

28) Aleksandra Zamoyskiego strażnika koronnego 100razem 2732 koni i porcji

Rajtaria

1) regiment Bogusława Radziwiłła koniuszego Wiel­kiego Księstwa Litewskiego 600

2) regiment Stanisława Dynhofa starosty wieluńskiego 250razem 850 koni i porcji

55 Chorągiew ta pomiędzy drugim a trzecim kwartałem 1652 r. wykazuje spadek liczebny zaledwie o 14%. Jednakże biorąc pod uwagę fragment Pamiętników o Koniecpolskich (s. 347), w którym czytamy o A. Koniecpol­skim: „niemal pułk utracił w marsowej szkole mężów dobrze wyćwiczonych pod nieszczęsnym Batowem zniesionych" i źródłowo potwierdzoną obecność jej dowódcy, S. Wyżyckiego (Kuba l a , Wojna moskiewska, s. 351, przypis 141), przyjąłem, że chorągiew uczestniczyła w bitwie.

Dragonia

1) regiment Henryka Dynhofa obersztera JKM 4462) regiment Mikołaja Bieganowskiego chorążego lwow­

skiego i oboźnego wojskowego 6003) regiment Zygmunta Przyjemskiego pisarza polnego

koronnego 337razem 1383 koni i porcji

Piechota typu cudzoziemskiego

1) regiment Bogusława Radziwiłła 12002) regiment generała majora Krzysztofa Houvaldta 12003) regiment Macieja Reka4) regiment Wilhelma Butlera

Piechota typu polskiego

1) Marcina Kalinowskiego2) Samuela Kalinowskiego3) Mikołaja Mazowieckiego

Jazda lekka (wołoska)

1) Jerzego Ruszczyca

Daje to 11 145 koni i porcji, tj. około 10 030 regularnego żołnierza, z czego ponad połowę (około 5600) stanowiły dobo­rowe jednostki cudzoziemskiego autoramentu.

Pod Piławcami właśnie piechota broniąca do końca przepraw umożliwiła jeździe ucieczkę. Pod Beresteczkiem stanowiące czoło oddziały piechoty i rajtarii wspomagane przez artylerię zmusiły Tatarów do ucieczki, co przesądziło o losach starcia (jazda polska pod Beresteczkiem po dwóch dniach walk czuła wyraźny respekt przed Tatarami). Do tej poryjednak te doboro­we oddziały stanowiły piątą, czwartą część całej armii, pod Batohem było ich więcej niż 45%. W przybliżeniu liczba

5001200

razem 4100 porcji

20073

193razem 466 porcji

92

przeze mnie podana jest zbliżona do uzyskanej przez Jana Wimmera, ale wartość ta jest jednocześnie zawyżona i zaniżo­na. Zawyżona, bo jak pokazuje przykład księcia Bogusława Radziwiłła, dowódcy często zwiększali stany swych jedno­stek, czerpiąc z tego procederu korzyści finansowe. Zaniżona, bo z pewnością nie odtworzyliśmy pełnego składu jednostek polskich znajdujących się w obozie podczas bitwy56. Za uczestnikami bitwy przyjąłem liczbę 12 tysięcy wojsk pol­skich przebywających w obozie 1-2 czerwca. Do zestawienia tego dodać należy regiment dragonii Marcina Czarnieckiego, choć próżno go szukać wśród jednostek opłacanych przez skarb państwa w trzecim kwartale 1652 r. Skoro jednak regiment ten bił się pod Batohem, o czym wyraźnie świadczy Kasper Niesiecki57, i nie był opłacany przez Rzeczpospolitą, to znaczy, że był na utrzymaniu któregoś z domów magnac­kich, może Kalinowskich58.

56 Skoro król zawiera! umowy o wypłacie pieniędzy za zniesione pod Batohem chorągwie i regimenty (co uniemożliwia wyśledzenie ich udziału za pomocą kwitów ASW), to jest rzeczą prawdopodobną, że podobne umo-wy zawierał z dowódcami i właścicielami chorągwi, które pod Batohem zniesione nie zostały, ale poniosły znaczne straty.

57 K. Nies ieck i , Herbarz polski, Lipsk 1841, t. 3, s. 197-198.58 Wśród posłów żołnierskich przybyłych w początkach marca 1652 r.

na sejm znalazł się Marcin Czarniecki. Delegaci domagali się m.in. po-zytywnego dla Marcina Kalinowskiego rozpatrzenia sporu z S. Madali-ńskim, może delegaci byli w jakiś sposób powiązani z hetmanem polnym? Czapl ińsk i , Dwa sejmy, s. 112.

ARMIA KOZACKO-TATARSKA POD BATOHEM

Kozacy bezpośrednie przygotowania do nowego starcia rozpoczęli nieco później od Polaków. Rozkaz mobilizacyjny wydal Chmielnicki dopiero w drugiej połowie maja, nieco wcześniej na Ukrainie pojawili się Tatarzy. Ustalenie składu i siły armii kozacko-tatarskiej biorącej udział w bitwie pod Batohem nastręcza większych trudności niż w wypadku strony polskiej. Również margines błędu jest większy.

Nowy rejestr wojska kozackiego był gotowy już w drugiej połowie stycznia 1652 r.1

W liście do króla z 25 lutego tego roku Chmielnicki pisało 8 tysiącach Kozaków zebranych ponad rejestr, którzy pozo­stają pod jego rozkazami w związku z przygotowywaną wyprawą „morską' , Kochowski podaje, że Chmielnicki zrobił dwa rejestry: jeden z przeznaczeniem dla króla obejmujący 20 tysięcy ludzi, drugi dla siebie na 40 tysięcy3.

Moim zdaniem istnieje związek pomiędzy listem Chmiel­nickiego a wzmianką u Kochowskiego. Faktem bezspornym jest, że siły Chmielnickiego w pierwszej połowie 1652 r. łącznie na prawym i lewym brzegu Dniepru wynosiły mini­mum 30 tysięcy Kozaków. Jednocześnie po wypadkach mar­cowych ewentualny wybuch nowej wojny z Rzecząpospolitą spowodowałby szybki wzrost tej liczby.

1 Krypiak iewicz , Dokumenty..., s . 247.2 Tamże, s. 251.3Kochowski, Historiapanowania..., s. 142.

Na podstawie dostępnych źródeł bardzo trudno ustalić, które pułki nie podporządkowały się ugodzie białocerkiew- skiej i pozostały na Zadnieprzu. Z pewnością był to pułk czemihowski Stanisława Pobodajły4. Pod koniec kwietnia na lewym brzegu przebywały również pułki: mirhorodzld, przy- łucki i połtawski5. Wydaje się przy tym prawdopodobne, że niemal wszystkie pułki zadnieprzańskie w pierwszej połowie tego roku stacjonowały na swoich terytoriach (oprócz wymie­nionych chodzi jeszcze o pułki: perejasławski i nieżyński, którym dowodził Iwan Zołotarenko, szwagier Bohdana Chmielnickiego).

Dwa-trzy tygodnie przed wybuchem wojny z Rzecząpos- politą na naradzie w Czehryniu zapadła decyzja o rozlokowa­niu części sił wzdłuż granicy z Moskwą. Na dowódcę frontu północnego (litewskiego) wyznaczono pułkownika czemiho- wskiego Stanisława Pobodajłę, którego mianowano hetmanem nakaźnym. Hruszewski, opierając się na relacji setnika Semki, twierdzi, że mobilizacja kozacka przeprowadzona w drugiej połowie maja objęła cztery pułki: perejasławski, przyłucki, mirhorodzld i połtawski. Punktem zbornym był Perejasław6, leżący na wysokości Chwastowa po drugiej stronie Dniepru. Były to tylko pułki lewobrzeżne, koncentracja przebiegała na lewym brzegu i, co bardzo ważne, żołnierze dwóch z nich, mirhorodzldego i prawdopodobnie przyłuckiego, po egzekucji ich pułkowników nie w pełni ufali Chmielnickiemu. Nie mogąc skorzystać z rejestrów 1652 r. (prawdopodobnie nie zachowały się) posłużyłem się rejestrem pozborowskim, i tak:

- pułk perejasławski, w 1652 r. dowodzony prawdopodob­nie przez Fedora (Fesko) Łobodę, składał się z 19 setni i liczył 2986 rejestrowych;

4 Krypiakiewicz,Dokumenty...,s.250.5 Hruszewski ,Istorija Ukrainy-Rusy,s.433.6 Tamże, s. 433. Niestety, nie udało mi się ustalić czegoś o wspomnianym

setniku.

- pułk mirhorodzki, w 1652 r., dowodzony przez pułkow­nika nakaźnego Matwieja Iwaniwa, składał się z 16 setnii liczył 3009 rejestrowych;

- pułk przyłucki, w 1652 r. dowodzony przez Jaśka Woro- niczenka, składał się z 20 setni i liczył 1996 rejestrowych;

- pułk połtawski, w 1652 r. dowodzony prawdopodobnie przez Martyna Puszkara, składał się z 19 setni i liczył 2970 rejestrowych.

Łącznie oddziały te według rejestrów z 1649 r. liczyły 10 961 Kozaków rejestrowych. Hruszewski mylił się jednak sugerując, że zostały one użyte pod Batohem. Jego uwadze umknął fakt, że rozkazy mobilizacyjne dla tych pułków wydane zostały na kilka dni przed bitwą. Cytowany przez niego rozkaz dla pułku przyłuckiego nosi datę 18 maja, a więc został wydany zaledwie pięć dni przed bitwą, przy czym najpierw odbyć się miała koncentracja setni, a dopiero później pułku7. Jest rzeczą fizycznie niemożliwą, by w ciągu zaledwie pięciu dni pułki zmobilizowały się, zebrały z Perejasławiu, pokonały odległość ponad 250 km (w tym przeprawiły się przez Dniepr) i z marszu niemalże przystąpiły do walki. By rozwiać wszelkie wątpliwości, należy zauważyć, że Chmielnic­ki wraz z taborem kozackim wyruszył spod Tarasówki w kie­runku Batoha o dzień wcześniej, czyli 27 maja8.

Wydaje się, że Chmielnicki, zdając sobie sprawę z nad­ciągającego, nieuchronnego już konfliktu, postanowił przygo­tować się do niego jak najlepiej. Obawiając się, by roz­proszone na Zadnieprzu jednostki kozackie po wybuchu woj­ny nie zostały zaskoczone przez pułki polskie, dokonał rzeczy oczywistej - koncentracji oddziałów bynajmniej bez zamiaru natychmiastowego ich użycia w nadchodzącej bitwie. Chciał być maksymalnie przygotowany do obrony, ponieważ dotych­czas zarówno w 1649 r. jak i 1651 r. oddziały hetmana

7 Tamże, s . 433 , 438 .8 Tamże, s. 435 .

Jeremi Wiśniowiecki

Janusz Radziwiłł

Mikołaj Potocki

Buława Marcina Kalinowskiego

Hus

aria

pol

ska

na U

krai

nie

Rajtaria z potowy XVII wieku

Dragoni z pierwszej połowy XVII wieku

Korpus artylerii polskiej z połowy XVII wieku

Piechota zaciągu cudzoziemskiego

Oficerowie wraz z muszkieterem

zaciągucudzoziemskiego

Piechotapolsko-węgierska z pierwszej połowy XVII wieku

Lekka jazda polska z pierwszej połowy XVII wieku

Dragonia z potowy XVII wieku

Stanisław Koniecpolski

polnego litewskiego księcia Janusza Radziwiłła biły Kozaków na tym teatrze operacyjnym. To skłoniło hetmana kozackiego do podjęcia szczególnych środków ostrożności. Pobodajło jako hetman nakaźny miał zająć się obroną frontu północnego. Kontrakcja Radziwiłła wobec podjęcia kozackiej wyprawy na Mołdawię była tym bardziej prawdopodobna, że był on zię­ciem Lupula, hospodara Mołdawii.

Moim zdaniem cztery pułki: perejasławski, mirhorodzki, przyłucki i połtawski w rzeczywistości stanowiły trzon sił Pobodajły, nie sposób bowiem walczyć z siłami Radziwiłła tylko jednym pułkiem czemihowskim, liczącym w myśl pak­tów Zborowskich 998 Kozaków (ostatni pułk lewobrzeżny- nieżyński, prawdopodobnie przebywał przy Chmielnickimi brał udział w bitwie). Być może powodem wybrania Perejas- ławia na miejsce koncentracji była zbiórka oddziałów pol­skich dowodzonych przez wojewodę ruskiego Stanisława Lanckorońskiego w Chwastowie9. Jest przy tym rzeczą oczy­wistą, że Chmielnicki, przygotowując się do walki na prawym brzegu Dniepru, nie zamierzał użyć tylko czterech pułków lewobrzeżnych (nie licząc posiłków tatarskich), liczebnością ustępujących armii Kalinowskiego. Prawdopodobnie był on doskonale zorientowany o liczebności oddziałów polskich, jaki w zamiarach Kalinowskiego. Z pewnością więc nie zdecydo­wałby się podjąć improwizowanego ataku na obóz polski, w którym znaczną część stanowiły doborowe oddziały - wete­rani wojny trzydziestoletniej. Na nich Tatarzy nie wywarliby wrażenia podobnego do wywołanego pod Piławcami na od­działach jazdy polskiej.

Biorąc to wszystko pod uwagę, sądzę, że Chmielnicki do rozpoczęcia i pomyślnego przeprowadzenia skutecznych dzia­łań ofensywnych pod Batohem potrzebował co najmniej dwu-

9 Dłużewski podaje Ochmatów (Micha łowski , Jakuba Michałow­skiego... księga pamiętnicza..., s. 655); Gieczyński zaś Chwastów (Gra­bowski , Starożytności..., s. 83).

krotnej przewagi. To, że obóz był duży i zdobyć go było łatwo, nie przesądzało niczego - obozy chocimski i zbaraski zmniejszano kilkakrotnie w trakcie prowadzonych walk, pod Batohem można było spodziewać się tego samego.

Zeznający po bitwie na torturach jeniec z pułku humań- skiego, Aleksy Sawranow(yj), twierdził, że brały w niej udział trzy pułki kozackie: czehryński, humański i żabotyński, dowo­dzone przez Tymofieja Chmielnickiego10. Pułk żabotyński w ogóle nie istniał (chodzi tu o setnie żabotyńską pułku czehryńskiego, liczącą 174 Kozaków w 1649)". Można więc wysunąć twierdzenie, że młody Chmielnicki dowodził dwoma pułkami: czehryńskim i humańskim (bądź trzema, z których dwa to czehryński i humański).

Starosta żydaczowski Dzierżek podający wiadomości na podstawie relacji pana Jasnogórskiego, twierdzi, że pod Bato­hem były cztery pułki kozackie: czehryński, czerkaski, prze- cławski i korsuński12. Pułk przecławski, podobnie jak żabotyń­ski, nie istniał, nie było nawet setni o tej nazwie.

Przebywający przy taborze kozackim posłowie moskiewscy przed 27 maja zapisali, że znajdowały się tam trzy pułki: korsuński, kaniowski i czerkaski13, które wkrótce ruszyły na Batoh.

Prawdopodobny skład armii kozackiej walczącej pod Bato­hem przedstawiał się następująco:

- pułk czehryński - Sawranow, Jasnogórski;- pułk humański - Sawranow, Sobieski;

10 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146, s. 325-327.

11 Oświęc im, Dyaiyusz..., s. 213; Gajecky , The cossak..., s. 594.12 [Micha łowski ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza—,

s.659.Może chodzi o Stanisława Jasnogórskiego żyjącego w tym czasie? Ale był on kuchmistrzem nadwornym, co więc miałby robić pod Batohem?; A. Boniecki , Herbarz polski, Warszawa 1900-1901, t. 8, s. 312; S. U rusk i , Rodzina - Herbarzszlachty polskiej, Warszawa 1905, t. 6, s. 17.

1 3 Hruszewski ,Istorija Ukrainy-Rusy, s. 435.

- pułk czerkaski - Jasnogórski, posłowie moskiewscy;- pułk korsuński - Jasnogórski, posłowie moskiewscy;- pułk kaniowski - posłowie moskiewscy.W 1649 r. pułki te liczyły:- czehryński, składał się z 19 setni, jednego kurynia i liczył

3220 rejestrowych;- humański, składał się z 14 setni i liczył 2977 rejest­

rowych, pod Batohem dowodzony przez pułkownika Grodzic­kiego (lub Józefa Hłucha);

- czerkaski, składał się z 18 setni i liczył 2990 rejest­rowych, w 1652 r. dowódcą był Baran Chudyj;

- korsuński, składał się z 19 setni i liczył 3470 rejest­rowych, w 1652 r. dowódcą był Borys Kildiev;

- kaniowski, składał się z 16 setni i liczył 3167 rejest­rowych (G. Gajecky nie ustalił, kto dowodził pułkiem w tym okresie).

Armia Chmielnickiego składałaby się więc co najmniej z pięciu pułków Prawobrzeża o łącznej liczebności około 15 824 Kozaków rejestrowych (według stanu z 1649), ale nie sposób bez dostępu do innych jeszcze nie znanych źródeł ukraińskich powiedzieć, czy były to wszystkie siły kozackie użyte pod Batohem. Nie sposób też odpowiedzieć, gdzie w tym czasie przebywały i co robiły pozostałe pułki Prawo­brzeża: kijowski, białocerkiewski, bracławski, kalnicki i po- wołocki w sile około 10 tysięcy (według stanu z 1649). Część tych wojsk z pewnością stanowiła osłonę na wypadek zamiaru przyjścia z pomocą broniącym się w obozie Polakom przez grupy Lanckorońskiego lub Potockiego. Wydaje się jednak, że Chmielnicki nie przeznaczył do tych zadań tak dużych sił, bowiem nie doszło do żadnych walk z oddziałami Potockiego czy Lanckorońskiego. Jest pewne, że gdyby Kozacy mieli takie siły nie zaangażowane pod Batohem, do walk musiałoby dojść.

Można tu jednak zgłosić zastrzeżenie, że pułki Prawobrzeża będąc niejako „na widoku" musiały wykonywać postanowię-

nia ugody białocerkiewskiej i stany ich były w przybliżeniuo połowę niższe niż w roku 1649. W tym wypadku grupa Chmielnickiego liczyłaby około 8 tysięcy rejestrowych, nato­miast pułki nie użyte pod Batohem prawie 5 tysięcy. I tak chyba było, według bowiem uczestnika bitwy Sawranowa pułki: czehryński, humański i żabotyński (setnia), wchodzące w skład sił Tymofieja Chmielnickiego liczyły 3 tysiące. Liczba ta nie całkiem jest pozbawiona sensu. Pułki czehryńskii humański według rejestrów z 1649 r. liczyły 6197 Kozaków rejestrowych. Po sporządzeniu nowego rejestru, obejmującego w przybliżeniu 50% stanu wyjściowego, liczebność tych puł­ków spadała do 3098 rejestrowych.

Na podstawie tych przypuszczeń można wysunąć wniosek, że na Prawobrzeżu sporządzenie rejestrów łączyło się z reduk­cją liczebności pułków. Oczywiście nie oznacza to, że pod Batohem Kozaków było zaledwie 8 tysięcy. Najprawdopodob­niej towarzyszyło im kolejne 8 tysięcy ludzi, o których Chmielnicki pisał do króla jeszcze w lutym tego roku, przygo­towanych do użycia w wyprawie „morskiej"14. W sumie byłoby to 16 tysięcy Kozaków, do których z małym ryzykiem błędu dodać można około 900 Kozaków pułku nieżyńskiego, bowiem obecność dowódcy tego pułku, Iwana Zołotarenki (wuj pana młodego - Tymofieja) pod Batohem jest źródłowo potwierdzona15. Milczenie dostępnych źródeł na temat ewen­tualnej obecności pozostałych pięciu pułków Prawobrzeża pod Batohem nie przesądza sprawy, ale też nie pozwala na uznanie ich udziału w bitwie. Biorąc pod uwagę wszystkie te spo­strzeżenia przyjmuję, że armia kozacka pod Batohem liczyła około 17 tysięcy, w tym do 9 tysięcy Kozaków rejestrowych (wspomniane przez Chmielnickiego 8 tysięcy zgodnie z jego słowami nie wchodziło do rejestru)16.

14 Krypiakiewicz, Dokumenty..., s. 250-251.15 Kochowski, Historia panowania..., s. 148; Józefowicz, Kroni­

ka, s. 153.16 Krypiakiewicz, Dokumenty..., s. 250.

Pozostaje jeszcze sprawa posiłków tatarskich. 23 maja na uroczysku Borok17 niedaleko Czehrynia doszło do spotkania dowódców tatarskich i Chmielnickiego. Zapadły wówczas ostateczne decyzje związane z rozpoczynaną kampanią. Część wojsk tatarskich pozostała na lewym brzegu Dniepru z zada­niem posiłkowania oddziałów Pobodajły. Trzon ich przepra­wił się jednak na prawy brzeg, by posiłkować siły główne Chmielnickiego18. Ustalenie, kto dowodził ordą i jaka była jej liczebność nastręcza wiele trudności. Należy pamiętać, że Tatarzy traktowali wyprawę jako łupieżczą, punktem docelo­wym była Mołdawia, stąd możliwa obecność wielu ochot­ników nie podlegających zwierzchnictwu chana krymskiego. W polskiej historiografii istnieją na ten temat duże rozbieżno­ści. Część historyków uważa, że dowodził Karaczy bej, inni- że Nuradyn sołtan. Źródła również podają dwie wersje: Wilczkowski (za Koryckim) i Kochowski utrzymują, że był to Nuradyn, Rudawski i Wieliczko, że Karaczy. Jasnogórski, wymieniając liczbę Tatarów pod Batohem (20 tysięcy), twier­dzi, że nie było go przy nich. Uczestnik bitwy Tatar Mamet podaje, że dowodził Nuradyn sołtan19.

Ostateczne rozwiązanie tego problemu stało się możliwe dzięki dotarciu przeze mnie do relacji jeszcze jednego uczest­nika bitwy batohowskiej (na tę relację naprowadził mnie dr Marek Wagner, za co składam mu serdeczne podziękowania). Uczestnikiem tym był Stanisław Zygmunt Druszkiewicz, owe­go czasu towarzysz husarskiej chorągwi Marcina Kalinow­skiego. O dowództwie ordy mający prawdopodobnie wieści od Tatarów, u których znalazł się w niewoli po bitwie, tak napisał: „[...] Muradin Sołtan był z ordą młodym natenczas, a Karasz bej substytutem do niego"20.

17 Nazwa: Birok, Borok, Barok, nie da się zidentyfikować na podstawie Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego.

18 Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 435.19 Tamże, s. 443.20 Pamiętniki Stanisława Zygmunta Druszkiewicza, stolnika parnawskiego,

[w:] „Dziennik Literacki", Lwów 1856, t. 2, s. 124-132.

Wydaje się, że rozbieżności w źródłach wzięły się stąd, że to właśnie z czambułami Karaczy beja wspierającymi 3-ty- sięczną grupę Tymofieja toczyli Polacy walki 1 czerwca, podczas gdy orda Nuradyna brała udział tylko w decydującym szturmie dnia następnego. Oczywiście Karaczy bej w pełni uznawał władzę Nuradyna.

Bez porównania większe trudności przysparza ustalenie liczebności ordy. Uczestnicy bitwy, Mikołajowie: Dłużewski i Gieczyński, wymieniają liczbę 16 tysięcy, Jasnogórski i his­toryk Rudawski - 20 tysięcy, Hruszewski, opierający się na relacji posłów moskiewskich - 30 tysięcy, Jerlicz - 70 tysię­cy21. Dane te z całą pewnością są zawyżone. Podczas bitwy beresteckiej liczebność ordy, na której czele stał chan Islam Gerej, wahała się w granicach 20 tysięcy. Liczba Tatarów pod Karaczy bejem nie przekraczała zwykle 2 tysięcy (tyloma na ogół dysponował bej perekopski). Natomiast orda Nuradyna zazwyczaj sięgała 5 tysięcy. Daje to łącznie 7 tysięcy Tata­rów. Większość ta mogła być nieco wyższa, cel wyprawy mógł bowiem przyciągnąć żądnych łupu ochotników nie podlegających władzy chana Islam Gereja. Jednakże, moim zdaniem, nawet z nimi liczebność ordy nie przekraczała 8 tysięcy.

Reasumując: połączone siły kozacko-tatarskie w bitwie pod Batohem liczyły około 24 tysięcy, w tym 17 tysięcy Kozaków i 7 tysięcy ordy. Miały one dwukrotną przewagę liczebną nad oddziałami koronnymi znajdującymi się w obozie pod Batohem.

Jeszcze przed 22 maja Chmielnicki wraz z pułkami stac­jonującymi wokół Czehrynia opuścił swą siedzibę, utrzymując swe zamiary w tajemnicy i założył tabor na uroczysku Borok (z opisu posłów moskiewskich można wnioskować, że było to gdzieś nad Taśminą przez Czehryń płynącą). 23 maja w nie­

21 [Michałowski], Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza..., s. 655; Grabowski, Starożytności..., s. 82; W. Rudawski, Historia polska..., s. 186; Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 438; Jerlicz, Latopisiec..., s. 136.

wielkiej asyście wyruszył z Boroka w dół Taśminy, by spotkać się z Tatarami. Do taboru powrócił, gdy ten stał już pod Tarasówką. Było to 24, najpóźniej 25 maja. Tego dnia w roz­mowie z posłem moskiewskim podał przyczyny wznowienia wojny z Rzecząpospolitą: Polacy już trzykrotnie, jak mówił, zawierali z nim ugodę (pokój), krzyż całowali, ale słowa nie dotrzymują. Tej wiosny wyrąbali kozackie miasta Lipowy(iec) i Rebuchy(ę), a teraz szykują się na wojnę z Kozakami. Dlatego on, widząc ich obłudę, idzie bić się z nimi22.

Podobne przyczyny podał w liście z 27 maja pisanym w taborze pod Tarasówką do wojewody putywulskiego Fedora Chyłkowa. W nim Chmielnicki zrezygnował już z tytułu hetmana JKMci, tytułując się hetmanem wojska zaporoskiego (w liście do tego samego adresata z 22 kwietnia jest jeszcze hetmanem z wojskiem królewskiej miłości zaporoskim i nie wspomina o wojnie)23. „[...] lachy nieprzyjaciele nasi, chrześ­cijanom biedę wielką czynią i na dwa obozy wojska zbierają. Zaczym i my ruszyliśmy się z wojskiem, a prosimy racz wasza miłość przyczynić się [...] by jego carska wysokość nas od miłościwej łaski swojej nie odtrącał i pomocną rękę nam podał przeciwko nieprzyjaciołom naszym"24.

Przytoczona wypowiedź i fragment listu wskazują niezbi­cie, że w dniach 25-27 maja Chmielnicki był już ostatecznie zdecydowany na wojnę z Rzecząpospolitą. Opuszczając Czeh- ryń w tajemnicy zwiększał środki ostrożności, dzięki temu zarówno koncentracja, jak i siła jego wojska znacznie dłużej zachowane w tajemnicy być mogły. Przybycie na miejsce koncentracji dowództwa tatarskiego i podział sił tatarskich świadczą o rozpoczęciu wyprawy.

Tego samego dnia (27 maja) tabor wyruszył spod Tarasów- ki. Armia kozacko-tatarska podzielona była na co najmniej

22 Hruszewski,Istorija Ukrainy-Rusy,s.435.23 Kry p i a ki e w i c z, Dokum en/y..., s. 259.24 Tamże, s. 260.

trzy zgrupowania. Jako pierwszy ruszył na Bracław Tymofiej z czambułami Karaczy beja. Nieco bardziej na południe kierował się trzon armii kozackiej dowodzony przez samego Chmielnickiego, za nim dopiero orda Nuradyna25. Siły Tymo­fieja liczyły według Wieliczki 5-6 tysięcy i wyruszyły dzień lub dwa dni wcześniej niż Chmielnickiego. Według jeńca Sawranowa pułki kozackie dowodzone przez Tymofieja liczy­ły 3 tysiące, a Tatarzy Karaczy beja kilkanaście tysięcy. Biorąc jednak pod uwagę sytuację, w jakiej się znajdował, składając te zeznania, próba wyolbrzymienia roli Tatarów staje się zupełnie zrozumiała26. W rzeczywistości liczebność towarzyszących Tymofiejowi czambułów Karaczy beja nie przekraczała 2 tysięcy, co daje łącznie 5 tysięcy - wielkość zgodną z relacją Wieliczki27. Część tych sił (setnia-dwie?) w drodze pod Batoh zaangażowana została w bliżej nie znane walki o Jagielnicę i prawdopodobnie nie wzięła udziału w bitwie.

Siły główne Bohdana Chmielnickiego liczyły około 14 tysię­cy i wyruszyły z Tarasówki później niż grupa Tymofieja28. Z Tarasówki do Ładyżyna armia kozacka musiała pokonać około 230 kilometrów w ciągu niecałych sześciu dni (za­kładając, że tabor wyruszył już 27 maja), czyli dziennie około 38 kilometrów. Wymagało to od piechoty ogromnego

25 Jeniec Sawranow zeznał, że grapa Tymofieja poruszała się samodziel­nie (Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146, s. 265-267); H r u s z e w s k i (Istorija Ukrainy-Rusy, s. 435) za kierunek marszowy tej grupy uznał Bracław.

211 W i e l i c z k o , o p ; , cit., s. 61; Biblioteka im. Czartoryskich w Kra-kowie,Teki Naruszewicza, 146, s. 265-267.

27Sawranow twierdził,że 3 tys. Kozaków dowodzonych przez Tymofieja towarzyszyła kilkunastotysięczna orda Karaczy beja. Zeznając tak dawał do zrozumienia, że klęskę Polakom zadali Tatarzy. Tym samym próbował się niejako„odciążyć" (Biblioteka im.Czartoryskich w Krakowie,Teki Naru-szewicza, 146, s. 265-267). S. W i e l i c z k o (op. cit., s. 61-62) podał, że siły Tymofieja to 5-6 tys. Karaczy bej zaś miał ok. 40 tys. Tatarów.

28 Hruszewski,Istorija Ukrainy-Rusy, s. 435.

wysiłku. Choć jest możliwe, że część sił kozackich nie wyruszała z Tarasówki, a do grupy Chmielnickiego dołączyła gdzieś po drodze. Niestety, bez wykorzystania innych niż obecnie dostępne źródeł ukraińskich nie sposób tego rozstrzy­gnąć. Chmielnicki nie poszedł za synem, jak twierdzi Wielicz­ko29, ale ruszył z taborem najdogodniejszą drogą przez Tar­gowicę i Humań. Przebywający w Winnicy Marek Sobieski30 maja zapisał: „pułk humański już się przedał do nich, a Chmielnicki na Torhowicy stanął"30. Zapis ten odnosić się może tylko do jazdy kozackiej, bo nie jest możliwe, by w ciągu dwóch-trzech dni kozacka piechota pokonała odleg­łość nieco ponad 150 kilometrów, czyli dziennie 50 lub 75 kilometrów.

W dniu wysłania listu do Kalinowskiego (31 maja) Chmiel­nicki według Wieliczki znajdował się zaledwie kilka kilome­trów od polskiego obozu. Wieliczko podaje jeszcze jedną ogromnie ważną informację: Chmielnicki „z wojskiem całym kozackim stanął w miejscu zakrytym, ponieważ był bez taboru". Otóż, jak wiemy, kozacka sztuka wojenna opierała się już od dawna na walce z wykorzystaniem silnie umoc­nionego taboru, stosowanego również przez wojska Rzeczy­pospolitej. Ale w wojsku kozackim inaczej niż w armii polskiej większość stanowiła piechota, bez osłony taboru nawet przy osłonie czambułów tatarskich nie mogąca się oprzeć jeździe polskiej. Byłaby to chyba jedyna duża bitwa Kozaków z Polakami, przeprowadzona i wygrana przez nich bez użycia taboru w sytuacji, gdy trzeba było pobić umoc­nionego w obozie przeciwnika.

Tak jednak nie było pod Batohem w roku 1652. Tatar Mamet, mówiąc o wojskach kozackich pod Batohem, wyraź­nie mówił o taborze, z relacji polskich uczestników bitwy: Dłużewskiego i Gieczyńskiego wiemy, że Kozacy mieli dzia­

29 Wieliczko, op. cit., s. 61.30 Malewska, Listy staropolskie..., s. 346.

ła, co przesądza obecność taboru. Być może relację Wieliczki należy powiązać z przytaczanym fragmentem listu Marka Sobieskiego. Prawdopodobnie traktuje ona o jeździe kozac­kiej, która poruszała się znacznie szybciej od taboru i rzeczy­wiście mogła dotrzeć pod Ładyżyn 31 maja (pokonując 230 kilometrów w ciągu pięciu dni).

Najtrudniej ustalić, którędy poruszała się orda Nuradyna. Mamet relacjonował: „Nurredin przeszedłszy Dniepr, stanął w dolinie 4 wiorsty od wojska kozackiego, a Kozaków obstąpili Polacy [pod Batonem]". Pozwala to tylko wysunąć wniosek, że orda poruszała się samodzielnie. Można przypu­szczać, że główne siły tatarskie zwyczajowo poruszały się utartym Czarnym Szlakiem: od Czarnego Lasu wzdłuż In- gulca na zachód w stronę Bohu. Mamet nie mówił o tym wyraźnie, ale można domniemywać, że do połączenia ordy z siłami Chmielnickiego doszło tuż przed decydującym szturmem, dopiero drugiego dnia bitwy, czyli 2 czerwca 1652 r.31

Wszystko to pozwala na próbę odtworzenia planu operacyj­nego armii kozacko-tatarskiej. Podzielona co najmniej na trzy zgrupowania (choć jest możliwe, że czambuły Karaczy beja były tylko luźno powiązane z oddziałami Tymofieja, a grupa Chmielnickiego składała się z idącej przodem jazdy i porusza­

jącej się za nią piechoty) poruszające się oddzielnie z zamia­rem koncentracji gdzieś niedaleko polskiego obozu. W razie wykrycia któregoś ze zgrupowań dowództwo polskie zachęco­ne jego nikłą liczebnością na pewno zdecydowałoby się na przyjęcie bitwy. Gdyby wojska kozacko-tatarskie poruszały się w zwartej masie i zostały wykryte, Polacy mogliby za­mknąć się w obozie i uchylić od bitwy.

Na Bracławszczyźnie już przed 30 maja pojawiły się czam­buły tatarskie Karaczy beja. Tego dnia Tatarzy byli pod Hińcami, około 5 kilometrów na południowy wschód od

31 H ru s z e w s ki,Istorija Ukrainy-Rusy,s.443.

Winnicy32, leżącej na północny zachód od obozu polskiego. Czambuły te wykonywały zadania rozpoznawcze.Miały spraw­dzić, czy w pobliżu nie ma innych sił polskich. Chmielnicki nie chciał przykrych niespodzianek.

32 Malewska, Listy staropolskie..., s. 345. Chodzi o czambuły Karaczy- -beja, bowiem orda Nuradyna pojawiła się pod Batohem prawdopodobnie dopiero drugiego dnia bitwy (Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 435i 443).

PIĄTEK, 31 MAJA 1652-OSTATNI DZIEŃ

PRZED BITWĄ

Tymczasem „[...] ultima maj Chmielnicki posłał do p. het­mana naszego dając mu znać, iż jego synaczek Tymoszek ze swawolnymi kozakami wypiszczykami i z ordą tatarską jedzie [...] żebyś był ostrożny, bo pewnie jutro będziesz miał gości, nie dowierzając wysłano na podjazd, ale iż passy pozastępo- wali beli Kozacy regestrowi, gdzie podjazdy nasze trudno prześć mogli przed nimi, wrócili się"1. Wysłanie tego listu potwierdzają także inne źródła: Kochowski, Rudawski, Twar­dowski, Wieliczko, a także uczestnik bitwy Jasnogórski2. Rudawski i Wieliczko podają jeszcze jedną bardzo ważną informację zawartą w liście: „Ostrzegam więc Waszą Mość, abyś odstąpił z wojskiem ku polskim granicom, a opuścił pogranicze wołoskie, które zajmujesz".

Od razu narzuca się pytanie, jaki był rzeczywisty cel wysłania tego listu? Czy Chmielnicki naprawdę chciał ostrzec Kalinowskiego przed próbą interwencji? Jeśli tak, to dlaczego zawarł w nim bardzo prowokacyjny ustęp o „polskich grani­cach"? Dlaczego kłamał, dając do zrozumienia, że sam

1 Manuscripta Martini Goliński, s. 581.2 Kochowski , Historia panowania..., s . 144; Rudawski , Historia

polska..., a. 187; Twardowski , Wojna domowa zKozaki i Tatary... s . 71 ; Wie l iczko , op. cit., s . 61 ; [Micha łowski ], Jakuba Michalowskiego- księga pamiętnicza..., s . 659.

przebywa w Czehryniu3. Zgodnie z prawdą napisał, że siły Tymofieja nie są zbyt liczne, ale „zapomniał" dodać, że sam również zbliża się do polskiego obozu z armią ponad trzykrot­nie liczniejszą od oddziałów syna i znacznie większą niż siły Kalinowskiego.

„Śmiał się [Kalinowski] z wykrętu Chmielnickiego, a licząc za niesławę sobie i Rzeczypospolitej słuchać rozkazów bezec- nego buntownego Kozaka, wnet do boju począł się gotować"4.

Na to właśnie liczył Bohdan Chmielnicki i to był rzeczywi­sty cel wysłania listu. Był on jakby przesłaniem: czekaj na mojego syna, wkrótce będzie u ciebie. Ale tym samym tracił atut zaskoczenia, dobrowolnie pozbywał się go - dlaczego? Wyjaśnienie znajduje się w liście Marka Sobieskiego: „Obóz stoi nad Batohem pod Czetwertynówką, ale się rusza na inne miejsce"5. Chmielnicki dowiedział się od szpiegów lub obser­watorów, że Polacy zamierzają opuścić pole batohowskie. Tym samym mogli mu się „wymknąć" bądź połączyć z in­nymi siłami polskimi (Potockiego lub Lanckorońskiego), co znacznie utrudniłoby, jeśli nie uniemożliwiło wręcz rozbicie oddziałów polskich.

Niemal natychmiast nasuwa się kolejne pytanie, dlaczego31 maja zamiast uderzyć na obóz polski, Chmielnicki uprze­dził Polaków o nadchodzącym starciu, tracąc tym samym element zaskoczenia? Odpowiedź jest prosta. Koncentracja armii kozacko-tatarskiej nie była jeszcze zakończona i co ważniejsze, nadal znajdowała się na lewym brzegu Bohu i dopiero przygotowywała do przeprawy. W żadnym wypadku Chmielnicki nie mógł dopuścić, by do bitwy doszło podczas przeprawy jego wojsk przez rzekę. Niemal na pewno zakoń­czyłaby się ona klęską, pomimo liczebnej przewagi jego

3 Wieliczko, op. cit, s. 61.4 Rudawski,Historia polski..., s. 187-188.5 Malewska, Listy staropolskie..., s. 346.

wojsk. Wysyłając list do osobistego wroga, Marcina Kalinow­skiego, Chmielnicki był pewien, że hetman polny uczyni odwrotnie, niż on radzi. Pozostanie w obozie, przygotowując się do starcia, a kozacko-tatarska armia zdąży się przeprawić, zanim Kalinowski przeniesie obóz spod Batohu. Pozostawał jeszcze jeden, ale za to kluczowy problem, jak bezpiecznie dokonać przeprawy, która trwać musiała minimum dzień?

Po odebraniu listu Kalinowski popełnił kolejny błąd. Nie przeprowadził należytego rozpoznania, nie sprawdził, gdzie się znajduje i jakimi siłami dysponuje przeciwnik i, co najważniejsze, gdzie i kiedy zamierza dokonać przeprawy. Uzyskanie odpowiedzi na te pytania mogło przesądzić o suk­cesie Polaków w nadchodzącym starciu.

Piątek 31 maja był ostatnim dniem przed bitwą. Jerlicz mylnie utarczki przebijających się do obozu Polaków (Sobies­kiego, Kalińskiego, Czemiejewskiego) przyjął za pierwszy dzień bitwy. Ludwik Kubala jeszcze bardziej przesunął pierw­sze starcie. Twierdzi, że nastąpiło ono w czwartek 30 maja.. Jego zdaniem w dniu tym doszło do poważnych walk polskiej jazdy z ordą Nuradyna.

SOBOTA, 1 CZERWCA 1652 - PIERWSZY DZIEŃ BITWY

Faktycznie do pierwszych walk doszło w sobotę 1 czerwca. Uczestnicy tych wydarzeń tak je relacjonowali: „[...] Naza­jutrz zaraz a die 1 Juny w sobotę przed południem na­stępowała horda tatarska, z któremi beło i janczarów kilkanaś­cie tysięcy i wypadł nasz komunik, dosyć mężnie stanął, wsparli Tatarów i nasiekli ich niemało, trwała ta utarczka aż do wieczora w sobotę"1.

Dwaj inni uczestnicy bitwy, Dłużewski i Gieczyński, dali podobny obraz, ale przynoszący jeszcze jedną ważną infor­mację: „Prima Juni Horda podstąpiła w liczbie szesnastu tysięcy pod wojsko nasze. Ochotnie wojsko zrazu pokazywa­ło się tego dnia. Mianowicie trzy pułki zapędziły były za pół mile Hordę, gdzie znowu posiłek Hordzie przyszedł. Gdzie skoro wsparli naszych, zaraz górę wzięli, i nie bez szkody było w rycerstwie. Której zabawy było aż do wieczora [...]"2

Z relacji tych wynika, że w pierwszym dniu bitwy oddziały polskie biły się tylko z Tatarami. Po stronie polskiej użyto

1 ManuscriptaMartini Goliński, s. 581.2 [Michałowski], Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,

s. 654; podobnie Grabowski, Ojczystespominki..., s. 82.

trzech pułków3. Skoro walki były wyrównane, prawdopodob­nie Tatarzy zaangażowali w walce podobne siły. Polacy walczyli z Tatarami nogajskimi i budziackimi dowodzonymi przez Karaczy beja, których liczebność wahała się w grani­cach 2 tysięcy, bowiem Mamet twierdzi, że orda Nuradyna przystąpiła do szturmowania polskiego obozu razem z Koza­kami, co nastąpiło dopiero drugiego dnia bitwy. Trzy pułki jazdy polskiej po początkowych sukcesach zostały wciągnięte w zasadzkę i poniosły straty. Być może to właśnie było przyczyną, że dowództwo polskie nie zdecydowało się na użycie tego dnia większych sił.

Ale jest jeszcze inne znaczenie bardziej przekonujące wy­tłumaczenie. Żaden z przekazów nie mówi, jak zachowały się wobec nieprzyjaciela nieposłuszne oddziały. Pozostaje więc tylko cytowany już przekaz Temberskiego: Tatarzy „obser­wowali trwogę wojsk polskich, zobaczywszy taborem umoc­nioną część wojska, część zaś wyraźnie przeciwną walce4

Najwyraźniej pomimo obecności nieprzyjaciela i uzyskane­go kontaktu bojowego większość chorągwi jazdy nadal nie zamierzała podporządkować się rozkazom hetmańskim i brać udziału w bitwie. Być może więc Kalinowski użył do tych walk większości posłusznych mu oddziałów (jeśli nie wręcz

3 Baranowski (Organizacja wojska polskiego w latach trzydziestych i czterdziestych XVII wieku, Warszawa 1957, s. 24) podał, że liczebność

jednego pułku wynosiła do 400 jezdnych, co oznaczałoby, iż w walkach z Tatarami 1 czerwca pod Batohem brało udział do 1200 jezdnych. Jest to błędne twierdzenie, bowiem podczas popisu sokalskiego (27 V 1651) pułk Mikołaja Potockiego liczył 4 chorągwie husarskie, 17 kozackich i 3 ar- kebuzerskie (razem 24), podczas gdy w tym samym czasie pułk Jeremiego Wiśniowieckiego liczył zaledwie 3 husarskie i 5 kozackich chorągwi (O- święc im, Dyaryusz—, s. 285-287). Liczebność i skład pułków były zróż­nicowane i często ulegały zmianom. Wspomniany pułk Potockiego już kilkanaście dni później składał się z 18 chorągwi i w tej postaci brał udział w bitwie (tamże, s. 307-308).

4 Temberski, Annales, s. 210.

wszystkich). Rzecz jasna, nie było mowy o pokonaniu przez trzy pułki nielicznych w sumie czambułów Karaczy beja. Dla dalszego przebiegu bitwy ogromne znaczenie, większe od dyskusyjnego wyniku starcia, ma fakt, że zgodnie z relacjami uczestników oddziały Kalinowskiego wpadły w zasadzkę, a to oznacza, że Tatarzy zdobyli prawdopodobnie polskiego „języ­ka" i z pierwszej ręki poznali tragiczną sytuację w obozie.

Pierwszego czerwca wojska Karaczy beja przystąpiły do walki, która nie mogła przynieść korzystnego dla nich roz­strzygnięcia (nawet gdyby ordyńcy odnieśli sukces nad polską

jazdą i tak nie mogli nawet marzyć o zdobyciu obozu), ale też nie takie było ich zadanie. Trwające cały dzień walki miały odwrócić uwagę Polaków od przeprawy głównych sił Chmiel­nickiego, dokonywanej na innym odcinku. Z zadania tego Tatarzy wywiązali się doskonale. Tym samym armia polska straciła niepowtarzalną okazję wydania Chmielnickiemu bit­wy w warunkach bardzo dla niego niekorzystnych. Było to fatalnym skutkiem braku rozpoznania, choć ogromny wpływ na niepodjęcie zdecydowanej akcji zaczepnej miała też bun­townicza postawa części oddziałów polskiej jazdy. Niewyko­rzystane sytuacje potrafią się mścić.

Pojawia się jednak wątpliwość. Czy jeden dzień wystarczał dla przeprawienia się armii Chmielnickiego?

Boh na tym odcinku płynie dość łagodnym jarem, niemniej znacznie utrudniającym przeprawę. Budowa mostu na rzecze nie wchodziła w rachubę, ponieważ była zbyt czasochłonna i jednocześnie bardzo trudna do ukrycia. Wynika stąd, że Kozacy do przeprawienia się potrzebowali brodów, ale czy takie istniały w promieniu kilku kilometrów od Batohu?

Problem ten możemy rozwiązać dzięki opisowi walk toczo­nych w tym rejonie dwadzieścia lat później. W ciągu tego czasu w strukturze geologicznej terenu nie mogły zajść duże zmiany. „Tymczasem pan hetman zaporoski dufając naszej wygranej, bez naszej wiedzy z taborem od Czetwertinówki ruszył nazad [w kierunku Ładyżyna], co nieprzyjaciel [Tata-

rzy] postrzegłszy, z gór z tamtej strony [lewego brzegu Bohu] kilką przepraw poszedł, który przez wszystek trakt od Czet- wertynówki odwodami dobrze trzymając gdy ze wszystkich stron nas opasał nierównej sile ulec przyszło"5 - było więc kilka łatwych do pokonania przepraw pomiędzy Ładyżynem a Czetwertynówką. Co więcej, ponieważ żadne ze źródeł nie wspomina, by na kilka (kilkanaście) dni przed bitwą padały tu deszcze, można przyjąć, że stan wód był jak zazwyczaj w tym okresie dosyć niski. Niemniej problematyczną, a zarazem bardzo ważną kwestią jest ustalenie, w jaki sposób i gdzie armia kozacko-tatarska dokonała przeprawy. Mamy na ten temat tylko dwie, do tego rozbieżne relacje Wieliczki i Kuba­li. Obydwaj opisując bitwę popełnili błędy: Wieliczko zam­knął walki wjednym dniu, a trzon sił kozackich według niego był bez taboru. Kubala rozciągnął bitwę do czterech dni (od czwartku 30 maja do niedzieli 2 czerwca), ale w swym opisie „zgubił" jeden dzień6.

Być może relacja Wieliczki opiera się na niepisanych przekazach ukraińskich. Twierdzi on, że przed przeprawą, w dniu, w którym Chmielnicki wysłał list do Kalinowskiego (31 maja), nastąpiło połączenie sił Tymofieja i ojca, po czym nocą odbyła się przeprawa. Czambuły Karaczy beja prze­prawiły się poniżej obozu polskiego, siły kozackie zaś powy­żej na wysokości Ładyżyna.

O ile do przyjęcia jest sposób, wjaki dokonano przeprawy,o tyle niemożliwe wydaje się, by armia kozacko-tatarska przeprawiała się nocą, było to zbyt ryzykowne i trudne do wykonania, choć teoretycznie możliwe. Wyczynu takiego dokonał nocą z 7 na 8 września 1514 r. pod Orszą książę Konstanty Ostrogski. Przeprowadził on nocą przez Dniepr

5 W. S. Broe l P la te r , Zbiór pamiętników do dziejów polskich, War­szawa 1859, t. 3, s. 168-169.

6 S. Wie l iczko , op. c/E, s. 59-63; Kubala , Krwawe swaty, s. 144-145.

w odległości 4-5 kilometrów od ponad 60-tysięcznej armii moskiewskiej 20-tysięczną armię polsko-litewską. Jazda prze­szła znanym Ostrogskiemu brodem, artyleria i piechota zaś przeprawiły się po moście pontonowym naprędce skonstruo­wanym. W odniesieniu do wydarzeń związanych z bitwą batohowską, poza Wieliczką nikt nie wspomina, by armia Chmielnickiego przeprawiała się nocą przez Boh. Co więcej, gdyby rzeczywiście doszło do przeprawy nocą z 31 maja na 1 czerwca, to pułki kozackie z pewnością próbowałyby wyko­rzystać niepowodzenia jazdy koronnej w walkach z Tatarami i uderzyć na obóz polski. Tak się jednak nie stało, w tych dniach Polacy nie toczyli żadnych walk z Kozakami.

Mało prawdopodobne wydaje się, by czambuły Karaczy beja w całości przeprawiały się razem z Kozakami. Zgodnie z listem Marka Sobieskiego 29 maja Tatarzy byli już pod Winnicą, a więc na północny zachód od obozu polskiego. Ponowna przeprawa na lewy brzeg rzeki i to w przededniu starcia stawała się dla nich zupełnie bezcelowa. Jest więc bardzo prawdopodobne, że część sił Karaczy beja znalazła się pod obozem polskim już 30 maja idąc w ślad za powracający­mi z Winnicy do jednostek Polakami. Jest możliwe, że ordyńcy pojawili się kilka dni wcześniej, co wynika z listu Sobieskiego7.

Pomysł rozdzielenia sił podczas przeprawy był dobry. Tata­rzy mogli przeprawić się szybko i zająć ubezpieczeniem przeprawy armii kozackiej. Jeśli Kozacy przeprawiali się powyżej polskiego obozu, to najdalej w odległości 3-4 kilo­metrów na północ. Tu Sob od strony wschodniej wpływa do Bohu, przeprawa powyżej oznacza konieczność przejścia dwóch rzek, co czyni ją bezsensowną. Ale czy w ciągu jednego dnia 17-tysięczna armia (Wieliczko uważa, że Chmielnicki miał do 26 tysięcy, nie licząc oddziałów Tymo­fieja) mogła wraz z taborami przeprawić się w jednym

7 Malewska , Listy staropolskie..., s. 345.

miejscu, oddalonym od polskiego obozu o 3-4 kilometry, do tego utrzymując to w tajemnicy?

Zupełnie inną wersję przeprawy podaje Kubala. Niestety, nie udało mi się ustalić, z jakich źródeł korzystał przy ustalaniu porządku przekraczania rzeki (powołuje się na Ru­dawskiego, ale u niego nic nie ma na ten temat). Według Kubali przeprawa głównych sił kozackich odbyła się poniżej polskiego obozu, pomiędzy Czetwertynówką a rzeczką płyną­cą na południe od Batohu, częściowo w trakcie walk Polaków z Tatarami (dowodzonymi przez Nuradyna) błędnie datowa­nych na 30 maja. Z mapy w skali do 1:200 000 wynika, że jeśli rzeczywiście przeprawa głównych sił kozackich odbyła się poniżej polskiego obozu, to z pewnością na wysokości Czetwertynówki.

Zanim zdecydujemy, czyja relacja jest bardziej prawdopo­dobna, jeszcze raz spójrzmy na mapę:

1) pomiędzy obozem polskim a Ładyżynem na przestrzeni 31 kilometrów rozciąga się równina umożliwiająca polskiej

jeździe rozwinięcie szarży;2) pomiędzy obozem a Czetwertynówką odległość jest

blisko dwukrotnie większa, płynie tam niewielka rzeczka (ale w dość stromym jarze), przez co akcja polskiej jazdy byłaby znacznie utrudniona.

Na podstawie ralacji Wieliczki i Kubali, jak również krót­kiej analizy topograficznej, uważam, że jako pierwsi nie­znacznie poniżej polskiego obozu przeprawili się Tatarzy Karaczy beja (ale nie wspomniane przeze mnie czambuły obecne wcześniej pod Winnicą). Nieco później do przeprawy przystąpili Kozacy jednocześnie przynajmniej w dwóch miejs­cach: na wysokości Ładyżyna powyżej polskiego obozu 3-ty- sięczna grupa Tymofieja, poniżej obozu i rzeczki między Czetwertynówką a obozem płynącej, siły główne Chmielnic­kiego - około 14 tysięcy z taborem. Być może w tym samym miejscu, ale nieco później przeszła rzekę orda Nuradyna.

Plan Chmielnickiego był dobry. Nawet gdyby Polacy zorien­towali się, o co chodzi i przystąpili do ataku, to w zależności od tego, gdzie próbowaliby interweniować, istniały różne warianty obrony Gdyby oddziały polskie uderzyły na grupę Tymofieja, natychmiast same mogły zostać zaatakowane przez Tatarów Karaczy beja. Uderzenie na główne siły Chmielnickiego było możliwe dopiero po rozbiciu czambułów tatarskich, zabez­pieczeniu tyłów na wypadek interwencji Tymofieja i obejściu rzeczki poniżej obozu płynącej. Do walk na przeprawach jednak nie doszło. Polacy o nich nawet nie wiedzieli.

Niestety, nie można na podstawie dostępnych źródeł powie­dzieć, czy w ciągu tego dnia armia Chmielnickiego zakoń­czyła już przeprawę, a tym samym, czy wszystkie siły kozac­kie mogły być użyte w walce nazajutrz.

O przyczynie walk polsko-tatarskich 1 czerwca pisali Ra­dziwiłł i Kochowski. Obaj twierdzą, że zostały one wywołane zabraniem koni z pastwisk. Radziwiłł uważa, że Polacy za­brali je Tatarom, a piszący później, ale wyjątkowo dobrze poinformowany Kochowski, twierdzi, że było odwrotnie8.

Moim zdaniem rację ma kanclerz. O obecności Tatarów w okolicach obozu Polacy doskonale wiedzieli od kilku dni. Można więc przypuszczać, że albo karmili konie zebranym wcześniej furażem,którego sterty zalegały w obozie,albo wypa­sali je tuż przed obozem w zasięgu polskich dział. To zaś oznaczałoby,że Tatarzy z pewnością nie chcieliby ich atakować. Przed obozem znajdowały się jednak nieposłuszne oddziały, których żołnierze na pewno wypasali konie na błoniu,ale byli to zbyt doświadczeni ludzie, by robić to poza zasięgiem dział. Być może,wierne hetmanowi polskie chorągwie uderzyły na Tata-rów wypełniając jego rozkazy.Może hetman zamierzał sprowo-kować sytuację i zmusić nieposłuszne chorągwie do udziału w walkach,a może po prostu zamierzał dostać w swoje ręce„języka"?

8 Radz iwi ł ł , Pamiętnik..., s . 345; Kochowski , Historia panowa­nia.... 145.

Wobec braku wzmianki o tych zajściach w relacjach naocz­nych świadków należy przyjąć, że było to niewiele znaczące wydarzenie (mała liczba koni), ale nie można jednoznacznie rozstrzygnąć, kto komu zabrał konie.

Między bajki włożyć należy insynuację, że jedną z przy­czyn klęski pod Batohem była panika jazdy wywołana obec­nością Tatarów; żadne ze źródeł polskich i ukraińskich nie zawiera takiego wątku.

NARADA

Jeszcze w trakcie walk z Tatarami hetman Kalinowski wydał rozkaz wzywający dowódców na naradę, sytuacja ogól­na bowiem nie była zbyt optymistyczna.

Dzień wcześniej Kozacy powstrzymali polskie podjazdy na brodach, co pozwalało przypuszczać, że grupują tam wojska i przygotowują się do przeprawy, którą chcą utrzymać w tajem­nicy. Obecność ordyńców i potyczki toczone z nimi świad­czyć mogły o bliskości i nieuchronności starcia.

Spośród wszystkich dostępnych źródeł tylko Jerlicz i Ko­chowski wspominają o naradzie9. Według Kochowskiego, odbyła się ona w przerwie między walkami z Tatarami a decydującym starciem. Twierdzi on mylnie, że bitwa trwała tylko jeden dzień. Jerlicz jest bardziej precyzyjny i pisze, że Polacy zebrali się pomiędzy sobotą (1 czerwca) a niedzielą (2 czerwca). Jak twierdzą uczestnicy wydarzeń (Dłużewski, Gieczyński i inni informatorzy), walki z Tatarami pierwszego dnia bitwy zakończyły się dopiero w sobotę wieczorem. Można wobec tego przyjąć, że narada polskiego dowództwa odbyła się po ich zakończeniu, czyli w nocy z soboty na niedzielę.

9 K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 144-145; J e r l i c z , Latopi- siec..., s. 137.

Jerlicz i Kochowski przytaczają z narady tylko przemowę Zygmunta Przyjemskiego, stąd można wnosić, że był on najważniejszym mówcą. Jego propozycję tak zapisał Kochow­ski: „[...] Zatem hetmanie z jazdą umkniej się i tę młódź ojczyźnie w przyszłe czasy uprowadź, piechoty z którymi ja zostanę w okopach, zamkniemy się impet nieprzyjacielski utrzymując, byle amunicyji i prowiantów stawało i tak od­szedłszy co prędzej, zbierz wojsko, strasznym będziesz nie­przyjacielowi, nie opuścisz wojska, ale część zostawisz i wkrótce możesz przybyć [...] i za Bożą pomocą obiecuję w okopach dwa miesiące bronić się dokładnie [...]" Wszyscy chwalili propozycję Przyjemskiego „[...] lecz hetman w nie­szczęście swoje i drugich uparł się [by w obozie pozostać i bitwę przeprowadzić], żołnierze dotychczas posłuszni narze­kali na hetmana w głos

W ogromnym uproszczeniu plan ten zakładał ocalenie jazdy kosztem piechoty. Przyjemski był jednak zbyt doświad­czonym żołnierzem, by szafować życiem ponad 5 tysięcy piechoty, musiały więc istnieć realne szansę obrony obozu (odpowiednio zmniejszonego). Kalinowski odrzucił ten plan właśnie dlatego, że zgłosił go Przyjemski, do którego hetman czuł bardziej lub mniej skrywaną niechęć. Prawdopodobnie wzięła się ona stąd, że na naradzie przed bitwą berestecką Jan Kazimierz poważał zdanie Przyjemskiego i Stefana Czarniec­kiego, ignorując opinie obu hetmanów. Kalinowski mógł ponadto zazdrościć Przyjemskiemu umiejętności i zasłużonej opinii świetnego żołnierza.

Niemal natychmiast można zadać pytanie - dlaczego mimo pomyślnego (choć zdaję sobie sprawę, żejest to stwierdzenie dyskusyjne) zakończenia starć z Tatarami w pierwszym dniu

10Kochowski , Historia panowania..., s. 146; podobnie Je r l icz , Latopisiec..., s.137; J ó z ef o w i c z (Kronika.., s.152)zapisał, że: „Radzili starzy żołnierze,aby się cofnął i zostawił tylko piechotę dla bronienia wa-łów i obozu: lecz Kalinowski mniemał, że to hańba się cofać i pociecha dla nieprzyjaciół [...]"

walk mówiono na naradzie o ewakuacji jazdy i pozostawieniu piechoty osamotnionej w obliczu przeważających sił wroga? Co więcej, projekt taki zgłosił żołnierz najbardziej chyba w wojsku koronnym zebranym pod Batohem doświadczony. Czy jest możliwe, by dowództwo polskie dowiedziało się

jednak od któregoś z podjazdów wysłanych dzień wcześniejo obecności i przybliżonej liczebności pułków kozackichi wiadomości te trzymało w tajemnicy? Nie wydaje się to możliwe z dwóch powodów:

1) gdyby wiedziano o liczebności sił kozackich i ich poło­żeniu względem obozu polskiego, z pewnością Polacy dążyli­by do zaatakowania ich podczas dokonywanej przeprawy- nic takiego się nie wydarzyło;

2) niezależnie od tego przystąpiono by do zmniejszenia i umocnienia obozu, rezygnując z walk z Tatarami (bądź przy użyciu większych sił próbowano by wyeliminować ich przed nadciągnięciem Kozaków), ponadto stale obserwowano by oddziały kozackie;

3) niemal na pewno nie utrzymano by tych wieści w tajem­nicy przed własnymi żołnierzami, a oznacza to, że nieposłusz­ne hetmanowi oddziały podjęłyby próbę opuszczenia obozu przed niepożądanym starciem z przeciwnikiem - żadne ze źródeł nie wspomina o takich zajściach.

Na podstawie tych rozważań możemy odrzucić przypusz­czenie, że podczas narady dowódcy znali siłę, położenie i zamiary Chmielnickiego i to był powód, dla którego Przy- jemski proponował ewakuację jazdy z obozu.

Czy jest więc możliwe, aby Przyjemski nie znając liczebno­ści i położenia sił przeciwnika zestawił w jakąś logiczną całość wydarzenia kilku ostatnich dni i zanim armia kozacka pojawiła się na placu bitwy, ocenił szansę polskie na zbyt nikłe i stąd pomysł ewakuacji jazdy? Tę wersję również możemy z całym spokojem odrzucić. Przyjemski był świet­nym żołnierzem, ale żadne źródło nie wspomina, by był jasnowidzem.

Skąd więc powstał ten pomysł w głowie tak doświad­czonego żołnierza, dlaczego z góry zakładał klęskę oddziałów polskich w starciu z przeciwnikiem, przecież pierwszy dzień walk przyniósł wynik korzystny dla Polaków? Z pewnością troska o własne życie nie leżała u podstaw wysunięcia takiego projektu, wszak Przyjemski zamierzał pozostać wraz z piecho­tą w obozie, co oznaczało udział w bitwie. A może żoł­nierzowi wcale nie chodziło o przeciwnika, o którym przecież najprawdopodobniej nic konkretnego nie wiedział, może cho­dziło mu o polską jazdę, może to właśnie ona wzbudzała jego obawy?

Przyjemski proponując pozostawienie piechoty w obozie deklarował jednocześnie, że pozostanie wraz z nią. Skoro tak, to najwyraźniej widział szansę obrony, których nie dostrzegał w razie pozostawienia jazdy w obozie. Poparciem dla tej tezy jest przytaczany już tekst Temberskiego: „[...] Tatarzy Nogaj­scy i Budziaccy obserwowali [1 czerwca] trwogę wojsk polskich, zobaczywszy taborem umocnioną część wojska, część zaś wyraźnie przeciwną walce [...]"

Po pierwszym dniu walk z Tatarami Karaczy beja naj­wyraźniej nie udało się nakłonić chorągwi jazdy do posłuchu i powrotu do obozu. Można jednak przypuszczać, że część oddziałów zdecydowała się na powrót pod komendę hetmań­ską w piątek, kiedy w obozie pojawili się porucznicy i rotmis­trze dotychczas przebywający w Winnicy bądź Kamieńcu.

Bez wątpienia w świetle relacji Temberskiego obawy Przy­jemskiego były jak najbardziej uzasadnione, a jego plan należało traktować jako nieuniknioną konieczność.

Dla dalszego przebiegu bitwy o wiele ważniejsze skutki od przyczyn wysunięcia planu ewakuacji jazdy miało odrzucenie go przez Kalinowskiego.

NIEDZIELA, 2 CZERWCA 1652 - DRUGI DZIEŃ BITWY

Próbę rekonstrukcji wydarzeń drugiego dnia bitwy rozpocz­nę od analizy pięciu relacji uczestników walk pod Batohem.

Na pierwszą składają się dwa identyczne przekazy sporzą­dzone w nocy z 3 na 4 czerwca 1652 r. w Konstantynowie Nowym na północny zachód od Winnicy 150 (!) kilometrów od Batohu. Są to listy do kanclerza wielkiego koronnego Jędrzeja Leszczyńskiego dwu towarzyszy wojskowych, Miko­łajów: Dłużewskiego i Gieczyńskiego1. Na pierwszy rzut oka oba są identyczne, jednak przy ich porównaniu okazuje się, że nieznacznie różnią się między sobą.

Druga relacja to konfesata (wymuszone na torturach ze­znania) Aleksieja Sawranowa, Kozaka pułku humanskiego spo­rządzona pomiędzy 6 a 20 czerwca. Sawranow nie mówi wprost, że brał udział w bitwie, ale nie może to dziwić wziąwszy pod uwagę okoliczności, w jakich doszło do spisania zeznań. Relacja ta jest bardzo nieskładna, ale ponieważ po­chodzi od strony „przeciwnej", ma dla nas ogromne znaczenie.

Trzecia relacja spisana została 12-czerwca 1652 r. przez nieznanego autora w formie listu do Wojskiego lubelskiego

1 Dłużewski - bliżej nie znany, tylko Uruski (Rodzina..., t. 3, s. 171) wspomina o Mikołaju dziedzicu Dlużewa, ale w odniesieniu do 1620 r. Gieczyński - Niesiecki, Boniecki, Uruski w ogóle nie wymieniają tego nazwiska.

Jakuba Michałowskiego; „z pewnej relatiej z kilku towarzyst­wa niedobitków i kilkunastu czeladzi, z którymi kilka mil jechał z rannemi i przez drogę tak daleką strudzonemi, którzy [mu] tak referowali [...]" Ma ona ogromną wartość, bowiem wiadomości w niej zawarte, sporządzone kilka dni po bitwie, mogą być znacznie bardziej wyważone od tych pisanych „na gorąco", a co najważniejsze, liczba informatorów pozwalała na pewną konfrontację informacji.

Autorem czwartej relacji jest uczestnik bitwy po stronie przeciwnej, Tatar o imieniu Mamet, z ordy Nuradyna. Sporzą­dzona została w grudniu 1652 r. przez posłów moskiewskich słuchających wieści o bitwie pod Batohem od Mameta. Za­sługuje ona na szczególną uwagę, ponieważ jej autor nie był emocjonalnie tak zaangażowany, jak polscy uczestnicy relac­jonujący bitwę, nie podlegał żadnym presjom, jak w wypadku Sawranowa, nie ukrywa nawet tego, że po bitwie jeńcy polscy zostali wymordowani. Wartość tej relacji oceniam bardzo wysoko.

Piąta relacja bezpośredniego uczestnika wydarzeń jest znacz­nie późniejsza, pochodzi z 1664 r. Spisał ją Stanisław Zyg­munt Druszkiewicz, będący w roku 1652 towarzyszem chorą­gwi husarskiej Marcina Kalinowskiego. Niestety, o samej bitwie napisał bardzo niewiele.

Biorąc pod uwagę znikomą ilość materiału źródłowego (o kapitalnym dla nas znaczeniu), pozwolę sobie na przyto­czenie wybranych fragmentów opisujących wydarzenia dru­giego dnia bitwy.

Mikołaj Dłużewski: „Nazajutrz secunda juni z południa sam Chmielnicki z taką potęgą swoją nastąpił, iż i godziny nie mogliśmy onej zatrzymać, ale nas wkolusieńko ogarnąwszy Horda wzięła na szable, a Kozacy tabor tak opanowali, iż z gruntu nas ze wszystkiem wojskiem zniesiono. JMP Hetman ten zaraz w redutę wlazł do Codzoziemców, ale i tam nie długo się zabawił, gdyż tę działami do koła obtoczyli, mając ich kilkadziesiąt. Tedy albo zabity, albo też żywego z niej

wzięto. Jeśli się poddali, to musieli. Gdyż w takowych redu­tach i bez wody i naprędce robionych przy nawałności nie może się utrzymać, a jeszcze w takowej konfuzyi, która się stała, że kiedy już bić się to wtenczas trąbiono, aby się zerwała luźna czeladź. A obóz był takowy, żeby go sto tysięcy ledwie obroniło. W czele tylko jeden rząd postawił, a w tyle żadnej dusze do obrony nie mógł mieć ani odwodu, gdzie jako chcieli tako nas zaraz wzięli i którędy chcieli do obozu tak Kozacy jako Tatarowie wpadli. Mnie Pan Bóg z pod jednej Chorągwie do usługi Rzplitej tylko z towarzyszem jednym [M. Gieczyńskim - W.J.D.] przedziwnym sposobem dał w pław przejść. Rzadko kto, albo mało bardzo uszedł, bo bardzo przeprawy częste i lasy gęste wkoło tego miejsca były [...] lecz wątpię, by kto uszedł, przez tak gęste wojska przebijając się. Cudzoziemcy stawili się dobrze i Rajtarowie, lecz rzadko który będzie do usługi i obrony Rzplitej z nich [...] Co dawszy cale wysokiemu WMci Dobrodzieja naszego roz­sądkowi upraszam przy tem, aby ta wiadomość nieszczęsna, lubo nie po filozofsku wypisana, jako od zbitego kiścieniem i oczy mającego od prochu opalone, wdzięcznie była przyjętą mając mnie ubogiego żołnierza w pamięci służącego przez kilka dwadzieścia lat ustawicznie"2.

List nieznanego nadawcy do Jakuba Michałowskiego „[...] A interim w nocy [z 1 na 2 czerwca] reduty i szańce rzucali [Polacy], a Kozacy w nocy zaszli im w tył z czerdzieści albo 50 tysięcy, o których nasi nie wiedzieli [...] 2 Juni skoro brzask poczęła Horda nacierać już znowu, a przy szańcach propter se fugierro [?] zostawili piechotę niemiecką, która była pół ośma tysiąca. Wypadł nasz komunik sparł Tatarów znowu, którzy podawszy tył skoro uciekali, a interim Kozacy na tabor uderzyli z tyłu, z którymi tak się piechota strzelała, że przez 3 godziny nie było widać tylko ogień, kiedy też mieli

2 [Micha łowski ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza..., s. 655-656.

[...?] Nagle Tatarowie předali uczynili odwrót i poszli na tabor i [...?] się iż nie strzymać Kozaki już w taborze [uciekać?] wszczynają, udali się w [...] z tej niemieckiej kompanii i jeden nie wyszedł aż wszystek wyścinali, pana polnego [hetmana] konia postrzelono w zad, o którym powiadano, że już nie żyje. P[ana] Przyjemskiego zabito i p[ana] starostę Winnickiego tak udająjuż regimentarze posieczeni pobrani w niewolę. 12 000 wojska naszych było, którego nie wyszło i półtora tysiąca3

Stanisław Zygmunt Druszkiewicz: ,,[...] Kilka tysięcy [zło­tych] pachniało, kiedy wsiadłem na koń na skrzydło! Ale to wszystko siadło pod Batowem! Kozacy z ordą nastąpiwszy znieśli wojsko, hetman zginął i siła poginęła paniąt. Szczęś­liwy bardzo co uszedł, tych co żywcem pobrano do więzienia, nazajutrz zaraz pościnano wszystkich [...] I mnie natenczas żywcem było wzięto, obuchem z konia zbito, srogim w łeb razem, przez misiurkę. Pół roku krew ciekła uszyma, a rok cały jak w dzwonek dzwoniło w głowie. Mila od Batoha uchodzącego pod Władyżynem mnie wzięto, a tak tulit casus, że ciż Tatarowie znów z tejże wsi [Karenek] z Krymu com się im był i na Żółtych dostał Wodach. Na tureckim siedziałem koniu, w pancerzu oprawnym i pieniądze przy mnie znaleźli, dwieście czerwonych złotych i to mi dało żywot, że się znajomym dostałem Tatarom. Niewypowiedzianie o to się starali, aby mnie nie ścięli, i to też nie mniej pomogło, że umiałem ich język. W swoje suknie przebrali, szablę sachaj- dak dali i między sobą uwozili [...]"4

Aleksy Sawranow: ,,[...] Pod Batohem było wojsko, które siedziało na koniach wszystkich uszło, niemiecka piechota zginęła, iż w niewolę ich nic prawie [nikt] nie dostał. W Ho- dożynie zamknęło się coś piechoty, tam ich dostano i wysie-

3 Manuscripta Martini Golmski, s. 581-582.4 Pamiętniki Stanisława Zygmunta Brusikiewicza,stolnika parnawskiego,

s. 124-132.

czono. Jednakże siła piechoty uszło. O Panie Hetmanie nie słyszał, jak się obraca, słyszał, że uszedł z niewoli ktoś, ale nie wie [kto], bo pogłoski między wojskiem, że żadnego Pana nie masz w niewoli tylko czeladź. Tymoszko pogniewawszy się z ojcem umyślnie szedł na wojsko [polskie], po rozgromię wojska dnia 3 ruszył się do Kamieńca Podolskiego [...]"5

Mamet: ,,[...] Nurredin przeszedłszy Dniepr stanął w dolinie 4 wiorsty od wojska kozackiego, a Kozaków obstąpili Polacy. Nurredin posłał Mameta z Kozakami do taboru, by zamel­dował o przyjściu i on Chmielnicki zobaczywszy (zobaczył?)O trzeciej w dzień, jak hetmani i Polacy porzuciwszy tabor rozbiegli się w różne strony. Nurredin ze swymi ludźmii hetman [Chmielnicki] ruszyli, pobili ich i zabrali do niewoli- a to z nimi się stało na skutek gniewu Bożego, a nie przez Nurredina i hetmana. W boju Tatarzy wzięli Polaków do niewoli [,..]"6

Już na pierwszy rzut oka widać, że relacje te tworzą dwa obrazy, niezbyt ze sobą współgrające. Analizując relacje polskich uczestników bitwy, otrzymujemy przygnębiający i dosyć skomplikowany obraz przebiegu wydarzeń.

Bitwa rozpoczęła się 2 czerwca przed południem (nieznany nadawca - „skoro brzask") od starcia polskiej jazdy z ordyń- cami sprowokowanej przez Tatarów. Polacy odnieśli w nim wyraźny sukces, zmuszając Tatarów do odwrotu. Niestety, nie wiemy, jakie siły zaangażowano w walce. Można jednak założyć, że skoro orda Nuradyna nie brała w niej udziału (Mamet o tym nie wspomina), to nawet gdyby Karaczy bej użył większości swych sił, byłoby to maksymalnie 2 tysiące Tatarów. Ponieważ mimo potencjalnej przewagi nie uzyskali Polacy rozstrzygnięcia, wydaje się, że użyli podobnych lub tylko nieznacznie większych sił.

5 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146. s. 265-267.

6 Hruszewski,Istoria Ukminy-Rusy, s. 443.

Jaki w takim razie był cel wyprowadzenia jazdy z obozu? Załóżmy, że tego dnia Kalinowski zamierzał zdecydowanym uderzeniem na Tatarów rozstrzygnąć bitwę. Nie wiemy, jak długo trwały te walki i co w tym czasie robiły oddziały nie zaangażowane w boju. Prawdopodobnie przebywały na błoniu przed obozem i tam zastał je atak kozacki na tabor. Dłużewski i Gieczyński nic nie wspominają o porannych walkach z Tata­rami, dla nich zmagania bitewne drugiego dnia zamknęły się w jednym zmasowanym ataku wykonanym około południa, w którym „z gruntu nas ze wszystkiem wojskiem zniesiono". Nieznany nadawca listu nie podaje, w jakiej porze dnia Kozacy uderzyli na tabor, konkretyzuje jednak miejsce: były to tyły obozu, i twierdzi, że minęły przynajmniej trzy godziny, zanim złamali opór i weszli do taboru. W tym samym mniej więcej czasie Tatarzy dotychczas zajmujący pozycje defen­sywne zaatakowali jazdę. Zmuszona do odwrotu zawróciła do taboru, gdzie odkryła, że już jest lub zaraz będzie zdobyty przez Kozaków. Ponieważ z ich obecności na polu bitwy dotychczas nie zdawała sobie sprawy, rozpoczęła bezładną ucieczkę.

Biorąc pod uwagę, że Dłużewski i Gieczyński milczeniem pominęli pierwszą fazę walk (starcie jazdy z Tatarami), można z całą pewnością stwierdzić, że decydujące dla prze­biegu bitwy było uderzenie Kozaków na tabor. Musiało ono być ogromnym zaskoczeniem, skoro czeladź dopiero w chwili ataku zaczęła sposobić się do obrony obozu („wtenczas trąbiono, aby się zerwała luźna czeladź" - Dłużewski). Naj­większe straty poniosła w bitwie piechota cudzoziemska („iż w niewolę ich nic prawie [nikt] nie dostał" - Sawranow; „rzadko który będzie do usługi i obrony Rzplitej z nich"- Dłużewski). Większość jazdy polskiej dostała się do niewoli („lecz wątpię, by kto uszedł przez tak gęste wojska przebijając się" - Dłużewski, „w boju Tatarzy wzięli Polaków do niewo­li" - Mamet).

Ten uproszczony przebieg walk mógłby stać się podstawą pełnej rekonstrukcji bitwy, gdyby nie relacje... Mameta i Saw- ranowa. Z relacji Mameta wynika jednoznacznie, że atak kozacki nastąpił po bliżej nie wyjaśnionych zajściach w pol­skim obozie. Nie wiadomo, dlaczego oddziały polskie po­rzuciły obóz i rozpoczęły bezładną ucieczkę. Moment ten wykorzystali Tatarzy i Kozacy, uderzyli na uciekających i na próbujących bronić się jeszcze w obozie. Informację Mameta uwiarygodnia zeznanie Sawranowa: „Pod Batonem było woj­sko, które siedziało na koniach, wszystko uszło" - inna sprawa, że daleko nie uciekło.

Te dwa przekazy stawiają przed nami bardzo poważny problem do rozwiązania. Aby to uczynić, musimy sięgnąć po źródła zawierające informacje na temat bitwy niekoniecznie z pierwszej ręki. Na jej temat pisali między innymi: Albrycht Stanisław Radziwiłł, Wawrzyniec Jan Rudawski, Samuel ze Skrzypny Twardowski, Joachim Jerlicz, Wespazjan Kochow­ski, Stanisław Temberski, Mikołaj Jemiołowski i ukraiński dziejopis Samoił Wieliczko. Tylko jeden z wymienionych autorów relacji (S. Wieliczko) patrzy na bitwę od strony przeciwnej.

Jedynie Radziwiłł i Jerlicz pisali o wydarzeniach „na bieżąco".

Albrycht Stanisław Radziwiłł, sprawujący w tym czasie urząd kanclerza wielkiego litewskiego, z racji koligacji ro­dzinnych, pełnionego urzędu i wynikającej z tego pozycji na dworze, należał do grona osób najlepiej poinformowanych zarówno w sprawach prywatnych, publicznych, jak i państwo­wych w Rzeczypospolitej. Opis wydarzeń pod Batohem za­warł w Pamiętniku o dziejach w Polsce (tytuł oryginału: Memoriale rerumgestarum in Polonia a morte SigismundiIII), obejmującym lata 1632-1656. Wartość źródłowa tej pracy jest pod każdym względem ogromna. O bitwie pod Batohem tak napisał: „Tatarzy 2-go tego miesiąca czerwca napadli na naszych, ale kiedy ci ich mocno odparli, następ­

nego dnia z większym impetem natarli na nasze wojsko. A kiedy naszym zabrakło odwagi i zamyślali o ucieczce, hetman rozkazał piechocie strzelać do zbiegów i kilku padło zabitych. Wtedy Tatarzy licząc, że, jak to było umówione- z tyłu Kozacy zaatakowali nasz obóz, natarli potężną siłą i zmusili całe nasze wojsko do ucieczki [...]"7

Joachim Jerlicz zostawił po sobie dzieło zatytułowane Latopisiec albo kroniczka różnych spraw i dziejów z lat 1648-1673. Jest to swego rodzaju diariusz, niestety nie

wolny od niedokładności i pomyłek. O wydarzeniach na polach batohowskich tak pisał: „Hetman mając koło albo radę [przed bitwą] umyślił konno uchodzić niesłuchając rady Pana Przyjemskiego, który piechotą niemiecką sprawował, który radził, aby onego i piechotę z nim zostawiwszy i wszys­tkie ciężary i harmatę, sam konno uchodził obronną ręką ku Kamieńcu. Niesłuchając rady tej Pan Hetman kazał się ruszyć, gdzie wojsko w porządku nie stało i niesporządzono. W tym czasie potężnie Orda nastąpiła i zerwali obóz którego i wzięli w dzień niedzielny [2 czerwca], którego panów żołnierzy mało co uszło albo uciekło, ale wszyscy do rąk pogańskich w niewolę dostali się, a innych pozabijali i tamże na placu zostawili [...]"8 Relacja jego zawiera znacznie więcej błędów niż przekaz Radziwiłła. Ten ostatni błędnie podaje tylko datę ostatecznego starcia - 3 czerwca, Jerlicz zawyża liczbę Tatarów do 70 tysięcy, pierwsze walki datuje na 31 maja i, co chyba najważniejsze, pomija udział Koza­ków w bitwie.

Te dwa źródła podają różne przyczyny klęski. Według Radziwiłła były nimi zamieszanie i bratobójcze walki w pol­skim obozie, zdaniem Jerlicza - niefortunna decyzja Kalinow­skiego o przesunięciu taboru. Tę drugą wersję możemy od­rzucić, jako że nie potwierdza jej żadne inne źródło.

7 Radz iwi ł ł , Pamiętnik..., t. 3, s. 345-346.8 Je r l icz , Latopisiec..., s. 137-138.

Autorzy pozostałych wymienionych przeze mnie źródeł: zarówno pamiętnikarze (Jemiołowski), jak i siedemnastowie­czni historycy (Kochowski, Rudawski, Temberski, Twardo­wski), albo przyjmują bratobójcze walki w obozie polskim za jedną z przyczyn klęski Polaków, albo milczą na temat tego incydentu.

Wespazjan Kochowski jest autorem Historii panowania Jana Kazimierza, której tom pierwszy obejmujący lata 1648-1654 ukazał się w 1684 r. Dwaj znawcy epoki: Adam Przyboś i Adam Kersten, bardzo wysoko ocenili wartość tego dzieła.

Według Kochowskiego bitwę rozpoczęli Tatarzy zabierając Polakom pasące się konie. Kiedy ponownie pojawili się przed polskim obozem, uderzyły na nich chorągwie jazdy dowodzo­ne przez Marka Sobieskiego i Jana Odrzywolskiego. Walki te skłoniły polskie dowództwo do odbycia narady, na której głównym mówcą był Zygmunt Przyjemski. Wystąpił on z pro­pozycją ewakuacji jazdy z obozu (podobnie u Jerlicza), plan ten jednak odrzucił Kalinowski. Tymczasem na polu bitwy Tatarzy odparci przez jazdę wycofali się, ale na tyły obozu uderzyli Kozacy Tymofieja Chmielnickiego. Dalej wypadki potoczyły się błyskawicznie.

Dowodzący obroną tylnej części obozu atakowanej przez Kozaków Przyjemski znalazłszy się w trudnej sytuacji, zażą­dał od hetmana posiłków. Ten jednak udzielić ich nie mógł, bowiem czoło obozu, mimo że ubezpieczane przez działa, zaatakowali Tatarzy. Podczas walk w centrum obozu wybuchł szybko rozprzestrzeniający się pożar. Rannego hetmana na stanowisku dowodzenia zastąpił Marek Sobieski, ale wobec przewagi nieprzyjaciela i szalejącego ognia obrona była już niemożliwa. Po bitwie zakończonej klęską armii koronnej nastąpiła trzydniowa rzeź jeńców polskich.

Zdaniem Kochowskiego bitwa trwała dzień. Opis jej autor oparł na relacji Jana Szczawińskiego. Klęska nastąpiła wsku­

tek zmasowanego dwustronnego ataku kozacko-tatarskiego, któremu towarzyszył pożar9.

Podobny w treści, aczkolwiek znacznie późniejszy jest opis kronikarza lwowskiego księdza Jana Tomasza Józefowicza zawarty w Kronice miasta Lwowa. Autor musiał czerpać informacje ze źródeł wykorzystanych przez Kochowskiego (bądź bezpośrednio z jego pracy), jako że opisy obu są bardzo zbliżone, przy czym opis Józefowicza jest mniej dokładny10.

O wiele ogólniejsza jest relacja Mikołaja Jemiołowskiego zawarta w Pamiętniku obejmującym lata 1648-1679, spisa­nym pod koniec życia (zm. około 1693). Według niego przyczyny klęski armii koronnej pod Batohem tkwiły w przy­gniatającej przewadze przeciwnika (siły Chmielnickiego oce­nia na 100 tysięcy), któremu nie mogli się oprzeć Polacy w nadmiernie rozciągniętym i nie obwarowanym obozie. Z przedstawionego przez Jemiołowskiego opisu bitwy wyni­ka, że w chwili ataku kozacko-tatarskiego oddziały polskie znajdowały się przed obozem11.

Duże znaczenie ma praca Wawrzyńca Jana Rudawskiego, której tytuł w tłumaczeniu z łaciny brzmi: Historia polska od śmierci Władysława IV aż do pokoju oliwskiego, czyli Dzieje panowania Jana Kazimierza od 1648 do 1660 r. Rudawski zbierał materiały już wcześniej, a zadanie miał ułatwione, bowiem ojciec jego, Jan, był sekretarzem Jana Kazimierza i mógł udostępnić synowi dokumenty królewskie, ojczym zaś, Hutten, sekretarzował królowej. Rudawski pisał na dworze austriackim dla Leopolda I, mógł sobie pozwolić na krytykęi odważne poglądy. Pisząc o bitwie korzystał „[...] z listu Bpa krakowskiego księcia siewierskiego do żony księcia Ostrow­skiego w tychże dniach czerwca pisanego". Według Rudaw­skiego pierwszy dzień bitwy, w którym Polacy toczyli walki

9 Kochowski , Historia panowania..., s. 144-150.1 0 Józefowicz , Kronika..., s. 151-154.

11 [ Jemiołowski ] , Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego..., s . 34 .

z Tatarami, był dla oddziałów polskich pomyślny, a morale wysokie. Następnego dnia pod obozem pojawiły się główne siły kozackie, ale do bitwy nie doszło, ponieważ hetman zakazał Polakom wychodzić z obozu. Przerażeni siłami prze­ciwnika żołnierze jazdy rozpoczęli bunt, zawiązali koło i nie słuchając rozkazów ani próśb hetmana przygotowywali się do ucieczki. Oskarżyli Kalinowskiego o doprowadzenie do kryty­cznej sytuacji, ktoś rzucił myśl, aby wydać hetmana Kozakomi w ten sposób uzyskać od nich wolne wyjście. Hetman próbował jeszcze rozmawiać ze zbuntowanymi oddziałami jazdy, ale gdy nie dało to żadnych wyników, przestraszony rozmiarami rokoszu i zamiarami buntowników schronił się do szeregów piechoty cudzoziemskiej. Po otrzymaniu od syna wiadomości, że jazda gotuje się już do ucieczki, rozkazał piechocie otworzyć do niej ogień. Posłuszna hetmańskiemu rozkazowi piechota strzelała raczej na postrach, nie chcąc zabijać i ranić jeźdźców. Mimo to rozwścieczona jazda w od­powiedzi puściła na piechotę konie zapasowe. Przez cały ten czas Kozacy i Tatarzy stali i przyglądali się wietrząc podstęp. Dopiero od zbiegów dowiedzieli się, co dzieje się w polskim obozie, wtedy podjęli decyzję o rozpoczęciu ataku. Uderzyli

jednocześnie ze wszystkich stron. Jeńców nie brano.Opis ten wyróżnia się w sposób zasadniczy spośród pozo­

stałych mówiących o buncie. O ile według Radziwiłła, Twar­dowskiego i Temberskiego do zajść w obozie doszło po ataku nieprzyjaciela, o tyle według Rudawskiego bunt i bratobójcze walki nastąpiły w czasie, kiedy nie toczyły się żadne walki. Oddziały polskiej jazdy na długo przez atakiem nieprzyjaciela wypowiedziały posłuszeństwo hetmanowi i postanowiły uciec z obozu pozostawiając w nim piechotę12.

Kolejna praca, w której zawarty jest opis bitwy pod Bato­nem, to Wojna domowa z Kozaki i Tatary z Moskwą po tym Szwedami i z Węgry przed lat dwanaście za panowania ...

1 2 Rudawski , Historia polska..., s. 188-191.

Jana Kazimierza ... autorstwa Samuela ze Skrzypny Twardow­skiego, wydana w Kaliszu w 1660 r. Adam Przyboś wartość źródłową tego poematu ocenił bardzo wysoko.

Zdaniem Twardowskiego bitwa rozpoczęła się atakiem tatarskim, przed którym Polacy umacniali obóz. Tatarzy zo­stali odrzuceni. W pogoń za nimi ruszyła polska jazda, która

jednak zagalopowała się zbyt daleko i wpadła w zasadzkę. Przestraszone chorągwie w panice rzuciły się do ucieczki. Hetman nie mogąc powstrzymać uciekających: „Piechocie gotowej do nich strzelać rozkaże. Czym padło ich więcej niż od nieprzyjaciela". Pozostałym w obozie oddziałom cudzoziem­skim nie udało się obronić taboru, choć zażarta walka trwała do rana. Przez cały czas bitwy Chmielnicki stał w odległości2 kilometrów nie biorąc w niej udziału. Twardowski podobnie jak Radziwiłł uważa, że piechota na rozkaz hetmana ot­worzyła ogień do jazdy wówczas, gdy po niepomyślnych walkach z Tatarami ogarnięte paniką chorągwie zaczęły ucie­kać. Skorzystali z tego Tatarzy i wdarli się do obozu, co ostatecznie przesądziło losy bitwy. Walki trwały według niego jeden dzień. Milczeniem pomija udział w niej Kozaków, wspomina jednak o chłopach ukraińskich, dobijających ran­nych żołnierzy polskich13.

Bardzo podobny w treści, ale znacznie mniej dokładny opis wydarzeń przedstawił anonimowy autor Pamiętników o woj­nach kozackich za Chmielnickiego... wydanych z rękopisu we Wrocławiu w 1842 r. Schemat wydarzeń jest taki sam jak u Twardowskiego, ale błędy są znacznie większe. Obóz polski lokowany jest pod Bałorowem, nazwisko Kalinowskiego w ogóle się nie pojawia, a zmarły hetman Potocki miał zdaniem autora pracy na imię Michał14.

Znacznie bardziej skomplikowany, ale zarazem pełniejszy obraz interesujących nas wydarzeń przedstawił na kartach

13 Twardowski, Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., sz. 70-73.14 Pamiętniki o wojnach kozackich za Chmielnickiego przez nieznanego

autora [spisane], Wrocław 1842, s. 107-108.

Annales Stanisław Temberski będący od 1641 r. oficjalnym historiografem Akademii Krakowskiej. Ostateczna wersja je­go dzieła (obejmującego lata 1647-1672) powstała po zakoń­czeniu wojny szwedzkiej, choć materiały z dostępnych mu druków i rękopisów zbierał znacznie wcześniej. Niektóre relacje opracowywał na bieżąco.

W pierwszym dniu bitwy uwzględnił znany nam już opis walk trzech polskich pułków z Tatarami nogajskimi i budziac- kimi. Dopiero następnego dnia pojawił się pod obozem Chmielnicki z Tatarami. Widząc Kozaków, nieposłuszne het­manowi oddziały jazdy zaczęły jawne przygotowania do ucieczki. Tymczasem armia kozacko-tatarska otoczyła już obóz polski, a walki dotychczas toczące się najego przedpolu przeniosły się na teren obozu. W trakcie walk w oddziałach polskich nastąpił ostateczny rozłam. Część żołnierzy zrezyg­nowała z obrony obozu myśląc tylko o ucieczce.

Najsilniej broniły się oddziały piechoty „cudzoziemskiej" Zygmunta Przyjemskiego, część z nich w trakcie bitwy przy­stąpiła do sypania okopów (?!). Ostatecznie jednak przewaga wrogów i brak jednolitej obrony wśród Polaków stały się przyczyną klęski15.

Ostatni z wykorzystanych przeze mnie opisów sporządził ukraiński dziejopis Samoił Wieliczko pod koniec XVII w.i zamieścił w pracy pod tytułem Opowieść o wojnie Kozaków z Polakami. Mimo iż relacja zawiera dużo błędów (między innymi siły polskie ocenia na... 50 tysięcy) to biorąc pod uwagę, że pochodzi od strony przeciwnika, zdecydowałem się ją przytoczyć. Wieliczko podobnie jak Twardowski uważa, że bitwa trwała dzień. Rozpoczęła się skoro świt atakiem na 7-tysięczną polską straż przednią w Ładyżynie, którą z miej­sca zniesiono. Następnie wykorzystując zaskoczenie Kozacy uderzyli na niczego nie spodziewających się śpiących za obozowymi umocnieniami Polaków. Ci jednak odrzucili Ko-

15 Tembersk i , Annales, s . 210-211.

żaków. Wtedy od tyłu uderzyli Tatarzy i „pochłonęli" cały obóz, tylko osiem regimentów piechoty broniło się bez armat na placu przed obozem mając za plecami rzekę. Do nich wkrótce dołączyła jazda, ale nie mogąc wytrzymać ognia kozackich muszkietów i szabel wciąż atakującej ordy Polacy zaczęli skakać do Bohu, w ucieczce szukając ratunku. Kali­nowski nijak nie mogąc powstrzymać uciekających rozkazał piechocie otworzyć do nich ogień i strzelać nie zważając na stopień. „Gdy tak się stało i gdy do 10 tys. polskiego konnego wojska padło na brzegu Bohu, wtedy Karaczy beji Chmielnicki wszystkimi siłami uderzyli na Polaków i roz­bili ich"16.

Po zapoznaniu się z tymi relacjami aż trudno uwierzyć, że odnoszą się one do tego samego wydarzenia, tym bardziej że z wyjątkiem Wieliczki pochodzą od jednej tylko strony. Mimo to odnosi się wrażenie, że bratobójcze walki w obozie pol­skim, problem kluczowy dla odtworzenia przebiegu bitwy, miały jednak miejsce. Zdecydowanie przemawiają za tym relacje Radziwiłła, Rudawskiego, Temberskiego i Twardow­skiego. Spośród relacji milczących na temat buntu (Jerlicza, Kochowskiego, Józefowicza i Jemiołowskiego), tylko Histo­ria Kochowskiego może się równać z pracami autorów wy­mienionych wcześniej.

A jednak sprawa nie jest taka prosta. Przeglądając dostępną mi korespondencję kilku osób z czerwca i lipca 1652 r., poruszających problem klęski oddziałów koronnych pod Bato­hem, dojść można do przeciwnego od przytoczonego wyżej wniosku.

1) 3 czerwca Bohdan Chmielnicki w liście pisanym do wojewody putywulskiego Chyłkowa w taborze pod Batohem chwali się zwycięstwem, nie wspomina jednak o jakimkol­wiek buncie17;

16 Wie l iczko , op. cii., s . 63 .17 Krypiak iewicz , Dokumenty..., s.261.

2) 13 czerwca starosta żydaczowski Dzierżek relacjonując bitwę Jerzemu Lubomirskiemu na podstawie rozmowy z pa­nem Jasnogórskim (najprawdopodobniej jej uczestnikiem) nie wspomina o buncie18;

3) 14 czerwca nieznany nadawca pisał ze Lwowa o klęsce (byli już w nim niedobitkowie spod Batohu), o buncie ani słowa19;

4) 14 czerwca niejaki Zygmunt Jurkowski donosił księciu Januszowi Radziwiłłowi o zniesieniu armii koronnej, o żad­nym buncie nie wspomina20;

5) 20 czerwca Stefan Czarniecki do Jerzego Lubomir­skiego pisał o wybuchu nowej wojny z Kozakami, o buncie ani słowa21;

6) 10 lipca „Awizy od P. Wilczkowskiego porucznika pułku Wojewody Sandomierskiego", który na temat bitwy rozmawiał z jej uczestnikiem pułkownikiem KrzysztofemKoryckim, opisuje przebieg rzezi, ale o buncie nie wspomi-

22na .Na sejmie ekstraordynaryjnym zwołanym w drugiej poło­

wie lipca 1652 r. badano przyczyny klęski korzystając z listu Adama Kisiela (prawdopodobnie nie zachował się) i relacji uczestników bitwy. Wymieniano różne przyczyny: podział wojska na dwie części, prowokacyjne zachowanie się chorą­gwi polskich przebywających na Zadnieprzu i odwlekanie połączenia się z głównymi siłami, nieopłacenie wojska,i w końcu - choć na sali tego nie mówiono - powszechnie obwiniano króla, który -jak twierdzono - nie pozwolił wyko­

1 8 [Micha łowski ] ,Jabuba Michałowskiego... księga pamiątnicza..., s. 659-660.

19 Tamże, s. 656-657.2 0 A G A D , A r c h i w u m R a d z i w i ł ł ó w , d z i a ł V , s y g n . 6 2 2 5 .21 [Micha łowski ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,

s. 660-661.22 Tamże, s. 661.

rzystać zwycięstwa pod Beresteczkiem. O buncie, bratobój­czych walkach czy niesubordynacji nikt nie wspominał na sali sejmowej23.

Czyżby zmowa milczenia? A może rzeczywiście w obozie polskim nic szczególnego nie zaszło. Ale w takim razie, dlaczego Sawranow z całej bitwy zapamiętał tylko, że wybito piechotę cudzoziemską, ajazda polska uciekła. Skąd wziął się opis Mameta, mówiący, że Polacy po prostu zaczęli uciekać nie chcąc się bić. Skąd wzięły się opisy bratobójczych walk u Radziwiłła, Rudawskiego, Temberskiego i Twardowskiego?

Nieco światła na tę sprawę rzuca fragment listu z 23 czerw­ca 1652 r. pisanego przez Olbrychta Giżyckiego, starostę orleńskiego, którego treść jakby uchyla rąbka tajemnicy: „Już to niepochybne dochodzą wiadomości, iż już wojsko zniesio­ne. Dotąd jednak żebyśmy co pewnego mieć mogli, jakim się to sposobem stało, żadnej pewnej i rzetelnej informacji nie odbieramy jeszcze, bo ci wszyscy, co na wyprowadzenie wojska z obozu w pole nalegali, zaraz uciekli. Od tychże samych o hetmanie i innych, kędy się podziali, nic dopytać się nie można, bo i sami nie są wiadomi, gdyż nie przyszło im do sprawy rozpytanie się o tym i jak jedni twierdzą, że zabity, drudzy zaś, że do więzienia razem z drugiemi zabrany utrzy­mują. Trzeci zaś powiadają, że przy piechocie w oblężeniu broniącej się jak tylko mogą [został] [...]"24

Nasuwa się pytanie, czy istnieje związek pomiędzy tekstem Giżyckiego, „bo ci wszyscy, co na wyprowadzenie wojska z obozu w pole nalegali, zaraz uciekli", a zeznaniem Saw- ranowa: „Pod Batohem było wojsko, które siedziało na ko­niach, wszystko uszło", i relacją Mameta: „zobaczyli o trze­ciej w dzień jak hetmani i Polacy porzuciwszy tabor rozbiegli się w różne strony". Przy rekonstrukcji przebiegu bitwy pod

23 Czapl ińsk i , Dwa sejmy, s. 170-172.24 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,

s. 225-228.

Batohem nie da się uniknąć udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy oddziały jazdy narodowego autoramentu podniosły bunt w obozie podczas bitwy, jeśli tak, to jak wpłynął on na wynik walki?

Historycy dotychczas dość zgodnie wypowiadali się na ten temat.

Jako pierwszy głos zabrał piszący w ubiegłym stuleciu Ludwik Kubala, dokonując w swej pracy rzeczy niemal niemożliwej (z pozoru), odtworzył bowiem przebieg bitwy na podstawie opisów Rudawskiego i Kochowskiego. W jego pracy bunt i bratobójcze walki są głównymi przyczynami klęski. Współcześni historycy: Adam Kersten, Jan Wimmer, Zbigniew Wójcik, Jarema Maciszewski, Tadeusz Wasilewskii Zygmunt Spieralski, również są zdania, że przyczyną klęski armii polskiej pod Batohem były bratobójcze walki w obozie polskim podczas bitwy (aczkolwiek słusznie nie uważają, że jest to jedyna przyczyna)25.

Nieco innego zdania są dwaj bliżej zajmujący sie tym problemem historycy ukraińscy: Michaił Hruszewski i Iwan Krypiakiewicz. Hruszewski, korzystając tylko ze źródeł przeze mnie omawianych (ale nie wszystkich), stwierdził, że przejawy buntu wystąpiły już po zdobyciu taboru przez Kozaków, kiedy część jazdy widząc wroga w obozie chciała go „przekupić" wydaniem hetmana. Krypiakiewicz powielił zdanie Hruszew- skiego, ale w późniejszej pracy Bohdan Chmielnicki całkowicie usunął z opisu bitwy wątek buntu oddziałów jazdy26.

Opinia historyków, aczkolwiek wymowna, nie rozstrzyga jednak tego problemu. By go rozwikłać, przeprowadzimy

25 Kersten, Stefan Czarniecki, s. 175; Wimmer, Historia..., s. 223; Z. Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989, s. 75; Maciszewski, Szlachta polska..., s. 232; Wasilewski, Jan Kazi­mierz..., s. 132; S p i e r a l s k i , Stefan Czarniecki, s. 98-99.

26 Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 438; I. Krypiakiewicz, Istorija Ukrainskogo wijska, Lwów 1936, s. 214; tegoż, Bohdan Chmielni­cki, s. 190.

analizę logiczno-porównawczą dostępnych źródeł. Próbę roz­strzygnięcia sprawy buntu zacznę od przyjrzenia się bliżej relacjom polskich uczestników - przede wszystkim w nich znajduje oparcie teza, że wypadki opisane przez Radziwiłła, Rudawskiego, Temberskiego i Twardowskiego nie miały miejsca w obozie polskim. Dogłębna analiza tych relacji sprawia, że nasuwają się pewne wątliwości:

1) Dlaczego uczestnicy bitwy nie oskarżają wprost dowódz­twa, czy też konkretnie hetmana o nieudolność i spowodowa­nie klęski, jej przyczyny podając niejako na drugim planie?

2) Dlaczego niedobitkowie, informatorzy nieznanego nadaw­cy, nie powiedzieli mu, w jakim celu drugiego dnia bitwy wszystkie oddziały jazdy polskiej opuściły tabor, skoro w wal­kach z Tatarami zaangażowanych było nie więcej niż połowa chorągwi?

3) Dlaczego niedobitkowie nie powiedzieli nieznanemu nadawcy, co robiły oddziały jazdy będące, jak twierdzili, przed obozem przez trzy godziny, tj. wtedy, kiedy Kozacy bili się z piechotą?

4) Dlaczego Druszkiewicz z bitwy pod Batohem pamięta tylko swą ucieczkę i otrzymane w głowę uderzenie obuchem (nie chciano go zabić), podczas gdy podobną sytuację sprzed czterech lat tak opisał: „Znieśli nas na Żółtych Wodach dnia16 [maja 1649]. Broniliśmy się potężnie i desperackośmy się bili, rzuciliśmy się byli piechotą w nocy obronną ręką (bośmy już byli odpadli koni) i od Żółtych Wód trzy mile uszliśmy broniąc się i potężnie bijąc się, na ostatek nas rozerwali na Wiązawku (jest uroczysko w Dzikich Polach). Komu Pan Bóg śmierci nie dopuścił, to żywcem wzięto, żaden człowiek tam ujść nie mógł i mnie wzięli do więzienia Tatarowie po­strzelonego z łuku w łopatkę i łokcie posieczonego, w szyję z samopału"27 .

27Pamiętniki Stanisława Zygmunta Druszkiewicza,stolnika parna-wskiego, t. 2, s. 124-132.

5) Dlaczego uczestnicy bitwy nie próbują tłumaczyć, jak to się stało, że po uderzeniu Kozaków na tyły obozu, czoło bronione przez około 7 tysięcy polskiej jazdy i działa zaatako­wali Tatarzy, którzy nie byli przecież zbiorowymi samobój­cami?

Pytania te rodzą wątpliwości, które spotęgowane relacjami Mameta i Sawranowa skłaniają mnie do odrzucenia przebiegu wydarzeń przedstawianego przez polskich uczestników bitwy. W obozie musiało zajść coś szczególnego i to w jego czele, jako że tyłów nieprzerwanie broniła piechota cudzoziem­skiego autoramentu.

Należy teraz postawić pytanie, czy w obozie polskim nastąpiła niesubordynacja części oddziałów jazdy, które w ob­liczu wroga postanowiły uciec, jak w 1620 pod Cecorą, kiedy wojsko zwątpiło w Żółkiewskiego i nocą po bitwie rozpoczęło paniczną ucieczkę. Obok zwykłych żołnierzy uciekali tacy panowie jak: Mikołaj Potocki - późniejszy hetman wielki koronny, Janusz Tyszkiewicz - wojewoda wileński, książę Samuel Korecki, czy generalny starosta podolski Walenty Kalinowski. A może doszło w obozie do bratobójczych walk oddziałów jazdy z piechotą cudzoziemskiego autoramentu, która na rozkaz hetmana miała otworzyć do nich ogień? Tak było jedenaście lat później podczas wyprawy królewskiej na Ukrainę. Na rozkaz króla chorągwie jazdy (między innymi Jana Sobieskiego i Stefana Czarnieckiego) robiły „porządek" z piechotą cudzoziemską, która nie chciała zwrócić klejnotów zastawionych za wciąż nie wypłacony żołd.

Pamiętając, że między niesubordynacją i jawnym buntem jest pewna granica (choć czasem ona zaciera się), możemy przystąpić do próby rekonstrukcji przebiegu bitwy.

Spośród przedstawionych przeze mnie opisów szczególnie wyróżnia się opis Rudawskiego. Dlatego też od niego rozpo­cznę rozważania konfrontując wnioski z opisami pozostałych autorów, także tych nie wspominających o buncie. Według Rudawskiego szturm kozacko-tatarski nastąpił na dwie godzi­

ny przed zmierzchem i był spowodowany walkami bratobój­czymi między piechotą cudzoziemskiego autoramentu a jazdą polską Do walk tych dojść miało wtedy, kiedy jazda zaczęła się sposobić do przygotowywanej na noc ucieczki, mimo stanowczego zakazu hetmańskiego. Oddziały jazdy tak wale­czne dnia poprzedniego, w niedzielę 2 czerwca na wieśćo tym, że na plac boju przybyły pułki kozackie, zawiązały koło i wymówiwszy posłuszeństwo hetmanowi rozpoczęły przygotowania do ucieczki.

Wywód ten jest dość prawdopodobny , niemniej pojawia się jedna, ale bardzo poważna wątpliwość. Otóż choć Polacyo obecności Kozaków w pobliżu obozu wiedzieli już od 31 ma­

ja, tj. od dnia, w którym podjazdy polskie zostały powstrzy­mane na przeprawach, to ich obecność 2 czerwca w pobliżu obozu polskiego była ogromnym zaskoczeniem („o których Polacy nie wiedzieli" - nieznany nadawca), a udział w bitwie tym bardziej (czeladź dopiero w chwili ataku zaczęła sposobić się do obrony obozu - Dłużewski i Gieczyński). Tylko Kubala twierdzi, że Polacy znali siłę wojsk kozackich na dzień przed bitwą (ocenianą na... 200 tysięcy ludzi)28, ale z całą pewnością myli się.

To, że wojsko polskie dowiedziało się o obecności armii kozackiej już podczas bitwy, ma ogromną wymowę. Otóż w tych okolicznościach wersja przedstawiona przez Rudaw­skiego wymaga rewizji. Skoro jazda polska dowiedziała sięo obecności i uderzeniu Kozaków dopiero po porannych walkach z Tatarami, to kiedy zawiązała koło? Przecież nie w trakcie szturmu kozacko-tatarskiego, nie miała wtedy na to czasu zajęta... własną ucieczką.

W związku z tym wobec przedstawionych przez Rudaw­skiego okoliczności zawiązania rokoszu należy rozważyć trzy możliwości:

1) Wiadomość o zawiązaniu koła jest nieprawdziwa;

28 Kubala , Krwawe swaty, s. 144.

2) Jest prawdziwa, ale odnosi się do okresu nieco wcześ­niejszego;

3) Jest prawdziwa, dotyczy drugiego dnia bitwy, ale powódi czas zawiązania koła były inne.

Czy Rudawski otrzymał informację na temat przyczyni przebiegu zamieszek w polskim obozie? Chyba nie, skoro po jej przedstawieniu dopisał: „[...] ja sam mam sprzeczne o niej [bitwie] relacje, lecz przyjąłem tę, którą za najprawdziwszą poczytałem, którą mam z listu [...]"

Dysponując kilkoma innymi wersjami, wybrał tę jedną. Czyżby pozostałe były mniej prawdopodobne? A może częś­ciowo przynajmniej potwierdzały tę, którą wybrał i przed­stawił? Ponadto podobną do przedstawionej przez niego wersję wydarzeń przekazali Albrycht Stanisław Radziwiłł i Stanisław Temberski, opierając się przy tym na niezależnych od siebie źródłach. Bez wątpienia opisane przez Radziwiłła, Tember­skiego i Twardowskiego wydarzenia w obozie polskim z 2 czerwca 1652 r. podczas bitwy z armią kozacko-tatarską miały bezpośredni związek z nocną naradą dowódców.

BUNT - REKONSTRUKCJA WYDARZEŃ

Odrzucenie planu Przyjemskiego stało się bezpośrednią przyczyną wzrostu niezadowolenia żołnierzy, którzy głośno zaczęli krytykować decyzję hetmana. Liczba niezadowolo­nych z godziny na godzinę rosła, prawdopodobnie też w nocy założyli koło i postanowili działać de facto w myśl planu Przyjemskiego. Plan ten bardzo im odpowiadał, bowiem naj­ważniejsza dla nich sprawa - uzyskanie zapłaty za ostatni kwartał ubiegłego roku i bieżącą służbę - pozostawała nie załatwiona (odłożono ją do sejmu ekstraordynaryjnego zwoła­nego na połowę lipca). Nie widzieli więc potrzeby i obowiąz­ku sumiennej służby dla Rzeczypospolitej.

Błyskawiczny wzrost niezadowolenia był możliwy dlatego, że część wojsk zebranych pod Batohem już od dość dawna miała negatywny stosunek do hetmana Kałinowskiego, prawie nikt w obozie nie wierzył wjego talenty militarne. Powszech­nym autorytetem cieszył się stary, doświadczony żołnierz, jeden z głównych autorów i wykonawców sukcesu berestec- kiego - Zygmunt Przyjemski (ale zapisana 23 czerwca 1652 przez Olbrychta Giżyckiego wiadomość, jakoby przed bitwą hetman upijał się, wydaje się co najmniej przesadzona)1.

Jakie działania zamierzał podjąć Kalinowski po odrzuceniu planu ewakuacji jazdy.

1 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146, s. 225-228.

Rudawski milczy na temat narady, ale twierdzi, że rankiem drugiego dnia bitwy (w niedzielę 2 czerwca) Kozacy obiegli już obóz polski, wobec czego hetman zrezygnował z jakich­kolwiek działań ofensywnych. Zabronił jeździe opuszczania obozu i zamierzał przygotować się do jego obrony, bowiem tego dnia nie toczyły się żadne walki z Tatarami. Jerlicz uważał, że po odrzuceniu planu Przyjemskiego hetman zamie­rzał wraz z taborem opuścić Batoh. Kochowski twierdzi zaś, że odrzucając plan Przyjemskiego hetman decydował się na stoczenie bitwy w polu2.

W świetle innych relacji, w tym uczestników bitwy, właśnie ta wersja jest najbardziej prawdopodobna, ale czym sugerował się hetman przy podejmowaniu decyzji, będącej całkowitym zaprzeczeniem planu Przyjemskiego?

1 tu wypada jeszcze raz przytoczyć przedstawiony przez nuncjusza plan kampanii przyjęty przez Kalinowskiego - za­mierzał on rozbić ordę, zanim wejdzie ona do Mołdawiii połączy się z Kozakami, później planował uderzyć na Koza­ków, a po ich pobiciu zaprowadzić porządek na Ukrainie'.

Plan ten nie do przyjęcia dla żadnego realnie myślącego dowódcy, wciąż zdaje się inspirował poczynania Kalinow­skiego. Rzeczywiście, przy założeniu, że zamierzał go realizo­wać, zmniejszenie obozu i sypanie dodatkowych fortyfikacji nie było konieczne. Rozbicie Tatarów (stanowiące pierwszy etap planu) mogło pociągnąć za sobą dyslokację taboru w zależ­ności od tego, gdzie znajdowałaby się armia Chmielnickiego.

Hipoteza ta ma jednak dwie słabe strony. Otóż uczestnicy bitwy twierdzą, że nocą z 1 na 2 czerwca sypano umocnienia ziemne, ale nie zmniejszano przy tym obozu. Być może chodzi tu o piechotę cudzoziemskiego autoramentu dowodzo­ną przez Przyjemskiego i wykonującą jego rozkaz, co zresztą

2 Rudawski , Historia polska..., s. 189; Je r l icz , Latopisiec..., s. 137; Kochowski , Historia panowania..., s. 146.

3 Żerela, XVI, s. 143, list z 1 czerwca 1652 r.

Bazyli Lupul

Domna Rozanda

Tymofiej Chmielnicki

Car Aleksy Michajłowicz

Marek i Jan Sobiescy przed grobem Stefana Żółkiewskiego

Stefan Czarniecki

Tabo

r koz

acki

w b

itwie

obr

onne

j

Tata

r w b

oju

Żołnierz tatarski

potwierdza Temberski, choć w odniesieniu do 2 czerwca4. Ale jest też możliwe, że Kalinowski mimo wszystko podjął pod­stawowe środki ostrożności i zarządził powiększenie umoc­nień ziemnych, rzecz jasna nie rezygnując przy tym z planów ofensywnych. Jeszcze większym problemem była niesubordy­nacja ponad połowy chorągwi jazdy obecnych pod Batohem. Czyżby hetman rzeczywiście liczył na to, że uda mu się sprowokować sytuację, która zmusi nieposłuszne oddziały do udziału w bitwie? Moim zdaniem tak właśnie było i dlatego Kalinowski podjął decyzję o podjęciu walk z Tatarami przez wierne mu chorągwie. Na poparcie tej tezy zauważę tylko, że w niedzielę 2 czerwca Polacy wcale nie musieli brać udziału w porannych walkach z Tatarami. Znacznie prościej byłoby bronić się zza wałów obozowych powstrzymując ordyńców zaporą ogniową dział i muszkietów.

Podjęcie przez Kalinowskiego decyzji o stoczeniu walki z Tatarami na przedpolu obozowym było poważnym błędem, nawet jeśli wciąż nie miał on konkretnych informacji o poło­żeniu i sile armii kozackiej. Należało bez wątpienia pozo­stawić zbuntowane chorągwie samym sobie. Gdyby Tatarzy zamierzali atakować obóz polski, swe uderzenie skierowaliby przeciwko nieposłusznym hetmanowi oddziałom rozłożonym najprawdopodobniej tuż pod polskim obozem, bowiem scze- pienie się z tymi chorągwiami w walce chroniło ordyńców przed ogniem polskiej artylerii. Dla nieposłusznych oddziałów oznaczałoby to przymusowy udział w bitwie.

Ale jest możliwe, że po pierwszym dniu walk zbuntowane chorągwie zdecydowały się powrócić do obozu (co zresztą częściowo potwierdza starosta orleński Olbrycht Giżycki)- patrz dalej przypis 5). Jeśli było tak rzeczywiście, to katastrofalnym wręcz błędem była decyzja o podjęciu walk z Tatarami. Kalinowski od dwóch dni (tj. od piątku 31 maja) wiedział o obecności Kozaków na lewym (wschodnim) brzegu

4 Manuscripta Martini Goliński, s.582;Tembersk i , Annales, s .211.

Bohu. Nie mając informacji o sile i położeniu armii Chmiel­nickiego w żadnym wypadku nie powinien wydawać od­działom rozkazu przystąpienia do walk z Tatarami.

Rankiem 2 czerwca część chorągwi jazdy pod dowództwem Marka Sobieskiego i Jana Odrzywolskiego wykonując rozkaz hetmański wzięła udział w walkach z Tatarami. W czasie ich trwania w obozie polskim znajdowały się tylko regimenty piechoty, natomiast pozostałe chorągwie jazdy, wśród nich znaczna liczba żołnierzy nie podporządkowująca się rozka­zom hetmana, przebywały na błoniu przed obozem.

Nie ulega wątpliwości, że znające postawę części jazdy polskiej dowództwo tatarsko-kozackie liczyło na rozłam w szeregach przeciwnika, a taki rozwój wydarzeń dawał im łatwe zwycięstwo przy stosunkowo niskich stratach własnych. Dla Chmielnickiego, Nuradyna i Karaczy beja problemem tylko było, czy Kozacy i Tatarzy powinni czekać na rozwój wydarzeń w polskim obozie, czy też próbować wpłynąć na decyzję zbuntowanych oddziałów i uderzyć na nie. Wydarze­nia drugiego dnia bitwy wskazują, że początkowo wybrali drugą ewentualność. Jednakże poranne walki Tatarów z po­słusznymi dowództwu polskiemu chorągwiami nie przyniosły rozstrzygnięcia, czambuły tatarskie odsunęły się poza zasięg polskich dział, a Kozacy wciąż jeszcze pozostawali w ukryciu czekając na dalszy rozwój wypadków lub jakiś sygnał. W trak­cie toczonych na błoniu walk w obozie pozostawały tylko regimenty piechoty, wszystkie chorągwie jazdy polskiej zna­lazły się przed nim.

Prawdopodobnie pozostałe wierne hetmanowi chorągwie opuściły obóz (za zgodą Kalinowskiego lub na jego rozkaz), by być bliżej walk i w razie potrzeby udzielić walczącym wsparcia, ale z pewnością pewna grupa (buntownicy) zamie­rzała skorzystać z tego, że Tatarzy zajęci byli walkami z kilkoma pułkami polskiej jazdy i wówczas podjąć za­planowaną wcześniej ucieczkę. Potwierdzenie tego przypusz­czenia znajdujemy we wspominanym już liście Olbrychta

Giżyckiego: „[...] bo ci wszyscy co na wyprowadzenie wojska z obozu w pole nalegali zaraz uciekli [...]"5 Tkwi w tym pewien paradoks, otóż o ile Kalinowski liczył na to, że udział części wojska w walkach z Tatarami zmobilizuje także „nie­posłusznych", o tyle „nieposłuszni" zamierzali ten czas wyko­rzystać do ucieczki.

Uczestnicy bitwy oraz Kochowski twierdzą, że poranne starcia jazdy z Tatarami zakończyły się pomyślnie dla strony polskiej. Dowodzone przez Marka Sobieskiego i Jana Od- rzywolskiego chorągwie zmusiły Tatarów do ucieczki. Ponow­nie odważyli się oni zaatakować dopiero po kozackim uderze­niu na obóz6.

Zupełnie inną wersję wydarzeń porannych przedstawił Twardowski, za nim częściowo podchwycił ją Wieliczko, i co najważniejsze - wybitny historyk ukraiński Hruszewski. We­dług niego polskie chorągwie w pogoni za Tatarami wpadły w zasadzkę, co wywołało panikę wśród oddziałów jazdy polskiej, która w efekcie zaczęła uciekać w stronę Bohu. Hetman nie mogąc powstrzymać jazdy rozkazał piechocie cudzoziemskiej strzelać do uciekających7.

Opis ten zawiera bardzo ważną informację, a mianowicie, że tragiczne wypadki w obozie polskim były następstwem ataku tatarskiego i towarzyszącej mu paniki, zawiera jednak dwa dość poważne błędy:

1) Potyczka jazdy polskiej z Tatarami, podczas której została zwabiona w pułapkę, odbyła się pierwszego, a nie drugiego dnia bitwy, co więcej - w rzeczywistości sytuacja była niemal odwrotna. Tego dnia chorągwie polskie odniosły niewielki, ale wyraźny sukces w walkach z Tatarami;

5 Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 147, s. 225-227.

6 Manuscripta Martini Goliriski, s. 581-582; Kochowski , Historia panowania..., s . 147.

7 Twardowski , Wojna clomowa z Kozaki i Tatary..., s . 72-73.

2) Przerażeni i uciekający przed Tatarami w stronę Bohu jeźdźcy polscy nie mogli uciekać przez obóz polski, jako że walka toczyła się na błoniu pomiędzy obozem a rzeką bądź na równinie na północ od Batohu, poniżej Ładyżyna, i nie było możliwości, by kierująca się ku rzece jazda „po drodze" zahaczała o obóz polski.

Biorąc pod uwagę oba te zastrzeżenia, można z całą pewnością stwierdzić, że Twardowski miał niedokładne infor­macje, a co za tym idzie przedstawiony przez niego opis sytuacji, w której hetman rozkazał piechocie strzelać dojazdy, również może być niedokładny.

Nieco inaczej przedstawił okoliczności wydania piechocie brzemiennego w skutki rozkazu Radziwiłł. Według niego po walkach z Tatarami, „[...] kiedy naszym zabrakło odwagi i zamyślali o ucieczce, hetman rozkazał piechocie strzelać do zbiegów i kilku padło zabitych [...]" Dopiero po tych wyda­rzeniach nastąpił atak Tatarów, którzy sądzili, że to Kozacy od tyłu zaatakowali obóz polski, jak to było uprzednio za­planowane8.

Prawdopodobnie po porannych walkach nastąpiła chwila przerwy w działaniach. Nowe potężne uderzenie nastąpiło nieco później, ale z pewnością poprzedziły je wydarzenia opisane przez Twardowskiego, Radziwiłła i Rudawskiego.

Jaki był w rzeczywistości związek między wydarzeniami w obozie polskim a uderzeniem przeciwnika? Niepowodzenia w walkach z Tatarami nie mogły być ich przyczyną, bowiem w tych starciach Polacy odnosili sukcesy. Wersja przedstawio­na przez Wieliczkę również jest nieprawdziwa. Stworzona na podstawie przekazu Twardowskiego ma podnosić rangę zwy­cięstwa. W relacji Rudawskiego podobnie jak u Radziwiłła wydarzenia w obozie polskim były przyczyną ataku kozacko- -tatarskiego.

8 Radziwi ł ł ,Pamiętnik.., t .3 , s .345.

Moim zdaniem tak właśnie było rzeczywiście, taki bowiem przebieg wydarzeń znajduje oparcie w słowach Mameta twier­dzącego, że atak sił Chmielnickiego i Nuradyna nastąpił po niezrozumiałych zajściach w polskim obozie, w wyniku któ­rych część oddziałów rzuciła się do ucieczki. Częściowo wersję tę potwierdził Sawranow zeznając, że pod Batohem jazda polska uciekła.

Po zakończeniu porannych walk przebywające na obozo­wym przedpolu zbuntowane oddziały uznały, że nadszedł czas ucieczki. Zamierzały wykorzystać sukces odniesiony przez wierne hetmanowi chorągwie, w którego wyniku Tatarzy zostali odrzuceni od obozu polskiego. Dawało to możliwość „spokojnego" przedostania się do rzeki. Przebycie jej buntow­nicy traktować mogli jako „drogę do wolności". Hetman, któremu doniesiono bądź też sam się zorientował o zamiarach zbuntowanych oddziałów, podjął jedną z najtragiczniejszych decyzji: rozkazał piechocie cudzoziemskiego autoramentu ot­worzyć ogień do buntowników i w ten sposób przywołać ich do posłuszeństwa.

U podstaw tej decyzji leżały co najmniej dwie przyczyny:1) Duma hetmana, która nakazywała mu za wszelką cenę

zmusić buntowników do posłuszeństwa;2) Hetman mógł sądzić, że dopuszczenie do sytuacji,

w której część armii w obliczu wroga wypowiada mu po­słuszeństwo i odchodzi, może być odebrane jako dowód jego nieudolności i braku autorytetu. Tym samym mogły upaść jego nikłe szansę na uzyskanie buławy wielkiej.

Pozostaje jeszcze udzielić odpowiedzi na następujące pyta­nia: jak liczna była grupa buntowników? Dlaczego do jej pacyfikacji Kalinowski użył piechoty cudzoziemskiej? Czy starcie piechoty z jazdą w polskim obozie zakończyło się krwawymi walkami?

Zanim udzielę odpowiedzi na te pytania, przytoczę frag- roent książki Jana Wimmern Historia piechoty polskiej, w któ­rej opisał on stosunki pomiędzy jazdą narodowego autoramen­

tu a piechotą cudzoziemską w armii polskiej w omawianym przeze mnie okresie: „Istotny wkład wojska cudzoziemskiego autoramentu w zwycięstwo beresteckie nie przytłumił nie­chęci, jaką wobec niego odczuwały od dawna masy szlachec­kie. W jeszcze większym stopniu podzielali ją wobec cudzo­ziemców żołnierze jazdy narodowego zaciągu. Operowali oni argumentem, że żołd piechura i dragona, wynoszący w tym czasie 36 zł za kwartał służby, jest niewspółmiernie wysoki w stosunku do żołdu jazdy, otrzymującej 41 zł (husarze) i 31 zł (jazda kozacka i lekka) za kwartał, przy czym nie brano pod uwagę prawa do »stacji« i utrzymania w dobrach królew­skich, przysługującego wyłącznie oddziałom konnicy. Obok tych zawiści natury materialnej, w niechęci szlacheckich towarzyszy kryła się i pogarda dla plebejskiego wojska, cenionego i otaczanego opieką przez króla. Miała ona wkrót­ce stać się przyczyną smutnych zajść i zagłady wojska pod Batohem"9.

W obozie pod Batohem regimenty piechoty cudzoziem­skiego autoramentu stanowiły nieco ponad 45% wszystkich zgromadzonych oddziałów, co stanowiło wartość bardzo wy­soką.

Tak więc wykorzystanie przez Kalinowskiego przy próbie stłumienia buntu antagonizmu istniejącego pomiędzy jazdą polską i cudzoziemską piechotą świadczy o dużej skali tego zjawiska. Zbuntowanych mogło być zaledwie kilka chorągwi, ale gdy pozostałe sympatyzując z nimi odmówiły pacyfikacji, sprawy zaszły już tak daleko, że hetman poczuł się zagrożony; być może rzeczywiście wśród buntowników pojawił się projekt wydania Kalinowskiego Tatarom. Faktem jest, że schronił się w szeregach cudzoziemskiej piechoty, wzburzony wydał

jej tragiczny w skutkach rozkaz otwarcia ognia do polskiej jazdy.Fakt pobytu Kalinowskiego w szeregach piechoty potwier­dzili uczestnicy bitwy: Dłużewski i Gieczyński - ale ich

9 Wimmer , Historia..., s. 222.

zdaniem hetman w redutach cudzoziemców znalazł się dopie­ro po kozackim ataku. Hetmanowi nie pozostało nic innego, jak użyć piechoty. Wobec milczenia źródeł nie sposób powie­dzieć, jakich sił użył Kalinowski - roty czy może regimentu?

Fragment relacji Rudawskiego o zagrożeniu bezpieczeń­stwa hetmana (we własnym obozie!) przemawiałby za tym, że w buncie brała udział znaczna część oddziałów jazdy. Moim zdaniem była to co najmniej połowa oddziałów jazdy ze­branych w obozie.

Tylko u Temberskiego występują nazwiska, które łączyć można z buntem: (Ludwik Aleksander) Niezabitowski, (Jerzy) Bałaban, (Seweryn) Kaliński i (Mikołaj Kazimierz) Kosakow­ski. Niestety, relacja Dłużewskiego przeczy tym przypusz­czeniom: „Panowie ci byli przy JMP. Hetmanie [...] Marek Sobieski, JMP. Bałaban, Pan Niezabitowski, Pan Kosakowski Podsędek Bracławski, Pan Kaliński i inszych kilku rotmist­rzów"10. Wobec takiej rozbieżności źródeł i braku informacji na ten temat w innych opisach bitwy nie sposób wyjaśnić tego problemu.

W odniesieniu do liczby ofiar tych walk w źródłach istnieją znaczne rozbieżności. Twardowski, a za nim Wieliczko twier­dzą, że było więcej ofiar niż podczas dotychczasowych starć z nieprzyjacielem. Innego zdania są Radziwiłł i Rudwaski11. Pierwszy twierdzi, że od ognia piechoty padło niewielu zabi­tych. Rudawski nie mówi tego wprost, ale według niego piechota strzelała na postrach, co nie mogło spowodować dużej liczby ofiar wśród jazdy, być może większe straty poniosła piechota. Opisał on również manewr, jakim od­powiedziała jazda na salwy piechoty. Otóż puściła ona zapa-

10 Tembersk i , op. cit., s . 211, [Micha łowski ] , Jakuba Michałow­skiego. .. księga pamiętnicza..., s . 655.

11 Twardowski , Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., s. 71-73; Wie­l iczko , op. cit., s. 61-63; Radziw 11, Pamiętnik..., t. 3, s. 345; Rudaw­ski , Historia polska..., s. 190.

sowę konie na szeregi piechoty. Na zamkniętej przestrzeni konie mogłyby stratować piechotę, prawdopodobnie jednak tak się nie stało. Po pierwsze dlatego, że gdyby manewr ten rzeczywiście spowodował ofiary wśród piechoty, wspomnia­łyby o nim inne źródła (przede wszystkim Radziwiłł i Twar­dowski), po drugie, wydarzenia te miały miejsce najpraw­dopodobniej przed obozem, a nie na jego terenie. Uczestnicy bitwy, informatorzy nieznanego nadawcy, twierdzą, że od podjęcia walk porannych z Tatarami do momentu uderzenia kozackiego na obóz znajdowało się w nim tylko 4 tysiące piechoty. Wersję tę potwierdza niezbyt dokładny Jemiołowski i częściowo Jerlicz. W jego relacji atak tatarski nastąpił po tym, gdy „Pan Hetman kazał się ruszyć, gdzie wojsko w po­rządku nie stało i nie sporządzono"12.

Reasumując: rankiem drugiego dnia bitwy (niedziela, 2 czer­wca 1652) wierne Kalinowskiemu chorągwie jazdy na jego rozkaz wzięły udział w walkach z Tatarami, co miało do­prowadzić do zaangażowania w nich zbuntowanych oddzia­łów jazdy przebywających wciąż przed obozem. Te jednak nie podjęły walki, a sukces wiernych hetmanowi chorągwi zamie­rzały wykorzystać do przeprowadzenia ucieczki. Widząc to Kalinowski wydał rozkaz piechocie „cudzoziemskiej", by otworzyła ogień do buntowników. Moim zdaniem w tym momencie nie istniała już żadna realna możliwość przywoła­nia zbuntowanych chorągwi do posłuchu, ale nawet gdyby szansa taka istniała, to upadła wraz z kozackim uderzeniem na tabor i niemal jednoczesnym atakiem Tatarów na zebraną przed obozem jazdę, która w bezpośrednim starciu pozbawio­na była wsparcia artylerii.

Część zbuntowanych oddziałów rzuciła się do ucieczki jeszcze przed kozacko-tatarskim uderzeniem na obóz, zaraz po salwach piechoty. Ten widok jazdy polskiej uciekającej

12 Manuscripta Martini Goliński, s.582;[Jemiołowski ] ,Mikołaja Je- miołowskiego... księga pamiętnicza...,s .34; Jer l icz ,Latopisiec..., s . 137.

w stronę rzeki mógł przesądzić o podjęciu ataku przez Tata­rów, którzy jednak nie zdołali „zgarnąć" wszystkich ucieki­nierów. Do tego właśnie momentu bitwy odnoszą się słowa Mameta: „[...] zobaczył o trzeciej godzinie w dzień jak hetman i Lachy ze wszystkimi polskimi ludźmi porzuciwszy tabor rozbiegli się w różne strony [...]"

SZTURM I KLĘSKA

To, co później nastąpiło w obozie polskim, nie miało nic wspólnego ze zorganizowaną obroną. Obecność kobiet i dzie­ci łatwo ulegających panice znacznie utrudniała opanowanie sytuacji. Ponadto zarówno hetman, jak i buntownicy byli zaskoczeni, a także najprawdopodobniej przerażeni zmasowa­nym atakiem.

Zbuntowane chorągwie nie bardzo wiedziały, co robić i czy nie podporządkować się ponownie władzy hetmana. Praw­dopodobnie większość zbuntowanych oddziałów jazdy nawet w tych okolicznościach zdecydowała się na ucieczkę, z całą pewnością przy obozie pozostali ci, którym towarzyszyły rodziny.

Brak zorganizowanej obrony sprawiał wrażenie, że prze­ciwnik dysponuje przewagą w polu. Chroniąca obóz od strony błonia (rzeki) artyleria polska była bezużyteczna, bowiem raziłaby również własną jazdę. Ta jednak, nie otrzymawszy uprzednio od hetmana innego rozkazu, nadal przebywała na błoniu, fakt ten potwierdza Jemiołowski. Powrót do taboru zaś wydawać się mógł bezcelowy wobec wrażenia optycznej przewagi przeciwnika. W tej sytuacji kolejna grupa spośród pozostałych przy obozie chorągwi zdecydowała się na uciecz­kę. Wobec milczenia źródeł nie potrafię powiedzieć, ilu żołnierzy uciekło w chwili ataku kozacko-tatarskiego, a ilu próbowało podjąć obronę.

Radziwiłł twierdzi, że następstwem walk na błoniu był atak tatarski. Jedni uczestnicy bitwy mówią, że szturm generalny rozpoczął się od uderzenia Kozaków na tyły taboru, inni zaś: Dłużewski, Gieczyński, Tatar Mamet i historyk Rudawski, twierdzą, że uderzenie Tatarów i Kozaków nastąpiło jedno­cześnie1.

Sądzić należy, że Kozacy i Tatarzy, mimo że nie przygoto­wali uprzednio swego ataku, to w decydującym momencie uderzyli niemal jednocześnie. Kozacy mogli nie wiedzieć, co dzieje się przed polskim obozem, ale odgłosy bitwy (salwy piechoty w kierunku jazdy polskiej) skłoniły ich do ataku. Jest możliwe, że aż do tego momentu Polacy nie zdawali sobie sprawy z obecności nieprzyjaciela w lesie za obozem. Kozacy pozycje te zajęli jeszcze nocą2 i chyba czekali na sygnał do ataku. Kiedy usłyszeli odgłosy walki, zdecydowali się ude­rzyć.

Po drugiej stronie (od wschodu) stojące w bezpiecznej odległości (ze względu na ogień polskich dział) czambuły tatarskie na widok chorągwi pędzących w nieładzie w stronę rzeki również zdecydowały się uderzyć. Tym bardziej że zwarcie się z jazdą chroniło je przed ogniem artylerii. Teraz Tatarzy musieli użyć większych sił, bowiem tylko nieznaczna część jazdy przedostała się na drugą stronę rzeki3.

O ile pierwsi buntownicy rzucili się do ucieczki tuż po salwach piechoty cudzoziemskiej, o tyle kolejni mogli podjąć taką decyzję kilka minut później, gdy z tyłu obozu usłyszeli salwy piechoty zaatakowanej przez Kozaków. Nie sposób jednak powiedzieć, ile upłynęło czasu od momentu, w którym

1 Radz iwi ł ł , Pamiętnik..., t. 3, s. 345; ManuscriptaMartiniGoliński, s. 582; Micha łowski ,Jakuba Michałów skie go... księgapamiętnicza..., s. 656; Grabowski ,Starozytnos'ci...,s .83 ; Hruszewski , htorija Ukrai- ny-Rusy, s. 443; Rudawski , Historia polska..., s. 191.

2 Manuscripta Martini Goliriski, s. 582.3[Micha łowski ] , Jakuba Michałów skie go... księga pamiętnicza...,

s. 656-657.

hetman rozkazał otworzyć ogień do jazdy, do chwili, kiedy Tatarzy i Kozacy otoczyli wojska polskie pierścieniem.

Na pytanie, jak doszło do sytuacji, w której atak kozacki dla zgromadzonej w obozie piechoty i przebywającej na błoniu jazdy stanowił zaskoczenie? - odpowiedź kryje się w lokaliza­cji obozu. Nocą z 1 na 2 czerwca Chmielnicki w tajemnicy przesunął tabor spod Czetwertynówki w kierunku Batohu, części sił kazał obejść obóz polski i przygotować atak od strony zachodniej, gdzie obóz przylegał do lasu. Ustalenie dowództwa i liczebności tej grupy jest bardzo trudne. Zdaniem Józefowicza oddziałami dowodził pułkownik niżyński Zołotarenko, za nim wersję tę powtórzył Kubala. Zdaniem Kochowskiego na czele grupy stał Tymofiej Chmielnicki. Nie mając innych danych nie potrafię rozstrzygnąć, kto ma rację, a kto się myli4.

Podobne kłopoty przysparza próba ustalenia liczebności oddziałów. Zdaniem Kubali było to... 30 tysięcy Kozaków.

Prawdopodobnie zmasowane uderzenie piechoty kozackiej na tyły obozu skłoniło dowództwo (Kalinowskiego, lub, co bardziej prawdopodobne, Przyjemskiego) do przesunięcia zdecydowanej większości piechoty cudzoziemskiej do obrony tego właśnie odcinka, obronę czoła obozu pozostawiając jeździe. Pomimo zaskoczenia, jakie towarzyszyło atakowi, Kozakom nie udało się przez ponad trzy godziny5 złamać oporu piechoty broniącej obozu. Liczebność jej uczestnicy bitwy ocenili na 4 tysiące6, niemniej lokalizacja obozu, choć niezbyt fortunna, pozwalała na tym odcinku powstrzymywać kilkakrotnie (2-3) liczniejszego przeciwnika. Tym bardziej że były to doborowe jednostki w pełni ufające swemu dowódcy Przyjemskiemu. Ponadto broniąca tego odcinka cudzoziemska piechota niemal na pewno dysponowała armatami7. Obrona

4 Józefowicz , Kronika..., s. 152; Kubala , Krwawe swaty, s. 147; Kochowski , Historiapanowania. ..,s. 147.

5 Manuscripta Martini Goliriski, s. 582.6 Tamże.7 Kochowski ,Historia'panowania..., s. 146-147.

tego właśnie odcinka trwała najdłużej, zdaniem Twardowskie­go do rana8. Sytuacja musiała być bardzo trudna, skoro Przyj emski zdecydował się zwrócić do hetmana z prośbą o posiłki. Kalinowski jednak ze względu na zły dla Polaków rozwój sytuacji w czele obozu ich nie udzielił9.Moment przystąpienia do ataku również jest rzeczą sporną: Dłużewski i Gieczyński twierdzą, że działo się to w południe; Mamet, że o trzeciej po południu; Rudawski zaś, że na dwie godziny przed zapadnięciem zmroku10.

Nie potrafię odpowiedzieć, kto ma rację, intuicyjnie przyjmę jednak wersję Mameta - uderzenie kozackie na tyły taboru najprawdopodobniej rozpoczęło się około trzeciej po południu. W żadnym wypadku nie nastąpiło, jak twierdzą niektórzy historycy, nocą.Podczas gdy tyłów broniły regimenty piechoty cudzoziem­skiej, w czele obozu piechotę wspierały chorągwie jazdy, które zdecydowały się pozostać przy hetmanie. Kalinowski próbował jeszcze ratować sytuację, wspierali go w tym: 25- letni Marek Sobieski i wiekowy już Jan Odrzywolski11. W zaistniałej sytuacji bardzo trudno było zorganizować obronę tego odcinka. Zamieszanie na błoniu przed obozem, gdzie doszło do starcia watah tatarskich z polskimi chorągwiami, wciąż wykluczało użycie artylerii w celu oczyszczenia przedpola obozu.

8 Twardowski, Wojnadomowaz Kozaki iTatary..., s. 72.9 Kochowski, Historia panowania..., s. 147.

10[Michałowski], Jakuba Michałowskiego... ksigga pamiętnicza..., s. 656; Grabowski, Ojczystespominki..., s. 82; Hruszewski,/iton'a Ukrainy-Rusy, s. 443; Rudawski, Historia polska..., s. 191. Różnica czasowa pomiędzy centrum Polski a okolicami Batohu wynosi blisko 40 minut (prawie 10 stopni różnicy), oznacza to, że zachód słońca w początkach czerwca następuje tu 20 minut po godzinie 19"' (w Polsce tuż przed 20""). W związku z tym określenie Rudawskiego „dwie godziny do zapadnięcia nocy, odnosi się do okresu od godziny 17“ do 1700, ale wciąż nie pokrywa się to z pozostałymi relacjami.

11Kochowski, Historia panowania. ..,s. 147

Zbuntowanym chorągwiom nie wiodło się lepiej. Strzały piechoty zmusiły je do podjęcia ucieczki, w chwili kiedy nie były do niej jeszcze przygotowane i w efekcie dla ogromnej większości zakończyła się ona fiaskiem. Rzekę w tej fazie walk prawdopodobnie udało się przekroczyć zaledwie kilkuset żołnierzom, choć i ta liczba może być nieco zawyżona12. Tak znikoma liczba „szczęśliwców" jest wynikiem doraźnych warunków, w jakich odbywała się ucieczka. Nawet 2 tysiące jazdy polskiej w zwartej masie na odkrytym terenie, z chorąg­wiami husarskimi w roli zderzaka przebiłoby się bez więk­szego trudu, choć przy znacznych stratach, przez liczniejsze nawet oddziały Tatarów. Gdyby w grę wchodziło 5 tysięcy jazdy, czyli około 70% wszystkich chorągwi polskiej jazdy znajdujących się pod Batohem, a ucieczka przebiegać miała według przedstawionego przeze mnie schematu, to połączone czambuły Karaczy beja i orda Nuradyna nie byłyby w stanie powstrzymać uciekających.

Tymczasem wciąż trwa zażarta walka w obronie taboru. Toczyła się ona tylko na dwóch odcinkach: od wschodu (błonie) zaatakowali Tatarzy, od zachodu (las) uderzyli Koza­cy. Atak skrzydłowy (od północy i południa) był z góry skazany na niepowodzenie - sforsowanie jarów pod ogniem doborowej piechoty było niemożliwe.

Kochowski i Józefowicz twierdzą, że obóz dałoby się jeszcze obronić, gdyby nie pożar, który w nim wybuchł. Fakt ten potwierdził uczestnik bitwy Jasnogórski. Na podstawie dostępnych źródeł nie można odpowiedzieć na pytanie, czy ogień zaprószono przypadkowo, czy też sterty furażu zostały umyślnie podpalone13. Ważne jest, że uniemożliwił on skute­czną i planową obronę obozu.

12 [Micha łowski ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza..., s. 656.

13 Tamże, s. 659; Kochowski , Historia panowania..., s. 147; Józe­fowicz , Kronika..., s. 152.

Kilka rot piechoty przystąpiło do gaszenia ognia zagrażają­cego im bezpośrednio i opuściło stanowiska bojowe. Wyko­rzystali to natychmiast Kozacy, przełamali w tych punktach obronę i wdarli się na wały14.

Nie najlepsza sytuacja armii polskiej stała się teraz kata­strofalna. Los oddziałów cudzoziemskiej piechoty był przesą­dzony. Ogień szalejący za plecami piechurów uniemożliwiał odwrót, przed nimi stały pułki kozackie, przez które wobec chroniącego je lasu przebić się nie było można. Najpraw­dopodobniej mimo to kilka rot piechoty przystąpiło do sypa­nia redut, choć nie sposób powiedzieć, czy wykonywały czyjś rozkaz, czy też postępowały zgodnie z instynktem samoza­chowawczym spotęgowanym wieloletnim doświadczeniem. Gdyby broniąca się w redutach piechota dysponowała wodą, zapasami żywności i amunicji oraz artylerią, obrona taka mogłaby okazać się skuteczna. Niestety, było już za późno...

W bitwie Kozacy nie brali jeńców15, tym bardziej spośród piechoty, za którą nie można się było spodziewać okupu.

Równie niekorzystnie rozwijała się sytuacja w czele obozu. Walczący tam żołnierze po rozprzestrzenieniu się ognia straci­li kontakt z broniącymi tyłów oddziałami Przyjemskiego. W bliżej nie wyjaśnionych okolicznościach dowódcę tego odcinka hetmana Kalinowskiego zastąpił Marek Sobieski16. Dowodzone przez niego oddziały, podobnie jak broniąca tyłów piechota, za plecami miały ogień, a przed sobą żądnych łupu Tatarów. Do nich po pewnym czasie dołączyły nie zaangażowane dotychczas w walce pułki kozackie.

Drugi zmasowany atak piechoty kozackiej nastąpił około godziny po pierwszym, ale skierowany był na czoło obozu. W starciu z Kozakami dysponującymi dużą siłą ognia i praw­dopodobnie wsparciem artylerii, stłoczone chorągwie polskiej jazdy, częściowo spieszone, nie miały żadnych szans. Powoli

1 4 Kochowski , Historia panowania..., s. 148.15 Twardowski , Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., s . 72 .16 Kochowski , Historia panowania..., s. 147.

ogarniała je rozpacz. Szybkość, z jaką przeciwnik złamał opór Polaków, rodziła myśl o ogromnej przewadze wroga, w ich oczach dalsza obrona stawała się bezcelowa. Tam, gdzie stał obóz, płonęło teraz wielkie ognisko, pomimo wczesnej jeszcze pory widoczne wyraźnie z dość dużej odległości. Ze współ­czuciem można było myśleć o odciętej za ścianą ognia piecho­cie cudzoziemskiej, nadchodził najwyższy czas, by pomyślećo sobie. Część spośród nielicznych już oddziałów pozostałych przy obozie i dotychczas broniących się w oparciu o niego, zdecydowała się szukać ratunku w ucieczce, jednak ogromna większość z nich została schwytana przez Tatarów. Towarzysze wojskowi w rękach ordyńców czuli się „bezpiecznie", jedynie mogli się zastanawiać, jak wysokiego okupu żądać będą Tata­rzy. Tych, którzy zdecydowali się uciekać wpław przez Boh, w większości czekała śmierć. Dobijali ich Kozacy, jednych siekąc, innych topiąc. Rzeka spłynęła krwią.

Po złamaniu oporu polskiego czoła oddziałom kozacko-ta- tarskim udało się wedrzeć do obozu. Jednakże uderzenie na wciąż broniącą się piechotę było niemożliwe, bo odgradzała ją ściana ognia. Pozbawione jakichkolwiek szans nie tylko na sukces, ale i na ocalenie życia, doborowe regimenty biły się do końca, który dla nich oznaczał śmierć. Czy rzeczywiście roty broniły się do rana? Wydaje się, że tak, choć nie można odpowiedzieć jednoznacznie na to pytanie.

Aż trudno uwierzyć, że od momentu uderzenia Kozaków na tyły obozu do złamania przez nich oporu polskiego czoła minęła zaledwie godzina17. Bitwa jednak przeciągnęła się dłużej, skoro niedobitkowie podali, że piechota broniła się trzy godziny. To znaczy, że sami w tym czasie byli tam rów­nież. Po złamaniu oporu czoła bitwa zmieniła swój charakter. Rozpoczął się ciąg mniej lub bardziej krwawych pojedynkówi pościgów, być może trwających aż do zmroku.

1 7 [ M i c h a ł o w s k i ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,s. 656; Grabowski, Ojczyste spominki, s. 82-83; Rudawski, Historia polska..., s. 191.

Walki, które oddziały polskie toczyły między sobą na błoniu przed obozem, będące bezpośrednią przyczyną ataku kozacko-tatarskiego, przesądziły o losach bitwy.

Z relacji Mameta wiemy, że orda Nuradyna przybyła pod Batoh niedługo przed bitwą, choć jest prawdopodobne, że narada Chmielnickiego z Karaczy bejem odbyła się znacznie wcześniej, być może w tym samym czasie, w którym naradza­li się Polacy, tj. nocą z soboty na niedzielę. Karaczy bej w pełni docenił znaczenie wiadomości o sytuacji w polskim obozie uzyskanych od jeńców i wobec nieobecności Nuradyna podzielił się nimi z Chmielnickim. Prawdopodobnie już przedtem hetman kozacki miał jakiś plan uderzenia na obóz polski, teraz jednak mógł znacznie spokojniej czekać na Nuradyna i na rozwój wydarzeń. Biorąc jednak pod uwagę, że najprawdopodobniej dopiero godzinę po rozpoczęciu bitwy pułki kozackie zaatakowały czoło obozu, gdzie trwały walki polskiej jazdy z Tatarami, można stwierdzić, że mimo wszyst­ko rozwój wypadków zaskoczył Chmielnickiego.

Niestety, nie wiemy, które pułki atakowały od strony zachodniej, bronionej przez piechotę Przyjemskiego, a które od czoła razem z Tatarami. Nie wiemy również, jaki był udział w bitwie sił Tymofieja, które zanim do niej doszło, prawdopodobnie znajdowały się w okolicy Ładyżyna, około 3 kilometry na północ od polskiego obozu. Być może właśnie ta grupa uderzyła na oddziały polskiego czoła.

Decydujące uderzenie kozacko-tatarskie na obóz nie musia­ło jeszcze oznaczać klęski. Niestety, polska jazda zebrana na błoniu nie zamierzała przyjmować bitwy. W decydującym momencie zamiast przejść do kontruderzenia i odrzucić atak tatarski, po prostu zaczęła uciekać. Jak pokazuje przykład Druszkiewicza, Tatarzy w uciekających jeźdźcach polskich widzieli przede wszystkim łup, nie wroga18.

18Pamiętniki Stanisława Zygmunta Druszkiewicza, stolnika pamawskiego, t. 2, s. 124-132.

Jak ocenić współodpowiedzialnego za klęskę polskiej armii hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego?

Kochowski, Józefowicz i Twardowski oraz kilku uczest­ników bitwy, uważają, że poległ mężnie w obronie obozu19. Innego zdania są Radziwiłł i Rudawski. Kanclerz zapisał, że Kalinowski wraz z oddziałem piechoty (500 żołnierzy) opuś­cił pole bitwy nosząc się z zamiarem ucieczki. Gdy wydostał się poza obszar walk, od innych uciekinierów dowiedział się, że w lesie Tatarzy prowadzą jego syna, zawrócił więc chcąc go ratować, wtedy sam zginął20. Dłużewski i Gieczyński twierdzą, że w chwili ataku hetman schronił się w szeregi cudzoziemców. Rudawski podaje tylko, że hetman zginął w lesie 3 kilometry od obozu.

Być może jakiś związek z wersją Radziwiłła ma zeznanie Sawranowa. Twierdził on, że po bitwie Kozacy pułku humań- skiego bili się z piechotą cudzoziemską, która broniła się w Ładyżynie. Czy był to regiment wyprowadzony przez hetmana z obozu podczas bitwy? A może to właśnie piechota z tego regimentu została przez hetmana wyprowadzona na błonie przeciw zbuntowanym chorągwiom, później broniła czoła aż do chwili, gdy hetman podjął decyzję o opuszczeniu pola bitwy w asyście doborowej piechoty, chcąc w ten sposób ratować życie?

Niemniej frapująca jest odpowiedź na pytanie, czy w bitwie brał udział Bohdan Chmielnicki?

Mamet twierdzi, że przed decydującym uderzeniem przeby­wał w taborze niedaleko polskiego obozu21. Twardowski zapisał, że Chmielnicki nie brał udziału w bitwie stojąc w odległości 2 mil od pola walki i oczekując jej końca.

19 Manuscripta Martini Goliński, s. 582; Kochowski, Historia panowa­nia..., s. 148; Józefowicz , Kronika..., s. 153; Twardowski , Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., s. 72-73.

2 0 Radziwi ł ł , Pamiętnik..., t. 3, s. 346.21H ruszewski ,Istorija UKrainy-Rusy,s.443.

Podobnie uważał Kochowski22. Jeśli nawet tak było i Chmiel­nicki próbował się w ten sposób zabezpieczyć, to i tak nie ulega wątpliwości, że sprawował dowództwo. Prawdopodob­nie to on podjął decyzję o uderzeniu pułków kozackich na czoło polskiego obozu. Rozwój wydarzeń prawdopodobnie zaskoczył go nie mniej niż Kalinowskiego, zmusił również do zmiany planów.

Jaki plan miał Chmielnicki przed bitwą?Radziwiłł twierdzi, że jako pierwsi zaatakować mieli obóz

Tatarzy - od czoła, dopiero później na jego tyły powinny uderzyć pułki kozackie23. Plan zakładał wykorzystanie przez Kozaków elementu zaskoczenia, jak również zaangażowania części sił polskich w obronę czoła przed Tatarami, by dzięki uzyskanej przewadze wedrzeć się do obozu od tyłu. Prob­lematyczna pozostawała kwestia uderzenia Tatarów na polskie czoło, ponieważ broniła go artyleria. Być może zamierzano wciągnąć polską jazdę do walk poza obozem. Po użyciu większych sił Tatarzy zmusiliby ją do odwrotu, podczas którego pędzący za nią ordyńcy nie zagrożeni przez polską artylerię i ogień muszkietów uderzyliby na obóz. Mimo to, że Polacy ułatwili zadanie ordyńcom, plan Chmielnickiego (o ile taki był) zawiódł; nie udało się złamać oporu broniącej tyłów piechoty i wedrzeć do obozu od strony lasu. Zwycięstwo przyniósł Chmielnickiemu rozwój wypadków w czele pol­skiego obozu, gdzie jazda polska w większości uchyliła się od bitwy, już w pierwszych chwilach rzucając się do ucieczki.

22 Twardowski , Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., s . 73 ; Ko­chowski , Historiapanowan ia..., s. 148.

23 Radz iwi ł ł , Pamiętnik..., t. 3, s. 345.

RZEŹ JEŃCOW

Krajobraz po bitwie wyglądał potwornie: obóz polski i jego okolice zalegały stosy trupów. Nie pogrzebane nagie ciała pozbawione przez Tatarów odzieży stały się pokarmem dla dzikiego zwierza. Ale tych, którzy przeżyli bitwę, czekał los jeszcze okrutniejszy. Wydarzenia po bitwie uczyniły ją wyjąt­kową nawet w tej nadzwyczaj okrutnej wojnie. Począwszy od 3 czerwca nastąpiły wydarzenia (początkowo na polach bato- howskich), które wstrząsnęły Rzecząpospolitą i ponownie „zatruły krew pobratymczą". Większość jeńców polskich zo­stała w okrutny sposób wymordowana. Sprawa ta, już wów­czas osnuta mgłą tajemnicy, do dziś nie jest wyjaśniona. Trudno jednoznacznie ustalić motywy i sprawców: Kozacy czy Tatarzy?

W nowożytnych dziejach Polski podobna sytuacja zaist­niała w końcu sierpnia 1531 r., niedługo przed bitwą pod Obertynem. Wtedy to na rozkaz hetmana Jana Tarnowskiego Polacy wycięli kilkuset jeńców mołdawskich wziętych pod Gwoźdźcem. Trzy lata później po zdobyciu Staroduba Polacy po raz drugi na rozkaz Tarnowskiego dokonali rzezi, tym razem 1400 jeńców moskiewskich broniących miasta ponad cztery tygodnie.

Ale sytuacja pod Batohem różniła się od opisanych wyżej. Jeńcy polscy w rękach tatarskich, w sytuacji gdy spokojnie mogli być „odtransportowani" na Krym, dotychczas nigdy nie byli mordowani. Kozacy nie brali jeńców, stąd po bitwie

znajdowali się oni wyłącznie w rękach tatarskich. W niewoli u ordyńców czuli się „bezpiecznie", stanowili dla nich „żywy pieniądz". Gdyby ordyńcy mieli zabijać jeńców, byłaby to praktyka zupełnie nie znana i sprzeczna z ich dotychczaso­wym zachowaniem, więcej - sprzeczna z ich interesami.

Tatarzy mordując jeńców pozbawiali się korzyści material­nych będących podstawowym motorem ich działań. Jeńcy szlacheccy w ich ręku stanowili żywą gwarancję dochodu w postaci okupu. Właśnie dlatego mimo wyraźnego rozkazu Nuradyna sołtana, aby wydawać jeńców na rzeź, Tatarzy przebierali ich w łachmany ratując tym samym życie (między innymi: Krzysztofa Koryckiego, Stanisława Z. Druszkiewicza i Krzysztofa Grodzickiego)1. I choć znacznie więcej było w tym wyrachowania niż miłosierdzia, wielu Polaków stało się wówczas pobratymcami ordyńców.

Rzeź jeńców przebiegać mogła w dwojaki sposób: Kozacy wykupili jeńców, po czym ich wymordowali lub też zapłacili Tatarom za jeńców i wymordowali ich Tatarzy.

Świadek tej okrutnej rozprawy z Polakami, Krzysztof Kory­cki, tak o niej mówił porucznikowi Wilczkowskiemu miesiąc później: „Chmielnicki dał zaraz Nuradyn sołtanowi 50 000 Talerów, Kamieniec mu obiecał był poddać, żeby niewolnika wszystkiego ścinać pozwolił. Po rozgromieniu wojska, w Po­niedziałek [3 czerwca] i we Wtorek [4 czerwca] wszystkich niewolników ścinano. We Środę dopiero wyszedł emir, że kto te dwa dni przeżył, niech żyje. Ale już tylko chłopcy mali a białegłowy zostały się; a insi wszyscy poginęli, bo Chmiel­nicki przy każdej przeprawie stawał z Sołtanem; a więźniów odbierali, a zaraz kazali ścinać"2.

1 Pamiętniki Stanisława Zygmunta Druszkiewicza,stolnikaparnawskiego, t. 2, s. 124-132; Józefów \cz, Kronika..., s. 155-156; [Micha łowski ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza..., s. 661; Kochowski , Historia panowania..., s. 150.

2 [Micha łowski ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza..., s. 661.

Inny świadek rzezi, Stanisław Z. Dmszkiewicz, tak ją po latach wspominał: „[...] Ten [Karaczy bej] namówiwszy się z Chmielnickiem, przywiódł do tego sułtana, że wszystkich kazał pościnać więźniów i co było dobrych kawalerów, naten­czas wyginęli wszyscy [...]"3 Informacja podana przez niegoo tym, że w sprawie rzezi Chmielnicki najpierw porozumiał się z Karaczy bejem (płacąc mu zapewne), a dopiero później mając jego poparcie zwrócił się do Nuradyna, zasługuje na zaufanie, Druszkiewicz bowiem władał biegle językiem tatar­skim, a informacje na ten temat z pewnością uzyskał od samych Tatarów.

Niemniej dramatyczny obraz wydarzeń pozostawił Waw­rzyniec Rudawski: „[...] Przyjemski, Kalinowski syn Het­mana, Marek hrabia Sobieski Starosta Krasnostawski do Chmielnickiego przyprowadzeni polegli pod krwawym nożem oprawcy. Przyjemski gdy usilnie zaklinał Chmielnickiego zaprzestać rozlewu krwi chrześcijańskiej, powolnemi razami został zakłuty [...]"4

Najobszerniejszy i najbardziej dramatyczny obraz tych ząjść dał Kochowski: „[...] Lecz tego okrucieństwa stary Chmielnicki był autorem, który trzy mile odeszłego od siebie Tymoszka z kozakami dogoniwszy, nauczał, jak miał zwycię­żywszy Polaków, sobie z nimi postępować. Nie chciał długo Nuradyn pozwolić na toż okrucieństwo, nie tak z kompassyi nad Polakami, jako żałując okupu, który mu zginie przez wycięcie więźniów, ale Kozacy obowiązali się za każdą głowę podług szacunku zapłacić, byle tylko kazał Nuradyn powyci­nać Polaków. Zgodziwszy się na cenę od każdego Polaka, wyprowadzono na majdan, a jak bydlęta, lub baranów rzeźnik, ścinano więźniów, sama orda żałowała, mówiąc: że nam zdobycz ginie. Kapłam i Chamambet, murzowie, kazali się

3Pamiętniki Stanisława Zygmunta Druszkiewicza, stolnika parnawskiego, s. 124-132.

4 Rudawski Historia polska..., s. 191.

wstrzymać Tatarom, ścinającym Polaków, Nuradynowi per­swadowali, żeby tej ohydy i okrucieństwa tatarskiemu i swe­mu imieniowi nie czynił. Wstrzymał się trochę, aż Kozacy i tych murzów przekupili, wysadzili hordę nohajską, tłum hultajski na wycięcie więźniów polskich; jednych ścinali, drugich na śmierć kłuli, a gdy więźniowie konając wołali Jezus! przestraszyli Tatarów, a zatem po gardłach siekali, żeby imienia Jezus zbawiennego nie wspominali; 5000 znacz­niejszych, jako i czeladzi, wycięto natenczas [...]"5

Użycie Tatarów nogajskich jako egzekutorów rzezi po­twierdza ksiądz Józefowicz, podając przy tym identyczną liczbę pomordowanych6. Radziwiłł określił liczbę wymordo­wanych jeńców na ponad 2 tysiące.

Moim zdaniem rzeczywista wielkość lokuje się gdzieś pośrodku. Straty polskie w bitwie wyniosły łącznie prawie 10 tysięcy, przy czym blisko 5 tysięcy w piechocie polskiej i cudzoziemskiej. Z pozostałych 5 tysięcy jazdy pewna część poległa w trakcie walki - według mnie do 1500 żołnierzy, po bitwie w łykach tatarskich znalazło się około 3500, z których części udało się przeżyć. Z obliczeń wynika więc, że podczas rzezi nohajcy wymordowali prawie 3 tysiące żołnierzy służą­cych w jednostkach jazdy narodowego zaciągu.

Przebieg wydarzeń przedstawiony w źródłach polskich po­twierdził Tatar Mamet: „W boju Tatarzy wzięli Polaków do niewoli i wtedy Chmielnicki i Kozacy umówili się z nur- redinem, żeby on polecił Tatarom zabić Polaków, a za to odstąpią chanowi krainę nad rzeką Bołwoju z miastami nad rzeką Wingorod. Nuradyn słowa dotrzymał a hetman [Chmiel­nicki] z Kozakami słowa nie dotrzymał i mówili Tatarzy, że nie mają interesu chodzić Chmielnickiemu z pomocą przeciw Polakom, dlatego, że Kozacy nie dali chanowi miast na jeńcach oszukali a okup byłby duży"7.

5 Kochowski , Historia panowania..., s. 149-150.6 Józefowie z, Kronika..., s. 154-156. 7 Hruszewski ,Istorija Ukrainy-Rusy,s.443.

Z relacji tych jawi się dość przejrzysty obraz wydarzeń: Chmielnicki, korzystając z poparcia Karaczy beja, namówił młodego Nuradyna sołtana, by odsprzedał mu jeńców, po czym przekazał ich Tatarom nogajskim (najbardziej prymityw­ny szczep), by wymordowali Polaków, być może płacąc im za tę „usługę". Rzeź rozpoczęła się w poniedziałek 3 czerwca, kiedy tabor kozacki stał jeszcze pod Batohem, i trwała do środy. Przez te dwa dni, kiedy armia kozacko-tatarska znaj­dowała się już w drodze pod Kamieniec, podczas postojów Nogajcy z Kozakami poszukiwali w namiotach tatarskich jeńców ukrywanych przez chcących otrzymać łup Tatarów. Znalezionych prawdopodobnie zabijali na miejscu. Rzezi uni­knęły (przynajmniej częściowo) kobiety i dzieci, które później najprawdopodobniej sprzedano.

Na uwagę zasługuje motyw Kamieńca Podolskiego jako karty przetargowej za rzeź jeńców. Poza relacją Koryckiego informacja o tym znajduje się w „Nowinach ze Lwowa" (14 czerwca 1652) i u Jerlicza. Chmielnicki wraz z Tatarami po bitwie rzeczywiście przez dwa tygodnie oblegał Kamie­niec. Ale bynajmniej nie należy z tego wnosić, że zamierzał go zdobyć i oddać Tatarom. Przedtem oblegał go kilkakrotnie, zawsze bezkutecznie, tym razem miało być tak samo. Chmiel­nicki wiedział o tym i właśnie dlatego obiecał oddać twierdzę Tatarom. Obietnica nic go nie kosztowała, a najprawdopodob­niej wpłynęła na decyzję Nuradyna, który być może chciał w ten sposób zaskarbić sobie łaskę chana. Niestety nie po­trafię powiedzieć nic konkretnego na temat obietnic Chmiel­nickiego przytaczanych przez Mameta.

Niełatwo jest również ustalić przyczyny tragicznej rzezi. Zdaniem większości historyków miał to być odwet za Beres- teczko, ale jest to hipoteza błędna. Kozacy wzięli odwet za Beresteczko podczas bitwy 2 czerwca - nie biorąc jeńców, ale likwidując siłę żywą przeciwnika. Rzeź jeńców dokonana przez trzy następne dni miała zupełnie inny charakter, prze­prowadzona była „spokojnie i systematycznie". Między bajki

należy też włożyć wersję podaną przez „Theatmm Euro- peum", że Chmielnicki kazał schwytaną szlachtę chłostać na śmierć i powtarzać: „żebyście nie sprzeciwiali się królowi, nie zrywali sejmów, nie przeszkadzali w zatwierdzeniu ugody".

W sposób bardzo niejasny przedstawił przyczyny rzezi Radziwiłł: „[...] bo kiedy Tatarzy uprowadzili jasyr z 2000 naszych, a inni barbarzyńcy chcieli dołączyć swoich jeńców, szła za nimi wielka liczba. Chmielnicki donosi sułtanowi [Nuradynowi], że nasi znowu gromadzą się pod Kamieńcem i jeśli rozproszy się wojsko, zagraża największe niebezpie­czeństwo, stąd posyła do Tatarów, aby powrócili. Kiedy ci odmówili, rozkazał zabić wszystkichjeńców; co też nastąpiło. Inni opowiadają, że Chmielnicki, chciwy krwi polskiej, za­płacił sułtanowi za ścięcie dobrych obywateli. Tak wylana niewinna krew wielu tysięcy woła o pomstę do Boga"8. Pierwsza z podawanych przyczyn wydaje się wątpliwa już choćby z tego powodu, że Chmielnicki nie mógł rozkazać Tatarom, by wymordowali „swoich" jeńców, drugą potwier­dzają także inne źródła.

Chmielnicki mordując jeńców „realizował" trzy cele:1) Wymierzał Polakom „sprawiedliwość" - w liście do

Chyłkowa jako jedną z ważniejszych przyczyn wznowienia wojny podał dokonaną przez Polaków rzeź Lipowego i Romn. Rzeź po bitwie traktował jako wykonanie „wyroku" kary śmierci na Lachach - „winowajcach";

2)Postępując w ten sposób odzyskiwał prestiż i autorytet w armii, która po obradach komisji korsuńskiej miała powody, by sądzić, że „zdradził" sprawę powstania;

3)Rzeź jeńców powinna powstrzymać Tatarów, którzy posia­dając już łupy(jeńców) z pewnością zdecydowaliby się(a przyna­jmniej znaczna ich część) powrócić na Krym.Bez nich trudno by-ło nawet myśleć o przeprowadzeniu wyprawy mołdawskiej, armia kozacka bowiem poniosła pod Batohem poważne straty.

8 Radziwiłł, Pamiętnik..., t. 3, s. 346.

Na szczęście Tatarzy ocalili część jeńców (co prawda niewielu) przed śmiercią. Kilku z nich: Krzysztof Grodzicki, Sokołowski, Seweryn Kaliński, Stanisław Z. Druszkiewicz, zostało przed 20 czerwca wykupionych przez załogę Kamień­ca. Znalazł się tam również Krzysztof Korycki wypuszczony na wolność przez pobratymca - Serefa Ghazi Agę beja białogrodzkiego9.

Jednym z ocalonych jeńców miał być Stefan Czarniecki „przez jednego Tatara przed tyraństwem Chmielnickiego ukrytemu, a potem na wolą wypuszczonemu, natenczas tylko roty usarskiej królewskiej porucznikowi"10. Adam Kersten na podstawie tego fragmentu wysunął tezę o udziale Czarniec­kiego w bitwie pod Batohem. Na jej poparcie wysunął na­stępujące argumenty:

1) Obecność Czarnieckiego we Lwowie 14 czerwca 1652 r. W dniu tym „podniósł Chorągwie JKMci", co oznaczało, że jego hetmańska była rozbita pod Batohem. Skoro tak, to Czarniecki jako jej porucznik też tam był;

2) Obecność regimentu dragonii Marcina Czarnieckiego. Skoro Marcin zdążył i wziął udział w bitwie, dlaczego Stefan miałby nie zdążyć?;

3) Dziękczynna tablica wbudowana w ścianę kościoła w Czamcy mogła być świadectwem ocalenia;

4) Hasło zemsty za Batoh towarzyszące jego późniejszym wyprawom na Ukrainę wzięło się z tego, że oglądał rzeź jeńców i pragnął zemsty11.

9Krzysztof Korycki w rozmowie z Wilczkowskim powiedział, że został wypuszczony po bitwie przez swego pobratymca, Sefera, beja białogrodz­kiego (Micha łowski , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza..., s. 661). Mariusz Jaskólski w liście do P. Potockiego z 20 czerwca 1652 r. pisanym w Kamieńcu donosił o obecności tam Koryckiego wraz z innymi jeńcami - K. Grodzickim, S. Kalińskim, p. Sokołowskim (Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146, s. 268).

10 [ Jemiołowski ] , Pamiętnik Mikołaja Jemiolowskiego..., s . 37 .11 Kers ten , Stefan Czarniecki, s. 174-175.

Jednak Kersten mylił się sądząc, że 1 i 2 czerwca podczas bitwy Stefan Czarniecki znajdował się w obozie:

1) Przebywający we Lwowie 14 czerwca niedobitkowie spod Batohu nie mają na temat bitwy konkretnych informacji, nie wiedzą, kto poległ, a kto dostał się do niewoli, nie znają losu jeńców - słowem, są to ci, którzy jako pierwsi rzucili się do ucieczki. Czyżby Stefan Czarniecki, późniejszy bohater narodowy również był buntownikiem? Nie, bo jego nie było pod Batohem;

2) Pomimo że oddziały koncentrowały się od końca kwiet­nia, dwa dni przed bitwą znaczna część kadry oficerskiej przebywała poza obozem (między innymi w Winnicy, gdzie był też Marek Sobieski). Z listu Sobieskiego12 wynika, że wezwanie do obozu i wieści o przybyciu Tatarów z 30 maja wszystkich zaskoczyły. Czarniecki prawdopodobnie również przebywał poza obozem (ale nie w Winnicy), być może załatwiał jakieś sprawy, pierwsze wiadomości o Tatarach mógł odebrać razem z wieściami o klęsce. Ponadto przebywa­jący w obozie Marcin Czarniecki egzekutorem swego tes­tamentu spisanego... 31 maja 1652 (!) uczynił swego brata Stefana13. Nie był on jedynym bratem Marcina, ale w odróż­nieniu od pozostałych członków rodziny znajdujących się wraz z Marcinem w obozie (zdaniem Kacpra Niesieckiego pod Batohem zginęło 9 Czarnieckich)14, Stefan był poza nim;

3) Wbudowanie tablicy w ścianę kościoła mogło być formą podzięki za to, że... nie zdążył na czas do obozu, bowiem jego udział w bitwie zapewne kosztowałby go życie;

4) Biorąc pod uwagę, że w bitwie tej stracił niemal całą rodzinę, nie może dziwić, że jego następne wyprawy na Ukrainę stały się bardziej krwawe. Nie oznacza to oczywiście, że brał udział w bitwie. Ponadto należy przypomnieć, że po

12 Malewska , Listy staropolskie..., s. 345-346.13 Kers ten , Stefan Czarniecki, s. 175.14 Nies ieck i , Herbarzpolski, t. 3, s. 197.

Batohu wszelkie działania na tym terenie, prowadzone nie tylko przez Czarnieckiego, stały się okrutniejsze.

Co najważniejsze podstawowy argument Kerstena - frag­ment Pamiętnika Jemiołowskiego - zawiera mylną informa­cję. Otóż królewska chorągiew husarska rzeczywiście wal­czyła pod Batohem i poniosła ogromne straty, ale Czarniecki nie był wtedy - jak podaje Jemiołowski - jej porucznikiem, został nim dopiero 14 czerwca15, a więc niecałe dwa tygodnie po bitwie. Jemiołowski skojarzył rzeczywiste uczestnictwo królewskiej husarii z późniejszym nieco dowodzeniem jej przez porucznika Stefana Czarnieckiego, przyjmując a priori, że stan późniejszy był tożsamy z okresem, w którym od­bywała się bitwa. Rację ma prawdopodobnie Ludwik Jenike, historyk z końca XIX w., twierdząc, że pod Batohem walczył i poległ bratanek Stefana - Stefan Stanisław, syn Marcina, którego Jemiołowski mylnie skojarzył ze Stefanem wprowa­dzając przy tym poprawkę, jakoby przeżył16.

Na koniec chciałbym posłużyć się listem (przytaczanym także przez Kerstena, ale w odmiennym kontekście) Stefana Czarnieckiego do Jerzego Lubomirskiego pisanego 20 czerw­ca 1652 r.17 Utrzymany w spokojnym tonie nie zawiera ani słowa (insynuacji też nie!) o klęsce. W czasie gdy całą niemal Rzeczpospolitą porażoną wieścią o pogromie armii ogarnia panika, Warszawa przygotowuje się do oblężenia, dokoła miasta sypią wały, gdy wojsko przebywające na Ukrainie razem z niedobitkami spod Batohu „wycofuje się" w stronę Polski centralnej, Czarniecki proponuje przygotowania do ofensywy. Obce są mu objawy strachu czy paniki, nie pała żądzą zemsty, nie zna morale oddziałów, nie „czuje" wojska

15 [Micha łowski ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza..., s. 660-661. W czasie bitwy porucznikiem tejże chorągwi był Kłobukowski, który zginął w tej bitwie (tamże, s. 659-660).

16 L. Jen ike , Stefan Czarniecki, Warszawa 1890, s. 26-27.17 [Micha łowski ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,

s. 660-661.

- bo nie widział rzezi po bitwie batohowskiej, bo nie brał udziału w bitwie.

Batoh był bez wątpienia największą klęską siedemnasto­wiecznej Rzeczypospolitej, znaczeniem odpowiadającą Piław- com. O ile zwycięstwo piławieckie otworzyło przed Chmiel­nickim nowe perspektywy i możliwości, o tyle spod Batohu droga wiodła prosto do Perejasławia i unii z Moskwą. Straty polskie były ogromne. W bitwie tej zginęło więcej „szlachec­kiej braci" niż w dotychczasowych działaniach. Uczestnicy twierdzą, że nie uszło więcej niż 150018. Zdaniem Wimmern od pogromu uratowało się łącznie około 2 tysięcy19, ale ustalenie, jakie straty poniosła armia koronna bezpośrednio w bitwie, jakie zaś podczas rzezi jeńców, jest sprawą bardzo trudną.

Pod Batohem zostało zniesionych: 8 chorągwi husarii, 20 chorągwi pancernych (kozackich), 4 chorągwie arkebuze- rii, 2 regimenty dragonii, 2 regimenty piechoty cudzoziem­skiego autoramentu20.

W trzecim kwartale 1652 r. po częściowym odtworzeniu zrujnowanych jednostek stan poszczególnych formacji (łącz­nie z jednostkami w bitwie udziału nie biorącymi) w stosunku do drugiego kwartału wynosił: husaria - 53%, pancerni- 87%, arkebuzeria - 65%, rajtaria - 95%, piechota cudzoziem­skiego autoramentu - 52%, piechota polska - 91%, dragonia- 61%21.

Jak zauważył Wimmer, najważniejsze były straty jakoś­ciowe, w zasadzie nie do odrobienia. Naruszony został rdzeń armii. W czwartym kwartale 1652 r. armia koronna liczyła już około 34 tysięcy żołnierzy, niemniej jakościowo była znacznie

18 Manuscripta Martini Goliński, s. 582.19 Wimmer , Historia..., s. 223.20 Wimmer , Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii

koronnej w 1. 1648-1655, patrz wykaz jednostek wojska koronnego i ich stanu liczebnego w okresie od 1.06.1647 do 31.03.1655 r.

21 Tamże, s. 486-487.

gorsza od zniesionej pod Batohem. Nowe zaciągi przeprowa­dzono w Wielkopolsce i na Mołdawii, ale ich morale i stopień opanowania sztuki walki były znacznie niższe niż oddziałów zniesionych kilka miesięcy wcześniej. Być może istnieje jakiś związek pomiędzy postawą armii koronnej w 1655 r. i klęską pod Batohem. Z pewnością jednak jest wyraźna zależność pomiędzy tą klęską i niepowodzeniami armii polskiej pod Żwańcem, czyli rok później.

Klęska pod Batohem wywołała ogromne zmiany w Rzeczy­pospolitej:

1) W sferze organizacyjno-taktycznej. Po Batohu na sejmie lipcowym zniesiono ostatecznie podział na wojska komputo- we i suplementowe, jako że komput stanowiący dotychczas trzon armii przestał w zasadzie istnieć. Przyjęto zasadę każdo­razowego ustalania komputu w zależności od potrzeby;

2) Wewnątrz kadry dowódczej. Ponieważ znaczna jej część poległa w bitwie lub została później wymordowana, do ob­sadzenia były urzędy: hetmana polnego koronnego po Mar­cinie Kalinowskim, generała artylerii koronnej po Zygmun­cie Przyjemskim, pisarza polnego koronnego po Zygmuncie Przyjemskim, oboźnego koronnego po Samuelu Kalinow­skim, hetmana wielkiego koronnego po zmarłym w listopa­dzie 1651 r. Mikołaju Potockim;

Jak widać, król miał wiele atutów, by zjednać magnaterię, a jednak trzy lata później został przez nią, jak i przez armię zdradzony. Znacznie większe zmiany nastąpiły wśród średniej kadry dowódczej narodowego i cudzoziemskiego autoramen­tu. W autoramencie cudzoziemskim w 1652 r. staż oficerski (oberszterski) rozpoczęło siedem osób i jest to najwyższa wartość pomiędzy 1648 i 1696 r. W autoramencie narodowym przyjęto dziewięciu nowych oficerów i jest to najwyższa wartość pomiędzy 1648 i 1690 r.22;

22 M. W a g n e r,Kadra oficerska armii koronnej w drugiej połowie XVII w., praca doktorska, s. 329, 375-376.

3) Po Batohu sporadyczne dotąd wypadki rzezi na Ukrainie (Trylisy w sierpniu 1651, Lipowy i Rabuchy w marcu 1652) nabrały masowego niemal charakteru. Wojsko przyjęło do wiadomości, że chodzi o wyeliminowanie żywej siły przeciw­nika i jego ewentualnego zaplecza. Jednocześnie wzrósł re­spekt armii polskiej przed regularnymi oddziałami kozackimi, czego przykładem są działania na Ukrainie rok później z ich niezbyt chwalebnym epilogiem pod Żwańcem;

4) Po bitwie w armii polskiej w sposób delikatny zaczyna się zmniejszać dysproporcja pomiędzy jazdą i piechotą;

5) W sferze polityki międzynarodowej. Po Batohu Moskwa zaczęła poważniej myśleć o wciąż ponawianych ofertach Chmielnickiego. Wynikiem tego było ponowne nawiązanie rozmów pod koniec 1652 r., których finał nastąpił w styczniu 1654 r. w Perejasławiu.

Bitwa pod Batohem zakończyła się pogromem armii koron­nej. W trakcie walk i późniejszej rzezi jeńców strona polska nieodwracalnie straciła około 10 tysięcy wyborowego żoł­nierza, co stanowiło 83% wszystkich biorących udział w wal­kach. Zginęła lub została wymordowana duża część kadry oficerskiej wyższego i średniego szczebla.

Cel strategiczny hetmana - niedopuszczenie armii kozac- ko-tatarskiej do Mołdawii - nie został osiągnięty, a Rzeczpo­spolita znalazła się w stanie wojny, pozbawiona połowy swych sił. Czy musiało do tego dojść? Kto ponosi odpowie­dzialność za klęskę?

Jak w żadnej innej kampanii, w tej dowództwo polskie- mam tu na myśli hetmana Marcina Kalinowskiego - od początku popełniało niemal same błędy. Przypomnę najpoważ­niejsze z nich:

- umiejscowienie obozu na szlaku mohylowskim (Czeh- ryń-Mohylów-Jassy) bez wcześniejszej koncentracji oddzia­łów doprowadziło do tego, że starcie wywołane założeniem obozu na szlaku nastąpiło w chwili, gdy znalazła się w nim zaledwie połowa armii koronnej;

- brak efektywnego rozpoznania po uzyskaniu kontaktu z przeciwnikiem 31 maja. Tego dnia Kałinowski otrzymał list od Chmielnickiego, a podjazdy polskie zatrzymali Kozacy na przeprawach. Uniemożliwiło to narzucenie przeciwnikowi walki w najtrudniejszej dla niego chwili - podczas przeprawy;

- niepodjęcie decyzji o zmniejszeniu obozu, co czyniłoby go znacznie łatwiejszym do obrony. Zmniejszenia można było dokonać nocą po pierwszym dniu bitwy, kiedy część od­działów przystąpiła do sypania nowych umocnień ziemnych. Jeśli nie można tego było dokonać z powodu niesubordynacji części oddziałów, to należało pozwolić im opuścić obóz (czyli w zasadzie przyjąć plan Przyjemskiego) i wtedy przygotować go do obrony. Oddanie przeciwnikowi inicjatywy, będące bezpośrednim następstwem braku rozpoznania, sprawiło, że ze zwierzyny stał się on myśliwym;

- Kałinowski samowolnie, wbrew rozkazom królewskim, zaangażował się w politykę mołdawską, co stało się bezpo­średnią przyczyną wznowienia wojny na Ukrainie. 1 czerwca 1652 r. zarówno armia koronna, jak i Rzeczpospolita przygo­towane do niej nie były. Nawet jeśli wybuch wojny był nieuchronny, to zupełnie inaczej wyglądałby jej przebieg, gdyby skoncentrowane oddziały koronne tworzyły 20-tysięcz- ną armię.

Można byłobyjeszcze zastanawiać się, dlaczego w czerwcu 1652 r. po Batohu Chmielnicki nie uderzył na Rzeczpospolitą, w której powszechnie obawiano się tego. Obawy podzielał nawet kanclerz wielki litewski Albrycht S. Radziwiłł23. Moim zdaniem Chmielnicki z kilku powodów zdecydował się nie przyjmować tego kierunku ataku. Naciskany przez Tatarów, których pozbawił łupów, musiał przeprowadzić wyprawę na Mołdawię. Podział sił w celu jednoczesnego zaatakowania Rzeczypospolitej i Mołdawii nie wchodził jednak w grę, bo mogłoby to przynieść klęskę jego wojskom. Ponadto być

23 Radziwiłł,Pamiętnik..., t. 3,s. 346.

może Tatarzy, którym najbardziej odpowiadała równowaga w stosunkach Warszawa-Czehryń, po Batohu wykazali cał­kowity brak zainteresowania dla ewentualnego uderzenia na Rzeczpospolitą. Nie uderzając w głąb Rzeczypospolitej het­man mógł mieć nadzieję na odciągnięcie starcia w czasie. Armię Rzeczypospolitej pobił już kilkakrotnie, a mimo to nie mógł jej pokonać. Zdawał więc już sobie sprawę z tego, że aby uniezależnić się od Rzeczypospolitej, musi wciągnąć do konfliktu nowych sojuszników - najlepiej Moskwę. Car jed­nak wiosną tego roku wykazał brak zainteresowania rozwojem sytuacji na Ukrainie.

Tymczasem Rzeczpospolita pogrążyła się w panice, jakiej nie zaznała od początku tej wojny. Powszechne były obawy, że lada dzień Chmielnicki stanie u wrót Warszawy.

EPILOG

Blisko trzy miesiące po opisanej bitwie w Jassach odbyło się huczne wesele Tymofieja Chmielnickiego z Domną Ro- zandą. Panu młodemu nie dane było jednak zbyt długo cieszyć się wdziękami uroczej żony. Rok później we wrześniu 1653 r., broniąc obleganej przez Polaków i Siedmiogrodzian Suczawy, „[...] Tymoszko wczasując się w kotarze swej od puszkarza tak wymierzony, z działa postrzelony w nogę nad kolanem: którego niż do zamku doniesiono, wiadomość pewna jest, że miał zdechnąć".

Piękną hospodarównę czekał niemal równie okrutny los. Najpierw małżonek „[...] bił swą żonę, nowo poślubioną córkę księcia mołdawskiego, wyrzucając jej postępek z wielkim wezyrem, gdy w zakładzie była w seraju i za łaską wezyra chciała wydostać się na wolność". Później będąc brzemienną, za namową matki zdecydowała się poślubić Mikołaja Fedoro­wicza, który po śmierci Tymofieja dowodził broniącymi się w Suczawie Kozakami jako wybrany przez nich hetman nakaźny. Niestety, nie powstrzymało to Kozaków przed pod­daniem miasta. Rozanda wraz z kozackimi pułkami opuściła Suczawę i udała się do Czehrynia. Na Ukrainie przebywała do śmierci Bohdana Chmielnickiego w 1657 r., po czym po­stanowiła wrócić w rodzinne strony. Zaledwie trzy lata póź­niej zostaia zamordowana przez rzezimieszków liczących na pozostałości ze skarbu jej ojca.

Tragiczny los czekał również hospodara mołdawskiego Bazylego Lupula. Małżeństwo Tymofieja z Rozandą dla państw ościennych oznaczało sojusz kozacko-mołdawski. Wznowiona pod Batohem wojna polsko-kozacka stawiała go w pozycji wroga Rzeczypospolitej niemal na równi z Chmiel­nickim, choć z oficjalnym uznaniem za wroga i zawarciem przymierza z Siedmiogrodem i Wołoszczyzną zwlekano do marcowego sejmu z 1653 r. ze względu na niejasne stanowis­ko księcia Janusza Radziwiłła hetmana polnego litewskiego wobec całej sprawy. Stała obecność kilkutysięcznej armii kozackiej w Mołdawii miała zagwarantować wierność hos­podara wobec nowych sprzymierzeńców. Sojusz kozacko- -mołdawski stanowił również jawne wyzwanie dla hospodara wołoskiego Mateusza Basaraby i księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego, tym bardziej że Chmielnickiemu udało się uzyskać od nowego wezyra zgodę na objęcie we władanie Mołdawii i Wołoszczyzny. Sojusz polsko-siedmiogrodzko- -wołoski przeciwko Ukrainie i Mołdawii był więc niejako naturalną koleją rzeczy. Niemal natychmiast też podjęto „działania zaradcze". Z jednej strony uknuto spisek, który miał obalić rządy Lupula, a tym samym rozerwać sojusz kozacko-mołdawski, z drugiej zaś podjęto przygotowania do zbrojnej interwencji na Mołdawię. Ostrzeżony przez wiernego sługę Lupul zdołał wraz z rodziną i skarbami opuścić Jassy, po czym schronił się w Kamieńcu. W początkach kwietnia 1653 r. do stolicy hospodarstwa weszły wojska siedmiogrodzko-wołos- kie. Nowym hospodarem mołdawskim ogłoszono Stefana Geor- gicę - był on kanclerzem Lupula i szwagrem hospodara wołos­kiego Basaraby. Nie dane mu było zbyt długo nacieszyć się władzą.Lupul w tym czasie opuścił już Kamieniec,wynajął kilka czambułów tatarskich i połączył się z Tymofiejem, który zdążył już zebrać blisko 20-tysięczną armię. Obaj ponownie wkroczyli do Mołdawii. W dwudniowej bitwie stoczonej 20-21 kwietnia 1653 r. w pobliżu Jass dowodzeni przez Bohuna i Nosacza Kozacy rozbili doszczętnie armię siedmio­

grodzko-wołoską. Georgica uciekł na Wołoszczyznę, a na tronie hospodarskim ponownie zasiadł Bazyli Lupul. Nie zdążył się jadnak nacieszyć hospodarstwem, upadły plany nawiązania rozmów z Rzecząpospolitą, bowiem już 27 maja wojska wołosko-siedmiogrodzkie pod Jałowicą zadały Koza­kom klęskę. Lupul wraz z zięciem Tymofiejem uciekli na Ukrainę, by organizować nową wyprawę. Rozanda z matką i legendarnymi skarbami schroniła się w Suczawie, którą wkrótce potem obiegła armia siedmiogrodzko-wołoska.

Tymczasem również armia polsko-litewska przygotowywa­ła się do wznowienia działań. Niestety, zebrane w obozie pod Glinianami nie opłacone oddziały armii koronnej wykazały się niesubordynacją, wobec czego trudno było mówić o goto­wości do rozpoczęcia walk w najbliższym czasie.

W połowie sierpnia 1653 r. pod murami obleganej przez Siedmiogrodzian i Wołochów Suczawy pojawiła się dowo­dzona przez Tymofieja armia kozacka. Nie mogąc rozbić przeciwnika Kozacy przedarli się do twierdzy, czym wzmóc - nili siły obrońców. Wobec impasu, w jakim znalazły się obie armie, wynik oblężenia zależał od tego, która ze stron pierw­sza otrzyma posiłki. Jako pierwsze otrzymały posiłki wojska oblegających, którym na pomoc nadciągnęło 40 polskich chorągwi przysłanych przez Jana Kazimierza, mimo że armia polska nie miała jeszcze pełnej gotowości bojowej. Chorąg­wiami tymi dowodził kapitan kamieniecki Jan Konradzki. Mimo uzyskanego wsparcia oblegający nie byli w stanie pokonać oporu obrońców. Wydawać by się mogło, że roz­strzygnięcie nastąpi w starciu głównych sił polsko-litewskich oczekujących pod Żwańcem na nadejście armii kozacko- -tatarskiej podążającej ku Suczawie. Niespodziewanie dla wszystkich rana postrzałowa stała się przyczyną śmierci Ty­mofieja Chmielnickiego, a niedługo potem Kozacy poddali miasto. Uczynili to w chwili, gdy odsiecz była już blisko...

Do Suczawy powrócił nowy hospodar Stefan Georgica, skarby Lupula rozdzielili pomiędzy siebie Mateusz Basaraba

i Jerzy II Rakoczy, który zabrał na swój dwór również żonę i syna Lupula.

W czasie gdy Kozacy opuszczali twierdzę, zdarzył się nieprzyjemny wypadek - część polskich chorągwi wbrew danemu słowu zaatakowała orszak ze zwłokami Tymofieja...

Ostatnie akordy „mołdawskich awantur" miały miejsce właśnie pod Żwańcem, gdzie podobnie jak przed czterema laty pod Zborowem opuszczony przez Tatarów Chmielnicki musiał ukorzyć się przed Janem Kazimierzem. Było to jednak „pyrrusowe zwycięstwo"...

ANEKS

Uniwersał Chmielnickiego do Kozaków i pospólstwa i do Polaków Rusi przychylnych1.

Bohdan Chmielnicki Hetman wojska zaporoskiego Starosta czehryński - Wszem, a zwłaszcza Półkownikom, Assawułom, Sotnikom i wszystkim mołojcom wojska zaporoskiego po miastach, miasteczkach i wsiach będących i Lachom po- bratymstwo z nami trzymającym wiadomo czynię. Uważając, pewne i wielkie przykrości i krzywdy, które znowu jako przed tym wyrządzali nam i teraz wyrządzają Lachowie, którzy siłu mołodców wojskowych zelżywie bezwinnie katują mordują i gubią, robić sobie każą nie tylko w dni zwyczajne ale i Boże, czego nasza wiara cierpieć nie może i nie dopuszcza, a do tego iż przez czas tak wielki, każdy prawie człowiek we wszystkiej Ukrainie używał wolności i trudno onej będzie miał zapomieć gdy nad Panem swoim Panem był, i równać się na wojnie Panu kazał, teraz zaś znowu robić nam wszystkim nie zda się, przetoż aby się naród nasz z tej niewolej wydrzeć mógł przy tak dobrej jako nigdy nie było okazjej - której jeżeli się gorzej nie opuściło, po gotowiu teraz opuszczać się nie godzi, gdyż Lachowie nie wiedzą co robią sami, a bez­miernego zuchwalstwa sami się zgubić chcą a nam żywot darować. Napominam tedy, aby każdy nie tylko pogotowiu ale

1 Tekst uniwersału za: Grabowsk i , Ojczyste spominki..., t . 2 , s. 131-132.

i pospolity człowiek miał wszelką gotowość do wojny należą­cą, zwłaszcza w żywność dobrze się opatrzył jeszcze przed Wielkanocą. A po Wielkanocy gdy listy moje obwołane będąi każdemu wiadome, które jako obaczą roześle, aby na ząjutrz po wzięciu wiadomości o listach moich do obozu na miejsce naznaczone ruszyć się i ciągnąć nie zamieszkali. Ruszyć się jednak nad moją wolą niech nikt nie waży, aby się Lachom zarazem do wojny przyczyny nie dało, lubo jej oni gwałtem szukają, i pokoju chociaż przyobiecali dać nie chcą. Co dla lepszej wiary i pewności przy pieczęci wojska zaporoskiego ten list ręką własną podpisuję.

Pisano w Czehryniu 24 III 1652 Bohdan Chmielnicki Hetman wojska zaporozskiego

BIBLIOGRAFIA

Bibliografia obejmuje tylko pozycje drukowane, wskazówki w odniesieniu do źródeł rękopiśmiennych znajdują się w przypisach.

STARODRUKI I PUBLIKACJE ŹRÓDEŁ

Akty otnoszaszczyjesa k istorii Jużnoj i Zapadnoj Rossi sobrannyjei izdannyje Archeograficzeskuju komissjeju, Sankt Petersburg 1863.

B r o e l P l a t e r Władysław Stanisław, Zbiór pamiętników do dziejów polskich, t. 1-4, Warszawa 1859.

G r a b o w s k i Ambroży, Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, t. 1-2, Kraków 1840-1845.

G r a b o w s k i Ambroży, Starożytności historyczne polskie, t. 1-2, Kraków 1840.

[ J e m i o ł o w s k i Mikołaj], Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego, towarzysza lekkiej chorągwi, ziemianina województwa bełzkiego obejmujący dzieje Polski od r. 1648 do 1679 współcześnie, porząd­kiem lat opowiedziane, wyd. A. B e l o w s k i , Lwów 1850.

[ J e r l i c z Joachim], Latopisiec albo kroniczka Joachima Jerlicza, wyd. K. W. Wój c i c ki, Warszawa 1853.

J ó z e f o w i c z J a n T o m a s z , Kromka miasta Lwowa, Lwów 1846.K o c h o w s k i Wespazjan, Historia panowania Jana Kazimierza,

Poznań 1840.K r y p i a k i e w i c z Iwan, Dokumenty Bohdana Chmielnickiego,

Kijów 1961.[ Ł o ś Jakub], Pamiętniki Łosia, towarzysza chorągwi pancernej

Władysława Margrabi Myszkowskiego, wojewody krakowskiego, obejmujące wydarzenia od r. 1646do 1667, z rękopisma współczes­nego dochowanego w zamku podhorodeckim wydane, wyd. Ż e g o - ta P a u l i , Kraków 1858.

[ M i c h a ł o w s k i Jakub], Jakuba Michałowskiego, Wojskiego lu­belskiego, a później kasztelana bieckiego księga pamiątnicza z daw­nego rękopisma będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna, wyd. Antoni He 1 ce 1, Kraków 1846.

O ś w i ę c i m Stanisław, Dyaryusz 1643-1651, „Scriptores Rerum Polonicarum", t. XIX, Kraków 1907.

Pamiętniki o Koniecpolskich, Lwów 1842.Pamiętniki o wojnach kozackich za Chmielnickiego przez nie­

znanego autora [spisane], Wrocław 1842.Pamjatniki izdannyje kijewskoju komissjeju, Kijów 1898.Pamjatniki izdannyje vremiennoju komissjeju, Kijów 1845.R a d z i w i 11 Albrycht Stanisław, Pamiętnik o dziejach w Polsce,

t. 1-3, Warszawa 1980.R a d z i w i 11 Bogusław, Autobiografia, Warszawa 1979.R u d a w s k i Wawrzyniec Jan, Historia polska od śmierci Włady­

sława LV aż do pokoju ołiwskiego, czyli dzieje panowania Jana Kazimierza od 1648 do 1660 r.,t. 1, Petersburg 1855.

S a m o w y d e c , Letopis, [brmw.].T e m b e r s k i Stanisław, Annales, [w:] „Scriptores Rerum Poloni­

carum", t. XVI, Kraków 1905.T w a r d o w s k i Samuel ze Skrzypny, Woyna domowa z Kozaki

i Tataiy, zMoskwąpotym Szwedami i z Węgry przez lat dwanaście za panowania Najjaśniejszego JanaKazimierzatoczącasię, Kalisz 1681.

Wossojedinenije Ukrainy zRossiej, t. 1-2, Moskwa 1953.W i e l i c z k o Samoił, Opowieść o wojnie Kozaków z Polakami,

Kijów 1926.W i e r z b o w s k i Stanisław, Konnotata wypadków od 1634 do

1689, wyd. J. K. Z a ł u s k i , Lipsk 1858.Żereła, t. XVI, wyd. M. H r u s z e w s k i , Lwów 1924.

OPRACOWANIA

B a r a n o w s k i Bohdan, Oiganizacja wojska polskiego w latach trzydziestych i czterdziestych XVIIwieku, Warszawa 1957.

B o n i e c k i Adam, Herbarzpolski, Warszawa 1900-1901.C z a p l i ń s k i Władysław, Dwa sejmy zro ku 1652, Wrocław 1955.Encyklopedia Ultima Thule, Warszawa 1927.G a j e c k y Georg, The cossak administration of the hetmanate,

Harvard 1981.G a w r o ń s k i Franciszek Rawita, Hetman kozacki Bohdan

Chmielnicki - szkic historyczny jego życia i walki, Lwów 1914.G o ł o b u c k i j Wasyl, Zaporożskoje kozaczewstwo, Kijów 1957.H r u s z e w s k i M i c h a i ł , Istorija Ukrainy-Rusy, t. IX, Kijów 1928.

Je ni ke Ludwik, Stefan Czarniecki, Warszawa 1891.K a c z m a r c z y k Jan, Bohdan Chmielnicki, Wrocław 1988.K e r s t e n Adam, Hieronim Radziejowski, Warszawa 1988.K e r s t e n Adam, Na tropach Napierskiego, Warszawa [b.r.w.]K e r s t e n Adam, Stefan Czarniecki (1599-1665), Warszawa 1963.K o n o p c z y ń s k i Władysław, Dzieje Polski Nowożytnej, t. 1-2,

Warszawa 1986.K r a j e w s k i Michał, Historia Stefana na Czarncy Czarniec­

kiego, wyd. V, Warszawa 1859.K r y p i a k i e w i c z Iwan, Bohdan Chmielnicki, Kijew 1954.K r y p i a k i e w i c z Iwan, Istorija ukrainskogo wijska, Lwów 1936.K u b a l a Ludwik, Szkice historyczne, Lwów 1923.Kub a 1 a Ludwik, Wojna moskiewska, Warszawa 1910.K u k i e ł Marian, Zarys historii wojskowości w Polsce, Kraków

1939.Ma 1 e w s k a Hanna, Listy staropolskie zepoki Wazów, [brmw.]N i e s i e c k i Kacper, Herbarzpolski, t. 3, Lipsk 1841.P o d h o r o d e c k i Leszek, Sicz Zaporoska, Warszawa 1960.R o l i e Antoni, Iwan Bohun -pułkownik kozacki, Warszawa 1894.S e r c z y k Władysław, Historia Ukrainy, Wrocław-Warsza-

wa-Kraków-Gdańsk 1979.S p i e r a l s k i Zdzisław, Awantury mołdawskie, Warszawa 1967.S p i e r a ł s k i Zdzisław, Stefan Czarniecki, Warszawa 1974.T o m k i e w i c z Władysław, Kozaczyzna ukrainna, Lwów 1935.T o m k i e w i c z Władysław, Sprawy ukrainne, Lwów 1939.U r u s k i Seweryn, Rodzina - Herbarz szlachty polskiej, War­

szawa 1905.W a g n e r Marek, Kadra oficerska armii koronnej w drugiej

połowie XVIIw., Warszawa 1988.W a s i l e w s k i Tadeusz, Jan Kazimierz. Ostatni Waza na polskim

tronie, Katowice 1984.W i d a ć k i Jan, Jeremi Wiśniowiecki, Katowice 1988.W i m m e r Jan, Historia piechoty polskiej do roku 1864, War­

szawa 1978.W i m m e r Jan, Materiały do zagadnienia organizacki i liczebno­

ści armii koronnej w 1. 1648-1655, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości", Warszawa 1960.

Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, praca zbiorowa pod red. Jana W i m m e r a, Warszawa 1973.

W ój c i k Zbigniew, Dzikie Pola w ogniu. O kozaczyźnie w daw­nej Rzeczypospolitej, Warszawa 1960.

Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, praca zbiorowa pod red. Janusza Sikorskiego, t. 1-2, Warszawa 1965.

SPIS ILUSTRACJI

Jan Kazimierz Waza. Repr. z: M. N a g i e l s k i , Warszawa 1656, Warszawa 1990.

Ludwika Maria Gonzaga. Tamże.Jerzy Ossoliński. Repr. z: A. S . R a d z i w i ł ł , Pamiętnik o dziejach

w Polsce, Warszawa 1980.Hieronim Radziejowski. Tamże.Jerzy Sebastian Lubomirski. Repr. z: N a g i e 1 s k i , op. cit.Islam Gerej III. Repr. z: F. R a w i t a - G a w r o ń s k i , Bohdan

Chmielnicki, 1.1, Lwów 1906.Bohdan Chmielnicki, Z dziejów Ukrainy. Księga pamiątkowa ku

czci..., red. W. L i p i ń s k i , Kijów 1912.Zaporoskie działa, kule i moździerze. Repr. z: Eryka Lassoty i Wil­

helma Beauplana opisy Ukrainy, pod red. Z. W ó j c i k a , War­szawa 1972.

Zaporoskie prochownice. Tamże.Zaporoskie szable. Tamże.Zaporoska piechota. Repr. z: A. Ker s t e n , Hieronim Radziejowski,

Warszawa 1988.Walka Kozaków ze szlachtą. Repr. z: Z. Wój c i k , Wojny kozackie

w dawnej Polsce, Kraków 1989.Bitwa pod Beresteczkiem 30 czerwca 1651. Tamże.Jeremi Wiśni owiecki. Repr. z: J. W i d a ć k i , Kniaź Jarema, Katowi­

ce 1984.Janusz Radziwiłł. Repr. z: R a w i t a - G a w r o ń s k i , op. cit.Mikołaj Potocki. Repr. z: Wój c i k , Wojny kozackie...Buława Marcina Kalinowskiego. Repr. z: Z. Z y g u l s k i , Hetmani

Rzeczypospolitej, Kraków 1994.Husaria polska na Ukrainie. Repr. z: Wój c i k, Wojny kozackie...Dragoni z pierwszej połowy XVII wieku. N a g i e 1 s k i, op. cit.

Rajtaria z połowy XVII wieku. Tamże.Korpus artylerii polskiej z połowy XVII wieku. Tamie.Piechota zaciągu cudzoziemskiego. Tamie.Oficerowie wraz z muszkieterem zaciągu cudzoziemskiego. Tamie. Piechota polsko-węgierska z pierwszej połowy XVII wieku. Tamie. Lekka jazda polska z pierwszej połowy XVII wieku. Tamie. Dragonia z połowy XVII wieku. Tamie.Stanisław Koniecpolski. Repr. z: W i d a c k i , op. cit.Bazyli Lupul. Repr. z: R a w i t a - G a w r o ń s k i , op. cit.Domna Rozanda. Repr. z: W ó j c i k , Wojny kozackie...Tymofiej Chmielnicki. Tamie.Car Aleksy Michajłowicz. Repr. z: W ó j c i k , Wojny kozackie... Marek i Jan Sobiescy przed grobem Stefana Żółkiewskiego. Repr. z:

Ż y g u 1 s k i, op. cit.Stefan Czarniecki. Repr. z: Z. S p i e r a l s k i , Stefan Czarniecki

1604-1665, Warszawa 1974.Tabor kozacki w bitwie obronnej. L. P o d h o r o d e c k i , Chocim

1621, Warszawa 1988.b Tatar w boju. Tamże.Żołnierz tatarski. Repr. z: W. A. S e r c z y k , Na dalekiej

Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 1984.

SPIS MAP

Teatr działań wojennych Bitwa pod Batonem

SPIS TREŚCI

Wstęp............................................................................................................ 3Rzeczpospolita 1648-1652. Wojna z Kozakami.......................................... 7

Stosunki z sąsiadami............................................................................. 13Sprawy wewnętrzne.............................................................................. 21

Ukraina 1648-1652.....................................................................................30Armia koronna na Ukrainie w końcu 1651 i pierwsze] połowie

1652 ............................................................................ '.........................51Sytuacja stron w przededniu bitwy............................................................ 67Koncentracja armii koronnej pod Batohem............................................... 82

Skład armii polskiej............................................................................. 102Armia kozacko-tatarska pod Batohem......................................................110Piątek, 31 maja 1652 - ostatni dzień przed bitwą.....................................124Sobota, 1 czerwca 1652 - pierwszy dzień bitwy...................................... 127

Narada..................................................................................................134Niedziela, 2 czerwca 1652 - drugi dzień bitwy........................................ 138Bunt - rekonstrukcja wydarzeń.................................................................159Szturm i klęska.........................................................................................170Rzeź jeńców..............................................................................................180Epilog........................................................................................................194Aneks........................................................................................................ 198Bibliografia...............................................................................................200Spis ilustracji............................................................................................204Spis map...................................................................................................205