Ho Chi Minh CHI MINH TOAN... · 2018. 6. 14. · 4 T p& (> & H H D %& 8) _ GC i%& '& ( ) & H HD/ V 9 & HH: QX > & %& I9 a FC5` 8 c #8IT %& I9 IKD^V 9 a GO 8 C #: ] \ J8 ' 8 ' # 9

$Page 1: Ho Chi Minh CHI MINH TOAN... · 2018. 6. 14. · 4 T p& (> & H H D %& 8) _ GC i%& '& ( ) & H HD/ V 9 & HH: QX > & %& I9 a FC5` 8 c #8IT %& I9 IKD^V 9 a GO 8 C #: ] \ J8 ' 8 ' # 9$
KH¤NG Cã G× QUý H¥N §éC LËP, Tù DO !


Hå CHÝ MINH TOµN TËP XUÊT B¶N LÇN THø BA THEO quyÕt ®Þnh cñA BAN BÝ TH¦ TRUNG ¦¥NG §¶NG CéNG S¶N VIÖT NAM Sè 299-q®/TW, NGµY 6 TH¸NG 4 N¡M 2010.

Héi ®ång xuÊt b¶n

Tr−¬ng TÊn Sang Chñ tÞch Héi ®ång

T« Huy Røa Phã Chñ tÞch Héi ®ång

Phan DiÔn Uû viªn Héi ®ång

Lª V¨n Dòng Uû viªn Héi ®ång

Lª H÷u NghÜa Uû viªn Héi ®ång

§ç Hoµi Nam Uû viªn Héi ®ång

NguyÔn Duy Hïng Uû viªn Héi ®ång

Ban chØ ®¹o x©y dùng b¶n th¶o

Lª H÷u NghÜa Tr−ëng ban

Ph¹m Hång Ch−¬ng Phã Tr−ëng ban

NguyÔn Kh¸nh BËt Uû viªn

NguyÔn Duy Hïng Uû viªn

nhãm x©y dùng b¶n th¶o tËp 1

NGUYÔN KH¸NH BËT Tr−ëng nhãm

NGUYÔN THµNH ®ÆNG v¨n th¸I PHïNG ®øc th¾ng Lý ViÖt Quang

hå chÝ minh toµn tËp

1 1912 - 1924

XuÊt b¶n lÇn thø ba

Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - Sù THËT Hµ Néi - 2011


vii

Lêi Giíi thiÖu Bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp

Thùc hiÖn chØ ®¹o cña Ban BÝ th− Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n

ViÖt Nam (khãa X) theo C«ng v¨n sè 2551-CV/TW, ngµy 6-12-2004, vÒ

viÖc tiÕn hµnh Ch−¬ng tr×nh s−u tÇm nh÷ng t¸c phÈm, bµi nãi, bµi

viÕt cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ch−a c«ng bè trong bé Hå ChÝ Minh

Toµn tËp xuÊt b¶n lÇn thø hai, sau 5 n¨m khÈn tr−¬ng s−u tÇm, x¸c

minh, thÈm ®Þnh, biªn tËp, th¸ng 11-2009, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh

chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh ®· tr×nh Héi ®ång xuÊt b¶n bé s¸ch

Hå ChÝ Minh Toµn tËp nh÷ng t¸c phÈm bµi nãi, bµi viÕt cña Chñ tÞch

Hå ChÝ Minh míi s−u tÇm ®−îc. Th¸ng 2-2010, Héi ®ång xuÊt b¶n ®·

tiÕn hµnh nghiÖm thu Ch−¬ng tr×nh.

Trªn c¬ së kÕt qu¶ nghiÖm thu, Ban BÝ th− Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· ra QuyÕt ®Þnh sè 299-Q§/TW, ngµy 6-4-2010 vÒ viÖc thµnh lËp Héi ®ång xuÊt b¶n bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp xuÊt b¶n lÇn thø

ba vµ ®ång ý giao cho Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh

phèi hîp víi Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia - Sù thËt xuÊt b¶n lÇn thø ba bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp, coi ®©y lµ c«ng tr×nh chµo mõng §¹i héi

®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø XI cña §¶ng.

*

* *

Bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp xuÊt b¶n lÇn thø nhÊt gåm 10 tËp víi kho¶ng 1.800 t¸c phÈm, bµi nãi, bµi viÕt, ®iÖn, th− (gäi chung lµ t¸c phÈm) cña Chñ

tÞch Hå ChÝ Minh. Bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp xuÊt b¶n lÇn thø hai gåm 12 tËp víi h¬n 2.500 t¸c phÈm. Trong lÇn xuÊt b¶n thø ba, bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp ®−îc bæ sung thªm gÇn 800 t¸c phÈm míi s−u tÇm ®−îc tõ çc c¬

quan l−u tr÷ cña §¶ng, Nhµ n−íc ë Trung −¬ng, çc ®Þa ph−¬ng, çc c¬ quan l−u tr÷ ë n−íc ngoµi vµ ®−îc s¾p xÕp thµnh 15 tËp.

Hå CHÝ MINH TOµN TËP

viii

Bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp xuÊt b¶n lÇn thø ba tËp hîp phÇn lín

nh÷ng t¸c phÈm quan träng cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh tõ n¨m 1912 ®Õn

n¨m 1969 ®· ®−îc x¸c minh vµ thÈm ®Þnh. §©y lµ mét tµi s¶n tinh thÇn

v« gi¸ cña toµn §¶ng, toµn d©n ta, lµ sù ph¶n ¸nh sinh ®éng, s©u s¾c qu¸

tr×nh Chñ tÞch Hå ChÝ Minh t×m ®−êng cøu n−íc, v¹ch ra ®−êng lèi chiÕn

l−îc, s¸ch l−îc cña çch m¹ng n−íc ta ®Ó tæ chøc, l·nh ®¹o çch m¹ng

ViÖt Nam ®i tõ th¾ng lîi nµy ®Õn th¾ng lîi kh¸c.

Lµ nhµ t− t−ëng vÜ ®¹i, nhµ lý luËn s¸ng t¹o cña çch m¹ng ViÖt

Nam, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· nªu mét tÊm g−¬ng s¸ng trong viÖc kÕ

thõa, ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc, tinh hoa

cña nh©n lo¹i, tiÕp thu vµ vËn dông chñ nghÜa M¸c - Lªnin trªn tinh thÇn

®éc lËp, tù chñ vµ s¸ng t¹o phï hîp víi hoµn c¶nh thùc tÕ n−íc ta.

Trong khi gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cña çch m¹ng ViÖt Nam, Chñ

tÞch Hå ChÝ Minh ®· gãp phÇn ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c - Lªnin trªn

nhiÒu vÊn ®Ò quan träng, ®Æc biÖt lµ lý luËn vÒ çch m¹ng gi¶i phãng d©n

téc vµ tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi ë çc n−íc chËm ph¸t triÓn. T− t−ëng cña

Ng−êi ®· vµ ®ang soi ®−êng cho cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n ta giµnh

th¾ng lîi, trë thµnh nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng cña d©n téc ViÖt Nam vµ lan

táa ra thÕ giíi. §¹i héi VII cña §¶ng (1991) kh¼ng ®Þnh chñ nghÜa M¸c -

Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ nÒn t¶ng t− t−ëng vµ kim chØ nam cho

hµnh ®éng cña §¶ng vµ çch m¹ng n−íc ta, lµ mét b−íc ph¸t triÓn hÕt

søc quan träng trong nhËn thøc vµ t− duy lý luËn cña §¶ng ta.

Ngµy nay, khi sù nghiÖp ®æi míi ë n−íc ta ngµy cµng ®i vµo chiÒu

s©u, nh÷ng biÕn chuyÓn trªn thÕ giíi ngµy cµng nhanh chãng vµ phøc

t¹p, çc vÊn ®Ò míi ®Æt ra trong ®êi sèng x· héi ngµy cµng nhiÒu, ®ßi hái

ph¶i ®−îc gi¶i ®¸p, th× viÖc nghiªn cøu, vËn dông, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn t−

t−ëng Hå ChÝ Minh ®¸p øng yªu cÇu cña thùc tÕ cuéc sèng trë thµnh

nhiÖm vô quan träng, cÊp b¸ch trong c«ng t¸c chÝnh trÞ, t− t−ëng, lý luËn

cña toµn §¶ng, toµn d©n ta.

Nh÷ng t− t−ëng lín cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®−îc ph¶n ¸nh trong

bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp lµ mét hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm toµn diÖn vµ

s©u s¾c vÒ nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña çch m¹ng ViÖt Nam, bao gåm nh÷ng

vÊn ®Ò chñ yÕu sau ®©y:

LêI GIíI THIÖU bé hå chÝ minh toµn tËp

ix

ý chÝ ®éc lËp cho d©n téc vµ kh¸t väng tù do cho nh©n d©n lµ ®iÓm

xuÊt ph¸t cña t− t−ëng Hå ChÝ Minh. §−îc nu«i d−ìng bëi nh÷ng gi¸ trÞ

truyÒn thèng v¨n ho¸ tèt ®Ñp cña d©n téc hun ®óc qua hµng ngµn n¨m

lÞch sö, nh−ng ph¶i chøng kiÕn sù thÊt b¹i cña çc phong trµo yªu n−íc bi

hïng cña cha «ng chèng thùc d©n Ph¸p x©m l−îc vµ c¶nh lÇm than, cùc

khæ cña nh©n d©n, Người ®· quyÕt chÝ ra ®i t×m ®−êng cøu n−íc, cøu d©n.

Tr¶i qua cuéc sèng lao ®éng, häc tËp, nghiªn cøu lý luËn vµ nhÊt lµ

qua thùc tiÔn ®Êu tranh çch m¹ng phong phó ë nhiÒu n−íc ®· lµm giµu

v¨n hãa, më réng tÇm nh×n vµ n©ng cao trÝ tuÖ cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh.

Ng−êi ®· nhËn thÊy vÊn ®Ò gi¶i phãng d©n téc vµ con ng−êi kh«ng chØ lµ

nhu cÇu cÊp thiÕt cña d©n téc ViÖt Nam mµ lµ ®ßi hái cña çc d©n téc

thuéc ®Þa, phô thuéc vµ nh©n d©n bÞ ¸p bøc trªn toµn thÕ giíi. TiÕp thu

thÕ giíi quan, ph−¬ng ph¸p luËn çch m¹ng vµ khoa häc cña chñ nghÜa

M¸c - Lªnin, b»ng thiªn tµi trÝ tuÖ, nhËn thøc ®óng xu thÕ ph¸t triÓn tÊt

yÕu cña loµi ng−êi vµ tÝnh chÊt cña thêi ®¹i míi, Ng−êi ®· kh¼ng ®Þnh:

“Muèn cøu n−íc vµ gi¶i phãng d©n téc kh«ng cã con ®−êng nµo kh¸c con

®−êng çch m¹ng v« s¶n”1.

Víi tÇm nh×n thÕ giíi, nhËn râ tÝnh chÊt thêi ®¹i míi tõ sau Çch

m¹ng Th¸ng M−êi Nga vµ xu thÕ ph¸t triÓn cña nh©n lo¹i, ®Æt çch m¹ng

gi¶i phãng d©n téc ë çc n−íc thuéc ®Þa vµ phô thuéc trong quü ®¹o cña

çch m¹ng v« s¶n vµ lµ mét bé phËn kh¨ng khÝt cña çch m¹ng thÕ giíi,

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· t×m ra con ®−êng ®óng ®¾n cho çch m¹ng ViÖt

Nam. §ã lµ con ®−êng çch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n do §¶ng

Céng s¶n, ®éi tiªn phong cña giai cÊp c«ng nh©n, nh©n d©n lao ®éng vµ

d©n téc l·nh ®¹o nh»m ®¸nh ®æ ®Õ quèc vµ phong kiÕn tay sai, giµnh ®éc

lËp d©n téc, thùc hiÖn ng−êi cµy cã ruéng, sau ®ã tiÕn lªn lµm çch m¹ng

x· héi chñ nghÜa, thùc hiÖn chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n ë ViÖt

Nam. §ã lµ ®−êng lèi gi−¬ng cao ngän cê ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi,

kÕt hîp chñ nghÜa yªu n−íc ch©n chÝnh víi chñ nghÜa quèc tÕ cña giai cÊp

_______________

1. Nh÷ng ch÷ trong ngoÆc kÐp ®Òu ®−îc trÝch dÉn trong Hå ChÝ Minh Toµn tËp (BT).


x

c«ng nh©n, kÕt hîp søc m¹nh d©n téc víi søc m¹nh thêi ®¹i nh»m thùc

hiÖn môc tiªu gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng x· héi vµ gi¶i phãng con

ng−êi. T− t−ëng ®ã thÓ hiÖn tÝnh quy luËt cña sù ph¸t triÓn lÞch sö x· héi

ViÖt Nam: “Çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ph¶i ph¸t triÓn thµnh çch

m¹ng x· héi chñ nghÜa th× míi giµnh ®−îc th¾ng lîi hoµn toµn”.

§éc lËp d©n téc g¾n liÒn víi chñ nghÜa x· héi, gi¶i phãng d©n téc, gi¶i

phãng x· héi ®Ó tiÕn tíi gi¶i phãng triÖt ®Ó con ng−êi, §éc lËp - Tù do -

H¹nh phóc lµ con ®−êng ph¸t triÓn, lµ môc tiªu, lµ b−íc ®i cña çch m¹ng

n−íc ta, lµ néi dung cèt lâi cña t− t−ëng Hå ChÝ Minh, lµ triÕt lý ph¸t

triÓn ViÖt Nam trong thêi ®¹i míi. T×m ra con ®−êng gi¶i phãng vµ ph¸t

triÓn cña d©n téc ®óng quy luËt, hîp lßng d©n, thuËn theo sù tiÕn hãa cña

nh©n lo¹i lµ cèng hiÕn lý luËn s¸ng t¹o vµ lµ di s¶n t− t−ëng cã gi¸ trÞ

vÜnh h»ng cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®èi víi çch m¹ng n−íc ta.

Tõ ®iÓm trung t©m nµy, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· gi¶i quyÕt ®óng

®¾n, s¸ng t¹o vµ thùc hiÖn thµnh c«ng çc vÊn ®Ò träng yÕu cña çch

m¹ng n−íc ta. §ã lµ viÖc gi¶i quyÕt ®óng ®¾n mèi quan hÖ d©n téc vµ giai

cÊp, d©n téc vµ quèc tÕ trong x©y dùng ®−êng lèi, chÝnh s¸ch, ph−¬ng

ph¸p còng nh− trong tæ chøc, x©y dùng lùc l−îng çch m¹ng trong n−íc

vµ ®oµn kÕt quèc tÕ.

Trong çch m¹ng d©n téc d©n chñ, ®ã lµ viÖc gi¶i quyÕt ®óng ®¾n,

trong tõng giai ®o¹n, thêi ®iÓm cña çch m¹ng, mèi quan hÖ gi÷a nhiÖm

vô ph¶n ®Õ vµ nhiÖm vô ph¶n phong kiÕn, gi÷a môc tiªu ®¸nh ®uæi ®Õ

quèc, thùc d©n x©m l−îc, giµnh ®éc lËp d©n téc vµ môc tiªu thùc hiÖn

ng−êi cµy cã ruéng, ®em l¹i quyÒn lîi cho n«ng d©n, ®éi qu©n chñ lùc cña

çch m¹ng; x¸c ®Þnh ®óng kÎ thï chÝnh cña çch m¹ng ®Ó c« lËp chóng

triÖt ®Ó vµ më réng tèi ®a lùc l−îng çch m¹ng. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chØ

râ, khi n−íc nhµ cßn bÞ ®Õ quèc x©m l−îc, ®« hé, nÕu kh«ng giµnh ®−îc

®éc lËp th× lîi Ých cña çc giai cÊp lao ®éng mu«n ®êi còng kh«ng thÓ m−u

cÇu ®−îc. V× vËy, ph¶i tËp trung mòi nhän ®Êu tranh vµo bän ®Õ quèc

x©m l−îc vµ lò tay sai b¸n n−íc; trong mét thêi gian dµi ch−a ®Æt ra hoÆc

chØ ®Æt ra cã møc ®é néi dung vÒ çch m¹ng ruéng ®Êt. Nh−ng Ng−êi

kh«ng tuyÖt ®èi hãa ®iÒu nµy. Khi cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p


xi

®Õn giai ®o¹n quyÕt ®Þnh, nh©n d©n ta - mµ chñ lùc lµ n«ng d©n - ph¶i

huy ®éng hÇu nh− toµn bé søc ng−êi, søc cña cho chiÕn th¾ng, Chñ tÞch

Hå ChÝ Minh cho r»ng, ®Õn lóc nµy kh«ng chØ dõng l¹i ë khÈu hiÖu gi¶m

t«, gi¶m tøc mµ ph¶i tiÕn hµnh c¶i çch ruéng ®Êt, “ph¶i gi¶i phãng n«ng

d©n khái ¸ch phong kiÕn, ph¶i båi d−ìng cho n«ng d©n th× míi ®éng viªn

®Çy ®ñ lùc l−îng to lín ®ã, dèc vµo kh¸ng chiÕn ®Ó tranh th¾ng lîi”.

Khi çch m¹ng n−íc ta ph¶i tiÕn hµnh ®ång thêi hai nhiÖm vô chiÕn

l−îc, chóng ta ph¶i xö lý ®óng ®¾n mèi quan hÖ gi÷a tiÕn hµnh çch

m¹ng x· héi chñ nghÜa ë miÒn B¾c víi thùc hiÖn ®Êu tranh gi¶i phãng

miÒn Nam, thèng nhÊt n−íc nhµ, hoµn thµnh çch m¹ng d©n téc d©n chñ

trªn c¶ n−íc. Theo ®ã, x©y dùng miÒn B¾c chÝnh lµ x©y dùng hËu ph−¬ng

v÷ng ch¾c ®Ó gi¶i phãng miÒn Nam nh−ng mäi chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch

thùc hiÖn ë miÒn B¾c ph¶i chiÕu cè miÒn Nam. §−¬ng thêi, mÆc dï ch−a cã nhiÒu thêi gian ®Ó suy nghÜ vÒ çch

m¹ng x· héi chñ nghÜa v× cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü ngµy cµng ¸c liÖt vµ

ch¼ng bao l©u ®· lan réng ra c¶ n−íc, nh−ng Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®·

b−íc ®Çu nªu lªn nh÷ng t− t−ëng c¬ b¶n víi nh÷ng ®Þnh h−íng quan

träng vÒ c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë n−íc ta. Ng−êi chØ râ, sau

khi ®¸nh ®æ ®Õ quèc, phong kiÕn, çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ph¶i ph¸t

triÓn thµnh çch m¹ng x· héi chñ nghÜa, “v× cã tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi

th× nh©n d©n m×nh mçi ngµy mét no Êm thªm, Tæ quèc mçi ngµy mét giµu

m¹nh thªm”. Cã thÓ xem ®©y lµ b−íc ph¸t triÓn cña t− t−ëng Hå ChÝ Minh

vÒ môc tiªu §éc lËp - Tù do - H¹nh phóc.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh x¸c ®Þnh mét çch dÔ hiÓu nh÷ng ®Æc tr−ng

b¶n chÊt cña chñ nghÜa x· héi lµ mét x· héi do nh©n d©n lao ®éng lµm

chñ, “mét x· héi kh«ng cã chÕ ®é ng−êi bãc lét ng−êi, mét x· héi b×nh

®¼ng, nghÜa lµ ai còng ph¶i lao ®éng vµ cã quyÒn lao ®éng, ai lµm nhiÒu

th× h−ëng nhiÒu, lµm Ýt th× h−ëng Ýt, kh«ng lµm kh«ng h−ëng”, “ng−êi giµ

yÕu hoÆc tµn tËt sÏ ®−îc nhµ n−íc gióp ®ì ch¨m nom”, “mçi ng−êi míi cã

®iÒu kiÖn ®Ó c¶i thiÖn ®êi sèng riªng cña m×nh, ph¸t huy tÝnh çch vµ së

tr−êng riªng cña m×nh”. Theo Ng−êi, “Chñ nghÜa x· héi lµ lµm sao cho

d©n giµu, n−íc m¹nh”, “x· héi ngµy cµng tiÕn, vËt chÊt ngµy cµng t¨ng,


xii

tinh thÇn ngµy cµng tèt”. §ã còng lµ mét x· héi hoµn toµn míi mÎ, ®Çy

tÝnh nh©n v¨n, “®−a quÇn chóng ®Õn mét cuéc sèng xøng ®¸ng, vÎ vang vµ

ngµy cµng phån vinh, lµm cho mäi ng−êi lao ®éng cã mét Tæ quèc tù do,

h¹nh phóc vµ hïng c−êng, h−íng tíi nh÷ng ch©n trêi t−¬i s¸ng”, ®ã lµ thùc

hiÖn “n−íc ViÖt Nam hßa b×nh, thèng nhÊt, ®éc lËp d©n chñ vµ giµu m¹nh”.

X¸c ®Þnh môc tiªu “Chñ nghÜa x· héi lµ lµm sao cho d©n giµu, n−íc

m¹nh”, cho nªn, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh x¸c ®Þnh: “Trong qu¸ tr×nh çch

m¹ng x· héi chñ nghÜa, chóng ta ph¶i c¶i t¹o nÒn kinh tÕ cò vµ x©y dùng

nÒn kinh tÕ míi, mµ x©y dùng lµ nhiÖm vô chñ chèt vµ l©u dµi” vµ chØ râ

“Çch m¹ng x· héi chñ nghÜa g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn khoa häc vµ kü

thuËt, víi sù ph¸t triÓn v¨n hãa cña nh©n d©n”. Bëi vËy, ph¶i tiÕn hµnh

®ång thêi ba cuéc çch m¹ng: “çch m¹ng quan hÖ s¶n xuÊt, çch m¹ng

kü thuËt, çch m¹ng v¨n hãa vµ t− t−ëng”.

Çch m¹ng x· héi chñ nghÜa lµ mét cuéc çch m¹ng toµn diÖn, triÖt

®Ó vµ s©u s¾c trªn tÊt c¶ çc lÜnh vùc, theo Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, “§Ó

giµnh th¾ng lîi trong cuéc chiÕn ®Êu khæng lå nµy cÇn ph¶i ®éng viªn

toµn d©n, tæ chøc vµ gi¸o dôc toµn d©n, dùa vµo lùc l−îng vÜ ®¹i cña toµn

d©n”, ph¶i “§em tµi d©n, søc d©n, cña d©n, lµm lîi cho d©n”... Ng−êi cßn

chØ râ: “Muèn x©y dùng chñ nghÜa x· héi ph¶i cã con ng−êi x· héi chñ

nghÜa” vµ nhÊn m¹nh r»ng, “th¾ng lîi cña chñ nghÜa x· héi kh«ng thÓ

t¸ch rêi th¾ng lîi cña cuéc ®Êu tranh trõ bá chñ nghÜa ç nh©n”. Nh−ng

theo Ng−êi, “§Êu tranh chèng chñ nghÜa ç nh©n kh«ng ph¶i lµ “giµy xÐo

lªn lîi Ých ç nh©n””. V× “kh«ng cã chÕ ®é nµo t«n träng con ng−êi, chó ý

xem xÐt nh÷ng lîi Ých ç nh©n ®óng ®¾n vµ ®¶m b¶o cho nã ®−îc tháa

m·n b»ng chÕ ®é x· héi chñ nghÜa”.

Trong lÜnh vùc kinh tÕ, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho r»ng ph¶i g¾n bã

chÆt chÏ gi÷a n«ng nghiÖp víi c«ng nghiÖp, v× ®ã lµ hai ch©n cña nÒn kinh

tÕ vµ ®Ó cñng cè liªn minh c«ng n«ng. Tuy nhiªn, Ng−êi còng chØ râ:

“C«ng nghiÖp hãa x· héi chñ nghÜa vÉn lµ môc tiªu phÊn ®Êu chung, lµ

con ®−êng no Êm thËt sù cña nh©n d©n ta”.

Sím ®Ò ra chñ tr−¬ng ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ë

thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho r»ng:


xiii

chÝnh s¸ch kinh tÕ cña §¶ng vµ ChÝnh phñ ph¶i nh»m thùc hiÖn bèn

môc tiªu: c«ng t− ®Òu lîi, chñ thî ®Òu lîi, c«ng n«ng gióp nhau, l−u

th«ng trong ngoµi, “Bèn chÝnh s¸ch Êy lµ mÊu chèt ®Ó ph¸t triÓn kinh

tÕ cña n−íc ta”...

XuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm cña n−íc ta qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi tõ

mét nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp l¹c hËu vµ viÖc x©y dùng chñ nghÜa x· héi lµ

mét nhiÖm vô míi mÎ, cïng víi viÖc qu¸n triÖt nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh

nguyªn t¾c vÒ x©y dùng ®Êt n−íc trªn tÊt c¶ çc lÜnh vùc cña ®êi sèng x·

héi, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lu«n c¨n dÆn: “Ph¶i thiÕt thùc ®i tõng b−íc,

ph¶i tiÕn v÷ng ch¾c. Ph¶i n¾m v÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña çch m¹ng,

ph¶i tÝnh to¸n cÈn thËn nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ, nh÷ng biÖn ph¸p cô

thÓ. KÕ ho¹ch ph¶i ch¾c ch¾n, c©n ®èi. Chí ®em chñ quan cña m×nh

thay thÕ cho ®iÒu kiÖn thùc tÕ. Ph¶i chèng bÖnh chñ quan, t¸c phong

quan liªu, ®¹i kh¸i. Ph¶i x©y dùng t¸c phong ®iÒu tra, nghiªn cøu trong

mäi c«ng t¸c còng nh− trong khi ®Þnh ra mäi chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ

Nhµ n−íc”. Ng−êi th−êng xuyªn nh¾c nhë ph¶i ®Ò phßng çch lµm rËp

khu«n, gi¸o ®iÒu; ph¶i tõ thùc tÕ ®Êt n−íc ®Ó t×m con ®−êng ®i riªng

phï hîp víi t×nh h×nh ®Æc ®iÓm cña n−íc ta “bëi v× n−íc ta cã nh÷ng ®Æc

®iÓm riªng cña ta”...

T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ ®éc lËp d©n téc g¾n liÒn víi chñ nghÜa x·

héi ®· ph¸t huy t¸c dông vµ ®−îc kiÓm nghiÖm b»ng sù thµnh c«ng ë ViÖt

Nam: tõ th¾ng lîi cña Çch m¹ng Th¸ng T¸m ®Õn th¾ng lîi cña hai cuéc

kh¸ng chiÕn thÇn th¸nh chèng thùc d©n Ph¸p vµ ®Õ quèc Mü x©m l−îc,

thèng nhÊt Tæ quèc, ®−a c¶ n−íc ®i lªn chñ nghÜa x· héi. §©y chÝnh lµ

tæng hîp nh÷ng quan ®iÓm chiÕn l−îc chØ ®¹o toµn bé çc vÊn ®Ò chÝnh trÞ

vµ lý luËn, nhËn thøc vµ hµnh ®éng cña toµn §¶ng, toµn d©n ta trong

tiÕn tr×nh çch m¹ng ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ ®èi víi sù nghiÖp ®æi míi ®Êt

n−íc ta hiÖn nay vµ trong t−¬ng lai. N¾m ch¾c néi dung t− t−ëng vµ qu¸n

triÖt ®óng nh÷ng nguyªn t¾c chiÕn l−îc Êy lµ c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn ®Ó

hiÓu ®−îc con ®−êng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña çch m¹ng ViÖt Nam, ®Ó kiªn

tr× phÊn ®Êu, phÊn ®Êu th¾ng lîi theo con ®−êng ®éc lËp d©n téc g¾n liÒn

víi chñ nghÜa x· héi mµ §¶ng vµ nh©n d©n ta ®· lùa chän.


xiv

Cã t− t−ëng ®óng, ®−êng lèi ®óng, nh−ng muèn çch m¹ng thµnh

c«ng ph¶i cã lùc l−îng ®¶m b¶o sù l·nh ®¹o vµ thùc hiÖn t− t−ëng, ®−êng

lèi ®ã. Theo Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, ®Ó tiÕn hµnh çch m¹ng, “Tr−íc hÕt

ph¶i cã §¶ng çch mÖnh... §¶ng cã v÷ng çch mÖnh míi thµnh c«ng”. T−

t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ §¶ng Céng s¶n, ®Æc biÖt trong ®iÒu kiÖn §¶ng ®·

n¾m chÝnh quyÒn, lµ mét ®ãng gãp míi vµo lý luËn x©y dùng chÝnh ®¶ng

kiÓu míi cña giai cÊp c«ng nh©n. VËn dông vµ lµm phong phó chñ nghÜa

M¸c - Lªnin vÒ x©y dùng ®éi tiªn phong cña giai cÊp c«ng nh©n ë mét

n−íc thuéc ®Þa nöa phong kiÕn, c«ng nghiÖp ch−a ph¸t triÓn, giai cÊp

c«ng nh©n cßn nhá bÐ, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· chØ râ: “Chñ nghÜa

M¸c - Lªnin kÕt hîp víi phong trµo c«ng nh©n vµ phong trµo yªu n−íc ®·

dÉn tíi viÖc thµnh lËp §¶ng”.

VÒ b¶n chÊt giai cÊp cña §¶ng, Ng−êi x¸c ®Þnh: §¶ng Céng s¶n ViÖt

Nam mang b¶n chÊt giai cÊp c«ng nh©n vµ b¶n chÊt Êy ®−îc thÓ hiÖn ë

nÒn t¶ng t− t−ëng cña §¶ng lµ chñ nghÜa M¸c - Lªnin, ë môc tiªu, lý

t−ëng cña §¶ng lµ ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi, ë çc nguyªn t¾c

tæ chøc, sinh ho¹t, ë sù trung thµnh víi chñ nghÜa quèc tÕ v« s¶n, kiªn

quyÕt ®Êu tranh chèng mäi biÓu hiÖn cña chñ nghÜa c¬ héi h÷u khuynh

vµ "t¶" khuynh...

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nhÊn m¹nh: “§¶ng kh«ng ph¶i chØ ®¹i biÓu lîi

Ých cña ®¶ng viªn mµ ®¹i biÓu lîi Ých cña giai cÊp c«ng nh©n, toµn thÓ

d©n téc vµ loµi ng−êi”. V× vËy, “§¶ng Lao ®éng ViÖt Nam lµ §¶ng cña

giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng, cho nªn nã ph¶i lµ §¶ng cña

d©n téc ViÖt Nam”. Ng−êi còng chØ râ: “§¶ng ta xøng ®¸ng lµ ®éi tiªn

phong, lµ bé tham m−u cña giai cÊp v« s¶n, cña nh©n d©n lao ®éng vµ

cña c¶ d©n téc” v× “chØ cã §¶ng ta toµn t©m toµn lùc phôc vô nh©n d©n,

phông sù Tæ quèc”.

§Ó §¶ng xøng ®¸ng lµ ®éi tiªn phong cña giai cÊp c«ng nh©n, nh©n

d©n lao ®éng vµ d©n téc vµ trë thµnh “mét §¶ng to lín, m¹nh mÏ, ch¾c

ch¾n, ch©n chÝnh, triÖt ®Ó çch m¹ng”, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lu«n lu«n

nh¾c nhë “Mçi ®¶ng viªn vµ çn bé ph¶i thËt sù thÊm nhuÇn ®¹o ®øc

çch m¹ng, thËt sù cÇn, kiÖm, liªm, chÝnh, chÝ c«ng v« t−. Ph¶i gi÷ g×n


xv

§¶ng ta thËt trong s¹ch, ph¶i xøng ®¸ng lµ ng−êi l·nh ®¹o, lµ ng−êi ®µy

tí thËt trung thµnh cña nh©n d©n”. Do vËy, Ng−êi ®ßi hái toµn §¶ng ph¶i

ra søc n©ng cao trÝ tuÖ cho ngang tÇm nhiÖm vô lÞch sö, ®ång thêi ph¶i

trau dåi ®¹o ®øc çch m¹ng, kh«ng ngõng t¨ng c−êng mèi liªn hÖ m¸u

thÞt víi nh©n d©n.

ChØ ra r»ng, §¶ng ta kh«ng ph¶i trªn trêi sa xuèng mµ tõ trong x·

héi sinh ra, nªn mçi ®¶ng viªn ®Òu cßn cã Ýt nhiÒu vÕt tÝch vÒ t− t−ëng vµ

tËp qu¸n cña x· héi cò, do ®ã, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh yªu cÇu §¶ng cÇn

ph¶i lu«n chØnh ®èn vÒ t− t−ëng vµ tæ chøc, “ph¶i tÈy trõ nh÷ng phÇn tö

®· hñ hãa ra khái §¶ng vµ c¬ quan chÝnh quyÒn, ®Ó gi÷ g×n tÝnh trong

s¹ch cña §¶ng vµ cña chÝnh quyÒn”.

Çch m¹ng lµ sù nghiÖp cña quÇn chóng. §¶ng chØ cã thÓ hoµn thµnh

sø mÖnh lÞch sö cña m×nh nÕu biÕt tËp hîp, ®oµn kÕt çc tÇng líp nh©n

d©n trong MÆt trËn d©n téc thèng nhÊt réng r·i chèng kÎ thï chung vµ

x©y dùng ®Êt n−íc. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh viÕt:

“§oµn kÕt, ®oµn kÕt, ®¹i ®oµn kÕt.

Thµnh công, thµnh c«ng, ®¹i thµnh c«ng”.

LuËn ®iÓm næi tiÕng nµy cña Ng−êi trë thµnh t− t−ëng chØ ®¹o chiÕn

l−îc xuyªn suèt c¶ qu¸ tr×nh çch m¹ng ViÖt Nam. T− t−ëng ®¹i ®oµn kÕt

cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cïng víi ®¹o ®øc, nh©n çch v« cïng cao

th−îng vµ trong s¸ng cña Ng−êi ®· quy tô ®−îc khèi ®¹i ®oµn kÕt toµn

d©n téc, ®Êu tranh v× th¾ng lîi cña sù nghiÖp çch m¹ng.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho r»ng “hÔ lµ ng−êi ViÖt Nam th× ai còng cã

lßng yªu n−íc, ghÐt giÆc”, nªn ngay sau khi thµnh lËp §¶ng, Ng−êi ®· ®Ò

ra chñ tr−¬ng thµnh lËp Héi ph¶n ®Õ ®ång minh, mét h×nh thøc mÆt trËn

d©n téc thèng nhÊt réng r·i chèng ®Õ quèc. VÒ ®−êng lèi, chñ tr−¬ng cña

§¶ng thêi kú 1936-1939, Ng−êi chØ râ ph¶i x©y dùng MÆt trËn d©n téc

d©n chñ réng r·i, kh«ng nh÷ng chØ cã nh©n d©n lao ®éng mµ gåm c¶ giai

cÊp t− s¶n d©n téc vµ nh¾c nhë ph¶i tr¸nh hÕt søc ®Ó hä ë ngoµi MÆt

trËn. N¨m 1941, ngay sau khi vÒ ®Õn Cao B»ng, Ng−êi ®· trùc tiÕp chØ

®¹o viÖc tæ chøc thÝ ®iÓm çc héi quÇn chóng ®Ó tiÕn tíi thµnh lËp


xvi

MÆt trËn ViÖt Minh. Sù ra ®êi cña MÆt trËn d©n téc thèng nhÊt d−íi sù

l·nh ®¹o cña §¶ng víi çc tªn gäi MÆt trËn ViÖt Minh, MÆt trËn Liªn -

ViÖt, MÆt trËn Tæ quèc ViÖt Nam, lµ th¾ng lîi râ rÖt nhÊt cña t− t−ëng

®¹i ®oµn kÕt Hå ChÝ Minh trong tiÕn tr×nh çch m¹ng ViÖt Nam.

NhÊn m¹nh ý nghÜa cña ®¹i ®oµn kÕt d©n téc ®Ó thùc hiÖn sù nghiÖp

gi¶i phãng d©n téc vµ x©y dùng chñ nghÜa x· héi, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh

chØ râ, ®oµn kÕt d©n téc võa lµ ®éng lùc, võa lµ môc tiªu, lµ nhiÖm vô

chiÕn l−îc, ph¶i ®oµn kÕt thËt sù, l©u dµi vµ “®oµn kÕt d©n téc kh«ng ph¶i

lµ thñ ®o¹n chÝnh trÞ”.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh x¸c ®Þnh: “§¹i ®oµn kÕt tøc lµ tr−íc hÕt ph¶i

®oµn kÕt ®¹i ®a sè nh©n d©n, mµ ®¹i ®a sè nh©n d©n ta lµ c«ng nh©n,

n«ng d©n vµ çc tÇng líp nh©n d©n lao ®éng kh¸c”. Theo Ng−êi, “Lùc

l−îng chñ yÕu trong khèi ®oµn kÕt d©n téc lµ c«ng n«ng, cho nªn liªn

minh c«ng n«ng lµ nÒn t¶ng cña MÆt trËn d©n téc thèng nhÊt” vµ “Muèn

®oµn kÕt réng r·i th× çi gèc ph¶i v÷ng, tøc lµ c«ng n«ng liªn minh cã

v÷ng ch¾c míi ®oµn kÕt ®−îc çc giai cÊp kh¸c”. §Ó cã thÓ tËp hîp “tÊt c¶

nh÷ng ng−êi yªu n−íc kh«ng ph©n biÖt xu h−íng chÝnh trÞ, tÝn ng−ìng,

t«n gi¸o”, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· chØ râ ®iÓm t−¬ng ®ång lµ: “BÊt kú ai

mµ thËt thµ t¸n thµnh hßa b×nh, thèng nhÊt, ®éc lËp, d©n chñ, th× dï

nh÷ng ng−êi ®ã tr−íc ®©y chèng chóng ta, b©y giê chóng ta còng thËt thµ

®oµn kÕt víi hä”. “Ai cã tµi, cã søc, cã ®øc, cã lßng phông sù Tæ quèc vµ

phôc vô nh©n d©n th× ta ®oµn kÕt víi hä”... Theo Chñ tÞch Hå ChÝ Minh,

®¹i ®oµn kÕt d©n téc ph¶i trªn c¬ së lÊy lîi Ých tèi cao cña d©n téc vµ

quyÒn lîi c¬ b¶n cña nh©n d©n lao ®éng lµm nÒn t¶ng, kÕt hîp hµi hoµ lîi

Ých ç nh©n vµ lîi Ých tËp thÓ, bé phËn vµ toµn côc, giai cÊp vµ d©n téc,

quèc gia vµ quèc tÕ.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh ®¹i ®oµn kÕt d©n téc ph¶i d−íi sù

l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n vµ ®©y lµ mét nguyªn t¾c trong x©y dùng

MÆt trËn d©n téc thèng nhÊt. Tuy nhiªn, theo Ng−êi, “§¶ng kh«ng thÓ

®ßi hái MÆt trËn thõa nhËn quyÒn l·nh ®¹o cña m×nh, mµ ph¶i tá ra lµ

mét bé phËn trung thµnh nhÊt, ho¹t ®éng nhÊt vµ ch©n thùc nhÊt. ChØ

trong ®Êu tranh vµ c«ng t¸c hµng ngµy, khi quÇn chóng réng r·i thõa


xvii

nhËn chÝnh s¸ch ®óng ®¾n vµ n¨ng lùc l·nh ®¹o cña §¶ng, th× §¶ng míi

giµnh ®−îc ®Þa vÞ l·nh ®¹o”. Trong c«ng t¸c x©y dùng, cñng cè vµ ph¸t

triÓn MÆt trËn, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chØ râ: §¶ng ph¶i lu«n lu«n ®Êu

tranh trªn hai mÆt trËn chèng khuynh h−íng c« ®éc, hÑp hßi, coi nhÑ viÖc

tranh thñ çc lùc l−îng cã thÓ tranh thñ ®−îc, ®ång thêi chèng khuynh

h−íng ®oµn kÕt mét chiÒu, ®oµn kÕt mµ kh«ng cã ®Êu tranh ®óng møc

trong néi bé MÆt trËn. Ng−êi kh¼ng ®Þnh, chØ cã “®Êu tranh trªn hai mÆt

trËn nh− thÕ, th× vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng trong MÆt trËn d©n téc thèng

nhÊt míi ®−îc ®¶m b¶o, nÒn t¶ng c«ng n«ng cña MÆt trËn míi ®−îc v÷ng

ch¾c, tÝnh chÊt réng r·i cña MÆt trËn míi ®−îc ph¸t huy ®Çy ®ñ”. MÆt

kh¸c, vÒ ph−¬ng ph¸p, §¶ng ph¶i t¨ng c−êng c«ng t¸c vËn ®éng, gi¸o dôc,

thuyÕt phôc, nªu g−¬ng..., lÊy th¼ng th¾n ch©n thµnh ®Ó ®èi xö, lÊy tin

yªu gióp ®ì ®Ó c¶m ho¸; tr©n träng ph¸t huy nh©n tè tÝch cùc; h¹n chÕ,

®Èy lïi nh©n tè tiªu cùc, gióp cho mäi tæ chøc vµ ç nh©n ®Òu tiÕn bé vµ

tr−ëng thµnh, ®ãng gãp cã hiÖu qu¶ vµo sù nghiÖp çch m¹ng.

Kh«ng chØ ch¨m lo x©y dùng khèi ®¹i ®oµn kÕt toµn d©n trong MÆt

trËn d©n téc thèng nhÊt, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cßn rÊt quan t©m tíi viÖc

thiÕt lËp vµ ph¸t triÓn t×nh ®oµn kÕt, h÷u nghÞ gi÷a nh©n d©n ViÖt Nam

víi çc lùc l−îng ®Êu tranh cho hßa b×nh, ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ tiÕn

bé trªn thÕ giíi. Ng−êi lµ hiÖn th©n tiªu biÓu cña sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a

chñ nghÜa yªu n−íc ch©n chÝnh vµ chñ nghÜa quèc tÕ thñy chung, trong

s¸ng cña giai cÊp c«ng nh©n, kÕt hîp søc m¹nh d©n téc víi søc m¹nh thêi

®¹i. Theo Ng−êi: “XÐt vÒ nguyªn t¾c, tiÕn bé chung phô thuéc vµo viÖc

ph¸t triÓn chñ nghÜa quèc tÕ; vµ v¨n minh chØ cã lîi khi çc quan hÖ quèc

tÕ ®−îc më réng vµ t¨ng c−êng”. Víi çch m¹ng ViÖt Nam, Chñ tÞch

Hå ChÝ Minh x¸c ®Þnh: “çch mÖnh An Nam còng lµ mét bé phËn trong

çch mÖnh thÕ giíi. Ai lµm çch mÖnh trªn thÕ giíi ®Òu lµ ®ång chÝ cña

d©n An Nam c¶”. Nªu cao tinh thÇn ®éc lËp tù chñ, tù lùc, tù c−êng “®em

søc ta mµ tù gi¶i phãng cho ta”, ®ång thêi Ng−êi lu«n nh¾c nhë toµn

§¶ng, toµn d©n “ph¶i cñng cè t×nh ®oµn kÕt h÷u nghÞ gi÷a nh©n d©n ta

vµ nh©n d©n çc n−íc b¹n, nh©n d©n Ph¸p, nh©n d©n yªu chuéng hßa

b×nh thÕ giíi”. Tæng kÕt nguyªn nh©n chñ yÕu ®−a çch m¹ng ViÖt Nam


xviii

®i tõ th¾ng lîi nµy ®Õn th¾ng lîi kh¸c, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh viÕt: “trong

thêi ®¹i ®Õ quèc chñ nghÜa, ë mét n−íc thuéc ®Þa nhá, víi sù l·nh ®¹o cña

giai cÊp v« s¶n vµ ®¶ng cña nã, dùa vµo quÇn chóng nh©n d©n réng r·i

tr−íc hÕt lµ n«ng d©n vµ ®oµn kÕt ®−îc mäi tÇng líp nh©n d©n yªu n−íc

trong mÆt trËn thèng nhÊt, víi sù ®ång t×nh vµ ñng hé cña phong trµo

çch m¹ng thÕ giíi…, nh©n d©n n−íc ®ã nhÊt ®Þnh th¾ng lîi”.

NhËn thøc s©u s¾c vÞ trÝ, vai trß cña khèi ®oµn kÕt trong §¶ng, ®oµn

kÕt toµn d©n vµ ®oµn kÕt quèc tÕ, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh c¨n dÆn: “chóng

ta quý träng vµ ra søc b¶o vÖ sù ®oµn kÕt nhÊt trÝ - trong §¶ng vµ trong

nh©n d©n ta còng nh− gi÷a çc §¶ng vµ gi÷a çc n−íc anh em - nh− gi÷

g×n con ng−¬i cña m¾t m×nh”. T− t−ëng ®¹i ®oµn kÕt Hå ChÝ Minh m·i

m·i lµ mét søc m¹nh lµm nªn th¾ng lîi cña çch m¹ng ViÖt Nam.

Lµ nhµ chÝnh trÞ thiªn tµi, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®ång thêi lµ nhµ

qu©n sù kiÖt xuÊt vµ ë Ng−êi lu«n cã sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a t−

t−ëng chÝnh trÞ vµ t− t−ëng qu©n sù. T− t−ëng qu©n sù Hå ChÝ Minh lµ sù

kÕ thõa, ph¸t triÓn truyÒn thèng qu©n sù oanh liÖt cña d©n téc ViÖt Nam

víi häc thuyÕt qu©n sù M¸c - Lªnin vµ tinh hoa qu©n sù cña nh©n lo¹i.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chØ râ: "ChÕ ®é thùc d©n, tù b¶n th©n nã, ®· lµ

mét hµnh ®éng b¹o lùc cña kÎ m¹nh ®èi víi kÎ yÕu". Bëi vËy, "Trong cuéc

®Êu tranh gian khæ chèng kÎ thï cña giai cÊp vµ d©n téc, cÇn dïng b¹o

lùc çch m¹ng chèng l¹i b¹o lùc ph¶n çch m¹ng, giµnh lÊy chÝnh quyÒn

vµ b¶o vÖ chÝnh quyÒn". Víi th¾ng lîi vÜ ®¹i cña Çch m¹ng Th¸ng T¸m

n¨m 1945 vµ hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng x©m l−îc, trªn thùc tÕ, Chñ tÞch

Hå ChÝ Minh vµ §¶ng ta ®· n©ng nghÖ thuËt qu©n sù trong khëi nghÜa

vò trang vµ chiÕn tranh nh©n d©n ë thêi ®¹i Hå ChÝ Minh lªn mét tÇm

cao míi vµ ®Ó l¹i mét hÖ thèng quan ®iÓm vÒ qu©n sù hÕt søc quý gi¸.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nãi: "Tuú t×nh h×nh cô thÓ mµ quyÕt ®Þnh nh÷ng

h×nh thøc ®Êu tranh çch m¹ng thÝch hîp, sö dông ®óng vµ khÐo kÕt hîp

çc h×nh thøc ®Êu tranh vò trang vµ ®Êu tranh chÝnh trÞ ®Ó giµnh th¾ng lîi

cho çch m¹ng". Tuy nhiªn, theo Ng−êi, qu©n sù ph¶i phôc tïng chÝnh trÞ,

ph¶i h−íng vµo hoµn thµnh nhiÖm vô chÝnh trÞ. Ng−êi viÕt: “Qu©n sù mµ

kh«ng cã chÝnh trÞ nh− c©y kh«ng cã gèc, v« dông l¹i cã h¹i”.

NÐt ®Æc s¾c trong t− t−ëng qu©n sù Hå ChÝ Minh lµ x©y dùng lùc


xix

l−îng vò trang çch m¹ng “tõ nh©n d©n mµ ra, v× nh©n d©n mµ chiÕn

®Êu”, ®−îc tæ chøc víi ba thø qu©n - bé ®éi chñ lùc, bé ®éi ®Þa ph−¬ng vµ

d©n qu©n du kÝch; lµ x©y dùng c¨n cø ®Þa çch m¹ng, khëi nghÜa toµn d©n

vµ chiÕn tranh nh©n d©n. §Ó chèng l¹i nh÷ng kÎ thï cã søc m¹nh kinh tÕ

vµ qu©n sù lín h¬n m×nh nhiÒu lÇn, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ®Ò ra

®−êng lèi kh¸ng chiÕn toµn d©n, toµn diÖn, tr−êng kú, dùa vµo søc m×nh

lµ chÝnh; chñ tr−¬ng võa kh¸ng chiÕn, võa kiÕn quèc, x©y dùng mèi quan

hÖ gi÷a tiÒn tuyÕn vµ hËu ph−¬ng. D−íi ¸nh s¸ng t− t−ëng qu©n sù

Hå ChÝ Minh vµ sù chØ ®¹o cña Ng−êi, trong hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng

thùc d©n Ph¸p vµ chèng ®Õ quèc Mü, nh©n d©n ta ®· lËp nªn nh÷ng chiÕn

c«ng vang déi, ®−îc c¶ loµi ng−êi kh©m phôc vµ ca ngîi.

Lµ ng−êi s¸ng lËp §¶ng, MÆt trËn, Qu©n ®éi, ®ång thêi còng lµ kiÕn

tróc s−, ng−êi s¸ng lËp, tæ chøc x©y dùng Nhµ n−íc ViÖt Nam D©n chñ

Céng hoµ, trong gÇn mét phÇn t− thÕ kû, trªn c−¬ng vÞ ®øng ®Çu nhµ n−íc,

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ®Ó l¹i mét di s¶n to lín vÒ tæ chøc, x©y dùng nhµ

n−íc d©n chñ míi ë n−íc ta. T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ x©y dùng nhµ n−íc

cña d©n, do d©n, v× d©n lµ sù vËn dông s¸ng t¹o häc thuyÕt vÒ nhµ n−íc

cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, chän läc, kÕ thõa nh÷ng tinh hoa trong x©y

dùng nhµ n−íc ®· cã trong lÞch sö d©n téc vµ nh©n lo¹i.

VÊn ®Ò c¬ b¶n cña nhµ n−íc lµ quyÒn lùc thuéc vÒ ai, phôc vô quyÒn

lîi cña ai. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh x¸c ®Þnh: "N−íc ta lµ n−íc d©n chñ. Bao

nhiªu lîi Ých ®Òu v× d©n. Bao nhiªu quyÒn h¹n ®Òu cña d©n... ChÝnh

quyÒn tõ x· ®Õn ChÝnh phñ trung −¬ng do d©n cö ra", "tÊt c¶ quyÒn lùc

trong n−íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ ®Òu thuéc vÒ nh©n d©n". Bëi vËy,

theo Ng−êi, trong h×nh th¸i tæ chøc vµ thiÕt chÕ x· héi ®ã, khi “D©n lµ

chñ th× ChÝnh phñ ph¶i lµ ®µy tí... NÕu ChÝnh phñ lµm h¹i d©n th× d©n

cã quyÒn ®uæi ChÝnh phñ”. §ång thêi, Ng−êi còng chØ râ: “Mçi ng−êi c«ng

d©n ph¶i hiÓu r»ng m×nh lµ ng−êi chñ cña n−íc nhµ, ph¶i lµm trßn

nhiÖm vô cña ng−êi chñ”.

Kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt giai cÊp c«ng nh©n vµ nhÊn m¹nh tÝnh d©n

téc, tÝnh nh©n d©n s©u s¾c cña Nhµ n−íc cña d©n, do d©n, v× d©n ë

n−íc ta, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chØ râ: “Nhµ n−íc ta ph¸t huy d©n chñ


xx

®Õn cao ®é, ®ã lµ do tÝnh chÊt Nhµ n−íc ta lµ Nhµ n−íc cña nh©n d©n.

Cã ph¸t huy d©n chñ ®Õn cao ®é th× míi ®éng viªn ®−îc tÊt c¶ lùc

l−îng cña nh©n d©n ®−a çch m¹ng tiÕn lªn. §ång thêi ph¶i tËp trung

®Õn cao ®é ®Ó thèng nhÊt l·nh ®¹o nh©n d©n x©y dùng chñ nghÜa x·

héi”. Ng−êi cho r»ng, Nhµ n−íc ta ph¶i ph¸t huy d©n chñ, ph¶i lµm

cho viÖc thùc hµnh d©n chñ ®−îc thÓ hiÖn vµ thÊm s©u vµo tÊt c¶ çc

lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi v× “thùc hµnh d©n chñ lµ çi ch×a khãa

v¹n n¨ng cã thÓ gi¶i quyÕt mäi khã kh¨n”.

Quan niÖm cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vÒ mét nhµ n−íc v÷ng m¹nh,

cã hiÖu lùc ph¶i lµ mét nhµ n−íc ph¸p quyÒn “m¹nh mÏ vµ s¸ng suèt”.

Ng−êi chØ râ r»ng: Nhµ n−íc ®ã “ph¶i dùa vµo nh©n d©n, liªn hÖ chÆt chÏ

víi nh©n d©n, l¾ng nghe ý kiÕn vµ chÞu sù kiÓm so¸t cña nh©n d©n”, ph¶i

lµm cho mäi ng−êi d©n sèng vµ lµm viÖc theo HiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt. §Ó

®¹t ®−îc môc tiªu ®ã, bªn c¹nh viÖc x©y dùng mét thiÕt chÕ cña nhµ n−íc

d©n chñ, mét trong nh÷ng mèi quan t©m cña Ng−êi lµ ®µo t¹o vµ båi

d−ìng ®−îc mét ®éi ngò çn bé chÝnh quyÒn ®óng víi b¶n chÊt cña Nhµ

n−íc ta, víi nh÷ng tiªu chuÈn chÆt chÏ, thÊm nhuÇn tinh thÇn “nh©n d©n

lµ ng−êi chñ, mµ ChÝnh phñ lµ ng−êi ®µy tí trung thµnh cña nh©n d©n”.

§Ò cao ph¸p quyÒn, nh−ng Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lu«n coi träng vai trß

cña gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ cho r»ng, nhµ n−íc ph¸p quyÒn chØ ph¸t huy

®−îc ®Çy ®ñ hiÖu lùc khi nã biÕt coi träng kÕt hîp gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ

ph¸p luËt trong qu¶n lý x· héi vµ nhµ n−íc.

Cïng víi hÖ thèng çc quan ®iÓm ®óng ®¾n vÒ x©y dùng ®−êng lèi vµ

lùc l−îng çch m¹ng (§¶ng, MÆt trËn d©n téc thèng nhÊt, lùc l−îng vò

trang nh©n d©n...), tæ chøc vµ x©y dùng chÕ ®é x· héi míi trªn çc lÜnh

vùc cña ®êi sèng x· héi, lµ hÖ thèng quan ®iÓm s¸ng t¹o cña Chñ tÞch Hå

ChÝ Minh vÒ ph−¬ng ph¸p çch m¹ng víi nhiÒu çch thøc, biÖn ph¸p...

nh»m thùc hiÖn thµnh c«ng tõng b−íc çc môc tiªu cña çch m¹ng ViÖt

Nam. §ã lµ sù kÕ thõa cã chän läc, vËn dông ®óng ®¾n, s¸ng t¹o vµo ®iÒu

kiÖn n−íc ta nh÷ng ph−¬ng ph¸p t− duy vµ hµnh ®éng cña çc nhµ t−

t−ëng, chÝnh trÞ, qu©n sù ViÖt Nam vµ thÕ giíi trong lÞch sö, lµ sù tæng

kÕt tõ thùc tiÔn çc phong trµo çch m¹ng trong n−íc vµ quèc tÕ.

Lµ mét hÖ thèng quan ®iÓm vÒ ph−¬ng ph¸p ®−îc thÓ hiÖn ®a d¹ng


xxi

vµ phong phó ë çc thêi kú, çc giai ®o¹n çch m¹ng kh¸c nhau, víi tinh

thÇn “dÜ bÊt biÕn øng v¹n biÕn”, trªn c¬ së gi÷ v÷ng môc tiªu lµ §éc lËp,

Thèng nhÊt cña Tæ quèc, Tù do - H¹nh phóc cña nh©n d©n, ph−¬ng ph¸p

çch m¹ng Hå ChÝ Minh lµ sù vËn dông linh ho¹t, uyÓn chuyÓn nh÷ng

çch thøc, biÖn ph¸p kh¸c nhau phï hîp víi hoµn c¶nh lÞch sö vµ ®èi

t−îng cô thÓ nh»m ®−a çch m¹ng tõng b−íc ®i ®Õn th¾ng lîi cuèi cïng.

Ph−¬ng ph¸p çch m¹ng Hå ChÝ Minh lµ sù kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn

gi÷a ph−¬ng ph¸p hßa b×nh víi sö dông b¹o lùc çch m¹ng; kÕt hîp chÆt

chÏ gi÷a lùc l−îng chÝnh trÞ cña quÇn chóng víi lùc l−îng vò trang cña

nh©n d©n, gi÷a khëi nghÜa toµn d©n víi chiÕn tranh çch m¹ng; kÕt hîp

®Êu tranh qu©n sù víi ®Êu tranh chÝnh trÞ vµ ®Êu tranh ngo¹i giao; lîi

dông triÖt ®Ó nh÷ng m©u thuÉn néi bé cña ®Þch, ph©n ho¸ vµ c« lËp cao

®é kÎ thï, giµnh th¾ng lîi tõng b−íc, ®¸nh ®æ tõng bé phËn, cuèi cïng ®i

®Õn th¾ng lîi hoµn toµn. §iÓm ®Æc s¾c cña ph−¬ng ph¸p çch m¹ng

Hå ChÝ Minh lµ lÊy ®oµn kÕt lµm trung t©m, kÕt hîp chÆt chÏ ®oµn kÕt

d©n téc víi ®oµn kÕt quèc tÕ, kÕt hîp søc m¹nh d©n téc víi søc m¹nh thêi

®¹i ®Ó t¹o nªn søc m¹nh tæng hîp cña çch m¹ng trong c¶ ®Êu tranh çch

m¹ng, trong b¶o vÖ vµ x©y dùng Tæ quèc...

Hå ChÝ Minh Toµn tËp xuÊt b¶n lÇn thø ba cung cÊp nhiÒu tµi liÖu

nªu lªn nh÷ng ®ãng gãp to lín cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh víi çch m¹ng

thÕ giíi vµ gãp phÇn lµm thÕ giíi ®æi thay b»ng sù cæ vò, ®oµn kÕt çc d©n

téc thuéc ®Þa cïng nh©n d©n tiÕn bé trªn toµn thÕ giíi ®Êu tranh lo¹i bá

khái ®êi sèng nh©n lo¹i sù thèng trÞ, ¸p bøc cña chÕ ®é thùc d©n d−íi mäi

h×nh thøc, cèng hiÕn to lín vµo cuéc ®Êu tranh chung cña nh©n lo¹i v×

hßa b×nh, ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ tiÕn bé x· héi trªn hµnh tinh cña

chóng ta.

Lµ nhµ yªu n−íc vÜ ®¹i, nhµ quèc tÕ chñ nghÜa trong s¸ng, víi tÇm

nh×n réng lín, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh coi vÊn ®Ò gi¶i phãng d©n téc vµ gi¶i

phãng con ng−êi kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò cña ViÖt Nam mµ lµ vÊn ®Ò chung

cña nh©n lo¹i. ChÝnh v× vËy, tr−íc khi trë thµnh l·nh tô cña nh©n d©n

ViÖt Nam, Ng−êi ®· lµ mét chiÕn sÜ quèc tÕ nhiÖt thµnh, ®Êu tranh kh«ng

mÖt mái vµ cã nhiÒu cèng hiÕn to lín cho tù do cña çc d©n téc thuéc ®Þa


xxii

vµ sù nghiÖp gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng bÞ ¸p bøc, bãc lét trªn toµn

thÕ giíi.

B»ng h×nh ¶nh chñ nghÜa ®Õ quèc lµ “con ®Øa hai vßi”, Chñ tÞch

Hå ChÝ Minh chØ ra r»ng, çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc muèn th¾ng lîi

ph¶i thùc hiÖn liªn minh chiÕn ®Êu gi÷a giai cÊp v« s¶n ë thuéc ®Þa víi

giai cÊp v« s¶n ë chÝnh quèc. V× bãc lét thuéc ®Þa lµ mét trong hai nguån

sèng cña chñ nghÜa t− b¶n, cho nªn muèn ®¸nh ®æ chñ nghÜa ®Õ quèc,

tr−íc hÕt “ph¶i t−íc hÕt thuéc ®Þa cña chóng”. Do ®ã, çch m¹ng thuéc ®Þa

kh«ng chØ tr«ng chê vµo kÕt qu¶ cña çch m¹ng v« s¶n ë chÝnh quèc, h¬n

n÷a cÇn ph¶i chñ ®éng vµ cã thÓ giµnh th¾ng lîi tr−íc, vµ b»ng th¾ng lîi

cña m×nh sÏ gãp phÇn vµo sù nghiÖp çch m¹ng ë chÝnh quèc. Chñ tÞch

Hå ChÝ Minh viÕt: “Ngµy mµ hµng tr¨m triÖu nh©n d©n ch©u ¸ bÞ tµn s¸t

vµ ¸p bøc thøc tØnh ®Ó g¹t bá sù bãc lét ®ª tiÖn cña mét bän thùc d©n lßng

tham kh«ng ®¸y, hä sÏ h×nh thµnh mét lùc l−îng khæng lå, vµ trong khi

thñ tiªu mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tån t¹i cña chñ nghÜa t− b¶n lµ chñ

nghÜa ®Õ quèc, hä cã thÓ gióp ®ì nh÷ng ng−êi anh em m×nh ë ph−¬ng T©y

trong nhiÖm vô gi¶i phãng hoµn toµn”.

Lµ hiÖn th©n cña t− t−ëng kÕt hîp søc m¹nh d©n téc víi søc m¹nh

thêi ®¹i, ®oµn kÕt quèc tÕ, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chØ râ: “Çch mÖnh An

Nam còng lµ mét bé phËn trong çch mÖnh thÕ giíi” vµ “cuéc ®Êu tranh

cña nh©n d©n ViÖt Nam lµ mét bé phËn kh¨ng khÝt cña cuéc ®Êu tranh vÜ

®¹i nh»m chèng chñ nghÜa ®Õ quèc vµ chñ nghÜa thùc d©n” cña nh©n d©n

thÕ giíi. V× vËy, trong çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc còng nh− trong hßa

b×nh x©y dùng ®Êt n−íc, mét mÆt, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nhÊn m¹nh viÖc

nªu cao tinh thÇn ®éc lËp, tù chñ, tù lùc, tù c−êng, nh−ng Ng−êi lu«n

lu«n kªu gäi ph¶i t¨ng c−êng sù ®oµn kÕt vµ hîp t¸c quèc tÕ, ®ång thêi

ph¶i ra søc ñng hé vµ gióp ®ì ®èi víi çc cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n

çc n−íc v× hßa b×nh, ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ tiÕn bé x· héi trªn thÕ

giíi. Trªn ý nghÜa ®ã, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chÝnh lµ biÓu t−îng cña tinh

thÇn "bèn ph−¬ng v« s¶n ®Òu lµ anh em".

Nh÷ng quan ®iÓm cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vÒ ®−êng lèi ®èi ngo¹i

cña ViÖt Nam vµ vÒ quan hÖ quèc tÕ lµ mét trong nh÷ng ®ãng gãp to lín

vµo kho tµng lý luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin.


xxiii

Çch m¹ng Th¸ng T¸m n¨m 1945 thµnh c«ng, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh

tuyªn bè: “n−íc ViÖt Nam s½n sµng thùc thi chÝnh s¸ch më cöa vµ hîp t¸c

trong mäi lÜnh vùc” trªn c¬ së “toµn vÑn l·nh thæ cho Tæ quèc vµ ®éc lËp

cho ®Êt n−íc”, “b×nh ®¼ng tuyÖt ®èi gi÷a çc n−íc cã chñ quyÒn”. Kh¼ng

®Þnh ViÖt Nam lµ mét “bé phËn trong phe hßa b×nh vµ d©n chñ thÕ giíi”,

Ng−êi x¸c ®Þnh chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña n−íc ta lµ: “Lµm b¹n víi tÊt c¶

mäi n−íc d©n chñ vµ kh«ng g©y thï o¸n víi mét ai”, ®ång thêi nªu râ

''môc tiªu lµ x©y ®¾p nÒn hoµ b×nh thÕ giíi" cña ViÖt Nam.

Víi quan ®iÓm xuÊt ph¸t lµ “hoµ b×nh thËt sù kh«ng thÓ t¸ch khái ®éc

lËp thËt sù” , Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho r»ng x©y dùng mét nÒn hßa b×nh

ch©n chÝnh trªn thÕ giíi, mét trËt tù thÕ giíi míi, ph¶i dùa trªn nguyªn

t¾c t«n träng quyÒn c¬ b¶n cña tÊt c¶ çc d©n téc vµ “c«ng b×nh vµ lý

t−ëng d©n chñ ph¶i thay cho chiÕn tranh” trong quan hÖ quèc tÕ. C«ng

b»ng vµ d©n chñ trªn thÕ giíi ph¶i ®−îc b¶o ®¶m cho mçi d©n téc tù

quyÕt ®Þnh lÊy vËn mÖnh cña m×nh dùa trªn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ d©n

téc vµ t«n träng sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña mçi quèc gia,

kh«ng can thiÖp vµo c«ng viÖc néi bé cña nhau. Çc quèc gia ph¶i ®−îc

b×nh ®¼ng trong viÖc tham gia gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò quèc tÕ vµ hoµ b×nh

thÕ giíi ph¶i ®−îc tÊt c¶ çc d©n téc quyÕt ®Þnh, kh«ng phô thuéc vµo mét

nhãm cÇm quyÒn cña mét thiÓu sè çc n−íc lín.

Nh÷ng quan ®iÓm trªn cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµm s¸ng tá vÒ

mét trËt tù quèc tÕ míi, ®ång thêi nªu cao ý nghÜa ch©n chÝnh cña çc

cuéc ®Êu tranh v× ®éc lËp d©n téc, v× hßa b×nh, b×nh ®¼ng, d©n chñ trong

quan hÖ quèc tÕ ®èi víi hßa b×nh thÕ giíi.

Lµ ng−êi ñng hé çc nguyªn t¾c cïng tån t¹i hoµ b×nh gi÷a çc n−íc

cã chÕ ®é chÝnh trÞ kh¸c nhau, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh t«n träng viÖc gi¶i

quyÕt m©u thuÉn gi÷a çc n−íc th«ng qua th−¬ng l−îng hoµ b×nh, kh«ng

can thiÖp vµo c«ng viÖc néi bé cña nhau. Ng−êi nãi: “ThÕ giíi hoµ b×nh cã

thÓ thùc hiÖn nÕu çc n−íc trªn thÕ giíi, nhÊt lµ nh÷ng n−íc lín, ®Òu s½n

sµng gi¶i quyÕt nh÷ng xÝch mÝch gi÷a çc n−íc b»ng çch th−¬ng l−îng”.

Ngµy nay, viÖc gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò quan hÖ quèc tÕ b»ng hßa b×nh

th−¬ng l−îng lµ xu h−íng tÝch cùc trªn thÕ giíi, song ®iÒu l−u ý trªn cña

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ.


xxiv

§Ó x©y dùng mét thÕ giíi hßa b×nh, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nhÊn

m¹nh tíi viÖc x©y dùng vµ duy tr× niÒm tin trong quan hÖ quèc tÕ th«ng

qua viÖc t¨ng c−êng sù hiÓu biÕt vµ xÝch l¹i gÇn nhau gi÷a nh©n d©n çc

n−íc ®Ó cïng nhau hoµ b×nh gi¶i quyÕt çc m©u thuÉn, xung ®ét. Ng−êi

chØ râ, “víi mét sù tin cÈn lÉn nhau, nh÷ng d©n téc tù do vµ b×nh ®¼ng

vÉn cã thÓ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò khã kh¨n nhÊt”. HiÓu biÕt vµ tin cËy

gi÷a çc d©n téc kh«ng chØ gióp ng¨n chÆn vµ xo¸ bá chiÕn tranh, mµ cßn

t¹o ®iÒu kiÖn cho sù hîp t¸c h÷u nghÞ bÒn v÷ng gi÷a çc n−íc trªn thÕ

giíi. §Æc biÖt, ®Ó chñ ®éng ng¨n chÆn çc xung ®ét, kh«ng ®Ó cho giíi cÇm

quyÒn hiÕu chiÕn lõa bÞp ®Èy çc quèc gia, d©n téc vµo lß löa chiÕn tranh

v× lîi Ých cña chóng, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho r»ng, nh©n d©n çc n−íc

ph¶i “nhËn lÊy tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ hoµ b×nh thÕ giíi”. Gi¸o dôc nh©n d©n

m×nh vµ cïng nh©n d©n thÕ giíi x©y dùng lèi øng xö hoµ b×nh - v¨n minh

chèng l¹i lèi øng xö chiÕn tranh - d· man trong quan hÖ quèc tÕ ®Ó ®¾p

x©y mét nÒn v¨n ho¸ hoµ b×nh cña nh©n lo¹i lµ nh÷ng cèng hiÕn thùc tiÔn

cùc kú to lín cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho v¨n ho¸ thÕ giíi, cho v¨n

minh vµ hßa b×nh cña nh©n lo¹i.

Ngµy nay, khi loµi ng−êi ph¶i ®èi diÖn víi qu¸ nhiÒu vÊn ®Ò cã tÝnh

toµn cÇu vµ nh÷ng vÊn ®Ò nµy chØ cã thÓ ®−îc gi¶i quyÕt b»ng sù hîp t¸c

quèc tÕ (nh− b¶o vÖ m«i tr−êng sèng, chèng nghÌo ®ãi, dÞch bÖnh, chèng

chiÕn tranh, chèng khñng bè quèc tÕ, b¶o vÖ hßa b×nh,...) th× nh÷ng quan

®iÓm cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vÒ x©y ®¾p mét trËt tù thÕ giíi míi víi

lèi øng xö quèc tÕ v¨n minh vµ thiÕt lËp mét nÒn hoµ b×nh v÷ng bÒn trªn

hµnh tinh cña chóng ta cµng cã ý nghÜa thùc tiÔn to lín. §ã lµ vÊn ®Ò trªn

hÕt vµ tr−íc hÕt ®Ó çc d©n téc cã c¬ héi cïng nhau tËp trung mäi nguån

lùc nh»m gi¶i quyÕt thµnh c«ng çc vÊn ®Ò chung v× sù tån t¹i vµ ph¸t

triÓn cña c¶ loµi ng−êi.

Hå ChÝ Minh Toµn tËp xuÊt b¶n lÇn thø ba cung cÊp nhiÒu t− liÖu

lµm s¸ng tá sù nghiÖp, t− t−ëng thÊm ®Ëm gi¸ trÞ v¨n hãa cña nhµ v¨n

hãa kiÖt xuÊt Hå ChÝ Minh bëi Ng−êi ®· l·nh ®¹o nh©n d©n ®¸nh ®uæi

giÆc ngo¹i x©m, giµnh l¹i cho nh©n d©n quyÒn sèng ®Ých thùc cña con

ng−êi vµ gãp phÇn cïng loµi ng−êi lo¹i trõ chñ nghÜa thùc d©n - mét trë


xxv

lùc lín trªn con ®−êng tiÕn tíi v¨n minh, ®ãng gãp to lín vµo cuéc ®Êu

tranh v× hßa b×nh, ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ tiÕn bé x· héi cña nh©n

lo¹i tiÕn bé.

Nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa cña sù nghiÖp gi¶i phãng con ng−êi ®ã cµng

thªm s©u s¾c khi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chñ tr−¬ng b¾t ®Çu tõ sù gi¸c

ngé nh©n d©n, lµm cho nh©n d©n hiÓu râ çc quy luËt ph¸t triÓn cña x·

héi, nhËn râ môc ®Ých ®Êu tranh vµ con ®−êng gi¶i phãng, tin ch¾c vµo sù

th¾ng lîi mµ kiªn quyÕt tù ®øng lªn lµm çch m¹ng vµ x©y dùng x· héi

míi kh«ng cã ¸p bøc, bãc lét vµ t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn toµn

diÖn ®èi víi con ng−êi. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho r»ng: “Muèn gi÷ v÷ng

nÒn ®éc lËp, muèn lµm cho d©n m¹nh n−íc giµu, mäi ng−êi ViÖt Nam

ph¶i hiÓu biÕt quyÒn lîi cña m×nh, bæn phËn cña m×nh, ph¶i cã kiÕn thøc

míi ®Ó cã thÓ tham gia vµo c«ng cuéc x©y dùng n−íc nhµ”.

LÊy v¨n hãa soi ®−êng cho quèc d©n ®i, v× vËy, çch m¹ng gi¶i phãng

d©n téc vµ çch m¹ng x· héi chñ nghÜa d−íi sù dÉn d¾t cña Chñ tÞch

Hå ChÝ Minh lµ sù nghiÖp v¨n hãa vÜ ®¹i, trong ®ã kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a

gi¶i phãng víi ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn con ng−êi. Gi¶i phãng con ng−êi

lµ gi¸ trÞ v¨n hãa cao c¶ nhÊt, nh−ng sù s©u s¾c cña gi¸ trÞ v¨n hãa cao c¶

®ã lµ lµm cho con ng−êi tù ®øng lªn gi¶i phãng b»ng chÝnh sù ph¸t triÓn

vµ hoµn thiÖn cña m×nh. LÊy ®oµn kÕt toµn d©n ®Ó gi¶i phãng d©n téc,

lµm cho nh©n d©n ®ång thuËn ®Ó x©y dùng x· héi míi, lÊy thèng nhÊt

thay v× ®èi ®Çu, lo¹i trõ lµ ®−êng lèi vµ ph−¬ng ph¸p çch m¹ng Hå ChÝ Minh.

Gi¶i phãng con ng−êi ë tÇm cao v¨n hãa nh− thÕ ®· t¹o ra nguån n¨ng

l−îng vµ ®éng lùc cùc kú m¹nh mÏ cña toµn d©n lµm nªn th¾ng lîi trong

c¶ sù nghiÖp gi¶i phãng vµ x©y dùng Tæ quèc. §ã lµ bÝ quyÕt thµnh c«ng

cña çch m¹ng ViÖt Nam. §ã lµ bÝ quyÕt v¨n hãa Hå ChÝ Minh.

Bëi vËy, trong bÊt kú ®iÒu kiÖn nµo, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh còng

lu«n chñ tr−¬ng ph¸t triÓn v¨n hãa, n©ng cao d©n trÝ, gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ

n©ng cao nh©n çch cho nh©n d©n.

NÒn v¨n hãa mµ Ng−êi chñ tr−¬ng x©y dùng lµ sù kÕt hîp gi÷a kÕ

thõa, ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña v¨n hãa d©n téc

víi tiÕp thu tinh hoa v¨n hãa nh©n lo¹i, thÊm nhuÇn s©u s¾c chñ nghÜa


xxvi

yªu n−íc - nh©n v¨n ViÖt Nam vµ chñ nghÜa quèc tÕ trong s¸ng, chèng l¹i

mäi biÓu hiÖn cña chñ nghÜa kú thÞ - ®éc t«n vÒ v¨n ho¸. V¨n hãa ph¶i

thÊm s©u vµo tÊt c¶ çc lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. V¨n hãa ph¶i lo¹i

trõ tham nhòng, l−êi biÕng, phï hoa xa xØ. V¨n hãa ph¶i lµm cho mäi

ng−êi d©n ViÖt Nam, tõ giµ ®Õn trÎ, c¶ ®µn «ng vµ ®µn bµ, ai còng hiÓu

nhiÖm vô cña m×nh vµ biÕt h−ëng h¹nh phóc mµ m×nh ®−îc h−ëng.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®−îc loµi ng−êi tiÕn bé suy t«n lµ mét nhµ

v¨n ho¸ lín cßn bëi nh÷ng thµnh tùu xuÊt s¾c cña Ng−êi trong lÜnh vùc

ho¹t ®éng vµ s¸ng t¹o v¨n ho¸ vµ gi¸o dôc. Víi quan niÖm “Mét d©n téc

dèt lµ mét d©n téc yÕu”, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho r»ng sù dèt n¸t còng

lµ kÎ ®Þch ph¶i chèng. Ng−êi chñ tr−¬ng ph¶i ph¸t triÓn nÒn gi¸o dôc th×

míi x©y dùng ®−îc chñ nghÜa x· héi, míi tiÕn kÞp ®−îc sù ph¸t triÓn

chung cña nh©n lo¹i. X¸c ®Þnh râ häc tËp ®Ó lµm viÖc, lµm ng−êi, ®Ó

phông sù Tæ quèc, phôc vô nh©n d©n vµ nh©n lo¹i, Ng−êi th−êng xuyªn

nhÊn m¹nh tíi nhiÖm vô gi¸o dôc lý t−ëng, gi¸o dôc ®¹o ®øc “cÇn, kiÖm,

liªm, chÝnh, chÝ c«ng, v« t−” vµ chØ râ r»ng: “Mét d©n téc biÕt cÇn, kiÖm,

biÕt liªm, lµ mét d©n téc giµu vÒ vËt chÊt, m¹nh vÒ tinh thÇn, lµ mét d©n

téc v¨n minh tiÕn bé”. Lµ nhµ gi¸o dôc vÜ ®¹i, víi tinh thÇn “V× lîi Ých

m−êi n¨m th× ph¶i trång c©y, v× lîi Ých tr¨m n¨m th× ph¶i trång ng−êi”,

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chØ râ r»ng viÖc “Båi d−ìng thÕ hÖ çch m¹ng cho

®êi sau lµ mét viÖc rÊt quan träng vµ rÊt cÇn thiÕt”. Víi môc tiªu cña

chiÕn l−îc “trång ng−êi” lµ “d¹y dç con em cña nh©n d©n thµnh ng−êi

c«ng d©n tèt, ng−êi lao ®éng tèt, ng−êi chiÕn sÜ tèt, ng−êi çn bé tèt cña

n−íc nhµ”, theo Ng−êi, ph¶i x©y dùng mét nÒn gi¸o dôc toµn diÖn ®Ó ®µo

t¹o nh÷ng con ng−êi cã ®øc, cã tµi. NÒn gi¸o dôc ®ã ph¶i kÕt hîp chÆt chÏ

gi÷a häc vµ hµnh, lý luËn g¾n liÒn víi thùc tiÔn, g¾n liÒn gi¸o dôc cña

nhµ tr−êng víi gia ®×nh vµ x· héi, häc suèt ®êi, kÕt hîp tù häc víi häc

trong nhµ tr−êng, häc trong s¸ch vë vµ häc trong cuéc sèng.

V¨n hãa cã cèt lâi lµ ®¹o ®øc. §¹o ®øc mµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chñ

tr−¬ng x©y dùng xuÊt ph¸t tõ chÝnh ý nghÜa v¨n hãa, ®¹o ®øc hÕt søc

nh©n v¨n cña cuéc çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc vµ çch m¹ng x· héi

chñ nghÜa. Bëi vËy, Ng−êi ®ßi hái §¶ng çch m¹ng ph¶i “lµ ®¹o ®øc, lµ v¨n

minh”, ng−êi lµm çch m¹ng ph¶i cã ®¹o ®øc çch m¹ng, “muèn x©y dùng

chñ nghÜa x· héi ph¶i cã con ng−êi thÊm nhuÇn ®¹o ®øc x· héi chñ nghÜa”.


xxvii

Ng−êi nãi: “ViÖc n−íc lÊy §oµn thÓ lµm cèt çn. ViÖc §oµn thÓ lÊy çn bé

lµm cèt çn. Çn bé lÊy ®øc lµm cèt çn”. §ã lµ ®¹o ®øc lµm ng−êi, hoµn

thiÖn con ng−êi, ®¹o ®øc v× th¾ng lîi cña sù nghiÖp vÜ ®¹i lµ gi¶i phãng con

ng−êi vµ x©y dùng x· héi ®em l¹i tù do, h¹nh phóc cho con ng−êi.

Còng chÝnh v× thÕ, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh coi ®¹o ®øc lµ gèc, lµ ®¹o ®øc

hµnh ®éng vµ Ng−êi kh«ng chØ ®Ó l¹i mét hÖ thèng quan ®iÓm vÒ ®¹o ®øc

®Ó häc tËp mµ cßn lµ mét tÊm g−¬ng, mét kiÓu mÉu vÒ thùc hµnh ®¹o ®øc

çch m¹ng, vÒ sù nhÊt qu¸n gi÷a t− t−ëng vµ hµnh ®éng, sù thèng nhÊt

gi÷a ®¹o ®øc víi chÝnh trÞ, ®¹o ®øc víi tµi n¨ng, gi÷a nãi vµ lµm, gi÷a ®¹o

®øc çch m¹ng vµ ®¹o ®øc ®êi th−êng. Nh÷ng yªu cÇu ®¹o ®øc mµ Ng−êi

nªu ra cho çn bé, ®¶ng viªn nay ®· trë thµnh hÖ chuÈn mùc ®¹o ®øc c¬

b¶n cña con ng−êi ViÖt Nam míi nh−: “QuyÕt t©m suèt ®êi ®Êu tranh cho

§¶ng, cho çch m¹ng”; “trung víi n−íc, hiÕu víi d©n”, “cÇn kiÖm liªm

chÝnh, chÝ c«ng v« t−”, “ViÖc g× cã lîi cho d©n, ta ph¶i hÕt søc lµm. ViÖc g×

h¹i ®Õn d©n, ta ph¶i hÕt søc tr¸nh”, ph¶i “lo tr−íc thiªn h¹, vui sau thiªn

h¹”, biÕt yªu th−¬ng con ng−êi, cã t×nh c¶m quèc tÕ trong s¸ng...

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho r»ng, x©y dùng ®¹o ®øc çch m¹ng ph¶i

g¾n chÆt víi chèng chñ nghÜa ç nh©n. Ng−êi chØ râ: çi g× tr¸i víi ®¹o

®øc çch m¹ng, víi chñ nghÜa tËp thÓ, víi chñ nghÜa x· héi lµ chñ nghÜa

ç nh©n. Kh¼ng ®Þnh chñ nghÜa ç nh©n “lµ mÑ ®Î ra tÊt c¶ mäi tÝnh h−

nÕt xÊu”, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· sím c¶nh b¸o r»ng: “Mét d©n téc, mét

®¶ng vµ mçi con ng−êi, ngµy h«m qua lµ vÜ ®¹i, cã søc hÊp dÉn lín,

kh«ng nhÊt ®Þnh h«m nay vµ ngµy mai vÉn ®−îc mäi ng−êi yªu mÕn vµ ca

ngîi, nÕu lßng d¹ kh«ng trong s¸ng n÷a, nÕu sa vµo chñ nghÜa ç nh©n”.

Tuy nhiªn, Ng−êi chØ râ: “§Êu tranh chèng chñ nghÜa ç nh©n kh«ng

ph¶i lµ “giµy xÐo lªn lîi Ých ç nh©n””.

Chóng ta cßn t×m thÊy trong bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp nh÷ng ý kiÕn

chØ dÉn thiÕt thùc cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vÒ nh÷ng nguyªn t¾c vµ

ph−¬ng ph¸p x©y dùng nÒn ®¹o ®øc x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta. Cã thÓ

nãi, tÝnh hoµn chØnh cña t− t−ëng ®¹o ®øc Hå ChÝ Minh lµ mét b−íc ph¸t

triÓn míi, mét cèng hiÕn ®Æc s¾c vµo sù ph¸t triÓn cña ®¹o ®øc häc M¸c -

Lªnin vµ vÉn gi÷ nguyªn gi¸ trÞ soi s¸ng cho chóng ta trong viÖc gi¶i

quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®¹o ®øc x· héi hiÖn nay. Ngµy nay, t− t−ëng ®¹o ®øc

Hå ChÝ Minh ®· trë thµnh mét bé phËn cña v¨n ho¸ d©n téc, thµnh vò


xxviii

khÝ cña nh©n d©n trong cuéc ®Êu tranh chèng l¹i çc hiÖn t−îng tha

ho¸ vÒ ®¹o ®øc cña x· héi.

§¹o ®øc vµ v¨n hãa lµ néi dung quan träng nhÊt quyÕt ®Þnh nh©n

çch vµ sù hoµn thiÖn cña ®¹o ®øc, v¨n hãa lµ nh©n tè c¨n b¶n hoµn

thiÖn nh©n çch. DÉn d¾t nh©n d©n ®i tíi sù gi¶i phãng vµ hoµn thiÖn con

ng−êi, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ hiÖn th©n cña sù toµn mü Êy: yªu ®ång

bµo, yªu nh©n lo¹i; triÖt ®Ó çch m¹ng vµ v« cïng nh©n tõ; uyªn b¸c mµ

cùc kú khiªm tèn; nguyªn t¾c chiÕn l−îc nh−ng rÊt linh ho¹t vÒ s¸ch l−îc;

nh×n xa tr«ng réng nh−ng rÊt thiÕt thùc, cô thÓ; vÜ ®¹i mµ rÊt mùc b×nh

dÞ; nhµ th¬ trong ng−êi chiÕn sÜ gi¶i phãng. Ng−êi lµ h×nh mÉu nh©n çch

cao ®Ñp cña con ng−êi, cña nhµ l·nh ®¹o céng s¶n ®−îc nh©n d©n m·i m·i

gäi lµ B¸c Hå. §ã lµ chuÈn mùc gi¸ trÞ con ng−êi cña d©n téc ViÖt Nam.

Cïng víi t− t−ëng ®¹o ®øc, t− t−ëng nh©n v¨n Hå ChÝ Minh lµ mét

®ãng gãp rÊt cã gi¸ trÞ vµo triÕt häc vÒ con ng−êi cña chñ nghÜa M¸c -

Lªnin. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nãi: “T«i chØ cã mét sù ham muèn, ham

muèn tét bËc, lµ lµm sao cho n−íc ta ®−îc hoµn toµn ®éc lËp, d©n ta ®−îc

hoµn toµn tù do, ®ång bµo ai còng cã c¬m ¨n ¸o mÆc, ai còng ®−îc häc

hµnh”. §ã lµ lý t−ëng chÝnh trÞ, lý t−ëng ®¹o ®øc vµ còng lµ lý t−ëng nh©n

v¨n cña Ng−êi. §èi víi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, gi¶i phãng con ng−êi tr−íc

hÕt lµ gi¶i phãng hä khái nh÷ng tai häa do çi ®ãi, çi rÐt, çi dèt g©y

nªn. Cuéc chiÕn ®Êu ®ã kh«ng thÓ t¸ch rêi cuéc chiÕn ®Êu ®Ó gi¶i phãng

d©n téc. ChØ cã tho¸t khái th©n phËn n« lÖ, mçi con ng−êi míi lÊy l¹i ®−îc

phÈm gi¸ lµm ng−êi. H¬n n÷a, ®ã cßn lµ cuéc chiÕn ®Êu v× hoµ b×nh vµ

t×nh h÷u nghÞ gi÷a çc d©n téc, v× sù gi¶i phãng cña toµn nh©n lo¹i. §ã

chÝnh lµ gi¸ trÞ nh©n v¨n, mét chñ nghÜa nh©n v¨n hµnh ®éng, chñ nghÜa

nh©n v¨n chiÕn ®Êu, chñ nghÜa nh©n ®¹o hiÖn thùc.

Lµ kÕt tinh cña v¨n ho¸, t− t−ëng nh©n v¨n Hå ChÝ Minh ®−îc biÓu

hiÖn v« cïng ®a d¹ng vµ phong phó, nã thÊm ®Ëm trong toµn bé cuéc ®êi

vµ sù nghiÖp cña Ng−êi, ®−îc to¶ s¸ng trong tõng viÖc lµm, tõng cö chØ,

tõng mèi quan t©m ©n cÇn ®èi víi mçi con ng−êi; tÊt c¶ ®Òu to¸t lªn t×nh

yªu th−¬ng, sù t«n träng, th¸i ®é bao dung vµ niÒm tin vµo kh¶ n¨ng c¶i

t¹o cña con ng−êi, dï cho hä cã nhÊt thêi lÇm l¹c. B»ng hµnh ®éng vµ

øng xö cña m×nh, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh truyÒn l¹i cho chóng ta mét

®¹o lý lµm ng−êi lµ ph¶i biÕt yªu th−¬ng vµ sèng víi nhau cã t×nh nghÜa.


xxix

Víi Ng−êi, “HiÓu chñ nghÜa M¸c - Lªnin lµ ph¶i sèng víi nhau cã t×nh cã

nghÜa. NÕu thuéc bao nhiªu s¸ch mµ sèng kh«ng cã t×nh cã nghÜa th× sao

gäi lµ hiÓu chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®−îc”.

T− t−ëng lín cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vÒ v¨n ho¸ m·i lµ kim chØ

nam cho chóng ta trong x©y dùng mét nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn,

®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc ®ång thêi kh«ng ngõng më réng giao l−u v¨n ho¸

víi thÕ giíi.

*

* *

Nh÷ng gi ̧trÞ phong phó vµ toµn diÖn nãi trªn ®· lµm cho bé Hå ChÝ Minh

Toµn tËp xuÊt b¶n lÇn thø ba trë thµnh bé s¸ch kinh ®iÓn lín, cã gi¸ trÞ

lý luËn vµ thùc tiÔn cao vÒ çch m¹ng ViÖt Nam. Bé s¸ch ®· ph¶n ¸nh

thiªn tµi trÝ tuÖ cña vÞ l·nh tô - ng−êi thÇy cña çch m¹ng ViÖt Nam, nhµ

t− t−ëng m¸cxÝt vÜ ®¹i; ®· ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh lÞch sö ®Êu tranh anh

dòng vµ th¾ng lîi vÎ vang cña nh©n d©n ta d−íi sù l·nh ®¹o trùc tiÕp cña

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh.

TÝnh khoa häc ®óng ®¾n vµ tÝnh çch m¹ng s¸ng t¹o cña t− t−ëng

Hå ChÝ Minh ®−îc thùc tÕ lÞch sö kiÓm chøng ®· tá râ gi¸ trÞ, søc sèng

m·nh liÖt vµ trë thµnh tinh hoa cña d©n téc, niÒm tù hµo v« h¹n cña mçi

con ng−êi ViÖt Nam. D−íi ¸nh s¸ng cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng

Hå ChÝ Minh, toµn §¶ng, toµn d©n ta cµng v÷ng tin vµo th¾ng lîi cña sù

nghiÖp ®æi míi do §¶ng ta khëi x−íng vµ l·nh ®¹o. Mçi ng−êi ViÖt Nam

h·y häc tËp, vËn dông t− t−ëng Hå ChÝ Minh, ph¸t huy lßng yªu n−íc, ý

chÝ quËt c−êng bÊt khuÊt cña d©n téc ®Ó x©y dùng mét n−íc ViÖt Nam míi,

trong thêi ®¹i míi, s¸nh vai víi çc n−íc tiªn tiÕn trªn thÕ giíi.

*

* *

§−îc sù chØ ®¹o trùc tiÕp cña Ban BÝ th− Trung −¬ng §¶ng, kÕ thõa

nh÷ng kinh nghiÖm vµ thµnh tùu cña bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp xuÊt b¶n

lÇn thø nhÊt vµ lÇn thø hai, bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp xuÊt b¶n lÇn thø

ba lµ mét c«ng tr×nh lao ®éng khoa häc nghiªm tóc cña mét tËp thÓ ®«ng

®¶o çc nhµ khoa häc, çn bé nghiªn cøu, l−u tr÷, biªn tËp, xuÊt b¶n

thuéc nhiÒu c¬ quan §¶ng vµ Nhµ n−íc, ë trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng. §©y

lµ c«ng tr×nh chµo mõng §¹i héi lÇn thø XI cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam.


xxx

§èi víi nh÷ng t¸c phÈm míi s−u tÇm ®−îc, tr−íc khi ®−a vµo biªn tËp

xuÊt b¶n lÇn thø ba ®Òu ®· qua thÈm ®Þnh, nghiÖm thu hai cÊp theo quy

®Þnh cña mét ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cÊp nhµ n−íc. Nh÷ng t¸c

phÈm ®· in trong lÇn xuÊt b¶n thø hai còng ®−îc rµ so¸t, söa lçi kü

thuËt. PhÇn chó thÝch vµ chØ dÉn tªn ng−êi ®−îc bæ sung, biªn tËp l¹i b¶o

®¶m tÝnh chÝnh x¸c vµ cËp nhËt th«ng tin. Nh÷ng t¸c phÈm viÕt chung vµ

çc s¾c lÖnh, v¨n b¶n do Ng−êi ký ®−îc ®Ó ë phÇn Phô lôc. Çc t¸c phÈm

ch−a cã ®Çy ®ñ d÷ kiÖn khoa häc x¸c ®Þnh cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®−îc

xÕp trong phÇn Nh÷ng t¸c phÈm cã thÓ lµ cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®Ó

b¹n ®äc tham kh¶o vµ gãp phÇn x¸c minh thªm. TÊt c¶ ®Òu nh»m n©ng

cao chÊt l−îng vµ hoµn thiÖn thªm mét b−íc ®Ó gióp cho b¹n ®äc cã thÓ

t×m hiÓu ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c vÒ sù nghiÖp vµ t− t−ëng cña Chñ tÞch Hå

ChÝ Minh, ®ång thêi còng ph¶n ¸nh ®−îc nh÷ng thµnh tùu nghiªn cøu vÒ

t− t−ëng Hå ChÝ Minh trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y.

§Ó hoµn thµnh bé s¸ch quan träng nµy, mÆc dï tËp thÓ ®éi ngò çn

bé biªn tËp xuÊt b¶n ®· hÕt søc cè g¾ng, song khã tr¸nh khái cßn nh÷ng

nh−îc ®iÓm vµ thiÕu sãt. Chóng t«i ch©n thµnh c¶m ¬n sù ®ãng gãp x©y

dùng cña b¹n ®äc.

Nh©n dÞp bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp xuÊt b¶n lÇn thø ba ra m¾t b¹n

®äc, Héi ®ång xuÊt b¶n c¶m ¬n çc nhµ nghiªn cøu, çc céng t¸c viªn

khoa häc, ®éi ngò çn bé biªn tËp xuÊt b¶n ®· tÝch cùc, khÈn tr−¬ng hoµn

thµnh bé s¸ch. Mong r»ng, bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp sÏ gãp phÇn ®Èy

m¹nh h¬n n÷a viÖc nghiªn cøu, vËn dông vµ ph¸t triÓn s¸ng t¹o t− t−ëng

Hå ChÝ Minh vµo sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n−íc, v× môc tiªu d©n giµu, n−íc

m¹nh, d©n chñ, c«ng b»ng, v¨n minh.

Héi ®ång xuÊt b¶n Hå CHÝ MINH TOµN TËP lÇn thø ba

XXXI

Lêi giíi thiÖu tËp 1

TËp 1 cña bé s¸ch Hå ChÝ Minh Toµn tËp, xuÊt b¶n lÇn thø ba, bao gåm nh÷ng t¸c phÈm, bµi viÕt cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh tõ n¨m 1912 ®Õn n¨m 1924. Çc t¸c phÈm, bµi viÕt trong tËp 1 ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh tõ mét ng−êi yªu n−íc ®Õn víi chñ nghÜa M¸c - Lªnin, trë thµnh ng−êi céng s¶n, h×nh thµnh t− t−ëng cøu n−íc vµ gi¶i phãng d©n téc duy nhÊt ®óng ®¾n cho d©n téc ViÖt Nam.

Hå ChÝ Minh Toµn tËp, tËp 1 bao gåm nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau ®©y:

V¹ch trÇn b¶n chÊt xÊu xa, lªn ¸n téi ¸c cña chñ nghÜa thùc d©n ®Õ quèc ®èi víi çc d©n téc thuéc ®Þa

Trong nhiÒu t¸c phÈm, bµi viÕt, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh v¹ch râ ©m m−u vµ sù tµn ¸c cña chñ nghÜa thùc d©n ®Õ quèc, d−íi chiªu bµi “khai hãa v¨n minh” ®· tiÕn hµnh x©m l−îc çc n−íc thuéc ®Þa vµ “§Ó che ®Ëy sù xÊu xa cña chÕ ®é bãc lét giÕt ng−êi, chñ nghÜa t− b¶n thùc d©n lu«n lu«n ®iÓm trang cho çi huy ch−¬ng môc n¸t cña nã b»ng nh÷ng ch©m ng«n lý t−ëng: B¸c ¸i, B×nh ®¼ng, v.v. ” (tr. 93).

D−íi ngßi bót s¾c s¶o cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, thùc chÊt c«ng cuéc khai hãa v¨n minh cña chñ nghÜa thùc d©n ë çc ch©u lôc ®Òu bÞ ph¬i bµy.

§èi víi ch©u lôc ®en, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cã sù so s¸nh sinh ®éng. So s¸nh hµnh h×nh kiÓu Lins¬, dµnh cho ng−êi da ®en ë n−íc Mü, víi sù tµn b¹o cña nh÷ng nhµ "khai hãa" ch©u ¢u dµnh cho ch©u Phi thuéc ®Þa, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh viÕt: “NÕu lèi hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬ cña nh÷ng bän ng−êi Mü hÌn h¹ ®èi víi nh÷ng ng−êi da ®en lµ mét hµnh ®éng v« nh©n ®¹o, th× t«i kh«ng cßn biÕt gäi viÖc nh÷ng ng−êi ¢u nh©n danh ®i khai hãa mµ giÕt hµng lo¹t nh÷ng ng−êi d©n ch©u Phi lµ çi g× n÷a” (tr. 346).

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nªu bËt nçi thèng khæ cña nh©n d©n §«ng D−¬ng, nh©n d©n ViÖt Nam d−íi sù “khai hãa” cña thùc d©n Ph¸p: “tÝnh mÖnh cña mét ng−êi An Nam bÞ xem nh− th©n con chã, kh«ng ®¸ng gi¸ mét ®ång trinh” (tr. 113). “§Ó hót ®Õn giät m¸u cuèi cïng cña ®Êt n−íc


XXXII

khèn khæ chóng t«i, nghÒ ¨n c−íp thùc d©n nh− con b¹ch tuéc, ®ang xiÕt chÆt b»ng nhiÒu çi vßi hót ®éc quyÒn kh«ng biÕt ch¸n” (tr. 401).

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho r»ng: “ë trªn thÕ giíi, kh«ng cã d©n téc chiÕn b¹i nµo bÞ kÎ chiÕn th¾ng ng−îc ®·i hµnh h¹ b»ng d©n téc thuéc ®Þa” (tr. 387).

Cã ¸p bøc giai cÊp, ¸p bøc d©n téc, tÊt yÕu xuÊt hiÖn ®Êu tranh giai cÊp, ®Êu tranh d©n téc.

Cøu n−íc vµ gi¶i phãng d©n téc theo con ®−êng çch m¹ng v« s¶n

Tr−íc hÕt, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh truyÒn thèng yªu n−íc bÊt khuÊt cña d©n téc ViÖt Nam. Tr−íc çc thÕ lùc x©m l−îc d· man, tµn b¹o, «ng cha ta víi tinh thÇn ®éc lËp, tù t«n d©n téc ®· vïng lªn lËt ®æ ¸ch ngo¹i x©m. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chØ râ: Gië sö ®Êt n−íc ta ra mµ xem, mäi ng−êi sÏ thÊy “tæ tiªn ta ®· treo bao tÊm g−¬ng ®¹o ®øc vµ dòng c¶m, chÝ khÝ vµ tù t«n” (tr. 97). Víi lßng mong muèn con ch¸u ngµy nay noi g−¬ng «ng cha ®øng lªn ®¸nh ®uæi thùc d©n Ph¸p giµnh tù do, ®éc lËp, Ng−êi viÕt: “ThËt lµ nhôc nh· thËm tÖ, thËt lµ ch¸n ng¸n ghª gím, thËt lµ cay ®¾ng ª chÒ xiÕt bao cho çc vÞ, nÕu tõ nh÷ng tÇng m©y, tæ tiªn mi ph¶i tr«ng thÊy d©n téc mµ çc vÞ ®· giµnh ®−îc tù do nay chÞu phËn n« lÖ, ®Êt n−íc ®· ®−îc çc vÞ gi¶i tho¸t nay l©m vµo c¶nh n« dÞch” (tr. 98).

KÕ tôc truyÒn thèng chÝ khÝ vµ tù t«n cña «ng cha, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh quyÕt chÝ ra ®i t×m ®−êng gi¶i phãng d©n téc. Tõ mét ng−êi yªu n−íc, tiÕp thu chñ nghÜa M¸c - Lªnin, ®Æc biÖt lµ LuËn c−¬ng cña Lªnin vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ thuéc ®Þa, t− t−ëng cøu n−íc vµ gi¶i phãng d©n téc cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cã sù chuyÓn biÕn vÒ chÊt.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ ng−êi cã nh÷ng ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ, ®óng ®¾n vÒ nh÷ng cèng hiÕn xuÊt s¾c cña Lªnin ®èi víi çch m¹ng thÕ giíi vµ çch m¹ng thuéc ®Þa. Ng−êi chØ râ, Lªnin lµ ng−êi ®−îc kÝnh träng ë c¶ ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y: “NÕu giai cÊp v« s¶n ph−¬ng T©y coi Lªnin lµ mét thñ lÜnh, mét l·nh tô, mét ng−êi thÇy th× çc d©n téc ph−¬ng §«ng l¹i coi Lªnin lµ mét ng−êi con vÜ ®¹i h¬n n÷a, cao quý h¬n n÷a” (tr. 317). Thiªn tµi vµ ®¹o ®øc çch m¹ng vÜ ®¹i, cao ®Ñp cña Lªnin ¶nh h−ëng lín lao tíi çc d©n téc ch©u ¸, lµm cho tr¸i tim, khèi ãc cña nh©n d©n ch©u ¸ h−íng vÒ Ng−êi kh«ng g× c−ìng l¹i næi. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh çch m¹ng ViÖt Nam ®i theo chØ dÉn cña Lªnin: “Khi cßn sèng, Ng−êi lµ ng−êi cha, thÇy häc, ®ång chÝ vµ cè vÊn cña chóng ta. Ngµy nay, Ng−êi lµ ng«i sao s¸ng chØ ®−êng cho chóng ta ®i tíi cuéc çch m¹ng x· héi.

LêI GIíI THIÖU TËP 1

XXXIII

Lªnin bÊt diÖt sÏ sèng m·i trong sù nghiÖp cña chóng ta” (tr. 257). Hå ChÝ Minh Toµn tËp, tËp 1 c«ng bè nhiÒu bµi viÕt, bµi ph¸t biÓu

cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vÒ Quèc tÕ Céng s¶n - tæ chøc quèc tÕ do Lªnin s¸ng lËp n¨m 1919, vµ çc tæ chøc thuéc Quèc tÕ Céng s¶n nh− Quèc tÕ N«ng d©n, Ban Ph−¬ng ®«ng... Qua nh÷ng bµi viÕt, bµi ph¸t biÓu ®ã, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh çch m¹ng thuéc ®Þa nãi chung, çch m¹ng ViÖt Nam nãi riªng rÊt cÇn sù gióp ®ì cña Quèc tÕ Céng s¶n vÒ nhiÒu mÆt. Ng−êi viÕt: “Quèc tÕ Céng s¶n cÇn ph¶i gióp ®ì hä tæ chøc l¹i, cÇn ph¶i cung cÊp çn bé l·nh ®¹o cho hä vµ chØ cho hä con ®−êng ®i tíi çch m¹ng vµ gi¶i phãng” (tr. 311) vµ yªu cÇu Quèc tÕ Céng s¶n ®Æc biÖt quan t©m gióp ®ì phong trµo c«ng nh©n vµ n«ng d©n - lùc l−îng c¬ b¶n cña çch m¹ng ë çc n−íc thuéc ®Þa, trong ®ã cã ViÖt Nam.

Theo Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, d−íi ¸ch thèng trÞ cña chñ nghÜa thùc d©n, giai cÊp c«ng nh©n kh«ng kh¸c g× n« lÖ: ngµy lµm viÖc 12, 13 giê, kÓ c¶ ngµy lÔ, ngµy chñ nhËt, kh«ng cã b¶o hiÓm x· héi cho tuæi giµ, kh«ng cã trî cÊp khi ®au èm hoÆc tai n¹n lao ®éng. Tr−íc sù ¸p bøc, bãc lét Êy, “Giai cÊp v« s¶n kh«ng thÓ lµm g× ®Ó chèng l¹i çi hÖ thèng bãc lét ®ã, ch−a cã mét tæ chøc c«ng nh©n nµo c¶” (tr. 314). N¾m v÷ng sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp v« s¶n, tin t−ëng vµo t−¬ng lai cña d©n téc, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh: “t×nh c¶nh c«ng nh©n An Nam lµ nh− thÕ. §ã lµ mét t×nh c¶nh khñng khiÕp, nh−ng kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã lèi tho¸t..., bëi v× víi sù gióp ®ì cña çc tæ chøc çch m¹ng gÇn gòi víi Quèc tÕ C«ng héi ®á, chóng t«i quyÕt ®Ëp tan lùc l−îng cña chñ nghÜa ®Õ quèc ch©u ¢u ¸p bøc chóng t«i” (tr. 314-315).

VÊn ®Ò n«ng d©n lu«n chiÕm vÞ trÝ quan träng trong suy nghÜ vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. Ng−êi cho r»ng, ng−êi n«ng d©n trong çc thuéc ®Þa “bÞ hai tÇng bãc lét: võa nh− nh÷ng ng−êi v« s¶n, võa nh− nh÷ng ng−êi bÞ mÊt n−íc” (tr. 225), “lµ ng−êi An Nam, hä bÞ ¸p bøc; lµ ng−êi n«ng d©n, hä bÞ ng−êi ta ¨n c¾p, c−íp bãc, t−íc ®o¹t, lµm ph¸ s¶n” (tr. 247), “gièng nh− mét ng−êi bÞ trãi vµo mét chiÕc cét, ®Çu ng−îc xuèng ®Êt” (tr. 229).

Tõ nçi thèng khæ cña giai cÊp n«ng d©n thuéc ®Þa, t¹i diÔn ®µn Quèc tÕ N«ng d©n, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nãi: Quèc tÕ N«ng d©n chØ trë thµnh mét quèc tÕ thËt sù khi n«ng d©n ph−¬ng §«ng, ph−¬ng T©y, ®Æc biÖt lµ n«ng d©n çc n−íc thuéc ®Þa, nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc, bãc lét nÆng nÒ nhÊt ®Òu tham gia vµo tæ chøc nµy. Qua nghiªn cøu phong trµo n«ng d©n thuéc ®Þa, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· nhËn thÊy sù cÇn thiÕt ph¶i x©y


XXXIV

dùng liªn minh c«ng n«ng vµ x¸c ®Þnh sø mÖnh gi¶i phãng d©n téc cña giai cÊp c«ng nh©n. Ng−êi viÕt: “Ng−êi B¾c Phi sÏ biÕn khái mÆt ®Êt, nÕu giai cÊp v« s¶n gi¸c ngé kh«ng ®Õn cøu hä khái nÒn “v¨n minh” qu¸i vËt” (tr. 280).

NhËn thÊy lùc l−îng to lín vµ tinh thÇn yªu n−íc nång nµn cña n«ng d©n thuéc ®Þa, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chØ râ: trong çc n−íc thuéc ®Þa, n«ng d©n ®· nhiÒu lÇn næi dËy ®Êu tranh chèng chñ nghÜa thùc d©n nh−ng ®Òu thÊt b¹i v× thiÕu sù l·nh ®¹o vµ tæ chøc. Ng−êi yªu cÇu Quèc tÕ N«ng d©n: “Khi çc ®ång chÝ ®−îc tæ chøc l¹i, çc ®ång chÝ cÇn ph¶i nªu g−¬ng cho chóng t«i, gióp ®ì chóng t«i, dang réng çnh tay anh em ®ãn chóng t«i ®Ó chóng t«i còng cã thÓ b−íc vµo gia ®×nh v« s¶n quèc tÕ” (tr. 225). Môc tiªu “tÊt c¶ ruéng ®Êt vÒ tay n«ng d©n” chØ cã thÓ ®−îc gi¶i quyÕt th«ng qua çch m¹ng, d−íi sù l·nh ®¹o cña giai cÊp c«ng nh©n.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh kh«ng chØ nhÊn m¹nh vai trß cña hai giai cÊp chñ lùc lµ c«ng nh©n vµ n«ng d©n, mµ cßn rÊt quan t©m tíi thanh niªn, phô n÷, häc sinh, sinh viªn… trong ®Êu tranh çch m¹ng. Trong mét sè t¸c phÈm, bµi viÕt, Ng−êi ®· nªu lªn nh÷ng tÊm g−¬ng tiªu biÓu cña tuæi trÎ, phô n÷ trong ®Êu tranh ë ViÖt Nam vµ çc n−íc thuéc ®Þa, phô thuéc ®Ó nh©n d©n ta häc tËp, vËn dông vµ lµm theo.

Hå ChÝ Minh Toµn tËp, tËp 1 giíi thiÖu quan ®iÓm cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh tÝnh tÊt yÕu vµ sù trong s¸ng cña t×nh h÷u ¸i v« s¶n, luËn gi¶i vÒ vÊn ®Ò ®oµn kÕt quèc tÕ, ®oµn kÕt gi÷a çc d©n téc thuéc ®Þa, gi÷a thuéc ®Þa vµ chÝnh quèc, gi÷a ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y. Ng−êi viÕt: “dï mµu da cã kh¸c nhau, trªn ®êi nµy chØ cã hai gièng ng−êi: gièng ng−êi bãc lét vµ gièng ng−êi bÞ bãc lét. Mµ còng chØ cã mét mèi t×nh h÷u ¸i lµ thËt mµ th«i: t×nh h÷u ¸i v« s¶n” (tr. 287), vµ chØ râ: “XÐt vÒ nguyªn t¾c, tiÕn bé chung phô thuéc vµo viÖc ph¸t triÓn chñ nghÜa quèc tÕ; vµ v¨n minh chØ cã lîi khi çc quan hÖ quèc tÕ ®−îc më réng vµ t¨ng c−êng” (tr. 14).

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho r»ng, ph¶i cã sù phèi kÕt hîp gi÷a çch m¹ng chÝnh quèc víi çch m¹ng thuéc ®Þa bëi v× “Chñ nghÜa t− b¶n lµ mét con ®Øa cã mét çi vßi b¸m vµo giai cÊp v« s¶n ë chÝnh quèc vµ mét çi vßi kh¸c b¸m vµo giai cÊp v« s¶n ë çc thuéc ®Þa” (tr. 320). Muèn giÕt con vËt Êy, ng−êi ta ph¶i phèi hîp víi nhau, ®ång thêi c¾t c¶ hai vßi cña nã. NÕu chØ c¾t mét vßi th× çi vßi cßn l¹i tiÕp tôc hót m¸u cña giai cÊp v« s¶n, con vËt tiÕp tôc sèng vµ çi vßi bÞ c¾t sÏ l¹i mäc ra.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh phª ph¸n nh÷ng quan ®iÓm xem nhÑ çch

LêI GIíI THIÖU TËP 1

XXXV

m¹ng thuéc ®Þa, thËm chÝ lµ khinh th−êng thuéc ®Þa tån t¹i trong mét sè §¶ng Céng s¶n ë chÝnh quèc. Ng−êi ph©n tÝch: “hiÖn nay näc ®éc vµ søc sèng cña con r¾n ®éc t− b¶n chñ nghÜa ®ang tËp trung ë çc thuéc ®Þa h¬n lµ ë chÝnh quèc” (tr. 296). V× vËy, xem th−êng thuéc ®Þa, chØ tËp trung chèng chñ nghÜa t− b¶n ë chÝnh quèc lµ “®¸nh chÕt r¾n ®»ng ®u«i”. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nhÊn m¹nh: “vËn mÖnh cña giai cÊp v« s¶n thÕ giíi vµ ®Æc biÖt lµ vËn mÖnh cña giai cÊp v« s¶n ë çc n−íc ®i x©m l−îc thuéc ®Þa g¾n chÆt víi vËn mÖnh cña giai cÊp bÞ ¸p bøc ë çc thuéc ®Þa” (tr. 295).

Tõ quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin: Gi¶i phãng giai cÊp c«ng nh©n lµ sù nghiÖp cña b¶n th©n giai cÊp c«ng nh©n, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho r»ng, viÖc gi¶i phãng çc d©n téc thuéc ®Þa lµ sù nghiÖp cña nh©n d©n thuéc ®Þa vµ ®· b−íc ®Çu ®−a ra nh÷ng dù ®o¸n vÒ kh¶ n¨ng çch m¹ng thuéc ®Þa cã thÓ næ ra vµ giµnh th¾ng lîi tr−íc çch m¹ng chÝnh quèc: “Ngµy mµ hµng tr¨m triÖu nh©n d©n ch©u ¸ bÞ tµn s¸t vµ ¸p bøc thøc tØnh ®Ó g¹t bá sù bãc lét ®ª tiÖn cña mét bän thùc d©n lßng tham kh«ng ®¸y, hä sÏ h×nh thµnh mét lùc l−îng khæng lå, vµ trong khi thñ tiªu mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tån t¹i cña chñ nghÜa t− b¶n lµ chñ nghÜa ®Õ quèc, hä cã thÓ gióp ®ì nh÷ng ng−êi anh em m×nh ë ph−¬ng T©y trong nhiÖm vô gi¶i phãng hoµn toµn” (tr. 48).

Çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc theo chñ nghÜa M¸c - Lªnin cã nghÜa lµ ®éc lËp d©n téc g¾n liÒn víi chñ nghÜa x· héi. Mét vÊn ®Ò lín ®Æt ra cho çc n−íc thuéc ®Þa ë ch©u ¸, trong ®ã cã ViÖt Nam lµ: “ChÕ ®é céng s¶n cã ¸p dông ®−îc ë ch©u ¸ nãi chung vµ ë §«ng D−¬ng nãi riªng kh«ng?” (tr. 45). Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ph©n tÝch vµ xem xÐt thÊu ®¸o “nh÷ng lý do lÞch sö cho phÐp chñ nghÜa céng s¶n th©m nhËp vµo ch©u ¸ dÔ dµng h¬n lµ ë ch©u ¢u” (tr. 47). Ng−êi kh¼ng ®Þnh: “ChØ cã chñ nghÜa céng s¶n míi cøu nh©n lo¹i, ®em l¹i cho mäi ng−êi kh«ng ph©n biÖt chñng téc vµ nguån gèc sù tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i, ®oµn kÕt, Êm no trªn qu¶ ®Êt, viÖc lµm cho mäi ng−êi vµ v× mäi ng−êi, niÒm vui, hßa b×nh, h¹nh phóc” (tr. 496). §©y lµ sù ph¸t triÓn s¸ng t¹o lý luËn vÒ chñ nghÜa x· héi cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh.

Ngoµi çc t¸c phÈm, bµi viÕt chøa ®ùng t− t−ëng chÝnh trÞ quan träng liªn quan ®Õn con ®−êng, nh÷ng vÊn ®Ò chiÕn l−îc, s¸ch l−îc cña çch m¹ng ViÖt Nam, Hå ChÝ Minh Toµn tËp, tËp 1 cßn cã mét sè t¸c phÈm v¨n häc mang tÝnh ®¶ng s©u s¾c, tÝnh chiÕn ®Êu cao vµ tÝnh nghÖ thuËt ®Æc s¾c. Víi nh÷ng t¸c phÈm ®ã, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ®Æt c¬ së cho sù ra ®êi nÒn v¨n häc çch m¹ng ViÖt Nam.


XXXVI

So víi lÇn xuÊt b¶n thø hai, Hå ChÝ Minh Toµn tËp, tËp 1, xuÊt b¶n lÇn thø ba bæ sung thªm 13 t¸c phÈm, bµi viÕt míi s−u tÇm ®−îc. §Ó b¶o ®¶m tÝnh cËp nhËt vµ chÝnh x¸c cña tµi liÖu, trong lÇn xuÊt b¶n thø ba, nhãm x©y dùng b¶n th¶o ®· viÕt bæ sung phÇn chó thÝch vµ b¶n chØ dÉn tªn ng−êi. §èi víi nh÷ng t¸c phÈm, bµi viÕt cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh in trong lÇn xuÊt b¶n thø hai, lÇn xuÊt b¶n nµy, nhãm x©y dùng b¶n th¶o ®· ®äc so¸t, hiÖu ®Ýnh cho ®óng víi b¶n gèc.

§a sè çc t¸c phÈm cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh in trong tËp 1 ®−îc Ng−êi viÕt b»ng tiÕng n−íc ngoµi, nhiÒu nhÊt lµ tiÕng Ph¸p. Trong qu¸ tr×nh lµm s¸ch, c«ng t¸c dÞch thuËt, hiÖu ®Ýnh ®−îc ®Æc biÖt chó träng. Tuy vËy, Hå ChÝ Minh Toµn tËp, tËp 1 khã tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, h¹n chÕ nhÊt ®Þnh.

Chóng t«i rÊt mong nhËn ®−îc nh÷ng ®ãng gãp cña çc ®ång chÝ vµ b¹n ®äc.

héi ®ång xuÊt b¶n hå chÝ minh toµn tËp lÇn thø ba

1

TH¦ GöI Cô PHAN CHU TRINH

Hy M·1) nghi b¸ §¹i nh¬n,

Çch l©u kh«ng ®−îc t«n tÝn, kh«ng hay B¸c hµnh chØ thÕ nµo

vµ sù thÓ bªn ta thÕ nµo? Vµ ch¸u muèn biÕt nh− ch¸u cã thÓ gÆp

B¸c tr−íc lóc B¸c ®i2) hay kh«ng, v× ch¸u rÊt cÇn mét Ýt lêi t«n héi.

Xin B¸c tr¶ lêi liÒn cho ch¸u, v× chõng nµo trong tuÇn lÔ ch¸u

sÏ xuèng tµu ®i “ch−a biÕt ®i ®©u”.

KÝnh chóc B¸c, Mr. Tr−êng3) vµ em DËt4) vµ çc ®ång bµo yªn h¶o.

C. §. TÊt Thµnh5)

10. Orchard place. 10 Southampton

England.

ViÕt kho¶ng cuèi n¨m 1912.

B¶n chôp bót tÝch,

l−u t¹i B¶o tµng Hå ChÝ Minh.

In trong s¸ch Hå ChÝ Minh - Biªn niªn tiÓu sö,

Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2006, t.1, tr. 50.

_______________

1) Hy M·: BiÖt hiÖu cña cô Phan Chu Trinh (BT). 2) ChØ viÖc Phan Chu Trinh ®ang bÞ ph¸i h÷u trong Bé Thuéc ®Þa Ðp

ph¶i ®i khái Pari (BT). 3) Mr. Tr−êng: LuËt s− Phan V¨n Tr−êng (BT). 4) Em DËt: Phan Ch©u DËt, con trai «ng Phan Chu Trinh (BT). 5) C. §. TÊt Thµnh: Cuång ®iÖt (ng−êi ch¸u h¨ng say) TÊt Thµnh (BT).

2

Bµi th¬ göi cô Phan Chu Trinh

Xuph¬rarÐt

Chäc trêi khuÊy n−íc tiÕng ®ïng ®ïng,

Ph¶i cã kiªn c−êng míi gäi hïng.

Vai cøng long lanh ngoµi ¸ch tí,

M¸ ®µo nãng n¶y giíi quyÒn chång.

Lîi chung dÇu sÏ mua vÒ ®−îc,

KiÕp mong chi nµi sù cã kh«ng.

Ba hét ®¹n thÇm hai tÊc l−ìi, Sao cho Ých gièng mÊy cam lßng.

Hy M· nghi b¸ §¹i nh©n thÊu1).

Cuång ®iÖt: TÊt Thµnh

ViÕt kho¶ng quý I n¨m 1913.

In trong s¸ch Thêi thanh niªn cña B¸c Hå,

Nxb. Thanh niªn, Hµ Néi, 1976, tr.26.

In trong s¸ch Hå ChÝ Minh - Biªn niªn tiÓu sö,

Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2006, t.1, tr. 52.

In trong s¸ch Hå ChÝ Minh Toµn tËp,

(xuÊt b¶n lÇn thø nhÊt), Nxb. Sù thËt,

Hµ Néi, 1980, t.1, tr.479.

_______________

1) Hy M· nghi b¸ §¹i nh©n thÊu: §Ó Phan Chu Trinh hiÓu râ. Trong b¶n gèc, t¸c gi¶ dïng c¶ §¹i nh©n vµ §¹i nh¬n (BT).

3

Th− Göi cô Phan Chu Trinh

Hy M· nghi b¸ §¹i nh¬n, Ch¸u kÝnh chóc B¸c, em DËt vµ «ng Tr¹ng mÊy çc anh em ta ë

Pari ®Òu m¹nh giái. Nay ch¸u ®· t×m ®−îc n¬i ®Ó häc tiÕng. MÊy 4 th¸ng r−ìi nay th× chØ lµm víi T©y, nãi tiÕng T©y lu«n lu«n. Tuy ë Anh song ch¼ng kh¸c g× ë Ph¸p vµ ngµy th¸ng luèng nh÷ng chØ lo lµm khái ®ãi, chí ch¼ng häc ®−îc bao nhiªu. Vµ ch¸u −íc ao r»ng 4, 5 th¸ng n÷a lóc gÆp B¸c th× sÏ nãi vµ hiÓu ®−îc tiÕng Anh nhiÒu nhiÒu.

Bªn ta cã viÖc g× míi? Vµ nÕu B¸c dÞch mÊy håi sau1) xong råi xin B¸c göi cho ch¸u.

ChuyÕn nµy B¸c sÏ ®i nghØ hÌ ®©u?

Nay kÝnh

Cuång ®iÖt: NguyÔn TÊt Thµnh

ViÕt kho¶ng gi÷a n¨m 1913. In trong s¸ch Thêi thanh niªn cña B¸c Hå, Nxb. Thanh niªn, Hµ Néi, 1976, tr.23-24. In trong s¸ch Hå ChÝ Minh - Biªn niªn tiÓu sö, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2006, t.1, tr. 52-53. In trong s¸ch Hå ChÝ Minh Toµn tËp, (xuÊt b¶n lÇn thø nhÊt), Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1980, t.1, tr.477.

_______________

1) ChØ t¸c phÈm Giai nh©n kú ngé diÔn ca do cô Phan Chu Trinh dÞch tõ tiÓu thuyÕt cña nhµ v¨n NhËt B¶n Sµi Tö Lang, xuÊt b¶n n¨m 1885, dùa theo b¶n dÞch H¸n v¨n cña L−¬ng Kh¶i Siªu thµnh 7.000 c©u th¬ lôc b¸t. S¸ch gåm 9 håi, håi thø 9 cßn dë dang. S¸ch ®Æt vÊn ®Ò vÒ quyÒn ®éc lËp, tù do, nh©n quyÒn ë çc n−íc thuéc ®Þa nh÷ng n¨m 50 thÕ kû XIX. N¨m 1926, Ng« §øc KÕ cho in lÇn ®Çu tiªn ë Hµ Néi, nh−ng ch−a kÞp ph¸t hµnh ®· bÞ tÞch thu (BT).

4

Th− göi cô Phan Chu Trinh

B¸c kÝnh mÕn,

TiÕng sóng ®ang rÒn vang. Th©y ng−êi ®ang phñ ®Êt. N¨m

n−íc lín ®ang ®¸nh nhau. ChÝn n−íc ®· vµo vßng chiÕn. Ch¸u

bçng nhí çch ®©y vµi th¸ng, ch¸u ®· nãi víi B¸c vÒ c¬n gi«ng sÊm ®éng. Sè mÖnh sÏ cßn dµnh cho chóng ta nhiÒu bÊt ngê vµ kh«ng

thÓ nãi tr−íc ®−îc ai sÏ th¾ng. Çc n−íc trung lËp cßn ®ang l−ìng

lù vµ çc n−íc tham chiÕn kh«ng thÓ ®o¸n biÕt ®−îc ý ®å cña hä.

T×nh h×nh diÔn ra lµ ai thß mòi vµo th× chØ cã thÓ ®øng vÒ phe cña

®Þch thñ bªn nµy hoÆc ®Þch thñ bªn kia. Ng−êi NhËt B¶n h×nh nh−

cã ý ®Þnh nhóng tay vµo. Ch¸u nghÜ trong ba hoÆc bèn th¸ng t×nh

h×nh ch©u ¸ sÏ cã chuyÓn biÕn vµ sÏ cã nhiÒu chuyÓn biÕn.

Xin göi lêi hái th¨m B¸c vµ em DËt. Mong B¸c tr¶ lêi sím vÒ

®Þa chØ sau ®©y:

Göi NguyÔn TÊt Thµnh, sè nhµ 8, phè Xtªphen Tèttenham, Lu©n §«n.

ViÕt th¸ng 8 n¨m 1914.

B¸o Nh©n d©n, sè 7679,

ngµy 13 th¸ng 5 n¨m 1975.

In trong s¸ch Hå ChÝ Minh Toµn tËp,

(xuÊt b¶n lÇn thø nhÊt), Nxb. Sù thËt,

Hµ Néi, 1980, t.1, tr.478.

5

T©m ®Þa thùc d©n1

Ýt khi chóng t«i cã dÞp ®−îc ®äc b¸o thuéc ®Þa. H«m nay, chóng

t«i nhËn ®−îc mét sè Courrier Colonial, ®Ò ngµy 27 th¸ng 6 võa

qua, trªn ®Çu tê nµy cã ®¨ng mét bµi dµi hai cét, d−íi çi ®Çu ®Ò

kÝch ®éng lµ "Giê PHóT NGHI£M TRäNG". Çi ®Çu ®Ò kªu rçng

Êy, kªu nh− mét lêi h« hµo cÇm vò khÝ, ®· khiÕn chóng t«i ph¶i

®äc tõ ®Çu chÝ cuèi bµi b¸o dµi nµy ®Ó biÕt râ lý do cña tiÕng kªu

cÇu cøu ®ã lµ g×. Ch−a ®äc hÕt cét thø nhÊt, chóng t«i còng ®· gÇn

thÊy ®−îc môc ®Ých cña t¸c gi¶, vµ cµng ®äc tiÕp - võa ®äc võa mØm

c−êi - th× c¶m t−ëng ®Çu tiªn cña chóng t«i cµng v÷ng ch¾c l¹i. C¶m t−ëng cña chóng t«i tãm l¹i lµ: mét chµng thùc d©n ®· muèn

dïng b¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam2 ®Ó më mét cuéc tÊn

c«ng gi¸n tiÕp vµo chÝnh s¸ch cña «ng Anbe Xar«, Toµn quyÒn

§«ng D−¬ng, mét cuéc tÊn c«ng mµ anh ta ®· chó ý t« ®iÓm b»ng

nh÷ng lêi ph¶n ®èi cã tÝnh chÊt yªu n−íc, b»ng lßng yªu chuéng

ch©n lý, b»ng tinh thÇn hy sinh vµ tËn tuþ v× lîi Ých chung, v©n

v©n, v©n v©n.

Ph©n tÝch mét vµi ®o¹n trong bµi b¸o, chóng ta sÏ thÊy ®−îc

chµng ta hiÓu chñ nghÜa yªu n−íc, ch©n lý vµ lîi Ých chung cña

n−íc Ph¸p nh− thÕ nµo. ¤ng Camil¬ §¬vila khao kh¸t çi danh hiÖu ng−êi yªu

chuéng ch©n lý trong thÕ giíi nµy vµ trong thÕ giíi bªn kia. Lßng

khao kh¸t Êy lµ chÝnh ®¸ng vµ hîp lý, chóng t«i vui lßng thõa

nhËn nh− vËy. Nh−ng mong «ng cho phÐp chóng t«i chØ cho «ng


6

thÊy r»ng çi ch©n lý theo t©m ®Þa cña «ng, çi ch©n lý theo quan

niÖm cña bän thùc d©n thï ghÐt d©n b¶n xø, kh«ng cã g× lµ gièng

víi ch©n lý cña chóng t«i, ch©n lý mµ sau nµy chóng t«i sÏ nãi s¬

qua ®Õn, còng nh− kh«ng cã g× lµ gièng víi ch©n lý theo quan

niÖm cña nh÷ng ng−êi Ph¸p tèt ë n−íc Ph¸p c¶. Së dÜ chóng t«i

nhËn xÐt mét çch lÞch sù nh− vËy, lµ nh»m tá th¸i ®é t«n träng

quyÒn tù do ng«n luËn.

Tr−íc hÕt, chóng t«i thÊy trong bµi b¸o nãi vÒ vÊn ®Ò ®ã, çi

c©u ¸m chØ cã ¸c ý lµ "ngay ngµy h«m sau «ng Anbe Xar« ®Æt ch©n

trë vÒ ®Êt n−íc Ph¸p, th× nh÷ng nhµ ¸i quèc An Nam lËp tøc b¸c bá nh÷ng lêi tuyªn bè l¹c quan cña «ng".

Chóng t«i kh«ng ®−îc biÕt bµi diÔn v¨n mµ «ng §¬vila ®· ¸m

chØ, chóng t«i kh«ng bµn vÒ bµi diÔn v¨n Êy. Nh−ng ngay tõ b©y

giê chóng t«i còng cã thÓ nãi r»ng, dï sao ®i n÷a th× t¸m ®iÓm

cña b¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam kh«ng nãi ng−îc l¹i

chót nµo nh÷ng ý kiÕn cña «ng Anbe Xar«, ng−êi ®· tuyªn bè

trong tÊt c¶ nh÷ng diÔn v¨n cña m×nh ®äc tr−íc nh÷ng ng−êi b¶n

xø r»ng m×nh kiªn quyÕt muèn më ra cho hä mét kû nguyªn tù do

vµ c«ng lý. V× nh÷ng lêi høa hÑn cña «ng phï hîp víi nh÷ng yªu

s¸ch cña chóng t«i, nªn ngay khi ®−îc biÕt tin «ng trë vÒ Ph¸p chóng t«i véi v· göi ®Õn «ng b¶n ghi nh÷ng yªu s¸ch cña chóng

t«i. Trong lóc chê xem chÝnh s¸ch cña «ng ®¸p øng ®−îc ®Õn møc

®é nµo nh÷ng nguyÖn väng cña chóng t«i, chóng t«i vui lßng thõa

nhËn r»ng ®· nhiÒu lÇn «ng ta ph¸t biÓu ®Ó b¶o vÖ nh÷ng ng−êi

b¶n xø, chèng l¹i sù ¸p bøc cña nh÷ng tªn thùc d©n ®éc ¸c vµ sù

chuyªn chÕ cña nh÷ng tªn viªn chøc tµn b¹o, bÊt chÊp nh÷ng ®ßn

c«ng kÝch cña mét chiÕn dÞch võa ®¸ng ghÐt võa nham hiÓm cña

b¸o chÝ, mét chiÕn dÞch kh«ng giÊu kÝn ®−îc tÝnh ph¶n nghÞch cña

nã b»ng nh÷ng lêi nguþ biÖn vÒ uy tÝn vµ b»ng nh÷ng lý lÏ gi¶ dèi

vÒ lîi Ých chung. Chóng t«i ®· nhÊn m¹nh nh÷ng ch÷ nh÷ng tªn thùc d©n ®éc

¸c vµ nh÷ng viªn chøc tµn b¹o, v× chóng t«i biÕt r»ng cã nh÷ng

T©m ®Þa thùc d©n 7

ng−êi thùc d©n chÝnh trùc vµ nh÷ng viªn chøc c«ng b»ng. Khèn

nçi, hä cßn l©u míi lµ ®a sè, thËm chÝ cßn ®ang sî r»ng hä lµ mét

thiÓu sè rÊt nhá n÷a.

Råi «ng §¬vila chÐp l¹i t¸m yªu s¸ch cña ng−êi An Nam, vµ

kÌm theo yªu s¸ch thø ba - tù do b¸o chÝ vµ ng«n luËn - «ng ®−a ra

nhËn xÐt nµy: mµ b¶n th©n chóng ta còng kh«ng ®−îc h−ëng, vµ

kÌm theo yªu s¸ch thø b¶y - thay chÕ ®é s¾c lÖnh b»ng chÕ ®é luËt -

«ng ®−a ra nhËn xÐt nµy: hÖt nh− ë n−íc ta.

Còng vËy th«i, tÝnh gi¶ dèi còng kh«ng ®−îc che ®Ëy kÝn ®¸o

g× h¬n. Chóng t«i xin phÐp hái «ng §¬vila r»ng ph¶i ch¨ng «ng coi ®éc gi¶ cña «ng lµ nh÷ng ng−êi qu¸ − ngu ngèc, khi «ng ®Þnh

dïng çi lèi b×nh luËn quû quyÖt ®ã ®Ó lµm cho hä lÉn lén t×nh

tr¹ng hoµn toµn vµ vÜnh viÔn kh«ng cã quyÒn tù do t− t−ëng víi

sù kiÓm duyÖt, tøc lµ mét t×nh tr¹ng hoµn toµn cã tÝnh chÊt t¹m

thêi vµ chØ nh»m mét vµi lo¹i tin tøc th«i. Cßn vÒ viÖc thay thÕ

chÕ ®é s¾c lÖnh b»ng chÕ ®é luËt, th× chóng t«i kh«ng hiÓu t¹i sao

«ng §¬vila l¹i sî viÖc Êy ®Õn thÕ, v× nh÷ng ng−êi trong s¹ch th×

kh«ng viÖc g× ph¶i sî sù kiÓm so¸t cña ai c¶, ngay c¶ sù kiÓm so¸t

cña nghÞ viÖn n÷a.

Lêi tr¸ch cø nÆng nhÊt cña «ng §¬vila ®èi víi nh÷ng nhµ ¸i quèc An Nam lµ ®· ph¸t biÓu trùc tiÕp víi nh©n d©n Ph¸p vµ víi

nÒn c«ng lý thÕ giíi cña tÊt c¶ çc c−êng quèc. Chóng t«i s½n sµng

thõa nhËn víi «ng r»ng nh÷ng ng−êi An Nam ®· ®i vµo mét

tr−êng hîp hoµn toµn ®¸ng xö gi¶o, khi kh«ng nhê ®Õn mét nhµ

thùc d©n cì «ng lµm trung gian. Thõa nhËn nh− vËy råi, chóng t«i

xin chÐp l¹i nguyªn v¨n çi c©u mµ «ng cho lµ khã hiÓu, c©u ®ã

nh− sau: "§−a ra nh÷ng yªu s¸ch trªn ®©y, nh©n d©n An Nam

tr«ng cËy vµo chÝnh nghÜa thÕ giíi cña tÊt c¶ çc c−êng quèc vµ ®Æc

biÖt tin vµo lßng réng l−îng cña nh©n d©n Ph¸p cao c¶, tøc lµ cña

nh÷ng ng−êi ®ang n¾m vËn mÖnh cña nh©n d©n An Nam, cña nh÷ng ng−êi, do chç n−íc Ph¸p lµ mét n−íc céng hoµ, nªn ®−îc coi

lµ nh÷ng ng−êi b¶o hé cho nh©n d©n An Nam".


8

Chóng t«i kh«ng d¸m gi¶i thÝch cho «ng §¬vila r»ng, thÕ nµo

lµ mét n−íc céng hoµ, v× m«n s− ph¹m kh«ng ph¶i lµ së tr−êng cña

chóng t«i, nh−ng v× «ng t×m çch bÎ quÑo mét c©u minh b¹ch nh−

vËy, nªn chóng t«i tù hái kh«ng biÕt cã ph¶i «ng ®· cã danh dù

®−îc lµm båi bÕp trong mét nhµ bÕp nhµ vua nµo ®ã ch¨ng.

Vµ b©y giê khi mµ «ng §¬vila tù hái r»ng tr¸ch nhiÖm ë ®©u,

th× chóng t«i ph¶i nãi tr¾ng ra víi «ng r»ng cÇn t×m tr¸ch nhiÖm,

kh«ng ph¶i ë chÝnh s¸ch cña «ng Xar« mµ ë t×nh h×nh th¶m h¹i mµ

ng−êi ta ®· ®Ó l¹i cho «ng Xar«. NÕu sau mét nöa thÕ kû sèng d−íi

sù thèng trÞ cña n−íc Ph¸p mµ nh©n d©n An Nam rót cuéc l¹i ph¶i ®i xin vµi b¶o ®¶m ç nh©n vµ vµi quyÒn tù do mµ tÊt c¶ nh÷ng

n−íc l¸ng giÒng cña m×nh ®Òu ®−îc h−ëng, th× ®iÒu ®ã kh«ng ph¶i

lµ t¹i «ng Xar« th©n d©n b¶n xø, mµ ®iÒu ®ã cã nguyªn nh©n s©u

xa h¬n n÷a, ®ã lµ do chÝnh s¸ch bãc lét vµ ngu d©n mµ «ng §¬vila

vµ bÌ ph¸i tuyªn truyÒn, chø kh«ng ph¶i cña «ng Xar«.

A, b©y giê chóng t«i ®· n¾m ®−îc ®éng c¬ cña nh÷ng ®ßn c«ng

kÝch «ng Xar« råi. ¤ng Xar« bÞ c«ng kÝch v× «ng th©n d©n b¶n xø.

¤ng §¬vila nh¾c nhë r»ng nh÷ng ng−êi ®· cã kinh nghiÖm ë

§«ng D−¬ng ®· cè c«ng khuyªn «ng Xar«, nh−ng «ng Xar« kh«ng

chÞu nghe hä. Theo ng«n ng÷ cña nh÷ng tªn thùc d©n ®éc ¸c, thø kinh nghiÖm ë §«ng D−¬ng cã nghÜa lµ kinh nghiÖm trong nghÖ

thuËt bãc lét, c−íp bãc ng−êi b¶n xø, kinh nghiÖm sèng b»ng må

h«i cña ng−êi b¶n xø. ¤ng Xar« ®· khinh bØ kh«ng thÌm nghe lêi

bän cè vÊn vô lîi Êy, ®iÒu ®ã còng dÔ hiÓu.

Çi c©u trong tê Le Courrier d'Haiphong3 mµ «ng §¬vila dÉn ra

vµ tuyªn bè r»ng, c©u ®ã lµ cã tÝnh chÊt tiªn tri (sic) x¸c nhËn tÊt c¶

nh÷ng ®iÒu mµ chóng t«i võa nãi, nguyªn v¨n c©u ®ã nh− sau:

"ChÝnh s¸ch Êy (chÝnh s¸ch th©n d©n b¶n xø) cña «ng Xar« chØ

cã thÓ tiÕn hµnh ®−îc b»ng çch hy sinh lßng tù t«n vµ nh÷ng

quyÒn lîi cña nh÷ng ng−êi ¢u ë n−íc nµy, v× chÝnh s¸ch ®ã chØ nh»m lµm cho nh÷ng d©n b¶n xø thµnh nh÷ng ng−êi b×nh ®¼ng

víi chóng ta, råi nhanh chãng trë thµnh chñ chóng ta".

T©m ®Þa thùc d©n 9

KÕt luËn: ®èi víi d©n b¶n xø, th× ph¶i gi÷ hä vÜnh viÔn trong c¶nh n« lÖ. Chóng t«i thiÕt t−ëng r»ng, nh÷ng ng−êi Ph¸p th«ng minh vµ ch©n thùc biÕt tá tÝnh −u viÖt tù nhiªn cña m×nh ë bÊt cø n¬i nµo m×nh sèng, th× kh«ng cÇn ph¶i sèng gi÷a nh÷ng ng−êi b¶n xø vÜnh viÔn bÞ kho¸ måm bÞt miÖng vµ bÞ xá mòi, míi cã thÓ gi÷ ®−îc tÝnh −u viÖt ®ã.

Sau cïng, «ng §¬vila cho r»ng m×nh biÕt râ lµ mét ®¶ng ®éc lËp ®· xuÊt hiÖn vµ ®¶ng nµy ®· v−ît qua ®Çu «ng Xar« ®Ó ph¸t biÓu víi nh©n d©n Ph¸p vµ víi çc c−êng quèc mµ hä muèn nãi víi t− çch b×nh ®¼ng víi nhau. ¤ng nãi thªm r»ng: ®©y lµ mét giÊc m¬ vµ tõ giÊc m¬ nµy «ng thÊy nguån gèc cña sai lÇm mµ «ng Anbe Xar« ph¹m ph¶i lµ n¨m 1913 «ng Anbe ®· d¹y cho ng−êi An Nam biÕt r»ng n−íc §øc ®· chiÕm And¸tx¬ - Loren cña n−íc Ph¸p n¨m 1871.

NÕu cã mét ®¶ng ®éc lËp tån t¹i, th× ®¶ng nµy kh«ng ph¶i ®i ¨n xin mét vµi quyÒn tù do, mµ thiÕu nã th× con ng−êi lµ mét tªn n« lÖ khèn khæ. Chóng t«i thö lµm yªn lßng «ng §¬vila b»ng çch nãi r»ng, §¶ng cña chóng t«i nãi víi nh©n d©n Ph¸p, còng lµ nãi c¶ víi «ng §¬vila.

Cuèi cïng, «ng §¬vila kh«ng thÓ kh«ng biÕt vÒ mÆt quèc tÕ, khi ng−êi ta nãi b×nh ®¼ng víi nhau, ng−êi ta dïng con ®−êng ngo¹i giao, chø kh«ng ph¶i b»ng con ®−êng thØnh cÇu. VËy th× giÊc m¬ ®Ñp mµ ng−êi ta kiªu h·nh ®· t×m thÊy ch×a khãa, tù nã ®· tan tµnh.

Chóng t«i ®Ó cho «ng §¬vila víi mét giÊc m¬ kh¸c, giÊc m¬ lµm cho d©n An Nam quªn ®i r»ng chØ víi nöa sè nh÷ng luËt d©n sù mµ tr−íc kia nh÷ng ng−êi And¸tx¬ - Loren cã ®−îc d−íi sù thèng trÞ cña §øc, th× d©n An Nam còng sÏ ®ì khæ h¬n rÊt nhiÒu. §óng vËy, theo ý nghÜa ®ã th× viÖc so s¸nh And¸tx¬ - Loren Phæ ho¸ víi §«ng D−¬ng Ph¸p hãa dÜ nhiªn lµ h¹i.

NguyÔn ¸i Quèc

Tµi liÖu ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p.

B¶n chôp l−u t¹i ViÖn LÞch sö §¶ng.

10

VÊn ®Ò d©n b¶n xø

B¸o L'HumanitÐ4 ngµy 18-6 míi ®©y ®· ®¨ng v¨n b¶n thØnh

cÇu cña nh÷ng ng−êi An Nam göi Héi nghÞ hoµ b×nh5 ®ßi ©n x¸ cho

tÊt c¶ çc tï chÝnh trÞ ng−êi b¶n xø, ®ßi c¶i çch ph¸p chÕ ë §«ng

D−¬ng b»ng ban hµnh nh÷ng b¶o ®¶m cho ng−êi b¶n xø còng nh−

cho ng−êi ¢u, ®ßi tù do b¸o chÝ, tù do héi häp vµ lËp héi, tù do d¹y

häc, ®ßi thay thÕ chÕ ®é s¾c lÖnh b»ng chÕ ®é ph¸p luËt; vµ sau

cïng, ®ßi cã mét ®oµn ®¹i biÓu th−êng trùc cña d©n b¶n xø, ®−îc

bÇu vµo NghÞ viÖn Ph¸p. Chóng t«i chØ cã thÓ coi çc yªu s¸ch rÊt

®óng ®¾n ®ã còng lµ cña chÝnh m×nh, trong thêi ®¹i mµ ý muèn cña nh©n d©n lµ n¾m quyÒn tù quyÕt.

N−íc Ph¸p ®· tõng b¾t ®Çu ®¸nh chiÕm §«ng D−¬ng gÇn

nh− cïng thêi gian mµ n−íc NhËt ®i nh÷ng b−íc ®Çu tiªn trong

cuéc c¶i çch næi tiÕng n¨m 1868. Nh−ng trong kho¶ng mét nöa

thÕ kû, n−íc NhËt ®· biÕt t¹o lËp ®−îc mét chÕ ®é ®−a nã vµo

h¹ng nh÷ng c−êng quèc ®øng ®Çu thÕ giíi; cßn n−íc Ph¸p th×

ph¶i nãi r»ng vÉn ®ang mß mÉm trong chÝnh s¸ch §«ng D−¬ng

cña m×nh. ThËm chÝ cã thÓ tù hái ®· tõng cã mét chÝnh s¸ch

§«ng D−¬ng bao giê ch¨ng? - V× lÏ tõ khi bÞ Ph¸p chiÕm, ®Êt

n−íc chóng t«i hÇu nh− lu«n lu«n sèng lay l¾t ngµy nµy qua ngµy kh¸c, kh«ng hÒ biÕt chÝnh quyÒn muèn dÉn m×nh ®i ®Õn

®©u, - chÝnh quyÒn nµy khi th× nãi vÒ chÝnh s¸ch ®ång hãa, khi

th× nãi vÒ chÝnh s¸ch liªn hiÖp hoÆc g× kh¸c n÷a, nh−ng thËt ra

ch¼ng ¸p dông mét chÝnh s¸ch nµo c¶. T×nh h×nh ®Ých thùc lµ

VÊn ®Ò d©n b¶n xø 11

nh− sau: nay còng nh− tr−íc kia, kÎ chinh phôc vµ nh©n d©n bÞ

chinh phôc ®Òu sèng mÆt ®èi mÆt, trong mét kh«ng khÝ nghi kþ

lÉn nhau. Bøc tranh ¶m ®¹m nµy ®¸ng ®−îc quan t©m, ®−îc xÐt

vÒ mét sè mÆt kh¸c nhau.

VÒ t©m lý, ë phÝa kia lµ th¸i ®é hiÒm nghi vµ khinh miÖt; cßn ë

phÝa nµy l¹i lµ t©m tr¹ng bùc däc vµ tuyÖt väng. Çc Ên phÈm s¸ch

b¸o thùc d©n ®Òu ®Çy rÉy nh÷ng ®ßn ®¶ kÝch hung b¹o ®¸nh vµo

nh©n d©n bÞ chinh phôc, ®Òu trµn ngËp nh÷ng lêi chöi rña phun

th¼ng vµo mÆt hä víi dòng khÝ cµng hung h¨ng v× t¸c gi¶ biÕt

tr−íc r»ng hä kh«ng thÓ nµo tr¶ miÕng l¹i ®−îc vµ hä chØ ®µnh ph¶i nghiÕn r¨ng mµ nuèt lÊy. Ng−êi ta ®äc thÊy trong lo¹i Ên

phÈm võa nªu nh÷ng ph¸n quyÕt nh− thÕ nµy ch¼ng h¹n: "§èi víi

çi gièng nßi AnnamÝt Êy, chØ cã mét çch tèt ®Ó cai trÞ nã, - ®ã lµ

¸ch thèng trÞ b»ng søc m¹nh... TruyÒn häc vÊn cho bän AnnamÝt

hoÆc cho phÐp chóng tù chóng cã häc vÊn, tøc lµ mét mÆt cung cÊp

cho chóng nh÷ng sóng b¾n nhanh ®Ó chèng chóng ta, vµ mÆt kh¸c

®µo t¹o nh÷ng con chã th«ng th¸i g©y r¾c rèi h¬n lµ cã Ých...".

VÒ hµnh chÝnh vµ ph¸p lý: c¶ mét vùc th¼m çch biÖt ng−êi

¢u víi ng−êi b¶n xø. Ng−êi ¢u h−ëng mäi tù do vµ ngù trÞ nh−

ng−êi chñ tuyÖt ®èi; cßn ng−êi b¶n xø th× bÞ bÞt mâm vµ bÞ buéc d©y d¾t ®i, chØ cã quyÒn ph¶i phôc tïng, kh«ng ®−îc kªu ca; v×

nÕu anh ta d¸m ph¶n ®èi th× anh ta liÒn bÞ tuyªn bè lµ kÎ ph¶n

nghÞch hoÆc lµ mét tªn çch m¹ng, vµ bÞ ®èi xö ®óng víi téi tr¹ng

Êy. Cµng khèn khæ h¬n cho ng−êi b¶n xø nµo xuÊt ngo¹i ®Ó tho¸t

khái çi chÕ ®é dÞu hiÒn Êy: gia quyÕn anh ta bÞ hµnh h¹; b¶n

th©n anh ta, nÕu bÞ b¾t, th× bÞ tï khæ sai hoÆc bÞ ®Èy lªn m¸y

chÐm. ThËm chÝ ®Ó ®i l¹i trong n−íc, tõ ®Þa ph−¬ng nµy ®Õn ®Þa

ph−¬ng kh¸c theo luËt, ng−êi b¶n xø ph¶i mang theo giÊy phÐp.

Cßn c«ng lý, ®èi víi ng−êi b¶n xø, nã tån t¹i nh− thÕ nµy ®©y:

ng−êi ¢u nµo ®· giÕt chÕt, tµn s¸t hoÆc c−ìng d©m ng−êi b¶n xø, th× trong tr−êng hîp vô ¸n kh«ng thÓ ®−îc Øm hoµn toµn, anh ta

ch¾c mÈm r»ng m×nh ®−îc toµ ¸n tha bæng, m×nh ra toµ ch¼ng


12

qua lµ chuyÖn h×nh thøc. §ã lµ viÖc ¸p dông nguyªn t¾c nh»m

b¶o tån b»ng mäi çch uy tÝn cña ng−êi da tr¾ng tr−íc bän da

vµng. NghÞ viÖn Ph¸p cã biÕt chót ®Ønh vÒ viÖc võa nªu, qua mét

sè ®iÒu tiÕt lé cña «ng nghÞ sÜ Vi«nlÐt trong mét b¶n b¸o ço vÒ

ng©n s¸ch §«ng D−¬ng.

Sù ngù trÞ cña b¹o chÝnh

ë çc tØnh, ng−êi b¶n xø bÞ trãi tay trãi ch©n, ph¶i g¸nh chÞu

thãi tuú høng, chuyªn quyÒn cña çc quan cai trÞ ng−êi Ph¸p vµ

thãi tham tµn cña bän lµm t«i tí ngoan ngo·n cho chóng, bän quan l¹i, s¶n phÈm cña chÕ ®é míi! Êy lµ c«ng lý bÞ b¸n ®øt cho kÎ nµo

mua ®¾t nhÊt, tr¶ gi¸ hêi nhÊt. X−a kia, ng−êi b¶n xø bao giê còng

cã thÓ kªu lªn ®Õn tËn triÒu ®×nh nhµ vua; nh−ng nay th× anh

chµng "AnnamÝt" khèn khæ ch¼ng biÕt cã th¸nh nh©n nµo ®Ó dùa,

vµ cßn l¹i cho anh ta, chØ lµ c«ng lý cña Chóa trêi. Riªng ®èi víi

nh÷ng ai mµ ng«n ng÷ thùc d©n gäi lµ bän quÊy rèi, th× nh÷ng

phiªn häp ©m u, ®−îc t« ®iÓm thµnh toµ ®¹i h×nh, bÝ mËt quyÕt

®Þnh sè phËn cña hä - nh÷ng ng−êi b¶n xø chÝnh trùc mµ ®ång bµo

cña hä ®Òu coi träng vµ tin yªu.

Sù t−¬ng ph¶n cµng næi bËt kh«ng kÐm trong lÜnh vùc kinh tÕ. Mét bªn lµ nh÷ng ng−êi b¶n xø bÞ d×m trong c¶nh dèt n¸t vµ suy

yÕu bëi mét hÖ thèng tinh kh«n nh»m nhåi sä, ®Çn ®én ho¸, kh«ng

lÊp liÕm hÕt ®−îc d−íi mét d¹ng gi¸o dôc bÞp bîm: hä ph¶i ®æ må

h«i s«i n−íc m¾t trong nh÷ng lao t¸c nÆng nhäc nhÊt vµ b¹c bÏo

nhÊt ®Ó kiÕm sèng mét çch chËt vËt, vµ hÇu nh− chØ b»ng søc cña

hä th«i, ®Ó nu«i mäi ng©n quü cña chÝnh quyÒn. Mét bªn lµ nh÷ng

ng−êi Ph¸p vµ ng−êi n−íc ngoµi: hä ®Òu ®i l¹i tù do, tù dµnh cho

m×nh tÊt c¶ çc tµi nguyªn cña ®Êt n−íc, chiÕm ®o¹t toµn bé xuÊt

nhËp khÈu vµ tÊt c¶ çc ngµnh nghÒ bÐo bë nhÊt, bãc lét tr©ng tr¸o

trong c¶nh dèt n¸t vµ nghÌo khèn cña nh©n d©n. Buéc ph¶i bÞ kiÒm chÕ bëi søc m¹nh, nh©n d©n An Nam, mµ

lÞch sö ch©n chÝnh ®· khëi ®Çu tõ h¬n 3.000 n¨m, tõng lóc tõng


lóc nh− cã nh÷ng ®ît cån cµo chèng ®èi, biÓu hiÖn b»ng nh÷ng

m−u toan næi dËy réng kh¾p, hoÆc b»ng hµnh ®éng cña nh÷ng

con ng−êi tuyÖt väng, nh− nh÷ng cuéc biÓu t×nh «n hoµ n¨m

1908 (xem Bulletin officiel de la Ligue des Droits de l'Homme,

ngµy 31-10-1912), vµ nh− nh÷ng vô næ bom gÇn ®©y ë Nam Kú

vµ ë B¾c Kú. Than «i! §ã lµ nh÷ng cuéc ph¶n kh¸ng v« hiÖu mµ

mçi lÇn ®Òu ®em l¹i nh÷ng trËn ®µn ¸p ®Ém m¸u, vµ thªm n÷a

®· t¹o cí cho chÝnh quyÒn thÓ theo Nap«lª«ng trong vô chiÕc

"m¸y ma qu¸i"1), mµ trõ khö mét çch lÞch sù nh÷ng ng−êi An

Nam kh«ng tá vÎ hoan h« thãi ®éc ®o¸n cña nã. Ng−êi ta biÕt r»ng trong chiÕn tranh2), §«ng D−¬ng ®· lµ n¬i diÔn ra nh÷ng sù

kiÖn ®au lßng, dÉn ®Õn viÖc ban bè thiÕt qu©n luËt, vµ kÌm theo

lµ nh÷ng vô tuyªn ¸n vµ hµnh quyÕt hµng lo¹t. Giê ®©y, çc nhµ

tï khæ sai ë Guyan, ë T©n Calª®«ni, ë C«n §¶o, v.v., ®Òu ®Çy ¾p

tï chÝnh trÞ ng−êi b¶n xø. Sóng liªn thanh vµ m¸y chÐm ®Òu

chãng v¸nh buéc nh÷ng ai b−íng bØnh, nh÷ng ai ph¶n kh¸ng

ph¶i im h¬i lÆng tiÕng.

Sù c¹nh tranh cña NhËt B¶n

T×nh h×nh mµ chóng t«i võa míi ph¸c ra mét sè nÐt lín, cã lÏ sÏ cã thÓ kÐo dµi v« tËn, nÕu cuéc chiÕn tranh - ®· ®¶o lén toµn bé

ch©u ¢u - hiÖn nay kh«ng kÐo theo mét sù x× xµo míi vÒ vÊn ®Ò

d©n b¶n xø. Qu¶ vËy, do chiÕn tranh, n−íc NhËt ®· tranh thñ

®−îc, tõ phÝa n−íc Ph¸p, nh÷ng quyÒn −u tiªn ®Æc biÖt ë §«ng

D−¬ng. VËy ph¶i thÊy tr−íc r»ng ng−êi NhËt sÏ ®Õn lËp nghiÖp

ngµy cµng nhiÒu trªn xø nµy vµ sÏ lµm ®ñ mäi nghÒ ë ®©y; kÕt qu¶

_______________

1) Machine infernale: M¸y ma qu¸i næ cã thÓ g©y tö vong, ®· tõng ®−îc bè trÝ ®Ó ¸m s¸t B«nap¸c. May thay, B«nap¸c tho¸t n¹n vµ biÕt râ thñ ph¹m. Tuy vËy, «ng khÐo thõa c¬ h¹ lÖnh ®µy 138 ng−êi v« téi, cã hµnh vi kh«ng t¸n thµnh chÝnh s¸ch cña «ng (BT).

2) ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (BT).


14

lµ d©n b¶n xø sÏ sèng cµng khèn ®èn h¬n: bÞ h·m trong c¶nh dèt

n¸t bëi chÝnh s¸ch ®Çn ®én ho¸, bÞ suy yÕu v× ph¶i chÞu nhiÒu

thiÕu thèn, nhiÒu thñ ®o¹n ®Çu ®éc cña nhµ n−íc - ng©n khè vµ çc

c«ng ty ®Æc nh−îng Ðp hä tiªu thô thuèc phiÖn, r−îu -, hä sÏ tiÕp

tôc luÈn quÈn trong mét çi vßng thu hÑp qu¸ ®çi.

XÐt vÒ nguyªn t¾c, tiÕn bé chung phô thuéc vµo viÖc ph¸t triÓn

chñ nghÜa quèc tÕ; vµ v¨n minh chØ cã lîi khi çc quan hÖ quèc tÕ

®−îc më réng vµ t¨ng c−êng. MÆt kh¸c, lµ phi lý nÕu nghÜ r»ng hai

d©n téc l¸ng giÒng nh− d©n téc An Nam vµ d©n téc NhËt B¶n l¹i cã

thÓ cø tån t¹i biÖt lËp ®èi víi nhau. Nh−ng ng−êi NhËt, nhê ë ChÝnh phñ kh«n khÐo cña hä, cã çc ph−¬ng tiÖn rÊt ®Çy ®ñ, ®−îc

trang bÞ tèt ®Ó tiÕn hµnh ®Êu tranh kinh tÕ; trong khi ®ã th× ng−êi

An Nam- chóng t«i ®· nãi v× sao - l¹i hoµn toµn lµ con sè kh«ng,

xÐt vÒ mÆt tiÕn bé hiÖn ®¹i, so víi çc l¸ng giÒng cña hä: ng−êi

Hoa, ng−êi NhËt, ng−êi Xiªm vµ c¶ ng−êi Ên n÷a. C©u hái ®Æt ra

tõ nay, lµ ®øng tr−íc t×nh h×nh míi ®−îc t¹o ra bëi nh÷ng luång

du nhËp cña ng−êi n−íc ngoµi, ph¶i ch¨ng ChÝnh phñ Ph¸p tin

r»ng ®· ®óng lóc, v× lîi Ých chung, ph¶i gi¶i phãng d©n b¶n xø vµ

gióp ®ì hä b»ng tÊt c¶ çc ph−¬ng tiÖn m×nh cã trong tay, ®Ó hä tù

chuÈn bÞ cho cuéc c¹nh tranh gay go mµ hä sÏ ®¶m ®−¬ng ®èi víi ng−êi NhËt vµ nh÷ng ng−êi n−íc ngoµi kh¸c?

NÕu lêi ®¸p cã chiÒu kh¼ng ®Þnh, th× chóng t«i khã hiÓu v× sao

çc yªu s¸ch cña m×nh, mµ b¸o L'HumanitÐ ®· ®¨ng trong sè ra

ngµy 18-6 võa qua, l¹i cã thÓ g©y chÊn ®éng trong giíi thùc d©n.

Chóng t«i biÕt ®Ých x¸c r»ng mét sÜ quan cao cÊp chØ huy çc tËp

®oµn lao c«ng thuéc ®Þa - cã lÏ c¨n cø vµo nh÷ng chØ thÞ nhËn ®−îc

tõ bªn trªn - ®· h¹ lÖnh cho tõng tr−ëng tËp ®oµn h·y tÞch thu tÊt

c¶ nh÷ng b¶n yªu s¸ch võa nªu, t×m thÊy ë nh÷ng ng−êi lao c«ng

An Nam. RÊt «n hoµ c¶ vÒ néi dung lÉn vÒ h×nh thøc, çc nguyÖn

väng cña chóng t«i nh»m vµo nh÷ng c¶i çch chñ yÕu cho viÖc gi¶i phãng chóng t«i, vµ nh»m vµo nh÷ng quyÒn tù do mµ nÕu kh«ng

cã chóng th× con ng−êi ngµy nay chØ lµ mét kÎ n« lÖ khèn n¹n.


Kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn r»ng nÕu kh«ng cã çc quyÒn tù do Êy,

thiÕt yÕu cho viÖc truyÒn b¸ nh÷ng t− t−ëng vµ kiÕn thøc mµ ®êi

sèng hiÖn ®¹i ®ßi hái, th× kh«ng thÓ tr«ng mong tiÕn hµnh bÊt cø

mét c«ng cuéc gi¸o ho¸ nghiªm chØnh nµo c¶.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 2-8-1919.

16

tr¶ lêi Pháng vÊn cña Mét phãng viªn Mü1)

Hái: Anh ®Õn Ph¸p víi môc ®Ých g×?

§¸p: §Ó ®ßi quyÒn tù do cho d©n An Nam.

Hái: B»ng çch nµo?

§¸p: B»ng çch lµm viÖc hÕt m×nh vµ lu«n x«ng x¸o tiÕn lªn.

Hái: Nh−ng ®Êt n−íc ®· s½n sµng ch−a? Çc phong trµo vò

trang hiÖn nay ra sao?

§¸p: T×nh c¶nh n−íc ViÖt Nam thËt ®¸ng buån. Ngoµi chóng t«i

(chØ mét sè ng−êi yªu n−íc) ch−a cã sù chuÈn bÞ nµo c¶ vµ çc ho¹t ®éng vò trang gÇn ®©y ®· hoµn toµn thÊt b¹i vµ kh«ng cã tiÕng vang nµo...

Hái: Tõ lóc ®Õn Pari tíi nay, anh ®· ®¹t kÕt qu¶ nµo råi?

§¸p: Ngoµi çc nghÞ sÜ, t«i ®· gÆp tÊt c¶ nh÷ng ng−êi chÞu gióp

chóng t«i. Nh÷ng ng−êi X· héi nghÜ r»ng ChÝnh phñ Ph¸p kh«ng

khi nµo chÊp nhËn nh÷ng yªu cÇu cña chóng t«i nh−ng hä vÉn vui

lßng gióp ®ì. Vµ ®ã lµ chç dùa quan träng ®èi víi chóng t«i. Chóng

t«i còng ho¹t ®éng trong nh÷ng tÇng líp kh¸c n÷a.

Tr¶ lêi tr−íc ngµy 2-9-1919. In trong s¸ch Hå ChÝ Minh - Biªn niªn tiÓu sö, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2006, t.1, tr.69.

_______________

1) Qua giíi thiÖu cña §¹i diÖn ChÝnh phñ l©m thêi TriÒu Tiªn t¹i Pari lµ «ng Kim Tchong Wen vµ Kim Koei Tche, mét phãng viªn Mü ®· pháng vÊn NguyÔn ¸i Quèc (BT).

17

§«ng D−¬ng vµ TriÒu Tiªn

MéT Sù SO S¸NH THó VÞ

ThÕ giíi sÏ chØ cã nÒn hoµ b×nh cuèi cïng khi tÊt c¶ çc d©n téc tù m×nh tho¶ thuËn víi nhau cïng tiªu diÖt con qu¸i vËt ®Õ quèc chñ nghÜa ë kh¾p mäi n¬i mµ hä gÆp nã. Trong khi chê ®îi ngµy ®ã, hiÖn nay hä cßn lµ n¹n nh©n cña con qu¸i vËt Êy, ®ßi hái mét çch nghiªm kh¾c, nh©n danh nguyªn t¾c cña d©n téc ®−îc quyÒn tù quyÕt vµ hä rÊt xøng ®¸ng ®Ó l−u ý tiÕng nãi cña hä ph¶i ®−îc l¾ng nghe víi t×nh c¶m ®Ëm ®µ trong nh©n d©n çc n−íc ch©u ¢u vµ ch©u Mü. D− luËn thÕ giíi ®èi víi çc n−íc ®ang rªn xiÕt d−íi ¸ch thèng trÞ cña n−íc ngoµi kh«ng ph¶i kh«ng lµm cho nh÷ng kÎ ®i bãc lét çc d©n téc lo sî. ChÝnh phñ NhËt B¶n nh×n thÊy tr−íc hËu qu¶ ®¸ng buån khi ®· më mét cuéc chinh ph¹t rÊt lín cña chñ nghÜa qu©n phiÖt, ®ang thõa nhËn ph¶i c¶i çch chÕ ®é ë TriÒu Tiªn theo mét tinh thÇn khoan dung.

Tù TRÞ ë TRIÒU TI£N

Mét s¾c lÖnh cña Hoµng triÒu, c«ng bè ë §«ng Kinh, ngµy 19-8-

1919, thõa nhËn tù trÞ cho TriÒu Tiªn, vµ tuyªn bè nh÷ng ng−êi TriÒu Tiªn vµ NhËt B¶n vÒ mÆt ph¸p luËt ®Òu b×nh ®¼ng vµ ®Òu

®−îc h−ëng nh÷ng quyÒn h¹n ngang nhau, kh«ng ph©n biÖt lµ

ng−êi n−íc nµo. Chóng ta còng ph¶i thÊy tr−íc r»ng nh÷ng ng−êi

yªu n−íc TriÒu Tiªn sÏ kh«ng v× thÕ mµ lÊy lµm tho¶ m·n vµ hä


18

cßn tiÕp tôc ®ßi cho ®−îc ®éc lËp hoµn toµn, bëi v× ph¶i ch¨ng hä

ph¶n ®èi ®¹o s¾c lÖnh Êy víi lý do lµ nã còng nh− tÊt c¶ çc quy

®Þnh luËt ph¸p kh¸c cã gi¸ trÞ nhiÒu hay Ýt cßn tuú ë sù thùc hiÖn

ra sao n÷a.

Râ rµng lµ chóng t«i kh«ng hÒ ®ãng vai trß ®¸ng khinh bØ lµm

ng−êi biÖn hé cho chñ nghÜa ®Õ quèc NhËt, mµ lµ chóng t«i lªn ¸n

nã còng nh− lªn ¸n tÊt c¶ çc thø chñ nghÜa ®Õ quèc. Chóng t«i

còng kh«ng so s¸nh mét çch cô thÓ chi tiÕt gi÷a chÕ ®é cai trÞ cña

NhËt víi chÕ ®é cai trÞ cña Ph¸p, mÆc dÇu vÒ nhiÒu mÆt, sù so

s¸nh Êy còng sÏ lµm lîi cho NhËt B¶n, mµ hiÓn nhiªn n−íc nµy ch−a bao giê cã ý ®Þnh ®Çu ®éc ng−êi TriÒu Tiªn b»ng çch b¾t

buéc hä ph¶i uèng r−îu vµ hót thuèc phiÖn; nh−ng ngµy nay,

ChÝnh phñ §«ng Kinh ®· tuyªn bè chÝnh thøc gi¶i phãng ng−êi

TriÒu Tiªn b»ng çch ®ång ho¸ hä hoµn toµn nh− nh÷ng c«ng d©n

NhËt B¶n. ThËt ®¸ng buån thay khi thÊy r»ng sau 50 n¨m thèng

trÞ mµ nh÷ng ng−êi ®¹i diÖn cho n−íc Céng hoµ Ph¸p ë §«ng

D−¬ng vÉn cø ngoan cè k×m ch©n ng−êi b¶n xø trong vßng n« lÖ,

kh«ng cho hä h−ëng mét chót quyÒn tù do nµo còng nh− çc

quyÒn kh¸c theo luËt ph¸p quy ®Þnh, thÕ mµ ë çi ®Õ quèc mÆt trêi

mäc kia l¹i trÞnh träng tuyªn bè cho c¶ mét d©n téc ®−îc h−ëng toµn bé çc quyÒn c«ng d©n, çi d©n téc mµ hä chØ míi thèng trÞ

ch−a ®Çy 15 n¨m, ®Ó m−u cÇu tr¸nh ®−îc çi tai häa Nga d−íi

triÒu ®¹i Nga hoµng.

Sù NHåI Sä NH÷NG NG¦êI DA VµNG

Trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh, nhiÒu phong trµo quèc gia

quan träng ®· næ ra ë TriÒu Tiªn còng nh− ë §«ng D−¬ng ®Ó lËt ®æ

¸ch thèng trÞ cña ng−êi n−íc ngoµi. Nh−ng liÒn sau khi ®· dËp t¾t

®−îc çc phong trµo phiÕn lo¹n, th× ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· cã

ngay biÖn ph¸p xo¸ bá çi dÜ v·ng cña nh÷ng biÕn cè ®au th−¬ng Êy b»ng nh÷ng c¶i çch tiÕn bé vµ t×m çch hoµ hîp d©n téc bÞ trÞ

®«ng d−¬ng vµ triÒu tiªn 19

víi d©n téc thèng trÞ b»ng çch thõa nhËn hä cã nh÷ng quyÒn

ngang nhau theo luËt ph¸p quy ®Þnh. Cßn nh− ChÝnh phñ thuéc

®Þa Ph¸p th× vÉn ngoan cè mét çch ng©y th¬ cho r»ng ë §«ng

D−¬ng nµy muèn rµng buéc nh÷ng ng−êi b¶n xø th× chØ cÇn vç vÒ

hä m·i m·i b»ng nh÷ng bµi diÔn v¨n long träng, nh÷ng luËn ®iÖu

tuyªn truyÒn gian ngoan vµ b»ng nh÷ng lêi thÒ nguyÖn trung

thµnh mµ nã chØ ®¸ng gi¸ ë chç ng−êi ta ®Æt vµo ®Êy: trong çi xø

nµy do thiÕu sãt hay nãi cho ®óng h¬n, lµ do ý ®Þnh cña ChÝnh phñ,

nªn ®©u ®©u tõ trªn xuèng d−íi còng ®Òu cã çi n¹n tham nhòng

mua quan b¸n chøc, nh÷ng bän ng−êi mua b¸n ®−îc b»ng tiÒn th× kh«ng ph¶i lµ nh÷ng thø hµng ho¸ hiÕm. Vµ ®Ó nhåi sä nh÷ng

ng−êi da vµng, ChÝnh phñ thuéc ®Þa ®· s½n sµng nh÷ng biÖn ph¸p

vµ ph−¬ng tiÖn cùc kú m¹nh.

VÒ mÆt b¸o chÝ, xuÊt b¶n b»ng tiÕng ph−¬ng §«ng, ChÝnh phñ

giµnh lÊy çi quyÒn h¹n bØ æi chØ cho phÐp xuÊt b¶n nh÷ng lo¹i nµo

ca ngîi m×nh vµ sau khi ®· cã kiÓm duyÖt råi. ChÝnh phñ lîi dông

çi ®Æc quyÒn ®éc ®o¸n Êy ®Ó lËp ra nh÷ng tê b¸o tiÕng An Nam

theo ý m×nh ®−îc h−ëng trî cÊp bÝ mËt cña Nhµ n−íc vµ chuyªn

viÖc lµm qu¶ng ço tuyªn truyÒn cho ChÝnh phñ vµ th−êng kú viÕt

nh÷ng bµi phØnh nÞnh çc quan trªn cã thÕ lùc ë thuéc ®Þa. Êy thÕ mµ, ChÝnh phñ §«ng D−¬ng l¹i muèn biÕn chÝnh hÖ

thèng nhåi sä nµy thµnh chÕ ®é tù do b¸o chÝ cña ng−êi b¶n xø ®Êy!

NH÷NG Sù HY SINH CñA NG¦êI AN NAM TRONG CHIÕN TRANH

NÕu ng−êi ta lµm mét b¶n thèng kª nh÷ng sù hy sinh b¾t buéc

cho n−íc Ph¸p mµ nh©n d©n An Nam ph¶i chÞu ®ùng tõ khi cã

chiÕn tranh, th× ng−êi ta sÏ thÊy, vÒ mÆt tµi chÝnh, nh©n d©n An

Nam ®· ph¶i g¸nh v¸c mét phÇn lín, cã ®Õn hµng tr¨m hµng ngµn

triÖu phr¨ng, do ®ãng gãp tù do hay b¾t buéc, mµ chñ yÕu th× b¾t buéc h¬n lµ tù do; vÒ mÆt ®ãng gãp søc ng−êi, th× mét nguån nh©n


20

lùc rÎ tiÒn ®· lªn tíi con sè h¬n 100 ngµn ng−êi lao ®éng vµ rÊt

nhiÒu tiÓu ®oµn lÝnh chiÕn ®Êu, kÎ tr−íc ng−êi sau, hä ®Òu bÞ tr−ng

tËp vµ b¾t buéc ®−a sang Ph¸p hay ®i çc n¬i kh¸c, cßn sè ng−êi ®i

t×nh nguyÖn th× kh«ng sao kÓ xiÕt. Trong sè nh÷ng ng−êi lao ®éng

vµ binh lÝnh An Nam Êy, ®· cã hµng mÊy chôc ngµn ng−êi ra ®i mµ

kh«ng bao giê cßn trë l¹i quª h−¬ng ®Êt n−íc cña hä n÷a, chØ v×

mét lý do rÊt ®¬n gi¶n lµ hä ®· chÕt. KÎ nµy th× chÕt v× bÞ tai n¹n

®i ®−êng, v× c«ng viÖc nÆng nhäc qu¸ søc, v× ch−a th¹o nghÒ ë

trong çc c«ng binh x−ëng hoÆc v× nh÷ng sù hµnh h¹ tµn b¹o trong

çc tr¹i lÝnh; ng−êi kia th× bÞ chÕt trong cuéc chÐm giÕt khæng lå cña ch©u ¢u trªn ®Êt Ph¸p vµ trªn nh÷ng çnh ®ång ®Çy bÖnh «n

dÞch cña çc n−íc vïng Banc¨ng. Trong giê phót nµy, chØ cÇn

chóng ta ®i qua miÒn B¾c n−íc Ph¸p lµ sÏ gÆp ngay hµng ngµn

ng−êi An Nam xÊu sè ®−¬ng ph¶i lµm nh÷ng c«ng viÖc ®µo vµ ®¾p

®Êt. Hä ch¼ng kh¸c g× nh÷ng ®oµn ng−êi n« lÖ tï ®µy thËt sù, chØ

cßn thiÕu cã xiÒng xÝch ë ch©n mµ th«i, bëi v× ng−êi ta kh«ng sî hä

bá trèn.

LiÖu n−íc Ph¸p sÏ lµm ®−îc g× ®èi víi §«ng D−¬ng ®Ó cã thÓ so

víi lßng hµo hiÖp cña n−íc NhËt ®èi víi TriÒu Tiªn?

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Populaire,

ngµy 4-9-1919.

21

Th− göi Anbe Xar«

Pari, ngµy 7-9-1919

KÝnh göi Ngµi Anbe Xar«, Toµn quyÒn §«ng D−¬ng1)

Th−a ngµi Toµn quyÒn!

TiÕp theo cuéc trao ®æi víi Ngµi h«m qua, t«i xin phÐp gëi ®Õn Ngµi kÌm theo ®©y b¶n tr×nh bµy çc yªu cÇu cña ng−êi An Nam.

V× Ngµi cã nh· ý nãi víi t«i r»ng Ngµi lu«n lu«n muèn lµm s¸ng tá

mäi vÊn ®Ò, t«i xin phÐp yªu cÇu Ngµi cho biÕt lµ trong 8 ®iÓm yªu

cÇu cña chóng t«i cã ®iÓm nµo ®· ®−îc thùc hiÖn, vµ chóng t«i ph¶i

liªn hÖ víi nh÷ng t− liÖu nµo ®Ó chøng minh ®iÒu ®ã. V× t«i xin

kh¼ng ®Þnh lµ c¶ 8 ®iÓm ®Òu cßn nguyªn vÑn vµ ch−a cã ®iÓm nµo

®−îc gi¶i quyÕt mét çch tho¶ ®¸ng.

Xin Ngµi vui lßng tiÕp nhËn.

Ký tªn: NguyÔn ¸i Quèc Sè 6, biÖt thù ®ê G«b¬lanh, Pari 13

In trong s¸ch Hå ChÝ Minh -

Biªn niªn tiÓu sö, Nxb. ChÝnh trÞ

quèc gia, Hµ Néi, 2006, t.1, tr.71.

_______________

1) Lóc nµy Anbe Xar« lµ Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa, nh−ng NguyÔn ¸i Quèc vÉn ghi lµ Toµn quyÒn §«ng D−¬ng (BT).

22

Th− göi «ng Ut¬r©y1)

BIARIT, ngµy 16 th¸ng 10 n¨m 1919

¤ng Ut¬r©y,

§ang nghØ m¸t xa Pari, m·i tíi h«m nay t«i míi ®−îc tin vÒ

çc cuéc th¶o luËn cña NghÞ viÖn ngµy 18 th¸ng 9, ë ®ã, «ng ®· c«ng kÝch t«i kÞch liÖt vµ th« bØ. T«i kh«ng h¬i ®©u nªu ra ®©y

nh÷ng lêi tho¸ m¹ tõ miÖng «ng phun ra, nÕu kh«ng v× trong khi

c«ng kÝch t«i, th× ®ång thêi «ng còng ®· c«ng kÝch tê nhËt b¸o ®¸ng

t«n kÝnh ®· réng l−îng dµnh nh÷ng cét b¸o cho bµi viÕt gÇn ®©y

cña t«i.

Çc bµi viÕt cña t«i ®Òu cã ký tªn, vµ t«i ®µng hoµng ®ßi cho

riªng m×nh tr¸ch nhiÖm vÒ çc bµi b¸o ®ã. ¤ng hiÓu r»ng mét tê

b¸o Ph¸p xøng ®¸ng víi çi tªn cña nã ph¶i tiÕp nhËn mét çch v«

t− mäi sù thËt, bÊt kÓ tõ phÝa nµo tíi, dï nh÷ng sù thËt ®ã lµm

phËt ý nh÷ng kÎ bÞ v¹ch mÆt. Trong çc bµi viÕt cña m×nh, t«i kh«ng cã nh÷ng gi¶ thiÕt v« c¨n cø, t«i chØ ®−a ra nh÷ng sù viÖc

chÝnh x¸c mµ «ng ®Òu biÕt vµ «ng ®· kh«ng tranh c·i, v× «ng kh«ng

thÓ tranh c·i næi.

_______________

1) Cã hai b¶n Th− göi «ng Ut¬r©y: mét b¶n ®¨ng b¸o Le Populaire, ngµy 14-10-1919; mét b¶n ®Ò ngµy 16-10-1919, l−u t¹i Kho L−u tr÷ quèc gia Ph¸p. Néi dung c¬ b¶n gièng nhau, nh−ng b¶n ®Ò ngµy 16-10-1919 dµi h¬n, phong phó h¬n (BT).

Th− göi «ng Ut¬r©y 23

Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh− vËy, kh«ng ph¶i t«i ®Þnh bót chiÕn

víi «ng, t«i chØ muèn nh· nhÆn vµ «n hoµ ®Æt ra cho «ng vµi c©u

hái. T«i sÏ tr¸nh kh«ng næi nãng la lèi chöi rña, ®¸p l¹i sù th« tôc

b»ng sù th« tôc, v× nh− vËy lµ tù h¹ gi¸ m×nh: kh«ng ph¶i hÔ cø

nÐm ®−îc bïn lªn ®Þch thñ lµ m×nh cã lý ®©u.

Tr−íc hÕt, «ng ®· nãi vµ nh¾c l¹i r»ng t«i bÞ truy n· bªn §«ng

D−¬ng v× çc ho¹t ®éng chèng Ph¸p. Nµy! Xin «ng h·y cho t«i biÕt

lµ vµo lóc nµo, do toµ ¸n nµo, vµ ho¹t ®éng chèng Ph¸p ®ã lµ g×?

§ã lµ c©u hái ®Çu tiªn. NÕu «ng kh«ng thÓ tr¶ lêi c©u hái trªn

cho tho¶ ®¸ng, nghÜa lµ cã b»ng cø chøng minh, th× cho phÐp t«i hái «ng rÊt nh· nhÆn r»ng kÎ nµo trong hai ta, ng−êi vu khèng hay

ng−êi bÞ vu khèng, xøng ®¸ng víi danh hiÖu th»ng khèn n¹n? T«i

rÊt muèn chän cho «ng mét tÝnh ng÷ ®óng víi ®Æc tÝnh cña «ng mµ

kh«ng lµm «ng phËt ý, nh−ng t«i kh«ng t×m thÊy trong tõ vùng

tiÕng Ph¸p nh÷ng tõ nµo kh¸c thËt thÝch ®¸ng ngoµi tõ th»ng nãi

l¸o, vµ t«i buéc ph¶i nãi víi «ng, kh«ng chót thï h»n vµ sî h·i, mµ

th¼ng th¾n vµ mÆt ®èi mÆt, r»ng «ng ®· nãi l¸o, r»ng «ng lµ mét

th»ng nãi l¸o.

T«i ®o¸n tr−íc ®−îc chiÕn thuËt cña «ng vµ t«i lµm cho nã mÊt

hiÖu lùc ngay tõ ®Çu: «ng ®õng trèn nÊp ®»ng sau th¸i ®é trÞch th−îng vµ khinh bØ. Nh©n çch cña «ng vµ cña t«i ®Òu kh«ng liªn

quan g× ®Õn vÊn ®Ò nµy: ®©y chØ lµ viÖc x¸c minh sù thËt vµ chØ cã

sù thËt mµ th«i.

B©y giê t«i nãi thªm: gi¸ nh− t«i ®· bÞ truy n· hay bÞ kÕt ¸n ®i

n÷a ë bªn §«ng D−¬ng vÒ çi mµ bän thùc d©n Ph¸p v« liªm sØ gäi

lµ chèng Ph¸p th× t«i còng ch¼ng cã g× ph¶i hæ thÑn, tr¸i l¹i t«i cßn

tù hµo vÒ viÖc ®ã: v× ®èi víi bän thùc d©n, chèng Ph¸p cã nghÜa lµ

c«ng khai tè ço nh÷ng ý ®Þnh v« nh©n ®¹o vµ nh÷ng hµnh ®éng

chóng kh«ng d¸m thó nhËn, nh÷ng ý ®Þnh lµm tæn th−¬ng nghiªm

träng ®Õn danh tiÕng tèt ®Ñp cña n−íc Ph¸p cao th−îng vµ ph¶n l¹i mét çch bØ æi nh÷ng lý t−ëng cao c¶ vÒ tù do vµ c«ng lý mµ

toµn thÕ giíi nh×n nhËn ë n−íc Ph¸p.


24

V©ng, th−a «ng Ut¬r©y, cã nh÷ng lêi kÕt ¸n lµm vÎ vang chø

kh«ng lµm « nhôc. ¤ng cã nh÷ng vÝ dô vÒ ®iÒu nµy trong mäi thêi

®¹i vµ ë mäi n−íc, «ng cã thÓ t×m ®−îc dÔ dµng nh÷ng vÝ dô ®ã ngay

trong lÞch sö n−íc Ph¸p. Nh÷ng ho¹t ®éng chèng Ph¸p! Kh«ng ai

m¾c lõa n÷a ®©u! §· ®Õn lóc ph¶i kiÕm nh÷ng lý do kh¸c th«i!...

¤ng l¹i nãi tiÕp r»ng: "Víi t− çch ®¹i biÓu §«ng D−¬ng, t«i

kh«ng thÓ chÊp nhËn trong NghÞ viÖn nµy d− luËn cho r»ng xø §«ng

D−¬ng bÞ n−íc Ph¸p ng−îc ®·i vµ ng−êi An Nam kh«ng ®−îc h−ëng

mäi quyÒn tù do phï hîp víi sù ph¸t triÓn chÝnh trÞ cña ®¹i chóng.

§«ng D−¬ng d−íi sù che chë cña n−íc Ph¸p ®ang ®i theo sè phËn cña nã trong hoµ b×nh, vµ chøng cí hïng hån nhÊt r»ng nã h¹nh phóc,

th−a çc ngµi, çc ngµi ®· tõng ®−îc chøng kiÕn qua nhiÖt t×nh cña

ng−êi An Nam sang b¶o vÖ n−íc Ph¸p trong c¬n nguy biÕn"1).

¤ng ®¹i diÖn cho ai. Ph¶i ch¨ng lµ cho hai m−¬i triÖu ng−êi An

Nam kh«ng hÒ biÕt ngay c¶ tªn cña «ng, trõ vµi c«ng chøc hay vµi

tªn xin xá hay lµ cho mét nhóm cö tri cña «ng ë Nam Kú?

§õng nãi lµ xø §«ng D−¬ng bÞ n−íc Ph¸p ng−îc ®·i, mµ ph¶i

nãi lµ nã bÞ nh÷ng ng−êi Ph¸p xÊu sèng b¸m vµo nã ng−îc ®·i;

hai viÖc Êy kh«ng ph¶i lµ mét. ¤ng cã n¾m ®−îc sù kh¸c biÖt ®ã

hay kh«ng? V× «ng ®· nãi ®Õn tù do vµ hoµ b×nh trong c©u dÉn ë trªn, vËy

cho t«i hái «ng r»ng: sau khi so s¸nh víi chÕ ®é b¸o chÝ do §¹o luËt

ngµy 29 th¸ng 7 n¨m 1881 quy ®Þnh, liÖu ng−êi ta cßn cã thÓ chèng

chÕ ®−îc n÷a kh«ng r»ng chÕ ®é b¸o chÝ b¶n xø do S¾c lÖnh ngµy

30 th¸ng 12 n¨m 1918 vµ çc ®iÒu kho¶n 214 ®Õn 217 cña LuËt

h×nh An Nam míi ban hµnh (Journal officiel de l'Indochine -

Française6, sè ngµy 1 th¸ng 8 n¨m 1917) kh«ng ph¶i lµ mét chÕ ®é

hoµn toµn kho¸ miÖng vµ b−ng bÝt sù thËt vµ v× vËy, nã kh«ng x¸c

_______________

1) ChØ nh÷ng ng−êi ViÖt Nam bÞ b¾t ®i lÝnh chiÕn vµ lÝnh thî sang Ph¸p vµ mét sè thuéc ®Þa cña Ph¸p, tham gia ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (BT).

Th− göi «ng Ut¬r©y 25

nhËn tõ ®Çu ®Õn cuèi nh÷ng ®iÒu t«i ®· nãi vÒ n¹n nhåi sä d©n da

vµng trong bµi b¸o cña t«i mµ nh©n ®ã «ng ®· nham hiÓm ço gi¸c

tê Le Populaire7 tr−íc NghÞ viÖn.

Xin «ng hiÓu cho r»ng, t«i kh«ng lµm çi viÖc c·i nhau víi «ng

vÒ ng«n tõ: t«i ®−a «ng trë vÒ víi çc v¨n b¶n. ¤ng nhåi sä d©n da

vµng chóng t«i, nh− bän §øc ®· tõng cè nhåi sä nh÷ng ng−êi da

tr¾ng trong vïng ¸c®en1) nh−ng v« hiÖu vµ xin «ng nhí cho r»ng,

trong sè céng t¸c viªn cña chóng, cã mét trong sè çc b¹n ®ång

nghiÖp cò cña «ng ë çc c¬ quan d©n sù çc thuéc ®Þa, anh ta lµ

häc trß ®−îc cÊp b»ng cña Tr−êng Thuéc ®Þa. ¸i chµ! ¤ng thÝch viÖn dÉn çc ho¹t ®éng chèng Ph¸p! Th× ®Êy, v¶ l¹i lµ nh÷ng thø

chÝnh cèng.

Kh«n ngoan h¬n lµ «ng h·y im ®i, ®õng nãi vÒ viÖc sö dông

ng−êi An Nam trªn ®Êt Ph¸p. Ph¶i ch¨ng khi ChÝnh phñ tham

kh¶o ý kiÕn cña t−íng Penn¬canh vµ mét t−íng kh¸c vÒ vÊn ®Ò

nµy th× «ng ®· kiªn quyÕt chèng l¹i viÖc thi hµnh b¶n dù ¸n, cho

r»ng dù ¸n kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc, r»ng bªn ®ã kh«ng ®ñ lÝnh

An Nam ®Ó b¶o vÖ §«ng D−¬ng, v©n v©n vµ v©n v©n... ¤ng sî ®ång

bµo t«i, trong thêi gian ë Ph¸p, kh«ng khái kh«ng so s¸nh th¸i ®é

kiªu c¨ng cña nh÷ng ng−êi Ph¸p ë §«ng D−¬ng víi sù nh· nhÆn tuyÖt vêi vµ phÐp lÞch sù cao quý cña nh÷ng ng−êi Ph¸p ch©n

chÝnh trªn ®Êt Ph¸p. Uy thÕ cña bän thùc d©n tr−íc ®·, sau ®ã míi

®Õn Tæ quèc, cã ph¶i vËy kh«ng?

Cßn vÒ vÊn ®Ò hoµ b×nh, t«i bá qua cho «ng rÊt nhiÒu sù viÖc

kh¸c, vµ kh«ng ph¶i lµ nh÷ng viÖc nhá ®©u, t«i chØ xin hái: liÖu «ng

cã thÓ phñ nhËn hai sù viÖc lín x¶y ra trong chiÕn tranh kh«ng?

§ã lµ m−u toan næi dËy cña Duy T©n, sau ®ã, «ng vua khèn khæ

mÊt n−íc bÞ ®µy ra ®¶o Rªuyni«ng8, vµ viÖc ng−êi An Nam chiÕm

tØnh Th¸i Nguyªn9. ¤ng b¶o xø §«ng D−¬ng ®ang ®i theo sè phËn

_______________

1) Tªn mét quËn ë miÒn §«ng B¾c n−íc Ph¸p, bÞ §øc chiÕm trong ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (BT).


26

cña nã mét çch yªn æn. Ph¶i ch¨ng «ng kh«ng nh×n thÊy r»ng,

ngay trong çi cung ®iÖn HuÕ cò kü vµ tèi t¨m, mµ cuéc sèng tï

h·m, trôy l¹c ®· nhÊn ch×m nh÷ng ng−êi sèng trong ®ã vµo sù nhu

nh−îc, ®Õn nçi hä döng d−ng tr−íc mäi viÖc diÔn ra bªn ngoµi,

còng kh«ng ph¶i kh«ng cã ý ®Þnh h−íng sè phËn ®Êt n−íc theo

çch kh¸c mµ «ng ch¼ng thÝch. §iÒu ®ã chøng tá r»ng, ng−êi ta ®·

ch¸n ngÊy nh÷ng cung çch tµn b¹o mµ «ng lµ kÎ biÖn hé. ¤ng ®· viÖn dÉn «ng Anbe Xar« vµ tÊt c¶ nh÷ng ng−êi An Nam

suèt ba m−¬i n¨m nay ®· nu«i sèng «ng nh− mét con mät ng©n s¸ch b»ng nh÷ng kho¶n thuÕ do hä ®ãng gãp, mµ «ng kh«ng biÕt.

¤ng h·y tØnh ngé ®i, «ng Anbe Xar« ®èi víi t«i kh«ng xa l¹ g×. Gi÷a çc ý kiÕn cña «ng vµ cña «ng Anbe Xar« cã c¶ kho¶ng çch cña hai ®èi cùc. Trong d©n chóng An Nam, ng−êi ta ®ån r»ng «ng dßm ngã çi ghÕ Toµn quyÒn §«ng D−¬ng vµ hä run sî khi nghÜ ®Õn tai häa mµ ChÝnh phñ "mÉu quèc" sÏ g©y ra mét çch v« ý thøc cho d©n An Nam nÕu cö «ng lµm ng−êi kÕ vÞ «ng Anbe Xar«.

T«i ®· cã ý kiÕn vÒ chÝnh s¸ch cai trÞ cña «ng Xar« khi t«i tuyªn bè hoµn toµn ñng hé nh÷ng lêi ph¸t ng«n cña vÞ nghÞ sÜ x· héi ®¸ng kÝnh Mariuýt Mutª ®−îc tÊt c¶ ®ång bµo t«i rÊt yªu mÕn vµ kÝnh träng: yªu mÕn vµ kÝnh träng chØ v× «ng ta bªnh vùc sù nghiÖp chung cña n−íc chóng t«i, «ng ta kh«ng cã vµ kh«ng bao giê nh− «ng, cø muèn cã nh÷ng quan hÖ víi chÝnh quyÒn thuéc ®Þa ®· cho phÐp «ng cã thÓ mua chuéc vµi c«ng chøc vµ vµi tªn An Nam quen thãi xin xá, b»ng nh÷ng ©n huÖ nhá män.

Sau nh÷ng v¨n b¶n vµ sù kiÖn cô thÓ t«i nªu ra ë trªn, liÖu «ng cã cßn tiÕp tôc kh¨ng kh¨ng r»ng çc c«ng d©n Mutª vµ L«ngghª ®· nãi nh÷ng ®iÒu sai tr¸i n÷a hay th«i?

Xin chµo «ng.

NguyÔn ¸i Quèc

Tµi liÖu ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p.

B¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh.

27

ë §«ng D−¬ng

Chóng t«i võa nhËn ®−îc bøc th− sau ®©y mµ kh«ng cÇn nhÊn

m¹nh ®iÒu lîi h¹i trong ®ã.

ë ®©y (H¶i Phßng) còng cã nh÷ng cuéc b·i c«ng cña thuû thñ.

Ch¼ng h¹n nh− ngµy thø n¨m (15-8), hai chiÕc tµu biÓn nhæ neo ®Ó

chë mét sè lín lÝnh khè ®á An Nam ®i Xyri.

Nh−ng thuû thñ kh«ng chÞu ®i, v× ng−êi ta kh«ng chÞu ph¸t

l−¬ng cho hä b»ng tiÒn §«ng D−¬ng. Theo gi¸ thÞ tr−êng, mét ®ång

§«ng D−¬ng b»ng 10 phr¨ng, chø kh«ng ph¶i 2 phr¨ng 50. ThÕ mµ

çc c«ng ty hµng h¶i l¹i lµm mét viÖc hµ l¹m tr¾ng trîn lµ ®Þnh tr¶

l−¬ng cho thuû thñ b»ng phr¨ng, chø kh«ng tr¶ b»ng tiÒn §«ng

D−¬ng nh− ®· tr¶ cho c«ng chøc.

ThÕ lµ ng−êi ta liÒn xua tÊt c¶ mäi ng−êi ë d−íi tµu lªn, råi lËp

tøc b¾t hÕt çc thuû thñ. Râ rµng lµ thuû thñ biÓn Vµng ch¼ng cã

g× ph¶i so b× víi thuû thñ biÓn §en.

Chóng t«i cùc lùc ph¶n ®èi viÖc ®−a lÝnh An Nam sang Xyri.

Ph¶i ch¨ng çc nhµ cÇm quyÒn cÊp cao cho r»ng bao nhiªu anh em

da vµng xÊu sè cña chóng t«i bÞ giÕt h¹i trªn çc chiÕn tr−êng tõ

n¨m 1914 ®Õn n¨m 1918, trong cuéc chiÕn tranh "v× v¨n minh vµ

c«ng lý" vÉn ch−a ®ñ sao?

ë §«ng D−¬ng, chóng ta ®ang sèng d−íi sù "b¶o hé" cña n−íc

Ph¸p. B¶o hé cã nghÜa lµ che chë. N−íc Ph¸p ®ang ®Ó cho hµng


28

triÖu anh em chóng ta chÕt ®ãi, trong khi ®ã hµng ngh×n ng−êi

kh¸c bÞ ®−a sang TiÓu ¸ lµm bia ®ì ®¹n.

Ng−êi ta che chë cho chóng ta nh− vËy ®ã!

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 4-11-1920.

29

TH¦ GöI §åNG BµO

Pari, ngµy 27 th¸ng 11 n¨m 1920

§ång bµo,

T«i cã l¹i n¬i ®ång bµo Phan V¨n Tr−êng ë th¨m (®ång bµo Êy

®i v¾ng) th× ng−êi ta cã ®−a cho t«i çi th¬ cña ®ång bµo (5f1) vµ

mét çi phong b× recommandÐs).

T«i tiÕc kh«ng cã thÓ mua ®−îc 2 quyÓn s¸ch ®ång bµo dÆn.

Khi nµo cã dÞp2) gÆp nhau t«i sÏ xin thªm Ýt quyÓn vµ gëi cho ®ång

bµo. Nh−ng mµ sù Êy kh«ng ch¾c l¾m. T«i thiÕt t−ëng ®ång bµo

lµm thÕ nµy th× còng tèt, chuyÒn tay nhau mµ xem, ng−êi nµy xem

råi trao cho ng−êi kh¸c.

NÕu ®ång bµo cã tin tøc g× hay, ch¾c ch¾n, cã quan hÖ cho xø së

m×nh, xin ®ång bµo lu«n gëi cho t«i, th× t«i c¶m ¬n l¾m. §ång bµo ë

®ã th−êng th−êng gÆp ®−îc ng−êi n−íc ta qua l¹i, vµ th¬ tÝn còng

dÔ dµng, nÕu ®ång bµo cã lßng gióp ®ì cho xø së b»ng khen sù lµnh

lµm cho anh em nhµ m×nh, vµ chª sù gi÷ gia cho Tæ quèc m×nh, v.v.,

vµ cè ý hái dß, th× t«i ch¾c ®ång bµo sÏ biÕt ®−îc nhiÒu sù míi vµ

_______________

1) 5f: 5 phr¨ng (BT). 2) Nguyªn b¶n: cã nhÞp (BT).


30

hay ®Æng b¶o t«i, råi t«i l¹i nãi ra hoÆc viÕt ra cho ng−êi kh¸c biÕt,

thÕ th× cã Ých l¾m.

Xin chóc ®ång bµo b×nh an.

NGUYÔN ¸I QUèC

Tµi liÖu cña Ban Nghiªn cøu

lÞch sö §¶ng Trung −¬ng,

l−u t¹i ViÖn LÞch sö §¶ng.

31

CHÝNH S¸CH THUéC §ÞA1)

§· tõ l©u, chñ nghÜa t− b¶n ph−¬ng T©y nh− con r¾n nhiÒu

®Çu, thÊy ch©u ¢u lµ n¬i qu¸ chËt hÑp ®Ó bãc lét vµ m¸u cña v«

s¶n ch©u ¢u kh«ng ®ñ dåi dµo ®Ó tho¶ m·n thÌm kh¸t, nã bÌn

v−¬n nh÷ng çi vßi khñng khiÕp cña nã tíi kh¾p n¬i cña qu¶ ®Êt.

Bän t− b¶n Anh, §øc hoÆc Ph¸p, tÊt c¶ ®Òu t−¬ng xøng nhau,

t−¬ng xøng nhau còng nh− téi ¸c cña chóng, duy bän t− b¶n cña

nh÷ng n−íc kh¸c Ýt nhÊt cßn biÕt e thÑn kh«ng t« vÏ môc ®Ých Ých

kû cña chóng b»ng çi tªn rÊt kªu lµ "Sø mÖnh khai ho¸". N−íc Ph¸p th×, nóp sau l¸ cê ba s¾c tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i, ®ang ®−a

vµo çc thuéc ®Þa cña nã r−îu, thuèc phiÖn, m¹i d©m vµ gieo r¾c

nghÌo ®ãi, lôn b¹i vµ chÕt chãc cho d©n b¶n xø bªn c¹nh sù giµu

sang kiÕm ®−îc b»ng çch bÊt l−¬ng cña nã.

Tr−íc nh÷ng hµnh vi ghª tëm Êy, §¶ng X· héi ®· cã mét chÝnh

s¸ch thuéc ®Þa ch©n chÝnh x· héi chñ nghÜa hay kh«ng?

Kh«ng, ch−a cã bao giê §¶ng cè g¾ng gióp ®ì mét thuéc ®Þa

nµo ®Ó tù m×nh gi¶i tho¸t b»ng nh÷ng ph−¬ng tiÖn çch m¹ng.

_______________

1) Theo b¸o ço cña mËt th¸m Ph¸p ngµy 13-12-1920, ®©y lµ bµi b¸o NguyÔn ¸i Quèc viÕt cho b¸o Nh©n ®¹o (L’ HumanitÐ). NguyÔn ¸i Quèc ®· ®−a bµi b¸o nµy cho Palic«, mét ®¶ng viªn cã uy tÝn cña Ph©n chi 13, Liªn ®oµn x· héi chñ nghÜa h¹t Xenn¬ nhËn xÐt tr−íc khi göi ®¨ng b¸o (BT).


32

Sù bÊt ®éng Êy cã lÏ cßn kÐo dµi nÕu cuéc chiÕn tranh v× c«ng

lý kh«ng lét trÇn sù dèi tr¸ vµ ®¹o ®øc gi¶ cña chÕ ®é d©n chñ t−

s¶n vµ nÕu cuéc çch m¹ng Nga kh«ng lay ®éng d÷ déi chÝ khÝ cña

v« s¶n toµn cÇu.

Tõ khi ®a sè cña §¶ng quyÕt ®Þnh gia nhËp Quèc tÕ Céng

s¶n vµ tõ khi t¹i §¹i héi lÇn thø hai, Lªnin ®· ®−a ra B¶n luËn

c−¬ng vÒ thuéc ®Þa, çc ®ång chÝ chóng ta míi b¾t ®Çu nãi ®Õn

çc thuéc ®Þa. Trong sè ®ã, cã ¡ng®rª Giuyliªng ®· nghiªn cøu

rÊt kü vÊn ®Ò ®ã.

Trong mét bµi b¸o ngµy 2-12-1920 cña ®ång chÝ Êy ®Ò cËp ®Õn çc thµnh kiÕn, ®ång chÝ Êy nãi r»ng cã nhiÒu ng−êi x· héi chñ

nghÜa sèng ë çc thuéc ®Þa trong th©m t©m vÉn ®ang thµnh kiÕn

s©u s¾c ®èi víi ng−êi d©n b¶n xø. Nãi vËy ch¶ ho¸ ra theo chñ

nghÜa x· héi mµ kh«ng x· héi chñ nghÜa. Mét ng−êi cßn gi÷ thµnh

kiÕn víi nh÷ng ng−êi khèn khæ bÞ ¸p bøc th× kh«ng xøng ®¸ng víi

danh hiÖu ng−êi x· héi chñ nghÜa, bëi v× tªn ®Çy tí ngoan ngo·n

nhÊt cña giai cÊp t− s¶n còng kh«ng kÐm c¹nh g×.

TiÕp ®ã, ®ång chÝ Êy nãi r»ng, nhiÒu ng−êi d©n b¶n xø ®Õn víi

chñ nghÜa x· héi Ýt v× g¾n bã trÝ thøc víi nh÷ng nguyªn lý x· héi

chñ nghÜa mµ v× cèt t×m kiÕm trong nghÞ viÖn, trong d− luËn mét sù ñng hé chèng bän thùc d©n bãc lét hä. Nh−ng mµ nghÜa vô cña

mét ng−êi x· héi chñ nghÜa h¸ ch¼ng ph¶i t×m çch ®¸nh b¹i kÎ

bãc lét nh÷ng anh em cña m×nh hay sao.

H¬n n÷a, v× d¸m ®−¬ng ®Çu víi nh÷ng sù do¹ n¹t cña chñ, mét

ng−êi d©n b¶n xø ®Õn víi chñ nghÜa x· héi, kh«ng cã ý nghÜ g×

kh¸c ngoµi viÖc t×m kiÕm sù ñng hé chèng l¹i bän thùc d©n bãc lét,

th× ng−êi ®ã tùu trung vÉn cã mét chÊt x· héi chñ nghÜa mµ nh÷ng

phÇn tö c¶i l−¬ng ë çc quèc gia tù do kh«ng cã, bëi v× trong nh÷ng

vïng ®Êt thiªn ®−êng lµ thuéc ®Þa chØ cã luËt lÖ cña chã sãi ngù trÞ,

riªng ch÷ ng−êi x· héi chñ nghÜa còng ®ñ lµm cho ng−êi mang ch÷ Êy bÞ sÊm sÐt gi¸ng lªn ®Çu.

V¶ l¹i g¾n bã b»ng trÝ thøc víi nh÷ng nguyªn lý x· héi chñ

chÝnh s¸ch thuéc ®Þa 33

nghÜa th× tr−íc hÕt mét ng−êi ph¶i cã çi ®Çu trªn hai vai, ph¶i

thÕ kh«ng?

§Ò cËp ®Õn sù cÇn thiÕt ®Êu tranh víi giíi tu sÜ vµ nh÷ng phÇn

tö ph¶n ®éng thêi trung cæ, «ng b¹n cña chóng nãi cã phÇn qu¸

®¸ng vÒ ¶nh h−ëng cña mét «ng quan t¹i B¾c Kú hay ¶nh h−ëng

cña giíi quý téc t¹i Angiªri.

N¬i nµo còng vËy th«i, nÕu kh«ng cã nh÷ng vÖ tinh th× chñ

nghÜa t− b¶n kh«ng thÓ tån t¹i. Sau khi dïng bän tu sÜ, chñ nghÜa

t− b¶n lùa chän trong ®¸m quan l¹i mét tªn ®µy tí trung thµnh

vµ dÔ b¶o. Tªn nµy sèng ®−îc lµ nhê lµm tay sai cho chñ nghÜa thùc d©n, nã ®ãng vai trß bÈn thØu ®i tè ço víi chñ hay lµm mËt

th¸m cho chñ. ¶nh h−ëng vÒ tinh thÇn cña nã −, nã ch¼ng cã m¶y

may, ngoµi viÖc bÞ ®ång bµo cña nã nguyÒn rña vµ bÞ chÝnh chñ nã

khinh khi.

Nh−ng kh«ng nªn bµn qu¸ dµi dßng vÒ nh÷ng viÖc nÕu kh«ng

ph¶i ®¸ng l−u ý th× còng lµ nh÷ng viÖc rÊt thø yÕu, kÓ tõ khi cã sù

ra ®êi cña mét quèc tÕ duy nhÊt ®óng, ®ã lµ Quèc tÕ Céng s¶n.

Ngµy nay kh«ng cßn lµ lóc ph¶i ®Æt vÊn ®Ò §¶ng cã cÇn hay kh«ng

cÇn cã mét chÝnh s¸ch thuéc ®Þa, bëi ngµy nay kh«ng thÓ cã sù t¸ch

biÖt gi÷a thuéc ®Þa vµ chÝnh quèc, gi÷a v« s¶n ë n¬i nµy vµ v« s¶n ë n¬i kia. Nh−ng mµ ng−êi ta ph¶i tù hái tÊt c¶ nh÷ng chiÕn c«ng

cña thÕ giíi ®· s½n sµng cho cuéc çch m¹ng thÕ giíi hay ch−a. Bëi

v× chØ cã mét nh©n lo¹i, mét chñ nghÜa x· héi vµ mét quèc tÕ cho

toµn thÓ gia ®×nh c«ng nh©n vµ quèc tÕ Êy sinh ra lµ ®Ó ph¸ bá mäi

chñ nghÜa t− b¶n, mäi chñ nghÜa ®Õ quèc bÊt kÓ nã ë ®©u tíi, hoÆc

nã thÕ nµo. NghÜa vô cña ®¶ng viªn x· héi chóng ta lµ ph¶i gióp ®ì

lÉn nhau ®Ó nhanh chãng giµnh chiÕn th¾ng çch m¹ng ë kh¾p n¬i

vµ gi¶i phãng sau chãt tÊt c¶ tÇng líp lao ®éng.

ViÕt n¨m 1920.

Tµi liÖu l−u t¹i B¶o tµng Hå ChÝ Minh.

Th«ng tin t− liÖu, B¶o tµng Hå ChÝ Minh, sè 6-2004.

34

Lêi ph¸t biÓu t¹i §¹i héi toµn quèc lÇn thø XVIII §¶ng x· héi Ph¸p10

Chñ tÞch1): §«ng D−¬ng cã ý kiÕn. (Vç tay).

§¹i biÓu §«ng D−¬ng2): Th−a çc ®ång chÝ, lÏ ra h«m nay,

t«i ®Õn ®©y lµ ®Ó cïng víi çc ®ång chÝ gãp phÇn vµo sù nghiÖp

çch m¹ng thÕ giíi, nh−ng víi mét nçi ®au buån s©u s¾c, t«i ®Õn

®©y víi t− çch lµ ®¶ng viªn x· héi, ®Ó ph¶n kh¸ng nh÷ng téi ¸c

ghª tëm trªn quª h−¬ng t«i. (Tèt l¾m!). Çc ®ång chÝ ®Òu biÕt r»ng

chñ nghÜa t− b¶n Ph¸p ®· vµo §«ng D−¬ng tõ nöa thÕ kû nay; v×

lîi Ých cña nã, nã ®· dïng l−ìi lª ®Ó chinh phôc ®Êt n−íc chóng t«i. Tõ ®ã, chóng t«i kh«ng nh÷ng bÞ ¸p bøc vµ bãc lét mét çch nhôc

nh·, mµ cßn bÞ hµnh h¹ vµ ®Çu ®éc mét çch thª th¶m. T«i xin

nhÊn m¹nh tõ "®Çu ®éc" b»ng thuèc phiÖn, b»ng r−îu, v.v.. Trong

vµi phót, t«i kh«ng thÓ v¹ch ®−îc hÕt nh÷ng sù tµn b¹o mµ bän t−

b¶n ¨n c−íp ®· g©y ra ë §«ng D−¬ng. Nhµ tï nhiÒu h¬n tr−êng

häc, lóc nµo còng më cöa vµ chËt nÝch ng−êi. BÊt kú ng−êi b¶n xø

nµo cã t− t−ëng x· héi chñ nghÜa còng ®Òu bÞ b¾t vµ ®«i khi bÞ giÕt

mµ kh«ng cÇn xÐt xö. Çi gäi lµ c«ng lý §«ng D−¬ng lµ thÕ ®Êy! ë

xø ®ã, ng−êi An Nam bÞ ph©n biÖt ®èi xö, hä kh«ng cã nh÷ng sù

b¶o ®¶m nh− ng−êi ch©u ¢u hoÆc cã quèc tÞch ch©u ¢u. Chóng t«i

_______________

1) Chñ tÞch phiªn häp buæi chiÒu ngµy 26-12-1920 lµ £mil¬ Gu®¬ (BT). 2) §¹i biÓu §«ng D−¬ng lµ ®ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc (BT).

Lêi ph¸t biÓu t¹i ®¹i héi toµn quèc... 35

kh«ng cã quyÒn tù do b¸o chÝ vµ tù do ng«n luËn, ngay c¶ quyÒn tù

do héi häp vµ lËp héi còng kh«ng cã. Chóng t«i kh«ng cã quyÒn c−

tró vµ du lÞch ra n−íc ngoµi; chóng t«i ph¶i sèng trong c¶nh ngu

dèt tèi t¨m v× chóng t«i kh«ng cã quyÒn tù do häc tËp. ë §«ng

D−¬ng, bän thùc d©n t×m mäi çch ®Ó ®Çu ®éc chóng t«i b»ng thuèc

phiÖn vµ lµm cho chóng t«i ®Çn ®én b»ng r−îu. Ng−êi ta ®· lµm

chÕt hµng ngh×n ng−êi An Nam vµ tµn s¸t hµng ngh×n ng−êi kh¸c

®Ó b¶o vÖ nh÷ng lîi Ých kh«ng ph¶i cña chÝnh hä.

Th−a çc ®ång chÝ, h¬n hai m−¬i triÖu d©n An Nam, b»ng h¬n

nöa sè d©n n−íc Ph¸p, ®· bÞ ®èi xö nh− vËy. Êy thÕ mµ hä l¹i lµ nh÷ng ng−êi ®−îc n−íc Ph¸p b¶o hé! (Vç tay). §¶ng X· héi cÇn

ph¶i ho¹t ®éng mét çch thiÕt thùc ®Ó ñng hé nh÷ng ng−êi b¶n xø

bÞ ¸p bøc. (Hoan h«).

Gi¨ng L«ngghª: T«i ®· ph¸t biÓu ý kiÕn ®Ó b¶o vÖ nh÷ng

ng−êi b¶n xø.

§¹i biÓu §«ng D−¬ng: Ngay khi t«i b¾t ®Çu nãi, t«i ®· yªu

cÇu mäi ng−êi tuyÖt ®èi im lÆng. (NhiÒu tiÕng c−êi). §¶ng ph¶i

tuyªn truyÒn chñ nghÜa x· héi trong tÊt c¶ çc n−íc thuéc ®Þa.

Chóng t«i thÊy r»ng viÖc §¶ng X· héi gia nhËp Quèc tÕ thø ba cã

nghÜa lµ §¶ng høa mét çch cô thÓ r»ng tõ nay §¶ng sÏ ®¸nh gi¸ ®óng tÇm quan träng cña vÊn ®Ò thuéc ®Þa. Chóng t«i rÊt sung

s−íng khi nghe tin thµnh lËp mét ®oµn ®¹i biÓu th−êng trùc nghiªn

cøu vÒ B¾c Phi, vµ mai ®©y, chóng t«i sÏ vui mõng nÕu §¶ng ph¸i

mét ®ång chÝ cña §¶ng ®Ó nghiªn cøu t¹i chç nh÷ng vÊn ®Ò ë §«ng

D−¬ng vµ ®Ò xuÊt nh÷ng ho¹t ®éng cÇn ph¶i tiÕn hµnh.

Mét ®¹i biÓu: Víi ®ång chÝ ¡ngve Pasa?...

§¹i biÓu §«ng D−¬ng: Im ®i! Ph¸i nghÞ viÖn. (Vç tay).

Chñ tÞch: B©y giê, tÊt c¶ çc ®¹i biÓu ph¶i im! KÓ c¶ nh÷ng

®¹i biÓu kh«ng thuéc ph¸i nghÞ viÖn!

§¹i biÓu §«ng D−¬ng: Nh©n danh toµn thÓ loµi ng−êi, nh©n danh tÊt c¶ çc ®¶ng viªn x· héi, c¶ ph¸i h÷u lÉn ph¸i t¶, chóng

t«i kªu gäi: Çc ®ång chÝ, h·y cøu chóng t«i! (Vç tay).


36

Chñ tÞch: Qua nh÷ng lo¹t vç tay t¸n thµnh, ®¹i biÓu §«ng

D−¬ng cã thÓ thÊy r»ng toµn thÓ §¶ng X· héi ®Òu ®øng vÒ phÝa

®ång chÝ ®Ó ph¶n ®èi nh÷ng téi ¸c cña giai cÊp t− s¶n.

TrÝch Biªn b¶n tèc ký §¹i héi toµn quèc

lÇn thø XVIII §¶ng X· héi Ph¸p,

tiÕng Ph¸p, Pari, 1921, tr.133-135.

37

10 tr−êng häc, 1.500 ®¹i lý r−îu

KÎ §ÇU §éC NG¦êI B¶N Xø

¤ng Xar« tèt bông, Bé tr−ëng cÊp tiÕn Bé Thuéc ®Þa, çi ng−êi

bè th©n yªu cña d©n b¶n xø («ng ta nãi thÕ), ©u yÕm ng−êi An Nam vµ ®−îc hä quý träng.

§Ó truyÒn thô nÒn v¨n minh cña Ph¸p mµ «ng ta lµ t¸c nh©n

chÝnh, «ng ta kh«ng lïi b−íc tr−íc mét çi g× hÕt, kÓ c¶ nh÷ng

hµnh vi hÌn h¹ vµ nh÷ng téi ¸c. §©y lµ mét b»ng chøng: mét l¸

th− mµ víi c−¬ng vÞ Toµn quyÒn §«ng D−¬ng vµ ®Ó cho phång tói

cña nh÷ng tªn kÎ c−íp ë thuéc ®Þa vµ tói «ng ta, «ng ta göi cho çc

viªn chøc cÊp d−íi:

"KÝnh göi «ng C«ng sø,

"T«i tr©n träng yªu cÇu «ng hÕt søc gióp ®ì Nha th−¬ng chÝnh

®Æt thªm ®¹i lý thuèc phiÖn vµ r−îu, theo chØ thÞ cña «ng Tæng gi¸m ®èc Nha th−¬ng chÝnh §«ng D−¬ng.

"§Ó c«ng viÖc tiÕn hµnh cã kÕt qu¶, t«i xin göi «ng mét b¶n

danh s¸ch nh÷ng ®¹i lý cÇn ®Æt trong çc x· ®· kª tªn; tíi nay

phÇn ®«ng çc x· nµy vÉn hoµn toµn ch−a cã r−îu vµ thuèc phiÖn.

"Th«ng qua çc quan vµ çc x· tr−ëng Cao Miªn, «ng cã thÓ

dïng ¶nh h−ëng lín cña «ng ®Ó lµm cho mét sè tiÓu th−¬ng ng−êi

b¶n xø thÊy r»ng bu«n thªm r−îu vµ thuèc phiÖn lµ rÊt cã lîi.

"VÒ phÇn chóng t«i th× nh÷ng viªn chøc l−u ®éng trong lóc ®i

kinh lý còng t×m çch ®Æt ®¹i lý, trõ khi nÕu «ng C«ng sø muèn hä


38

chê «ng vËn ®éng çc quan chøc ®Þa ph−¬ng tr−íc ®·, th× hä ph¶i

chê. Trong tr−êng hîp Êy, t«i xin «ng vui lßng b¸o ço cho t«i biÕt.

"Chóng ta chØ cã thÓ ®¹t ®−îc kÕt qu¶ mü m·n, nÕu chóng ta

®ång lßng phèi hîp chÆt chÏ vµ liªn tôc, v× lîi Ých tèi ®a cña c«ng khè.

Ký tªn: Anbe Xar«"

Lóc ®ã cã mét ngh×n n¨m tr¨m ty r−îu vµ thuèc phiÖn cho mét

ngh×n lµng trong khi chØ cã m−êi tr−êng häc còng cho bÊy nhiªu

lµng. Ngay c¶ tr−íc bøc th− næi danh ®ã, ng−êi ta ®· cho 12 triÖu

ng−êi b¶n xø - kÓ c¶ ®µn bµ vµ trÎ con - nèc 23 ®Õn 24 triÖu lÝt

r−îu mçi n¨m. Lêi b×nh luËn nµo còng lµ thõa.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o La Vie OuvriÌre,

sè 100, ngµy 1-4-1921.

39

§«ng D−¬ng

Tuy r»ng Quèc tÕ Céng s¶n ®· lµm cho vÊn ®Ò thuéc ®Þa cã

®−îc tÇm quan träng xøng ®¸ng víi nã b»ng çch coi nã lµ thuéc vÒ

nh÷ng vÊn ®Ò thêi sù khÈn tr−¬ng nhÊt, nh−ng trong thùc tiÔn,

çc ban thuéc ®Þa ë çc c−êng quèc thùc d©n, cho ®Õn nay, vÉn

ch−a quan t©m ®Õn vÊn ®Ò nµy, thËm chÝ çc ban nµy còng ch−a

xem xÐt vÊn ®Ò mét çch nghiªm tóc!

Sù kh«ng ho¹t ®éng nµy thËt ®¸ng ng¹c nhiªn, nhÊt lµ khi

kh«ng cßn sù tranh c·i néi bé trong ®¶ng ®· ®−îc thanh trõ, vµ

®¸ng ng¹c nhiªn khi vÊn ®Ò tuyÓn mé ng−êi thuéc ®Þa l¹i ®−îc chñ nghÜa t− b¶n vµ chñ nghÜa ®Õ quèc cña chÝnh quèc nghiªn cøu r¸o

riÕt. Sù kh«ng ho¹t ®éng nµy cã lÏ do çc ®ång chÝ chóng ta kh«ng

hiÓu biÕt t×nh h×nh chÝnh x¸c cña nh÷ng xø bÞ ¸p bøc. Do vËy, t«i

thÊy cã Ých, nÕu ph¸c ho¹ ng¾n gän ë ®©y t×nh h×nh cña mét trong

nh÷ng thuéc ®Þa lín nhÊt cña n−íc Ph¸p, lµ §«ng D−¬ng.

Nãi r»ng §«ng D−¬ng gåm hai m−¬i triÖu ng−êi bÞ bãc lét, hiÖn

nay ®· chÝn muåi cho mét cuéc çch m¹ng lµ sai, nh−ng nãi r»ng

§«ng D−¬ng kh«ng muèn çch m¹ng vµ b»ng lßng víi chÕ ®é b©y

giê nh− çc «ng chñ cña chóng ta th−êng vÉn nghÜ nh− thÕ, th× l¹i

cµng sai h¬n n÷a. Sù thËt lµ ng−êi §«ng D−¬ng kh«ng cã mét ph−¬ng tiÖn hµnh ®éng vµ häc tËp nµo hÕt. B¸o chÝ, héi häp, lËp

héi, ®i l¹i ®Òu bÞ cÊm... ViÖc cã nh÷ng b¸o hoÆc t¹p chÝ mang t−

t−ëng tiÕn bé mét chót hoÆc cã mét tê b¸o cña giai cÊp c«ng nh©n

Ph¸p lµ mét téi nÆng. R−îu cån vµ thuèc phiÖn cïng b¸o chÝ ph¶n


40

®éng cña bän cÇm quyÒn bæ sung cho çi c«ng cuéc ngu d©n cña

ChÝnh phñ. M¸y chÐm vµ nhµ tï lµm nèt phÇn cßn l¹i.

BÞ ®Çu ®éc c¶ vÒ tinh thÇn lÉn vÒ thÓ x¸c, bÞ bÞt måm vµ bÞ

giam h·m, ng−êi ta cã thÓ t−ëng r»ng çi bÇy ng−êi Êy cø m·i m·i

bÞ dïng lµm ®å ®Ó tÕ çi «ng thÇn t− b¶n, r»ng bÇy ng−êi ®ã kh«ng

sèng n÷a, kh«ng suy nghÜ n÷a vµ lµ v« dông trong viÖc c¶i t¹o x·

héi. Kh«ng: ng−êi §«ng D−¬ng kh«ng chÕt, ng−êi §«ng D−¬ng vÉn

sèng, sèng m·i m·i. Sù ®Çu ®éc cã hÖ thèng cña bän t− b¶n thùc

d©n kh«ng thÓ lµm tª liÖt søc sèng, cµng kh«ng thÓ lµm tª liÖt t−

t−ëng çch m¹ng cña ng−êi §«ng D−¬ng. Luång giã tõ n−íc Nga thî thuyÒn, tõ Trung Quèc çch m¹ng hoÆc tõ Ên §é chiÕn ®Êu

®ang thæi ®Õn gi¶i ®éc cho ng−êi §«ng D−¬ng. Ng−êi §«ng D−¬ng

kh«ng ®−îc häc, ®óng thÕ, b»ng s¸ch vë vµ b»ng diÔn v¨n, nh−ng

ng−êi §«ng D−¬ng nhËn sù gi¸o dôc b»ng çch kh¸c. §au khæ,

nghÌo ®ãi vµ sù ®µn ¸p tµn b¹o lµ nh÷ng ng−êi thÇy duy nhÊt cña

hä. NÕu nh÷ng ng−êi x· héi chñ nghÜa l¬ lµ viÖc gi¸o dôc, th× giai

cÊp t− s¶n thùc d©n vµ b¶n xø - bän quan l¹i - cø phô tr¸ch gi¸o

dôc b»ng ph−¬ng ph¸p cña chóng. Ng−êi §«ng D−¬ng tiÕn bé mét

çch rÊt mµu nhiÖm vµ khi thêi c¬ cho phÐp hä sÏ biÕt tá ra xøng

®¸ng víi nh÷ng ng−êi thÇy cña hä. §»ng sau sù phôc tïng tiªu cùc, ng−êi §«ng D−¬ng giÊu mét çi g× ®ang s«i sôc, ®ang gµo thÐt

vµ sÏ bïng næ mét çch ghª gím, khi thêi c¬ ®Õn. Bé phËn −u tó cã

nhiÖm vô ph¶i thóc ®Èy cho thêi c¬ ®ã mau ®Õn.

Sù tµn b¹o cña chñ nghÜa t− b¶n ®· chuÈn bÞ ®Êt råi: Chñ

nghÜa x· héi chØ cßn ph¶i lµm çi viÖc lµ gieo h¹t gièng cña c«ng

cuéc gi¶i phãng n÷a th«i.

NguyÔn ¸i Quèc

T¹p chÝ La Revue Communiste,

sè 14, th¸ng 4-1921.

41

Nh÷ng kÎ b¹i trËn ë §«ng D−¬ng

Trong thêi gian chiÕn tranh võa qua, cuéc chiÕn tranh v× chÝnh

nghÜa vµ c«ng lý ®Ó cho çc d©n téc giµnh quyÒn tù quyÕt, nh÷ng

ng−êi An Nam l¹i buéc ph¶i t×nh nguyÖn sang b¶o vÖ n−íc mÑ (?).

BÊy giê ng−êi ta nãi víi hä nh− ®· nãi víi ng−êi Ph¸p: "Bän b«s¬1)

sÏ tr¶ c«ng!".

Tuy nhiªn, giê ®©y hai n¨m sau chiÕn tranh, n−íc mÑ bÞ m¾c

nî mét çch th¾ng lîi, nh÷ng khu nhµ nghØ m¸t ®¾t tiÒn cña çc

quan chøc cao cÊp cña Nhµ n−íc kh«ng ®em l¹i ®−îc bæng léc bao

nhiªu, vµ bän b«s¬ vÉn kh«ng tr¶ g×. BÊy giê, n−íc mÑ b¶o hé ©u yÕm quay vÒ nh÷ng ®øa con nu«i cña m×nh vµ nãi mét çch ©u yÕm

h¬n n÷a: "V× bän §øc lËt läng kh«ng muèn tr¶, vËy th× çc con,

nh÷ng kÎ lao ®éng An Nam, h·y tr¶ thay cho chóng".

Nh−ng h·y nghe lêi nãi cña «ng Xar« tèt bông, trong mét cuéc

tranh luËn vÒ ng©n s¸ch thuéc ®Þa, vÞ uû viªn nh©n d©n thuéc ®Þa

®ã ®· tuyªn bè: "Chõng nµo mµ xø §«ng D−¬ng cßn cã thÓ tù ®¶m

®−¬ng mét sè g¸nh nÆng tµi chÝnh mµ chÝnh quèc kh«ng g¸nh v¸c

næi, xø §«ng D−¬ng sÏ g¸nh v¸c, v× dï sao n−íc Ph¸p, chÝnh quèc,

®· cøu §«ng D−¬ng tho¸t khái sù tham lam cña n−íc §øc".

Nh©n danh hµng ngh×n ng−êi An Nam ®· bá th©y ë n−íc Ph¸p trong chiÕn tranh, t«i xin çm ¬n «ng, «ng Xar«. H·y tin ch¾c r»ng

_______________

1) Boches: Tªn gäi chÕ giÔu vµ khinh bØ cña ng−êi Ph¸p ®èi víi lÝnh §øc (BT).


42

chóng t«i biÕt rÊt râ chÝnh chiÕn th¾ng trªn s«ng M¸cn¬ ®· ng¨n

c¶n qu©n xung kÝch §øc tiÕn vÒ s«ng Mª K«ng, ®Ó truyÒn b¸ trªn

ruéng ®ång chóng t«i chÕ ®é d· man cña chñ nghÜa t− b¶n vµ chñ

nghÜa ®Õ quèc Phæ. NÕu kh«ng cã ngµi vµ ng−êi thay mÆt ®¸ng

kÝnh cña chóng t«i, «ng Ut¬r©y, chóng t«i sÏ mÊt çi tù do th©n

yªu ®−îc say s−a b»ng r−îu cån vµ çi b×nh ®¼ng quý gi¸ ®−îc ®Çu

®éc b»ng thuèc phiÖn; kh«ng cã ngµi, giai cÊp v« s¶n b¶n xø kh«ng

cßn ®−îc nhåi nhÐt vµo tai nh÷ng bµi diÔn v¨n hay ho vµ nh÷ng lêi

høa tèt ®Ñp ®−îc ngµi ban cho mét çch h÷u ¸i; kh«ng cã ngµi....

Nh−ng h·y cho qua vµ quay trë l¹i bµi diÔn v¨n cña ngµi. Ngµi cßn nãi: "T«i tin r»ng trong mét thêi gian kh«ng xa n÷a,

xø §«ng D−¬ng sÏ kh«ng tiªu mÊt mét ®ång xu nµo n÷a cña

chÝnh quèc vµ nã sÏ tù hµo vµ h¹nh phóc ®−îc ®em l¹i sù ®ãng

gãp cña m×nh".

NhÊt ®Þnh thÕ, ®Õn thêi kú ®ã, kh«ng cßn xa l¾m, nh− ngµi nãi,

giai cÊp v« s¶n chÝnh quèc sÏ lµm nhiÖm vô cña m×nh: hä sÏ tèng

cæ tÊt c¶ bän ¨n b¸m ra khái cöa; sau khi ®· gi¶i phãng m×nh, hä

sÏ gi¶i phãng nh÷ng ng−êi anh em ë §«ng D−¬ng; ®−îc gi¶i phãng

khái ¸ch ®Õ quèc chñ nghÜa, nh©n d©n §«ng D−¬ng nhÊt ®Þnh sÏ tù

hµo vµ h¹nh phóc, tù hµo vµ h¹nh phóc h¬n lµ «ng t−ëng, ®em l¹i sù ®ãng gãp cña m×nh, cïng víi nh÷ng ng−êi lao ®éng Ph¸p x©y

dùng Tæ quèc chung. Trong khi chê ®îi, h·y cø b¾t nh÷ng ng−êi

b¹i trËn ë §«ng D−¬ng tr¶ tiÒn. Ngµi h·y khÐo xoay xë theo

ph−¬ng ph¸p D1). NÕu hßm tiÒn cña nh©n d©n rçng, th× cßn cã çc

l¨ng mé cña vua chóa.

NguyÔn ¸i Quèc


sè 101, ngµy 8-4-1921.

_______________

1) D: ViÕt t¾t tõ ch÷ dÐbrouillard, cã nghÜa lµ th¸o v¸t, linh ho¹t (BT).

43

QuyÒn cña nh÷ng ng−êi lÝnh chiÕn1)

"Nh÷ng ng−êi lÝnh chiÕn cã quyÒn ®èi víi chóng ta", «ng

Clªm¨ngx«, ng−êi cha cña chiÕn th¾ng ®· nãi nh− vËy. "Nh÷ng

ng−êi lÝnh chiÕn cã quyÒn ®èi víi chóng ta", nh÷ng ng−êi con,

nh÷ng n¹n nh©n An Nam nh¾c l¹i nh− vËy. §èi víi «ng

Clªm¨ngx«, nh÷ng ng−êi lÝnh chiÕn cã quyÒn thiªng liªng lµ chÕt

®i ®Ó b¶o vÖ kÐt s¾t, nh÷ng chiÕc kÐt s¾t lµm b»ng må h«i thî

thuyÒn cña hä vµ nhÐt ®Çy b»ng m¸u binh lÝnh cña hä. §èi víi

ng−êi An Nam, th× nh÷ng ng−êi lÝnh chiÕn - hay nh÷ng ng−êi cßn

l¹i trong sè lÝnh chiÕn tr−íc kia - cã quyÒn thiªng liªng ®−îc bän t− b¶n thuéc ®Þa ban cho, lµ duy tr× nÒn v¨n minh t− s¶n, nghÜa lµ

®Çu ®éc ng−êi b¶n xø sau khi ®· giÕt h¹i mét sè lín v× quyÒn lîi

cña t− b¶n.

Theo b¸o chÝ §«ng D−¬ng, çc m«n bµi b¸n lÎ thuèc phiÖn sÏ

®−îc cÊp cho nh÷ng qu¶ phô cña binh lÝnh Ph¸p chÕt trËn vµ

th−¬ng binh Ph¸p.

Nh− vËy, ChÝnh phñ thuéc ®Þa ®· lµm mét viÖc mµ ph¹m hai

téi ¸c ph¶n nh©n lo¹i. Mét mÆt, hä thÊy tù m×nh lµm c«ng viÖc ®Çu

®éc bÈn thØu ®ã ch−a ®ñ, hä muèn l«i kÐo thªm nh÷ng n¹n nh©n

khèn khæ cña hä trong cuéc chÐm giÕt huynh ®Ö t−¬ng tµn tham gia vµo. MÆt kh¸c, hä ®¸nh gi¸ qu¸ thÊp tÝnh mÖnh vµ x−¬ng m¸u

_______________

1) Les poilus: Tªn gäi hµi h−íc dïng ®Ó chØ lÝnh Ph¸p trong ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, cã nghÜa lµ "nh÷ng kÎ l«ng l¸" (BT).


44

cña nh÷ng kÎ bÞ hä lõa bÞp, mµ hä t−ëng r»ng vøt cho mÈu x−¬ng

thõa ®ã lµ cã thÓ ®ñ ®Òn bï sù mÊt m¸t mét c¼ng tay c¼ng ch©n

hay çi tang cña mét ng−êi chång.

Chóng t«i tin r»ng nh÷ng th−¬ng binh vµ nh÷ng qu¶ phô sÏ ®¸

tung mãn quµ h«i h¸m ®ã vµ sÏ c«ng phÉn nhæ vµo mÆt nh÷ng kÎ

®· ®Ò x−íng viÖc ®ã; vµ chóng t«i ch¾c ch¾n r»ng c¶ thÕ giíi v¨n

minh vµ nh÷ng ng−êi Ph¸p l−¬ng thiÖn sÏ cïng víi chóng t«i lªn

¸n bän ç mËp ë çc thuéc ®Þa ®· kh«ng ngÇn ng¹i ®Çu ®éc c¶ mét

chñng téc ®Ó lµm ®Çy tói tiÒn cña m×nh.

NguyÔn ¸i Quèc


sè 105, ngµy 7-5-1921.

45

§¤NG D¦¥NG1)

ChÕ ®é céng s¶n cã ¸p dông ®−îc ë ch©u ¸ nãi chung vµ ë §«ng

D−¬ng nãi riªng kh«ng? §Êy lµ vÊn ®Ò mµ chóng ta ®ang quan

t©m hiÖn nay.

Muèn hiÓu vÊn ®Ò ®ã, chóng ta ph¶i xem xÐt t×nh h×nh hiÖn

nay ë lôc ®Þa ch©u ¸ vÒ mÆt lÞch sö vµ ®Þa lý.

Lôc ®Þa réng lín ®ã cã diÖn tÝch 80 lÇn lín h¬n n−íc Ph¸p

(45.000.000 km2), víi d©n sè gÇn 800 triÖu ng−êi, cã mét c¬ cÊu

chÝnh trÞ t−¬ng ®èi phøc t¹p.

Trong tÊt c¶ çc n−íc ch©u ¸, NhËt B¶n lµ n−íc duy nhÊt m¾c ph¶i mét çch trÇm träng nhÊt chøng bÖnh truyÒn nhiÔm lµ chñ

nghÜa t− b¶n ®Õ quèc. Tõ chiÕn tranh Nga - NhËt, chøng bÖnh ®ã

diÔn biÕn ngµy cµng nguy kÞch, lóc ®Çu b»ng sù th«n tÝnh TriÒu

Tiªn, tiÕp ®Êy lµ sù tham gia vµo cuéc chiÕn tranh "v× chÝnh nghÜa".

§Ó ng¨n c¶n n−íc NhËt tr−ît dµi ®Õn vùc th¼m cña hiÖn t−îng

ph−¬ng T©y ho¸ kh«ng thÓ cøu v·n næi, nghÜa lµ ®Ó ph¸ tan chñ

nghÜa t− b¶n tr−íc khi nã cã thÓ b¾t rÔ s©u vµo quÇn ®¶o NhËt B¶n,

mét ®¶ng x· héi võa ®−îc thµnh lËp. Còng nh− tÊt c¶ çc chÝnh phñ

t− s¶n, ChÝnh phñ Thiªn hoµng ®· dïng mäi çch mµ chóng cã thÓ

®Ó chèng l¹i phong trµo ®ã. Còng nh− tÊt c¶ çc lùc l−îng c«ng nh©n

_______________

1) Trong lÇn xuÊt b¶n thø hai, tªn bµi nµy lµ “Phong trµo céng s¶n quèc tÕ”. Thùc ra, ®ã lµ tªn chuyªn môc cña b¸o. LÇn xuÊt b¶n nµy, chóng t«i l−îc bá tªn chuyªn môc, chØ gi÷ l¹i tªn bµi (BT).


46

ë ch©u ¢u vµ ch©u Mü, phong trµo c«ng nh©n NhËt B¶n còng võa

thøc tØnh. MÆc dï sù ®µn ¸p cña ChÝnh phñ, phong trµo do §¶ng X·

héi NhËt B¶n l·nh ®¹o vÉn ph¸t triÓn kh¸ nhanh.

Çc ®¹i héi ®¶ng bÞ cÊm ë çc thµnh phè NhËt B¶n, nh÷ng

cuéc ®×nh c«ng, nh÷ng cuéc biÓu t×nh cña d©n chóng vÉn næ ra.

Trung Quèc, tr−íc kia vµ hiÖn nay vÉn lµ con bß s÷a cña t− b¶n

¢u, Mü. Nh−ng sù thµnh lËp chÝnh quyÒn cña nhµ çch m¹ng T«n

DËt Tiªn ë phÝa Nam, ®· høa hÑn víi chóng ta mét n−íc Trung Hoa

®−îc tæ chøc l¹i vµ v« s¶n ho¸. Cã thÓ hy väng mét çch kh«ng qu¸

®¸ng r»ng, trong mét t−¬ng lai gÇn ®©y, hai chÞ em - n−íc Trung Hoa míi vµ n−íc Nga c«ng nh©n - sÏ n¾m tay nhau trong t×nh h÷u

nghÞ ®Ó tiÕn lªn v× lîi Ých cña nÒn d©n chñ vµ nh©n ®¹o.

B©y giê, chóng ta h·y ®i ®Õn ch©u ¸ ®au khæ.

N−íc TriÒu Tiªn nghÌo ®ãi ®ang ë trong tay chñ nghÜa t− b¶n

NhËt. Ên §é - xø Ên §é ®«ng d©n vµ giµu cã - bÞ ®Ì nÆng d−íi ¸ch

bän bãc lét ng−êi Anh. May sao, ý chÝ gi¶i phãng ®ang lµm s«i sôc

tÊt c¶ nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc ®ã, vµ mét cuéc cæ ®éng çch m¹ng

s«i næi ®ang lay chuyÓn tinh thÇn Ên §é vµ TriÒu Tiªn. TÊt c¶ mäi

ng−êi ®Òu chuÈn bÞ mét çch tõ tõ nh−ng kh«n khÐo cho cuéc ®Êu

tranh tèi cao vµ gi¶i phãng. Vµ §«ng D−¬ng! Xø §«ng D−¬ng bÞ chñ nghÜa t− b¶n Ph¸p bãc

lét, ®Ó lµm giµu cho mét sè ç mËp! Ng−êi ta ®−a ng−êi §«ng

D−¬ng vµo chç chÕt trong cuéc chÐm giÕt cña bän t− b¶n ®Ó b¶o vÖ

nh÷ng çi g× mµ chÝnh hä kh«ng hÒ biÕt. Ng−êi ta ®Çu ®éc hä b»ng

r−îu cån vµ thuèc phiÖn. Ng−êi ta k×m hä trong ngu dèt (cø 10

tr−êng häc th× cã 1.000 ®¹i lý thuèc phiÖn chÝnh thøc). Ng−êi ta bÞa

®Æt ra nh÷ng vô ©m m−u ®Ó cho hä nÕm nh÷ng ©n huÖ cña nÒn

v¨n minh t− s¶n ë trªn m¸y chÐm, trong nhµ tï hay ®µy biÖt xø!

75 ngh×n kil«mÐt vu«ng ®Êt ®ai1), 20 triÖu d©n bÞ bãc lét tµn

_______________

1) Sè liÖu nµy cã thÓ do b¸o in nhÇm. DiÖn tÝch §«ng D−¬ng lµ 745.000 km2 (BT).

®«ng d−¬ng 47

nhÉn trong tay mét nhóm kÎ c−íp thùc d©n, ®Êy lµ xø §«ng D−¬ng

hiÖn nay. B©y giê h·y xÐt nh÷ng lý do lÞch sö cho phÐp chñ nghÜa

céng s¶n th©m nhËp vµo ch©u ¸ dÔ dµng h¬n lµ ë ch©u ¢u.

Ng−êi ch©u ¸ - tuy bÞ ng−êi ph−¬ng T©y coi lµ l¹c hËu - vÉn

hiÓu râ h¬n hÕt sù cÇn thiÕt ph¶i c¶i çch toµn bé x· héi hiÖn t¹i.

Vµ ®©y lµ lý do t¹i sao:

GÇn 5.000 n¨m tr−íc ®©y, Hoµng ®Õ (2.679 tr−íc C.N) ®· ¸p

dông chÕ ®é tØnh ®iÒn: «ng chia ®Êt ®ai trång trät theo hai

®−êng däc vµ hai ®−êng ngang. Nh− vËy sÏ cã chÝn phÇn b»ng

nhau. Ng−êi cµy ruéng ®−îc lÜnh mçi ng−êi mét phÇn trong 8 miÕng, miÕng ë gi÷a tÊt c¶ ®Òu cïng lµm vµ s¶n phÈm ®−îc sö

dông vµo viÖc c«ng Ých. Nh÷ng ®−êng ph©n giíi ®−îc dïng lµm

m−¬ng dÉn n−íc.

TriÒu ®¹i nhµ H¹ (2.205 tr−íc C.N) ®Æt ra chÕ ®é lao ®éng b¾t

buéc.

Khæng Tö vÜ ®¹i (551 tr−íc C.N) khëi x−íng thuyÕt ®¹i ®ång vµ

truyÒn b¸ sù b×nh ®¼ng vÒ tµi s¶n1). ¤ng tõng nãi: thiªn h¹ sÏ th¸i

b×nh khi thÕ giíi ®¹i ®ång. Ng−êi ta kh«ng sî thiÕu, chØ sî cã

kh«ng ®Òu. B×nh ®¼ng sÏ xo¸ bá nghÌo nµn, v.v..

Häc trß cña Khæng Tö lµ M¹nh Tö, tiÕp tôc t− t−ëng cña thÇy vµ v¹ch ra mét kÕ ho¹ch chi tiÕt ®Ó tæ chøc sù s¶n xuÊt vµ tiªu thô.

Sù b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn lµnh m¹nh cña trÎ em, sù gi¸o dôc vµ lao

®éng c−ìng bøc ®èi víi ng−êi lín, sù lªn ¸n nghiªm kh¾c thãi ¨n

b¸m, sù nghØ ng¬i cña ng−êi giµ, kh«ng cã ®iÒu g× ®Ò ¸n cña «ng

kh«ng ®Ò cËp ®Õn. ViÖc thñ tiªu bÊt b×nh ®¼ng vÒ h−ëng thô, h¹nh

phóc kh«ng ph¶i cho mét sè ®«ng mµ cho tÊt c¶ mäi ng−êi, ®Êy lµ

®−êng lèi kinh tÕ cña vÞ hiÒn triÕt.

_______________

1) B¶n chÊt häc thuyÕt cña Khæng Tö lµ nÆng vÒ ®¼ng cÊp, ®Ò cao tÇng líp thèng trÞ. ë ®©y nªu l¹i thuyÕt ®¹i ®ång cña Khæng Tö lµ NguyÔn ¸i Quèc muèn g¾n víi cuéc ®Êu tranh v× sù c«ng b»ng vµ b×nh ®¼ng trong x· héi thuéc ®Þa (BT).


48

Tr¶ lêi mét c©u hái cña vua, «ng ®· nãi th¼ng th¾n: d©n vi quý,

x· t¾c thø chi, qu©n vi khinh1).

VÒ cña c¶i t− h÷u, luËt ph¸p An Nam cÊm mua b¸n toµn bé ®Êt

®ai. H¬n n÷a, mét phÇn t− ®Êt trång trät b¾t buéc ph¶i ®Ó lµm cña

chung. Cø ba n¨m ng−êi ta chia l¹i ruéng ®Êt ®ã. Mçi ng−êi d©n

trong x· th«n ®−îc nhËn mét phÇn. §iÒu ®ã kh«ng hÒ ng¨n c¶n mét

sè ng−êi trë nªn giµu cã, v× cßn ba phÇn t− ®Êt ®ai kh¸c cã thÓ mua

b¸n, nh−ng nã cã thÓ cøu nhiÒu ng−êi kh¸c tho¸t khái c¶nh bÇn cïng.

Çi thiÕu ®èi víi chóng t«i, mµ tr¸ch nhiÖm cña chóng t«i ph¶i

nãi lªn ë ®©y ®Ó nh÷ng ®ång chÝ cña chóng ta cã nhiÖt t×nh truyÒn b¸ chñ nghÜa céng s¶n vµ thùc t©m muèn gióp ®ì nh÷ng ng−êi lao

®éng lËt ®æ ¸ch cña nh÷ng kÎ bãc lét vµ ®i vµo gia ®×nh chung cña

giai cÊp v« s¶n quèc tÕ, ®Ó cho nh÷ng ®ång chÝ ®ã cã thÓ gióp ®ì

chóng t«i mét çch cã hiÖu qu¶. Çi mµ chóng t«i thiÕu ®Ó trë

thµnh céng s¶n, lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n nhÊt ®Ó hµnh ®éng:

Tù do b¸o chÝ,

Tù do du lÞch,

Tù do d¹y vµ häc,

Tù do héi häp (tÊt c¶ nh÷ng çi nµy ®Òu bÞ nh÷ng kÎ khai

ho¸ thuéc ®Þa ng¨n cÊm chóng t«i mét çch d· man). Ngµy mµ hµng tr¨m triÖu nh©n d©n ch©u ¸ bÞ tµn s¸t vµ ¸p

bøc thøc tØnh ®Ó g¹t bá sù bãc lét ®ª tiÖn cña mét bän thùc d©n

lßng tham kh«ng ®¸y, hä sÏ h×nh thµnh mét lùc l−îng khæng lå, vµ

trong khi thñ tiªu mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tån t¹i cña chñ

nghÜa t− b¶n lµ chñ nghÜa ®Õ quèc, hä cã thÓ gióp ®ì nh÷ng ng−êi

anh em m×nh ë ph−¬ng T©y trong nhiÖm vô gi¶i phãng hoµn toµn.

NguyÔn ¸i Quèc


sè 15, th¸ng 5-1921.

_______________

1) Cã thÓ hiÓu lµ: D©n lµ quý, x· t¾c ®øng thø hai, vua xem lµ nhÑ (BT).

49

§¤NG D¦¥NG

Trß hÒ cai trÞ.

Nam Kú bÞ cai trÞ bëi mét viªn Thèng ®èc do s¾c lÖnh cña Tæng

thèng n−íc Céng hoµ bæ nhiÖm. Viªn quan chøc cao cÊp Êy trong

chøc tr¸ch cao c¶ cña m×nh, ®−îc sù gióp ®ì cña mét héi ®ång hçn

hîp. Héi ®ång thuéc ®Þa, mµ chøc n¨ng chñ yÕu, quan träng bËc

nhÊt, kh«ng nghi ngê g×, lµ h»ng n¨m ®Þnh ra ng©n s¸ch cho xø

thuéc ®Þa. Xin nãi ngay r»ng nguån thu cña ng©n s¸ch Êy lµ dùa

vµo çc kho¶n thuÕ trùc thu hoÆc gi¸n thu do ng−êi An Nam nép;

çc kho¶n chi dù kiÕn trong ng©n s¸ch Êy trªn nguyªn t¾c (chø kh«ng bao giê trªn thùc tÕ) ph¶i do ng−êi An Nam thùc hiÖn; tãm

l¹i, quyÒn lîi cña ng−êi An Nam ®−îc giao phã cho mét Héi ®ång

thuéc ®Þa. ThÕ nh−ng, çi Héi ®ång thuéc ®Þa quý ho¸ Êy l¹i bao

gåm nhiÒu ng−êi Ph¸p h¬n lµ ng−êi An Nam, 18 uû viªn Héi ®ång

lµ ng−êi Ph¸p, trong ®ã 12 uû viªn ®−îc bÇu ra vµ 6 uû viªn lµ ®¹i

biÓu cña çc c«ng ty kh¸c nhau, cña Phßng Th−¬ng m¹i, cña Phßng

Canh n«ng, v.v., vµ 6 uû viªn Héi ®ång lµ ng−êi An Nam. Cø cho

r»ng lóc nµo còng ®ñ mÆt ®i n÷a th× 6 phiÕu cña ng−êi An Nam cã

thÓ nµo chèng l¹i 18 phiÕu cña ng−êi Ph¸p? V× thÕ mµ viªn Thèng

®èc cø viÖc ghi vµo ng©n s¸ch tÊt c¶ nh÷ng g× mµ «ng ta thÝch vµ «ng ta tin ch¾c r»ng çc môc trong ®ã ®Òu ®· ®−îc biÓu quyÕt

tr−íc. V¶ l¹i, ®ã còng lµ ®iÒu «ng ta ®· lµm trong ba phÇn t− thêi

gian, vµ còng chÝnh v× thÕ mµ n¨m 1905, «ng quyÒn Thèng ®èc

Ut¬r©y, nay lµ nghÞ sÜ Ph¸p ë Nam Kú, ®· t¨ng thuÕ ®iÒn thæ vèn


50

®· qu¸ nÆng, lªn mét tr¨m phÇn tr¨m. ViÖc t¨ng thuÕ nµy ®· lµm

cho «ng Ut¬r©y trë thµnh bÊt tö trong trÝ nhí cña ng−êi An Nam,

vµ ®· lµm cho çc uû viªn Héi ®ång ng−êi b¶n xø chóng t«i ph¶i

nhÊt lo¹t tõ chøc. CÇn g×, Ut¬r©y thay lu«n hä b»ng nh÷ng ng−êi

kh¸c mµ «ng ta ®Ých th©n ¸p ®Æt cho çc cö tri ng−êi An Nam. Mét

trong çc tay ch©n cña «ng ta lµ viªn quan cai trÞ Maxpªr« (tØnh

Biªn Hoµ) ch¼ng ®· b¾t giam tÊt c¶ cö tri cña tØnh Biªn Hoµ tr−íc

ngµy bá phiÕu ®Ó ng¨n kh«ng cho hä tiÕp xóc víi nh÷ng ng−êi øng

cö ®ã sao? Nh− vËy lµ ng−êi ta ®· ®e do¹ trõng ph¹t, buéc hä ph¶i

bÇu cho øng cö viªn cña Ut¬r©y lµ Bïi ThÕ Khan, nh»m ng¨n c¶n viÖc ®−a l¹i mét uû viªn Héi ®ång ®· tõ chøc lµ «ng Hoµi, ng−êi ®·

cã lçi lµ kh«ng lµm theo ý muèn cña Ut¬r©y.

N−íc Céng hoµ Ph¸p cã nghÜ r»ng nh÷ng l¹m dông nh− vËy ®·

ph¹m nh©n danh m×nh kh«ng?

Vµ çi c¬ quan quý ho¸ Êy - Héi ®ång thuéc ®Þa Nam Kú -

ch¼ng ph¶i lµ mét trß hÒ thùc sù sao?

Th−a ngµi Anbe Xar«, cha cña nh÷ng ng−êi An Nam, ngµi ®·

høa thùc hiÖn nh÷ng c¶i çch tù do cã lîi cho hä! Ngµi ®· høa thu

nhËn hä réng r·i h¬n vµo viÖc qu¶n lý quyÒn lîi riªng cña hä! §©y

chÝnh lµ mét dÞp tèt ®Ó ngµi gi÷ lêi høa cña m×nh. Ngµi cßn t×m kiÕm g× vµ chê ®îi g× n÷a?

AN NAM

ViÕt vµo kho¶ng th¸ng 5-1921.


T¹p chÝ Céng s¶n, sè 5-1993.

51

Vô ©m m−u ë §«ng D−¬ng

§«ng D−¬ng lµ mét c« g¸i c−ng. C« rÊt mùc xøng ®¸ng víi bµ

mÑ Ph¸p quèc. ë bµ mÑ cã çi g× th× c« ta còng cã çi nÊy: nµo

ChÝnh phñ, nµo nh÷ng b¶o ®¶m, nµo c«ng lý vµ còng cã c¶ ©m m−u

phiÕn lo¹n nho nhá n÷a. Nh−ng ë ®©y, chóng t«i chØ nãi vÒ hai vÊn

®Ò sau th«i.

C«ng lý ®−îc t−îng tr−ng qua h×nh ¶nh mét n÷ thÇn tay cÇm

c©n vµ tay cÇm kiÕm. Nh−ng §«ng D−¬ng l¹i ë qu¸ xa n−íc Ph¸p,

mu«n trïng çch trë, nªn khi n÷ thÇn tíi xø nµy th× çn c©n ®·

mÊt th¨ng b»ng, ®Üa c©n ®· ch¶y láng vµ biÕn thµnh nh÷ng tÈu thuèc phiÖn vµ nh÷ng chai r−îu ty. Trªn tay n÷ thÇn téi nghiÖp Êy

chØ cßn ®éc çi kiÕm ®Ó chÐm giÕt. Bµ ®· chÐm nh÷ng ng−êi v« téi

vµ còng chØ chÐm cã hä mµ th«i!

Cßn vÒ vô ©m m−u th× l¹i lµ mét c©u chuyÖn kh¸c.

ë ®©y, chóng t«i kh«ng nãi vÒ nh÷ng vô ©m m−u næi tiÕng

trong n¨m 1908 hay 19161). Lóc ®ã, nhiÒu thÇn d©n b¶o hé sè ®á

cña n−íc Ph¸p ®· ®−îc may m¾n nÕm ®ñ mïi ©n huÖ cña nÒn v¨n

minh thùc d©n hiÒn hoµ trªn m¸y chÐm, trong nhµ tï hay ë nh÷ng

n¬i bÞ ®−a ®i ®µy. Nh÷ng vô ©m m−u Êy ®· qua l©u råi, vµ b©y giê

chØ cßn l¹i nh÷ng nÐt ¶m ®¹m trong trÝ nhí cña ng−êi d©n b¶n xø ®· hÐo mßn v× ®au khæ.

_______________

1) Phong trµo chèng thuÕ ë Trung Kú, n¨m 1908 vµ vô m−u khëi nghÜa ë HuÕ, n¨m 1916 (BT).


52

H·y nãi ®Õn vô ©m m−u gÇn ®©y nhÊt. Trong khi ë mÉu quèc

cã mét vô ©m m−u b«nsªvÝch næi tiÕng th× ë §«ng D−¬ng çc ngµi

thùc d©n còng muèn cã mét vô ©m m−u t−¬ng tù vµ... cuèi cïng

çc ngµi Êy còng nÆn ra mét vô ©m m−u thËt sù, ch¼ng kh¸c nµo

nh− trong c©u chuyÖn ngô ng«n con nh¸i muèn ph×nh to bông nh−

con bß1).

C©u chuyÖn Êy ®· ®−îc dùng lªn nh− thÕ nµy: Mét ngµi quan

Ph¸p (quan c«ng sø), mét quan huyÖn vµ mét thÇy lý tr−ëng ®−îc

giao tr¸ch nhiÖm dùng lªn mét vô ©m m−u ®óng quy çch. §Ó

chuÈn bÞ ra biÓu diÔn, bé ba tí thÇy Êy bÌn tung ra çi tin: Cã mét

©m m−u phiÕn lo¹n ®Þnh lµm næ tan xø B¾c Kú b»ng 250 qu¶ bom.

C«ng viÖc chuÈn bÞ xong xu«i. Mµn kÞch kÐo lªn. C«ng chóng xóc

c¶m m¹nh mÏ vµ d− luËn x«n xao. B¾t bí v©y lïng dån dËp nh−

m−a. HiÖn nay, chóng ta ch−a biÕt çc ngµi c«ng sø, quan huyÖn

vµ thÇy lý, mét cùu ph¹m ®· ®−îc th¨ng chøc vµ ban bæng léc g×

ch−a, nh−ng nÕu b©y giê ch−a ®−îc th× råi tÊt nhiªn hä còng sÏ

®−îc. Giê ®©y, chóng t«i nãi tiÕp ®Õn chuyÖn c«ng lý. Ngµy 16

th¸ng 2, Toµ ®¹i h×nh Hµ Néi ®· më phiªn toµ cuèi cïng xö vô ¸n

nµy. Trong qu¸ tr×nh toµ luËn téi, ng−êi ta ®−îc biÕt r»ng kh«ng

hÒ cã mét tæ chøc çch m¹ng nµo ®· chuÈn bÞ nh÷ng bom ph¸ ®ã,

vµ vô ©m m−u Êy chØ lµ mét thñ ®o¹n x¶o quyÖt cña bän quan l¹i

mong ®−îc chÝnh phñ ban th−ëng bæng léc vµ chøc t−íc. Nh− vËy,

liÖu chóng ta cã thÓ tin t−ëng r»ng sau vô xÐt xö Êy, ng−êi ta sÏ

tha bæng cho nh÷ng ng−êi An Nam ch¼ng may ®· bÞ bá tï, bÞ tè

gi¸c tham gia vô phiÕn lo¹n bÞa ®Æt Êy kh«ng? Kh«ng ®©u! BÊt cø

b»ng gi¸ nµo, ng−êi ta còng ph¶i b¶o vÖ uy tÝn cho çc quan cai trÞ

chø! V× thÕ, mµ lÏ ra chØ cÇn phong th−ëng mét çch b×nh th−êng

_______________

1) TruyÖn ngô ng«n cña La Ph«ngten: Mét con nh¸i thÊy con bß to h¬n m×nh, liÒn cè ph×nh bông ra cho b»ng con bß, cuèi cïng vì bông mµ chÕt (BT).

Vô ©m m−u ë ®«ng d−¬ng 53

cho nh÷ng con ng−êi s¸ng t¹o ra ©m m−u Êy, th× ng−êi ta l¹i kÕt

téi tï tõ 2 ®Õn 5 n¨m 12 ng−êi An Nam phÇn lín lµ nhµ nho, vµ

trªn tÊm cæng lín cña nhµ tï kia, ng−êi ta thÊy ®Ò rµnh rµnh mÊy

ch÷ ®¹i tù, cè nhiªn lµ b»ng tiÕng Ph¸p: Tù do, B×nh ®¼ng, B¸c ¸i.

Chao «i! Nùc c−êi thay. Vµ çc b¸o chÝ x−a nay vÉn tù x−ng lµ

bªnh vùc cho ng−êi b¶n xø véi vµng lªn tiÕng ca ngîi çi chÝ c«ng

v« t− cña nÒn c«ng lý nùc c−êi nµy. Chóng ta h·y nghe tê La

DÐpªche Coloniale11 lµ tê b¸o gi÷ vai trß v« ®Þch vÒ bµi xÝch ng−êi

An Nam, nãi: "Toµ ¸n n−íc Ph¸p võa míi xÐt xö xong mét vô ¸n.

Toµ tha bæng cho mét nöa sè bÞ can, cßn mét nöa sè th× ®−îc h−ëng

¸n nhÑ. Trong vô ¸n nµy, ®Ó cã lý buéc téi, ng−êi ta ®· tung d−

luËn rÇm lªn mét çch thiªn t− tr−íc khi xö, vµ sau ®ã, ng−êi ta ®·

kÕt ¸n çc nhµ nho lµm nh÷ng bµi th¬ tåi ca tông c«ng ®øc cña nÒn

tù do".

§ã thËt lµ tai v¹ cho nh÷ng ng−êi An Nam nµo ca ngîi c«ng

®øc cña nÒn tù do. Ng−êi ta ph¹t hä 5 n¨m tï chØ v× cã thÕ th«i!

Tê b¸o Êy viÕt tiÕp: "§óng, ta ph¶i b»ng lßng víi çi b¶n ¸n chÝ

c«ng v« t− cña çc vÞ quan toµ vµ thÈm ph¸n cña chóng ta chø!".

Vµ tê La DÐpªche Coloniale ®· vui vÎ ®¨ng tin b¶n ¸n chÝ c«ng

v« t− vÒ vô ©m m−u næi tiÕng Êy ë VÜnh Yªn. Nh÷ng ng−êi An

Nam ë Pari, còng nh− ®ång bµo ph−¬ng xa cña hä tin t−ëng çc

vÞ quan toµ, hä ®· tuyªn bè çc vÞ Êy xÐt xö rÊt c«ng minh vµ vô

¸n ®−îc kÕt thóc mü m·n. Kh«ng ph¶i nh− thÕ ®©u, th−a «ng

Puvuècvin, «ng ®· thæi phång mét çch qu¸ ®¸ng ®Êy! §Ó tr¶ lêi,

chóng t«i chØ xin nh¾c l¹i ®iÒu mµ «ng ®· viÕt trong phÇn ®Çu

bµi b¸o cña «ng: "Nh÷ng con chã sña, v.v., th«i ®i, hìi nh÷ng

ng−êi anh em bÊt h¹nh, çc anh em ®· lÇm to råi, çc anh em

còng thõa hiÓu r»ng lµm g× cã tù do cho chóng ta mµ l¹i ®i hoan

nghªnh víi ca ngîi nã. Nh−ng, ng−êi An Nam chóng t«i ë kh¾p

mäi n¬i, chóng t«i sÏ kiªn quyÕt ®−a sù bÊt c«ng ghª tëm vµ phi

lý Êy ra ph¶n ®èi tr−íc tÊt c¶ mäi ng−êi Ph¸p ch©n chÝnh.


54

Chóng t«i mong r»ng d− luËn n−íc Ph¸p th«ng c¶m víi nh÷ng

nçi ®au khæ cña çc anh em vµ sÏ ®Êu tranh ®ßi cho c«ng lý ®−îc

thùc hiÖn".

NguyÔn ¸i Quèc

Tµi liÖu tiÕng Ph¸p,

l−u t¹i ViÖn LÞch sö §¶ng.

55

Phong trµo çch m¹ng ë Ên §é

Cuéc xung ®ét Hy L¹p - Kªman12 hay ®óng h¬n lµ cuéc xung

®ét Anh - Thæ ®ang diÔn ra. Çc cuéc khëi nghÜa ë Malaba13 ®ang

®−îc d− luËn hÕt søc chó ý. §Õ quèc Anh ®ang ph¶i chèng ®ì kh¾p

n¬i. Nh¾c l¹i lÞch sö phong trµo çch m¹ng Ên §é lóc nµy lµ mét

viÖc lý thó.

Tõ cuéc khëi nghÜa n¨m 1857, ®Õ quèc Anh t−ëng ®· d×m ®−îc

tinh thÇn çch m¹ng cña nh©n d©n Ên §é trong cuéc ®µn ¸p ®Ém

m¸u vµ thiÕt lËp vÜnh viÔn sù bãc lét ¸p bøc d· man cña ph−¬ng

T©y lªn hai bê s«ng H»ng. Chóng ®· lÇm to. N¨m 1880, nhµ triÕt häc Rama K¬ris¬na dïng t«n gi¸o ®Ó

truyÒn b¸ çch m¹ng. ¤ng t«n thê n÷ thÇn Kali vµ khuyªn ®ång

bµo m×nh t«n thê n÷ thÇn, ng−êi mÑ cña lùc l−îng ph¸ ho¹i vµ

x©y dùng.

§am«®a vµ Bank¬ris¬na kÕ tôc sù nghiÖp cña Rama vµ gi¸o

dôc chñ tr−¬ng çch m¹ng mét çch dòng c¶m, c«ng khai. TÊt

nhiªn c¶ hai ®Òu bÞ b¾t gi÷ vµ ®µy biÖt xø.

§Õn n¨m 1897 tê b¸o Kªxari míi ra ®êi, ng−êi chñ tr−¬ng lµ

Til¾c. Bµi b¸o ®Çu tiªn cña «ng lµ bµi v¨n xuÊt s¾c "Lêi than cña

Xi«gi". Néi dung kÓ chuyÖn mét «ng vua cò tØnh dËy tõ d−íi må s©u, trë l¹i th¨m v−¬ng quèc th©n yªu. ¤ng rÊt buån khi thÊy thÇn

d©n cña m×nh ph¶i chÞu kiÕp n« lÖ khæ nhôc. ¤ng kªu gäi tÊt c¶

nh÷ng ng−êi Ên §é h·y thøc tØnh vµ hîp lùc ®Ó lËt ®æ ¸ch ngo¹i

bang vµ giµnh l¹i nÒn ®éc lËp mµ «ng ®· truyÒn l¹i cho hä.


56

Tê b¸o th−êng xuyªn phæ biÕn cho ®éc gi¶ t×m hiÓu ph−¬ng

ph¸p çch m¹ng Nga.

Mét phong trµo gi¶i phãng ®−îc l·nh ®¹o dòng c¶m, cho ®Õn

khi tê b¸o bÞ ®×nh b¶n vµ chñ nhiÖm bÞ ®i ®µy.

Nh©n tiÖn xin nãi r»ng ë ch©u ¸, ng−êi ta quan niÖm sù

ch©n thËt vµ l−¬ng t©m nhµ b¸o kh¸c víi ch©u ¢u. Nh÷ng nhµ

b¸o t− s¶n ph−¬ng T©y sÏ c−êi nÕu chóng ta nãi víi hä r»ng

phÇn lín çc bµi ë çc b¸o x· héi chñ nghÜa nh− tê Kªxari,

Vihari, v.v., ®Òu viÕt kh«ng lÊy tiÒn vµ ®«i khi c¶ biªn tËp viªn

cßn ®−îc tr¶ c«ng b»ng nh÷ng th¸ng, thËm chÝ b»ng nh÷ng n¨m tï. §Êy lµ tr−êng hîp cña tê Vihari, ba biªn tËp viªn ®Òu bÞ b¾t

vµ lÇn l−ît bÞ kÕt ¸n. Nh−ng ®iÒu ®ã kh«ng lµm thay ®æi th¸i ®é

lÉn çch suy nghÜ cña hä. Trong sè "ng−êi lµm c«ng", nh÷ng ai

cã thÓ tù cho m×nh nh− thÕ?

Cuéc vËn ®éng ®Æc biÖt lªn cao tõ sau chiÕn tranh Nga - NhËt.

Hai sù kiÖn tiªu biÓu sau ®©y ®¸nh dÊu t×nh h×nh t− t−ëng cña

ng−êi b¶n xø. T−îng n÷ hoµng VÝcht«ria bÞ b«i nhä vµo ®ªm tr−íc

lÔ kû niÖm ngµy sinh cña n÷ hoµng. Bµi h¸t Ban®ªmataran - bµi

M¸cx©ye cña ng−êi Ên §é - ®−îc phæ biÕn nhanh chãng vµ ®−îc

h¸t b»ng tÊt c¶ çc thæ ng÷ cña Ên §é. Nh÷ng héi Amxilam Xanit¬ - tæ chøc rÌn luyÖn tinh thÇn vµ

thÓ lùc - ®−îc thµnh lËp kh¾p n¬i nh− cã phÐp l¹. ViÖc tÈy chay

hµng ho¸ Anh vµ lµm tan r· tinh thÇn çc ®¬n vÞ lÝnh b¶n xø ®−îc

nghiªn cøu rÊt c«ng phu.

Nh÷ng nç lùc kh«ng ngõng ®ã ®· ®em l¹i kÕt qu¶. Th¸ng 1

n¨m 1915, nhiÒu trung ®oµn næi lªn b¹o ®éng vµ do sù gi¸n ®o¹n

cña mËu dÞch Anh - Ên, çc ng©n hµng thuéc ®Þa ë khu Xiti ®· bÞ

thua thiÖt mét triÖu phr¨ng do nh÷ng cæ phiÕu kh«ng ®−îc thanh

to¸n trong n¨m 1920.

Th¶m häa cña ®Êt n−íc ®· xo¸ bá sù ph©n biÖt ®¼ng cÊp vµ t«n gi¸o. Ng−êi giµu ng−êi nghÌo, quý téc vµ n«ng d©n, Håi gi¸o vµ

PhËt gi¸o, ®Òu hîp søc ®oµn kÕt.

Phong trµo çch m¹ng ë Ên ®é 57

NhiÒu nh©n vËt tiªn tiÕn, nhiÒu gi¸o s− ®¹i häc nh− H¸c®ayan

vµ nh÷ng ng−êi kh¸c ®· hy sinh tµi s¶n, ®· tõ chèi nh÷ng chøc vô

cao mµ ChÝnh phñ thuéc ®Þa muèn ban cho hä ®Ó dÔ bÒ khuÊt

phôc. Hä ®i tõ lµng nµy qua lµng kh¸c, kªu gäi ®Êu tranh cho ®éc

lËp. Sinh viªn, häc sinh còng tham gia c«ng t¸c tuyªn truyÒn.

VÒ phÝa m×nh, nh÷ng chiÕn sÜ chñ tr−¬ng hµnh ®éng trùc

tiÕp còng kh«ng ngåi yªn. Hä chÞu tr¸ch nhiÖm thñ tiªu nh÷ng

quan chøc thiªn vÞ, nh÷ng kÎ ph¶n béi vµ nh÷ng tªn ¸c «n c¶nh

s¸t chÝnh trÞ. Víi nh÷ng chøc vÞ rÊt kªu, çc phã v−¬ng vµ thèng

®èc còng kh«ng lµm cho hä sî, nh÷ng sù kiÖn n¨m 1907, 1908 vµ 190914 ®· chøng minh ®iÒu ®ã. N¨m 1916, mét cËu bÐ 16 tuæi ®·

nÐm bom ngay gi÷a ®−êng vµ gi÷a ban ngµy vµo xe cña tªn cÇm

®Çu næi tiÕng cña côc ®iÒu tra. Lßng dòng c¶m kh«ng trõ giµ

hay trÎ.

Danh s¸ch nh÷ng ng−êi bÞ hy sinh kÐo dµi rÊt ®au xãt. Trong

m−êi n¨m, kh«ng kÓ nh÷ng vô th¶m s¸t tËp thÓ, ®· cã h¬n 200

ng−êi lÊy m¸u ®µo t−íi gèc c©y çch m¹ng vµ lý t−ëng. Trong sè

nh÷ng ng−êi tuÉn tiÕt, cã 70 sinh viªn, 16 thÇy gi¸o, 20 ®iÒn chñ,

23 hay 25 nhµ bu«n, 7 thÇy thuèc, 20 c«ng chøc. Trong sè nh÷ng

ng−êi hy sinh cã 50 ng−êi tuæi chØ tõ 16 ®Õn 20! V× vËy mµ bän chñ hèt ho¶ng, gÇn nh− kinh hoµng. Mét

nh©n vËt th−îng l−u ®· thèt lªn: "NÕu sù viÖc ®ã cßn tiÕp diÔn,

th× nh÷ng ng−êi ®¸ng kÝnh cña chóng ta buéc ph¶i cuèn gãi khái

n¬i nµy".

Lóc ®ã, song song víi bé m¸y ®µn ¸p th¼ng tay, ng−êi ta thi

hµnh mét chÝnh s¸ch ngu d©n hoµn toµn.

Çc héi "Xamiti" bÞ gi¶i t¸n, héi viªn bÞ b¾t giam, mäi cuéc héi

häp vµ çc tæ chøc chÝnh trÞ ®Òu bÞ ng¨n cÊm. Çc biÖn ph¸p "cÊp

cøu" mäc lªn nh− nÊm. TrËn m−a ®µn ¸p ®ã chØ lµm cho hoa çch

m¹ng thªm në ré. Mét cuéc tæng khëi nghÜa ®ang ®−îc chuÈn bÞ trong n¨m 1914

vµ 1915. Kh«ng may cuéc khëi nghÜa bÞ thÊt b¹i. Hµng tr¨m ng−êi


58

l−u vong trë vÒ n−íc víi quyÕt t©m gi¸ng mét ®ßn ®Ëp tan ¸ch

thèng trÞ ®ang ®Ì nÆng ®Êt n−íc. Hä bÞ ph¸t hiÖn vµ ®Òu bÞ b¾t gi÷

tr−íc khi ®Æt ®−îc ch©n lªn quª h−¬ng mµ hä ®· høa hÑn sÏ gi¶i

phãng hoÆc hy sinh. Mét lÇn n÷a, bän kÎ c¾p l¹i gÆp may!

Nh−ng lß löa ®· nhãm lªn, kh«ng g× cã thÓ dËp t¾t næi. Çc

khÈu hiÖu ®−îc truyÒn tõ ng−êi nµy qua ng−êi kh¸c. Çc héi

"Xamiti" bÝ mËt héi häp. Nh÷ng cuéc l¹c quyªn v× ®éc lËp ®−îc tiÕn

hµnh nhanh chãng, hoÆc lµ do tù nguyÖn ®ãng gãp, ®«i khi b»ng

h×nh thøc "®aicèt".

Chóng t«i thÊy cÇn ph¶i gi¶i thÝch mét tÝ vÒ ch÷ "®aicèt", mµ tõ tr−íc ®Õn nay nh÷ng ng−êi ph−¬ng T©y th−êng hiÓu sai. Ng−êi

Anh gäi lµ "®aicèt" còng nh− ng−êi Ph¸p gäi c−íp bãc. C¶ hai ®Òu

kh«ng hÒ ph©n biÖt gi÷a sù c−íp bãc víi sù ®ãng gãp ®«i khi b¾t

buéc cho sù nghiÖp chung, còng nh− hä kh«ng hÒ ph©n biÖt gi÷a

nh÷ng ng−êi yªu n−íc ®Êu tranh cho ®Êt n−íc m×nh víi bän cÆn b·

ë thµnh thÞ.

Muèn lµm mét viÖc g×, tÊt nhiªn ph¶i cã tiÒn vèn, vµ muèn cã

vèn, ph¶i biÕt n¬i nµo cã ®Ó t×m.

§Ó chøng minh sù c−¬ng trùc cña nh÷ng héi viªn "Xamiti"

phô tr¸ch tµi chÝnh cña uû ban çch m¹ng, chØ cÇn kÓ nh÷ng thÝ dô sau ®©y:

Mét trong nh÷ng ®iÒu cña ®iÒu lÖ héi "Xamiti" nªu r»ng nh÷ng

ng−êi gia nhËp héi ph¶i lu«n nhí r»ng hä ®ang ho¹t ®éng cho çch

m¹ng nh»m thiÕt lËp l¹i nh÷ng quyÒn ®· bÞ chµ ®¹p chø kh«ng

ph¶i v× sù h−ëng thô ç nh©n cña mét sè ng−êi. R»ng tÊt c¶ çc héi

viªn ph¶i tõ bá viÖc uèng r−îu, tõ bá mäi thø xa hoa phï phiÕm.

Mçi lÇn ®ãng gãp b¾t buéc hay ®aicèt, ng−êi ®ãng ®−îc göi ®Õn

mét biªn lai. Sau ®©y lµ mét ®o¹n trÝch trong biªn lai:

"§ång bµo th©n mÕn, b¹n ph¶i biÕt r»ng muèn gi¶i phãng ®Êt

n−íc th©n yªu cña chóng ta tho¸t vßng n« lÖ, th× cÇn ph¶i cã sù hy sinh, lßng tin cËy vµ c¶m t×nh cña tÊt c¶ ®ång bµo chóng ta. NÕu

tÊt c¶ nh÷ng ng−êi cã kh¶ n¨ng nh− b¹n ®Òu hiÓu nh÷ng khã kh¨n

Phong trµo çch m¹ng ë Ên ®é 59

cña c«ng viÖc chóng t«i vµ tù nguyÖn ®ãng gãp vµo sù nghiÖp cña

chóng t«i, th× chóng t«i kh«ng bÞ buéc ph¶i quÊy rÇy b¹n nh− thÕ

nµy; n−íc NhËt ®−îc tù do vµ hïng c−êng lµ nhê cã lßng hy sinh vµ

sù th¾t l−ng buéc bông cña toµn d©n NhËt. Anh linh cña Tæ quèc

h·y hun ®óc tr¸i tim vµ soi s¸ng t©m thÇn cña anh em chóng ta!

v.v.. Ký tªn: I.B. Th− ký tµi chÝnh cña ph©n côc B. cña Héi §éc lËp

Ên §é".

Phong trµo cµng lan réng cµng ®−îc cñng cè. Khi thÊy ®·

t−¬ng ®èi m¹nh, phong trµo rêi khái bãng tèi ®Ó ra gi÷a ¸nh s¸ng,

d−íi nh÷ng con m¾t kinh ng¹c cña nhµ cÇm quyÒn. Mét ®¹i héi ®−îc triÖu tËp víi hai v¹n ®¹i biÓu cã mÆt. Mét vµi ®¶ng viªn "x·

héi" Anh còng tham dù, hä ®−îc tiÕp ®ãn kh«ng lÊy g× lµm nång

nhiÖt l¾m v× nh÷ng lý luËn mµu hång nh¹t cña hä.

Mah¸tma G¨ng®i ®· ®Æt viªn ®¸ ®Çu tiªn ®Ó dùng lªn thuyÕt

bÊt hîp t¸c vµ bÊt b¹o ®éng. §−êng lèi ®ã ®−îc theo ®uæi mét çch

th¾ng lîi. TrÎ em rêi bá tr−êng häc cña ng−êi Anh. Çc luËt s− rêi

khái toµ ¸n cña ng−êi Anh. Çc viªn chøc vµ thî thuyÒn kh«ng lµm

viÖc trong çc c«ng së vµ nhµ m¸y mµ chñ lµ ng−êi Anh. Kh«ng cßn

quan hÖ, kh«ng cßn bu«n b¸n gi÷a ng−êi Anh vµ ng−êi Ên. §Ó gi÷

v÷ng phong trµo, cÇn ph¶i cã nh÷ng quü cøu tÕ. Trong thêi gian ba th¸ng, ng−êi ta ®· quyªn ®−îc h¬n s¸u m−¬i triÖu phr¨ng. Nh÷ng

ng−êi Ên §é giµu cã lÊy nhµ m×nh lµm tr−êng häc. Nh÷ng vô kiÖn

®−îc ®−a ra xö tr−íc çc toµ ¸n b¶n xø míi thµnh lËp. Mét sè

ng−êi Ên §é tù nguyÖn gãp ®Õn ba m−¬i triÖu ®ång mét n¨m "cho

®Õn khi ®éc lËp hoµn toµn".

Tr−íc lµn sãng nh− vËy, l¸ cê kh«ng bao giê thÊy mÆt trêi lÆn

cã nguy c¬ r¬i xuèng mÆt tr¨ng. §Õ quèc Anh kh«ng biÕt xoay xë

çch nµo. Chóng t−ëng r»ng ký mét hiÖp ®Þnh th−¬ng m¹i víi n−íc

Céng hoµ Nga lµ cã thÓ ng¨n chÆn t− t−ëng çch m¹ng th©m nhËp

Ên §é, nh− mét tê giÊy thÊm hót mét giät mùc! Chóng dïng C«ngxt¨ngtin lµm çi chôp ®Ó dËp t¾t lß löa cña

phong trµo Liªn Håi gi¸o. Chóng nhÆt Phayxan lªn ®Ó chèng ®ì


60

toµ nhµ ®Õ quèc ®ang sôp ®æ ë ph−¬ng §«ng. Vµ sau n÷a th× sao?

Ýt ra chóng cã thÓ tù an ñi khi thêi h¹n rêi khái Ên §é cña chóng

®· ®Õn, b»ng çch tù nhñ r»ng chóng ®· tµn nhÉn kÐo theo sù

sôp ®æ cña ®Õ quèc Ph¸p, ®ang ho¹t ®éng ë §«ng D−¬ng mét çch

xÊu xa.

NguyÔn ¸i Quèc


sè 18-19, th¸ng 8, 9-1921.

61

NÒn v¨n minh th−îng ®¼ng

B¹n Vinhª §èct«ng cña chóng ta b»ng mét cuéc kh¶o s¸t

phong phó vÒ t− liÖu, sÏ cho ®éc gi¶ b¸o Libertaire15 thÊy d−íi

nh·n hiÖu Tù do, B×nh ®¼ng, B¸c ¸i vµ nh©n danh "nÒn d©n chñ

Ph¸p", ng−êi ta ®ang ®Çu ®éc mét çch cã hÖ thèng chñng téc §«ng

D−¬ng. Nh−ng, bªn c¹nh viÖc ®Çu ®éc tËp thÓ vµ chÝnh thøc ®ang

lµm vÎ vang lín cho ®Êt n−íc cã b¶n Tuyªn ng«n nh©n quyÒn16 kia,

cßn cã c¶ nh÷ng vô giÕt h¹i ç nh©n cña nh÷ng kÎ ®i khai ho¸. ë ®©y, chóng t«i nªu lªn vµi vô trong nh÷ng chiÕn c«ng ®ã, ®· ®−îc

ghi l¹i vµ thÈm tra, hoÆc qua nhiÒu nh©n chøng, hoÆc qua chÝnh b¶n th©n çc t¸c gi¶ ®· kÓ ra ®Ó tù khoe khoang b»ng mét së thÝch

qu¸i ¸c th−îng ®¼ng vµ ®Æc biÖt cña nh÷ng kÎ thùc d©n. Chóng t«i

xin trÝch tõ cuèn nhËt ký hµnh tr×nh cña mét ng−êi lÝnh thùc d©n

sù viÖc sau ®©y:

"Khi "nh÷ng ng−êi tõng ë B¾c Kú" vui ®ïa trªn tµu th× d−íi

m¹n tµu phÝa bªn ph¶i cã vµi chiÕc thuyÒn b¸n hoa qu¶, èc hÕn. §Ó

®−a hµng ®Õn tËn tay chóng t«i, nh÷ng ng−êi An Nam buéc giá

®ùng hµng vµo ®Çu ngän sµo råi gi¬ lªn. Chóng t«i chØ viÖc chän

mµ th«i. Nh−ng ®¸ng lÏ ph¶i tr¶ tiÒn, th× ng−êi ta l¹i cã nh· ý bá

vµo giá ®ñ thø nh− sau: nh÷ng èng tÈu thuèc l¸, khuy quÇn, mÈu thuèc l¸. (Cã lÏ hä lµm nh− thÕ ®Ó d¹y cho ng−êi b¶n xø tÝnh ngay

thËt trong viÖc mua b¸n ch¨ng!). §«i khi, ®Ó mua vui, mét anh

sèpph¬ nµo ®ã h¾t c¶ mét thïng n−íc s«i xuèng l−ng nh÷ng ng−êi

b¸n hµng khèn khæ. LËp tøc cã nh÷ng tiÕng ró lªn v× ®au ®ín,


62

nh÷ng m¸i chÌo vung lªn lo¹n x¹ ®Ó b¬i tr¸nh, lµm cho nh÷ng

chiÕc thuyÒn va xÇm vµo nhau.

Ngay phÝa d−íi t«i, mét ng−êi An Nam bÞ báng tõ ®Çu ®Õn

ch©n, ph¸t ®iªn lªn, muèn lao xuèng biÓn. Ng−êi anh cña anh ta,

quªn c¶ nguy hiÓm, bu«ng tay chÌo «m lÊy anh vµ ra søc ®Ì anh ta

xuèng lßng thuyÒn. Cuéc vËt lén ch−a ®Çy 2 gi©y võa kÕt thóc th×

mét thïng n−íc s«i n÷a ®−îc h¾t bëi mét bµn tay chuÈn x¸c l¹i déi

xuèng kÎ bÊt h¹nh. T«i thÊy anh ta l¨n lén trong thuyÒn, vÕt

th−¬ng tr¬ c¶ thÞt víi nh÷ng tiÕng kªu kh«ng cßn g× lµ cña con

ng−êi n÷a! Vµ c¶nh ®ã khiÕn chóng t«i c−êi; víi chóng t«i, ®iÒu ®ã cã vÎ cùc kú ngé nghÜnh. Qu¶ thËt chóng t«i ®· cã t©m hån thùc

d©n!...

... Trong thêi kú t«i ë ®ã (B¾c Kú) kh«ng cã tuÇn nµo lµ kh«ng

cã vµi çi ®Çu r¬i.

Trong tÊt c¶ nh÷ng c¶nh t−îng ®ã, t«i chØ cßn nhí ®−îc mét

®iÒu, lµ chóng ta cßn tµn b¹o, cßn d· man h¬n c¶ chÝnh nh÷ng tªn

c−íp biÓn. T¹i sao l¹i cã nh÷ng hµnh vi qu¸i ¸c ®Õn thÕ ®èi víi mét

kÎ bÞ kÕt ¸n s¾p ph¶i chÕt? T¹i sao l¹i cã nh÷ng cuéc hµnh h¹ thÓ

x¸c, t¹i sao ph¶i gi¶i nh÷ng ®oµn tï ®i bªu kh¾p çc lµng m¹c?".

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Libertaire, ngµy 23-9-1921.

In trong s¸ch Thu Trang: Ho Chi Minh µ Paris,

Paris, 1991, p.164-165.

63

Téi ¸c cña chñ nghÜa thùc d©n

"D−íi sù b¶o trî cña n−íc Ph¸p, xø §«ng D−¬ng ®ang theo

®uæi mét çch hoµ b×nh vËn mÖnh cña m×nh, vµ th−a çc ngµi, çc

ngµi ®· thÊy b»ng chøng tèt ®Ñp nhÊt r»ng xø ®ã ®ang h¹nh

phóc". §Êy, «ng Ut¬r©y, nghÞ sÜ xø Nam Kú (?) ®· nãi nh− vËy víi

çc ®ång sù ë NghÞ viÖn Ph¸p.

Trong tËp san th¸ng t¸m, Héi Nh©n quyÒn vµ D©n quyÒn võa

chøng minh cho chóng ta biÕt §«ng D−¬ng h¹nh phóc nh− thÕ nµo

vµ n−íc Ph¸p ®−îc ®¹i diÖn tèt ®Ñp nh− thÕ nµo.

Chóng t«i xin tãm t¾t b»ng mÊy dßng sau ®©y: Nh− ë tÊt c¶ çc tØnh, mét tØnh B¾c Kú còng cã mét vÞ c«ng sø

Ph¸p. Nh− tÊt c¶ çc vÞ c«ng sø Ph¸p ë B¾c Kú, vÞ c«ng sø ë tØnh

mµ chóng t«i nãi tíi, ®−îc trao cho mét quyÒn hµnh v« h¹n. ¤ng ta

lµ chñ tØnh, ®èc lý, ch¸nh ¸n, mâ toµ, chñ thÇu. ¤ng kiªm nhiÖm

tÊt c¶ mäi quyÒn hµnh: t− ph¸p, thuÕ vô, sinh mÖnh vµ tµi s¶n cña

ng−êi b¶n xø, viÖc bÇu cö nh÷ng ng−êi cÇm quyÒn b¶n xø, quyÒn

lîi cña c«ng chøc, v©n v©n vµ v©n v©n.

VÞ quan chøc cao cÊp ®ã ®· dïi mµi tÊt c¶ khoa häc chÝnh trÞ

vµ hµnh chÝnh ë khu phè latinh mµ «ng ta vèn lµm nghÒ... b¸n

ch¸o. BÞ nî nh− chóa chæm vµ kh«ng cßn mét xu dÝnh tói, «ng ta may m¾n ®−îc mét chÝnh kh¸ch cã thÕ lùc "®Ò b¹t" cho lµm c«ng sø

phô tr¸ch mét tØnh cã hµng ngh×n ng−êi.

Ngoµi viÖc «ng ta biÕt b¾t gi÷, tèng giam vµ kÕt ¸n mét çch

®éc ®o¸n nh÷ng ng−êi An Nam ®Ó thóc thuÕ hä, «ng ta cßn biÕt


64

thõa h−ëng cña nÒn céng hoµ vµ t« ®iÓm triÒu ®¹i cña m×nh b»ng

nh÷ng chiÕn tÝch mµ sau ®©y lµ vµi vÝ dô:

Nh÷ng ng−êi t×nh nguyÖn b¶n xø - theo hä nãi - ®−îc dÉn tíi

®Ó sung vµo lÝnh khè xanh vµ ®−îc kh¸m søc khoÎ ®Ó tuyÓn mé.

§Êy lµ nh÷ng ng−êi d©n mï ch÷, sî sÖt mµ quan c«ng sø m¾ng

chöi vµ n¾m tay ®Êm, lÊy gËy vôt v× hä tr¶ lêi h¬i chËm ch¹p.

¤ng ®· hung b¹o n¾m tay ®Êm ba ng−êi lÝnh b¶n xø v× hä ®·

lµm sæng mét ng−êi tï, «ng tóm tãc kÐo lª hä d−íi ®Êt, ®Ëp ®Çu hä

vµo t−êng toµ sø.

Khi hái cung tï, quan C«ng sø lÊy kiÕm chÝch vµo ®ïi hä. Cã ng−êi ®· ngÊt khi ®−a trë l¹i nhµ giam.

Nh÷ng ng−êi tï khèn khæ ¨n kh«ng ®ñ no, ¸o quÇn r¸ch r−íi,

dËy tõ s¸ng sím cho ®Õn tèi mÞt, g«ng ®eo cæ, xiÒng to xÝch ch©n,

ng−êi nä xÝch vµo ng−êi kia, ph¶i kÐo b¸nh xe lu, chiÕc b¸nh xe lu

to t−íng mµ hä ph¶i l¨n trªn mÆt ®−êng r¶i ®¸ dµy. BÞ kiÖt søc, hä

khã nhäc lª b−íc d−íi mÆt trêi nãng báng. Quan c«ng sø ®Õn, cÇm

mét chiÕc gËy lín theo thãi quen, vµ víi thãi tµn b¹o kh«ng thÓ

t−ëng t−îng, y v« cí lÇn l−ît vung gËy ®¸nh nh÷ng ng−êi khèn khæ

®ã, m¾ng chöi hä l−êi biÕng.

Mét h«m, nhµ khai ho¸ cña chóng ta, võa khiÓn tr¸ch mét nh©n viªn ng−êi ¢u, vµ kh«ng biÕt trót tøc giËn vµo ®©u, y ví mét

çi th−íc s¾t trªn bµn giÊy vµ ®¸nh g·y hai ngãn tay cña mét

ng−êi th− ký b¶n xø kh«ng cã liªn quan g× ®Õn viÖc nµy.

Mét h«m kh¸c, y lÊy roi vôt vµo mÆt mét viªn cai b¶n xø tr−íc

mÆt binh lÝnh cña anh ta.

Mét lÇn kh¸c, y ch«n ngËp ®Õn cæ nh÷ng ng−êi lÝnh tr¸i ý y vµ

chØ cho ®µo lªn khi hä ®· gÇn chÕt.

Khi y ®Õn nh÷ng con ®−êng mµ y b¾t nh÷ng ng−êi b¶n xø ph¶i

lµm víi ngµy c«ng mét hay hai xu, sau khi ®· b¾t hä ph¶i chuéc

ngµy lao dÞch víi gi¸ m−êi l¨m xu mét ngµy, th× ng−êi ta ®Õm thÊy hµng t¸ ng−êi g·y ch©n v× bÞ ®¸nh b»ng xÎng vµ çn cuèc.

Mét lÇn, t¹i mét c«ng tr−êng, y ví lÊy sóng cña mét ng−êi

Téi ¸c cña chñ nghÜa thùc d©n 65

gi¸m thÞ ®Ó ®¸nh mét ng−êi tï. Ng−êi tï nµy t×m çch lÈn tr¸nh

®−îc, quan c«ng sø quay l¹i ng−êi g¸c vµ dïng khÈu sóng ®ã ®¸nh

lu«n. Ng−êi vî xøng ®¸ng cña quan, bµ c«ng sø, còng can thiÖp

vµo, bµ s½n sµng ®¸nh nh÷ng ng−êi tï vµ nh©n dÞp ®ã ph¹t nh÷ng

ng−êi lÝnh.

Ng−êi ta ®· thÊy quan c«ng sø dïng gËy ®¸nh lßi m¾t mét

viªn cai.

Th−a çc ngµi, çc ngµi ®−îc thÊy d−íi sù b¶o hé cña n−íc

Ph¸p nh©n tõ, xø §«ng D−¬ng h¹nh phóc biÕt nh−êng nµo? Vµ

®Êy chØ míi lµ mét hµng mÉu cña çi kho v¨n minh th−îng ®¼ng.

NguyÔn ¸i Quèc


sè 126, ngµy 30-9-1921.

66

Sù qu¸i ®¶n cña c«ng cuéc khai ho¸

Trong mäi bµi diÔn v¨n, trong mäi b¶n b¸o ço, ë mäi n¬i, cø cã

c¬ héi ®−îc më miÖng vµ cã kÎ ®i nghe, lµ nh÷ng nhµ chÝnh kh¸ch

cña chóng ta kh«ng ngõng kh¼ng ®Þnh r»ng: chØ cã n−íc §øc man

rî lµ ®Õ quèc vµ qu©n phiÖt. Cßn n−íc Ph¸p, çi n−íc Ph¸p yªu hoµ

b×nh, nh©n ®¹o, céng hoµ vµ d©n chñ nµy, çi n−íc Ph¸p ®−îc hä

®¹i diÖn nµy, ch¼ng hÒ ®Õ quèc lÉn qu©n phiÖt. ¤i! ®©u ph¶i nh−

vËy. NÕu còng chÝnh nh÷ng vÞ chÝnh kh¸ch nµy göi binh lÝnh - con

çi cña c«ng nh©n vµ c¶ b¶n th©n nh÷ng ng−êi c«ng nh©n n÷a - ®i

tµn s¸t c«ng nh©n cña nh÷ng n−íc kh¸c th× chØ ®¬n gi¶n lµ ®−îc ®Ó d¹y cho hä biÕt sèng tèt. ChØ cã thÕ th«i.

Muèn hiÓu ®−îc c«ng cuéc khai ho¸ cña hä, h·y ®äc ®o¹n trÝch

sau ®©y tõ mét cuèn nhËt ký du lÞch cña mét ng−êi lÝnh thùc d©n:

"Khi bän lÝnh kÐo ®Õn, d©n chóng ch¹y trèn c¶, chØ cßn l¹i hai

cô giµ vµ hai phô n÷, mét thiÕu n÷ cßn t©n vµ mét phô n÷ ®ang

cho ®øa con míi ®Î bó, tay d¾t mét em g¸i nhá lªn t¸m. Bän lÝnh

®ßi tiÒn, r−îu m¹nh vµ thuèc phiÖn. Kh«ng ai hiÓu chóng nãi g×,

thÕ lµ chóng næi giËn lÊy b¸ng sóng nÖn mét cô giµ ngÊt ®i, råi cßn

mét cô th× trong mÊy giê liÒn, hai tªn trong bän lÝnh, khi kÐo ®Õn

®· say bÝ tØ, ®em thiªu trong mét ®èng cñi cµnh c©y lµm trß vui víi nhau. Trong khi ®ã, th× nh÷ng tªn kh¸c hiÕp hai phô n÷ vµ em g¸i

nhá, ch¸n råi, chóng giÕt chÕt em bÐ. Lóc ®ã, ng−êi mÑ bång ®øa

con kia trèn ®−îc, råi tõ trong mét ®¸m bôi c©y çch ®Êy ®é 100

mÐt, tr«ng thÊy ng−êi chÞ em m×nh bÞ hµnh h¹. Duyªn cí lµm sao,

Sù qu¸i ®¶n cña c«ng cuéc khai hãa 67

chÞ ch¼ng biÕt, chÞ chØ thÊy ng−êi phô n÷ bÞ ®Æt ngöa trªn mÆt ®Êt,

tay ch©n bÞ trãi chÆt, miÖng bÞ bÞt l¹i, cßn mét tªn lÝnh th× lÊy l−ìi

lª cø tõ tõ, tõng nh¸t mét, chäc vµo bông chÞ råi l¹i chÇm chËm rót

ra. Sau ®ã, chóng chÆt ngãn tay ng−êi thiÕu n÷ ®· chÕt ®Ó c−íp lÊy

chiÕc nhÉn vµ chÆt cæ ®Ó c−íp lÊy chiÕc vßng.

"Trªn m¶nh ®Êt b»ng ph¼ng tr−íc kia lµ ruéng muèi, ba çi

x¸c chÕt n»m ®ã: em bÐ bÞ lét truång, thiÕu n÷ bÞ mæ bông, çnh

tay tr¸i cøng ®ê gi¬ lªn trêi v« t×nh, bµn tay n¾m chÆt. Cßn x¸c «ng

cô giµ th×, ghª gím lµm sao, còng trÇn truång nh− thÕ, nh−ng bÞ

thiªu ch¸y, nªn kh«ng nhËn ra h×nh thï ®−îc n÷a, mì ch¶y lªnh l¸ng, ®· ®äng l¹i vµ da bông th× phång lªn, chÝn vµng, ãng ¸nh,

gièng nh− da con lîn quay vËy".

Khi chÐp ®Õn ®o¹n nµy, t«i run lªn, m¾t mê lÖ, n−íc m¾t ch¶y

xuèng hoµ víi mùc. T«i kh«ng thÓ nµo viÕt ®−îc n÷a. ¤i! n−íc

Ph¸p ®au khæ! §«ng T©y ®au khæ! Nh©n lo¹i ®au khæ!

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Libertaire,

ngµy 30-9 – 7-10-1921.

68

H·y yªu mÕn n−íc Ph¸p, ng−êi b¶o hé çc anh

H·y yªu mÕn n−íc Ph¸p, ng−êi b¶o hé çc anh.

§ã lµ bµi tËp viÕt mµ ng−êi ta d¹y chóng t«i viÕt kiÓu ch÷

r«ng1), kiÓu nöa gièng ch÷ r«ng vµ nöa gièng ch÷ Anh2), kiÓu ch÷ g«tÝch tõ líp ABC cho ®Õn bËc tiÓu häc trong nh÷ng tr−êng häc

hiÕm cã ë §«ng D−¬ng. Nh÷ng tr−êng häc hiÕm cã nµy ®Õn møc

ph¶i h¬n mét tr¨m qu¸n r−îu vµ thuèc phiÖn míi cã mét tr−êng

häc. Çc nhµ khai ho¸ cña chóng ta kiÕm ®−îc trªn 21.000.000

®ång b¹c §«ng D−¬ng, tøc lµ h¬n 139.000.000 phr¨ng b»ng çch

b¸n çc chÊt ®éc nµy. Çc anh cã biÕt hä chi cho gi¸o dôc trong mét

n¨m lµ bao nhiªu kh«ng? 172.000 ®ång b¹c §«ng D−¬ng!

Dßng ch÷ H·y yªu mÕn n−íc Ph¸p, ng−êi b¶o hé çc anh ®−îc

viÕt b»ng ch÷ to mµu tr¾ng trªn nÒn ®en cña mét tÊm çc t«ng

ch¹y dµi d»ng dÆc, treo trong tÊt c¶ çc líp häc, cø ¸m ¶nh chóng t«i mét çch ªm ¸i. Sung s−íng thay cho nh÷ng çi ®Çu An Nam

nhá bÐ ®−îc chiªm ng−ìng nh÷ng dßng ch÷ yªu n−íc nµy, ®−¬ng

nhiªn lµ yªu n−íc víi nh÷ng kÎ ®i nhåi sä vµ b¾t buéc ph¶n quèc

®èi víi nh÷ng ng−êi bÞ nhåi sä. T«i nhí tíi nh÷ng ng−êi anh em hä t«i muèn vµo mét trong

nh÷ng thiªn ®−êng tr−êng häc, ®· ph¶i ch¹y chät ®ñ kiÓu, göi hÕt

_______________

1) Nguyªn b¶n: Ronde (BT). 2) Nguyªn b¶n: B©tarde (BT).

H·y yªu mÕn n−íc ph¸p, ng−êi b¶o hé çc anh 69

®¬n nµy ®Õn ®¬n kh¸c cho quan kh©m sø, quan c«ng sø, cho quan Gi¸m ®èc tr−êng quèc häc vµ cho thÇy gi¸o chÝnh cña tr−êng tiÓu häc. §−¬ng nhiªn lµ anh ch¼ng nhËn ®−îc mét sù phóc ®¸p nµo. Mét h«m, anh ®¸nh b¹o ®Õn møc ®Ých th©n mang ®¬n viÕt cho thÇy gi¸o chÝnh, mét ng−êi Ph¸p, ë tr−êng mµ t«i ®· ®−îc ®Æc ©n häc tr−íc ®ã Ýt l©u. Quan ®èc cña chóng ta thÊy anh c¶ gan nh− thÕ, liÒn qu¸t lªn: "Ai cho phÐp mµy tíi ®©y?" råi xÐ vôn l¸ ®¬n tr−íc nh÷ng cÆp m¾t ng¬ ng¸c cña c¶ líp häc.

§iÒu ®ã nãi cho anh biÕt çi ng−êi cai trÞ chóng ta truyÒn b¸ nÒn gi¸o dôc v« thÇn vµ nguyªn lý céng hoµ trong çc thuéc ®Þa nh− thÕ nµo.

Chóng ta ®· tõng biÕt nh÷ng ng−êi mµ n−íc Ph¸p göi sang §«ng D−¬ng ®Ó d¹y cho ng−êi An Nam yªu mÕn n−íc Ph¸p, yªu mÕn [sic] n−íc Ph¸p nh− nh÷ng ®øa trÎ yªu mÕn mÑ nã, bëi v×, n−íc Ph¸p lµ tæ quèc thø hai cña toµn cÇu, lµ "n−íc mÑ" cña ng−êi An Nam, cã ph¶i thÕ kh«ng?

NhËt ký hµnh qu©n cña mét tªn thùc d©n kÓ l¹i víi chóng ta: "Sau khi chiÕm ®−îc chî Míi, vµo buæi chiÒu, mét sÜ quan cña tiÓu ®oµn lÝnh Phi tr«ng thÊy mét ng−êi ch©u ¸ bÞ b¾t lµm tï, cßn sèng, kh«ng cã th−¬ng tÝch g×. Buæi s¸ng ngµy h«m sau, ng−êi sÜ quan nh×n thÊy ng−êi Êy chÕt, bÞ ®èt ch¸y, ®· chÝn, mì ch¶y ra, da bông tr−¬ng phång lªn, sÐm vµng. Bän lÝnh ®· thøc suèt ®ªm ®Ó quay chÝn con ng−êi ®· bÞ t−íc mÊt vò khÝ, trong khi nh÷ng tªn kh¸c hµnh h¹ mét phô n÷.

"Mét tªn lÝnh muèn b¾t mét phô n÷ An Nam ph¶i hiÕn th©n cho chã cña nã. Ng−êi phô n÷ Êy kh«ng chÞu, liÒn bÞ ®©m chÕt b»ng mét nh¸t l−ìi lª vµo bông".

¤i! n−íc Ph¸p, nÕu ng−êi biÕt chóng t«i ®−îc che chë nh− thÕ nµo, ng−êi sÏ kiªu h·nh lµ nh÷ng kÎ b¶o hé chóng t«i.

NGUYÔN A.Q.

B¸o Le Libertaire,

ngµy 7 – 14-10-1921.

70

Th− göi cô phan chu trinh Göi cô Phan Chu Trinh

(Sè 6, biÖt thù §ê G«l¬banh)

Çtxt¬r¬1), thø t−

KÝnh göi cô Phan,

Xin cô thø lçi cho viÖc ch−a kÞp viÕt th− tr¶ lêi cô. Tõ khi ë

BiarÝt vÒ c«ng viÖc cña t«i bËn qu¸.

H«m thø b¶y, t«i ë Tulud¬ ®Ó mua vµi thø cÇn thiÕt cho nghÒ chôp ¶nh, chiÒu chñ nhËt t«i ®¸p xe löa ®i Gayax¬, ë ®Êy t«i ®·

gÆp thiÕu óy ¸cnÝch. §é thø hai hay thø ba sau t«i sÏ l¹i cïng

thiÕu óy ¸cnÝch trë vÒ Çtxt¬r¬. ThiÕu óy ¸cnÝch cßn ë l¹i ®©y vµi

ngµy n÷a vµ sÏ quay vÒ Gayax¬ sau.

NÕu cô cã th× giê, xin mêi cô l¹i ngay chç chóng t«i ë Gayax¬,

phè AnhkÐcman. §Õn thø hai hay thø ba sau, t«i vÉn cßn ë l¹i nhµ

«ng ¸cnÝch.

NÕu cô ®Õn ®−îc, th× cô b¸o ®iÖn cho chóng t«i biÕt theo ®Þa chØ

sau: ¤ng ¸cnÝch – nghiÖp chñ, Gayax¬ suya T¸cn¬; chóng t«i sÏ

®îi cô ë nhµ ga vµ sau ®ã chóng ta cïng ®i Çtxt¬r¬. Cô sÏ ë l¹i ®Êy víi t«i ®Õn bao giê còng ®−îc, t«i sÏ sung

s−íng ®−îc tiÕp cô; mong cô chuÈn bÞ gÊp v× mïa rÐt khÝ hËu ë

®©y rÊt l¹nh.

_______________

1) Çtxt¬r¬: Mét tØnh lþ cña vïng T¸cn¬, t©y nam n−íc Ph¸p (BT).

Th− göi cô phan chu trinh 71

V× bËn qu¸ nªn t«i kh«ng thÓ viÕt dµi ®−îc, mong cô hiÓu cho

vµ hy väng sÏ chãng gÆp cô cµng sím cµng hay.

Xin kÝnh chóc cô mäi sù tèt lµnh.

NguyÔn ¸i Quèc

ViÕt kho¶ng th¸ng 10-1921.

Tµi liÖu l−u t¹i B¶o tµng Çch m¹ng ViÖt Nam.

72

C¶NH SINH HO¹T CñA THî THUYÒN AN NAM1)

Nãng bøc! Mét çi nãng bøc mµ chØ chóng t«i, nh÷ng ng−êi

Nam Kú vµ nh÷ng ng−êi h©n h¹nh ®−îc «ng Ut¬r©y b¶o hé, míi

®−îc ®Æc ©n h−ëng thô. MÆt trêi n¾ng ®æ hét. Çc b¹n cã biÕt mÆt

trêi ®æ hét lµ g× kh«ng? Trong ph−¬ng ng÷ cña chóng t«i, ®iÒu ®ã

cã nghÜa lµ t¸c ®éng cña nãng bøc d÷ déi ®Õn møc mµ lu«n lu«n

b¹n thÊy tr−íc m¾t cã mét çi g× r¬i nh− m−a nh−ng ®¸ng lÏ lµ

n−íc th× lµ nh÷ng h¹t löa.

Çc v¸ch t−êng cña nhµ thê Sµi Gßn nãng báng lªn nh− nh÷ng m¶ng t−êng cña ®Þa ngôc. Cét thu l«i ¸nh lªn nh− mét l−ìi lª vÊy

m¸u vµ s½n sµng xuyªn thñng da trêi bÞ nÊu chÝn theo nghÜa ®en

cña tõ.

Tõ s¸ng ®Õn giê ch¼ng cã mét ng−êi kh¸ch nµo! T«i ®· ®ãi vµ

t«i uèn m×nh khã kh¨n trong khung h×nh ch÷ nhËt hîp thµnh çi

¸ch cho con vËt - h×nh ng−êi lµ ng−êi kÐo xe tay. Hai gäng cña

chiÕc xe ®Ì nÆng lªn çnh tay t«i vµ b¸nh xe th× kªu rªn rØ nh− thÓ

chóng kh¸t n−íc.

T«i vµ chiÕc xe cña t«i tiÕp tôc kÐo nhau vÒ h−íng Dinh Thèng

®èc. Nh÷ng l¸ bµng réng b¶n vµ l¸ cau lµm thµnh nh÷ng tÊm

_______________

1) Trong lÇn xuÊt b¶n thø hai, bµi nµy cã tiªu ®Ò lµ “Rñi ro”. Thùc ra, ®©y lµ tªn chuyªn môc cña b¸o. LÇn xuÊt b¶n nµy, chóng t«i bá tªn chuyªn môc, chØ gi÷ l¹i tªn bµi (BT).

C¶nh sinh ho¹t cña thî thuyÒn an nam 73

g−¬ng ph¶n chiÕu tËp trung toµn bé søc m¹nh cña mÆt trêi ®Õn

ng−êi ®i ®−êng. Ng−êi ta cø t−ëng toµn bé vò trô ®· biÕn thµnh

mét lß ho¶ t¸ng.

Hai hay ba ng−êi da tr¾ng cã mÆt trªn qu¶ng tr−êng; hä lµ

nh÷ng ng−êi da tr¾ng duy nhÊt cã c¶m t×nh víi ng−êi b¶n xø, bëi

v× hä lµ ng−êi b»ng ®ång; nh−ng l¹i lµ nh÷ng kh¸ch hµng tåi v× hä

ch¼ng bao giê ®i xe kÐo!

T«i thÊy mét bãng ng−êi ®i ra khái dinh. T«i tù nhñ: "Mét

ng−êi ra khái nhµ hép nµy ch¾c ph¶i lµ mét ng−êi lÞch sù, mµ mét

ng−êi lÞch sù th× kh«ng ®i bé d−íi trêi n¾ng thÕ nµy; «ng ta sÏ ®i xe; vµ «ng ta sÏ lµ kh¸ch hµng cña t«i. Khi t«i thÊy ¸o ®en cña «ng

ta, t«i cµng l¹c quan v× t«i cho ®ã lµ mét thÇy th«ng1) (mét ng−êi

th«ng ng«n An Nam). T«i ch¹y ®Õn ®ãn «ng ta. §ã lµ mét cha ®¹o,

mét cha ®¹o ®¸ng kÝnh.

T«i cói ng−êi xuèng ch©n «ng ta ®Ó «ng ta cã thÓ lªn xe dÔ

dµng h¬n, ®ã lµ çch thanh lÞch ®Ó ®ãn kh¸ch. §¸ng lÏ ®Æt ch©n

lªn bÖ xe, con ng−êi th¸nh thiÖn l¹i muèn ®Æt ch©n lªn m«ng t«i.

T«i hiÓu ngay cö chØ Êy, v× t«i ®· quen víi nh÷ng ng−êi hiÒn nh−

thÕ råi; vµ t«i bá ch¹y víi chiÕc xe kÐo cña t«i; t«i vèn ®· quen

víi nh÷ng trß nhµo lén nµy råi, nghÒ nghiÖp buéc t«i nh− thÕ. Trong khi ch¹y ra xa, t«i cßn nghe vÞ con cña Chóa trêi lÈm bÈm

c©u kinh ngÉu høng: "Khèn kiÕp!” - vÞ t«ng ®å nãi - “ng−êi ta

kh«ng thÓ b−íc ®i mét b−íc mµ kh«ng bÞ bän xe kÐo tåi tµn nµy

quÊy rÇy!".

Sù cè nµy lµm t«i quªn c¶ mÖt mái, c¶ ®ãi kh¸t, v× sau khi ®¹t

®−îc kho¶ng çch kh¸ xa gi÷a "cha t«i" vµ t«i, t«i ®ïa cît, nghÜ ®Õn

Chóa, ®Õn h×nh ¶nh con ng−êi, tøc lµ ®Õn ng−êi nä vµ t«n gi¸o cña

anh ta. Khi t«i quay ®Çu l¹i th× thÊy gËy t«ng ®å vÉn cßn tiÕp tôc

dø dø vÒ phÝa t«i nh− mét que r¶y n−íc phÐp.

T«i ®i, hay ®óng h¬n, chóng t«i, chiÕc xe vµ t«i, ®i vÒ bÕn ®ß.

_______________

1) Hai ch÷ “thÇy th«ng” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT).


74

Tõ trong çi qu¸n bÐ tÑo cña bµ ThÞ Hai1) to¸t lªn mét kh«ng khÝ

h¹nh phóc vµ sung tóc. G¹o tr¾ng nh− ngµ, n−íc m¾m to¶ ra mét

h−¬ng th¬m ngµo ng¹t lµm kho¸i mòi. N−íc chÌ s«i sïng sôc trªn

bÕp. ThËt lµ hÊp dÉn. T«i dõng l¹i, quyÕt ®Þnh mua mét b¸t c¬m

ngon, biÕt r»ng bµ ThÞ Hai tèt bông kh«ng nì tõ chèi b¸n chÞu cho

mét ng−êi thî l−¬ng thiÖn.

Võa míi ngåi lªn chiÕu, t«i thÊy mét ng−êi lÝnh thuû ®i ngo»n

ngoÌo trªn bÕn tµu cña h·ng S¸cgi¬ Rªuyni. Bu«ng ®òa xuèng, t«i

nh¶y ra xe vµ b»ng hai b−íc ch©n, t«i ®· ®øng tr−íc vÞ kh¸ch hµng

thø hai cña t«i s¸ng nay. §ã lµ mét ng−êi tèt bông, anh ta ch¼ng hÒ mÆc c¶ gi¸ c¶. Anh ta nÐm cho t«i ®Þa chØ n¬i ®Õn råi lªn xe vµ

ngåi chÔm chÖ bªn m¹n ph¶i, cßn gãi ®å ®¹c th× ®Ó bªn tay tr¸i. T«i

ch¹y nh÷ng ba h¶i lý/giê2), v× kh«ng muèn ThÞ Hai ph¶i ngãng chê.

§Õn c¶ng, tªn thuû thñ l·o luyÖn lªn bê vµ bá ®i, tØnh b¬,

ch¼ng hÒ cã ý ®Þnh tr¶ thï lao cho t«i. T«i yªu s¸ch. H¾n ch¼ng

thÌm quay l¹i. T«i ch¹y theo h¾n vµ hÐt lªn: "Tr¶ tiÒn, «ng ¬i, tr¶

tiÒn!".

H¾n chuyÓn gãi ®å qua bªn tr¸i, tay ph¶i thß vµo tói vµ rót ra

mét... khÈu sóng lôc. Vò khÝ cña v¨n minh hïng hån thÐt lªn: Pan!

Pan! "L¹i mét có n÷a x«i háng báng kh«ng!", t«i tù nhñ. T«i trë l¹i qu¸n ¨n, chÌ vÉn cßn ®ang bèc khãi.

CULIXE NguyÔn ¸i Quèc dÞch3)

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 18-3-1922.

_______________

1) Hai ch÷ “ThÞ Hai” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT). 2) Nguyªn b¶n: Trois nauds µ l’heure (BT). 3) Thùc ra, ®©y lµ v¨n phÈm do NguyÔn ¸i Quèc s¸ng t¸c (BT).

75

§éng vËt häc

"Cµng häc cµng thÊy m×nh dèt", ®ã lµ c©u ng¹n ng÷ ch©u ¸, c©u ng¹n ng÷ ®ã tr¸i víi th«ng th−êng, kh«ng ph¶i lµ mét trß Tµu,

mµ lµ mét ch©n lý chung réng.

VÝ nh− «ng Gi«dÐp Cai«, cùu Thñ t−íng, mét nhµ lý tµi ngo¹i

ng¹ch, mét nhµ v¨n kh«ng ph¶i tåi, kh«ng ph¶i t−¬ng ®èi tåi nh−

Anhxtanh nãi, sau khi ®· cai trÞ 40 triÖu d©n Ph¸p, ®· rìn víi

hµng triÖu, hµng tû b¹c, ®· viÕt s¸ch viÕt vë, råi mét buæi s¸ng nä,

bçng g·i ®iªn cuång - kh«ng ph¶i lµ g·i tãc, v× «ng ta kh«ng cã tãc -

mµ lµ g·i tai, ®ång thêi tù hái vµ hái ng−êi kh¸c: ch©u ¢u sÏ ®i tíi ®©u ®©y? N−íc Ph¸p sÏ ®i tíi ®©u ®©y? C©u hái tuy cã vÎ qu¸ gi¶n

®¬n, nh−ng cho ®Õn nay vÉn ch−a ®−îc gi¶i ®¸p. Vµ cã thÓ cßn ph¶i

chê l©u míi gi¶i ®¸p ®−îc, trõ phi...

Nµy, ngµi Thñ t−íng, xin ngµi cho t«i biÕt ch©n cña ch©u ¢u vµ

ch©n cña n−íc Ph¸p ë chç nµo, t«i sÏ nãi ngµi hay ch©u ¢u vµ n−íc

Ph¸p ®i tíi ®©u!

§¸cuyn, nhµ cùc th«ng th¸i §¸cuyn, tõng biÕt r»ng con ng−¬i

cña Õch xø ¤vÐcnh¬1) trßn h¬n con ng−¬i cña Õch vïng

Nèttinhham, vµ ®u«i bå c©u Mªhic« cã nhiÒu h¬n ®u«i bå c©u ë

Thuþ §iÓn ba çi l«ng t¬, nh−ng «ng l¹i hoµn toµn kh«ng biÕt g× ®Õn mét loµi ®éng vËt rÊt ®«ng ®óc ngµy nay ®−îc biÕt rÊt râ rµng;

çi loµi ®éng vËt mµ do sè l−îng, do chÊt l−îng cña nã, cã thÓ liÖt

_______________

1) Auvergne: Mét tØnh miÒn Trung n−íc Ph¸p (BT).


76

vµo hµng ®Çu trong giíi ®éng vËt. V× hiÖn t−îng nµy còng kh¸ thó

vÞ, nªn chóng t«i thö tr×nh bµy cïng b¹n ®äc b¸o Le Paria17.

KÕt qu¶ cña nh÷ng cuéc nghiªn cøu kü, cµng cho phÐp chóng

t«i kh¼ng ®Þnh r»ng nguån gèc loµi ®éng vËt nµy còng l©u ®êi nh−

nguån gèc loµi ng−êi, nÕu kh«ng ph¶i lµ l©u ®êi h¬n n÷a. CÊu t¹o

thÓ chÊt cña nã hÕt søc kú l¹: ë tÊt c¶ çc loµi ®éng vËt, sù sinh

s¶n ra l«ng l¸ th−êng lµ ë ®»ng ®u«i... ë loµi ®éng vËt nµy... l¹i ë

trªn ®Çu. ChØ ë trªn ®Çu, chø kh«ng ë cæ nh− bêm con ngùa. L«ng

l¸ nµy mÞn nh− len vµ hung hung, hoÆc cøng vµ ®en, tuú theo khÝ

hËu n¬i nã sèng. KhÝ hËu cã ¶nh h−ëng rÊt nhiÒu ®Õn n−íc da nã, mµu da ®ã ®i tõ vµng ®Õn ®en, chø Ýt khi tr¾ng. Dï cã nh÷ng sù

kú quÆc ®ã, diÖn m¹o cña nã ®«i khi còng kh¸ dÔ th−¬ng. Nã ®i

hai ch©n. Nh−ng, theo tµi liÖu quan s¸t ®−îc t¹i nh÷ng vïng ch©u ¸, th× nhiÒu khi nã l¹i ®−îc coi nh− loµi bèn ch©n1). Nãi chung, cã

thÓ liÖt nã vµo loµi hai tay. §iÒu lµm cho loµi ®éng vËt nµy rÊt

®«ng ®óc vµ cã thÓ sèng ë mét ®Þa bµn rÊt réng trªn tr¸i ®Êt,

chÝnh lµ ë chç nã rÊt dÔ dµng thÝch nghi víi nhiÒu thø ®å ¨n hÕt

søc kh¸c nhau. Nã ¨n thÞt, ¨n cá, ¨n g¹o vµ ¨n c¶ ng©n s¸ch n÷a.

CÇn chó ý r»ng khi cã thÓ ®· tiÕn ®Õn tr×nh ®é ¨n ng©n s¸ch th×

th−êng bÞ coi lµ tho¸i ho¸, v× nã ®· mÊt hÕt ®Æc tÝnh tinh thÇn cña nßi gièng nã råi.

ãc b¾t ch−íc cña nã rÊt ph¸t triÓn vµ ãc ®ã kh«ng ph¶i n«ng

c¹n nh− ë loµi khØ hay loµi vÑt, v× ng−êi ta nhËn thÊy r»ng tµi b¾t

ch−íc cña nã th−êng ®¹t tíi chç tuyÖt khÐo vµ ®«i khi cßn h¬n c¶

çi mµ nã b¾t ch−íc n÷a.

Mét vµi ®øc tÝnh thùc dông cña nã cßn cao h¬n c¶ nh÷ng ®øc

_______________

1) Loµi quan l¹i trong t− thÕ XalamalÕch (TG). XalamalÕch: Tõ tiÕng chµo ArËp cã nghÜa lµ “chóc thanh b×nh”; tiÕng

Ph¸p ®Æt ra tõ nµy ®Ó chØ lèi chµo cÇu kú, qu¸ møc lÔ phÐp vµ lÆp ®i lÆp l¹i (cho nªn th−êng dïng ë sè nhiÒu). T¸c gi¶ nãi “loµi bèn ch©n” víi ngô ý phª ph¸n lèi chµo ¸ §«ng x−a quú gèi chèng tay, r¹p m×nh tËn ®Êt (BT).

®éng vËt häc 77

tÝnh thùc dông cña çc loµi gia sóc cña chóng ta n÷a kia. Mét khi

thuÇn d−ìng råi, th× nã tù ®Ó cho ng−êi ta hít l«ng nh− con cõu,

chÊt ®å lªn l−ng nh− con lõa, vµ ®−a vµo lß s¸t sinh nh− con bª. Nã

rÊt dÔ th«i miªn. NÕu b¾t ra mét con, to nhÊt hay m¹nh nhÊt trong

bÇy, vµ ®eo vµo cæ nã mét vËt g× lãng l¸nh, mét ®ång vµng hay mét

thËp ¸c ch¼ng h¹n, th× nã liÒn trë thµnh hoµn toµn ngoan ngo·n,

lóc ®ã cã thÓ sai nã lµm bÊt cø viÖc g×, b¶o nã ®i bÊt cø ®©u còng

®−îc, vµ çc con kh¸c cø viÖc theo nã mét çch ngu ®Çn nh− loµi

thó vËt - nÕu cã thÓ nãi nh− thÕ ®−îc.

Çc nhµ b¸c häc cña B.I.Z.A (British Imperial Zoological

Association)1) võa cho biÕt r»ng loµi thá tr−íc bªn bê Ên §é D−¬ng

vµ Bê biÓn Libi2) vïng biÓn §á, b¾t ®Çu tá ra cã nh÷ng tiÕn ho¸ râ

rÖt: nã kh«ng chÞu ®Ó ng−êi ta b¾t mét çch dÔ dµng n÷a vµ trèn

tr¸nh c¶nh lµm gia sóc. HiÖn t−îng míi ®ã kh«ng khái g©y lo ng¹i

cho çc giíi c«ng nghiÖp - khoa häc trªn thÕ giíi, vµ ®Æc biÖt lµ cho

nh÷ng giíi ®ã ë ®« thÞ, v× tuy thÞt loµi vËt nµy kh«ng ¨n ®−îc v×

kh«ng −íp l¹nh ®−îc, nh−ng m¸u vµ må h«i cña nã l¹i ®· trë

thµnh nh÷ng thø kh«ng thÓ thiÕu ®Ó lµm bÐo nh÷ng çi m¸y lµm

dåi thÞt.

§Ó tãm t¾t b¶n tr×nh bµy ng¾n nµy, chóng t«i xin nãi r»ng tªn

chñng lo¹i cña çi gièng vËt dÞ kú ®ã lµ D©n b¶n xø thuéc ®Þa

(Colonial IndigÐna)3) nh−ng tuú theo tõng vïng mµ nã cã tªn gäi

kh¸c nhau: ng−êi An Nam, ng−êi Mang¸t, ng−êi Angiªri, ng−êi Ên

§é, v.v..

NguyÔn ¸i Quèc

_______________

1) Héi ®éng vËt häc ®Õ quèc Anh (BT). 2) PhiÕm chØ vïng §Þa Trung H¶i gi¸p B¾c Phi (thêi cæ ®¹i cã khi gäi

phiÕm chØ lµ Libi) (BT). 3) Pháng theo çch cña çc nhµ sinh vËt häc dïng tiÕng Latinh ®Ó

®Æt tªn khoa häc cho nh÷ng gièng, loµi ®éng vËt vµ thùc vËt (BT).


78

T.B. - Chóng t«i võa nhËn ®−îc cña mét ®ång nghiÖp cña

chóng t«i lµ nhµ b¸c häc vÒ tù nhiªn häc §ê P¸ctu1) mét tiªu b¶n

hiÕm cã cña loµi nµy, h×nh nh− còng cã hä hµng th©n thuéc g× ®ã

víi loµi mµ chóng t«i võa nghiªn cøu. Loµi ®ã, theo b¹n ®ång

nghiÖp cña chóng t«i, th× tªn nã lµ: V« s¶n. Mét ngµy gÇn ®©y,

chóng t«i sÏ nghiªn cøu gièng víi hiÖn t−îng míi nµy: V« s¶n §ê

P¸ctu2).

B¸o Le Paria,

sè 2, ngµy 1-5-1922.

_______________

1) §ê P¸ctu (De Partout): Tªn nh©n vËt do t¸c gi¶ ®Æt ra (BT). 2) Pháng theo çch çc nhµ sinh vËt häc lÊy tªn m×nh ®Ó ®Æt tªn khoa

häc cho nh÷ng gièng, loµi ®éng vËt vµ thùc vËt do m×nh ph¸t hiÖn (BT).

79

MÊy ý nghÜ vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa

Tõ khi §¶ng Céng s¶n Ph¸p ®· thõa nhËn 21 ®iÒu kiÖn cña

M¸txc¬va18 vµ gia nhËp Quèc tÕ thø ba19, §¶ng ®· tù ®Æt cho m×nh

mét nhiÖm vô ®Æc biÖt khã kh¨n trong sè çc nhiÖm vô kh¸c: chÝnh

s¸ch thuéc ®Þa. §¶ng kh«ng thÓ tho¶ m·n víi nh÷ng b¶n tuyªn ng«n

chØ thuÇn lµ b»ng t×nh c¶m vµ kh«ng cã kÕt qu¶ g× nh− thêi Quèc tÕ

thø nhÊt20 vµ Quèc tÕ thø hai21 n÷a, mµ cÇn ph¶i cã mét kÕ ho¹ch

ho¹t ®éng chÝnh x¸c, mét chÝnh s¸ch cã hiÖu qu¶ vµ thiÕt thùc.

Trong vÊn ®Ò nµy, §¶ng gÆp nhiÒu khã kh¨n h¬n mäi vÊn ®Ò

kh¸c, vµ ®©y lµ nh÷ng khã kh¨n chñ yÕu:

1. DiÖn tÝch çc thuéc ®Þa rÊt réng. - Kh«ng kÓ nh÷ng "khu

vùc uû trÞ" míi, lÊy ®−îc tõ sau chiÕn tranh, n−íc Ph¸p cã:

ë ch©u ¸, 450.000 km2; ë ch©u Phi, 3.541.000 km2; ë ch©u Mü,

108.000 km2; ë ch©u §¹i D−¬ng, 21.600 km2. Tæng céng: 4.120.000 km2

(gÇn gÊp t¸m lÇn diÖn tÝch n−íc Ph¸p) víi mét d©n sè lµ

47.000.000 ng−êi. Sè d©n ®ã nãi h¬n 20 thø tiÕng kh¸c nhau. T×nh

tr¹ng cã nhiÒu tiÕng nãi kh¸c nhau nh− vËy lµm khã kh¨n cho

c«ng t¸c tuyªn truyÒn, bëi v× trõ mÊy thuéc ®Þa cò ra, th× mét

tuyªn truyÒn viªn ng−êi Ph¸p chØ cã thÓ nãi chuyÖn víi quÇn chóng b¶n xø qua ng−êi phiªn dÞch mµ th«i. Mµ phiªn dÞch th× khã

nãi lªn ®−îc hÕt ý, v¶ l¹i trong nh÷ng xø bÞ cai trÞ mét çch ®éc

®o¸n Êy, thËt khã mµ t×m ra ®−îc mét ng−êi phiªn dÞch nh÷ng lêi

lÏ çch m¹ng.


80

L¹i cßn nh÷ng trë ng¹i kh¸c n÷a. Tuy ng−êi d©n b¶n xø ë tÊt

c¶ çc thuéc ®Þa ®Òu lµ nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc vµ bãc lét nh− nhau,

nh−ng tr×nh ®é v¨n ho¸, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ gi÷a xø nµy víi xø

kh¸c l¹i rÊt kh¸c nhau. Gi÷a An Nam víi C«ngg«, M¸ctinÝch hay

T©n §¶o, hoµn toµn kh«ng gièng nhau chót nµo, trõ sù cïng khæ.

2. T×nh tr¹ng thê ¬ cña giai cÊp v« s¶n chÝnh quèc ®èi

víi çc thuéc ®Þa. - Trong nh÷ng luËn c−¬ng vÒ vÊn ®Ò thuéc

®Þa22, Lªnin ®· tuyªn bè râ rÖt r»ng "nhiÖm vô cña c«ng nh©n ë çc

n−íc ®i chiÕm thuéc ®Þa lµ ph¶i gióp ®ì mét çch tÝch cùc nhÊt phong trµo gi¶i phãng cña çc n−íc phô thuéc". Muèn thÕ, c«ng

nh©n ë chÝnh quèc cÇn ph¶i biÕt râ thuéc ®Þa lµ çi g×, ph¶i biÕt

nh÷ng viÖc g× ®· x¶y ra ë thuéc ®Þa, biÕt râ nçi ®au khæ - hµng

ngh×n lÇn ®au khæ h¬n c«ng nh©n ë chÝnh quèc - nh÷ng ng−êi anh

em cña hä, nh÷ng ng−êi v« s¶n thuéc ®Þa ph¶i chÞu ®ùng. Tãm l¹i

lµ c«ng nh©n ë chÝnh quèc ph¶i quan t©m ®Õn vÊn ®Ò thuéc ®Þa.

TiÕc thay, mét sè ®«ng chiÕn sÜ vÉn cßn t−ëng r»ng, mét thuéc

®Þa ch¼ng qua chØ lµ mét xø d−íi ®Çy çt vµ trªn lµ mÆt trêi, vµi

c©y dõa xanh víi mÊy ng−êi kh¸c mµu da, thÕ th«i. Vµ hä hoµn

toµn kh«ng ®Ó ý g× ®Õn.

3. T×nh tr¹ng dèt n¸t cña ng−êi d©n b¶n xø. - Trong tÊt c¶

çc n−íc thuéc ®Þa, ë çi xø §«ng D−¬ng giµ cçi kia còng nh− ë xø

§ah«m©y trÎ trung nµy, ng−êi ta kh«ng hiÓu ®Êu tranh giai cÊp lµ

g×, lùc l−îng giai cÊp v« s¶n lµ g× c¶, v× mét lÏ ®¬n gi¶n lµ ë ®ã

kh«ng cã nÒn kinh doanh lín vÒ th−¬ng nghiÖp hay c«ng nghiÖp,

còng kh«ng cã tæ chøc c«ng nh©n. Tr−íc con m¾t ng−êi d©n b¶n xø,

chñ nghÜa b«nsªvÝch - danh tõ nµy v× th−êng ®−îc giai cÊp t− s¶n

dïng ®Õn lu«n, nªn ®Æc s¾c h¬n vµ m¹nh nghÜa h¬n - cã nghÜa lµ:

hoÆc sù ph¸ ho¹i tÊt c¶, hoÆc sù gi¶i phãng khái ¸ch n−íc ngoµi.

NghÜa thø nhÊt g¸n cho danh tõ Êy lµm cho quÇn chóng v« häc vµ nhót nh¸t xa l¸nh chóng ta; nghÜa thø hai th× dÉn hä ®Õn chñ

nghÜa quèc gia. C¶ hai ®iÒu ®ã ®Òu nguy hiÓm c¶. ChØ cã mét sè Ýt

MÊy ý nghÜ vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa 81

ng−êi trong nh©n d©n hiÓu ®−îc thÕ nµo lµ chñ nghÜa céng s¶n.

Nh−ng sè ng−êi th−îng l−u Êy,- thuéc giai cÊp t− s¶n b¶n xø1) vµ

lµ cét trô cña giai cÊp t− s¶n thùc d©n, - còng kh«ng thÝch thó g×

viÖc chñ nghÜa céng s¶n ®−îc ng−êi ta hiÓu vµ ®−îc truyÒn b¸ réng

r·i c¶. Tr¸i l¹i, gièng nh− con chã trong chuyÖn ngô ng«n, hä l¹i

thÝch ®eo çi vßng cæ ®Ó kiÕm miÕng x−¬ng cña chñ. Nãi chung,

quÇn chóng c¨n b¶n lµ cã tinh thÇn næi dËy, nh−ng cßn rÊt dèt n¸t.

Hä muèn gi¶i phãng, nh−ng hä ch−a biÕt lµm çch nµo ®Ó ®¹t ®−îc

môc ®Ých Êy.

4. Nh÷ng thµnh kiÕn. - V× giai cÊp v« s¶n ë c¶ hai ®»ng ®Òu

kh«ng hiÓu biÕt lÉn nhau, nªn ®· n¶y ra nh÷ng thµnh kiÕn. §èi

víi c«ng nh©n Ph¸p, th× ng−êi b¶n xø lµ mét h¹ng ng−êi thÊp kÐm,

kh«ng ®¸ng kÓ, kh«ng cã kh¶ n¨ng ®Ó hiÓu biÕt ®−îc vµ l¹i cµng

kh«ng cã kh¶ n¨ng ho¹t ®éng. §èi víi ng−êi b¶n xø, nh÷ng ng−êi

Ph¸p - mÆc dÇu hä lµ h¹ng ng−êi nµo còng ®Òu lµ nh÷ng kÎ bãc lét

®éc ¸c. Chñ nghÜa ®Õ quèc vµ chñ nghÜa t− b¶n kh«ng bá lì dÞp lîi

dông sù nghi kþ lÉn nhau ®ã vµ sù ph©n biÖt ®¼ng h¹ng gi¶ t¹o vÒ

nßi gièng ®ã ®Ó ng¨n c¶n viÖc tuyªn truyÒn vµ ®Ó chia rÏ nh÷ng lùc

l−îng ®¸ng ph¶i ®oµn kÕt l¹i.

5. §µn ¸p d· man. - NÕu bän thùc d©n Ph¸p rÊt vông vÒ

trong viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ ë thuéc ®Þa, th× hä l¹i lµ nh÷ng

tay l·o luyÖn trong nghÒ ®µn ¸p d· man vµ trong viÖc chÕ t¹o ra

çi lßng trung thµnh b¾t buéc. Nh÷ng ng−êi nh− «ng G¨ng®i vµ

«ng §ê Val¬ra cã lÏ ®· lªn thiªn ®µng tõ l©u råi nÕu çc «ng Êy

sinh ë mét trong nh÷ng thuéc ®Þa cña Ph¸p. BÞ tÊt c¶ mäi thø thñ

®o¹n th©m hiÓm cña çc toµ ¸n qu©n sù vµ toµ ¸n ®Æc biÖt v©y

xung quanh, mét ng−êi chiÕn sÜ ë b¶n xø khã lßng tiÕn hµnh viÖc

gi¸o dôc ®ång bµo bÞ ¸p bøc vµ dèt n¸t cña m×nh mµ kh«ng sa vµo

nanh vuèt cña çc nhµ ®i khai ho¸ cho hä.

_______________

1) Nguyªn b¶n: La bourgeoisie autochtone (BT).


82

Tr−íc nh÷ng khã kh¨n Êy, §¶ng ph¶i lµm g×?

T¨ng c−êng c«ng t¸c tuyªn truyÒn cña §¶ng ®Ó kh¾c phôc.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 25-5-1922.

83

D−íi cuéc "khai ho¸ cao c¶"

¤ng Anbe Xar« ®· tuyªn bè víi nhãm thuéc ®Þa trong H¹ nghÞ viÖn r»ng: "Trung thµnh víi sø mÖnh cao c¶ ®· lµm r¹ng danh n−íc Ph¸p trªn thÕ giíi vµ lÞch sö, n−íc Ph¸p ®Çy lßng b¸c ¸i ®ang theo ®uæi t¹i h¶i ngo¹i mét sù nghiÖp tiÕn bé, chÝnh nghÜa, sù nghiÖp d×u d¾t çc chñng téc, sù nghiÖp khai ho¸ cao c¶; tÝnh chÊt cao quý cña sù nghiÖp ®ã lµm cho truyÒn thèng rùc rì l©u ®êi cña n−íc Ph¸p ngµy cµng thªm phÇn rùc rì".

ThÕ mµ ng−êi ta ®· ®em thùc hiÖn çi sù nghiÖp tiÕn bé, chÝnh nghÜa, v.v., ®ã nh− thÕ nµy:

M−în cí bµi trõ n¹n du ®·ng, ng−êi ta thi hµnh mét chÕ ®é khæ sai víi d©n b¶n xø ë Ma®ag¸txca. Nh− lµ: trªn mÆt tr¸i mét tê giÊy trong thÎ c¨n c−íc cña ng−êi b¶n xø, cã dµnh riªng vµi « nhá ®Ó ng−êi chñ ghi chó. Trong « thø nhÊt, cã in nh÷ng ®iÒu ghi chó chñ yÕu, ng−êi chñ ph¶i ký nhËn ë d−íi.

Lµm thuª cho «ng...................................................................... T¹i.............................................................................................. Tõ................................. ®Õn....................................................... Ng−êi chñ: Ng−êi b¶n xø nµo mµ thÎ c¨n c−íc kh«ng hîp lÖ nh− ®· chØ

dÉn trªn ®©y ®Òu bÞ coi lµ du ®·ng, sÏ bÞ ph¹t tï tõ 3 th¸ng ®Õn mét n¨m, vµ sau khi m·n h¹n tï, cã thÓ cßn bÞ ®µy biÖt xø tõ 5 ®Õn 10 n¨m.

B©y giê ta h·y xem çc «ng chñ ®i khai ho¸ Êy ®èi xö víi c«ng

nh©n b¶n xø nh− thÕ nµo.


84

Cã mét b¸c cai ®Õn hái tiÒn c«ng cho mét ng−êi thî cña m×nh,

th× mét «ng chñ nä ®· viÕt giÊy tr¶ lêi nh− sau: "B¶o çi con lîn Êy

lÊy c...1) mµ ¨n, chØ cã mãn Êy lµ hîp víi nã th«i".

Mét «ng chñ kh¸c, khi thÊy nhµ bÞ mÊt trém 1.000 phr¨ng,

liÒn l«i t¸m ng−êi b¶n xø lµm thuª cho m×nh ra tra ®iÖn ®Ó b¾t hä

thó nhËn. VÒ sau, ng−êi ta t×m ra kÎ trém chÝnh lµ cËu Êm con «ng

chñ. Nhµ khai ho¸ - con, ®· ¨n ch¬i tho¶ thÝch. Nhµ khai ho¸ - bè,

th× kh«ng bÞ l«i th«i g× c¶. Vµ nh÷ng ng−êi cã phóc ®−îc n−íc Ph¸p

b¶o hé th× cßn n»m trong nhµ th−¬ng ë Tananariv¬.

NguyÔn ¸i Quèc


ngµy 29-5-1922.

_______________

1) Nguyªn b¶n: "la m.", viÕt t¾t cña ch÷ "la merde", ®ång nghÜa "ph©n" trong tiÕng ViÖt (BT).

85

Pari (TrÝch "Nh÷ng bøc th− göi c« em hä"

do t¸c gi¶ dÞch tõ tiÕng An Nam1))

ë Pari23 cã mét vïng, c« em hä th©n mÕn cña t«i ¹, tù mét

m×nh nã tr×nh diÔn ra ®−îc ®ñ bé mÆt vµ ®ñ t©m lý cña c¶ Pari, c¶

n−íc Ph¸p, c¶ vò trô. Ai muèn nghiªn cøu t×nh h×nh x· héi thêi

buæi ta ngµy nay, th× chØ cø ®i ngang vïng nµy mµ th«i lµ ®¸ng gi¸

c¶ mét pho s¸ch lín cì b¸ch khoa toµn th− vËy.

Vïng gåm ba xãm chÝnh, lµ £toan, Batinhon, £pinÐt. C« vèn cã

trÝ t−ëng t−îng phong phó, nªn t«i ch¾c thÕ, chØ cÇn ®äc tªn mÊy xãm ®ã lµ c« ®· ®o¸n ra ®−îc thø bËc x· héi cña nh÷ng nhãm nµy

råi. T«i ë ®©y nh− ®ang nghe thÊy c« tù th× thÇm víi m×nh: £pinÐt,

£pinÐt - Nh÷ng çi Gai con! cuéc sèng ë ®©y h¼n ph¶i chËt vËt

l¾m, gai gãc l¾m. Cßn £toan - Ng«i sao, çi ®ã h¼n ph¶i lµ n¬i c−

ngô cña nh÷ng kÎ diÔm phóc, cã ®Æc quyÒn ®Æc lîi; mét Bång Lai

tiªn c¶nh chø g× n÷a.

V©ng, c« em hä nhá cña t«i ¬i, c« ®o¸n ®· gÇn gÇn ®óng thÕ

®Êy, Êy nh−ng t«i vÉn cø ph¶i t¶ cho c« thÊy çi sang träng cña

bªn nµy vµ çi ®au khæ cña phÝa kia, sang träng ra sao, ®au khæ ra

sao th× çi ®Çu ãc xinh x¾n cña c« ch¼ng thÊy næi nã mªnh mang ®Õn thÕ nµo ®©u. Xãm £toan th× b¾t ®Çu víi Kh¶i hoµn m«n. Êy lµ

mét ®µi kû niÖm nguy nga dùng lªn ®Ó ghi nhí tµi danh qu©n phiÖt

_______________

1) Thùc ra, ®©y lµ v¨n phÈm do NguyÔn ¸i Quèc s¸ng t¸c (BT).


86

cña Nap«lª«ng. B©y giê th× nã dïng lµm må ch«n mét ng−êi lÝnh

kh«ng tªn tuæi chÕt trong ®¹i chiÕn.

Sù ®êi sao nã mØa mai thÕ, c« nhØ! Ng−êi ta ®em thu l¹i ®Ó cïng

mét chç c¶ çi h− vinh cña t¸c gi¶ bao cuéc giÕt chãc kinh khñng ë

ch©u ¢u vµ c¶ n¾m di hµi cña n¹n nh©n cuéc tµn s¸t thÕ giíi!

Çi ®µi nµy lµ n¬i l−u tån t−îng tr−ng nh÷ng nguyªn nh©n cña

mäi cuéc chiÕn tranh tr−íc kia vµ sau nµy; còng nh− ng−êi lÝnh

kh«ng tªn tuæi nµy lµ hiÖn th©n t−îng tr−ng cña tÊt c¶ nh÷ng ai bÞ

giÕt h¹i ®Ó tho¶ m·n çi tham väng vµ çi kiªu kú cña bän t−íng

l·nh. Bëi v× ai mµ ®· ®äc tªn nh÷ng chiÕn trËn ®Çy trµn lÞch sö tõ ®Çu ®Õn cuèi, ai mµ ®· ®äc bÊy nhiªu tªn kh¾c lªn riªng mét ®µi kû

niÖm nµy th«i1), th× ph¶i kinh hoµng thÊy, biÕt bao nhiªu lµ n«ng

d©n, bao nhiªu lµ c«ng nh©n ®¸ng th−¬ng ®· ng· xuèng kh«ng tªn

tuæi, nh− kÎ ®ang n»m ®©y!

§Ó mét chuyÕn th− sau, t«i sÏ kÓ cho c« nghe vÒ anh lÝnh téi

nghiÖp nµy, khi cßn sèng ®· ph¶i ®−¬ng ®Çu víi nh÷ng trµng sóng

®¹i b¸c liªn thanh nh− thÕ nµo, nay vÉn ph¶i ®−¬ng ®Çu nh− thÕ

nµo víi nh÷ng trµng diÔn v¨n ngo¹i giao vµ tá t×nh th©n thiÕt vê

vÞt cña çc vÞ sø thÇn vµ cña çc cô PhÞ2). H«m nay, h·y trë l¹i c©u

chuyÖn vïng nµy ®·. VËy, t«i ®ang nãi víi c« r»ng £toan lµ xãm çc phñ ®Ö thªnh

thang, çc v−ên c©y hoa në sum suª, çc cç ngùa xe v−¬ng gi¶. §ã lµ

mét æ xa hoa, tø xø, thõa th·i trµn trÒ vµ biÕng l−êi loÌ loÑt. §ã lµ

thiªn ®−êng bän ¨n b¸m ®ñ çc cì vµ ®ñ çc xø. Sang träng lµ sang

träng cho ®Õn c¶ con vËt. Ch¶ nãi lµm g× ®Õn çi gi¸ ng«ng cuång

th¶ ra bao mét con mÌo h¶o h¹ng hay mét con ngùa lo¹i kho¸i3),

_______________

1) Kh¶i hoµn m«n £toan cã kh¾c ®Çy vµo ®¸ tªn çc chiÕn trËn vµ çc t−íng lÜnh thêi Nap«lª«ng (BT).

2) Nguyªn b¶n Fatty: Tõ lãng ®Ó chØ bän tai to mÆt lín. Gèc tiÕng Anh cã nghÜa lµ ng−êi bÐo (BT).

3) Nãi chuyÖn nu«i ®Ü ®iÕm (BT).

Pari 87

nã ®ñ ®Ó nu«i sèng toµn bé d©n c− mét tØnh n−íc ta, cø çi con

khuyÓn xãm nµy lµ còng ®−îc sèng léng lÉy vµ tèn kÐm h¬n ng−êi ®i

lµm thî nhiÒu.

Rêi chÝnh lé Vag¬ram vµ ®¹i lé Cuècxen, lµ vµo xãm Batinhon.

Xãm nµy lµ xãm kiÓu con d¬i, nghÜa lµ d©n b¶n ®Þa n¬i nµy thuéc

mét giai cÊp trung gian. Hä kh«ng giµu sô ®Ó bay nh¶y nh− bän cõ

kh«i trong giíi t− b¶n, mµ còng ch¼ng ®ñ nghÌo ®Ó ph¶i vÊt v¶

gièng ®¸m thî thuyÒn. Phong vò biÓu ®o møc giµu cã cña hä cø lµ

theo sù th¨ng trÇm kinh tÕ h»ng ngµy mµ lªn xuèng; hä cã thÓ

h«m nay th× th− th¸i trång b¾p c¶i, ®Ó råi h«m sau lµ ph¶i b¸n ®øt v−ên t−îc ®i. D©n ®©y lµ tiÓu th−¬ng, lµ «ng xÕp phßng giÊy, lµ «ng

cß vÒ h−u. Bµ ®i ®©u lµ cã mét con chån1) to quÊn quanh cæ vµ mét

con chã con bång trªn tay. ¤ng th× bao giê còng cã çi g× chÓnh

m¶ng cµi khuyÕt ve ¸o, mét cñ kiÖu C«ng hu©n N«ng nghiÖp hoÆc

lµ b«ng hoa tÝm cña vÞ chøc s¾c Häc chÝnh2). Bµ canh cöa th× s¸ng

s¸ng ch¨m chót t−íi nh÷ng chËu hoa thu h¶i ®−êng cæ truyÒn cña

bµ bµy trªn cöa sæ, s¸ng s¸ng giò çi th¶m tr¶i cÇu thang chÝnh -

tÊm th¶m nµy b−íng bØnh nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu leo cao h¬n tÇng

g¸c ba3). Cø suy quy luËt vËn hµnh cña v¹n vËt th× d©n c− xãm nµy

cã nhiÒu kh¶ n¨ng v« s¶n ho¸ h¬n lµ s¶n sinh ra nh÷ng ®øc ngµi t− b¶n chñ nghÜa.

Xãm £pinÐt lµ phÝa ch©n cña çi thang. Nã lµ ng−êi bµ con

khèn khã, kÎ thõa kÕ bÞ g¹t bá cña hai xãm kia. Nã gÇn nh− lµ

_______________

1) Zibline: Gièng chån B¾c cùc, tøc mét lo¹i thó l«ng dµi m−ît, m×nh dµi, ®u«i dµi nªn ®· ®−îc xö lý gi÷ nguyªn l«ng dïng lµm kh¨n quµng cæ phô n÷ sang träng (BT).

2) Nh÷ng lo¹i hu©n ch−¬ng, huy ch−¬ng cña Ph¸p, mçi lo¹i cã h×nh d¸ng, mµu s¾c riªng (BT).

3) Nhµ ë Pari th−êng tõ n¨m ®Õn t¸m tÇng. Nh÷ng hé sang träng nhÊt hay ë tÇng g¸c cho ®Õn g¸c ba. G¸c cao h¬n, th× nh÷ng hé gia t− tÇm th−êng h¬n ë (BT).


88

thuéc mét gièng ng−êi kh¸c, ra vÎ bÏn lÏn, khiªm nh−êng, bÞ çi

khèn cïng nã ®Ì bÑp. Nµy c«, h·y xem «ng b¸c m×nh Ðp mÝa lÊy

®−êng theo çi kiÓu ngh×n n¨m x−a cò cña d©n ta, th× c« nghÜ ra

®−îc çi c¶nh x· héi ë ®©y nã thÕ nµo. Cã bao nhiªu n−íc Ðp ngon

ngät th× cø tu«n c¶ ra mét bªn cèi, cßn bªn kia th× chØ cã b·, bÑt ra,

qu¾t l¹i. §©y còng thÕ. Mét bªn lµ giµu sang vµ nhµn rçi, mét bªn

lµ cÇn cï vµ thiÕu thèn. L«i th«i vµ gÇy guéc nh− ngãn tay kho»m

kho»m cña con mô phï thuû giµ, èng lß s−ëi ë £pinÐt mïa hÌ th×

um khãi vµ mïa ®«ng th× l¹i nh− t¾t ngÊm. Tr«ng xa, nhµ cöa

kh¼ng khiu trong xãm gièng y mÆt ng−êi vËy, nh÷ng bé mÆt ng−êi ng¬ ng¸c mµ çi bÒ mÆt tiÖm cña mét b¸c bu«n giÎ r¸ch hay cña

mét hiÖu thÞt −íp l¹nh th× lµm ra d¸ng çi miÖng mãm, cßn cöa sæ

®· to¸c to¹c th× dïng lµm nh÷ng con m¾t nhÎm nh÷ng dö l¹i cËn

thÞ. Xãm nh÷ng con ng−êi lµm lông, s¶n xuÊt vµ ®ãi meo. Xãm

ng−êi lµm thî, xãm ng−êi nghÌo, xãm ng−êi cïng khèn.

Gi÷a xãm, cã mét mÈu phè dµi chõng d¨m chôc mÐt. Quanh

phè thÊy tÒ tùu mét ng«i tr−êng tiÓu häc, mét nhµ m¸y vµ mét

qu¸n ch¸o b×nh d©n. Cã ph¶i thÕ kh«ng nµo, c« em hä th©n mÕn, c¶

çi bé sËu Êy thÕ lµ rÊt mùc tiªu biÓu? Khi cßn bÐ, th× trÎ con ®i

häc ®Ó mµ biÕt t«n träng quyÒn thiªng liªng cña çc «ng chñ. Lín lªn, anh thî rêi nhµ tr−êng ®i gãp phÇn lµm giµu cho giíi chñ nh©n

«ng mµ m×nh ®· ®−îc häc tËp sïng b¸i çi uy nghi. Giµ råi yÕu ®i,

th× «ng l·o ®−îc, vÉn giíi chñ nh©n «ng ®ã, mµ cô ®· lµm giµu cho,

tèng cô ra ngoµi ®−êng ®Ó nhê chÈn bÇn mµ sèng nèt cuéc ®êi hay

lam hay lµm cña m×nh!

Mçi s¸ng, t«i ph¶i ®i ngang qu¸n ch¸o b×nh d©n ®Ó ®Õn x−ëng

lµm viÖc cña t«i. Trêi ®Ñp hay xÊu, n¾ng Êm hay tuyÕt r¬i, th× t«i

còng cø thÊy tôm l¹i tr−íc cöa ng«i nhµ c«ng nµy lèi ba chôc çc

cô. Çc cô ¨n bËn thËt kh«ng t−ëng t−îng ®−îc. Ng−êi th× kho¸c

çi ch¨n trªn l−ng, ng−êi th× l¹i mÆc çi ¸o dµi bã cña hÇu bµn tr−ëng - ®Çu ®éi çi mò r¬m ®· vµng óa, ng−êi kh¸c n÷a t¶ t¬i ®ôp

v¸ mu«n mµu s¾c. Giµy çc cô, mâm h¸ ra nh− hép th− c¶, c−êi

Pari 89

nh¹o víi mäi kh¸ch qua ®−êng. Trong lóc ®îi cöa më vµ ®Ó giÕt

thêi giê, çc cô xem mÊy mÈu b¸o Le Matin24 hay tê Le Petit

Parisien25 nhÆt ®−îc ch¼ng biÕt ë ®©u n÷a. Trêi cã l¹nh qu¸ th× çc

cô thæi thæi lªn ngãn tay hoÆc lµ gië ®iÖu nhÊt bé ra nh¶y1) ®Ó tù

s−ëi Êm. Mét cô nh×n t«i c¶ c−êi: "Chó xem, s−ëi kiÓu trung t©m2)

cña bän nµy ®Êy!".

D¸ng çc cô tåi tµn thÕ, nh−ng ai nÊy ®Òu thËt dÔ th−¬ng, vµ

çc cô tr«ng thÊy t«i m·i råi, th× cuèi cïng Êy còng lµ cã quen biÕt.

Mét thø t×nh b»ng h÷u thÕ lµ n¶y ra gi÷a chóng t«i vµ hai bªn

chµo nhau khi ®i qua. T«i ®Æc biÖt ®Ó ý mét cô giµ trong sè ®ã. ¤ng cô s¹ch sÏ, t−¬m

tÊt, vµ bé d¹ng biÓu lé mét nçi buån phiÒn ®−îc nÐn xuèng, mét

niÒm tù träng ch¼ng chÞu ®Ó ng· khuþu, ngay trong c¬n quÉn

b¸ch. Cô cã ®eo mét d¶i huy ch−¬ng th−ëng c«ng cøu n¹n. Cô bao

giê còng cø ®øng ®»ng sau ng−êi kh¸c.

Mét h«m, t«i ®Õn b¾t tay cô vµ nãi víi cô: "Cè ¬i, cè cã vui lßng

cho phÐp ®−îc mêi cïng dïng mét b÷a lãt d¹, chñ nhËt tíi, ®−îc

kh«ng?". Cô ®¸p: "¤ng tö tÕ qu¸, th−a «ng, thÕ cho nªn t«i tõ chèi

th× ho¸ ra phô lßng tèt cña «ng, vËy xin nhËn".

Chóng t«i cïng ®Õn mét qu¸n ¨n nhá. §Æt xong mãn ¨n, chóng t«i chuyÖn trß, vµ «ng cô b¶o t«i: "T«i kh«ng d¸m tù tiÖn ngá lêi

tr−íc víi «ng, bëi v× tr−íc hÕt «ng lµ ng−êi n−íc ngoµi, thÕ råi t«i

l¹i ng¹i lµm phËt lßng «ng, thanh niªn dÔ tù ¸i thÊy cã ng−êi ®Õn

b¾t chuyÖn l¹i nh− t«i, mét l·o giµ nghÌo khæ, ch¼ng kh¸c ®øa ¨n

mµy vËy. Nh−ng mµ cø mçi lÇn «ng ®i qua tr−íc mÆt t«i, lµ lßng

t«i l¹i trµn ngËp mét niÒm ®au ®ín kh«n cïng, t«i chØ muèn khãc.

T«i rÊt hiÓu «ng lÊy thÕ lµm l¹, nh−ng Êy lµ t¹i thÕ nµy: thÊy «ng,

_______________

1) Nguyªn b¶n: One-step (mét b−íc), tªn mét ®iÖu vò gèc Mü, nhanh vµ m¹nh. ë ®©y ý nãi çc cô giµ khoa ch©n móa tay cho ®ì rÐt (BT).

2) Lèi s−ëi sang, s−ëi c¶ nhµ nh−ng chØ ®èt lß ë mét n¬i th«i, cã èng dÉn h¬i n−íc nãng ®Õn tõng phßng (BT).


90

lµ t«i l¹i nhí th»ng con thø cña t«i, t«i ®· mÊt nã trong trËn giÆc.

Nã còng kho¶ng tuæi «ng ®Êy. Ch¾c «ng h¨m nh¨m, h¨m s¸u chø

g×? - H¨m s¸u, cè ¹, t«i tr¶ lêi. - §óng råi, nã kÐm «ng mét tuæi.

¤ng kh«ng ch¸n tai th× ®Ó t«i kÓ chuyÖn nã «ng nghe, chuyÖn nã

mµ thËt ra lµ chuyÖn t«i. - Xin mêi cè, nghe chuyÖn cè sÏ thÝch thó

l¾m. - Thêi t«i cßn Ýt tuæi, «ng b¹n cïng bµn ®¸ng kÝnh cña t«i kÓ,

t«i lµm nghÒ hµng h¶i ®¨ng b¹1). T«i ®· ®i vßng quanh thÕ giíi

nhiÒu lÇn. T«i còng cã lÇn ®Õn xø «ng, ®Õn Sµi Gßn, ®Õn H¶i

Phßng. Sau t«i t»n tiÖn c−íi mét c« g¸i n«ng th«n hiÒn lµnh. Vî

chång ®Õn lËp nghiÖp ë vïng B¾c. Nhµ t«i më mét cöa hµng nhá b¸n gia vÞ vÆt v·nh, cßn t«i th× vµo lµm mét nhµ m¸y. Vî chång t«i

cã hai trai, mét g¸i, ba ch¸u thËt lµ cña trêi cho «ng ¹! Nhµ t«i víi

t«i, bän t«i chÞu khã kham khæ còng nhiÒu, nu«i ®−îc çc ch¸u ¨n

häc, nã giái giang l¾m. Bµ con lèi xãm ®Òu lÊy lµm thÌm thuång, v×

çc ch¸u nÕt na, thËt lµ ngoan ngo·n, ch¨m lµm, l¹i cã häc. Ch¸u

M«rix¬ lµ ch¸u lín, lµm nghÒ thî vÏ. Ch¸u Anbe th× lµm thî m¸y.

Em g¸i çc ch¸u, lµ ch¸u Yvon, nã lµ mét b«ng hoa xinh xinh m−êi

t¸m çi xu©n xanh - nh− ë xø t«i ng−êi ta hay nãi v¨n hoa thÕ -

hoa lµm si ng©y løa trai kh¾p vïng, ch¸u nã ®¸nh m¸y ch÷. Mçi

®øa kiÕm ®−îc ®ång tiÒn còng kha kh¸, ®ñ cho m×nh vµ cho vî chång chóng t«i. Ban ngµy th× çc ch¸u ®i lµm, tèi ®Õn c¶ mÊy

ch¸u m¶i mª häc hµnh. Chñ nhËt nµo còng c¶ ngµy bµn luËn víi

nhau nh÷ng çi häc ®−îc trong tuÇn. Nãi thËt t×nh ®Ó «ng hay, cø

nghe çc ch¸u nã bµn nã nãi lµ s−íng l¹ s−íng lïng; Êy chÝnh çc

ch¸u ®· d¹y chóng t«i, mÑ çc ch¸u víi t«i, biÕt ®−îc kh«ng biÕt

bao nhiªu thø. VËy lµ vî chång chóng t«i thËt lµ ®«i bè mÑ s−íng

nhÊt trÇn ®êi.

_______________

1) Tøc thñy thñ d©n sù. Do yªu cÇu cña sù kiÓm so¸t quèc gia vµ quèc tÕ, ng−êi ®i biÓn ph¶i theo luËt hµng h¶i quèc tÕ, ®−îc ®¨ng ký vµo mét danh b¹ nhµ n−íc. Cã ®¨ng b¹ míi lµ c«ng nh©n hµng h¶i chÝnh thøc (BT).

Pari 91

"ChiÕn tranh bïng næ. Ch¸u M«rix¬ bÞ th−¬ng nÆng tõ ®Çu, Ýt

l©u sau th× chÕt. Ch¸u Anbe th× bÞ ghi lµ mÊt tÝch, sau ba th¸ng

chiÕn trËn. Cø thÕ lµ nhµ t«i vµ ch¸u g¸i ho¸ ®iªn lªn, ®iªn v× ®au

®ín. Lµng t«i lµ çi ®Ých cho ph¸o n·, ®¹n Ph¸p ®Õn víi chóng t«i

còng nhiÒu ngang ®¹n §øc; ®¹n nã kh«ng cã quèc tÞch, nªn ®¹n

bªn nµy hay bªn kia th× còng ®Òu ph¸ ph¸ch ®å ®¹c, còng ®Òu giÕt

h¹i ng−êi ta, döng d−ng nh− nhau, tµn khèc nh− nhau.

"Mét h«m nä, trong gian nhµ chóng t«i ë ®· ®æ vì ®Õn nöa, vî

t«i cïng ch¸u g¸i t«i ®ang nÊu n−íng, th× mét çi nåi1) - ch¼ng ph¶i

lo¹i nåi Na Uy næi tiÕng cña Lui Phorext¬ ®©u, mµ lµ çi lo¹i nåi nã giËp be giËp bÐt tuèt - nã bæ xuèng.

"Mét tiÕng næ kinh hån, råi tÊt c¶ hÊt tung lªn. T«i tho¸t th©n

v× ®ang xuèng tÇng hÇm lÊy çi g× ®ã. §Õn khi l¹i ng−êi, tõ d−íi

hÇm lªn, th× lªn hÕt cÇu thang, t«i ch¼ng cßn thÊy nhµ, thÊy cöa,

thÊy vî, thÊy con ®©u c¶ n÷a, mµ chØ thÊy mét kho¶ng trèng

kh«ng, mét kho¶ng trèng kh«ng khñng khiÕp, h·i hïng, mét

kho¶ng trèng kh«ng nã lÊp ®Æc kh«ng trung b»ng çi n·o nuét, çi

tËn cïng, çi chÕt chãc, çi tan hoang. T«i qu¸ s÷ng sê ®Ó cßn

ho¶ng hèt... Nh−ng h·y chê ®Êy, ®· hÕt ®©u! Çi lóc ghª gím nhÊt

trong c¶ ®êi t«i, lµ lóc mµ t«i nhËn ra trong ®èng nhµ cöa vôn n¸t, mét çi bµn tay m¸u me cña ch¸u Yvon téi nghiÖp cña t«i, råi çch

mÊy b−íc, lµ mét çi ch©n cßn giµy tÊt y nguyªn cña ng−êi vî ®¸ng

th−¬ng cña t«i. Êy bÊy giê, Êy bÊy giê...".

§Õn ®©y, «ng giµ t¸i nhît. T«i ®äc thÊy trong ®«i m¾t cô, bçng

d¹i ®i, mét nçi niÒm ®au xãt vµ c¨m hên kh«ng sao t¶ xiÕt. Mét c¬n

co giËt lµm cô toµn th©n run rÈy. Cô tú hai bµn tay ®ang qu¾p l¹i

lªn mÐp bµn. Hai ch©n cô di di ®Òu nhÞp, nh− ph¸t sèt, trªn sµn

nhµ, mµ c¨ng g©n cèt ra nh− vËy, th× lµ khi nµo con ng−êi ta ®ang

cè k×m l¹i mét niÒm xóc ®éng ®ang muèn bïng ra. T«i nhá nhÑ b¶o

cô: "Th«i võa råi, cè ¬i! Xin ®Ó h«m kh¸c cè kÓ cho nghe. Cè x¬i cñ

_______________

1) Tõ lãng chØ ®¹n ph¸o cì lín (BT).


92

khoai r¸n, cè nhÐ!". ¤ng cô nh− kh«ng nghe thÊy t«i nãi; cô thë dµi

mét h¬i, nãi tiÕp: "§Êy «ng xem, «ng th©n mÕn, chiÕn tranh, cuéc

chiÕn tranh trêi tru ®Êt diÖt nµy t«i cã çi g× th× nã ®· giÕt s¹ch c¶,

nµo lµ h¹nh phóc, nµo lµ nhµ cöa, nµo ng−êi vî quý, nµo bÇy con

yªu. Cßn t«i, th× b©y giê t«i nhê thiªn h¹ bè thÝ ®Ó sèng qua ngµy,

sau bÊy nhiªu n¨m trêi lµm ¨n, cùc nhäc. BiÕt ®©u, v©ng, biÕt ®©u

ch¼ng ph¶i chÝnh ch¸u Anbe ®¸ng th−¬ng cña t«i lµ ng−êi b©y giê

®©y ®ang n»m ®ã d−íi Kh¶i hoµn m«n!".

Cô g¹t mét giät n−íc m¾t thËt to, tay run run n©ng çi cèc mµ

t«i võa rãt r−îu vµo, miÖng nãi: "Nµo, chóc søc khoÎ «ng!".

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 30 vµ 31-5-1922.

93

B×nh ®¼ng

§Ó che ®Ëy sù xÊu xa cña chÕ ®é bãc lét giÕt ng−êi, chñ nghÜa

t− b¶n thùc d©n lu«n lu«n ®iÓm trang cho çi huy ch−¬ng môc n¸t

cña nã b»ng nh÷ng ch©m ng«n lý t−ëng: B¸c ¸i, B×nh ®¼ng, v.v..

Nh−ng, h·y xem tay chiÕn sÜ vÒ b×nh ®¼ng Êy ®· thùc hiÖn

b×nh ®¼ng nh− thÕ nµo.

Cïng lµm mét viÖc trong cïng mét x−ëng, ng−êi thî da tr¾ng

vÉn ®−îc tr¶ l−¬ng hËu h¬n nhiÒu so víi b¹n ®ång nghiÖp kh¸c

mµu da.

Trong çc c«ng së, nh÷ng ng−êi b¶n xø mÆc dÇu ®· lµm viÖc l©u n¨m vµ mÆc dÇu rÊt thµnh th¹o c«ng viÖc, vÉn chØ lÜnh mét

kho¶n tiÒn c«ng chÕt ®ãi, trong khi mét ng−êi da tr¾ng míi ®−îc

vµo, lµm c«ng viÖc Ýt h¬n, th× l¹i lÜnh l−¬ng bæng nhiÒu h¬n.

Cã nh÷ng thanh niªn b¶n xø ®· häc qua çc tr−êng ®¹i häc cña

chÝnh quèc vµ ®Ëu b»ng tiÕn sÜ y khoa hoÆc luËt khoa, vÉn kh«ng

thÓ lµm ®−îc nghÒ nghiÖp cña m×nh trong n−íc m×nh nÕu hä

kh«ng vµo quèc tÞch Ph¸p. (Mäi ng−êi ®· biÕt, mét ng−êi b¶n xø

muèn ®−îc vµo quèc tÞch Ph¸p nh− vËy th× khã kh¨n vµ nhôc nh·

nh− thÕ nµo råi).

Ph¶i bá ruéng n−¬ng vµ nhµ cöa ®¨ng vµo lÝnh "t×nh nguyÖn", nh÷ng ng−êi d©n b¶n xø ra lÝnh ®· ®−îc nÕm mïi ngay ý nghÜa mü

miÒu cña çi thø "c«ng b»ng" qu¸i gë mµ hä ®ang ph¶i b¶o vÖ nµy.

Cïng mét cÊp bËc, nh−ng ng−êi da tr¾ng gÇn nh− bao giê còng

®−îc xem lµ cÊp trªn cña ng−êi b¶n xø. Ng−êi sÜ quan b¶n xø ph¶i


94

chµo vµ tu©n lÖnh sÜ quan da tr¾ng. Çi chÕ ®é ®¼ng cÊp ph©n biÖt

"nh©n chñng - qu©n sù" Êy l¹i cßn râ rÖt h¬n n÷a khi nh÷ng ng−êi

lÝnh da tr¾ng vµ lÝnh kh¸c mµu da cïng ®i chung trªn mét chuyÕn

xe löa hoÆc tµu thuû. VÝ dô nh− viÖc míi nhÊt gÇn ®©y:

Håi th¸ng n¨m, chiÕc tµu Ligiª chë 600 lÝnh ng−êi Mang¸t tõ

Ph¸p sang Ma®ag¸txca. Çc h¹ sÜ quan ng−êi b¶n xø th× chen chóc

d−íi hÇm tµu, cßn ®ång nghiÖp cña hä, nh÷ng h¹ sÜ quan da tr¾ng,

th× ®−îc ®−êng hoµng n»m trong çc buång dµnh riªng.

H¼n nh÷ng ng−êi anh em kh¸c mµu da chóng ta, nãng s«i lªn

v× çc nåi sópde nÕu kh«ng ph¶i v× lý t−ëng, vµ tØnh dËy v× tiÕng ®éng Çm Çm cña ch©n vÞt quay hay v× tiÕng gäi cña l−¬ng tri, cã

thÓ suy nghÜ vµ hiÓu r»ng çi chñ nghÜa t− b¶n tèt ®Ñp kia vÉn coi

hä vµ bao giê còng chØ coi hä nh− nh÷ng kÎ «l« mal«t«1) mµ th«i.

N.A.Q.

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 1-6-1922.

_______________

1) Tõ ng÷ Latinh, cã nghÜa lµ kÎ tanh h«i, bÈn thØu (BT).

95

Lêi than v·n cña Bµ Tr−ng Tr¾c

Quèc v−¬ng n−íc Nam s¾p lµm "kh¸ch cña

n−íc Ph¸p". Gäi lµ cã lêi chµo mõng tÝ ti,

chóng t«i kÝnh d©ng ngµi giÊc méng nµy cña

®ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc cña chóng t«i,

ng−êi bÇy t«i trung thµnh cña ngµi.

§ªm tèi qu»n qu¹i d−íi lµn m−a nhá h¹t dÇm dÒ. M¶nh tr¨ng

vµng vät cè bÝu trªn nh÷ng m¸i lÒu tranh. C©y ®Ém −ít ®Çm ®×a

n−íc m¾t tu«n r¬i. Giã thæi qua nh÷ng côm l¸ mÖt mái va nhau thµnh tiÕng kinh rîn. Cµnh c©y vÆn vÑo nh− nh÷ng çnh tay ma

qu¸i, vµ nh÷ng ®¸m n−íc bÞ tõng c¬n giã ®ét ngét quÊt, cø nøc në.

C¶nh vËt n−íc Nam, lång trong c©y cá um tïm, vèn t−¬i vui vµ th¬

méng thÕ d−íi ¸nh tr¨ng, nay buån th¶m l¹ lïng. C¬n hÊp hèi

®ang ch¬i v¬i kh¾p. Tai −¬ng l¶ng v¶ng ®©u ®©y.

¸nh s¸ng lõ ®õ cña nh÷ng c©y nÕn th¬m chÊp chíi ®Çu ngän

bÊc cong queo, h¾t lªn nh÷ng c©y cét s¬n mµi nh½n bãng trong

cung ®iÖn nh÷ng bãng ®en lung lay vµ nh÷ng con m¾t hÊp h¸y.

Bän quan ho¹n lim dim uÓ o¶i trªn chiÕc chiÕu tr¶i d−íi ®Êt ë mét

gãc nhµ. Nh− c¶m thÊy ®−îc cã im lÆng ®ang bß lª. Trèng canh võa ®iÓm ba tiÕng. Tïng, tïng, tïng! Çc anh lµ

ng−êi ph−¬ng T©y, çc anh ch¼ng hiÓu thÕ lµ thÕ nµo c¶, hö? Tïng,

tïng, tïng! Nh©n nã lªn n¨m thÕ lµ ba giê cña çc anh ®Êy. §©y lµ

thêi kh¾c ban ®ªm lóc l−¬ng tri cÊt cao tiÕng. Lóc çc ®èng m¶


96

kh¹c ra nh÷ng kÎ n»m bªn trong, hä l×a khái nh÷ng tÊm liÖm he

hÐ më, ®Ó ra ngoµi ®i dß ®i dÉm, cÊt lªn tiÕng ró hoan l¹c. Lóc ®Çu

ãc con ng−êi ®Çy rÉy nh÷ng bãng h×nh, méng mÞ. Tïng, tïng, tïng!

Nh©n nã lªn ba, th× Êy lµ con sè chÝn, con sè tËn cïng trong nh÷ng

con sè ch¼ng thÓ chia còng ch¼ng thÓ nh©n, mµ theo vua Phôc Hi

th× nã biÓu hiÖn sù suy ®èn cña mét sinh linh ®−îc coi nh− cïng

tét (d−¬ng cöu)1).

§ã chÝnh lµ lóc thiªn tö n»m m¬. Ngµi m¬ thÊy nh÷ng con

rång ch¹m trªn tñ, bµn bçng biÕn ®éng, ho¸ thµnh nh÷ng con r¾n

gím ghiÕc, më thao l¸o nh÷ng con m¾t ®á ngÇu tia m¸u. Cßn nh÷ng con phông hoµng2), gièng chim t−îng tr−ng cho uy quyÒn vua

chóa, th× v−¬n chiÕc cæ dµi ngo½ng tua tña l«ng, quÖt má xoÌ çnh, y

hÖt ®¸m gµ trèng çu kØnh, ®¸ng ghÐt. Mäi vËt b»ng ngäc th¹ch,

b»ng ch©u b¸u, ®Òu xØn ®i, x¸m xÞt l¹i. TÊt c¶ cø tõ tõ quay trßn, vµ

tan dÇn, tan dÇn. Råi mét bãng ma trïm kh¨n, tr¨ng tr¾ng hiÖn lªn.

Nhµ vua kinh hoµng run lªn lËp cËp, v× kh«ng ph¶i vua chóa nµo

còng ®Òu can ®¶m nh− H¨mlÐt3), vµ th«ng minh nh− thÕ th× l¹i cµng

kh«ng. Ngµi muèn kÐo chiÕu che mÆt mµ kh«ng ®−îc.

§−êng bÖ vµ giËn d÷, bãng ma nãi víi vÞ chñ hoµng cung

thÕ nµy:

_______________

1) Nguyªn b¶n viÕt gi−¬ng cöu, v× t¸c gi¶ muèn b¹n ®äc Ph¸p ®äc ®−îc gÇn ©m tiÕng ViÖt h¬n.

D−¬ng cöu, mét quÎ trong Kinh DÞch, biÓu hiÖn møc cao nhÊt mµ mét con ng−êi hoÆc mét sù vËt cã thÓ tiÕn tíi ®−îc vµ tõ ®iÓm nµy trë ®i nã sÏ xuèng dèc (kh¸i niÖm thuéc vò trô quan siªu h×nh huyÒn bÝ Trung Quèc cæ, sau th−êng g¾n víi mª tÝn vÒ t−íng sè).

Phôc Hi, vua thÇn tho¹i Trung Quèc cæ s¬, ®−îc coi lµ thñy tæ cña vò trô quan nãi trªn (BT).

2) Phông hoµng trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT). 3) H¨mlÐt: Nh©n vËt chÝnh trong vë kÞch cïng tªn cña v¨n hµo Anh

SÕchxpia. Trong ®o¹n ®Çu cña vë kÞch H¨mlÐt, hoµng tö n−íc §an M¹ch, tiÕp xóc víi bãng ma vua cha hiÖn vÒ ®ßi ®−îc con b¸o thï (BT).

Lêi than v·n cña bµ tr−ng Tr¾c 97

- Mi cã nhËn ra ta kh«ng, ®øa con khèn khæ kia ¬i! Ta lµ mét

trong nh÷ng ng−êi khai s¸ng n−íc Nam t−¬i ®Ñp nµy ®©y. Ta lµ

Tr−ng Tr¾c, n¨m 391) ®· cïng em g¸i ta lµ Tr−ng NhÞ vµ ®ång bµo

®¸nh ®uæi bän x©m l¨ng, tr¶ thï chång, gi¶i tho¸t quª h−¬ng.

§õng cã run lªn nh− thÕ, con ¬i! Mµ ph¶i l¾ng nghe lÊy lêi mÑ b¶o!

Ch¼ng hay mi cã biÕt r»ng, theo tËp tôc ngh×n n¨m cña n−íc Nam

ta x−a cò th× Hoµng ®Õ lµ chÞu mÖnh trêi ®Ó trÞ d©n, v× thÕ mµ ®−îc

coi lµ con cña trêi, cha mÑ cña d©n?

"Vua muèn xøng víi lßng trêi vµ lµm trßn nhiÖm vô chÝ t«n cña

m×nh th× ph¶i chÞu khæ tr−íc d©n vµ chia s−íng sau d©n. Vua ph¶i tu©n lÖnh trêi, mµ tiÕng d©n chÝnh lµ truyÒn l¹i ý trêi. B»ng kh«ng

th× Êy lµ trêi ®o¹n tuyÖt, tæ tiªn tõ bá, nh©n d©n ruång rÉy.

"Gië sö ®Êt n−íc ra mµ xem, mi sÏ thÊy tæ tiªn ®· treo bao tÊm

g−¬ng ®¹o ®øc vµ dòng c¶m, chÝ khÝ vµ tù t«n. Lý B«n (544)2), víi

mét nhóm nghÜa sÜ, ®· næi dËy vµ bÎ g·y ¸ch ®« hé cña H¸n téc.

Ng« QuyÒn (938) ®· ph¸ tan ®¹o qu©n n−íc ngoµi kÐo vµo ®¸nh

chiÕm ®Êt ®ai Tæ quèc ta.

"D©n ta sèng trong h¹nh phóc vµ thÞnh v−îng d−íi triÒu nhµ

§inh. N¨m 9803), Lª §¹i Hµnh ®· dòng c¶m kh«ng chÞu khuÊt

phôc tr−íc yªu s¸ch cña l¸ng giÒng hïng m¹nh h¬n m×nh gÊp béi, «ng ®· ®¸nh th¾ng ®Þch, giÕt chÕt t−íng ®Þch. Do ®ã ®· gi¶i tho¸t

®−îc ®ång bµo khái n¹n n« dÞch.

"Qu©n M«ng Cæ ®i ®Õn ®©u ph¸ s¹ch ®Êy, ®· bÞ nhµ TrÇn vÎ

vang cña chóng ta ®¸nh b¹i (1225)4). Lª Lîi ®· hïng dòng ®øng ra

l·nh ®¹o cuéc çch m¹ng n−íc Nam, ®Ëp tan chÕ ®é tµn b¹o vµ

h¹ch s¸ch mµ nh÷ng kÎ tù x−ng lµ b¶o hé ta b¾t ta chÞu.

.....

_______________

1) Hai Bµ Tr−ng khëi nghÜa n¨m 40 (BT). 2) Lý B«n, tøc Lý BÝ, khëi nghÜa n¨m 542 (BT). 3) Lª §¹i Hµnh ph¸ giÆc n¨m 981 (BT). 4) Nhµ TrÇn b¾t ®Çu tõ n¨m 1226 (BT).


98

"ThËt lµ nhôc nh· thËm tÖ, thËt lµ ch¸n ng¸n ghª gím, thËt lµ

cay ®¾ng ª chÒ xiÕt bao cho çc vÞ, nÕu tõ nh÷ng tÇng m©y, tæ tiªn

mi ph¶i tr«ng thÊy d©n téc mµ çc vÞ ®· giµnh ®−îc tù do nay chÞu

phËn n« lÖ, ®Êt n−íc ®· ®−îc çc vÞ gi¶i tho¸t nay l©m vµo c¶nh n«

dÞch, kÎ kÕ tôc ngai vµng cña çc vÞ nay sèng trong −¬n hÌn.

"MÆc dÇu lÔ nghi kh«ng cho phÐp çc vÞ nguyªn thñ n−íc ta rêi

khái cung cÊm, thÕ nh−ng chóng ta vÉn ph¶i ®au buån nhËn thÊy

r»ng vÉn cã nh÷ng bËc qu©n tr−ëng ph¶i l−u vong.

"N¨m 14071), Tµu (phong kiÕn) ®¸nh nhau víi ta; nhê ý chÝ ®éc

lËp vµ lßng kh¸t khao tù do h¬n lµ nhê qu©n ®«ng søc m¹nh, n−íc Nam ®· th¾ng. Chinh chiÕn lóc ®ã thÕ lµ l¹i b¾t ®Çu. GiÆc biÕt

r»ng kh«ng khuÊt phôc ®−îc ta b»ng uy lùc, ®· dïng chiÕn tranh

hao mßn. TrÇn §Õ Quü ®· l·nh ®¹o d©n Nam ®o¹t ®−îc th¾ng lîi,

sau thÊy d©n cïng kiÖt, ®ãi kh¸t, m¸u ®æ x−¬ng r¬i. ¤ng biÕt r»ng

giÆc chØ muèn h¹i m×nh «ng, vµ chóng b¾t ®−îc «ng råi th× d©n

Nam sÏ ®−îc yªn æn. V× vËy «ng ra nép m×nh; «ng nép m×nh ®Ó d©n

«ng ®ì hao tæn sinh linh, x−¬ng m¸u. BÞ cÇm tï gi¶i ®i, «ng nh¶y

xuèng s«ng tù tö. ¤ng thµ chÕt vinh chø kh«ng sèng nhôc. Ngµy

nay, mçi buæi mÆt trêi mäc lªn lÆn xuèng, mu«n ngh×n ¸nh hµo

quang vµng ãng qu©y trªn dßng s«ng trong n−íc b¹c long lanh, t¹o nªn ®µi kû niÖm vÜnh cöu cho linh hån bÊt diÖt cña con ng−êi chiÕn

b¹i vÜ ®¹i ®ã...

"TiÕp ®ã lµ Hµm Nghi, Thµnh Th¸i vµ Duy T©n - ng−êi ë ng«i

ngay tr−íc mi. ChÝnh nh÷ng kÎ x−ng x−ng lµ t«n träng phong tôc,

luËt lÖ n−íc ta ®· ®µy ¶i ba vÞ vµ mai ®©y sÏ dïng mi lµm mãn ®å

rao hµng thuéc ®Þa, cæ ®éng ®Õ quèc. Cã thÊy kh«ng, con! Ch¼ng

thÓ bao giê trong niªn gi¸m n−íc mi l¹i cã mét vua Nam nµo chÞu

lµm t«i tí ®Õn nh− mi, l¹i cã mét cuéc ngù gi¸ tuÇn du nµo th¶m

h¹i ®Õn møc nµy. Tr−íc ®©y, mi ®· tõng ph¹m téi b¸ng bæ lµ bÖ lªn

bµn thê linh thiªng cña «ng v¶i h×nh ¶nh ghª tëm cña th»ng da

_______________

1) Cuéc x©m l−îc cña nhµ Minh b¾t ®Çu n¨m 1406 (BT).

Lêi than v·n cña bµ tr−ng Tr¾c 99

tr¾ng ng¸i ngñ vµ bông phÖ nä, nã sÆc lªn mïi tái, ín mïi th©y

ma. T¹i sao, õ, t¹i sao mi l¹i lµm thÕ? Nay mi l¹i s¾p lÈn xa t«n

miÕu. Tay mi sÏ kh«ng th¾p h−¬ng vµo nh÷ng tiÕt ®Çu xu©n, ®Çu

thu n÷a. Mi sÏ kh«ng tù tay më h−¬ng ¸n d©ng hoa qu¶ ®Çu mïa

vµ cóng c¬m míi n÷a. VÉn hay, con ¹! r»ng tÊt c¶ nh÷ng çi Êy

ch¼ng qua ®Òu lµ nghi lÔ cæ hñ! Nh−ng mi còng thõa biÕt r»ng chØ

cßn ®éc nghÜa vô ®ã lµ mi cßn lµm ®−îc víi tæ tiªn vµ mi còng chØ

cßn ®éc çi uy tÝn ®ã mµ th«i tr−íc m¾t thÇn d©n.

"Giê th× mi l¹i s¾p lµm tÖ h¹i h¬n n÷a. Mi s¾p ca ngîi c«ng ®øc

cña nh÷ng ®øa bãc lét vµ hiÕp ®¸p d©n mi. Mi s¾p ph« tr−¬ng sù thÞnh v−îng cña ®Êt n−íc mi, çi thÞnh v−îng ®−îc s¾p ®Æt ®©u ra

®Êy trong trÝ t−ëng t−îng qu¸ giµu cña bän bãc lét. Mi s¾p t©ng

bèc c«ng ¬n v« ngÇn vµ t−ëng t−îng cña nÒn v¨n minh ®· th©m

nhËp s¬n hµ x· t¾c cña mi b»ng mòi nhän cña l−ìi lª vµ b»ng häng

sóng can«ng.

"¤i, nh×n, h·y nh×n nµo, ®øa con th¶m th−¬ng kia ¬i! H·y nh×n

quanh mi! ThÊy ch¨ng Trung Hoa ®ang thøc tØnh, NhËt B¶n ®ang

duy t©n...? ThÊy ch¨ng toµn cÇu ®ang tiÕn, chØ cã d©n mi lµ, nhê

mi vµ lò quan th−îng cña mi, cø ph¶i ch×m ngËp m·i trong vòng

lÇy dèt n¸t vµ t«i ®ßi khèn n¹n? "H·y nh×n TriÒu Tiªn, Ai CËp vµ Ên §é, tÊt c¶ çc n−íc ®ã ®Òu

®ang ®øng lªn ®ßi hái quyÒn lîi, c«ng lý vµ tù do!

"ChÝnh gi÷a lóc ®ã th× mi... Im... Nghe k×a! Nghe thÊy ch¨ng...

Nghe thÊy ch¨ng nh÷ng tiÕng kªu gµo...? A! Ng−êi ta ®Õn kia k×a,

®«ng qu¸, tÊt c¶ nh÷ng ng−êi d©n n−íc Nam ®· bÞ thiÖt m¹ng cho

cuéc chiÕn tranh ë ch©u ¢u. Ng−êi ta ®Õn ®ßi nh÷ng g× mµ bän

quan thÇy mi ®· cïng mi høa hÑn víi ng−êi ta, anh em ng−êi ta.

Tr¶ lêi ng−êi ta ®i nµo! A! Ng−êi ta giËn d÷, ng−êi ta bá ®i.

"B©y giê th× ng−êi ta quay l−ng ®i råi, ng−êi ta ®ang ®i ®Õn

phÝa ®»ng kia. Cã thÊy ng−êi ta kh«ng? §»ng kia Êy, n¬i mÆt trêi ®ang mäc huy hoµng kh«n xiÕt, n¬i tung bay kiªu h·nh l¸ cê Nh©n

®¹o vµ Lao ®éng. §Êy! ChÝnh ®Êy lµ n¬i yªn nghØ t©m linh nh÷ng


100

ng−êi ®· khuÊt, lµ t−¬ng lai cña d©n téc mµ mi ®· phông sù ch¼ng

ra g×!

"Gµ s¾p g¸y s¸ng. Sao B¾c ®Èu tiÕn ngang trêi. Nh¹c tiªn ®ang

giôc gi· ta. Th«i, chµo!".

Må h«i nhíp nh¸p ®Ém tr¸n vÞ chóa th−îng ®ang ngñ. Ngµi

muèn kªu lªn. Nh−ng kh«ng kªu ®−îc. L−ìi ngµi lÝu l¹i v× sî.

Mét quan ho¹n b−íc vµo, khom khom çi l−ng ba lÇn, råi the

thÐ çi giäng ®µn bµ:

- Ngai d−íi1)! §· cã lÖnh lªn ®−êng cña Tßa Kh©m truyÒn sang

råi ®Êy ¹!

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 24-6-1922.

_______________

1) Nguyªn b¶n: Tr«ne sous. Ch¬i ch÷, do dÞch s¸t tõng ch÷ "BÖ h¹" sang tiÕng Ph¸p. H¹: d−íi lµ “sous”, mµ “sous” th× l¹i còng cã nghÜa lµ xu. VËy ë ®©y cã thÓ hiÓu Ngai d−íi, còng cã thÓ hiÓu lµ Ngai xu… ChØ chuyÓn ®−îc phÇn nµo ý ®ïa vµ ch©m chäc nhiÒu mÆt sang b¶n dÞch tiÕng ViÖt (BT).

101

Nh÷ng kÎ ®i khai ho¸

D−íi ®Çu ®Ò "Bän kÎ c−íp ë thuéc ®Þa", ®ång chÝ VÝchto MªrÝch

®· thuËt l¹i cho chóng ta nghe sù ®éc ¸c kh«ng thÓ t−ëng t−îng

®−îc cña mét viªn quan cai trÞ thuéc ®Þa nä ®· ®æ nhùa cao su vµo

bé phËn sinh dôc cña mét ng−êi phô n÷ da ®en khèn khæ. Sau ®ã,

h¾n b¾t chÞ ph¶i ®éi mét t¶ng ®¸ lín ®øng ph¬i n¾ng cho ®Õn chÕt.

Tªn c«ng chøc d©m b¹o ®ã hiÖn ®ang tiÕp tôc nh÷ng thµnh tÝch

cña h¾n trong mét tØnh kh¸c víi chøc vÞ cò.

Khèn thay, nh÷ng viÖc bØ æi nh− vËy l¹i kh«ng hiÕm g× ë çi

n¬i mµ b¸o chÝ cña çc nhµ cÇm quyÒn th−êng gäi lµ "n−íc Ph¸p h¶i ngo¹i".

Håi th¸ng 3 n¨m 1922, mét nh©n viªn nhµ ®oan Bµ RÞa (Nam

Kú) ®· ®¸nh gÇn chÕt mét phô n÷ An Nam lµm nghÒ g¸nh muèi,

lÊy cí r»ng ng−êi nµy ®· lµm mÊt giÊc ngñ tr−a cña h¾n, v× lµm ån

µo ngoµi hiªn nhµ h¾n ë.

Hay ho n÷a lµ ng−êi ®µn bµ nµy cßn bÞ do¹ ®uæi khái n¬i lµm

viÖc nÕu bµ th−a kiÖn g×.

Håi th¸ng 4, mét nh©n viªn nhµ ®oan kh¸c ®Õn thay còng thËt

xøng ®¸ng víi tªn tr−íc vÒ nh÷ng hµnh ®éng tµn ¸c cña h¾n.

Mét bµ cô ng−êi An Nam, còng lµm nghÒ g¸nh muèi, v× bÞ khÊu l−¬ng nªn c·i nhau víi mô cai. Mô cai ®Õn th−a víi viªn

®oan. Viªn nµy ch¼ng xÐt xö g× c¶, t¸t bµ cô thî muèi hai çi thËt

m¹nh vµ khi bµ cô giµ ®¸ng th−¬ng cói xuèng nhÆt nãn, th× nhµ

khai ho¸ Êy, ch−a võa lßng víi trËn ®ßn mµ h¾n võa trõng ph¹t bµ


102

cô, liÒn ®¸ mét çi rÊt m¹nh vµo bông bµ cô khiÕn cho m¸u éc

ngay ra lªnh l¸ng.

Khi bµ cô ng−êi An Nam ®¸ng th−¬ng bÞ ng· quay xuèng ®Êt,

®¸ng lÏ ph¶i cÊp cøu cho bµ, th× ng−êi céng t¸c viªn cña «ng Xar«

Êy l¹i cho gäi lý tr−ëng ®Õn vµ ra lÖnh cho lý tr−ëng ®em ng−êi bÞ

th−¬ng ®i n¬i kh¸c. Lý tr−ëng tõ chèi kh«ng lµm. Viªn ®oan liÒn

cho gäi chång ng−êi bÞ n¹n ®Õn, - «ng nµy bÞ mï, - ra lÖnh b¾t

«ng ph¶i ®em vî ®i. HiÖn nay, bµ cô giµ khèn khæ ®ã ®ang n»m

nhµ th−¬ng.

B¹n cã muèn ®¸nh cuéc r»ng hai «ng ®oan cña chóng ta ë Nam Kú, còng nh− b¹n ®ång nghiÖp cña hä lµ vÞ quan cai trÞ nä ë

ch©u Phi, cã bÞ lµm rÇy rµ g× kh«ng? Hä h¼n ®· ®−îc th¨ng chøc

n÷a kia ®Êy.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 4, ngµy 1-7-1922.

103

Thï ghÐt chñng téc

V× nãi ®Õn ®Êu tranh giai cÊp vµ quyÒn b×nh ®¼ng gi÷a con

ng−êi mµ ®ång chÝ Lud«ng cña chóng ta ®· bÞ kÕt ¸n lµ ®· tuyªn

truyÒn thï ghÐt chñng téc. VËy ta h·y xem t×nh yªu th−¬ng gi÷a

çc chñng téc ®· ®−îc quan niÖm vµ thùc hiÖn ë §«ng D−¬ng nh−

thÕ nµo trong thêi gian gÇn ®©y.

H«m nay, chóng ta sÏ kh«ng nãi ®Õn téi ¸c cña chÝnh quyÒn

thùc d©n lµ dïng r−îu vµ thuèc phiÖn ®Ó ®Çu ®éc quÇn chóng vµ

lµm cho hä ngu muéi ®i. ViÖc Êy çc ®ång chÝ chóng ta trong ®¶ng

®oµn nghÞ sÜ tÊt sÏ cã ngµy bµn ®Õn. Mäi ng−êi ®Òu biÕt râ nh÷ng thµnh tÝch lín lao cña tªn quan

cai trÞ s¸t nh©n §¸cl¬. Tuy nhiªn ®©u cã ph¶i chØ m×nh h¾n míi cã

nh÷ng thñ ®o¹n tµn ¸c ®èi víi ng−êi b¶n xø nh− thÕ.

Mét g· Puècxinh«ng nµo ®ã, ®· hïng hæ nh¶y ra ®¸nh mét

ng−êi An Nam chØ v× ng−êi nµy d¸m tß mß vµ c¶ gan nh×n ng«i nhµ

cña ng−êi ¢u trong mÊy gi©y ®ång hå. H¾n ®¸nh anh vµ cuèi cïng

giÕt anh b»ng mét ph¸t sóng lôc b¾n vµo ®Çu.

Mét nh©n viªn së ho¶ xa, ®· dïng roi m©y ®¸nh mét ng−êi lý

tr−ëng B¾c Kú.

¤ng BÐc ®Êm vì sä ng−êi l¸i xe cho «ng ta. ¤ng thÇu kho¸n BrÐt, sau khi cho chã c¾n mét ng−êi An Nam

®· trãi tay ng−êi nµy l¹i, ®¸ cho ®Õn chÕt.

¤ng §Ðpphi, chñ së thuÕ ®· giÕt chÕt ng−êi ®µy tí An Nam cña

«ng ta b»ng mét çi ®¸ hÕt søc m¹nh vµo m¹ng mì.


104

¤ng H¨ngri, thî m¸y ë H¶i Phßng, nghe ngoµi phè cã tiÕng ån µo; cöa nhµ «ng võa më th× mét ng−êi ®µn bµ An Nam ch¹y xéc vµo, sau l−ng cã mét ng−êi ®µn «ng ®uæi theo. H¨ngri t−ëng lµ mét ng−êi b¶n xø ®ang ®uæi mét Con g¸i1), liÒn ví lÊy khÈu sóng s¨n næ mét ph¸t. Ng−êi ®µn «ng ng· vËt xuèng chÕt ngay. §ã lµ mét ng−êi ¢u. Hái th× H¨ngri tr¶ lêi: "T«i t−ëng ®©y lµ mét th»ng b¶n xø".

Mét ng−êi Ph¸p buéc ngùa cña m×nh vµo mét çi chuång trong ®ã ®· cã s½n con ngùa çi cña mét ng−êi b¶n xø. Con ngùa ®ùc nh¶y chåm lªn, lµm cho ng−êi Ph¸p tøc ®iªn ruét. ¤ng ta ®¸nh ng−êi b¶n xø héc c¶ m¸u måm, m¸u mòi, råi ®em trãi l¹i treo lªn cÇu thang.

Mét nhµ truyÒn gi¸o (V©ng! mét vÞ linh môc nh©n tõ) nghi mét häc sinh tr−êng thÇy dßng ng−êi b¶n xø ¨n c¾p cña m×nh 1.000 ®ång, «ng ta trãi ng−êi häc sinh nµy l¹i, treo lªn xµ nhµ, tra kh¶o. Ng−êi häc sinh ®¸ng th−¬ng Êy ngÊt ®i. Hä h¹ anh xuèng. Khi anh håi tØnh, hä l¹i treo lªn tra kh¶o. Anh ®· gÇn chÕt. Cã lÏ h«m nay th× chÕt råi.

V©n v©n vµ v©n v©n. Toµ ¸n cã trõng ph¹t nh÷ng tªn ®ã, nh÷ng con ng−êi ®i khai

ho¸ ®ã hay kh«ng? Cã tªn th× tr¾ng ¸n, cã tªn th× kh«ng ai ®ông ®Õn l«ng ch©n. Sù

t×nh lµ nh− vËy. Êy thÕ mµ b©y giê th×: - BÞ ço Lud«ng, ®Õn l−ît anh nãi ®i!

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 4, ngµy 1-7-1922.

_______________

1) Hai ch÷ Con g¸i trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt. Trong thêi kú Ph¸p thèng trÞ n−íc ta, ng−êi Ph¸p th−êng nu«i nh÷ng thiÕu n÷ ViÖt, võa lµm ng−êi hÇu h¹, may v¸, võa lµm trß ch¬i, chóng gäi hä lµ Con g¸i (BT).

105

Con ng−êi biÕt mïi hun khãi

Xin tÆng Nah«ng1), ng−êi ®· bÞ qu©n

phiÖt thùc d©n ¸m h¹i, bµi ký nµy.

"ChÝnh cuéc chinh phôc hÖ thèng thuéc

®Þa ®· rÌn luyÖn tµi n¨ng chiÕn ®Êu cña sè

®«ng nh÷ng nhµ chØ huy qu©n sù lín cña ta,

nh÷ng con ng−êi ®· ®−a ta ®Õn chiÕn th¾ng,

®· ®−îc d− luËn Ph¸p ca ngîi vinh quang vµ

chiÕn c«ng ngay khi mang l¸ cê n−íc ta ®Õn d−íi nh÷ng bÇu trêi ch©u Phi hay ch©u ¸".

Anbe Xar« Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa

Haótxa2), th¸ng 1 n¨m 1998.

Thµnh phè Haótxa cê xÝ t−ng bõng. T−ëng ®©u nh− mét vÞ

chóa xu©n ®· gâ c©y ®òa thÇn lªn gç v¸n kh« khèc ë çc bao l¬n vµ

çc cöa sæ, lµm mäc ra mu«n vµn tÊm l¸ ®á phÊp phíi yªu kiÒu

_______________

1) Nah«ng lµ mét ng−êi lÝnh thuéc ®Þa ®· bÞ mét tªn quan ba Ph¸p giÕt h¹i n¨m 1922 ë miÒn §«ng Marèc (BT).

2) Haótxa lµ tªn mét téc ng−êi ë T©y Phi. ë ®©y, t¸c gi¶ lÊy tªn ®ã ®Æt cho mét thµnh phè t−ëng t−îng cña ch©u Phi ®éc lËp vµ thèng nhÊt t−¬ng lai (BT).


106

tr−íc giã. §©y lµ lÔ kû niÖm lÇn thø n¨m m−¬i ngµy thµnh lËp

Céng hoµ liªn hiÖp Phi. Ch−a bao giê d©n chóng l¹i tham gia víi

møc ®é Êy nh÷ng héi hÌ lo¹i nµy. Tõ s¸ng sím, çc ®−êng phè, çc

qu¶ng tr−êng y nh− mét dßng s«ng ng−êi. Tõng ®oµn häc sinh,

gi−¬ng cê ®i ®Çu, võa diÔu qua çc phè võa h¸t Quèc tÕ ca, ®−îc

d©n chóng vç tay hoan nghªnh. Trªn qu¶ng tr−êng X«viÕt, mét cô

giµ h« hµo ®¸m ®«ng. §ã lµ cè Kimeng«, mÖnh danh lµ Con ng−êi

biÕt mïi hun khãi.

Cô Kimeng«, tuæi ®· chÝn m−¬i, lµ mét cùu chiÕn sÜ cña qu©n

®éi çch m¹ng, mét trong nh÷ng ng−êi s¸ng lËp Céng hoµ da ®en. §−îc phó bÈm mét trÝ th«ng minh ®Æc biÖt s¾c s¶o, l¹i am hiÓu

t−êng tËn mäi sù kiÖn chÝnh trÞ vµ x· héi cña thêi ®¹i, cô Kimeng«

kh«ng nh÷ng ®· ra søc thøc tØnh anh em cïng mµu da ra khái giÊc

ngñ mª say cña con ng−êi n« lÖ, mµ cßn cè g¾ng ph¸ tan mäi thµnh

kiÕn d©n téc vµ chñng téc, tËp hîp nh÷ng ng−êi bÞ bãc lét thuéc çc

mµu da trong cuéc ®Êu tranh chung. Cô ®· thµnh c«ng. Kimeng«

lµ mét trong sè hiÕm nh÷ng ng−êi ®· chÞu gian khæ lín ®Ó gieo h¹t

vµ ®−îc h−ëng h¹nh phóc lín gÆt vô mïa th¾ng lîi. M¸i tãc cô b¹c

ph¬ nh− tuyÕt khu«n rùc rì bé mÆt mµu mun. §«i m¾t cô hiÒn dÞu

vµ nh×n s©u th¼m. MiÖng cô lu«n t−¬i c−êi, dï tr−íc nh÷ng nguy nan nghiªm träng nhÊt hay trong nh÷ng giê phót ®en tèi nhÊt. Tõ

toµn bé con ng−êi cô to¸t ra nh©n tõ vµ cao quý. Cô ®¸ng t«n kÝnh

vµ ®−îc t«n kÝnh.

Chóng t«i ®Õn n¬i th× cô ®· nãi ®−îc nöa chõng, vµ ®©y lµ

nh÷ng lêi mµ chóng t«i nghe ®−îc:

"... Cã nh÷ng tõ ng÷ mµ ng−êi giµ çc b¸c tr−íc kia th−êng

nghe th−êng nãi, th× nay kh«ng cßn trong tõ ng÷ cña çc ch¸u n÷a.

Vµ nh− thÕ lµ tèt. B©y giê çc b¸c nãi ®Õn toµ ¸n, c¶nh s¸t, qu©n

®éi, nhµ tï, thuÕ kho¸, th× çc ch¸u ch¼ng mÊy ng−êi hiÓu nh÷ng

çi ®ã lµ çi g×. "Thêi b¸c th× n−íc Céng hoµ cña chóng ta lµ thuéc ®Þa Ph¸p.

Trong n−íc, cã ng−êi giµu vµ ng−êi nghÌo. Ng−êi giµu lµ nh÷ng kÎ

Con ng−êi biÕt mïi hun khãi 107

h−ëng tÊt c¶, tuy g× còng ch¼ng lµm. Ng−êi nghÌo lµ nh÷ng kÎ g×

còng lµm, mµ ch¼ng ®−îc h−ëng g× c¶. Ng−êi nghÌo ph¶i chÞu chÕt

chãc cho ng−êi giµu khi nµo bän nµy bÊt hoµ víi nhau: çi ®ã gäi lµ

thuÕ m¸u. Ng−êi nghÌo lµm ra ®−îc çi g× ®Òu ph¶i nép cho ng−êi

giµu: çi ®ã gäi lµ thuÕ tiÒn.

"VËy nhÐ, bän t− b¶n da tr¾ng lÊy n−íc ta lµm thuéc ®Þa

xong, nã b¾t çc b¸c ph¶i nép çc thø thuÕ, mÆc dÇu çc b¸c nµo

cã cña n¶ g× ®©u. Nép th× kh«ng cã g× ®Ó nép; ®Ó khái bÞ hµnh h¹,

çc b¸c ph¶i bá trèn vµo rõng. Chóng nã ®em chã vµ ®em sóng

®uæi theo, çc b¸c ®µnh ph¶i Èn vµo mét çi hang, ngµy nay gäi lµ hang TuÉn n¹n.

"Bän b¸c h¬n hai tr¨m m¹ng, ®µn «ng cã, ®µn bµ cã, trÎ em cã.

Cø t−ëng r»ng nh− thÕ lµ t¹m yªn th©n, nªn mÆc dÇu ph¶i chÞu

Èm, chÞu tèi, chÞu ®ãi, cùc l¾m, çc b¸c cã ý ®Þnh cø n¸n l¹i ®ã cµng

l©u cµng hay, v× biÕt r»ng bän nã vÉn r×nh ë ngoµi hang víi sóng

èng. Hang tèi nh− b−ng ngµy còng nh− ®ªm, b¸c ch¼ng biÕt ë

trong ®ã bao l©u.

"Ch¼ng tr«ng thÊy g× hÕt, ch¼ng nghe thÊy g× hÕt, trõ tiÕng chã

sña d÷ déi, xa x¨m, nh¾c nhë r»ng t×nh thÕ vÉn hiÓm nghÌo.

"Mét ngµy nä, nãi ®óng h¬n lµ mét ®ªm nä, çc b¸c ngöi thÊy cã çi mïi khÐt lÑt trµn vµo chç n¸u trong lßng ®Êt. Mïi khÐt

nÆng lªn nhanh vµ trë thµnh kh«ng thÓ chÞu næi. G× thÕ? Ch¼ng

ai biÕt... TrÎ nhá th× khãc, ®µn bµ th× la, ®µn «ng th× chöi. Ho¶ng

lo¹n! Ch¹y ®i −? Nh−ng ch¹y ®©u chø? Khñng khiÕp qu¸! TiÕng

r¨ng lËp cËp, tiÕng thÐt xÐ tai, tiÕng nÊc, tiÕng th©n ng−êi ®æ

xuèng, tiÕng khãc ®iªn rå, lµm cho çi xã tèi ¸m khãi ®ã hÖt nh−

lµ mét ®Þa ngôc.

"BÊy giê b¸c ë tËn cuèi hang. B¸c theo b¶n n¨ng nh¾m m¾t,

ngËm miÖng, ¸p mÆt vµo v¸ch hang. Nh− thÕ c¶m thÊy dÔ thë h¬n

vµ ngñ ®i lóc nµo kh«ng biÕt. TØnh dËy th× thÊy cã tia s¸ng chiÕu chÕch vµo mÆt, ®Êy lµ mét kÏ hë qua ®Êt, nhê ®ã mµ b¸c thë ®−îc

vµ tho¸t chÕt. B¸c nh»m ®µo mét lèi ra phÝa ®ã, nh−ng chØ mÖt x¸c


108

v« Ých. B¸c bÌn quyÕt ®Þnh th«i ®µnh liÒu m¹ng cø phÝa cöa hang

mµ ra. Quê qu¹ng vµ dÉm qua hai tr¨m x¸c chÕt hun míi trë l¹i

®−îc víi kho¶ng trêi tù do.

"B¸c ¨n cá, ¨n rÔ c©y, ®i lang thang hÕt lµng nµy sang lµng nä;

cuèi cïng th× ®−îc bè cña ®ång chÝ ng−êi da tr¾ng nµy ®©y thu

nhËn vÒ nu«i nh− con. ¤ng ®· d¹y dç b¸c theo nh÷ng nguyªn t¾c

cña t×nh h÷u ¸i vµ cña chñ nghÜa céng s¶n; «ng còng ®· cho b¸c

biÕt tªn th»ng da tr¾ng v× muèn thu thuÕ mµ ®· hun çc b¸c chÕt

ng¹t mét çch man rî nh− vËy.

"Th»ng hun khãi, tªn nã lµ Bruye, lµ ®¹i diÖn cña n−íc Ph¸p vµ lµ C«ng sø ë Haótxa".

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 20-7-1922.

109

Th− ngá göi «ng Anbe Xar«, Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa

Th−a ngµi,

Chóng t«i hoµn toµn hiÓu râ r»ng, ®èi víi d©n b¶n xø ë thuéc

®Þa nãi chung vµ ®èi víi d©n An Nam nãi riªng, lßng th−¬ng yªu cña ngµi thËt lµ bao la réng r·i.

D−íi quyÒn cai trÞ cña ngµi, d©n An Nam ®· ®−îc h−ëng phån

vinh thËt sù vµ h¹nh phóc thËt sù, h¹nh phóc ®−îc thÊy nhan nh¶n

kh¾p trong n−íc, nh÷ng ty r−îu vµ ty thuèc phiÖn, nh÷ng thø ®ã

song song víi nh÷ng sù b¾n giÕt hµng lo¹t, nhµ tï, nÒn d©n chñ vµ

tÊt c¶ bé m¸y tinh vi cña nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i, ®· lµm cho ng−êi

An Nam tiÕn bé nhÊt ch©u ¸ vµ sung s−íng nhÊt trÇn ®êi.

Hµnh ®éng nh©n ¸i Êy ®ñ ®Ó chóng t«i kh«ng cÇn nh¾c l¹i tÊt

c¶ nh÷ng hµnh ®éng kh¸c nh−: b¾t lÝnh vµ b¾t mua c«ng tr¸i, ®µn

¸p ®Ém m¸u, truÊt ng«i vµ ®µy biÖt xø mét «ng vua, x©m ph¹m vµ lµm « uÕ nh÷ng n¬i linh thiªng, v.v..

ThËt ®óng nh− c©u th¬ ch÷ H¸n ®· t¶: Giã ©u yÕm thæi chiÒu

qu¹t phÈy, m−a nghÜa nh©n ®ãn vÕt xe l¨n26. §−îc n¾m quyÒn tèi

cao cai qu¶n çc thuéc ®Þa, danh väng cña ngµi cµng cao bao nhiªu

th× sù quan t©m ®Æc biÖt cña ngµi ®èi víi nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng

cµng t¨ng lªn bÊy nhiªu. Ngµi ®· cho thiÕt lËp ngay ë Pari mét c¬

quan ®Æc tr¸ch ®Ó theo dâi nh÷ng ng−êi b¶n xø c− tró trªn ®Êt

Ph¸p, ®Æc biÖt lµ theo dâi nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng, nh− mét tê

b¸o thuéc ®Þa ®· nãi râ.


110

Nh−ng chØ "theo dâi" kh«ng th«i th× thÊy h×nh nh− ch−a xøng

víi tÊm lßng th−¬ng yªu cña ngµi nh− bËc cha mÑ, nªn ngµi cßn

muèn gia ¬n h¬n n÷a. V× vËy mµ gÇn ®©y, ngµi ®· ban cho mçi

ng−êi An Nam - ng−êi An Nam yªu quý, nh− ngµi th−êng nãi -

nhiÒu ng−êi "hÇu cËn" ®Æc biÖt. Tuy nh÷ng ng−êi nµy cßn Êu trÜ

trong nghÖ thuËt cña Sªlèc H«m1), nh−ng hä còng ®· tá ra rÊt tËn

tôy vµ rÊt ®¸ng yªu. Chóng t«i chØ cßn biÕt khen ngîi hä vµ ca

tông ng−êi cÇm ®Çu hä lµ ngµi.

Chóng t«i thµnh thËt lÊy lµm c¶m ®éng ®−îc ngµi dµnh cho

vinh dù ®ã, vµ chóng t«i cã lÏ sÏ tiÕp nhËn vinh dù ®ã víi tÊm lßng biÕt ¬n s©u s¾c nhÊt, nÕu vinh dù Êy ®èi víi chóng t«i xÐt ra kh«ng

ph¶i lµ cã h¬i thõa, vµ kh«ng g©y ra nh÷ng sù ghen tÞ vµ suy b×.

Trong lóc NghÞ viÖn ®ang t×m çch tiÕt kiÖm chi tiªu, h¹n chÕ

sè nh©n viªn çc c¬ quan hµnh chÝnh; trong lóc ng©n s¸ch bÞ th©m

hôt nhiÒu, n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp thiÕu nh©n c«ng; trong lóc

ph¶i h¹n chÕ tiÒn l−¬ng cña ng−êi lao ®éng vµ trong lóc viÖc phôc

håi d©n sè ®ßi hái ph¶i sö dông mäi n¨ng lùc vµo viÖc s¶n xuÊt, -

trong lóc nh− thÕ, chóng t«i l¹i cø tiÕp nhËn nh÷ng ®Æc ©n riªng

cho ç nh©n m×nh, g©y ra l·ng phÝ søc lùc cña nh÷ng ng−êi c«ng

d©n bÞ ®µy vµo c¶nh v« c«ng råi nghÒ nh− nh÷ng ng−êi "hÇu cËn" nãi trªn, vµ g©y ra sù tiªu phÝ tiÒn b¹c mµ giai cÊp v« s¶n ®· ®æ må

h«i s«i n−íc m¾t míi kiÕm ra ®−îc, - th× qu¶ lµ kh«ng yªu n−íc tý

nµo.

V× vËy, tuy r»ng vÉn lµ kÎ ®éi ¬n ngµi, chóng t«i còng tr©n

träng xin ngµi miÔn cho çi ®Æc ©n Êy, ®èi víi chóng t«i th× nã quý

ho¸ thËt, nh−ng ®èi víi n−íc nhµ th× l¹i lµ qu¸ l·ng phÝ.

NÕu ngµi nhÊt thiÕt cÇn biÕt h»ng ngµy chóng t«i lµm g× th×

rÊt dÔ th«i: cø mçi buæi s¸ng chóng t«i sÏ ph¸t hµnh mét b¶n tin

vÒ sù ®i l¹i cña chóng t«i vµ ngµi chØ viÖc ®äc lµ biÕt.

_______________

1) Nh©n vËt næi tiÕng trong tiÓu thuyÕt trinh th¸m Anh, chØ th¸m tö lµnh nghÒ (BT).

Th− ngá göi «ng Anbe xar«... 111

V¶ l¹i, thêi kho¸ biÓu cña chóng t«i rÊt gi¶n ®¬n vµ hÇu nh−

cè ®Þnh.

S¸ng: Tõ 8 ®Õn 12 giê ë x−ëng m¸y.

ChiÒu: ë phßng b¸o chÝ (dÜ nhiªn lµ b¸o cña ph¸i t¶), hoÆc ë

th− viÖn.

Tèi: ë nhµ riªng, hoÆc dù nh÷ng buæi nãi chuyÖn bæ Ých.

Chñ nhËt vµ ngµy lÔ: Th¨m nhµ b¶o tµng hay nh÷ng n¬i bæ

Ých kh¸c.

ChØ cã thÕ th«i!

Hy väng r»ng çch nµy võa tiÖn, võa hîp lý cã thÓ lµm ngµi hµi lßng ®−îc, chóng t«i xin kÝnh göi ngµi, v.v..

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 25-7-1922.

112

Khai ho¸ giÕt ng−êi

Còng trªn môc diÔn ®µn nµy, gÇn ®©y chóng t«i ®· nªu lªn

mét lo¹t nh÷ng vô giÕt ng−êi mµ thñ ph¹m lµ nh÷ng kÎ ®i "khai

hãa" cña chóng ta, nh−ng vÉn kh«ng bÞ trõng ph¹t. Than «i! quyÓn

sæ ®o¹n tr−êng Êy cø mçi ngµy mét dµi thªm, thËt lµ ®au xãt.

L¹i míi ®©y th«i, mét ng−êi An Nam, tr¹c 50 tuæi, lµm c«ng

cho së xe löa Nam Kú ®· 25 n¨m nay, bÞ mét viªn chøc ng−êi da

tr¾ng giÕt. Sù viÖc nh− sau:

Anh Lª V¨n Tµi ®iÒu khiÓn bèn ng−êi An Nam kh¸c lµm viÖc

d−íi quyÒn m×nh. PhËn sù cña hä lµ ®ãng cÇu mçi khi cã xe löa ®i qua vµ më cÇu cho tµu bÌ qua l¹i. Theo lÖnh ®· quy ®Þnh th× ph¶i

®ãng cÇu 10 phót tr−íc khi xe löa ®i qua.

Ngµy 2 th¸ng 4, håi 16 giê 30, mét ng−êi trong bän hä míi

®ãng cÇu vµ h¹ tÝn hiÖu xuèng, võa lóc mét chiÕc thuyÒn m¸y c«ng

®i ®Õn, trªn thuyÒn chë mét viªn chøc x−ëng ®ãng tµu cña h¶i qu©n

®i s¨n vÒ. ChiÕc thuyÒn m¸y kÐo cßi lªn. Nh©n viªn ng−êi b¶n xø

liÒn ra ®øng gi÷a cÇu, phÊt cê ®á b¸o cho nh÷ng ng−êi trªn thuyÒn

m¸y biÕt r»ng xe löa s¾p ch¹y qua vµ do ®ã cÇu ®· ®ãng råi. Vµ

sau ®©y lµ c©u chuyÖn ®· x¶y ra: ChiÕc thuyÒn m¸y ghÐ s¸t vµo

trô cÇu. Ng−êi viªn chøc Ph¸p liÒn nh¶y lªn bê vµ hÇm hÇm tiÕn vÒ phÝa ng−êi An Nam. Anh nµy kh«n ngoan, ch¹y trèn vÒ phÝa

nhµ «ng Tµi lµ "xÕp" cña m×nh. Ng−êi viªn chøc kia ®uæi theo, lÊy

®¸ nÐm anh ta. Nghe cã tiÕng ån µo, Tµi liÒn ch¹y ra ®ãn vÞ ®¹i

diÖn cña nÒn v¨n minh, viªn nµy m¾ng ngay: "§å sóc vËt, t¹i sao

Khai hãa giÕt ng−êi 113

mµy kh«ng më ra?". Vèn kh«ng biÕt tiÕng Ph¸p, Tµi chØ cßn biÕt

tr¶ lêi b»ng çch trá vµo çi tÝn hiÖu ®á. Cö chØ ®¬n gi¶n Êy lµm

cho «ng céng t¸c viªn cña ngµi L«ng næi xung lªn. Kh«ng ph©n

ph¶i tr¸i g×, «ng ta nh¶y xæ vµo Tµi vµ sau khi ®· "khiÒn" cho mét

trËn, cßn ®Èy anh vµo mét ®èng than hång ë gÇn ®ã.

Ng−êi An Nam g¸c cÇu Êy bÞ báng mét çch rïng rîn, ®−îc chë

®Õn nhµ th−¬ng, vµ sau s¸u h«m cùc kú ®au ®ín anh ®· chÕt t¹i

nhµ th−¬ng.

Ng−êi viªn chøc kia vÉn ®−îc v« sù kh«ng cã g× ph¶i lo l¾ng c¶.

Trong lóc ë M¸cx©y, ng−êi ta triÓn l·m c¶nh phån thÞnh gi¶ t¹o27 cña xø §«ng D−¬ng th× ë An Nam ®ang cã nh÷ng ng−êi bÞ chÕt ®ãi. ë bªn nµy, ng−êi ta ca tông lßng trung thµnh, cßn ë bªn kia, ng−êi

ta ®ang giÕt ng−êi! Nh− vËy nghÜa lµ thÕ nµo hìi ®Êng chÝ t«n Kh¶i

§Þnh vµ cô lín Xar«?

NGUYÔN A.Q.

T.B.- Trong khi tÝnh mÖnh cña mét ng−êi An Nam bÞ xem nh−

th©n con chã, kh«ng ®¸ng gi¸ mét ®ång trinh, th× ngµi Tæng thanh

tra Rªna, bÞ s−ít cã mét chót da ë çnh tay mµ ®−îc lÜnh 120.000

phr¨ng tiÒn båi th−êng. ¤i, b×nh ®¼ng! B×nh ®¼ng quý ho¸ thay!

B¸o Le Paria,

sè 5, ngµy 1-8-1922.

114

Phô n÷ An Nam vµ sù ®« hé cña Ph¸p

ChÕ ®é thùc d©n, tù b¶n th©n nã, ®· lµ mét hµnh ®éng b¹o lùc

cña kÎ m¹nh ®èi víi kÎ yÕu råi. B¹o lùc ®ã, ®em ra ®èi xö víi trÎ

em vµ phô n÷, l¹i cµng bØ æi h¬n n÷a.

ThËt lµ mét sù mØa mai ®au ®ín khi ta thÊy r»ng v¨n minh

d−íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, nh− tù do, c«ng lý, v.v. - ®−îc

t−îng tr−ng b»ng h×nh ¶nh mét ng−êi ®µn bµ dÞu hiÒn vµ ®−îc mét

h¹ng ng−êi næi tiÕng lµ hµo hoa phong nh· ra søc ®iÓm t« - l¹i ®èi

xö mét çch hÕt søc bØ æi víi ng−êi ®µn bµ b»ng x−¬ng b»ng thÞt vµ

xóc ph¹m mét çch v« liªm sØ tíi phong ho¸, trinh tiÕt vµ ®êi sèng cña hä.

Thãi d©m b¹o ë thuéc ®Þa lµ mét hiÖn t−îng phæ biÕn vµ tµn ¸c

kh«ng thÓ nµo t−ëng t−îng ®−îc. ë ®©y chóng t«i chØ t¹m nªu ra

mét vµi sù viÖc mµ nh÷ng ng−êi v« t− ®· chøng kiÕn vµ kÓ l¹i

nh÷ng ®iÒu tai nghe m¾t thÊy, ®Ó chÞ em phô n÷ ph−¬ng T©y hiÓu

râ gi¸ trÞ cña çi gäi lµ "sø m¹ng khai ho¸" mµ bän t− b¶n ®· giµnh

lÊy ®éc quyÒn thi hµnh, ®ång thêi hiÓu râ nçi ®au khæ cña chÞ em

phô n÷ ë thuéc ®Þa.

Mét ng−êi ë thuéc ®Þa kÓ l¹i r»ng: "Khi bän lÝnh kÐo ®Õn, d©n

chóng ch¹y trèn c¶, chØ cßn l¹i hai cô giµ vµ hai phô n÷, mét thiÕu n÷ cßn t©n vµ mét phô n÷ ®ang cho ®øa con míi ®Î bó, tay d¾t mét

em g¸i nhá lªn t¸m. Bän lÝnh ®ßi tiÒn, r−îu m¹nh vµ thuèc phiÖn.

Kh«ng ai hiÓu chóng nãi g×, thÕ lµ chóng næi giËn lÊy b¸ng sóng

nÖn mét cô giµ ngÊt ®i, råi cßn mét cô th× trong mÊy giê liÒn, hai

Phô n÷ an nam vµ sù ®« hé cña Ph¸p 115

tªn trong bän lÝnh, khi kÐo ®Õn ®· say bÝ tØ, ®em thiªu trong mét

®èng cñi cµnh kh« lµm trß vui víi nhau. Trong khi ®ã, th× nh÷ng

tªn kh¸c hiÕp hai phô n÷ vµ em g¸i nhá, ch¸n råi, chóng giÕt chÕt

em bÐ. Lóc ®ã, ng−êi mÑ bång ®øa con kia trèn ®−îc, råi tõ trong

mét çi bôi c©y çch ®Êy ®é 100 mÐt, tr«ng thÊy ng−êi chÞ em m×nh

®ang bÞ hµnh h¹. Duyªn cí lµm sao, chÞ ch¼ng biÕt, chÞ chØ thÊy

ng−êi thiÕu n÷ bÞ ®Æt ngöa trªn mÆt ®Êt, tay ch©n bÞ trãi chÆt,

miÖng bÞ bÞt l¹i, cßn mét tªn lÝnh th× lÊy l−ìi lª cø tõ tõ, tõng nh¸t

mét, chäc vµo bông chÞ, råi l¹i chÇm chËm rót ra. Sau ®ã, chóng

chÆt ngãn tay ng−êi thiÕu n÷ ®· chÕt ®Ó c−íp lÊy chiÕc nhÉn vµ chÆt cæ ®Ó c−íp lÊy chiÕc vßng.

"Trªn m¶nh ®Êt b»ng ph¼ng tr−íc kia lµ ruéng muèi, ba çi

x¸c chÕt n»m ®ã: em bÐ bÞ lét truång, thiÕu n÷ bÞ mæ bông, çnh

tay tr¸i cøng ®ê gi¬ lªn trêi v« t×nh, bµn tay n¾m chÆt. Cßn x¸c «ng

cô giµ th× ghª gím lµm sao, còng trÇn truång nh− thÕ, nh−ng v× bÞ

thiªu ch¸y nªn kh«ng nhËn ra h×nh thï ®−îc n÷a, mì ch¶y lªnh

l¸ng ®· ®äng l¹i vµ da bông th× bÞ phång lªn, chÝn vµng, ãng ¸nh

nh− da con lîn quay vËy".

(Cßn tiÕp)1)

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 5, ngµy 1-8-1922.

_______________

1) Çc sè b¸o Le Paria sau kh«ng thÊy ®¨ng tiÕp (BT).

116

"Së thÝch ®Æc biÖt"

Tõ khi ®Õn Pari, Kh¶i §Þnh, Hoµng ®Õ n−íc An Nam ®· thµnh môc tiªu bao v©y theo nh− th−êng lÖ cña mét sè bµ bu«n son b¸n phÊn. Hä ®· d©ng lªn Ngµi Ngù nhiÒu bøc th− nång nµn t×nh tø vµ nhiÒu tÊm ¶nh khªu gîi. Nh−ng Kh¶i §Þnh vèn lµ bËc hiÒn triÕt, Ngµi Ngù bÌn truyÒn ®em tÊt c¶ th− vµ ¶nh Êy vøt vµo sät r¸c, vµ ai hái, Ngµi Ngù còng ®Òu tõ chèi kh«ng tr¶ lêi g× hÕt.

¤ng Anbe Xar« ®· tr¶ lêi mét mü nh©n hái vÒ viÖc ®ã nh− sau: - Êy, Hoµng th−îng Ngµi cã nh÷ng së thÝch rÊt ®Æc biÖt. Bµ nµy rÊt ®çi ng¹c nhiªn vµ muèn hái cÆn kÏ thªm, nh−ng

«ng Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa ®· ®¸nh trèng l¶ng: - Hoµng th−îng Ngµi chØ thÝch ®äc s¸ch th«i. Bµ ta l¹i hái: - ThÕ hiÖn giê Hoµng th−îng ®ang ®äc g×? ¤ng Anbe Xar« tr¶ lêi: - Plat«ng. (Nghe lám) B¶o r»ng Hoµng ®Õ Kh¶i §Þnh lµ bËc hiÒn triÕt, ®iÒu ®ã ta

kh«ng nghi ngê g× c¶. Nh−ng hiÒn triÕt th× còng kh«ng ph¶i lµ kh«ng cÇn lÔ ®é, vµ chóng t«i m¹n phÐp kÝnh t©u Hoµng th−îng r»ng cö chØ cña Ngµi dï uy nghi ®Õn ®©u ch¨ng n÷a nh−ng vÉn hoµn toµn thiÕu lÞch sù. Riªng chØ nghÜ r»ng nh÷ng bµ lÞch sù kia, v× ham chuéng nh÷ng çi cña vua chóa mµ bÞ khinh miÖt mét çch phò phµng nh− thÕ ¾t kh«ng khái sÏ trót tÊt c¶ mèi c¨m thï ghª gím cña çc bµ vµo nh÷ng ®Ò tµi vÒ Hoµng th−îng, lµ ng−êi ta còng

“Së thÝch ®Æc biÖt” 117

®ñ run lªn råi. Quan lín Bé tr−ëng vèn cã tµi ¨n nãi. ¤ng l¹i rÊt am hiÓu ch÷ nghÜa cña n−íc «ng. VËy mµ c©u «ng tr¶ lêi mü nh©n l¹i rÊt mËp mê. ¤ng dïng ch÷ "së thÝch ®Æc biÖt", thËt ra lµ muèn nãi g× nhØ? Cã ph¶i ngÉu nhiªn mµ, mÆc dÇu võa míi ch©n −ít ch©n r¸o tíi çi thµnh phè ¸nh s¸ng nµy, §øc Hoµng th−îng rÊt − th«ng th¸i vµ ®Çy t©m hån nghÖ sÜ ®· lµm quen ®−îc ngay víi mét nghÖ sÜ næi tiÕng vµ mét thi sÜ lõng danh råi ch¨ng? §Æt c©u hái nh− thÕ, chÝnh lµ ®· tr¶ lêi råi ®ã. Sau khi mü nh©n muèn hái cÆn kÏ thªm, vµ sau khi quan lín Bé tr−ëng ®¸nh trèng l¶ng, th× çi c©u nãi mËp mê rÊt hïng biÖn kia vÉn cßn tiÕp tôc thªm r»ng: tuy trong ch÷ ThÐÐtÌte1) cã ch÷ ThÐ (nh− VÝchto Huyg« tõng nãi), chóng ta vÉn kh«ng tin r»ng Hoµng th−îng l¹i h¹ cè ®Õn nh÷ng t¸c phÈm cña ng−êi thÇy häc cña Arixtèt, v× Hoµng th−îng vÉn lu«n lu«n ph¶i cã ng−êi th«ng ng«n míi hiÓu ®−îc tiÕng Ph¸p (vµ c¶ tiÕng Hy L¹p n÷a) kia mµ. Cho nªn khi «ng Bé tr−ëng nãi r»ng Hoµng th−îng hiÖn ®ang ®äc Plat«ng lµ «ng ch−a nãi hÕt çi ch÷ mµ «ng ®Þnh nãi: Ch¾c lµ «ng ®Þnh nãi ch÷ Plat«...nÝch2) ®Êy mµ.

Amicus Plato, sed magis amica veritass3)

Vµ chóng t«i xin tr¶ lêi:

"¤ng b¹n Plat«ng ¬i, Hoµng th−îng chØ thÝch xem th«i".

NG.A.Q.

B¸o Le Paria,

sè 5, ngµy 1-8-1922.

_______________

1) ThÐÐtÌte: Tªn mét bµi ®èi tho¹i cña Plat«ng bµn vÒ tri thøc vµ c¬ së cña triÕt häc, viÕt vµo kho¶ng n¨m 369 tr−íc C«ng nguyªn (BT).

2) Platonique, nghÜa ®en lµ theo häc thuyÕt Plat«ng: thuÇn tóy lý t−ëng. NghÜa bãng lµ v« hiÖu lùc. ë ®©y muèn ¸m chØ bÖnh liÖt d−¬ng cña Kh¶i §Þnh (BT).

3) NghÜa lµ T«i rÊt quý Plat«ng nh−ng ®èi víi t«i, sù thËt cßn quý h¬n nhiÒu. §©y lµ mét c©u ch©m ng«n rót trong t¸c phÈm cña Am«niuyt, nhan ®Ò lµ Cuéc ®êi cña Arixtèt (BT).

118

Th− göi Kh¶i §Þnh

KÝnh göi: Hoµng th−îng Kh¶i §Þnh

An Nam Hoµng ®Õ

VÜnh biÖt V.V.C.

Ngµi ®· ®Õn - hay nãi cho ®óng h¬n lµ ng−êi ta ®· ®−a ngµi

®Õn, coi nh− mét mãn hµng thuéc ®Þa vµ cã thÓ tr−ng bµy ë Héi

chî. Ng−êi ta ®Þnh ®em ngµi bµy Ýt nhÊt lµ vµi ba th¸ng trong tñ

kÝnh xinh xÎo, nh−ng máng manh vµ cã thÓ bÞ huû ho¹i. ThÕ mµ

ngµi l¹i ra ®i, hay nãi cho ®óng h¬n, lµ ng−êi ta ®· buéc ngµi ph¶i

cuèn gãi ra ®i. §−îc ¨n ë sang träng t¹i phè U®in«, ®−îc ru ªm Êm trong tay cña ®iÖn h¹ Xar« - «ng Hoµng An Nam vµ Bé tr−ëng Bé

Thuéc ®Þa - nh− trªn tay mét ng−êi cha, thÕ mµ ngµi vÉn kªu lµ

cßn rÐt. NÕu tÊt c¶ ®ång bµo cña ngµi - nh÷ng ng−êi ®· tõng dÊn

th©n trong bïn lÇy, s−¬ng tuyÕt vµ d−íi lµn m−a ®¹n trªn chiÕn

tr−êng ë n−íc Ph¸p, nh÷ng ng−êi ®· vµ ®ang bÞ ®µy ®o¹ d−íi tiÕt

trêi rÐt nh− c¾t da c¾t thÞt, ®· vµ ®ang bÞ ®e do¹ bëi nh÷ng kÎ mµ

hä tÊn c«ng, - nÕu tÊt c¶ nh÷ng ng−êi ®ã ®Òu nãi nh− ngµi ®· véi

ch...uån ngay, chí ch¼ng chÞu liÒu m¹ng - cè nhiªn lµ liÒu çi m¹ng

kh«ng ®Õ v−¬ng b»ng, nh−ng dÉu sao còng quý b¸u - th× ngµi cã

thÓ lÊy ®©u ra ®−îc ®Ó tá çi lßng trung qu©n dÔ kiÕm vµ lßng trung thµnh rÎ róng ®Ó lµm võa ý çi «ng chñ cña ngµi, nh− ngµi

®· tõng tá ra ë N«gi¨ng hay ë nh÷ng n¬i kh¸c?

Ngoµi vÊn ®Ò t×nh c¶m ra, vµ ngoµi mÊy con ngùa çi ë tr−êng

®ua L«ngs¨ng cïng nh÷ng vÎ ®Ñp cæ ®¹i ë nhµ h¸t ¤pªra ra th×

Th− göi kh¶i ®Þnh 119

ngµi ®· thÊy g× trong suèt thêi gian "tham quan" cña ngµi ë çi

n−íc Ph¸p l¹c thó nµy?

Ngµi cã thÊy ®−îc nguyÖn väng thiÕt tha mong muèn c«ng lý,

tù do vµ lao ®éng cña quÇn chóng réng r·i cña d©n téc Ph¸p nµy

kh«ng? Ngµi cã thÊy ®−îc t×nh c¶m cao c¶ yªu chuéng hoµ b×nh vµ

h÷u nghÞ ®ang lµm rung ®éng tr¸i tim cña quÇn chóng ®ã, - sè

quÇn chóng mµ, qua nh÷ng cuéc çch m¹ng gi¶i phãng, giê ®©y ®·

gi¶i phãng m×nh khái ¸ch cña bän vua chóa, ®Ó trë thµnh kÎ tù

m×nh lµm chñ m×nh ®ã kh«ng?

Qua nh÷ng lêi t¸n tông hÌn h¹ trong nh÷ng bµi diÔn v¨n cña mÊy nhµ ®−¬ng côc vµ trong nh÷ng bµi b¸o ®−îc trî cÊp tiÒn cña

mÊy tê b¸o "l−¬ng thiÖn" ra, ngµi cßn cã nghe thÊy g× n÷a kh«ng?

Ngµi cã ®−îc nghe ng−êi ta nãi ®Õn Paxt¬ hay V«nte, VÝchto

Huyg« hay Annat«n Phr¨ngx¬ kh«ng? Ngµi cã ®−îc nghe ng−êi ta

nãi ®Õn b¶n Tuyªn ng«n nh©n quyÒn vµ c«ng d©n quyÒn kh«ng?

Ngµi cã ®−îc nghe ng−êi ta kÓ l¹i lÞch sö cña cuéc çch m¹ng bÊt

diÖt kh«ng?

Sau nh÷ng xóc ®éng m¹nh mÏ khi xem nh÷ng ®¹i b¸c, xe t¨ng

hoµ b×nh diÔu qua, th× trong çi ®Çu chÝt kh¨n cña ngµi ®· véi

chím në nçi nhí nhµ, thÕ lµ ngµi véi v· cuèn gãi ra ®i! Ngµy mai ®©y, ngµi sÏ xuèng tµu, vµ ngµi sÏ l¹i tr«ng thÊy nh÷ng biÓn c¶ ven

theo ®Êt n−íc cña ng−êi Ai CËp vµ ng−êi Ên §é. Hoµ lÉn víi tiÕng

sãng gÇm vang, nh÷ng tiÕng thÐt d÷ déi cña nh©n d©n bÞ ¸p bøc ë

çc n−íc nµy, còng nh− cña nh©n d©n n−íc ngµi, sÏ xÐ tan bÇu

kh«ng khÝ yªn tÜnh bªn tai ngµi. Vµ nÕu nh− ngµi cã ®«i chót ãc

t−ëng t−îng, ngµi sÏ thÊy r»ng ý chÝ cña nh©n d©n - mét ý chÝ ®·

®−îc hun ®óc trong nghÌo ®ãi vµ khæ cùc - mét ý chÝ cßn m¹nh h¬n

vµ dÎo dai h¬n sãng c¶, cuèi cïng sÏ khoÐt hæng dÇn vµ ®¸nh bËt

çi t¶ng ®¸ bÒ ngoµi cã vÎ v÷ng ch¾c lµ sù ¸p bøc vµ bãc lét kia ®i.

Cã thÓ ngµi sÏ tù nhñ r»ng çi mµ ngµi tr«ng thÊy ®Êy lµ mét chót cña n−íc Ph¸p ®ã.

VÜnh biÖt... ng−êi ®ång h−¬ng! Mét khi mµ nh÷ng ®ît sãng


120

biÓn v« t×nh ®· lÊp kÝn vÕt ®i cña con tµu ngµi ngåi th× n−íc Ph¸p

sÏ quªn ngµi, còng nh− ngµi sÏ kh«ng cßn nhí chót g× vÒ nh÷ng

ng−êi Ph¸p n÷a.

§Ó gi÷ kû niÖm cña mét nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i vµ lín lao, ngµi

mang theo vÒ cung ®iÖn cña ngµi mét chiÕc d−¬ng cÇm, vµi çi

nhÉn vµ c¶ mÊy chiÕc bËt löa mµ ngµi ®· ®æi ®−îc b»ng chót Ýt uy

tÝn mµ ngµi ®Ó mÊt m¸t ®i trong tr¸i tim nh©n d©n cña ngµi. Vµ

khi ngµi l¹i trë vÒ sèng gi÷a ®¸m phi tÇn vµ néi thÞ cña ngµi, gi÷a

nh÷ng sät giÊy lén vµ tÈu thuèc phiÖn cña ngµi, th× mét vµi tªn ký

lôc giµ sÏ thªu dÖt thay ngµi vµ hé ngµi ®Ó göi cho n−íc Ph¸p mµ ngµi kh«ng hÒ hiÓu biÕt mét vµi c©u nÞnh hãt hay mét vµi vÇn th¬

lñng cñng, d−íi ®ã, nh÷ng ngãn tay ®Çy nhÉn cña ngµi sÏ cÇm bót

ký çi ch÷ ký cña mét vÞ ®Õ v−¬ng lµ nghÖ sÜ vµ v¨n nh©n (!).

ThÕ lµ çi ý nguyÖn b×nh sinh lín cña ngµi ®· ®−îc tho¶ m·n.

Vµ nh− vËy lµ h¹nh phóc vµ Êm no cña nh©n d©n An Nam còng sÏ

®−îc x©y dùng vµ cñng cè råi ®Êy!

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Journal du Peuple,

ngµy 9-8-1922.

121

D−íi sù b¶o hé cña...

Khi lµm C«ng sø tØnh Th¸i Nguyªn (B¾c Kú), v× môc ®Ých tèng

tiÒn, §¸cl¬ ®· b¾t bí, giam cÇm vµ kÕt ¸n v« cí ng−êi b¶n xø. H¾n

®· gi¸ng nh÷ng có ®Êm vµ nh÷ng trËn ®ßn roi vµo nh÷ng ng−êi

b¶n xø bÞ gäi ®i lÝnh "t×nh nguyÖn". H¾n ®èi xö tµn ¸c víi nh÷ng

ng−êi lÝnh lÖ b¶n xø, n¾m tãc hä l«i xÒnh xÖch, ®Ëp ®Çu hä vµo

t−êng nhµ cña h¾n.

H¾n ®©m l−ìi kiÕm vµo nh÷ng ng−êi tï khiÕn hä bÊt tØnh

nh©n sù.

Viªn C«ng sø §¸cl¬ ®¸nh mét ng−êi b¶n xø b»ng roi s¾t vµ lµm g·y hai ngãn tay cña ng−êi nµy. H¾n dïng roi ®¸nh tói bôi

mét viªn ®éi ng−êi b¶n xø. H¾n ch«n ®Õn tËn cæ nh÷ng ng−êi

lÝnh lÖ b¶n xø nµo kh«ng lµm võa lßng vµ chØ cho ®µo hä lªn khi

hä ®· gÇn chÕt. H¾n dïng gËy ®©m lßi m¾t mét viªn ®éi ng−êi

b¶n xø kh¸c.

Cuèi cïng cuéc khëi nghÜa Th¸i Nguyªn ®· bïng næ chèng l¹i

sù tµn ¸c cña h¾n vµ m¸u ng−êi b¶n xø lÉn m¸u ng−êi Ph¸p ®· ®æ.

Bao nhiªu m¸u ®· ch¶y, bao nhiªu nhµ ®· bÞ ph¸, vµ bao nhiªu

ng−êi v« téi ®· bÞ chÆt ®Çu.

§Ó th−ëng nh÷ng c«ng tr¹ng ®¸ng khen Êy cña viªn C«ng sø §¸cl¬, ng−êi ta phong h¾n chøc Ch¸nh Gi¸m kh¶o çc tr−êng lín ë

Hµ Néi vµ bæ nhiÖm h¾n lµm §æng lý v¨n phßng cña viªn Thèng sø

B¾c Kú.

B¸o L'HumanitÐ vµ Héi Nh©n quyÒn vµ D©n quyÒn ®· ph¶n ®èi.


122

NÕu viªn sÜ quan §øc Ph«n Sephen bÞ tï 20 n¨m khæ sai v× ®·

tµn s¸t ng−êi ë R«ngc¬ th× viªn C«ng sø §¸cl¬ ®¸ng ph¶i tï Ýt nhÊt

lµ gÊp ba lÇn 20 n¨m khæ sai v× téi ¸c cña h¾n.

Nh−ng çc b¹n cã biÕt sè phËn cña h¾n ta nh− thÕ nµo kh«ng?

H¾n ®· trë thµnh Uû viªn Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn, nghÜa

lµ ng−êi céng t¸c trùc tiÕp cña çc ngµi Xar« vµ Ut¬r©y vµ lµm chñ

vËn mÖnh nh÷ng ng−êi nhµ quª1) ë Sµi Gßn!

H¹nh phóc thay xø Nam Kú!!

NguyÔn ¸i Quèc

MéT VÊN §Ò

Cã thËt ng−êi Ph¸p tªn lµ C. phôc vô trong Së mËt th¸m cña

viªn Toµn quyÒn §«ng D−¬ng kh«ng? Cã thËt çi tªn C. Êy ®−îc

ph¸i ®i "c«ng çn" ë Phó Xuyªn ®· buéc nh÷ng ng−êi An Nam ë ®ã

ph¶i gäi h¾n lµ quan lín, vµ ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn nh÷ng ai chËm

tu©n theo lÖnh h¾n kh«ng? Cã thËt còng chÝnh tªn C. Êy ®· ®¸nh

ng−êi lÝnh lÖ kh«ng? ë çi thiªn ®−êng §«ng D−¬ng, ng−êi ta ®−îc

phÐp vµ cã thÓ lµm bÊt cø g×, cã ph¶i nh− thÕ kh«ng, ngµi Toµn

quyÒn L«ng?

N.A.Q.

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 17-8-1922.

_______________

1) Nh÷ng ch÷ “nhµ quª”, “quan lín”, “lÝnh lÖ” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT).

123

Chñ nghÜa céng s¶n vµ thanh niªn Trung Quèc

Phong trµo thanh niªn x· héi chñ nghÜa míi b¾t ®Çu ë Trung

Quèc tõ n¨m 1920. Nh−ng tõ ®ã vµ chØ cã tõ ®ã th× nh÷ng thanh

niªn m¸cxÝt, nh÷ng thanh niªn v« chÝnh phñ chñ nghÜa, nh÷ng

nghiÖp ®oµn x· héi chñ nghÜa vµ nh÷ng c«ng ®oµn míi gia nhËp çc

héi liªn hiÖp. Vµ chØ tõ th¸ng 11 n¨m 1921, nh÷ng thanh niªn céng

s¶n míi thµnh lËp ®−îc çc tæ chøc ®éc lËp cña hä. 5 ngh×n thanh

niªn ®· tËp hîp d−íi ngän cê bóa liÒm. Håi th¸ng 5 n¨m 1922, hä

triÖu tËp ®¹i héi toµn Trung Quèc. 16 diÔn gi¶ ®· lªn ph¸t biÓu trªn diÔn ®µn ®¹i héi. Hä ®· bÇu ra mét ban chÊp hµnh gåm 25 ®¹i biÓu,

thay mÆt cho 15 tæ chøc, vµ 2 ®¹i biÓu thay mÆt cho çc thanh niªn

ë ngoµi n−íc. Hä th«ng qua mét b¶n ®iÒu lÖ gåm 35 ®iÓm.

§¹i héi kªu gäi çc c«ng nh©n vµ lao ®éng toµn Trung Quèc,

çc sinh viªn, çc thanh niªn nam n÷, tÊt c¶ nh÷ng ng−êi cã t−

t−ëng ®éc lËp, çc binh lÝnh còng nh− c¶nh s¸t.

C−¬ng lÜnh cña tæ chøc ®ã gåm cã 4 phÇn sau ®©y:

A. VÒ chÝnh trÞ

1. §Êu tranh giai cÊp. 2. QuyÒn ®Çu phiÕu. 3. QuyÒn tù do ng«n

luËn, tù do b¸o chÝ, tù do héi häp, tù do lËp héi, tù do b·i c«ng.

B. VÒ kinh tÕ

1. Ngµy lao ®éng (6 giê cho nh÷ng thanh niªn 18 tuæi trë xuèng,


124

8 giê cho nh÷ng ng−êi ®· ®ñ tuæi thanh niªn). 2. TuÇn lÔ nghØ mét

ngµy. 3. Bá chÕ ®é hîp ®ång ç nh©n ký gi÷a chñ vµ thî. 4. B¶o hé

lao ®éng cho c«ng nh©n. 5. Lao ®éng ngang nhau th× tr¶ l−¬ng

ngang nhau.

C. VÒ gi¸o dôc

1. Gi¸o dôc x· héi ë Nhµ n−íc: dïng çc cuéc nãi chuyÖn, çc

b¸o chÝ ®Ó tuyªn truyÒn nh÷ng t− t−ëng céng s¶n chñ nghÜa,

2. Gi¸o dôc chÝnh trÞ b»ng çc cuéc nãi chuyÖn, çc s¸ch b¸o,

vµ çc cuéc th¶o luËn vÒ ®Êu tranh giai cÊp.

D. VÒ viÖc gi¸o dôc ë nhµ tr−êng

Söa ®æi ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc, gi¸o dôc phæ th«ng b¾t buéc, v.v..

§¹i héi kÕt thóc b»ng bµi "Quèc tÕ ca".

NguyÔn ¸i Quèc

T.B. M·i khi tíi Pari, chóng t«i míi nhËn ®−îc sè b¸o TiÒn

phong ®Çu tiªn, viÕt b»ng ch÷ Trung Quèc.

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 19-8-1922.

125

"Chñ nghÜa Vi®a" cßn ®ang tiÕp diÔn

Hµng ngh×n d©n b¶n xø bÞ c−ìng bøc ®Èy vµo qu©n ®éi ®Ó b¶o

vÖ nh÷ng kÐt b¹c cho nh÷ng kÎ bãc lét m×nh.

Chóng ta nhí r»ng, ®Ó buéc nh÷ng ng−êi ch©u Phi thùc hiÖn

"nghÜa vô cña m×nh", ng−êi ta ®· ®èt nhµ c−íp cña cña hä vµ sau

®ã, nh÷ng n¹n nh©n Êy bÞ b¾t ®i lÝnh cho ®éi qu©n tiªn phong cña

nÒn v¨n minh.

"ViÖc d¹y dç" ng−êi b¶n xø b»ng nh÷ng có ®¸ ®Ýt vµ ®¸nh ®Ëp

®· trë thµnh thãi quen cña nh÷ng vÞ trø danh cña chóng ta.

Anh Nah«ng bÊt h¹nh, "ng−êi bÞ giÕt hai lÇn" - lÇn ®Çu do ®¹i uý Vi®a vµ sau ®ã, lµ do b¸c sÜ, ng−êi ®−îc lÖnh mæ x¸c vµ x¸c ®Þnh

nguyªn nh©n çi chÕt cña anh, ng−êi ®· kh«ng ngÇn ng¹i ®¸nh c¾p

vµ giÊu di hµi cña ng−êi chÕt ®ã ®Ó lÊp liÕm cho kÎ giÕt ng−êi, -

than «i, kh«ng ph¶i lµ n¹n nh©n ®Çu tiªn cña chñ nghÜa qu©n

phiÖt thùc d©n! Mét b¹n ®ång nghiÖp cña chóng t«i ë thuéc ®Þa cho

biÕt vÒ mét tr−êng hîp bi th¶m kh¸c.

"LÇn nµy, - anh Êy nãi, - sù viÖc x¶y ra ë Med«ng Carª, trong

Trung ®oµn bé binh thø 5. N¹n nh©n lµ mét ng−êi lÝnh trÎ tªn lµ

Terie, sinh qu¸n ë TªnÐt, bÞ gäi ra lÝnh n¨m 1921. Çi chÕt cña

anh ta thËt lµ ®Æc biÖt bi ®¸t. Ngµy mång 5 th¸ng 8, Terie ®Õn qu©n y trung ®oµn xin thuèc tÈy. Anh nhËn thuèc, hay nãi cho

®óng h¬n, anh ®· nhËn çi mµ anh cho lµ thuèc tÈy. Ng−êi lÝnh

uèng thuèc vµ sau vµi giê th× chÕt mét çch ®au ®ín khñng khiÕp.

¤ng Terie, cha cña anh Êy nhËn ®−îc mét bøc ®iÖn ng¾n ngñi vÒ


126

çi chÕt cña con trai b¸o r»ng lÔ an t¸ng sÏ ®−îc tæ chøc vµo ngµy

h«m sau. §iªn d¹i v× ®au ®ín, ng−êi cha ®¸ng th−¬ng véi v· ®Õn

Angiª, ®Õn Trung ®oµn bé binh thø 5 ®ãng ë Med«ng Carª, vµ t¹i

®©y, «ng biÕt x¸c ®øa con trai duy nhÊt cña «ng ®ang ë trong Qu©n

y viÖn Mai«. Lµm thÕ nµo mµ nã l¹i r¬i vµo ®Êy? T¹i sao ng−êi ta

l¹i ®−a nã vÒ Mai«? Ph¶i ch¨ng lµ v× cÇn ph¶i t×m ra nguyªn nh©n

thùc sù cña çi chÕt vµ m« t¶ nã nh− mét çi chÕt ®ét ngét trªn

®−êng hµnh qu©n?

T¹i qu©n y viÖn, khi ng−êi cha bÊt h¹nh ®Ò nghÞ ®−îc phÐp

nh×n x¸c con trai th× ng−êi ta b¶o «ng ta h·y ®îi. Sau ®ã, mét vÞ thiÕu t¸ xuÊt hiÖn vµ nãi r»ng viÖc phÉu nghiÖm ®· ®−îc tiÕn

hµnh, nh−ng nguyªn nh©n cña çi chÕt kh«ng râ vµ «ng ta kh«ng

thÓ cho phÐp ng−êi cha nh×n thÊy x¸c ng−êi con trai cña «ng.

Theo nh÷ng tin tøc cuèi cïng th× ng−êi ta biÕt r»ng khi «ng

Terie yªu cÇu viªn chØ huy Trung ®oµn bé binh thø 5 gi¶i thÝch,

«ng ta ®−îc tr¶ lêi nh− sau: "Con trai cña «ng chÕt v× bÞ ngé ®éc".

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 7-9-1922.

In trong s¸ch Hå ChÝ Minh:

Nh÷ng bµi viÕt vµ nãi chän läc, tiÕng Nga,

Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, M¸txc¬va,

1959, tr. 28-29.

127

Phßng kiÓm duyÖt ë §«ng D−¬ng

B¸o L'HumanitÐ, sè ra ngµy 13 th¸ng 9 cã cho biÕt ë Ma®ag¸txca vÉn cßn chÕ ®é kiÓm duyÖt th− tõ nghiªm kh¾c, mÆc dï bèn n¨m ®· qua sau "cuéc chiÕn tranh v× c«ng lý".

§«ng D−¬ng d−íi quyÒn cai trÞ cña viªn Toµn quyÒn L«ng còng ch¼ng kh¸c g× Ma®ag¸txca d−íi sù thèng trÞ cña viªn Toµn quyÒn G¸cbi: còng nh÷ng bÊt c«ng, nh÷ng viÖc léng quyÒn, nh÷ng vô tai tiÕng, nh÷ng ®iÒu « nhôc nh− thÕ.

Chóng t«i ®−îc biÕt ë Së b−u chÝnh vµ Së mËt th¸m §«ng D−¬ng ®−îc lÖnh gi÷ nh÷ng gãi vµ th− göi cho b¸o Le Paria, xuÊt b¶n ë Pari, còng nh− nh÷ng th− tÝn do b¸o nµy göi vÒ §«ng D−¬ng.

Kh«ng ph¶i lµ ngÉu nhiªn mµ hµnh vi l¹m quyÒn nµy l¹i x¶y ra ®óng lóc viªn quan cai trÞ x¶o tr¸ B«®oanh vµ ng−êi trî lý xuÊt s¾c cña h¾n, con rÓ viªn Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa Anbe Xar«, ®Õn Sµi Gßn.

Ngoµi ra, chóng ta vÊp ph¶i luËt x©m ph¹m quyÒn bÊt kh¶ x©m ph¹m th− riªng, vµ çc viªn cai trÞ tiÕp tôc gi÷ vµ lôc so¸t th− riªng.

Nh− thÕ lµ ng−êi b¶n xø bÞ giÕt chãc, c−íp ph¸ vµ kh«ng ®−îc h−ëng nh÷ng quyÒn s¬ ®¼ng nhÊt: c¶ ®Õn quyÒn th− tÝn! Sù vi ph¹m tù do ç nh©n nµy chøng minh thªm chÝnh s¸ch ®ª tiÖn cña bän mËt th¸m vµ chÝnh s¸ch l¹m quyÒn ®ang thèng trÞ ë nh÷ng thuéc ®Þa chóng ta.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ, ngµy 28-9-1922.

128

§ång t©m nhÊt trÝ

- §i chî nµo ®Êy, anh Hai? - §i chî §«ng. ThÕ cßn anh, anh Ba? - T«i còng vËy. ThÕ cã mãn hµng g× quý trong ®«i thóng b¶nh

Êy thÕ? - Vµng m· cóng «ng v¶i ¹. Cßn anh, anh cã çi g× hay hay cho

kh¸ch hµng nµo? - TrÇu non ®Ó lµm th¬m vµ ®Ó nhuém hång miÖng xinh cña çc

chÞ chµng ®Ñp ®Êy. ThÕ råi hai anh b¸n hµng bÆt im. MÆt trêi ®øng bãng chiÕu −ít

®Ém nh÷ng b¾p tay b¾p ch©n lùc l−ìng gÇn nh− ®Ó trÇn cña hai anh. Bèn chiÕc thóng nÆng nÒ ®ung ®−a ë ®Çu hai ®ßn g¸nh tre ®Æt ngang trªn vai ch¸y n¾ng. Bôi cuèn lªn quanh b−íc ch©n tho¨n tho¾t thµnh mét thø mµn s−¬ng, lµm cho mäi cö ®éng cña hai anh mê ¶o vµ nh×n xa l¹i cßn cã vÎ mü thuËt lµ kh¸c.

- Nghe nµy, ng−êi anh em! - Ba nãi. - Tai t«i ®ang l¾ng nghe lêi anh d¹y - Hai ®¸p. - Hai ta cïng ®i mét chî nµy, theo cïng mét con ®−êng nµy, l¹i

cã cïng mét môc ®Ých - lµ b¸n hÕt hµng, cïng mét chÝ h−íng - lµ lµm ¨n l−¬ng thiÖn kiÕm miÕng c¬m. Ph¶i thÕ kh«ng nµo?

- Anh nãi mu«n ngh×n lÇn ®óng. - ThÕ cã muèn hai ta kÕt lµm anh em kh«ng? Cã muèn hai ta

cïng nhau giao −íc th¾t t×nh h÷u ¸i, vµ, ngay tõ h«m nay, khuyªn b¶o lÉn nhau, thÊy ®©y lµm g× th× ®ã lµm theo, mµ ®ã ®· b¶o g× th× ®©y còng lµm y, nãi tãm l¹i, lµ gi÷a hai ta cã sù ®ång t©m nhÊt trÝ.

®ång t©m nhÊt trÝ 129

- Anh d¹y thËt lµ chÝ lý, xin v©ng theo.

- ThÕ th×, nµo! chó mµy, ®−êng cßn xa, chóng ta h·y thay

phiªn nhau h¸t, cho ®«i çnh bæng trÇm nÐn c¬n mÖt mái nhÐ!

- ¤ng anh h¸t tr−íc ®i!

Kon - mÌo trÌo lªn c©y cAU

Hái th¨m Kon - chuét ®i ®¢U v¾ng nhµ?

Th−a r»ng ®i chî ®−êng xA

Mua ®å vËt liÖu giç chA Kon - mÌo1).

- Kh«n ngoan h¬n c−êng b¹o, kÎ yÕu th× chØ cã çch ®ã ®Ó tù vÖ.

Hai nãi ra vÎ hiÒn triÕt l¾m. Råi, giäng u sÇu, anh ng©n nga: Tr«ng lªn hßn nói Thiªn THAI

ThÊy bÇy chim qu¹ ¨n xoµi chÝn c©y2)

- Bµi chó h¸t sao nghe buån qu¸! Nh−ng mµ sù thËt lµ thÕ.

DÉu ta còng cø thÊy çi gièng chim chãc3) biÕng l−êi, nã ch¼ng chÞu

lµm lông g× c¶, chuyªn bßn cña ng−êi kh¸c lµm ra mµ ¨n. Mµ ¬

nµy! Dßng s«ng cã çt mÞn, cã lµn n−íc trong veo, ®©y råi! Nhí

nhóng ®«i thóng xuèng cho hµng thªm t−¬i tèt lóc qua s«ng.

_______________

1) vµ 2) Nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p cã tr×nh bµy nh÷ng bµi h¸t d©n gian nµy b»ng tiÕng ViÖt, kÌm theo b¶n dÞch sang tiÕng Ph¸p, b¶n th©n çch dÞch ®· Ýt nhiÒu gi¶i thÝch ý nghÜa hµm ë trong. DÞch s¸t nghÜa vµ tho¸t, nh−ng cã thªm th¾t ®«i ch÷ gióp ®éc gi¶ ph−¬ng T©y lÜnh héi ®−îc dÔ dµng vµ chÝnh x¸c h¬n ý tø cña nh÷ng bµi h¸t: Seigneur, Chat, villains corbeaux, v.v.. (gäi mÌo b»ng chóa, chØ qu¹ lµ xÊu xa, v.v..).

T¸c gi¶ cßn nh©n dÞp giíi thiÖu nhÑ nhµng c¶ vµi ®Æc ®iÓm h×nh thøc cña th¬ ca ViÖt, nh− viÕt b»ng ch÷ çi cho næi lªn nh÷ng vÇn bé ba ë ch©n vµ ë l−ng nh÷ng c©u lôc b¸t sö dông, v.v..

T¸c gi¶ th−êng dïng ch÷ K thay ch÷ C, víi dông ý c¶i tiÕn ch÷ quèc ng÷. Riªng ë ®©y, t¸c gi¶ cßn ý nhÞ muèn tr¸nh mäi liªn t−ëng bÊt tiÖn trong tiÕng Ph¸p, khi dïng cã dông ý ch÷ K ®Ó viÕt con, ®ång thêi dïng g¹ch nèi gi÷a hai ch÷ “con mÌo”, “con chuét” ®Ó chØ râ con ë ®©y kh«ng cã nghÜa riªng (con cã nghÜa tôc trong tiÕng Ph¸p).

3) Trong tiÕng Ph¸p, con chim (oiseau), ®Æc biÖt con chim xÊu xa (villain oiseau), th−êng dïng ®Ó chØ h¹ng ng−êi bØ æi (BT).


130

Mét lêi ®· høa, Hai, anh b¸n ®å giÊy, lµm theo kh«ng chèi c·i.

Qua khái con s«ng, anh b¶o Ba:

- ¸nh s¸ng lµ mÑ cña mäi sù tèt lµnh, mµ mÆt trêi th× l¹i lµ cha

cña ¸nh s¸ng. VËy, anh µ! ta h·y ph¬i hµng mét l¸t d−íi ¸nh mÆt

trêi tèt lµnh cho hµng lªn mµu, kh¸ch mua thªm hµi lßng, ta b¸n

®−îc gi¸ hêi. Võa nãi, Hai võa bµy chç hµng b»ng giÊy båi cña

m×nh lªn ven ®−êng nãng báng, råi ®Õn nghØ d−íi bãng c©y.

Mét lêi ®· høa, Ba, anh b¸n trÇu kh«ng, lµm theo kh«ng chèi c·i.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 29-9-1922.

131

Nh©n ®¹o thùc d©n

ChuyÖn x¶y ra ë §«ng D−¬ng vµ còng ch−a l©u h¬n çi håi cã

cuéc chiÕn tranh nhê trêi ban cho v× c«ng lý vµ nh©n quyÒn. ChÝnh

b»ng nh÷ng çch Êy mµ "chÝnh quyÒn Ph¸p ®· cã thÓ du nhËp vµo

®Çu ãc nh©n d©n çc n−íc çi kh¸i niÖm cã mét nÒn v¨n minh kh¸c

víi nÒn v¨n minh Trung Quèc ®· ng−ng trÖ tõ mÊy thÕ kû nay råi".

ChÝnh b»ng nh÷ng çch Êy mµ çc toµ ¸n qu©n sù "®µn ¸p nh÷ng

phong trµo næi dËy ®Ó nªu g−¬ng nghiªm trÞ". Sau khi ca ngîi

nh÷ng cuéc ®µn ¸p ®Ém m¸u b»ng nh÷ng lêi lÏ nh− vËy, b¹n ®ång

nghiÖp chóng t«i, tê Sciences et Voyages ®· thËt thµ thó nhËn "ë bªn ®ã th× còng nh− ë trªn ®Êt Ph¸p, bän bÊt l−¬ng vÉn cßn qu¸

®«ng, ph¸p lý vÉn cÇn ph¶i nghiªm trÞ".

Êy vËy mµ chóng t«i cho ®Õn b©y giê, vÉn ng©y th¬ tin r»ng ë

Ph¸p, chØ cã rÆt nh÷ng con ng−êi ®−îc khai ho¸ mµ hÔ ra khái nhµ

lµ tøc kh¾c trë thµnh nh÷ng con ng−êi ®i khai ho¸! Thªm n÷a,

theo çi l«gÝch ®¬n gi¶n nhÊt, ng−êi ta kh«ng thÓ, còng kh«ng nªn

cho ng−êi kh¸c çi mµ m×nh kh«ng cã, nhÊt l¹i lµ çi v¨n minh.

§Ó xÝ xo¸ çi thãi hÌn m¹t giÕt ng−êi ta ®Ó d¹y cho hä "biÕt

çch sèng", b¹n ®ång nghiÖp lín cña chóng t«i cßn nãi r»ng, cÇn

ph¶i ®¸nh vµo d− luËn cho nã giËt m×nh kinh sî... Do vËy, thØnh tho¶ng l¹i thÊy xuÊt hiÖn çi kiÓu h×nh ph¸p ®Æc

biÖt lµ çc uû ban ngo¹i lÖ hay toµ ¸n qu©n sù, mµ bé m¸y bi th¶m

vµ quyÕt ®o¸n nh− vËy lµ cÇn thiÕt. Kh«ng cã g× lµ hµ kh¾c, lµ tµn

b¹o c¶. §óng thÕ. ChÆt ®Çu ng−êi ta hoÆc ®em ra b¾n th× cã g× lµ


132

hµ kh¾c, lµ tµn b¹o. Lµ hoµn toµn nh©n tõ mµ. Nh−ng nÕu tôi

"b«s¬" còng ban bè nh÷ng çch ®èi xö "nh©n tõ" nh− thÕ víi anh

em And¸tx¬ vµ Loren1) cña chóng ta, th× b¹n sÏ nãi sao nµo, hìi

®ång nghiÖp th©n mÕn? Vèn th«ng th¹o nhiÒu ®iÒu lý thó, b¹n

®ång nghiÖp cho chóng ta biÕt nhiÒu viÖc, ch¼ng h¹n çi thø bËc lÔ

nghi vµ phøc t¹p trong çc vô giÕt ng−êi hîp ph¸p nµy: "lÖ ®ãng

cäc2) vµ b¾n 12 viªn cña tiÓu ®éi hµnh h×nh chØ dµnh riªng cho téi

nh©n lµ qu©n nh©n hay kÎ c−íp bÞ b¾t cã vò khÝ trong tay. Khi Êy

hÇu nh− bao giê còng hµnh h×nh nhiÒu ng−êi mét lóc vµ kh«ng

hiÕm tr−êng hîp cã bèn, s¸u, thËm chÝ m−êi ng−êi gôc xuèng cïng mét lóc d−íi cïng mét lo¹t ®¹n. Nh÷ng tiÓu ®éi hµnh h×nh cã lÝnh

hçn hîp, nghÜa lµ cã s¸u lÝnh b¶n xø dµn ë hµng ®Çu vµ s¸u lÝnh

hoÆc hiÕn binh ng−êi Ph¸p ë hµng sau". µ, ph¶i nhÊn ®iÓm cuèi

cïng nµy n÷a lµ ng−êi ta ®· d¹y cho ng−êi b¶n xø biÕt thÕ nµo lµ

B¸c ¸i, çi ®øc quý ®ã vèn lµ nÒn t¶ng cña mäi chÕ ®é céng hoµ,

®−îc kh¾c b»ng ch÷ lín trªn kh¾p çc c«ng tr×nh kû niÖm vµ trªn

tÊt c¶ çc cöa... nhµ lao. Cßn vÒ çi ®Þnh nghÜa thÕ nµo lµ ¨n c−íp

vµ nh÷ng cuéc hµnh quyÕt tËp thÓ th× xin xem mÊy dßng sau cña

mét sÜ quan thuéc ®Þa, «ng F.B., «ng nµy vÒ "häc thøc" cã thÓ kÐm,

nh−ng ch¾c ch¾n nhiÒu ch©n t×nh vµ v« t− h¬n: víi çch gi¶ ®Þnh gièng y nh− ng−êi Anh coi nh÷ng ng−êi B«e3) kiªn quyÕt kh¸ng

chiÕn lµ nh÷ng tªn ph¶n lo¹n, ngoµi vßng ph¸p luËt, chóng ta coi

nh÷ng nhµ ¸i quèc An Nam lµ nh÷ng tªn c−íp.

_______________

1) Alsace, Lorraine: Hai tØnh ë §«ng B¾c n−íc Ph¸p, n¨m 1870 khi Ph¸p thua trËn, bÞ t¸ch khái n−íc Ph¸p, nhËp vµo n−íc §øc. N¨m 1918, Ph¸p th¾ng trËn ®· thu håi l¹i (BT).

2) Cäc ®ãng ®Ó trãi ng−êi bÞ xö b¾n (BT). 3) Boers: TiÕng Hµ Lan lµ n«ng d©n. Tªn chØ nh÷ng ng−êi Hµ Lan ë

ch©u Phi cïng víi nh÷ng ng−êi §øc, Ph¸p vµ çc n−íc ë b¸n ®¶o Xc¨ng®inav¬ di c− ®Õn. Hä h×nh thµnh ®a sè d©n da tr¾ng ë Nam Phi, trong giao tiÕp, coi tiÕng Hµ Lan vµ tiÕng Anh ngang nhau. Trong nh÷ng n¨m 1899-1902, ng−êi Boers næi dËy chèng chÝnh quyÒn cña Anh (BT).

Nh©n ®¹o thùc d©n 133

"Ng−êi ta ®· lµm tÊt c¶ ®Ó vò trang cho ng−êi An Nam giÕt h¹i

nhau vµ xói giôc hä ph¶n béi. Ng−êi ta tuyªn bè çc th«n x· ph¶i

chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ nh÷ng chuyÖn rèi ren x¶y ra trong ®Þa h¹t

m×nh. Hä ph¶i dÉn ®−êng cho qu©n ®éi ta, ph¶i nép m¹ng nh÷ng

ng−êi næi dËy. Ai kh«ng tu©n lÖnh th× bÞ coi lµ kÎ ph¹m téi. Lµng

nµo dung n¹p mét ng−êi yªu n−íc lµ bÞ xö ¸n. Muèn ®iÒu tra, cã

mét çch, bao giê còng cø dïng m·i mét çch ®¬n gi¶n, lµ: chÊt

vÊn lý tr−ëng vµ hµo môc. Ai kh«ng nãi lËp tøc bÞ hµnh quyÕt. Mét

®¸m binh lÝnh b¶o an trong vßng hai tuÇn lÔ, ®· cho hµnh quyÕt 75

hµo môc. Kh«ng mét lóc nµo ng−êi ta chÞu ph©n biÖt nh÷ng nhµ ¸i quèc chiÕn ®Êu tuyÖt väng cho ®éc lËp cña ®Êt n−íc víi bän cÆn b·

chèn ®« thµnh".

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 6-7, ngµy 1-9 vµ 1-10-1922.

134

ChÕ ®é n« lÖ "hiÖn ®¹i ho¸"

ë ®ån ®iÒn cña mét chñ ®iÒn nä, 6 ng−êi b¶n xø ®· bÞ b¾t v×

kh«ng n¹p thuÕ.

Ra toµ, nh÷ng ng−êi bÞ ço tuyªn bè r»ng, viªn C«ng sø §¬la

R«s¬ khi thuª hä, ®· høa:

1. Tr¶ mét phÇn thuÕ cho hä,

2. MiÔn c«ng dÞch cho hä, vµ

3. Tr¶ cho hä 10 phr¨ng 30 ngµy c«ng.

CÇn ph¶i chó ý r»ng, tªn chñ ®ån ®iÒn Êy ®· tho¶ thuËn víi

nh÷ng ng−êi b¶n xø: hä sÏ chØ lµm viÖc cho h¾n mçi tuÇn mét ngµy th«i. Vµ ng−êi b¶n xø ®· ký giao kÌo lµm trong 30 tuÇn. Nh− thÕ

nghÜa lµ b¶y th¸ng r−ìi míi lµm ®−îc 10 phr¨ng! §Ó kiÕm kÕ sinh

nhai, ng−êi b¶n xø buéc ph¶i lµm thuª cho nh÷ng ng−êi Mang¸t

bªn c¹nh. H¬n n÷a, viªn C«ng sø §¬la R«s¬ kh«ng nh÷ng kh«ng

nép thuÕ cho hä nh− h¾n ®· høa, vµ cßn chiÕm mÊt sè tiÒn mµ

nh÷ng ng−êi b¶n xø nµy chuyÓn cho h¾n ®Ó nép thuÕ.

Nhµ chøc tr¸ch ®Þa ph−¬ng më mét cuéc ®iÒu tra. Nh−ng

NghiÖp ®oµn nhµ n«ng ë Makhan«r« (cã thÓ lµ §¬la R«s¬ lµ héi

viªn nghiÖp ®oµn nµy) biÕt viÖc Êy, ®· ®¸nh ®iÖn cho viªn Toµn

quyÒn ph¶n ®èi c¶nh binh kh«ng kÞp thêi ®Õn ®ån ®iÒn cña C«ng sø §¬la R«s¬, vµ ®· yªu cÇu trõng ph¹t tr−ëng ®ån c¶nh binh vÒ

téi ®· v¹ch trÇn hµnh vi phi ph¸p cña ng−êi Ph¸p.

§Ó Øm "c©u chuyÖn" Êy ®i, viªn Toµn quyÒn ®· nhanh chãng

dËp t¾t d− luËn.

ChÕ ®é n« lÖ “hiÖn ®¹i hãa” 135

Nh÷ng ng−êi lao ®éng ë thuéc ®Þa ®−îc b¶o hé nh− thÕ ®Êy vµ

chÝnh s¸ch hîp t¸c ®−îc thùc hiÖn nh− thÕ ®Êy.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 26-10-1922.

136

Vô hµnh h¹ Am®uni vµ Ben Benkhia

Trong cuéc chiÕn tranh v× c«ng lý28 ®Ó b¶o vÖ chÝnh nghÜa, v¨n

minh, v.v., ng−êi ta ®· ®éng viªn 10 v¹n ng−êi Tuynidi ®i lÝnh, vµ

60% trong sè ®ã ®· kh«ng trë vÒ n÷a. Thêi ®ã, ng−êi Tuynidi ®−îc

vuèt ve vµ tr×u mÕn. Ng−êi ta ®· ca ngîi rÊt lµ th¾m thiÕt t×nh anh

em ruét thÞt gi÷a Ph¸p vµ Tuynidi, "mèi t×nh ruét thÞt ®· ®êi ®êi

g¾n chÆt vµo trong x−¬ng m¸u vµ quang vinh". Ng−êi ta ®· thùc

hµnh c¶ mét chÕ ®é kiÓm duyÖt ®Ó cÊm b¸o chÝ dï thÕ nµo còng

kh«ng ®−îc lµm phËt ý ng−êi b¶n xø.

Ngµy nay, t×nh anh em ®ã ®· thay h×nh ®æi d¹ng. Nã kh«ng ph¶i chØ thÓ hiÖn b»ng nh÷ng çi vuèt ve hoÆc nh÷ng cö chØ tr×u

mÕn mµ th«i, nã cßn thÓ hiÖn mét çch hïng hån h¬n b»ng nh÷ng

ph¸t sóng lôc hoÆc nh÷ng trËn roi da kia. B»ng chøng lµ nh÷ng

viÖc sau ®©y. Khi tr«ng thÊy ba ng−êi b¶n xø cho cõu vµo ¨n cá ë

v−ên c©y «liu cña m×nh, mét vÞ thùc d©n Ph¸p liÒn b¶o vî ®i lÊy

sóng vµ ®¹n ra. Khi vî mang sóng ®¹n ra, th× vÞ ®i khai ho¸ cña

chóng ta nÊp vµo mét bôi c©y, råi ®oµng! ®oµng! ®oµng! Ba ph¸t

b¾n ra, thÕ lµ ba ng−êi b¶n xø ng· xuèng, bÞ th−¬ng gÇn chÕt.

Mét vÞ thùc d©n Ph¸p kh¸c cã hai anh c«ng nh©n b¶n xø gióp

viÖc, tªn lµ Am®uni vµ Ben Benkhia; hai anh nµy h×nh nh− ®· cã lÊy trém vµi chïm nho. VÞ thùc d©n kia liÒn cho gäi hai ng−êi b¶n

xø ®Õn, råi dïng roi g©n bß mµ vôt hä lia lÞa cho ®Õn lóc hä chÕt

ngÊt. Khi hai ng−êi nµy tØnh l¹i, quan lín b¶o hé cña chóng ta liÒn

sai trãi giËt çnh khuûu l¹i vµ treo hä lªn. Dï hai ng−êi khèn khæ

Vô hµnh h¹ Am®uni vµ ben benkhia 137

kia ®· bÊt tØnh nh©n sù, thÕ mµ cuéc hµnh h¹ bØ æi ®ã vÉn cø kÐo

dµi ®Õn bèn tiÕng ®ång hå, m·i ®Õn khi cã mét ng−êi ë c¹nh nhµ

ph¶n ®èi míi th«i.

Hai ng−êi ®¸ng th−¬ng ®ã ®−îc khiªng ®Õn nhµ th−¬ng vµ mçi

ng−êi bÞ c¾t mÊt mét bµn tay, cßn bµn tay n÷a ch¼ng biÕt cã thÓ

cøu khái ®−îc kh«ng.

T×nh r...u...ét thÞt nh− thÕ ®Êy!

Ch¶ lµ «ng Luyxiªng Xanh ®¸ng t«n kÝnh, v× ®· qu¸ bËn vÒ

viÖc trôc xuÊt nh÷ng ng−êi céng s¶n vµ çc nhµ b¸o, nªn kh«ng cã

th× giê nghÜ ®Õn ®êi sèng cña ng−êi b¶n xø "®−îc b¶o hé" cña «ng ®Êy mµ.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 8, ngµy 1-11-1922.

138

Sù ch¨m sãc ©n cÇn

§©y lµ mét c©u chuyÖn cò, nã còng cò nh− chiÕn tranh. Trong khi

høa hÑn phÈm hµm cho nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng t×nh nguyÖn(?)

cßn sèng vµ vµng m· cho nh÷ng ng−êi chÕt "v× mÉu quèc", viªn

Toµn quyÒn §«ng D−¬ng ®· thèt ra nh÷ng lêi c¶m ®éng nh− sau:

"Çc anh gia nhËp qu©n ®éi hµng lo¹t, kh«ng do dù rêi quª cha

®Êt tæ, n¬i ch«n rau c¾t rèn cña m×nh. Lµ lÝnh trËn, çc anh ®i tßng

qu©n ®Ó hy sinh x−¬ng m¸u cña m×nh; lµ lÝnh thî, çc anh cèng

hiÕn hai bµn tay cña m×nh" (1919).

LÞch sö chÐp nh− vËy ®ã! NÕu ng−êi An Nam tá ra vui mõng khi ng−êi ta b¾t hä ®i lÝnh

th× t¹i sao ng−êi ta l¹i xÝch tay hä lïa ®Õn çc ®Þa ®iÓm tËp trung?

T¹i sao trong khi chê ®îi ®−a xuèng tµu, ng−êi ta l¹i nhèt hä trong

Tr−êng trung häc Sµi Gßn, bªn ngoµi lµ lÝnh c¶nh vÖ Ph¸p g¸c,

l−ìi lª ë ®Çu sóng, ®¹n ®· lªn nßng? Ph¶i ch¨ng nh÷ng cuéc biÓu

t×nh ®Ém m¸u ë Cao Miªn, nh÷ng cuéc næi dËy ë Sµi Gßn, Biªn

Hoµ vµ ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng kh¸c lµ nh÷ng cuéc biÓu t×nh cña "®¸m

ng−êi" n«n nãng, muèn tßng qu©n "kh«ng do dù"?

Ng−êi ta ra søc ®µn ¸p d· man çc cuéc ®µo ngò (vµ cã chõng

50% lÝnh dù bÞ ®µo ngò). Do ®ã, çc cuéc khëi nghÜa ®· næ ra, nh−ng bÞ bän thùc d©n d×m trong bÓ m¸u. Nh÷ng ng−êi An Nam

Êy còng bÞ chÕt trong thêi chiÕn. Song ng−êi ta sÏ kh«ng cóng tÕ hä

"sau khi chÕt", cßn nh÷ng ng−êi sèng sãt th× còng ch¼ng ®−îc quan

Toµn quyÒn khen th−ëng.

Sù ch¨m sãc ©n cÇn 139

Ph¶i, quan Toµn quyÒn nãi thªm r»ng, dÜ nhiªn muèn xøng

®¸ng ®−îc h−ëng "©n huÖ" vµ "sù hËu ®·i" cña Nhµ n−íc th× çc

anh (nh÷ng ng−êi lÝnh §«ng D−¬ng) "ph¶i cã h¹nh kiÓm tèt, kh«ng

m¶y may tá ra thiÕu thiÖn chÝ".

HiÖn nay, khi hä dïng r−îu vµ thuèc phiÖn do chÝnh bµn tay

ChÝnh phñ b¸n th× cã thÓ nµo hä l¹i kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ng−êi

"dÔ b¶o"?

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 2-11-1922.

140

VÒ c©u chuyÖn Xiki

Tõ khi cã chñ nghÜa thùc d©n, nhiÒu ng−êi da tr¾ng ®· ®−îc thuª tiÒn ®Ó ®Êm vì m... nh÷ng ng−êi da ®en. Cã mét lÇn, mét ng−êi da ®en l¹i còng ®· ®−îc thuª tiÒn ®Ó lµm nh− vËy ®èi víi mét ng−êi da tr¾ng. Lµ ng−êi chèng l¹i mäi thø b¹o lùc, chóng ta kh«ng t¸n thµnh c¶ hai lèi ®ã. Nh−ng sù viÖc vÉn cø sê sê ra ®ã, th× chóng ta h·y nhËn xÐt xem sao. §©y, nh− thÕ nµy:

B»ng mét qu¶ ®Êm - nÕu kh«ng ph¶i lµ ®· ®Êm mét çch khoa häc th× Ýt ra còng lµ mét qu¶ ®Êm b»ng trêi gi¸ng - Xiki ®· h¹ bÖ Çcp¨ngchiª ®Ó råi ®Ých th©n m×nh trÌo lªn.

Chøc v« ®Þch quyÒn Anh ®· chuyÓn sang tay kh¸c, nh−ng vinh quang cña d©n téc vÒ mÆt thÓ thao th× kh«ng hÒ bÞ tæn th−¬ng, v× r»ng Xiki lµ ng−êi con cña xø Xªnªgan, do ®ã lµ con cña n−íc Ph¸p, tøc lµ ng−êi Ph¸p vËy.

MÆc dï thÕ, mçi lÇn Çcp¨ngchiª th¾ng th× dÜ nhiªn lµ do sù khÐo lÐo vµ khoa häc cña anh. Nh−ng lÇn nµo anh bÞ b¹i th× còng ®Òu lµ do søc lùc th« b¹o cña mét anh nh− §enx©y hoÆc do çi ch©n ch¬i ¸c cña mét anh nh− Xiki. V× thÕ trong trËn ®Êu ë Buýpphal«, ng−êi ta ®· muèn tuyªn bè - vµ ng−êi ta còng ®· tuyªn bè - r»ng Xiki mÆc dï th¾ng ®Êy, nh−ng "còng vÉn" lµ b¹i. Nh−ng c«ng chóng, lo¹i c«ng chóng tèt, kh«ng muèn nghe nh− vËy. Vµ c«ng lý cña nh©n d©n ®· th¾ng: Xiki ®−îc tuyªn bè lµ v« ®Þch hoµn cÇu vµ n−íc Ph¸p.

Sau khi bÞ mét ng−êi da ®en h¹ ®o v¸n, Çcp¨ngchiª ®· b×nh

th¶n ®i th¨m n−íc Nga, ®Êt n−íc cña nh÷ng ng−êi §á. Chóng ta

VÒ c©u chuyÖn xiki 141

ngîi khen Xiki vÒ th¾ng lîi cña anh. Chóng ta còng ngîi khen

Çcp¨ngchiª vÒ lßng v« t− cña anh.

*

* *

S.D.N. (xin ®äc lµ xagiÐt ®ª naxi«ng1), chø kh«ng ph¶i x«xiªtª

®ª naxi«ng2)) nãi r»ng ThÇn Tµi chØ c−êi duyªn víi mét ng−êi giµu

cã. R¬nª Mar¨ng vµ Xiki ®· lµm ch¶y nhiÒu mùc ®en. H¬n n÷a,

Xiki cßn lµm ch¶y c¶ m¸u ®á. Ng−êi ta lµm nh− c¶ hai ng−êi anh

em ch©u Phi cña chóng ta cßn cÇn ®Õn nhiÒu mùc n÷a. Sau ngßi

bót ch©m biÕm cña Mar¨ng, ®«i g¨ng cña Xiki ®· lµm rung ®éng ®Õn c¶ chÝnh giíi. Vµ «ng Lukª, héi viªn Héi ®ång quËn Xen, ®· lËp

tøc ®−a ra mét kiÕn nghÞ ®Þnh cÊm cuéc ®Êu quyÒn Anh! Xin phÐp

«ng Lukª cho chóng t«i kÝnh cÈn th−a víi «ng r»ng, nh− vËy lµ «ng

®· lµm mét viÖc kh«ng yªu n−íc. Chóng t«i xin gi¶i thÝch: VÒ

ph−¬ng diÖn chÝnh trÞ quèc tÕ cña chóng ta, mét nhµ v« ®Þch quyÒn

Anh h¹ng l«ng còng tuyªn truyÒn cho ¶nh h−ëng tinh thÇn cña

chóng ta ra n−íc ngoµi nh− lµ mét ng−êi bÊt tö, mét ng−êi quang

vinh, mét ca sÜ hoÆc m−êi ®¹o qu©n («ng h·y gië b¸o chÝ ra mµ

xem). VÒ ph−¬ng diÖn quèc gia còng cÇn thiÕt ph¶i cã mét vâ sÜ cã

tµi ®Ó nªu g−¬ng vµ khuyÕn khÝch çi ®Ñp vÒ thÓ lùc cho thÕ hÖ trÎ. VÒ ph−¬ng diÖn thuéc ®Þa, mét trËn ®Êu Çcp¨ngchiª - Xiki cã gi¸

trÞ h¬n m−êi v¹n bµi diÔn v¨n cña nh÷ng nhµ cai trÞ nh»m chøng tá

cho nh÷ng con d©n vµ nh÷ng ng−êi ®−îc b¶o hé cña chóng ta r»ng,

chóng ta muèn ¸p dông triÖt ®Ó nguyªn t¾c b×nh ®¼ng vÒ chñng téc.

Cã nªn hy sinh ba ®iÒu lîi ®ã cho mét çi chñ nghÜa nh©n ®¹o

m¬ hå nµo ®ã kh«ng? Kh«ng! Cã ph¶i kh«ng, «ng Xar«?

*

* * Theo tin çc b¸o th× ng−êi ta võa ra lÖnh treo giß Xiki trong

_______________

1) Sagesse des nations: T¹m dÞch lµ ®¹o lý cuéc sèng (BT). 2) SociÐtÐ des Nations: Héi quèc liªn (BT).


142

chÝn th¸ng, kh«ng cho dù tÊt c¶ çc vâ ®µi n−íc Ph¸p (Nh− vËy kh«ng hÒ cã nghÜa lµ ng−êi ta sÏ ®em treo Xiki ®¸ng th−¬ng cña chóng ta trong chÝn th¸ng ®ång thêi trªn tÊt c¶ vâ ®µi cña n−íc Ph¸p ®©u. - Xin nh¾n víi çc b¹n cña chóng t«i ë Xªnªgan nh− vËy). Lý do: ®· l¨ng m¹ «ng Quyni.

Sao thÕ nhØ? Tr−íc ®©y ng−êi ta ®· tuyªn d−¬ng Xiki v× anh ®· ®¸nh s−ng mòi «ng Çcp¨ngchiª c¬ mµ. Ngµy nay, Xiki ch−a hÒ ®ông ®Õn ch©n l«ng Quyni, mµ sao ng−êi ta ®· tuyªn bè h¹ anh xuèng nh− vËy? Ng−êi ta còng kh«ng hÒ ®Þnh lµm cho chóng ta t−ëng r»ng çi... mÆt cña Quyni m¶nh dÎ vµ quý b¸u h¬n lµ mÆt «ng Çcp¨ngchiª, vµ r»ng... Ch¶ ph¶i thÕ. ThËt ch¼ng hiÓu ra sao. Chóng t«i ®o¸n cã lÏ lµ thÕ nµy: ng−êi ta kh«ng bao giê tha thø cho Xiki lµ mét ng−êi da ®en ®· th¾ng Çcp¨ngchiª lµ mét ng−êi da tr¾ng; vµ tuy Çcp¨ngchiª kh«ng cã lßng h»n thï, nh−ng chñ nghÜa vÞ chñng cña nh÷ng ng−êi kh¸c th× l¹i ®em lßng h»n thï. Vµ çi lý do kia chØ lµ mét çi lý do... vin lÊy cho cã lý do mµ th«i.

Còng theo çc b¸o ®ã, chóng ta ®−îc biÕt r»ng Bé tr−ëng Bé Néi vô Anh ®· cÊm cuéc ®Êu dù ®Þnh tõ tr−íc gi÷a Gi«ª BÕchkÕt vµ Xiki ë Lu©n §«n. ViÖc nµy kh«ng lµm cho chóng ta ng¹c nhiªn. V× cô lín n−íc Anh ®· kh«ng thÓ tiªu ho¸ næi mãn b¸nh h×nh l−ìi liÒm1) cña Kªman còng nh− mãn s«c«la2) cña G¨ng®i cho nªn ngµi muèn b¸tlinh3) Xiki ph¶i nuèt liÒu thuèc tÈy cña ngµi, mÆc dï Xiki lµ mét ng−êi Ph¸p. Çc b¹n ®· hiÓu ch−a?4).

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 9, ngµy 1-12-1922.

_______________

1) Croissant: ý nãi h×nh mÆt tr¨ng l−ìi liÒm trªn l¸ cê cña n−íc Thæ NhÜ Kú (BT).

2) S«c«la: ý nãi tíi mµu da cña phÇn lín ng−êi Ên §é (BT). 3) Battling: Tªn dÞch ra tõ tiÕng Anh cã nghÜa lµ ®Êu sÜ (BT). 4) Nguyªn v¨n viÕt b»ng tiÕng Anh: Understand (BT).

143

Nh÷ng quan toµ thuéc ®Þa tèt bông cña chóng ta

B»ng chØ thÞ ngµy 10 th¸ng 10 n¨m 1922, ChÝnh phñ ®· thi

hµnh nghÞ ®Þnh vÒ bæ nhiÖm ng−êi vµo chøc quan toµ thuéc ®Þa.

Trong sè nh÷ng ng−êi ®ã, chóng ta thÊy tªn çc «ng Luycax¬ vµ

«ng Oabr¨ng.

CÇn nh¾c l¹i s¬ l−îc lai lÞch cña hai vÞ quan toµ nµy.

¤ng Luycax¬ lµ cùu Ch−ëng lý ë T©y Phi thuéc Ph¸p, ®· ®−îc

nãi tíi nh©n vô r¾c rèi võa råi ë T«g«. Trong th«ng ço b¸o chÝ, Bé

tr−ëng Bé Thuéc ®Þa ®· buéc ph¶i tuyªn bè: "Cuéc ®iÒu tra ®· x¸c ®Þnh «ng Luycax¬ cã tham dù vµo vô viÖc, vµ ®iÒu ®ã ®Æt tr¸ch

nhiÖm rÊt nÆng nÒ lªn tæ chøc quan toµ".

Cã lÏ ®Ó th−ëng c«ng vÒ viÖc tham gia vô bª bèi, «ng Luycax¬

®· ®−îc bæ nhiÖm lµm chñ täa Toµ th−îng thÈm ë ch©u Phi xÝch

®¹o thuéc Ph¸p.

Cßn vÒ Oabr¨ng th× lai lÞch cña «ng ta ®¬n gi¶n h¬n vµ Ýt næi

tiÕng h¬n. N¨m 1920, mét ng−êi Ph¸p hä lµ §uyÕcgri, nh©n viªn

h·ng P©yruýtx¾c ë C¨ngcan (Ghinª) ®i s¨n. ¤ng ta b¾n mét con

chim r¬i xuèng s«ng. Mét em bÐ ch¹y ngang qua. §uyÕcgri tóm em

bÐ vøt xuèng s«ng vµ ra lÖnh t×m b»ng ®−îc con chim. S«ng s©u, n−íc ch¶y xiÕt, em bÐ kh«ng biÕt b¬i, ®· chÕt ch×m. Cha mÑ n¹n

nh©n kiÖn lªn nhµ ®−¬ng côc. §uyÕcgri bÞ viªn chØ huy khu gäi

®Õn. Y ®ång ý tr¶ 100 phr¨ng cho gia ®×nh ®au khæ ®Ó Øm vô nµy.

Ng−êi cha mÑ bÊt h¹nh tõ chèi çch dµn xÕp ®ª tiÖn Êy. Viªn


144

chØ huy giËn d÷ ®øng vÒ phÝa ng−êi ®ång bµo giÕt ng−êi cña m×nh

vµ do¹ bá tï hai vî chång nÕu hä kh¨ng kh¨ng ®ßi trõng trÞ kÎ giÕt

ng−êi, sau ®ã, nãi chung ®· Øm vô Êy ®i.

Song cã mét bøc th− nÆc danh b¸o chuyÖn nµy cho Tæng c«ng

tè viªn ë §¾cca. Toµ ¸n tèi cao giao cho c«ng tè viªn së t¹i Oabr¨ng

®iÒu tra t¹i chç. ¤ng Oabr¨ng ®Õn C¨ngcan, ngñ tèi t¹i nhµ «ng

tr−ëng ga. Ngµy h«m sau, «ng ë nhµ §¬ Lavalie, trî lý cña viªn chØ

huy khu, sau ®ã, ®i vÒ, thËm chÝ ch−a hÒ b¾t tay vµo viÖc ®iÒu tra.

§iÒu ®ã kh«ng ng¨n c¶n «ng Oabr¨ng kÕt luËn r»ng bøc th− mang

tÝnh chÊt vu khèng. Héi Liªn hiÖp thuéc ®Þa b¸o sù viÖc nµy cho Héi Nh©n quyÒn vµ d©n quyÒn (ngµy 22 th¸ng 12 n¨m 1921),

nh−ng cã lÏ Héi coi sù viÖc kh«ng lÊy g× lµm giËt g©n l¾m, nªn

ch¼ng thÌm quan t©m ®Õn.

Sau chuyÕn viÕng th¨m C¨ngcan, «ng Oabr¨ng trong khi chê

n©ng cÊp, vÉn yªn æn ë l¹i c−¬ng vÞ cña m×nh, nhËn nh÷ng con gµ

m¸i t¬ vµ nh÷ng bao t¶i khoai t©y tõ ng−êi b¹n cña «ng lµ «ng

Cudanh ®¬ Lavalie göi biÕu.

Nh− çc b¹n thÊy ®Êy, «ng Oabr¨ng qu¶ lµ xøng ®¸ng víi...

phÇn th−ëng chÝnh ®¸ng cña ChÝnh phñ n−íc m×nh - ®−îc bæ

nhiÖm vµo c−¬ng vÞ Tæng c«ng tè viªn cña n−íc céng hoµ ë §¾cca. Víi sù cã mÆt cña nh÷ng §¸cl¬, nh÷ng B«®oanh, nh÷ng

Oabr¨ng vµ nh÷ng Luycax¬, cã thÓ nãi r»ng vËn mÖnh cña nÒn

v¨n minh tèi cao, còng nh− sè phËn cña d©n b¶n xø ë çc thuéc ®Þa

®Òu n»m trong nh÷ng bµn tay ®¸ng tin cËy.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 4-12-1922.

145

Sù thÞnh v−îng cña §«ng D−¬ng d−íi triÒu ®¹i M. L«ng

Ngµi A. Xar«, vÞ Bé tr−ëng Thuéc ®Þa vÜ ®¹i cña chóng ta,

kh«ng bao giê bá sãt mét dÞp nµo ®Ó say s−a t¸n tông vÒ sù thÞnh

v−îng cña xø §«ng D−¬ng, xø §«ng D−¬ng "cña ngµi", vµ vÒ

nh÷ng sù nghiÖp vÜ ®¹i mµ ngµi cïng bé h¹ cña ngµi ®· lµm hoÆc

®ang lµm t¹i ®Êy. §Ó chøng minh r»ng ngµi chØ nãi ®óng sù thËt,

chØ nãi ®éc cã sù thËt th«i, chóng t«i cÇn ®−a ra cho ngµi vµ cho çc

b¹n chóng ta ®äc nh÷ng ®o¹n sau ®©y, trÝch ë mét bøc th− cña ®¹i

t¸ BÐcna göi cho b¸o La RÐpublique Française29, ngµy 6-12-1922 vµ, th−a ngµi Bé tr−ëng, xin ngµi cø yªn t©m, ®¹i t¸ ®ã kh«ng ph¶i

lµ mét ng−êi céng s¶n ®©u. Bøc th− nãi nh− sau:

"Sè hµng xuÊt khÈu cña §«ng D−¬ng hiÖn ®ang cÇm chõng

hay cßn gi¶m xuèng n÷a. N¨m 1914, §«ng D−¬ng ®· xuÊt khÈu

45.000 kg t¬ lôa; 99.000 tÊn ng«; 400 tÊn chÌ; n¨m ngo¸i chØ xuÊt

khÈu cã 15.000 kg t¬ lôa; 32.000 tÊn ng«; 156 tÊn chÌ.

"Ng−êi ta còng t−ëng r»ng hiÖn nay ChÝnh phñ §«ng D−¬ng

®ang tÝch cùc tiÕn hµnh nh÷ng c«ng tr×nh lín cÇn thiÕt cho viÖc

khai th¸c thuéc ®Þa nµy. ThÕ nh−ng, tõ n¨m 1914 ®Õn nay, ng−êi

ta kh«ng hÒ ®Æt thªm ®−îc mét kil«mÐt ®−êng s¾t nµo, còng kh«ng khai th¸c thªm ®−îc mét hÐcta ruéng ®Êt nµo. Çch ®©y

m−êi n¨m, «ng Xar« cã ®−a th«ng qua mét ch−¬ng tr×nh kiÕn thiÕt

bao gåm viÖc x©y dùng con ®−êng s¾t tõ Vinh ®Õn §«ng Hµ vµ bèn

hÖ thèng ®¹i thuû n«ng; tÊt c¶ nh÷ng c«ng tr×nh ®ã ®Òu ®· ngõng


146

tõ h¬n n¨m n¨m nay, lÊy cí lµ kh«ng cã kinh phÝ. Nh−ng còng

trong thêi gian ®ã, xø §«ng D−¬ng ®· dµnh ra 65 triÖu ®ång, 450

triÖu phr¨ng ®Ó x©y dùng ®−êng s¸ vµ dinh thù. Mêi «ng Phagiª

h·y suy nghÜ vÒ nh÷ng con sè ®ã xem! GÇn mét nöa tû ®· chi phÝ

®Ó x©y dùng nh÷ng ®−êng «t« ch¹y mµ trªn ®ã kh«ng hÒ l−u th«ng

®−îc lÊy mét tÊn hµng ho¸ nµo; ®Ó dùng nh÷ng dinh thù vµ c«ng

së cho h»ng hµ sa sè c«ng chøc ®ang sinh s«i n¶y në nh− c©y cèi

sum suª vïng nhiÖt ®íi; trong khi Êy th× nh÷ng c«ng tr×nh ®·

®−îc thõa nhËn lµ tèi cÇn thiÕt vµ ®· ®−îc NghÞ viÖn th«ng qua

råi, l¹i bÞ bá r¬i. "Nh−ng xin ®õng t−ëng r»ng ng−êi ta cã ý muèn thay ®æi

ph−¬ng ph¸p ë §«ng D−¬ng ®©u. §Ó hoµn thµnh ch−¬ng tr×nh

1912, «ng L«ng ®· xin phÐp NghÞ viÖn ®−îc ph¸t hµnh c«ng tr¸i.

HiÖn nay, «ng ta l¹i cßn xin phÐp ph¸t hµnh mét c«ng tr¸i thø hai

n÷a. Nh÷ng kÎ hiÖn nay ®ang l·nh ®¹o viÖc khai th¸c xø §«ng

D−¬ng xem chõng ®· ®Þnh t©m kh«ng muèn lµm çi g× thËt sù cã

Ých lîi c¶, nÕu tr−íc hÕt ng−êi ta kh«ng cho phÐp hä ®−îc vay nî.

Cßn ®èi víi ng©n quü, ®èi víi nh÷ng dù tr÷ gom gãp ®−îc trong vµ

sau thêi kú chiÕn tranh, th× hä s½n sµng vung tay nÐm qua cöa sæ,

nÕu NghÞ viÖn kh«ng ®−a hä vµo nÒn nÕp".

NguyÔn ¸i Quèc


ngµy 22-12-1922.

147

Vùc th¼m thuéc ®Þa

N−íc Ph¸p cã mét hÖ thèng thuéc ®Þa réng m−êi triÖu kil«mÐt

vu«ng víi d©n sè lµ 56 triÖu ng−êi da vµng vµ da ®en. §Ó "khai

th¸c" tÊt c¶ nh÷ng çi ®ã, «ng Anbe Xar«, Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa

cÇn cã ba hay bèn tû phr¨ng. Muèn thÕ, «ng ®· "tæ chøc" mét chiÕn

dÞch b¸o chÝ réng r·i vµ ®· ®äc kh«ng biÕt bao nhiªu lµ diÔn v¨n.

Ngµi Bé tr−ëng l¹i cßn viÕt c¶ mét pho s¸ch dµy 656 trang (gi¸ 20

phr¨ng mét cuèn). Trong khi chê ®îi thu ®−îc nh÷ng tû ®ã, xin

phÐp ngµi Bé tr−ëng h·y cho chóng t«i bæ sung ®«i chót vµo nh÷ng

lý lÏ cña ngµi. Ng©n s¸ch Nam Kú ch¼ng h¹n, n¨m 1911, lµ 5.561.680 ®ång

(12.791.000 phr¨ng); n¨m 1912 lµ 7.321.817 ®ång (16.840.000

phr¨ng). N¨m 1922, ng©n s¸ch ®ã lªn tíi 12.821.325 ®ång

(96.169.000 phr¨ng). Mét con tÝnh ®¬n gi¶n chØ cho chóng ta thÊy

r»ng gi÷a hai n¨m 1911 vµ 1922, trong ng©n s¸ch cña thuéc ®Þa

nµy cã mét sù chªnh lÖch lµ 83.378.000 phr¨ng (tû suÊt hèi ®o¸i

cña ®ång b¹c hai n¨m ®ã lµ 2 phr¨ng 25 vµ 7 phr¨ng 50). Sè tiÒn

®ã ch¹y ®i ®©u? Ch¹y vµo çc kho¶n chi vÒ nh©n viªn mµ th«i, v×

çc kho¶n nµy ®· nuèt gÇn hÕt 100 phÇn 100 tæng sè thu.

Råi hÕt nh÷ng ®iªn rå nµy ®Õn nh÷ng sù ®iªn rå kh¸c ®· lµm vung phÝ ®ång tiÒn mµ ng−êi d©n An Nam ®¸ng th−¬ng h¹i ®·

ph¶i ®æ må h«i n−íc m¾t míi kiÕm ra ®−îc. HiÖn chóng t«i ch−a

biÕt râ sè tiÒn mµ ®øc vua An Nam ®· chi tiªu vÒ viÖc sang du

ngo¹n bªn Ph¸p ®óng lµ bao nhiªu ®ång, nh−ng chóng t«i biÕt


148

r»ng, ®Ó ®îi ®−îc ngµy tèt cho con Rång nan1) cã thÓ ngù gi¸ xuèng

tµu, ng−êi ta ®· ph¶i båi th−êng phÝ tæn cho tµu Poãctètx¬ vÒ bèn

ngµy chê ®îi, mçi ngµy 100.000 phr¨ng (tøc lµ 400.000 phr¨ng).

TiÒn tµu hÕt 400.000 phr¨ng. TiÒn chiªu ®·i hÕt 240.000 phr¨ng

(kh«ng kÓ tiÒn l−¬ng tr¶ cho bän c¶nh s¸t ®Ó canh g¸c nh÷ng ng−êi

An Nam ë Ph¸p). 77.600 phr¨ng ®Ó tr¶ tiÒn ¨n ë t¹i M¸cx©y cho sè

lÝnh khè xanh An Nam dïng ®Ó bång sóng chµo cô lín Bé tr−ëng

vµ Hoµng th−îng.

V× nãi ®Õn M¸cx©y, nªn nh©n tiÖn chóng ta h·y xem thö cuéc

triÓn l·m thuéc ®Þa ë ®©y ®· tæn phÝ cho chóng ta biÕt bao nhiªu. Tr−íc hÕt, vµ ngoµi nh÷ng kÎ thÇn thÕ ë chÝnh quèc ra, ng−êi ta

cßn cho mêi ba chôc viªn chøc cao cÊp ë çc thuéc ®Þa vÒ, - bän nµy

h»ng ngµy phÌ phìn ë Cann¬bie mµ vÉn ®−îc lÜnh phô cÊp c¶ ë

triÓn l·m lÉn ë thuéc ®Þa. Riªng §«ng D−¬ng ph¶i bá ra 12 triÖu

cho cuéc triÓn l·m ®ã. Vµ çc b¹n cã biÕt ng−êi ta ®· chi tiªu sè

tiÒn ®ã nh− thÕ nµo kh«ng? §©y lµ mét thÝ dô: Çi viÖc gäi lµ dùng

lªn m« h×nh çc cung ®iÖn ¡ngco ®· lµm tèn mÊt 3.000 mÐt khèi gç

x©y dùng, gi¸ mçi mÐt lµ 400 hay 500 phr¨ng. Tæng céng: 1 triÖu

200 ngh×n ®Õn 1 triÖu 500 ngh×n phr¨ng.

Cßn nh÷ng viÖc vung phÝ kh¸c n÷a. §Ó chuyªn chë quan Toµn quyÒn, mµ chØ dïng çc xe h¬i vµ nh÷ng cç xe ngùa th× còng ch−a

®ñ. Ngµi cÇn ph¶i cã mét toa xe ®Æc biÖt n÷a kia, viÖc s¾p xÕp toa

xe ®ã tæn phÝ cho c«ng khè 125.350 phr¨ng.

Trong vßng m−êi mét th¸ng ho¹t ®éng, Côc kinh tÕ §«ng

D−¬ng ®· lµm cho ng©n s¸ch §«ng D−¬ng hao hôt mét sè tiÒn lµ

464.000 phr¨ng.

T¹i Tr−êng thuéc ®Þa, n¬i ®µo t¹o nh÷ng "nhµ ®i khai ho¸" sau

nµy, 44 gi¸o s− ®· ®−îc ®µi thä ®Ó d¹y tõ 30 ®Õn 35 häc viªn, l¹i

bao nhiªu lµ ngh×n phr¨ng n÷a.

Së thanh tra th−êng trùc çc c«ng tr×nh phßng thñ thuéc ®Þa

_______________

1) ¸m chØ Kh¶i §Þnh (BT).

Vùc th¼m thuéc ®Þa 149

h»ng n¨m tèn cho ng©n s¸ch hÕt 758.168 phr¨ng. ThÕ mµ çc

ngµi thanh tra th× kh«ng bao giê rêi khái Pari, vµ ®èi víi çc

thuéc ®Þa th× çc ngµi còng kh«ng hiÓu biÕt g× h¬n lµ hiÓu biÕt

viÖc trªn mÆt tr¨ng.

NÕu ®Õn çc thuéc ®Þa kh¸c, th× ë ®©u, chóng ta còng thÊy mét

t×nh tr¹ng tÖ h¹i nh− vËy. §Ó ®ãn tiÕp mét ph¸i ®oµn "kinh tÕ" b¸n

chÝnh thøc, kho b¹c M¸ctinÝch "vîi ®i" mÊt 400.000 phr¨ng. Trong

vßng m−êi n¨m, ng©n s¸ch Marèc ®· tõ 17 triÖu t¨ng lªn tíi 290

triÖu phr¨ng, mÆc dÇu ng−êi ta ®· gi¶m ®i 30% çc kho¶n chi tiªu

cho b¶n xø, tøc lµ nh÷ng kho¶n chi tiªu cã thÓ ®em l¹i lîi Ých cho d©n b¶n xø.

§ã lµ sè tiÒn hµng triÖu vµ thËm chÝ hµng tû mµ nÕu ng−êi ta

biÕt çch t×m th× cã lÏ ng−êi ta sÏ kiÕm ra ®−îc mét çch dÔ dµng.

Nh−ng ngµi Bé tr−ëng l¹i cø muèn gâ vµo d©n b¶n xø.

NguyÔn ¸i Quèc

Xin hái

Cã ph¶i v× qu¸ nhiÒu tÝnh nh©n ®¹o, nh− «ng Xar« ®· nhiÒu

lÇn tuyªn bè, mµ ng−êi ta ®· b¾t çc ph¹m nh©n ë nhµ tï Nha Trang (Trung Kú) ph¶i ¨n khan, nghÜa lµ ¨n c¬m mµ kh«ng ®−îc

uèng n−íc kh«ng? Cã ph¶i ng−êi ta ®· quÐt tanhtuya®ièt lªn mòi

çc ph¹m nh©n ®Ó dÔ nhËn ra hä khi hä v−ît ngôc kh«ng?

N.A.Q.

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 9-1-1923.

150

Nh÷ng ng−êi b¶n xø ®−îc −a chuéng1)

N¨m 1604, mét ng−êi Anh tªn lµ SÕchxpia vèn lµ mét nhµ v¨n

chuyªn nghiÖp, «ng ta cã nh· ý ®−a ra mét vë kÞch mµ vai chÝnh lµ

mét ng−êi da ®en. Ng−êi da ®en nµy tªn gäi ¤tenl«, qu¶ lµ mét

anh hïng, mét anh hïng thËt sù anh hïng. ¤tenl« ®· tõng chinh

chiÕn nhiÒu, nh−ng kh«ng ph¶i lµ ®¸nh Çcp¨ngchiª, còng kh«ng

ph¶i v× anh lµ ng−êi ®−îc «ng §ianh¬ tuyÓn mé, còng kh«ng ph¶i

v× anh lµ ng−êi d−íi tr−íng cña t−íng M¨nggianh, v¶ l¹i håi ®ã

vÉn ch−a næ ra cuéc chiÕn tranh v× c«ng lý - mµ lµ ®¸nh nh÷ng

c−êng quèc hiÕu chiÕn ë ch©u ¢u vµ ch©u Phi. ¤tenl« lµm thèng so¸i cña quËn c«ng xø Vªnªxi. Cø theo lêi «ng Viviani nãi th× trªn

m¸i tãc xo¨n cña ¤tenl« ®· cã biÕt bao nhiªu vßng hoa chiÕn

th¾ng. Nh−ng chiÕn c«ng lín nhÊt cña ¤tenl« lµ ®· th¾ng ®−îc

§ªx®ªm«nia.

§ªx®ªm«nia kh«ng ph¶i lµ mét thµnh phè cña bän b«s¬, còng

kh«ng ph¶i lµ mét thuéc ®Þa. §ã chØ lµ tªn mét c« g¸i dÞu dµng,

xinh x¾n, ®Çy h¹nh phóc, con cña nguyªn l·o nghÞ viªn Brabanti«.

¤tenl« ®· chiÕm ®−îc tr¸i tim nµng b»ng çch kÓ l¹i cho nµng

nghe lÞch sö c¶m ®éng cña ®êi m×nh, nh÷ng trËn ®¸nh vÜ ®¹i,

nh÷ng trËn v©y thµnh dµi ®»ng ®½ng, nh÷ng chiÕn c«ng rùc rì,

tãm l¹i lµ nh÷ng chuyÖn t¸n tØnh hay ho g× ®ã! BiÕt cha m×nh vèn

chøc t−íc nh− thÕ th× s½n cã nhiÒu thµnh kiÕn, nhÊt lµ thµnh kiÕn

_______________

1) Nguyªn b¶n: IndigÌnes µ la mode (BT).

Nh÷ng ng−êi b¶n xø ®−îc −a chuéng 151

chñng téc, nªn nµng §ªx®ªm«nia hiÒn hËu chØ mét lßng nghe theo

tiÕng gäi cña t×nh yªu, nµng quyÕt lÊy chµng da ®en lµm chång mµ

kh«ng cÇn ®Õn ý kiÕn cña cha.

Trong vë kÞch nµy, nh÷ng ng−êi da tr¾ng nh− tay th¸m tö Iag«

vµ anh chµng R«®rig« bÞ khinh bØ, ®Òu kh«ng ®ãng mét vai g×

cho¸ng l¾m; chÝnh hä l¹i lµ nh÷ng vai ®en tèi nhÊt. Song çi ®ã

ch¼ng can g× ®Õn chóng ta.

310 n¨m ®· tr«i qua. Ng−êi b¶n xø l¹i ®−îc ®−a lªn s©n khÊu:

nh−ng ®©y lµ s©n khÊu chiÕn tranh1). T¸c gi¶ lÇn nµy giÊu biÖt tªn

tuæi, t×m còng ch¼ng thÊy, song çc vai diÔn, - anh hïng hay kh«ng -

nh−ng v× qu¸ nhËp vai cña m×nh nªn phÇn ®«ng ®· n»m l¹i trªn

s©n khÊu. ThËt lµ mét tÊn bi kÞch! N¨m 1922, l¹i thÊy xuÊt hiÖn

nh÷ng ng−êi b¶n xø ®−îc −a chuéng. Ta kh«ng nãi ®Õn Batuala,

con ng−êi ®−îc phong tÆng vµ Xiki, kÎ ©n nh©n cña khoa häc lµm

g×. Ta chØ nãi ®Õn nh÷ng ng−êi b¶n xø ®· thÝch øng ®−îc, hoÆc

®−îc thÝch thó2).

BÞ trãi g« vµo cét buåm tµu vµ ®−îc ®−a ®i lµm qu©n t×nh

nguyÖn ë ch©u ¢u, ®¸nh ph−êng man rî ®Ó b¶o vÖ v¨n minh,

nh−ng mét khi ®Õn xø v¨n minh råi th× nh÷ng ng−êi b¶n xø cña

«ng Tªry l¹i ®−îc çi thó tha hå nÕm "tr¸i c©y trong v−ên cÊm".

Nh÷ng ng−êi b¶n xø cßn sèng sãt sau cuéc tµn s¸t n¨m 1914 còng

nh− nh÷ng ng−êi b¶n xø cßn sèng sãt sau ®¹i chiÕn 1914-1918 ®Òu

cã thÓ tù hµo r»ng v× c«ng lý vµ nÒn d©n chñ cña chñng téc cao

®¼ng, hä kh«ng nh÷ng ®· hiÕn ®êi m×nh, x−¬ng m¸u m×nh, mµ cßn

hiÕn c¶ niÒm t... in cña m×nh n÷a.

¤ng SÕchxpia tr−íc kia lÊy lµm hµi lßng thÊy ng−êi d©n b¶n

xø trong vë kÞch cña m×nh ®· ®µng hoµng lÊy ®−îc c« g¸i mÉu

quèc. Cßn «ng Tªry ngµy nay th× chØ nhËn thÊy cã mét ®iÒu lµ

_______________

1) ChØ ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914-1918) (BT). 2) Nguyªn b¶n: AdaptÐs ou adoptÐs (BT).


152

ng−êi b¶n xø cña «ng rÊt ®¾c lùc ®Ó gãp phÇn lµm cho d©n sè

ph×nh lªn b»ng çch lµm ph×nh bông çc c« nµng da tr¾ng. ¤ng

Xasa Ghit¬ry cßn ®i xa h¬n n÷a. ¤ng muèn ng−êi b¶n xø ph¶i

®−îc v¨n minh hoµn toµn. ¤ng muèn hä ph¶i c...¾m sõng çc «ng

chång da tr¾ng c¬! ¤ng ®· ®−îc hoµn toµn to¹i nguyÖn, v× chÝn

th¸ng sau cuéc "chinh phôc" bµ M¸cgrÝt §ªnoayª ®· sinh h¹ ®−îc

mét cËu bÐ b¶n xø. Nh−ng chóng ta lÊy lµm tiÕc r»ng §ªnoayª ®·

kh«ng hoan nghªnh chó bÐ b¶n xø ®ã cho l¾m. Vèn lµ mét nhµ yªu

n−íc tõ ®Çu ®Õn ch©n, nªn «ng ta muèn r»ng chó bÐ mµu da

"s«c«la" kia ra ®êi gi¸ ®õng cã nh½n nhôi vµ bÐ nhá nh− thÕ, mµ l¹i

lµ mét ng−êi r©u ria xåm xoµm, ba l« trªn l−ng, sóng trªn vai ®Ó

b¶o vÖ ®Êt n−íc, th× quý biÕt chõng nµo.

Ngay c¶ trong çc trang tiÓu thuyÕt ®¨ng trªn b¸o, ng−êi b¶n

xø còng ®· giµnh ®−îc ®Þa vÞ cña m×nh. ¤ng Angiabe - Êy xin lçi,

«ng Anbe Gi¨ng chø - ®· ch¼ng kÓ chuyÖn r»ng ë Héi chî M¸cx©y

cã mét chµng An Nam kia lµm nghÒ kÐo xe ®· lät ®−îc vµo m¾t

xanh cña mét bµ ®Çm xinh ®Ñp nä. Sau khi ®i th¨m héi chî vÒ, bµ

bÌn cho gäi anh xe ®Õn phßng ngñ léng lÉy cña bµ. Vµ v©n v©n...

Ng−êi yªu bÞ c¾m sõng cña bµ bçng nhiªn tíi. Bèi rèi, lÈn nóp,

v.v.. Nh−ng çi chÝnh cña c©u chuyÖn l¹i ë chç kh¸c kia. Nguyªn

lµ chµng c«ng tö kia ®· ®¸nh c¾p ®−îc mét viªn ngäc bÝch bµy ë

gian thê cña §«ng D−¬ng vµ ®Õn ®Ó khoe víi ng−êi ngäc cña

m×nh. (¤i! l−¬ng thiÖn vËy thay!). Ng−êi An Nam kia ®øng nÊp

®»ng sau tr«ng thÊy qu¶ tang hµnh vi ®Çy téi lçi Êy, liÒn nh¶y ra

®¸nh cho anh chµng ¨n c¾p ng· gôc, råi mang lÔ vËt quý ®ã vÒ

bµn thê.

Kh«ng kÓ çc ®iÖu nh¹c khiªu vò vµ çc cuéc héi chî thuéc ®Þa

®· lµm cho anh em thuéc ®Þa chóng ta tù hµo mét çch chÝnh ®¸ng,

chóng ta l¹i cßn lÊy lµm sung s−íng ®−îc biÕt r»ng tõ sang n¨m

trë ®i, tÊt c¶ çc bµ ®Çm thuéc giíi lÞch sù sÏ mang mét çi g× cña

chóng ta trªn ng−êi vµ trong ng−êi hä; çc cöa hµng thêi trang lín

Nh÷ng ng−êi b¶n xø ®−îc −a chuéng 153

ë Pari, sang xu©n tíi, sÏ tung ra nh÷ng kiÓu v¶i thuéc ®Þa vµ kiÓu

quÇn ¸o thuéc ®Þa. Ng−êi ta sÏ ®Æt cho nh÷ng bé ¸o mÆc trong nhµ

vµ çc ¸o kh¸c ®ñ thø tªn nµo lµ: ThÞ Ba, B¨mbara, U«lèp,

Luph¬lóp, v.v.. Hìi nh÷ng ng−êi con cña thuéc ®Þa! Ngµy vinh quang ®·

tíi råi1).

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 10, ngµy 15-1-1923.

_______________

1) Nh¹i theo c©u ®Çu trong bµi quèc ca Ph¸p: Allons! Enfants de la patrie, le jour de gloire est arrivÐ! (Hìi nh÷ng ng−êi con cña Tæ quèc! Ngµy vinh quang ®· tíi råi!) (BT).

154

Th− ngá göi «ng Lª«ng ¸csimb«

NghÞ sÜ h¹t §r«m¬, B¸o ço viªn

vÒ ng©n s¸ch thuéc ®Þa, Uû viªn

Héi ®ång thuéc ®Þa tèi cao

Th−a «ng,

Trong bµi diÔn v¨n ®äc t¹i H¹ nghÞ viÖn, «ng cã nãi r»ng, nÕu

muèn th× «ng cã thÓ v¹ch trÇn nh÷ng chuyÖn xÊu xa ë thuéc ®Þa

ra; nh−ng «ng thÊy tèt h¬n lµ Øm ®i kh«ng nãi ®Õn nh÷ng téi nÆng téi nhÑ mµ çc nhµ khai ho¸ cña «ng ®· ph¹m ë çc thuéc ®Þa. §ã

lµ quyÒn cña «ng, vµ ®iÒu ®ã chØ liªn quan ®Õn «ng, ®Õn l−¬ng t©m

«ng vµ ®Õn nh÷ng cö tri cña «ng th«i. §èi víi chóng t«i, nh÷ng

ng−êi ®· tõng chÞu khæ vµ hiÖn vÉn ®ang h»ng ngµy chÞu khæ v×

nh÷ng "©n huÖ" cña chñ nghÜa thùc d©n, th× chóng t«i ch¼ng cÇn

®Õn «ng míi biÕt ®−îc nh÷ng çi Êy.

Nh−ng chÝnh «ng ®· "phãng ®¹i" khi «ng viÕt trªn b¸o Rappel30

r»ng nh÷ng sù viÖc mµ «ng BÐct«n v¹ch ra, ®Òu lµ sai hoÆc phãng

®¹i! Tr−íc hÕt, chÝnh ngay «ng Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa còng ®·

buéc ph¶i thõa nhËn r»ng: "T×nh tr¹ng t− t−ëng khinh rÎ sinh mÖnh ng−êi b¶n xø vÉn ®ang cßn". Vµ «ng ta ®· "kh«ng hÒ chèi c·i

mét sù viÖc tµn nhÉn nµo", mµ nghÞ sÜ Boaníp ®· v¹ch ra. Sau n÷a,

th−a «ng ¸csimb«, liÖu «ng cã thÓ chèi c·i ®−îc r»ng, trong nh÷ng

n¨m võa qua, - tøc lµ sau cuéc chiÕn tranh "v× c«ng lý" -, ®· cã ®Õn

80 v¹n ng−êi b¶n xø "t×nh nguyÖn" ®Õn lµm viÖc hoÆc bá m×nh trªn

Th− ngá göi «ng Lª«ng ¸csimb« 155

®Êt Ph¸p, trong lóc ®ã th× çc nhµ khai ho¸ cña «ng ®· ¨n c¾p,

l−êng g¹t, giÕt h¹i hoÆc thiªu sèng (vµ ch¾c ch¾n lµ kh«ng bÞ trÞ téi)

nh÷ng ng−êi An Nam, ng−êi Tuynidi, hay ng−êi Xªnªgan?

¤ng cßn viÕt tiÕp r»ng nh÷ng hµnh vi bÊt c«ng ë Ph¸p cßn

nhiÒu h¬n ë çc thuéc ®Þa. ThÕ th× th−a «ng ¸csimb«, h·y cho phÐp

t«i nãi r»ng, kh«ng nªn cã cao väng ®em nh÷ng bµi häc vÒ b×nh

®¼ng hoÆc c«ng lý ®i d¹y cho ng−êi kh¸c, khi ng−êi ta kh«ng thùc

hiÖn ®−îc nh÷ng bµi häc ®ã ë n−íc m×nh. §ã lµ çi l«gÝch s¬ ®¼ng

nhÊt, ph¶i kh«ng «ng?

Theo «ng, nh÷ng hµnh vi vµ cö chØ cña çc quan cai trÞ thuéc ®Þa cña «ng ®Òu ®· ®−îc çc Phñ toµn quyÒn vµ Bé Thuéc ®Þa thõa

biÕt, nhËn xÐt vµ kiÓm tra råi. VËy, ¾t ph¶i lµ mét trong hai ®iÒu

sau ®©y: hoÆc lµ v× «ng ®·ng trÝ nªn ®· quªn mÊt nh÷ng tªn nh−

B«®oanh, §¸cl¬, Luycax¬ vµ biÕt bao nhiªu tªn kh¸c n÷a, hîp

thµnh ®¸m h¶o h¸n ®· lµm r¹ng rì vµ vÎ vang cho bé cai trÞ thuéc

®Þa cña «ng; chóng ®· lµm nh÷ng ®iÒu ®¹i gian ¸c, thÕ mµ chØ bÞ

trõng ph¹t b»ng çch th¨ng chøc vµ th−ëng hu©n ch−¬ng th«i.

HoÆc lµ «ng ®· ngang nhiªn chÕ giÔu ®éc gi¶ cña «ng.

¤ng nãi r»ng, vÒ mÆt thuéc ®Þa, nÕu n−íc Ph¸p cã ph¹m lçi th×

ch¼ng qua lµ do cã qu¸ nhiÒu tinh thÇn cao c¶ ®Êy th«i. Th−a «ng ¸csimb«, xin «ng cho chóng t«i biÕt cã ph¶i v× tinh thÇn cao c¶ Êy

mµ ng−êi ta t−íc mÊt cña ng−êi b¶n xø tÊt c¶ mäi quyÒn ng«n

luËn, ®i l¹i, v.v. kh«ng? Ph¶i ch¨ng còng v× tinh thÇn Êy mµ ng−êi

ta buéc hä ph¶i chÞu çi th©n phËn d©n b¶n xø hÌn män, mµ ng−êi

ta t−íc hÕt ruéng ®Êt cña hä ®Ó cho bän x©m l¨ng, vµ sau ®ã buéc

hä ph¶i lao ®éng nh− kÎ n« lÖ? ChÝnh «ng ®· nãi r»ng gièng ng−êi

Tahiti v× nghiÖn r−îu mµ ®· chÕt mßn dÇn vµ hiÖn ®ang ®i ®Õn

diÖt vong. Ph¶i ch¨ng còng v× qu¸ − cao c¶ mµ çc «ng ®· t×m ®ñ

çch ®Ó lµm cho ng−êi An Nam say kh−ít víi r−îu cån cña çc «ng

vµ trë nªn u mª, ®Çn ®én víi thuèc phiÖn cña çc «ng? Sau cïng, «ng nãi ®Õn "bæn phËn", ®Õn "nh©n ®¹o" vµ "khai

ho¸"! VËy bæn phËn Êy lµ çi g×? ¤ng ®· ®em ph« bµy trong suèt c¶


156

bµi diÔn v¨n cña «ng råi. §ã lµ thÞ tr−êng, lµ c¹nh tranh, lµ lîi tøc,

lµ ®Æc quyÒn. Bu«n b¸n, tµi chÝnh, ®ã lµ nh÷ng çi t−îng tr−ng cho

lßng nh©n ®¹o cña çc «ng. S−u thuÕ, lao dÞch, bãc lét nÆng nÒ, -

c«ng cuéc khai ho¸ cña çc «ng, tãm l¹i lµ thÕ ®ã!

Th−a «ng ¸csimb«, trong lóc ®îi cho «ng cã "mét chøc t−íc

hiÓn vinh nhÊt mµ ng−êi ta cã thÓ m¬ −íc ®Õn" th× t«i xin phÐp nãi

r»ng, nÕu tr−íc kia VÝchto Huyg« biÕt lµ hiÖn nay «ng viÕt ra

nh÷ng ®...iÒu nh− thÕ trªn tê b¸o cña «ng ta, th× «ng ta ®· kh«ng

s¸ng lËp ra nã.

Mong «ng, v.v..

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 10, ngµy 19-1-1923.

157

Sù liªm khiÕt thùc d©n

Tin sau ®©y chóng t«i trÝch ë tê Journal officiel31, nãi vÒ buæi

häp thø nhÊt ngµy 22-12-1922:

"Trong thêi kú chiÕn tranh, nhiÒu lÝnh Phi göi ng©n phiÕu cho

gia ®×nh víi nh÷ng sè tiÒn nhiÒu khi rÊt lín. Nh−ng çc ng©n

phiÕu Êy kh«ng bao giê ®Õn tay ng−êi nhËn c¶".

Mét b¹n ®ång nghiÖp l¹i võa cho chóng t«i biÕt mét hiÖn t−îng

t−¬ng tù nh− thÕ. LÇn nµy, sù viÖc x¶y ra ë ®¶o Rªuyni«ng. §·

nhiÒu th¸ng nay, nh©n d©n trªn ®¶o kh«ng hÒ nhËn ®−îc mét b−u

kiÖn nµo göi ®Õn cho hä c¶. Tê Journal viÕt: "HiÖn t−îng Êy lµm cho c¶ ng−êi göi hµng lÉn ng−êi kh«ng

nhËn ®−îc hµng ®Òu ph¶i lÊy lµm l¹.

"NhiÒu ng−êi khiÕu n¹i. Cuéc ®iÒu tra míi më ®· räi ngay ®−îc

¸nh s¸ng vµo ®iÒu bÝ mËt nãi trªn, vµ ph¸t hiÖn ®−îc mét lo¹t vô

®¸nh c¾p ®−îc tiÕn hµnh mét çch chu ®¸o vµ kiªn tr× l¹ th−êng.

"Ng−êi ta b¾t mét nh©n viªn, råi mét nh©n viªn n÷a, råi ®Õn

l−ît «ng "xÕp", vµ cuèi cïng, khi tÊt c¶ nh©n viªn bÞ cßng tay th×

®Õn phiªn «ng gi¸m ®èc ngµnh b−u ®iÖn còng theo hä vµo tï nèt.

"Mçi ngµy, cuéc ®iÒu tra l¹i ®−a ra ¸nh s¸ng vµi sù viÖc míi.

Sè b−u kiÖn bÞ ®¸nh c¾p trÞ gi¸ trªn 125.000 phr¨ng. GiÊy tê, kÕ to¸n ®Òu lµm gian c¶. Sæ s¸ch gian lËn rèi beng ®Õn nçi ph¶i mÊt

h¬n 6 th¸ng míi gì ra ®−îc.

"ë trong mét ngµnh nµo ®ã, ®«i khi cã thÓ cã mét vµi viªn chøc

gian tham, song rÊt Ýt khi l¹i cã c¶ mét ngµnh suèt tõ trªn xuèng


158

d−íi nhiÔm ph¶i bÖnh ¨n c¾p ®Õn nh− vËy; ®iÒu l¹ kú h¬n n÷a lµ

t¹i sao tÊt c¶ bän ¨n c¾p Êy l¹i cã thÓ hoµnh hµnh ®−îc trong mÊy

n¨m rßng mµ vÉn ®−îc b×nh yªn v« sù".

NguyÔn ¸i Quèc


ngµy 19-1-1923.

159

Bé s−u tËp ®éng vËt32

ThËt chóng t«i ®· nghÜ ®Õn n¸t c¶ bé ãc ng−êi da vµng cña

chóng t«i ra, còng kh«ng tµi nµo t×m thÊy çi lÏ v× sao mÊy «ng bµ

ng−êi Ph¸p l¹i thµnh lËp mét tæ chøc kú côc lµ Héi b¶o trî loµi vËt.

Tr−íc hÕt, chóng t«i së dÜ kh«ng sao t×m ra ®−îc nguyªn nh©n ®ã,

v× chóng t«i thÊy hiÖn nay cßn cã biÕt bao nhiªu lµ con ng−êi cïng

khæ ®ang ®ßi hái ®−îc ng−êi ta s¨n sãc ®Õn hä mét chót mµ còng

ch¼ng ®−îc. Sau n÷a v× nh÷ng con vËt ®ã kh«ng ®¸ng ®−îc th−¬ng

yªu ®Õn thÕ, mµ chóng nã còng cã khæ së g× cho cam. Trõ con s− tö

®en1) lµ cã Ých cho nh÷ng ng−êi cã thãi quen xá ch©n vµo giµy da thó, cßn hÇu hÕt nh÷ng con vËt ®ã ®Òu ®éc ¸c, rÊt ®éc ¸c.

Çi con chã ng¾n mâm2) ch¼ng ®· ch¹y ®Õn nhe bé r¨ng kh¶ è

cña nã ra mµ xÐ to¹c c¶ c¬ cÊu cña Héi nghÞ Pari ®ã sao? Thµnh

thö con khØ Phlam¨ng vµ con gµ sèng G«loa ph¶i mét m×nh ®−¬ng

®Çu víi con ph−îng hoµng GiÐcmanh ë miÒn Ruya3).

_______________

1) Nh·n hiÖu mét lo¹i xi ®¸nh giµy cã tiÕng ë Ph¸p (BT). 2) ¸m chØ n−íc Anh lóc ®ã (BT). 3) Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, vÊn ®Ò miÒn Ruya, mét khu

vùc c«ng nghiÖp than vµ luyÖn kim quan träng cña §øc, lµ kh©u chÝnh trong nh÷ng m©u thuÉn gi÷a çc c−êng quèc ch©u ¢u. Th¸ng 1-1923, Ph¸p muèn n¾m −u thÕ ë ch©u ¢u, ®· cïng víi BØ chiÕm ®ãng miÒn Ruya cña §øc. Con khØ Phlam¨ng vµ con gµ sèng G«loa ë ®©y ¸m chØ BØ vµ Ph¸p (BT).


160

Trong khi h·y cßn bÞ xÝch cæ, thÕ mµ con hæ1) ch¼ng ®· nh¸

nghiÕn mÊt nhiÒu bé cña n−íc céng hoµ ®ã sao? Ng−êi ta ch¼ng ®·

phÝ hµng mÊy triÖu, mÊy tû ®Ó nhê hai «ng b¹n vinh quang cña

chóng ta lµ Cons¾c vµ Vranghen mua hé da con gÊu M¸txc¬va, lµ

con vËt ngµy nay h¬n bao giê hÕt, nã kh«ng thÝch ®Ó cho ng−êi ta

tuú ý muèn lµm g× th× lµm ®ã sao? (Chao! con vËt míi qu¸i chø).

Trong sè çc b¹n h÷u ë chÝnh quèc cña chóng ta, ai lµ ng−êi

kh«ng ph¶i phµn nµn vÒ tai h¹i do loµi diÒu h©u g©y ra? Loµi

qu¹2) mµ l¹i ch¼ng ph¶i lµ nh÷ng kÎ ph¸ ho¹i tai h¹i trong ®Þa

h¹t tinh thÇn µ? Cßn nh÷ng con mät giµ3) th× cã lµm ®−îc viÖc g× ngoµi çi viÖc chØ chuyªn t×m çch lîi dông nh÷ng sù bÊt hoµ vµ

nh÷ng chuyÖn xÝch mÝch trong x· héi? L¹i cßn con vËt nµo ®ã

ch¼ng ®· v« sØ ®Õn nçi muèn cho phÐp tÊt c¶ çc chµng rÓ l¸o

x−îc cø viÖc dïng tªn nã ®Ó gäi mÑ vî hä ®ã sao? Bän mÌo quý

ph¸i4) h¸ ch¼ng thËt sù lµ nh÷ng kÎ ®· dËp t¾t c¶ h¹nh phóc gia

®×nh cña nhiÒu nhµ ®ã −? Vµ nh÷ng con chuét cèng ë kh¸ch

s¹n5) ch¼ng ®· lµ nh÷ng kÎ thï mu«n thuë cña tÊt c¶ nh÷ng

ng−êi ®i du lÞch ®ã sao?

Ch−a kÓ ®Õn chã sãi lóc nµo còng lµ kÎ cã lÏ ph¶i v× ®ã lµ kÎ

m¹nh h¬n, vµ nh÷ng con chiªn ghÎ lµ mét mèi tai ho¹ cho c¶ mét x· héi trung thùc, chóng t«i... Nh−ng tr−íc khi kÕt thóc, ta h·y nãi

mét chót vÒ nh÷ng con vËt ë thuéc ®Þa.

§óng gi÷a lóc «ng Ghinan chuÈn bÞ ®Ó nhê «ng M¨nggianh

chuyÓn lªn ViÖn hµn l©m khoa häc mét bµi nghiªn cøu vÒ viÖc sö

_______________

1) ¸m chØ Clªm¨ngx«, mét chÝnh kh¸ch Ph¸p vµ Bé tr−ëng Bé ChiÕn tranh (BT).

2) ChØ kÎ viÕt th− nÆc danh (BT). 3) Chats-fourrÐs: NghÜa ®en lµ nh÷ng con mÌo l«ng xï, nghÜa bãng lµ

bän quan tßa (BT). 4) Poules de luxe: ChØ bän g¸i ®iÕm sang träng (BT). 5) Rats d’h«tel: ChØ bän chuyªn trém c¾p hµnh lý cña kh¸ch trä (BT).

Bé s−u tËp ®éng vËt 161

dông da ç mËp, th× «ng Anbe Xar« lªn ®−êng ®i §¶o Chã1) ®äc mét

bµi diÔn v¨n Bé tr−ëng cña «ng t¹i x−ëng −íp ç thu Xanh Pie vµ

Mic¬l«ng, cßn vÒ phÇn «ng Xit¬r«en th× «ng cho "con S©u"2) khai

ho¸ cña «ng bß xuyªn qua Xahara. Hai cuéc ®i c«ng çn nµy - viÖc

c«ng vµ viÖc nöa c«ng nöa t− - ch¾c h¼n thÕ nµo còng sÏ thu ®−îc

kÕt qu¶ tèt ®Ñp mµ ng−êi ta cã quyÒn chê ®îi: tøc lµ lµm cho con

chuét nh¾t ®Î ra nh÷ng qu¶ nói vµ cñng cè ®Þa vÞ cña nh÷ng con ç

mËp thùc d©n.

Ng−êi ta th−êng quen t−ëng r»ng çc nhµ b¶o hé cña chóng ta

lóc nµo còng thi hµnh çi chÝnh s¸ch cña loµi ®µ ®iÓu3). Nh−ng lÇm to råi çc b¹n ¹! Ch¶ ph¶i thÕ ®©u, nµy nhÐ: ChØ cã nhËn lêi mêi

cña chó ç nôc ë h¶i c¶ng cò th«i mµ ChÝnh phñ thuéc ®Þa ®·

kh«ng ngÇn ng¹i mét chót nµo mµ kh«ng chi tiªu:

1- §«ng D−¬ng 13.190.846 phr¨ng

2- T©y Phi thuéc Ph¸p 5.150.000 -

3- Ch©u Phi xÝch ®¹o thuéc Ph¸p 348.750 -

4- Cam¬run 390.000 -

5- Ma®ag¸txca 1.837.600 -

6- M¸ctinÝch 108.000 -

7- Guya®¬lóp 55.000 - 8- Guyan 62.500 -

9- T©n Cali®«ni 75.000 -

10- T©n HªbrÝt 60.000 -

_______________

1) Nguyªn b¶n: L’Ile aux chiens (BT). 2) Chenille: NghÜa ®en lµ con s©u. VÒ c¬ khÝ, ®ã lµ xe t¨ng. Th−êng

dïng ®Ó gäi tÊt c¶ çc xe ch¹y b»ng vßng xÝch (BT). 3) Politique de l’autruche: ChÝnh s¸ch ®µ ®iÓu. §µ ®iÓu, mét loµi chim lín ë miÒn nhiÖt ®íi ch©u Phi, cao tíi 2m50,

ch¹y nhanh vµ cã mét d¹ dµy rÊt kháe. Tõ ng÷ Estomac d’autruche nghÜa lµ d¹ dµy ®µ ®iÓu, tiªu hãa ®−îc tÊt c¶ çc thø. ë ®©y, chÝnh s¸ch ®µ ®iÓu lµ ngô ý nãi chÝnh s¸ch v¬ vÐt tham tµn cña bän thùc d©n (BT).


162

11- Ch©u §¹i D−¬ng 65.000 -

12- Ên §é 135.000 -

13- X«mali 97.000 -

14- §¶o Rªuyni«ng 85.000 -

15- Xanh Pie vµ Mic¬l«ng 14.000 -

®Ó ®−a vµi con l¹c ®µ, vµi con bß çi vµ vµi con ç sÊu tõ çc thuéc

®Þa vÒ thµnh phè M¸cx©y.

L¹i còng ph¶i nhËn r»ng çc nhµ ®i khai ho¸ cña chóng ta ®·

kh«ng tõ mét sù cè g¾ng nµo ®Ó c¾m cho mÊy con chim sÎ b¶n xø -

rÊt dÔ b¶o vµ rÊt ngoan ngo·n - vµi çi l«ng c«ng lµm cho chóng trë thµnh nh÷ng con vÑt hay nh÷ng con chã gi÷ nhµ. Vµ nÕu nh©n

d©n ch©u Phi vµ ch©u ¸ mµ ®−îc "hoµ b×nh" vµ "thÞnh v−îng" ®Õn

nh− thÕ nµy, th× chÝnh nh÷ng "vÞ ®i gieo r¾c d©n chñ" kh«ng biÕt

mái mÖt ®ã lµ con nhÆng ®¸nh xe1) chø cßn ai vµo ®ã n÷a?

Nãi tãm l¹i, sè phËn cña tÊt c¶ nh÷ng con vËt Êy t−¬ng ®èi ®·

dÔ chÞu. VËy, nÕu çc héi viªn cña çi héi cao c¶ lµ Héi b¶o trî çc

loµi vËt cÇn ph¶i giÕt th× giê, th× nªn ch¨m sãc ®Õn nh÷ng con khØ

bÞ b¸c sÜ V«r«nèp lµm cho ®au ®ín2) vµ ®Õn nh÷ng con cõu d©n b¶n

xø khèn khæ kia lu«n lu«n bÞ hít trôi l«ng3), ®ã cã lÏ l¹i lµ mét viÖc

Ých lîi h¬n.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 11, ngµy 1-2-1923.

_______________

1) La mouche du coche: Con nhÆng trong c©u chuyÖn ngô ng«n cña La Ph«ngten mØa mai nh÷ng kÎ tù cho m×nh lµ kÎ ®i khai hãa ch¼ng kh¸c g× con nhÆng tù khoe m×nh ®· cã c«ng ®Èy chiÕc xe nÆng v−ît khái ®−êng dèc (BT).

2) B¸c sÜ Ph¸p gèc Nga V«r«nèp chñ tr−¬ng dïng khØ trÎ hãa sinh dôc cña ng−êi (BT).

3) TiÕng Ph¸p cã thµnh ng÷ hít l«ng ®Ó chØ sù bãc lét (BT).

163

Y nh− n−íc mÑ

Cho ®Õn nay, trªn thÕ giíi chØ cã thµnh phè Tuynl¬1) lµ cã thÓ

tù hµo ®· cã nh÷ng bøc th− nÆc danh vang déi. Ngµy nay, xø Nam

Kú víi lßng hiÕu th¶o vµ mong muèn tá lßng trung thµnh kh«ng bê

bÕn ®èi víi n−íc khai ho¸ v¨n minh cho m×nh - võa råi còng cã çi

vô th− nÆc danh "cña nã". Nh−ng xø thuéc ®Þa nµy ®· "b¾t ch−íc"

vông vÒ v× kh«ng ph¶i lµ vô mét nµng Lavan diÔm lÖ mµ lµ vô mét

h−¬ng chøc An Nam giµ nua võa bÞ b¾t bá tï, kh«ng ph¶i v× ®·

l¹m dông th− nÆc danh mµ v× ®· bÞ th− nÆc danh tè ço. ViÖc Êy

thùc chÊt nh− thÕ nµy: Mét ®ªm th¸ng 12 n¨m 1922, cô h−¬ng c¶ An Nam ®ang m¬

mµng th× bçng nghe tiÕng mâ huyªn n¸o b¸o cho d©n lµng biÕt cã

c−íp ë trªn s«ng çi, ngay tr−íc mÆt Chî L¸ch! (¤! VËy th× çi nÒn

an ninh mµ çc nhµ chøc tr¸ch tõng ca tông ë ®©u nhØ?). Cô h−¬ng

c¶ nhµ ta vïng dËy ví lÊy khÈu sóng - nguyªn cô h−¬ng c¶ còng

®ång thêi lµ tr−¬ng tuÇn cña mét tr¹i Êp lín - vµ lËp tøc cïng víi

hai gia nh©n xuèng thuyÒn b¬i ra s«ng.

Võa ®Õn n¬i, cô h−¬ng c¶ vµ hai gia nh©n liÒn bÞ bän c−íp næ

sóng b¾n; mét trong hai gia nh©n bÞ tróng ®¹n gi÷a ngùc vµ vµi

phót sau th× t¾t thë. Cô h−¬ng c¶ b¾n tr¶ l¹i bän c−íp mét ph¸t kh«ng tróng, tr¸i l¹i bÞ bän c−íp b¾n bÞ th−¬ng vµo tay ph¶i.

_______________

1) Tulle: Mét thµnh phè ë t©y nam n−íc Ph¸p, çch Pari 464 km (BT).


164

Råi chØ v× th− nÆc danh tè ço, mµ cô h−¬ng c¶ nä ®· bÞ b¾t

giam vÒ téi lµ ®· giÕt gia nh©n cña m×nh.

MÆc dï cha ng−êi xÊu sè vµ ng−êi gia nh©n cßn sèng ®· ®Ö ®¬n

minh oan cho bÞ ço, nh−ng cô h−¬ng nä vÉn cßn n»m trong

"buång tèi" "®Ó chê ¸nh s¸ng cña c«ng lý".

N.A.Q.

B¸o Le Paria,

sè 11, ngµy 1-2-1923.

165

Lßng ngay th¼ng cña chÝnh phñ thuéc ®Þa

Trong thêi chiÕn tranh vinh quang, ®Ó cã ®−îc nh÷ng "t×nh

nguyÖn qu©n", ng−êi ta ®· høa trêi høa biÓn víi d©n b¶n xø. ChiÕn

tranh hÕt, nh÷ng lêi høa trang träng Êy còng ®−îc trang träng

quªn ®i.

Trong kú c«ng tr¸i tr−íc lÇn cuèi - c«ng tr¸i mµ d©n b¶n xø

h−ëng øng "mét çch tù nguyÖn víi mét tÊm lßng sèt s¾ng vµ phÊn

khëi" ®Õn nçi ph¶i ®ãng kÐt l¹i tr−íc thêi h¹n v× ®· ®−îc gÊp hai

lÇn r−ìi sè tiÒn dù ®Þnh. §èi víi lÇn c«ng tr¸i nµy, ngoµi nh÷ng biÖn ph¸p thóc Ðp, ng−êi ta cßn høa víi nh÷ng ng−êi mua, phÈm

hµm, hoµn tiÒn dÔ dµng, vµ hµng l« çi kh¸c n÷a.

B©y giê, khi lßng trung thµnh ®· ®−îc chøng tá, nh÷ng ng−êi

mua c«ng tr¸i trë thµnh ng−êi d¹i dét. Kh«ng nh÷ng çc c¬ quan

tµi chÝnh kh«ng nhËn mua l¹i tr¸i phiÕu mµ cßn tõ chèi c¶ viÖc

cÇm cè tr¸i phiÕu. ThÕ ®ã, nh÷ng viÖc tèt trë thµnh xÊu! Cßn vÒ

nh÷ng phÈm hµm vµ s¾c phong cao quý kh¸c th× xin kiÕu!

Cßn n÷a, muèn lÜnh ®−îc nh÷ng tr¸i phiÕu ®· hoµn toµn qu¸

h¹n tr¶, ng−êi chñ phiÕu cßn b¾t buéc ph¶i xuÊt tr×nh thÎ thuÕ th©n.

Chóng ta cã nªn phµn nµn cho 72.177 kÎ "khèn khæ"1) lµ ®ång

_______________

1) T¸c gi¶ ch¬i ch÷ pauvre cã nghÜa lµ nghÌo, nÕu ®Æt sau danh tõ, nh−ng cã nghÜa lµ ®¸ng th−¬ng nÕu ®Æt tr−íc danh tõ. T¸c gi¶ ®Æt ch÷ "pauvre" trong ngoÆc kÐp ®Ó ch¬i c¶ hai nghÜa (BT).


166

bµo cña chóng ta ®· mua c«ng tr¸i hay kh«ng? Tr−íc khi tr¶ lêi

c©u hái nµy, chóng ta h·y tù hái xem viÖc nµy, nÕu ph¶i lµ mét

viÖc cã Ých thËt, mµ kh«ng c«ng bè lµ cña Nhµ n−íc, kh«ng tuyªn

truyÒn, ch¼ng qu¶ng ço, th× liÖu cã bao nhiªu ®ång bµo hµo hiÖp

nµy cña chóng ta chÞu nh¶ ra mét xu?

Sù th«ng minh tÝnh to¸n cña ®¸m "d· d©n" còng ch¼ng lÐp g×

so víi tµi loÌ bÞp høa hÑn cña giíi "n¾m quyÒn".

N.

T.B. Phñ Toµn quyÒn §«ng D−¬ng s¾p ®−îc phÐp ph¸t hµnh ®ît hai c«ng tr¸i 90.000.000 phr¨ng. KhÐo ®Êy, anh em ¬i!

B¸o Le Paria,

sè 11, ngµy 1-2-1923.

167

ChÕ ®é thùc d©n

Kh«ng ph¶i chØ cã nh÷ng ng−êi céng s¶n míi næi lªn chèng l¹i

sù bãc lét thuéc ®Þa mét çch qu¸ møc. B¸o chÝ vµ çc diÔn gi¶ t−

s¶n còng ph¶n ®èi sù kh¾c nghiÖt mµ ng−êi b¶n xø ph¶i chÞu

®ùng; ph¶n ®èi sù v« sØ lu«n bao trïm bé m¸y cai trÞ thuéc ®Þa;

ph¶n ®èi t×nh tr¹ng thiÕu h¼n mét chÝnh s¸ch thuéc ®Þa nghiªm

chØnh. V× vËy, chóng t«i ®· gÆp gì çc ®Þch thñ giai cÊp cña chóng

t«i ®Ó ®−a ra nh÷ng ph¶n ®èi t−¬ng tù. Nh−ng ph¶i nhÊn m¹nh

r»ng, chóng t«i sÏ chia tay hä ngay khi ®Ò cËp ®Õn çch gi¶i quyÕt

vÊn ®Ò. Nh÷ng ng−êi céng s¶n ®ßi hái chÊm døt bãc lét thuéc ®Þa, mét

bé phËn cña bãc lét t− b¶n nãi chung. Çc nhµ t− s¶n th× chØ nghÜ

®Õn viÖc t¨ng c−êng hÖ thèng thuéc ®Þa ®Ó khai th¸c lîi nhuËn cao

h¬n, ®Ó t¨ng c−êng sù c−ìng ®o¹t. DÜ nhiªn chÝnh quyÒn lîi cña hä,

hoÆc lµ mét thø t×nh c¶m nh©n ®¹o mËp mê nµo ®ã ®«i khi ®· thóc

®Èy hä lªn tiÕng yªu cÇu lµm dÞu bít sè phËn ng−êi b¶n xø. Nhµ

b×nh luËn cña tê Oeuvre lÊy lµm tiÕc lµ ng−êi ta chØ nh×n nhËn

nh÷ng ng−êi da ®en nh− mét thø nh©n lùc mµ hä yªu cÇu ph¶i

t−íc ®o¹t s¹ch nh÷ng g× hä t×m thÊy ë nh÷ng con ng−êi nµy?

Nh−ng ng−êi ta kh«ng hÒ kÕt luËn lµ ph¶i tõ bá chñ nghÜa thùc d©n. Ng−êi ta chØ sî nh÷ng ng−êi bÞ bãc lét næi dËy. Ng−êi ta yªu

cÇu nªn nghiªn cøu çch ®µn ¸p nh÷ng biÕn lo¹n cã thÓ x¶y ra,

hoÆc tèt h¬n nªn cÇn cã nh÷ng biÖn ph¸p lµm dÞu ®Ó ngõa tr−íc

hËu qu¶ cña nh÷ng biÖn ph¸p tµn nhÉn qu¸ hung b¹o. VÊn ®Ò vÉn


168

chØ lµ buéc çc thuéc ®Þa ph¶i lµm ra nhiÒu h¬n, v× lîi nhuËn tèi ®a

cña çc c«ng ty t− b¶n.

Nh÷ng ng−êi céng s¶n vui s−íng t×m ®−îc ë ®èi thñ tiÕng väng

h−ëng Êy lêi ph¶n ®èi cña m×nh. Nh−ng nh÷ng ng−êi céng s¶n ®Êu

tranh cho sù gi¶i phãng d©n téc vµ kinh tÕ cña çc thuéc ®Þa, chø

kh«ng ph¶i cho nh÷ng biÖn ph¸p t¹o ®iÒu kiÖn dÔ dµng cho sù

c−íp bãc.

Sau ®©y, chóng t«i th«ng b¸o tãm t¾t nh÷ng hµnh ®éng xÊu xa

cña chÝnh s¸ch thuéc ®Þa. Nh−ng chóng t«i l−u ý mét lÇn n÷a lµ

®èi víi nh÷ng ng−êi céng s¶n, vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ c¶i thiÖn hÖ thèng thuéc ®Þa mµ ph¶i b·i bá nã.

*

* *

Nh÷ng hy sinh x−¬ng m¸u vµ tiÒn b¹c, nh÷ng cuéc x©m chiÕm

®Êt ®ai réng mªnh m«ng, nguån cña c¶i kh«ng bao giê c¹n, ®Þa h¹t

v« biªn dµnh cho ho¹t ®éng cña con ng−êi lµ ®Ó lµm g×? Chi phÝ cho

viÖc chiÕm ®ãng tiÕp tôc lµm th©m thñng ng©n s¸ch, cßn çc thuéc

®Þa bÞ ¶nh h−ëng cña c¬n khñng ho¶ng ®ang giÕt chÕt ®Êt n−íc

nµy. Ng−êi Ph¸p Ýt di c−, vµi ngµnh c«ng nghiÖp ®ang phån thÞnh

mµ n−íc Ph¸p n©ng ®ì th× l¹i n»m trong tay ng−êi n−íc ngoµi. LÏ ra cÇn ph¶i x©y dùng mét ch−¬ng tr×nh hîp lý chø kh«ng

ph¶i chiÕm ®o¹t tµi s¶n, cña c¶i ®Ó bãc lét mét çch ngÊu nghiÕn.

Ng−êi ta ®· hoµn toµn truÊt quyÒn së h÷u cña ng−êi b¶n xø. V×

thÕ, sù ph¸t triÓn cña çc thuéc ®Þa thËt lµ khã kh¨n: Thuéc ®Þa lµ

nh÷ng kh¸ch hµng yÕu ít cña nÒn c«ng nghiÖp chÝnh quèc còng

®ang bÞ tæn thÊt; thuéc ®Þa lµ nh÷ng ng−êi cung øng nhá nhoi do

nh÷ng sai lÇm trong khai th¸c.

Ngµy nay, nh÷ng ng−êi bãc lét nghÜ tíi viÖc tæ chøc l¹i theo

kiÓu hiÖn ®¹i. N−íc Angiªri cÇn 1.000 triÖu; T©y Phi thuéc Ph¸p

muèn 1.200 triÖu mµ lÏ ra çc n−íc nãi trªn ph¶i lµ nh÷ng trî lùc quý b¸u cho chÝnh quèc. T×nh h×nh tµi chÝnh ë nh÷ng n−íc nµy

thËt th¶m h¹i. ViÖc kinh doanh ë ®ã thËt khã kh¨n chÝnh lµ do

ChÕ ®é thùc d©n 169

tÝnh tham lam v« l−¬ng t©m cña mét sè ng−êi cai trÞ. Sù bãc lét Ých

kû ®ã chØ cã thÓ thùc hiÖn b»ng çch t−íc ®i mäi quyÒn ®éc lËp cña

çc thuéc ®Þa. Tµi nguyªn thiªn nhiªn cña çc thuéc ®Þa ®ñ ®Ó hä

thÕ chÊp çc kho¶n vay nî; çc thuéc ®Þa cã thÓ gióp n−íc Ph¸p,

nh−ng thùc tÕ hä l¹i lµ n¹n nh©n cña sù thiÕu hôt tµi chÝnh. ThËt

lµ th¶m h¹i khi ph¶i ghi nhËn lµ mÆc dï ph¶i g¸nh chÞu çc vïng

cßn bÞ tµn ph¸ çi kho¶n trî cÊp cho ng−êi go¸ bôa do chiÕn tranh

hä l¹i ph¶i gióp ®ì nh÷ng tæ chøc ®ang chÕt trªn ®èng cña.

V× sao ChÝnh phñ l¹i phung phÝ hµng tû b¹c vµo Xyri? Nã

kh«ng d¸m thó nhËn ®iÒu ®ã. VËy ®Õn bao giê ng−êi ta míi biÕt ®−îc sù thËt vÒ nh÷ng vô bª bèi ë Nigiª?

Ng−êi ta kh«ng bao giê muèn nãi x©m chiÕm thuéc ®Þa lµ viÖc

®èt nhµ, tµn s¸t hay c−íp bãc; vµ còng kh«ng muèn nãi ®ã lµ viÖc

lµm cho kiÖt quÖ mét ®Êt n−íc chØ mong muèn ®−îc ph¸t triÓn. Mµ

®ã lµ triÖt h¹ sù sèng cña c¶ mét vïng khi ®Æt nã vµo tay mét vµi

«ng lín chø kh«ng ph¶i ®Ó cho d©n chóng canh t¸c trªn m¶nh ®Êt

®ã.

D©n téc Ph¸p ®−îc lîi léc g× tõ çc thuéc ®Þa cña hä? Ch¼ng

qua mét vµi ®éi qu©n ®i lµm dÞu nh÷ng xung ®ét gi÷a t− b¶n vµ lao

®éng. V× vËy, cÇn b¾t buéc tÊt c¶ çc øng cö viªn ph¶i cã ch−¬ng tr×nh vÒ thuéc ®Þa trong çc cuéc bÇu cö s¾p tíi.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 5-2-1923.

170

Tõ vô bª bèi nµy ®Õn vô bª bèi kh¸c

MÆc dï cã sù rïm beng xung quanh cuéc triÓn l·m ë M¸cx©y,

nh÷ng bµi diÔn v¨n long träng, nh÷ng cuéc du ngo¹n cña hoµng

gia vµ nh÷ng bµi khoa tr−¬ng trªn çc b¸o, t×nh h×nh ë §«ng

D−¬ng vÉn tåi tÖ.

ChiÕc ghÕ bÞ ço mµ viªn quan cai trÞ "thanh liªm" Lan« võa

rêi khái ch−a kÞp nguéi th× ®· cã tin vÒ nh÷ng vô bª bèi míi.

Tr−íc hÕt, ®ã lµ vô Bu®in«. ¤ng Bu®in« lµ mét "nhµ khai ho¸"

®iÓn h×nh; mét quan cai trÞ chuyªn ¨n hèi lé. Kho¶n c¬ b¶n cña lêi

buéc téi «ng ta lµ nh− sau: "Lµng T©n An ®· lÊy quü lµng vµ vay tiÒn ®Ó x©y dùng mét

tr¹m ®iÖn. ViÖc Êy tá ra thµnh c«ng, v× thu nhËp do tr¹m ®em l¹i

trang tr¶i cã d− tÊt c¶ mäi kho¶n chi tiªu. Ngoµi ra, çc nhµ c«ng

céng vµ ®−êng lµng ®−îc b¶o ®¶m ®iÖn ®Ìn kh«ng mÊt tiÒn.

ThÕ mµ mét viªn quan cai trÞ kh«n khÐo («ng Bu®in«) ®· thùc

hiÖn mét sù s¾p ®Æt nh− sau: lµng T©n An nh−îng kh«ng tr¹m

®iÖn cho mét anh thÇu kho¸n, ®Ó ®−îc h−ëng çi thó ph¶i tr¶ tiÒn

®iÖn th¾p s¸ng çc nhµ c«ng céng vµ ®−êng lµng. Råi ng−êi ta bçng

nhËn thÊy nªn chuéc l¹i ®Æc quyÒn ®· nh−îng kh«ng vµ muèn thÕ

lµng ph¶i xÕp ra mÊy chôc ngh×n ®ång. Toµn bé chuyÖn nµy gièng mét cuèn tiÓu thuyÕt thùc sù, trong ®ã, viªn cùu c«ng sø ®· béc lé

trÝ t−ëng t−îng cña m×nh víi mét sù v« sØ kh«ng thÓ t−ëng næi".

Vô bª bèi thø hai lµ vô Tªa. §©y lµ ®iÒu b¹n ®ång nghiÖp cña

chóng t«i ë §«ng D−¬ng kÓ l¹i:

Tõ vô bª bèi nµy ®Õn vô bª bèi kh¸c 171

"Chóng t«i sèng trong mét bÇu kh«ng khÝ... thùc sù phi

th−êng: vô Bu®in«, vô Lan« vµ Ýt l©u sau lµ vô Tªa.

¤ng Tªa, mét kü s− cã rÊt nhiÒu c«ng lao, gi¸m ®èc mét h·ng

lín cña Ph¸p ë H¶i Phßng, «ng ®Õn nhµ «ng Xcala, gi¸m ®èc Së

®oan vµ muèn ngoÆc víi chÝnh quyÒn ®Ó b¸n thuèc phiÖn, «ng ®·

®−a cho «ng ta sè tiÒn mét v¹n ®«la, lÊy cí lµ tr¶ tiÒn tr−íc h¹n,

kh«ng cÇn lÊy bÊt cø biªn lai, giÊy tê g× c¶. §Ó d¸m ®i mét b−íc

nh− vËy, cÇn ph¶i ®¾n ®o suy nghÜ kü vµ ph¶i tin ch¾c r»ng ng−êi

ta sÏ kh«ng t×m thÊy trong hµnh vi ®ã mét ®iÒu g× kh«ng b×nh

th−êng. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ trong giíi kinh doanh ë §«ng D−¬ng, nh÷ng viÖc giao dÞch nh− vËy lµ chuyÖn b×nh th−êng.

TÊt c¶ nh÷ng kÎ cã quyÒn hµnh nh− vËy còng ®Òu sÏ lîi dông

®Ó v¬ vÐt cña c¶i cho b¶n th©n m×nh vµ b»ng çch ®ã sÏ mang l¹i

tæn thÊt lín cho x· héi".

NÕu tªn ®ao phñ §¸cl¬, C«ng sø tØnh Th¸i Nguyªn, ®−îc cö

lµm Uû viªn Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn, cßn «ng B«®oanh, ng−êi

®ang ®−îc quan toµ Oaren nãng lßng mong ®îi ®· trë thµnh quyÒn

Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, th× çc «ng Tªa vµ Bu®in« Ýt ra còng nªn

®−îc g¾n béi tinh míi ph¶i.

nguyÔn ¸i quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 5-2-1923.

172

N¹n thiÕu tr−êng häc

D©n chóng ®ang ®ßi hái ph¶i cã tr−êng häc, mµ hiÖn nay,

tr−êng häc ®ang thiÕu mét çch tÖ h¹i. Mçi n¨m, cø ®Õn ngµy

khai tr−êng, çc bËc cha mÑ dï cã ®i gâ cöa kh¾p n¬i, cÇu xin mäi

sù gióp ®ì, thËm chÝ xin nép gÊp ®«i tiÒn ¨n häc mµ hä vÉn kh«ng

göi ®−îc con çi ®Õn tr−êng. Vµ nh÷ng ®øa trÎ nµy, cã ®Õn hµng

ngh×n, bÞ ®µy vµo c¶nh ngu dèt chØ v× kh«ng cã ®ñ tr−êng së cho

chóng ®i häc.

Ng−êi ta sÏ nãi r»ng, v× ng©n s¸ch kh«ng ®ñ cho ChÝnh phñ

x©y thªm tr−êng míi. Kh«ng h¼n thÕ ®©u. Trong sè 12 triÖu ®ång cña ng©n s¸ch Nam Kú, th× 10 triÖu ®ång ®· t×m ®−îc çch lät vµo

tói çc c«ng chøc.

MÆt kh¸c, sî r»ng thanh niªn An Nam bÞ tiªm nhiÔm chñ

nghÜa b«nsªvÝch, ChÝnh phñ thuéc ®Þa lµm mäi çch cã thÓ lµm

®Ó ng¨n c¶n hä sang häc ë chÝnh quèc. §iÒu 500 (Bis) cña NghÞ

®Þnh ngµy 20 th¸ng 6 n¨m 1921 vÒ häc chÝnh ë §«ng D−¬ng nãi

nh− sau:

"Mäi ng−êi b¶n xø, v« luËn lµ d©n thuéc ®Þa Ph¸p hay d©n

do Ph¸p b¶o hé, muèn sang chÝnh quèc tiÕp tôc häc tËp, ®Òu

ph¶i ®−îc phÐp cña quan Toµn quyÒn. Quan Toµn quyÒn sÏ quyÕt ®Þnh sau khi hái ý kiÕn quan Thñ hiÕn vµ quan Gi¸m ®èc

Nha häc chÝnh.

Tr−íc khi ®i, ®−¬ng sù ph¶i cã mét häc b¹ ®¹i häc do Nha häc

chÝnh cÊp, cã d¸n ¶nh vµ ghi râ lý lÞch, ®Þa chØ cha mÑ, nh÷ng

N¹n thiÕu tr−êng häc 173

tr−êng ®· häc, çc häc bæng hoÆc trî cÊp ®· ®−îc h−ëng, çc b»ng

cÊp ®· cã vµ ®Þa chØ cña ng−êi b¶o l·nh ë Ph¸p. Häc b¹ ®ã ph¶i

®−îc quan Toµn quyÒn phª chuÈn.

Hå s¬ cña nh÷ng ng−êi b¶n xø du häc ë Ph¸p ®−îc l−u t¹i Nha

häc chÝnh".

"Lµm cho u mª ®Ó thèng trÞ", ®ã lµ ph−¬ng ph¸p mµ nhµ cÇm

quyÒn ë çc thuéc ®Þa cña chóng ta −a dïng nhÊt.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 5-2-1923.

174

"Vi hµnh"

(TrÝch "Nh÷ng bøc th− göi c« em hä"

do t¸c gi¶ tù dÞch tõ tiÕng An Nam)

- H¾n ®Êy!

- §©u ph¶i!

- §óng mµ! Anh ®· b¶o lµ chÝnh h¾n ®Êy.

- Ch¾c thËt µ? Em th× em ®· thÊy h¾n ë tr−êng ®ua, tr«ng h¾n

cã vÎ nhót nh¸t h¬n, lóng ta lóng tóng h¬n c¬, cã c¶ çi chôp ®Ìn

chôp lªn çi ®Çu quÊn kh¨n, çc ngãn tay th× ®eo ®Çy nh÷ng nhÉn.

- ThÕ hay lµ h¾n ®· ®em tÊt c¶ çc thø ®ã ®Õn tiÖm cÇm ®å råi?

Nh−ng mµ nh×n kü xem k×a! Ch¼ng ph¶i vÉn çi mòi tÑt Êy, vÉn

®«i m¾t xÕch Êy, vÉn çi mÆt bñng nh− vá chanh Êy ®Êy µ1)?

- õ nhØ, th× còng cã thÓ lµ anh ®óng. Nh−ng h¾n ®Õn ®©y lµm

g× nhØ trong ®−êng xe ®iÖn ngÇm nµy, vµ tôi çc «ng quan bµ kiÕc2)

®i theo th× ®©u c¶?

- Cã khi ®· göi tuèt ë kho hµnh lý nhµ ga ®Ó ®i ch¬i vi hµnh ®Êy.

_______________

1) Qu¶ chanh ë ch©u ¢u vá mµu vµng bñng (BT). 2) Ses mandarins et mandarines: Ch¬i ch÷, do trong tiÕng Ph¸p,

mandarin cã nghÜa lµ «ng quan vµ mandarine cã nghÜa lµ qu¶ quýt; theo quy t¾c tõ vùng häc th×, b×nh th−êng ra, muèn chuyÓn gièng ®ùc sang gièng çi ph¶i thªm e sau tõ chØ gièng ®ùc. ë ®©y, chØ chuyÓn ®−îc phÇn nµo ý ®ïa sang b¶n dÞch tiÕng ViÖt. Cã thÓ dÞch: «ng quan bµ kiÕc (BT).

“vi hµnh” 175

§Êy, c« em hä th©n mÕn cña t«i! T«i ®· thuËt l¹i y nguyªn c©u

chuyÖn gi÷a mét ®«i b¹n trÎ ngåi cïng toa xe víi t«i. Hä ngÊu

nghiÕn tr«ng t«i víi cÆp m¾t ma m·nh, tß mß, nh−ng l¹i ra bé

kh«ng nh×n t«i g× c¶.

Cuéc ®èi tho¹i tiÕp diÔn nh− sau:

- ThÕ em nghÜ thÕ nµo vÒ ng−êi kh¸ch cña chóng ta? Ng−êi con

trai hái, ngì t«i lµ mét ®Êng hoµng th−îng vµ t−ëng r»ng t«i kh«ng

hiÓu hä nãi g× víi nhau.

- H¾n cßn lµm m×nh bËt c−êi h¬n n÷a c¬ lóc h¾n ®eo lªn ng−êi

h¾n ®ñ c¶ bé lôa lµ, ®ñ c¶ bé h¹t c−êm, ng−êi b¹n g¸i anh ta tr¶ lêi.

- H¹t ch©u b¸u ®Êy chø! Em thÝch cã chç ch©u b¸u Êy qu¸ ®i,

chø cßn g×!

- Em mµ cã Êy µ, th× em cè t×nh ®¸nh mÊt ®i, ®Ó ®−îc b¸o chÝ

nãi ®Õn, vµ thÕ lµ ®−îc trë thµnh mét ng«i sao. ThÕ cßn anh, anh

nghÜ g× vÒ ng−êi d©n b¶o hé cña chóng ta nµo?

- Ých cho chóng ta l¾m ®Êy. Çi lß ë G¨ngbe ®· b¸n råi. Çi

r−¬ng cña Hªra MiÕcten còng ®· thanh to¸n råi. Vô ¸n ng−êi bÞ

chÆt ra tõng khóc th× kh«ng thu hót ®−îc c«ng chóng l¾m v× kh«ng

thuéc giíi th−îng l−u. Vµ thÕ lµ çi kho gi¶i trÝ cña chóng ta1) s¾p

c¹n r¸o nh− B.§.D2) vËy. NhËt b¸o ch¼ng cßn çi g× ®Ó b«i b¸c lªn

giÊy c¶. §óng lóc ®ã th×...

- §æi xe ë ®©y chø3) anh yªu ¬i?

_______________

1) Nhµ cÇm quyÒn çc n−íc t− b¶n chñ nghÜa th−êng dïng nh÷ng tin “thêi sù” giËt g©n ®Ó dÉn d¾t quÇn chóng sao l·ng ®Êu tranh chÝnh trÞ. MÊy c©u chuyÖn võa nh¾c ®Õn lµ mét sè vô giÕt ng−êi lÊy cña Ýt nhiÒu “ly kú”, cã thËt, x¶y ra ë Ph¸p lóc bÊy giê (BT).

2) Nguyªn b¶n: B.I.C (Banque d’Indochine) tøc Ng©n hµng §«ng D−¬ng (BT).

3) TiÕng Ph¸p chØ nãi “®æi”; th−êng nãi “®æi xe” nh−ng thËt ra lµ “®æi tuyÕn xe”. HÖ thèng xe ®iÖn ngÇm Pari gåm nhiÒu tuyÕn gÆp nhau ë mét sè tr¹m nhÊt ®Þnh, ë ®ã, cã thÓ chuyÓn tõ tuyÕn nµy sang tuyÕn kh¸c (BT).


176

- Kh«ng, ga sau. §óng lóc ®ã th× cã mét anh vua ®Õn víi chóng ta.

- Em th× em thÝch S¸cl«1) h¬n. Víi l¹i, vua, th× tèn l¾m.

- §©u cã! ThÕ em cßn nhí buæi d¹ héi thuéc ®Þa ë nhµ h¸t ca vò

®Êy chø? Ph¶i tr¶ nh÷ng ngh×n r−ëi phr¨ng ®Ó xem vî lÏ nµng hÇu

vua Cao Miªn, xem tôi lµm trß leo trÌo nhµo lén cña s− th¸nh xø

C«ngg«2); h«m nay th× chóng m×nh cã mÊt tÝ tiÒn nµo ®©u mµ ®−îc

xem vua ®ang ngay c¹nh? Nghe nãi «ng bÇu nhµ h¸t móa rèi3) cã

®Þnh ký giao kÌo thuª ®Êy...

Tµu ®ç, cÆp trai g¸i b−íc xuèng, m¾t cø liÕc nh×n trém t«i, vµ

t«i th× buån c−êi qu¸, bçng ®©m ra nghÜ, vµ nghÜ ®Õn c«. T«i nh− cßn tr«ng thÊy çi ngµy mµ c« víi t«i, ®«i chóng ta, nh− ®«i chim

Êy th«i, ®Ëu v¾t vÎo trªn ®Çu gèi «ng b¸c th©n yªu, nghe b¸c kÓ

chuyÖn cæ tÝch. T«i nhí chuyÖn vua ThuÊn, v× muèn ®Ých th©n tai

nghe m¾t thÊy d©n cã b»ng lßng m×nh kh«ng, nªn c¶i trang lµm

d©n cµy ®i dß la kh¾p xø. L¹i nhí chuyÖn vua Pie n−íc Nga ®i lµm

thî vµ ®Õn lµm viÖc ë çc c«ng tr−êng n−íc Anh. Bªn nh÷ng bËc

c¶i trang vÜ ®¹i Êy muèn ®i s©u vµo cuéc sèng cña nh©n d©n, ngµy

nay, cßn cã nh÷ng «ng hoµng, «ng chóa, ®Ó tiÖn viÖc riªng vµ v×

nh÷ng lý do kh«ng cao th−îng b»ng, còng "vi hµnh" ®Êy.

T«i kh«ng ®−îc râ ý ®å nhµ "vi hµnh" cña chóng ta ra sao. Ph¶i ch¨ng lµ ngµi muèn biÕt d©n Ph¸p, d−íi quyÒn ngù trÞ cña b¹n

ngµi lµ AlÕchx¨ng ®Ö nhÊt4) cã ®−îc sung s−íng, cã ®−îc uèng

_______________

1) Charlot: Vai hÒ næi tiÕng cña ®iÖn ¶nh do diÔn viªn kiªm ®¹o diÔn næi tiÕng ng−êi Anh S¸cli S¸plin s¸ng t¹o (BT).

2) Les aerobates du marabout de Congo: C¶ danh hiÖu s− th¸nh ®¹o Håi (“marabu”), c¶ tªn n−íc C«ngg« ë ®©y ®Òu lµ phiÕm chØ (BT).

3) Le manager du Guignol: Guignol lµ tªn vai chÝnh trong trß rèi, sau dïng réng ra ®Ó chØ con ng−êi ng©y ng« hoÆc c©u chuyÖn lè l¨ng (BT).

4) Alecxandre Millerand: Tæng thèng Ph¸p lóc bÊy giê. Gäi Tæng thèng Ph¸p theo kiÓu chØ vua chóa: “AlÕchx¨ng ®Ö nhÊt”, lµ ®Ó nhÊn m¹nh tÝnh hµi h−íc cña ®o¹n v¨n, ®ång thêi lµ ®Ó nªu râ sù lçi thêi cña vua chóa, tøc còng lµ ®Ó ch©m biÕm Kh¶i §Þnh chua cay h¬n (BT).

“vi hµnh” 177

nhiÒu r−îu, vµ ®−îc hót nhiÒu thuèc phiÖn b»ng d©n Nam, d−íi

quyÒn ngù trÞ cña ngµi, hay kh«ng? Ph¶i ch¨ng ngµi muèn häc sö

dông (theo kiÓu Ph¸p) çi liÒm cña nhµ n«ng cïng çi bóa cña

thÇy thî ®Ó sau cuéc ngao du, ®em vÒ chót Êm no mµ ®¸m "d©n"1)

bÊt h¹nh cña ngµi tíi nay hoµn toµn ch¼ng biÕt ®Õn? Hay lµ, ch¸n

c¶nh lµm mét «ng vua to, b©y giê ngµi l¹i muèn nÕm thö cuéc ®êi

cña çc cËu c«ng tö bÐ2).

ThÕ nµo th× thÕ, Ýt l©u nay t«i ®· trë thµnh mét ®Êng hoµng

th−îng bÊt ®¾c dÜ. BÊt cø t«i ®i ®©u, lµ cã ng−êi nh×n t«i, ganh tÞ

t«i, mØm c−êi víi t«i, t¸n tông t«i, ®i theo t«i. C« em th©n mÕn, h¼n c« b¶o t«i r»ng, thÕ lµ çi b¸nh xe v«

l−îng nã ®· quay råi ®Êy. §Õn nay, tÊt c¶ nh÷ng ai ë §«ng D−¬ng

cã mµu da tr¾ng ®Òu lµ nh÷ng bËc khai ho¸, th× b©y giê ®Õn l−ît

tÊt c¶ nh÷ng ai cã mµu da vµng ®Òu trë thµnh hoµng ®Õ ë Ph¸p.

C« kh«ng thÓ t−ëng t−îng ®−îc c¶nh ®ãn tiÕp tèt ®Ñp ng−êi ta

dµnh cho chóng t«i ë ®©y. QuÇn chóng cø lµ tù ph¸t mµ biÓu lé

nhiÖt t×nh khi võa tho¸ng thÊy mét ®ång bµo ta. Nh÷ng tiÕng "h¾n

®Êy!" hay "xem h¾n k×a!" lµ nh÷ng lêi chµo mõng kÝn ®¸o vµ kÝnh

träng mµ chóng t«i th−êng gÆp däc ®−êng.

Çi vui nhÊt lµ ngay ®Õn ChÝnh phñ còng ch¼ng nhËn ra ®−îc kh¸ch thËt cña m×nh n÷a, vµ ®Ó ch¾c ch¾n khái thÊt thè trong

nhiÖm vô tiÕp t©n, ChÝnh phñ bÌn ®èi ®·i víi tÊt c¶ mäi ng−êi An

Nam vµo hµng vua chóa vµ ph¸i tuú tïng ®i hé gi¸ tuèt! §ã lµ

nh÷ng ng−êi phôc vô thÇm kÝn, rôt rÌ, v« t− vµ hÕt søc tËn tôy.

Çc vÞ ch¼ng nÒ hµ chót c«ng søc nµo ®Ó b¶o vÖ bän t«i, vµ gi¸ c«

®−îc tr«ng thÊy çc vÞ ©n cÇn theo dâi t«i ch¼ng kh¸c bµ mÑ hiÒn

_______________

1) Trong nguyªn b¶n, ch÷ “d©n” ®−îc viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT). 2) Petits ducs: Cã nghÜa lµ tiÓu c«ng hay c«ng t−íc bÐ. ë ®©y, t¸c gi¶

giÔu cît rÊt tinh vi vµ ch¬i ch÷ rÊt tÕ nhÞ: tiÕng Ph¸p vèn cã thµnh ng÷ coi nh÷ng «ng hoµng Nga mµ t−íc hiÖu lµ ®¹i c«ng (grand-duc) lµ nh÷ng tay ¨n ch¬i bõa b·i (BT).


178

r×nh con th¬ chËp ch÷ng b−íc ®i thø nhÊt, th× h¼n c« ph¶i ph¸t

ghen lªn ®−îc vÒ nçi niÒm ©u yÕm cña çc vÞ ®èi víi t«i. Cã thÓ nãi

lµ çc vÞ b¸m lÊy ®Õ giµy t«i, dÝnh chÆt víi t«i nh− h×nh víi bãng.

Vµ thËt t×nh lµ çc vÞ cuèng cuång c¶ lªn nÕu mÊt hót t«i chØ trong

d¨m phót! C« thö nghÜ, lµm sao mµ kh«ng xóc ®éng s©u xa ®−îc,

khi ®−îc ®èi ®·i nh− thÕ?

Ngµy nay, cø mçi lÇn ra khái cöa, thËt t«i kh«ng sao che giÊu

næi niÒm tù hµo ®−îc lµ mét ng−êi An Nam vµ sù kiªu h·nh ®−îc

cã mét vÞ hoµng ®Õ.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 19-2-1923.

179

ViÖn hµn l©m thuéc ®Þa

Tuy ®· ë thuéc ®Þa l©u n¨m, b¹n X«ra cña t«i lµ mét ng−êi dÔ

th−¬ng. Anh l¹i rÊt lµ hãm hØnh, ®iÒu rÊt hiÕm thÊy trong giíi

anh. Anh cã thãi quen kú quÆc lµ khi nãi, gÆp vÇn nµo b¾t ®Çu

b»ng ©m cê lµ cø lÆp ®i lÆp l¹i hai lÇn liÒn, khiÕn çch nãi cña anh

sÏ trë nªn ngät ngµo vµ thó vÞ kh¸c th−êng.

H«m nä anh ®Õn th¨m t«i. ChØ nh×n ®«i m¾t anh nÊp sau ®«i

môc kØnh to t−íng, t«i ®o¸n ngay anh s¾p tu«n ra mét ®iÒu ba hoa

g× ®ã mµ anh th−êng nãi. Qu¶ kh«ng sai.

- Nµy «ng cô m×nh, nµy! Anh b¾t tay t«i, nãi. Mét viÖn hµn... hµn l©m khoa häc thuéc... thuéc ®Þa1) ®· ®−îc thµnh lËp,

cËu biÕt chø?

- BiÕt, õ! Th× sao?

- ë ®Êy cã mét ban ®Þa lý, mét ban mü nghÖ, mét ban gi¸o dôc,

_______________

1) AcadÐmie des Sciences Coloniales: Cã nh÷ng vÇn ca, co, b¾t ®Çu b»ng nh÷ng ©m cê, theo tËt cña nh©n vËt X«ra, th× t¸c gi¶ cho y nãi l¾p ca-ca, c¬-c¬… kh«ng nh÷ng nghe ngang tai (vµ thó vÞ theo çch nãi mØa mai cña t¸c gi¶), mµ cßn gîi ra nh÷ng ý niÖm th« tôc buån c−êi (caca cã nghÜa lµ ph©n, coco cã nghÜa lµ tªn quÊy). T¸c gi¶ h− cÊu chi tiÕt ®ã ®Ó mua vui, phÇn sau cã trë l¹i vµi lÇn n÷a, nh− khi nãi ®Õn candidat, øng cö viªn (can can cã nghÜa lµ chuyÖn ba l¸p), nh−ng t¸c gi¶ bá qua nhiÒu tr−êng hîp kh¸c mµ vÉn cã ©m cê lÆp l¹i hai lÇn kh«ng cã nghÜa buån c−êi nh− ë tr−êng hîp võa nãi (BT).


180

tøc lµ cã bao nhiªu ng−êi cÇn g¸n vµo th× cã bÊy nhiªu ban. Nh−ng

ng−îc l¹i, thÕ vÉn cßn thiÕu mét ban, ban quan träng nhÊt ®Ó cho

mét viÖn lo¹i cã tÇm cì næi bËt lªn.

- Lµ ban g× vËy?

- Tí ®· nãi ®Êy: lµ ban ®¹o lý... thuéc... thuéc ®Þa.

- §Ó mexõ1) X«ra lµm tr−ëng ban chø g×?

- Kh«ng! §Ýt tí ®©u cã çi thí hµn... hµn l©m, nh−ng tí cã mét

danh s¸ch nh÷ng ng−êi l−¬ng thiÖn, liªm khiÕt, yªu n−íc, xøng

®¸ng ®−îc ®Ò nghÞ ®−a vµo hµng bÊt triÖt (hay bÊt tö nh− ng−êi ta

gäi theo çch th«ng tôc). §©y lµ hä, tªn, nghÒ nghiÖp cña nh÷ng vÞ

øng... øng cö viªn cña tí!

Çc «ng:

¡ng®rª BÐct«l«, th−îng nghÞ sÜ quËn Xen, Gi¸m ®èc tuyÕn

®−êng s¾t tõ C«ngg« Th−îng ®Õn vïng Hå Lín ch©u Phi.

Sanh« Lª«ng, th−îng nghÞ sÜ quËn Cr¬d¬, Gi¸m ®èc C«ng ty

vËn t¶i Marèc.

Saxt¬nª Ghi«m, th−îng nghÞ sÜ quËn Gir«ng®¬, Gi¸m ®èc Héi

hîp nhÊt Liegi¬ ®ª Ham¨ng®a - TiÓu Kabili.

C«kª (Gi¨ng), th−îng nghÞ sÜ quËn R«n, Gi¸m ®èc Tæ hîp kü

nghÖ vµ th−¬ng m¹i B¾c Phi.

C«xne (H¨ngri), th−îng nghÞ sÜ quËn Anh®r¬, Gi¸m ®èc C«ng

ty Phi ch©u vÒ th−¬ng m¹i, kü thuËt vµ canh n«ng.

M¸cxan (Phr¨ngxoa), th−îng nghÞ sÜ quËn C¨ngta, Gi¸m ®èc

Héi bu«n b¸n T©y Phi.

Giªra (Anbe), th−îng nghÞ sÜ quËn Ac®en, Gi¸m ®èc C«ng ty

kÒn T©n Calª®«ni.

Gr«®i®iª, th−îng nghÞ sÜ quËn M¬d¬, Gi¸m ®èc C«ng ty vËn t¶i

ë Marèc.

_______________

1) Mossieu: Tøc monsieur, nh¹i çch ph¸t ©m cña ng−êi ch©u Phi thuéc Ph¸p (BT).

ViÖn hµn l©m thuéc ®Þa 181

HÇu t−íc §¬ M«ngteguy, th−îng nghÞ sÜ quËn Loa H¹, Gi¸m

®èc çc ®−êng xe löa vµ çc má phètph¸t G¸pxa1).

Mar«, th−îng nghÞ sÜ quËn Lèt vµ Gar«n, Gi¸m ®èc ®−êng s¾t

tõ C«ngg« ®Õn vïng Hå Lín ch©u Phi.

BÐcs« (Guyxtanh), th−îng nghÞ sÜ quËn Anp¬ H¹, Anp¬ thÊp

thuéc çc Héi bá thÇu vµ khai th¸c ë §«ng D−¬ng, Héi quèc tÕ

nghiªn cøu vµ x©y dùng ë Marèc vµ Héi bá thÇu ë T©y Marèc.

Rul¨ng (v©ng, cè nhiªn), th−îng nghÞ sÜ quËn Xen H¹, Gi¸m

®èc ng©n hµng cña Angiªri vµ Tuynidi, ®−êng tµu ®iÖn tõ ¤r¨ng

®Õn Hammen - ben - M¸tgia vµ C«ng ty Marèc Ra vµ Kal«.

Çc «ng:

¸cc¨mbray, nghÞ sÜ quËn Exn¬, thuéc t©n C«ng ty Phi ch©u vÒ

th−¬ng m¹i, kü nghÖ vµ canh n«ng.

¸ct«, nghÞ sÜ quËn Cöa s«ng R«n, Gi¸m ®èc C«ng ty Ph¸p quèc

cña T©y Phi, Tr−ëng ban trÞ sù th−¬ng qu¸n Ph¸p - Marèc vµ

nh÷ng nhµ m¸y ®−êng thuéc ®Þa.

Bal¨ng®¬, nghÞ sÜ quËn Gir«ng, thuéc Uû ban liªn bang thuéc ®Þa.

R¬naden, nghÞ sÜ quËn Anh®r¬, thuéc vïng má Bu¸cpha (Marèc).

Bect«l«ni, nghÞ sÜ quËn Xavoa, Lµo, thuéc C«ng ty th−¬ng m¹i Lµo.

C¨mbrud¬, nghÞ sÜ quËn Gir«ng, thuéc C«ng ty Ph¸p ë T«g«.

Satxenh¬ G«i«ng, nghÞ sÜ quËn Xen, Phã chñ tÞch Héi hîp nhÊt

Liegi¬ ®ª Ham¨ng®a - TiÓu Kabili.

Duybo¨ng (Gi¾cke), nghÞ sÜ quËn Xavoa, Lµo, thuéc C«ng ty

Marèc v«i, xim¨ng, vµ vËt liÖu x©y dùng.

Ph¬d¨ng, nghÞ sÜ quËn Xa«n vµ Loa, thuéc Tæng c«ng ty Ph¸p

vµ §«ng D−¬ng vÒ lôa.

Oen®en (Phr¨ngxoa ®ê), nghÞ sÜ quËn Míc vµ M«den, thuéc çc

má thiÕc vµ v«nphram ë B¾c Kú.

Gaxparanh, nghÞ sÜ ®¶o Rªuyni«ng, thuéc C«ng ty Ph¸p ë T«g«.

_______________

1) Gapxa: Mét thµnh phè ë miÒn Nam Tuynidi (BT).


182

Gir« (Huybe), nghÞ sÜ quËn Cöa s«ng R«n, Gi¸m ®èc Ng©n hµng Xyri vµ C«ng ty Marèc.

Hanª (Anbe), nghÞ sÜ quËn Exn¬, thuéc C«ng ty th¶m T«n phñ. Giètx¬ (Pr«xp¬), nghÞ sÜ quËn ¥r¬, thuéc Ph¸p quèc Ng©n hµng

ch©u Phi xÝch ®¹o, cña C«ng ty Phi vµ C«ngg«. Lus¬, nghÞ sÜ quËn No, thuéc Tæng c«ng ty çc xÝ nghiÖp ë Marèc. - Qu¶ thËt, t«i nãi víi anh b¹n, ®Êy ®óng lµ nh÷ng ng−êi ®¹i

diÖn võa cho quyÒn lîi thËt sù cña cö tri ë Quèc héi Ph¸p, võa cho quyÒn lîi vµ nÒn v¨n ho¸ Ph¸p ë thuéc ®Þa. Nh−ng cßn...

- Tí biÕt cËu s¾p nãi g×, X«ra ng¾t lêi t«i, cËu muèn b¶o tí kh«ng nghÜ ®Õn bän thuéc r−îu Rum hay thuéc ®éc quyÒn r−îu, chø g×? Nh−ng danh s¸ch ®· dµi vµ c¨n nhµ chøa sÏ bÐ qu¸ kh«ng ®ñ cho tÊt c¶ nh÷ng con ng−êi nµy. Víi l¹i kú tíi tí cßn mét ®Ò nghÞ hay h¬n nhiÒu c¬.

Khãi thuèc dµy ®Æc tho¸t ra tõ tÈu v©y lÊy X«ra nh− h−¬ng th¬m cña nh÷ng «ng chång chung thuû bao quanh th¸nh Gi«dÐp. X«ra chËm r·i b¶o t«i: CËu cã biÕt lµ Anbe Xar« ®· ®æ bÓ råi kh«ng?

- ... - §õng vê ngèc nghÕch n÷a ®i nµo! CËu thõa biÕt lµ tí nãi ®Õn

con tµu - con tµu duy nhÊt cña h¹m ®éi §«ng D−¬ng - Êy mµ... Mµ cËu kh«ng hiÓu g×, th× ®Ó tí kÓ cho nghe. Muèn cã mét h¹m ®éi §«ng D−¬ng, th× ph¶i cã mét chiÕc tµu §«ng D−¬ng. ThÕ lµ ng−êi ta cho ®ãng "con tµu". Råi ng−êi ta lÊy tªn vÞ cÇm l¸i lín ®Æt tªn cho çi l¸i lín. Dung l−îng con tµu ch¹y h¬i n−íc nµy, khi ra khái x−ëng, chØ lµ 3.500 tÊn. MÊy h«m sau, trong bµi diÔn v¨n cña vÞ cha ®ì ®Çu lõng danh cña nã, nã cã dung l−îng 6.000 tÊn. MÊy th¸ng sau, trong bµi ®¨ng trªn mét tê b¸o lín th× dung l−îng nã lµ 60.000 tÊn. Ph¶i çi lµ ®¸ng lÏ ph¶i ch¹y 12 nót1), th× tho¹t ®Çu nã chØ ch¹y cã 6 nót th«i.

_______________

1) Nót lµ ®¬n vÞ chØ tèc ®é hµng h¶i. Tµu ch¹y m−êi nót lµ ch¹y m−êi h¶i lý/giê. Gäi h¶i lý/giê nh− thÕ, th× chuyÓn ®−îc tõ dïng chç ch¬i ch÷ nµy, víi noeud coulant = nót thßng läng (BT).

ViÖn hµn l©m thuéc ®Þa 183

B©y giê nã chÕt giÊc.

§Ó t¸n thiªn h¹, ng−êi ta dÉn nã sang ch¬i Trung Hoa. V× quªn

kh«ng cho nã ®i tµu ho¶, ®Õn Th−îng H¶i, çi cña Êy kh«ng chÞu ®i

n÷a, nã háng, nã rØ n−íc, nã h− sópde, nã ®Þnh tù tö, nã chØ cßn lµ

çi... nót thßng läng. T−ëng chõng con tµu khèn khæ m¾c bÖnh tim

la. Nh−ng kh«ng hÒ g×, §«ng D−¬ng vÉn kiªu h·nh cã h¹m ®éi cña

m×nh vµ cã nh÷ng Xar« cña m×nh.

- ThÕ cËu nãi víi tí lµm g×? Tí sÏ lµ mét th»ng v« ¬n béi nghÜa.

- §Ó b¶o cËu r»ng tí sÏ lµ mét th»ng v« ¬n béi nghÜa nÕu kh«ng

®−a ngµi Th−îng th− thuéc ®Þa cña chóng ta vµo viÖn hµn... l©m.

- Víi t− çch lµ §« ®èc h¹m ®éi §«ng D−¬ng µ?

- §©u cã. T− çch chñ nhiÖm khoa gi¶i phÉu.

- ...?

- Ph¶i. Gi¶i phÉu. ¤ng ta ë ®Êy lµ hîp khÝt. ThÕ cËu kh«ng

nghe «ng ta nãi vÒ "bµn gi¶i phÉu" ë Qu¶ng tr−êng Hoµ hîp1) sao?

CËu kh«ng biÕt lµ c¶ tr−êng ®¹i häc y khoa nhèn nh¸o c¶ lªn

v× çi b¶n tuyªn ng«n khoa häc cña cô lín µ? "Ngµi yªu quý

nhiÖm vô ®Õn quÆn c¶ lßng. NiÒm say ®¾m ®èi víi nçi cïng cùc

cao c¶ g¾n nh÷ng c¬n sèt nãng cña nã vµo da thÞt ngµi. Nã hoµ

löa cña nã vµo m¸u ngµi, trong huyÕt qu¶n ngµi, còng nh− vµo

®−êng g©n ngµi, thí thÞt ngµi, cø nh− chiÕc ¸o löa cña NÐtxuy

b¸m lÊy h«ng lÊy cËt".

T«i thÝch ngµi Th−îng th− nãi. T«i thÝch nh×n nh÷ng ®éi ngò

®«ng ®¶o cña hä... TiÕng h« lóc nµy thèt ra tõ lång ngùc t«i... rãt

vµi dßng trong huyÕt m¹ch t«i chÊt ®éc ¸c nghiÖt mµ th¸nh thÇn...

Cã nh÷ng kÎ mÆt tèi t¨m kh«ng bao giê cã ¸nh s¸ng lung linh soi

®Õn. Nh÷ng lêi x−a kia thèt lªn tõ tr¸i tim vÜ ®¹i nhÊt... v©n v©n...

CËu nghÜ xem víi nh÷ng b¾p thÞt, nh÷ng ®−êng g©n, çi... mÆt vµ

_______________

1) Qu¶ng tr−êng Concorde lµ mét qu¶ng tr−êng lo¹i lín nhÊt ë Pari. ý nãi: diÔn v¨n tr−íc quÇn chóng réng r·i (BT).


184

nh÷ng ®éi ngò Êy, cã thÓ nÆn ra ®−îc mét vÞ khai ho¸ cõ l¾m chø,

trõ phi... Nh−ng th«i, ta h·y ®i uèng v¹i bia, chóc søc khoÎ Ai CËp

Hoµng ®Õ chø?

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 12, th¸ng 2-1923

vµ sè 14, th¸ng 5-1923.

185

Nh÷ng ng−êi lµm c«ng tæ chøc l¹i, chèng bãc lét cña chñ nghÜa t− b¶n

MÆc dÇu nÒn c«ng nghiÖp lín vµ c¬ khÝ lín ch−a ®−îc ph¸t

triÓn hoµn toµn ë Trung Quèc, nh÷ng tËp tôc gia tr−ëng ch−a mÊt

h¼n, c«ng nh©n Trung Quèc bÞ hai tÇng ¸p bøc cña t− b¶n n−íc ngoµi vµ cña bän qu©n phiÖt b¶n xø, ®· b¾t ®Çu ho¹t ®éng m¹nh.

Cã kho¶ng mét triÖu ng−êi lao ®éng ®· chÞu ¶nh h−ëng (trùc tiÕp

hoÆc gi¸n tiÕp) cña sù tuyªn truyÒn nghiÖp ®oµn vµ çch m¹ng.

Liªn hiÖp h¶i viªn C«ng héi Hång C«ng cã 30.000 héi viªn. Hä

®· ph¸t ®éng mét cuéc ®×nh c«ng bèn th¸ng (tõ th¸ng 12-1921 ®Õn

th¸ng 3-1922). §Ó tá t×nh ®oµn kÕt, quÇn chóng ngoµi c«ng héi ®·

tuyªn bè tæng ®×nh c«ng. Nh÷ng ng−êi thî giÆt vµ nh÷ng ng−êi

phôc vô còng h−ëng øng phong trµo. KÕt qu¶ lµ c«ng nh©n ®−îc

t¨ng l−¬ng tõ 20 ®Õn 40%.

Liªn hiÖp h¶i viªn C«ng héi Th−îng H¶i cã 15.000 héi viªn. Mét cuéc ®×nh c«ng ba tuÇn ®· ®−îc tuyªn bè th¸ng 7-1922. KÕt

qu¶ lµ c«ng nh©n ®−îc t¨ng l−¬ng 20%.

C«ng nghiÖp b«ng sîi sö dông 72.300 c«ng nh©n, phÇn lín lµ

phô n÷ vµ trÎ em d−íi t¸m tuæi. Ngµy lµm viÖc 12 giê. NhiÒu cuéc

khëi nghÜa ®· næ ra ®ßi c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn lµm viÖc.

93 xÝ nghiÖp dÖt t¬ lín sö dông 130.000 phô n÷ vµ thiÕu niªn

n÷ tõ 8 ®Õn 14 tuæi. Hä lµm viÖc 11 giê mçi ngµy. Do h¬i nãng cña

n−íc s«i th−êng xuyªn to¶ ra vµ mïi khai cña kÐn t»m, nªn ®iÒu

kiÖn lµm viÖc cña nh÷ng n÷ c«ng nh©n ®ã v« cïng khã kh¨n.


186

Th¸ng 6-1922, mét n÷ c«ng nh©n ®· chÕt v× tai n¹n lao ®éng do

ch÷a ch¸y kÐm. Mét cuéc ®×nh c«ng tù ph¸t bïng næ ®Ó ph¶n ®èi.

Cuéc ®×nh c«ng ®ã ®−îc çc xÝ nghiÖp dÖt ë Th−îng H¶i h−ëng øng.

KÕt qu¶ lµ giê lµm viÖc h»ng ngµy gi¶m xuèng hai giê.

Mét cuéc ®×nh c«ng cña thî dÖt Nam Kinh ®· ng¨n c¶n ®−îc

®éc quyÒn t¬ sîi cña thµnh phè sîi vµo tay mét tËp ®oµn kinh

doanh NhËt.

Cuèi n¨m 1921, nh÷ng ng−êi lµm thuª cho chñ xe kÐo n−íc

ngoµi, bao gåm 3.000 ng−êi tham gia nghiÖp ®oµn, ®· ®×nh c«ng. V×

viÖc gi¶m l−¬ng ®−îc thùc hiÖn do s¸ng kiÕn cña çc chñ ng−êi Ph¸p (900 xe kÐo), nªn nh÷ng ng−êi ®×nh c«ng ®ãi r¸ch ®· tæ chøc

mét ®oµn "¨n xin" tuÇn hµnh trong t« giíi Ph¸p. C¶nh s¸t Ph¸p

gi¶i t¸n cuéc biÓu t×nh vµ b¾t giam nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o. CÇn nhí

r»ng: bän chñ Ph¸p cã toµ ¸n vµ nhµ giam riªng ®Ó xÐt xö vµ giam

gi÷ nh÷ng ng−êi culi xe kh«ng thÓ tr¶ næi tiÒn thuÕ. Nh÷ng ng−êi

bÞ b¾t giam bÞ ®èi xö tµn tÖ vµ nhiÒu ng−êi ®· chÕt.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cã kho¶ng 200 culi xe bÞ bän chñ giÕt h¹i.

Trong sè 20 tê b¸o xuÊt b¶n ë H¸n KhÈu, c«ng nh©n cã hai tê

b¸o h»ng ngµy vµ mét tê b¸o h»ng tuÇn. MÆc dÇu bän t− b¶n n−íc

ngoµi vµ t− b¶n b¶n xø cè hÕt søc dËp t¾t hoÆc ng¨n c¶n mäi phong trµo gi¶i phãng, nh−ng nh÷ng ng−êi c«ng nh©n Trung Quèc

®−îc sù gióp ®ì m¹nh mÏ cña nh÷ng ng−êi trÝ thøc tËn tôy, ®· tæ

chøc l¹i mét çch nhanh chãng vµ hµnh ®éng tèt ®Ñp.

NguyÔn ¸i Quèc


ngµy 16-3-1923.

187

Cuéc b¹o ®éng ë §ah«m©y33

Nh÷ng n« lÖ cña G¬bekhandin, h¬n 30 n¨m tr−íc ®©y, ®· tho¸t

khái ¸ch n« lÖ cña §ètx¬ vµ L¬ben, lµ nh÷ng anh hïng cña nh÷ng

chiÕn c«ng vang déi mét thêi, - b©y giê l¹i ®−îc lµm quen víi n−íc

Ph¸p "v¨n minh". CÇn ph¶i nãi th¼ng ra r»ng, v× lý do ®ã mµ

nh÷ng vÞ quan cai trÞ thùc d©n cña chóng ta ®· n©ng ng−êi

§ah«m©y lªn çi danh hiÖu lµ c«ng d©n n−íc Ph¸p.

§©y lµ mét sè chi tiÕt vÒ nh÷ng sù kiÖn, trong ®ã, çc nhµ t−

b¶n thùc d©n ®èi xö víi nh÷ng ng−êi b·i c«ng ë Poãct« - N«v«

gièng nh− hä ®ang ®èi xö víi c«ng nh©n ë Havr¬ vµ Xar¬buy Ken. Ngµy 12 th¸ng 2, - ngµy h«m sau khi «ng H¨ngri Misen, ®¹i

biÓu cña Héi ®ång thuéc ®Þa tèi cao ®i khái, - mét lµn sãng kÝch

®éng ®ét nhiªn bao trïm toµn d©n thµnh phè Poãct« - N«v«; b¾t

®Çu nh÷ng cuéc biÓu t×nh kÌm theo nh÷ng cuéc b·i c«ng cña

c«ng nh©n b¶n xø lµm viÖc trong çc c«ng tr−êng x©y dùng cña

thµnh phè.

Ngµy 18 th¸ng 2, nh÷ng ng−êi biÓu t×nh tæ chøc mét cuéc häp

toµn thÓ. C¶nh s¸t ®· gi¶i t¸n hä vµ b¾t ®i 10 c«ng nh©n.

Cuéc chiÕn ®Êu b¾t ®Çu. Nh÷ng nhãm c«ng nh©n b·i c«ng, cã

nhiÒu ng−êi d©n b¶n xø tham gia, ®· chiÕm çc bèt g¸c ë xung quanh Poãct« - N«v« vµ ®uæi hÕt c¶nh s¸t khái çc bèt g¸c Êy. Sau

®ã, ®· x¶y ra cuéc ®ông ®é ®Çu tiªn gi÷a nh÷ng ng−êi b¹o ®éng víi

lÝnh bé binh do viªn quan cai trÞ - «ng Satxecl«, cÊp tèc ph¸i ®Õn.

Qu©n ®éi næ sóng. Nh−ng nh÷ng ng−êi ®×nh c«ng còng ®· ®−îc vò


188

trang. Hä ®· b¾n tr¶. Trªn mÆt ®Êt cßn l¹i n¨m ng−êi chÕt: mét

viªn cai vµ bèn ng−êi d©n b¶n xø.

Sù kÝch ®éng t¨ng lªn. Theo lÖnh cña «ng MÐclanh, Toµn

quyÒn T©y Phi, t×nh tr¹ng giíi nghiªm ®−îc ban bè trong tÊt c¶ çc

khu ë Poãct« - N«v«. Ba trung ®oµn lÝnh bé binh cã sóng m¸y vµ

ph¸o d· chiÕn ®−îc ®−a xuèng tµu vËn t¶i "TS¸T" ë §aca. Ngoµi

ra, chiÕc tµu tuÇn tiÔu "Çtxi«pª" ®−îc ®−a ngay lËp tøc ®Õn

Poãct« - N«v«. Cïng mét lóc víi viÖc ®iÒu ®éng lùc l−îng qu©n ®éi,

ng−êi ta tiÕn hµnh çc cuéc b¾t bí.

"M−êi ng−êi thñ x−íng", trong ®ã cã Uybeliu vµ £chiªn Tªtª, bÞ bá tï. Nh÷ng cuéc ®µn ¸p tµn nhÉn diÔn ra kh¾p n¬i.

Ng−êi ta ®· buéc c«ng nh©n Poãct« - N«v« trë l¹i lµm viÖc b»ng

l−ìi lª vµ dïi cui. Nh−ng lµn sãng kÝch ®éng vÉn lan réng ë n«ng

th«n. Çc b¸o thuéc ®Þa, ®Æc biÖt lµ tê DÐpªche Coloniale ®ßi thi

hµnh ngay nh÷ng h×nh ph¹t tµn khèc vµ chuyÓn vËn mÖnh cña

§ah«m©y sang cho nh÷ng bµn tay cøng r¾n h¬n.

Chóng ta ph¶i rót ra nh÷ng kÕt luËn nghiªm tóc tõ nh÷ng sù

kiÖn nµy, cô thÓ lµ: trong çc thuéc ®Þa, c«ng nh©n ®· b¾t ®Çu

hiÓu thÕ nµo lµ ®Êu tranh giai cÊp. CÇn ph¶i lµm thÕ nµo ®Ó cho

c«ng nh©n da ®en vµ da vµng còng hiÓu r»ng: KÎ thï duy nhÊt cña hä n»m ngay trong b¶n th©n çi chÕ ®é nµy, chÕ ®é ®ang dÉn

®Õn mét chÕ ®é n« lÖ tinh vi h¬n, nÆng nÒ h¬n, vµ v« nh©n ®¹o

h¬n chÕ ®é tr−íc ®©y. Vµ chØ víi sù gióp ®ì cña nh÷ng ng−êi anh

em bÞ ¸p bøc cña m×nh ë çc n−íc ch©u ¢u, hä míi sÏ cã thÓ tù

gi¶i phãng ®−îc m×nh.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 18-3-1923.

189

Khëi nghÜa ë §ah«m©y

Lo l¾ng v× giai cÊp c«ng nh©n ë chÝnh quèc ®· thøc tØnh, chñ

nghÜa t− b¶n Ph¸p t×m çch dïng çc thuéc ®Þa ®Ó cñng cè nÒn

thèng trÞ ®ang l©m nguy cña nã. Nã bßn rót ë ®ã c¶ nguyªn liÖu

cho çc nhµ m¸y cña nã, lÉn nh©n lùc ®Ó chèng l¹i çch m¹ng. B¸o

chÝ t− s¶n ë Pari vµ çc tØnh th−êng xuyªn dµnh hµng trang cho

môc thuéc ®Þa. Çc t−íng lÜnh vµ çc nghÞ sÜ ®· ®i kh¾p c¶ n−íc ®Ó

tæ chøc çc cuéc nãi chuyÖn vÒ thuéc ®Þa. Nh÷ng c©y bót ®¹o ®øc

Êy vµ nh÷ng «ng chuyªn nghÒ kho¸c l¸c Êy kh«ng t×m ®©u ra cho

®ñ lêi lÏ ®Ó ca ngîi lßng trung thµnh cña ng−êi b¶n xø vµ ©n huÖ cña c«ng cuéc khai ho¸ "cña hä".

§«i khi, çc ngµi Êy tr¬ tr¸o ®Õn møc ®em so s¸nh sù c−íp bãc

cña ng−êi Anh ë thuéc ®Þa víi sù cao c¶ cña riªng hä: hä cho chÝnh

s¸ch cña ng−êi Anh lµ "ph−¬ng ph¸p tµn nhÉn" hoÆc "th¸i ®é th«

b¹o" vµ qu¶ quyÕt r»ng çch lµm cña ng−êi Ph¸p ®Çy chÝnh nghÜa

vµ dÞu dµng!

ChØ cÇn ghÐ m¾t nh×n qua çc thuéc ®Þa mét chót còng ®ñ thÊy

c«ng cuéc khai ho¸ ®ã lµ "®Ñp ®Ï vµ dÞu dµng" biÕt lµ chõng nµo.

ë §«ng D−¬ng, d¹o võa råi, cã mét g· thùc d©n Ph¸p trÎ

tuæi ®· trãi mét ng−êi An Nam, ®Æt n»m sÊp xuèng ®Êt, ch©n vµ ®Çu buéc vµo hai çi cäc ®ãng xuèng ®Êt, råi gi¸ng cho ng−êi ®ã

mét tr¨m s¸u m−¬i gËy. N¹n nh©n, m×nh mÈy n¸t nhõ, l¹i bÞ bá

vµo nhµ giam suèt mét ®ªm. S¸ng h«m sau, g· trÎ tuæi ®i khai

ho¸ ®ã l¹i cho¶ng s−ng ®Çu n¹n nh©n vµ lÊy chu«i sóng lôc ®Ëp


190

vì mét m¾t cña ng−êi Êy. Tªn sóc sinh ®ã ®· ®−îc toµ ¸n Ph¸p

tha bæng.

ë §ah«m©y, ng−êi ta t¨ng thªm thuÕ m¸ vèn ®· qu¸ nÆng nÒ

®èi víi ng−êi d©n b¶n xø. Ng−êi ta b¾t thanh niªn ph¶i bá nhµ cöa

vµ ruéng n−¬ng ®i lµm "nh÷ng ng−êi b¶o vÖ v¨n minh". Ng−êi ta

cÊm d©n b¶n xø gi÷ vò khÝ ®Ó tù vÖ chèng thó d÷ vÉn th−êng ph¸

ho¹i hµng x· mét. Gi¸o dôc, y tÕ ®Òu kh«ng cã. Tr¸i l¹i, ng−êi ta

kh«ng tõ mét thñ ®o¹n nµo ®Ó b¾t ng−êi §ah«m©y "®−îc b¶o hé"

ph¶i chÞu çi kiÕp lÇm than cña ng−êi d©n b¶n xø, çi chÕ ®é ®· h¹

con ng−êi xuèng hµng con vËt vµ lµm ®iÕm nhôc cho çi gäi lµ thÕ giíi v¨n minh. D©n b¶n xø, kh«ng nhÞn nhôc ®−îc n÷a, vïng lªn.

ThÕ lµ cuéc ®µn ¸p ®Ém m¸u ®−îc tiÕn hµnh. Ng−êi ta dïng nh÷ng

biÖn ph¸p c−¬ng quyÕt. Ng−êi ta ®−a qu©n ®éi, sóng liªn thanh,

sóng cèi vµ tµu chiÕn ®Õn; ng−êi ta h¹ lÖnh giíi nghiªm. Ng−êi ta

b¾t bí vµ bá tï hµng lo¹t. §Êy, ®øc nh©n tõ cña c«ng cuéc khai ho¸

nh− thÕ ®Êy.

NguyÔn ¸i Quèc


ngµy 30-3-1923.

191

Chñ nghÜa qu©n phiÖt thùc d©n

Chóng t«i ®· nãi r»ng, viÖc b¾t lÝnh r¸o riÕt lµ mét trong

nh÷ng nguyªn nh©n thóc ®Èy ng−êi §ah«m©y ®øng lªn b¹o ®éng.

Tr−íc hÕt, chóng ta thÊy ngay mét sù bÊt b×nh ®¼ng næi bËt:

ng−êi Ph¸p chØ phôc vô trong qu©n ®éi hai n¨m, cßn ng−êi b¶n xø

th× ph¶i phôc vô ba n¨m. Sau khi bá ra 36 th¸ng tuæi thanh xu©n

t−¬i ®Ñp cña m×nh ®Ó b¶o vÖ tù do vµ c«ng lý (?), ng−êi d©n b¶n xø

®−îc gi¶i ngò l¹i chÞu sù t¸c ®éng cña ®¹o luËt vÒ ng−êi b¶n xø

trong ®ã kh«ng cã tù do vµ c«ng lý! Song sù bÊt b×nh ®¼ng Êy còng

cã çi tèt: nã g©y ra cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi b¶n xø çi t©m tr¹ng chèng chñ nghÜa qu©n phiÖt.

Sù tµn ¸c cña bän b¾t lÝnh ë çc thuéc ®Þa tinh vi tíi møc

thËm chÝ ng−êi Ph¸p ë chÝnh quèc còng kh«ng thÓ h×nh dung

®−îc mét çi g× gièng nh− thÕ. Trong thêi gian chiÕn tranh,

nh÷ng viªn chØ huy mang lÝnh ®i hÕt lµng nµy sang lµng kh¸c

buéc chÝnh quyÒn b¶n xø cung cÊp ngay lËp tøc sè ng−êi cÇn thiÕt

®Ó ®−a vµo qu©n ®éi.

LÏ nµo mét sÜ quan Ph¸p th¸o v¸t l¹i kh«ng biÕt tra tÊn nh÷ng

ng−êi cha vµ nh÷ng ng−êi mÑ cña nh÷ng ng−êi Xªnªgan trÎ tuæi

®ang lÈn trèn khi «ng ta xuÊt hiÖn, ®Ó buéc hä ph¶i chui ra khái nh÷ng n¬i Èn nÊp cña hä vµ kho¸c bé ¸o lÝnh Duav¬? LÏ nµo h¾n

l¹i kh«ng b¾t çc «ng giµ, phô n÷ cã mang, thiÕu n÷, buéc hä ph¶i

cëi trÇn truång vµ ®èt quÇn ¸o cña hä ngay tr−íc m¾t hä. TrÇn

truång, bÞ trãi, nh÷ng n¹n nh©n bÊt h¹nh buéc ph¶i ch¹y kh¾p


192

lµng d−íi trËn m−a roi ®Ó lµm "g−¬ng". Mét ng−êi phô n÷ câng con

®»ng sau l−ng buéc ph¶i xin phÐp ®−îc cëi trãi mét tay ®Ó ®ì lÊy

®øa bÐ cho khái ng·. Hai cô giµ ®· ng· bÊt tØnh nh©n sù trong cuéc

ch¹y Êy. Nh÷ng em g¸i bÞ hµnh h¹ nh− thÕ ®· hµnh kinh tr−íc

tuæi, mét phô n÷ cã mang, ®øa con sinh ra ®· bÞ chÕt, mét phô n÷

kh¸c th× ®øa con sinh ra ®· bÞ mï.

NguyÔn ¸i Quèc


ngµy 13-4-1923.

193

Tinh hoa cña xø §«ng D−¬ng

Trong ®¸m tang Toµn quyÒn L«ng, «ng NguyÔn Kh¾c VÖ, tiÕn

sÜ khoa luËt häc, tiÕn sÜ khoa chÝnh trÞ häc vµ kinh tÕ häc, lµm viÖc

t¹i Toµ biÖn lý Sµi Gßn, ®· qu¶ quyÕt r»ng, nÕu cã thÓ ph¸t biÓu

thay toµn thÓ nh©n d©n §«ng D−¬ng, th× «ng ch¾c ch¾n r»ng, tiÕng

nãi ®ã sÏ ®au th−¬ng tá lßng tri ©n Toµn quyÒn vÒ tÊt c¶ nh÷ng g×

mµ Toµn quyÒn ®· ban cho d©n téc An Nam. Vµ «ng VÖ tr©n träng

lín tiÕng:

"Vµ nh÷ng ai, nhê vµo nh÷ng biÖn ph¸p khoan dung cña ngµi,

ngµy nay, ®ang cïng çc vÞ ®¹i diÖn cña n−íc b¶o hé gãp phÇn vµo c«ng cuéc phån vinh ngµy cµng t¨ng tiÕn cña xø §«ng D−¬ng, sÏ

cÊt lªn tõ ®¸y lßng m×nh lêi tri ©n ngµi vµ lßng sïng kÝnh ®èi víi

anh linh ngµi. VÊn ®Ò kinh tÕ lµ ®iÒu mµ ngµi quan t©m h¬n hÕt.

ngµi tõng mong muèn trang bÞ cho §«ng D−¬ng mäi khÝ cô kinh tÕ

sao cho nã trë thµnh mét n−íc Ph¸p thø hai, mét n−íc Ph¸p ViÔn

§«ng hïng c−êng, mét con ®ì ®Çu cña n−íc Ph¸p céng hoµ".

"Trong sø mÖnh cña ngµi, ngµi ®· toµn t©m toµn ý khai ho¸

cho mét d©n téc bÞ ngõng trÖ trªn con ®−êng tiÕn bé v× mét tæng

hîp ®iÒu kiÖn lÞch sö vµ khÝ hËu. Ngµi lµ vÞ qu¸n qu©n cña tiÕn bé,

lµ sø gi¶ cña c«ng cuéc khai ho¸...". VÒ phÇn m×nh, «ng Cao V¨n Sen, kü s−, Chñ tÞch Héi nh÷ng

ng−êi §«ng D−¬ng, th× nãi r»ng, viÖc «ng L«ng chÕt qu¸ sím lµ

mét çi tang cho toµn câi §«ng D−¬ng. Råi «ng kÕt thóc bµi ®iÕu

v¨n b»ng nh÷ng lêi sau ®©y:


194

"BÈm quan Toµn quyÒn, chóng t«i thµnh t©m than khãc ngµi

v× ®èi víi tÊt c¶ chóng t«i, ngµi lµ mét thñ hiÕn, mét ng−êi cha

nh©n hËu".

....................."1).

Tõ sù viÖc trªn, t«i ®i ®Õn kÕt luËn r»ng: NÕu qu¶ thùc tÊt c¶

nh÷ng ng−êi An Nam ®Òu còng luån cói s¸t ®Êt nh− hai ®øa con

nµy cña guång m¸y cai trÞ th× qu¶ thùc lµ d©n nµy xøng ®¸ng víi

çi sè phËn ®−îc cho.

N.

B¸o Le Paria,

sè 13, th¸ng 4-1923.

_______________

1) Dßng dÊu chÊm nµy lµ cña nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p (BT).

195

B¸o ço göi Ban biªn tËp vÒ ho¹t ®éng cña b¸o Le Paria

Dù ¸n ban ®Çu lµ tr−íc hÕt thµnh lËp mét hîp t¸c x· xuÊt b¶n. Dù ¸n ®ã kh«ng thùc hiÖn ®−îc do çc ®ång chÝ ch−a h¨ng h¸i ®ãng gãp, mÆc dï chóng ta ®· kªu gäi nhiÒu lÇn vµ viÖc lµm nµy chóng ta tèn kÐm 120 phr¨ng.

Mét nhãm nhá t¸m ®ång chÝ cam kÕt dï sao còng ph¶i cho xuÊt b¶n ngay tê Le Paria. §· cã nh÷ng lêi høa nh− sau: Bl«ngcua cho 100 phr¨ng mçi th¸ng, H¸tgiali: 50, M«nnÐcvin: 50, Xtªphani: 25, NguyÔn ¸i Quèc: 25, ¤n«ri¬: 10, Ralaim«ngg«: 10, Phuècnirª: 10. Tæng céng lµ 280 phr¨ng. Le Paria b¾t ®Çu ra m¾t ngµy 1-4-1922, cho ®Õn ngµy 31-12-1922, ng©n s¸ch cña nã chia ra nh− sau:

Thu:

A- TiÒn quyªn gãp cña çc ®ång chÝ nãi trªn: Ralem«ngg«: 50 phr¨ng, NguyÔn ¸i Quèc: 175, M«nnÐcvin: 100, Bl«ngcua: 0, ¤n«ri¬: 10, H¸tgiali: 200, Xtªphani: 50, Phuècniª: 0. Tæng céng lµ 585 phr¨ng.

B- ñng hé b¸o tõ 1-4 ®Õn 31-12-1922: 593 phr¨ng. C- TiÒn b¸n b¸o dµi h¹n 141 x 3 = 423 phr¨ng. D- TiÒn b¸n b¸o lÎ tõ sè 1 ®Õn sè 9 = 170 phr¨ng 40. Tæng sè

thu lµ: 1.771 phr¨ng 40.

Chi:

- Chi phÝ ban ®Çu (kÓ c¶ sè tiÒn 120 phr¨ng nãi ë trªn): 170 phr¨ng.


196

- §å dïng: 34,80

- C−íc phÝ b−u ®iÖn: 156,80

- Chi phÝ tiÒn in: 2.483,80

Tæng sè chi lµ: 2.845,40.

Ngoµi sè chi nãi trªn cßn ba quý tiÒn thuª nhµ hÕt 900 phr¨ng

do sù ñng hé cña çc ®ång chÝ ®µi thä, ®Æc biÖt do sè tiÒn 450

phr¨ng ®ång chÝ Bl«ngcua nhËn ®−îc tõ §ah«m©y.

... Xin nhËn xÐt r»ng, trong chÝn th¸ng qua, trong sè t¸m ®ång

chÝ høa cho tiÒn h»ng th¸ng, th× cã: 1 ®ång chÝ ®i v¾ng kh«ng ®ãng

xu nµo, 1 ch−a ®ãng, 1 míi ®ãng 1 th¸ng, 2 ®ãng 2 th¸ng, 1 ®ãng

bèn th¸ng, 1 ®ãng n¨m th¸ng, 1 ®ång chÝ ®ãng ®Çy ®ñ1).

§Ó tr¶ ®−îc sè nî cò cho chñ nhµ in vµ t×m mét nhµ in kh¸c víi

®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n cho b¸o, th× çc ®ång chÝ cÇn gi÷ ®óng

nh÷ng lêi ®· høa gãp tiÒn.

Tõ 1-1-1923, quyÕt ®Þnh ra b¸o hai kú mét th¸ng vµ ra bèn

trang, trang bèn dµnh ®¨ng qu¶ng ço ®Ó tê b¸o cã thÓ sèng ®−îc.

Nh©n dÞp nµy, çc ®ång chÝ quyÕt ®Þnh nép tiÒn tr¶ ngay tiÒn in sè

10 lµ 535 phr¨ng.

Tõ 1-2, viÖc cho ®¨ng qu¶ng ço ph¶i mang l¹i mét sè tiÒn ®ñ

cho viÖc ra b¸o. §ång chÝ Xtªphani ®−îc giao tæ chøc viÖc lÊy

qu¶ng ço.

MÆc dï viÖc qu¶ng ço míi ®−îc ®Æt ra vµ do ®ã ch−a ®−îc

h−ëng øng nhiÒu, míi ®em l¹i cho çc sè b¸o 10, 11 vµ 12 mét sè

tiÒn Ýt ái, ®ång chÝ Xtªphani b¶o ®¶m víi chóng ta r»ng, víi çc sè

tíi, ng©n s¸ch n¨m 1923 sÏ ®−îc c©n ®èi, do ®ã Xtªphani høa r»ng,

tõ sè 13 sÏ kh«ng yªu cÇu çc ®ång chÝ ®ãng gãp n÷a. Xtªphani tin

ch¾c r»ng trong t−¬ng lai rÊt gÇn, viÖc nhËn ®¨ng qu¶ng ço kh«ng

nh÷ng cã thÓ gióp trang tr¶i tiÒn thuª in b¸o mµ cßn cã thÓ tr¶

c«ng cho mét ®ång chÝ chuyªn tr¸ch g¸nh mäi c«ng viÖc cña tê b¸o

_______________

1) §ång chÝ ®ãng tiÒn ®Çy ®ñ chÝnh lµ ®ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc (BT).

B¸o ço göi ban biªn tËp... 197

nh− göi th− ®i, kiÓm so¸t, gi÷ th−êng trùc, v.v., vµ cßn tr¶ ®−îc

tiÒn thuª nhµ. Trong khi chê ®îi, çc ®ång chÝ ph¶i chÞu bá tiÒn ra

®Ó tr¶ tiÒn thuª nhµ.

H·y dòng c¶m, cã nghÞ lùc vµ b¾t tay vµo viÖc.

NguyÔn ¸i Quèc

ViÕt n¨m 1923.

In trong s¸ch Thêi thanh niªn cña B¸c Hå,

Nxb. Thanh niªn, Hµ Néi, 1976, tr. 179-181.

198

Çc vÞ thèng trÞ cña chóng ta

ThÕ lµ xong: sè phËn cña 20 triÖu d©n An Nam mong muèn s¾p

®−îc trao vµo tay «ng M¸cxian MÐclanh.

Anh sÏ hái t«i: Çi «ng MÐclanh Êy lµ ai −? Ch¶ g× th× ®©y còng

lµ mét «ng ®· lµ quan cai trÞ çc ®¶o G¨mbiª1), råi Phã Toµn quyÒn

T©y Phi, råi Toµn quyÒn thuéc ®Þa nµy. §ã lµ mét vÞ ®· bá ra 36

n¨m cuéc ®êi m×nh ®Ó nhåi vµo çc çi sä d©n b¶n xø vÒ tÊt c¶ çi

nÒn v¨n minh ®Çy ©n huÖ cña n−íc Ph¸p.

Cã lÏ anh sÏ b¶o t«i r»ng, thùc lµ mét tÊn trß hÒ §«ng D−¬ng2)

to ®ïng khi ®−a ngµi lªn cai trÞ mét ®Êt n−íc mµ ngµi kh«ng biÕt g× vÒ nã c¶.

Th×, ®óng thÕ! Nh−ng ®ã lµ çi mèt mµ mét b¹n ®ång nghiÖp,

h«m nä cho biÕt «ng ®· thÊy chÔm chÖ ngåi ë Vô T©y Phi thuéc

Ph¸p cña Bé Thuéc ®Þa mét cùu C«ng sø ë §«ng D−¬ng. Mét cùu

C«ng sø kh¸c ë T©y Phi th× l¹i ®¶m nhiÖm viÖc ch©u Phi xÝch ®¹o.

Mét cùu quan chøc ë Xu®¨ng3) th× l¹i ®−îc chän ®Ó phô tr¸ch çc

vÊn ®Ò vÒ Ma®ag¸txca, trong khi ®ã, ë Héi chî thuéc ®Þa, ng−êi ®¹i

_______________

1) Gambier: QuÇn ®¶o nhá thuéc Ph¸p ë Th¸i B×nh D−¬ng (BT). 2) Indochinoiserie: Tõ ng÷ t¸c gi¶ ®Æt ra pháng theo tõ “chinoiserie” trong

tiÕng Ph¸p, xuÊt ph¸t tõ chinois (Trung Quèc), chinoiserie (trß Tµu), chØ çi g× kú quÆc, v× ng−êi Ph¸p tr−íc ®©y cho r»ng çi g× ë Trung Quèc còng lµ kú quÆc. Còng nh− chinoiserie, Indochinoiserie ®−îc ®Æt ra ®Ó chÕ giÔu (BT).

3) Xu®¨ng thuéc Ph¸p, b©y giê lµ n−íc Mali, kh¸c víi Xu®¨ng thuéc Anh, b©y giê lµ n−íc Xu®¨ng (BT).

Çc vÞ thèng trÞ cña chóng ta 199

diÖn cho Cam¬run l¹i lµ mét quan chøc ch−a hÒ ®Æt ch©n lªn n−íc

nµy bao giê.

V¶ l¹i, cÇn qu¸i g×, nÕu quyÒn lîi cña n−íc Ph¸p cã bÞ MÐclanh

qu¶n lý tåi th× ®· sao, miÔn lµ quyÒn lîi ç nh©n cña «ng Bé tr−ëng

®−îc phôc vô tèt. Tê Petit Bleu bµn vÒ sù bæ nhiÖm t©n Th¸i thó

®· nãi thÕ nµy:

"§õng cã mµ lÇm; kh«ng ph¶i lßng tham cña «ng MÐclanh ®·

l¸i «ng ta mµ lµ lßng tham cña «ng Xar« ®· g©y ra mäi tai h¹i".

Qu¶ vËy, «ng Xar« th×, nh− chóng t«i ®· nãi vµ ch¸n v¹n ng−êi

còng ®· nãi, muèn trë l¹i §«ng D−¬ng vµ ch¾c ch¾n «ng ta sÏ lµ ng−êi thÕ ch©n ngay «ng L«ng, nÕu kh«ng cã cuéc bÇu cö nghÞ viÖn

s¾p diÔn ra chõng m−¬i th¸ng tíi. ThÕ nh−ng, tuy cã thÌm muèn

lµm Toµn quyÒn §«ng D−¬ng ®Êy, «ng Xar« l¹i kh«ng muèn v× thÕ

bá chøc vô ë NghÞ viÖn. D©n gian cã c©u tôc ng÷: "Sè phËn ai hay

sÏ thÕ nµo". NghÞ sÜ H¹ viÖn hay nghÞ sÜ Th−îng viÖn, th× biÕt ®©u

mét sím kia tØnh dËy l¹i ch¶ thÊy m×nh lµ bé tr−ëng, cßn cã thÓ lµ

thñ t−íng n÷a Êy chø; cßn nÕu chØ lµ toµn quyÒn, nghÜa lµ viªn

chøc, th× kh«ng lµm bé tr−ëng ®−îc.

VËy th× vÊn ®Ò lµ h·y ®Æt ë §«ng D−¬ng mét quan chøc cã thÓ

gäi lµ t¹m quyÒn, ®Ó ®Õn mïa xu©n sang n¨m, sau kú bÇu cö nghÞ viÖn, th× «ng Xar« sÏ dÔ dµng thÕ ch©n. ThÕ lµ «ng nghÜ ngay ®Õn

viÖc chän «ng MÐclanh vµo çi vÞ trÝ ch¶ thó vÞ g× Êy, bëi v× «ng nµy

s¾p m·n h¹n lµm viÖc, ch¶ bao l©u n÷a «ng ®· ®ñ quyÒn vÒ h−u.

§ã, v× sao «ng MÐclanh s¾p lªn ®−êng sang §«ng D−¬ng, v× sao

bao nhiªu c«ng viÖc h÷u Ých míi b¾t ®Çu ë T©y Phi bÞ «ng xÕp xã, v×

sao ë ViÔn §«ng, «ng sÏ ch¼ng lµm viÖc g× ®¸ng kÓ mµ ch¾c sÏ chØ

lµm cho xong viÖc sù vô v× biÕt r»ng m×nh còng ch¼ng ë bao l©u, vµ

v× sao n÷a ë çi "Céng hoµ CÈm mµ l¸ch víi nhau"1) nµy, tÊt c¶ ®Òu

_______________

1) Thµnh ng÷ ®Ó chØ mét céng ®ång thiªn vÞ nÓ nang, mãc ngoÆc nhau, kh«ng coi träng lîi Ých chung. DÞch s¸t nghÜa lµ "Céng hßa çc ®ång chÝ", nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p lµ “RÐpublique des Camarades” (BT).


200

bÞ bá qua, tÊt c¶ ®Òu tôt dèc, tÊt c¶ ®Òu ngµy cµng tåi tÖ, v× quyÒn

lîi ç nh©n cña «ng nµy hay «ng nä bao giê còng ®Òu ®Æt lªn trªn

quyÒn lîi chung cña ®Êt n−íc.

N.

B¸o Le Paria,

sè 14, th¸ng 5-1923.

201

Kh«ng ph¶i chuyÖn ®ïa

Cã thÓ b¶o çc «ng nghÞ lµ nh÷ng ng−êi thuéc mét gièng ng−êi

kh¸c. Tõ gièng nh÷ng ng−êi ®−îc tróng cö, ®óng lµ nh− vËy. Hä lµ

kÎ d¸m lµm mäi viÖc, kÓ c¶ viÖc ®ïa dai.

KÎ ®−îc tróng cö nä, bÞ tè ço lµ lËu thuÕ, hay lõa ®¶o - th×

còng thÕ - ®· kh«ng ngÇn ng¹i chÊt vÊn «ng Bé tr−ëng Bé Tµi

chÝnh vÒ nh÷ng biÖn ph¸p «ng ta ®Þnh dïng ®Ó ng¨n chÆn sù bÐp

xÐp cña viªn chøc «ng ta! KÎ tróng cö kia.... Nh−ng th«i, cho qua,

vµ xin nãi r»ng, nh÷ng «ng nghÞ ba hoa nhÊt vÉn lµ nh÷ng ng−êi

tróng cö thuéc ®Þa. Ng−êi ta cßn nhí: çc vÞ ®¸ng kÝnh Êy ®· ®−a ra mét kiÕn nghÞ

thØnh cÇu ChÝnh phñ Ph¸p cho niªm yÕt vµ ®em d¹y trong tÊt c¶

çc tr−êng trung häc, tiÓu häc, ®¹i häc, ký tóc x¸, nhµ trÎ, häc viÖn

r»ng n−íc Ph¸p lµ mét n−íc 100 triÖu d©n. Kh«ng h¬n kh«ng kÐm

mét ng−êi.

Vµ thÕ lµ c¶ giíi b¸o chÝ d¹i dét vµ ch¼ng nghÜ r»ng, çi kiÕn

nghÞ kh«i hµi Êy cã thÓ dÉn ng−êi Ph¸p ®Õn nh÷ng hËu qu¶

nghiªm träng, cø hoan h« Çm Ü c¶ lªn!

§Õn nay, nÕu kiÕn nghÞ Êy ®−îc chÊp nhËn th× sÏ thÕ nµy nµy:

TÊt c¶ nh÷ng «ng bµ ta ë Bé Thuéc ®Þa - tr−íc hÕt lµ «ng Anbe Xar« sÏ chÕt ®ãi, v× phã m¸t thuéc ®Þa sÏ tù nhiªn bÞ c¾t mÊt.

Liªn ®oµn phôc håi d©n sè sÏ biÕn mÊt vµ ngµi gi¸o chñ

Bin®ria sÏ kh«ng thÓ gi¶ng çi thuyÕt ®Î m¾n nh− thá ë ViÖn hµn

l©m Ph¸p n÷a. V× khi sÏ cã 100 triÖu ng−êi Ph¸p so víi 60 triÖu


202

tªn "b«s¬" th× ng−êi ta sÏ kh«ng cã quyÒn, dï lµ mét vÞ gi¸o chñ nãi

®Õn chuyÖn hôt d©n sè n÷a.

TÊt c¶ s¸ch cña «ng M«rÝtx¬ BarÐt vµ tÊt c¶ nh÷ng bµi b¸o cña

«ng PhorÐt (Lui) chØ ®¸ng ®em mµ... ®èt c¶ ®i v× dï cã quyÒn thÕ

®Õn ®©u, th× çc vÞ còng kh«ng thÓ cho r»ng m¸u latinh ®ang ch¶y

trong huyÕt qu¶n cña ng−êi An Nam hay ng−êi §ah«m©y.

Vµ khi mµ kh«ng cßn thuéc ®Þa n÷a th× binh sÜ vinh quang cña

chóng ta sÏ ®i ®¸nh ch¸c ë ®©u cho ®ì buån tay? BiÕt göi ®i ®©u

nh÷ng vÞ thèng so¸i hÕt thêi, nh÷ng nhµ chÝnh trÞ thÊt c¬ lì vËn,

bän giÕt ng−êi kh«ng may, nh− «ng Bèp vµ nh÷ng ng−êi kh¸c?

Ph¶i hµng tËp s¸ch, hµng tËp s¸ch ®Ó miªu t¶ mäi ®iÒu bÊt

tiÖn x¶y ra nÕu kiÕn nghÞ Êy ®−îc chÊp nhËn. Cßn chóng t«i n÷a,

chóng t«i còng hÕt søc hoan nghªnh nã, nh−ng dÜ nhiªn víi ý

nghÜa kh¸c.

Mét khi chóng t«i lµ ng−êi Ph¸p, lËp tøc chóng t«i sÏ göi mét

®oµn khai ho¸ ®Õn kh¾p n−íc Ph¸p. Chóng t«i sÏ lµm cho ®Êt n−íc

ng−êi G«loa ngËp lôt r−îu vµ thuèc phiÖn. ë ®©y, chóng t«i sÏ

®¸nh thuÕ muèi, thuÕ nhËp thÞ, sÏ cho b¾t giam theo lÖnh hµnh

chÝnh, ph¹t tiÒn tËp thÓ, sÏ cho më nh÷ng toµ ¸n ®Æc biÖt ®Ó ®µn

¸p, ho¹t ®éng th−êng xuyªn, lËp kiÓm duyÖt, v.v. vµ v.v.. Nãi gän

l¹i, chóng t«i sÏ lµm l¹i ë ®©y tÊt c¶ nh÷ng g× mµ nh÷ng kÎ nguyªn

lµ bÒ trªn cña chóng t«i ®· lµm trªn ®Êt n−íc chóng t«i, cho chóng

t«i ho¸ ra lµ ng−êi Ph¸p. Chóng t«i sÏ cÊm tÊt c¶ çc b¸o, c¶ b¸o

Le Matin vµ b¸o Le Petit Parisien. Chóng t«i sÏ b·i quyÒn tù do ®i

l¹i, tù do héi häp. Chóng t«i sÏ ®−a nh÷ng ng−êi sinh ®Î ë ®©y vµo

chÕ ®é b¶n xø, xiÕt bao ªm ¸i vµ tèt lµnh, mµ chóng t«i, ng−êi An

Nam, ng−êi Mang¸t, ng−êi Phi ch©u chóng t«i ®· ®−îc h−ëng tõ

l©u. Chóng t«i sÏ b¾t nh÷ng thanh niªn Ph¸p ph¶i "t×nh nguyÖn"

nhËp ngò, kh«ng ph¶i 18 th¸ng, mµ lµ ba, lµ bèn n¨m. NÕu cÇn,

chóng t«i sÏ göi hä ®i cho ng−êi ta giÕt chÕt, ®Ó b¶o vÖ Tæ quèc vµ

b¶o vÖ kÐt s¾t cña chóng t«i. Chóng t«i sÏ chän nh÷ng c« g¸i Ph¸p

Kh«ng ph¶i chuyÖn ®ïa 203

trÎ, ®Ñp, cho ®Õn §«ng D−¬ng, ¡ngti¬, Ma®ag¸txca, ch©u Phi, lµm

con ®ßi, mçi th¸ng 40 phr¨ng.

Chóng t«i sÏ lµ Tæng thèng n−íc Céng hoµ Ph¸p, Bé tr−ëng,

Th−îng nghÞ sÜ vµ H¹ nghÞ sÜ. Chóng t«i sÏ lµ nh÷ng nhµ khai ho¸, nh÷ng nhµ b¶o hé, nh÷ng kÎ bµi xÝch ng−êi b¶n xø, nh÷ng

kÎ th©n ng−êi b¶n xø. Chóng t«i sÏ cai trÞ ng−êi Ph¸p, vµ khi bùc

m×nh, cã thÓ gäi ng−êi thæ d©n - nh− chóng t«i ®· tõng bÞ gäi nh−

thÕ cho ®Õn nay - lµ nh÷ng th»ng Nhµ quª1) bÈn thØu, hay lò "dª

con" bÈn thØu.

§óng lµ sÏ ®Õn l−ît chóng t«i, ph¶i kh«ng?

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 15, th¸ng 6-1923.

_______________

1) Hai ch÷ “Nhµ quª” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT).

204

DiÔn ®µn §«ng D−¬ng

Nhê ®é l−îng mÉu tõ cña n−íc Ph¸p b¶o hé, §«ng D−¬ng thËt ®· trë thµnh mét chç n¸u th©n cho bän lµm bËy.

¤ng B«®oanh mÆc dï cã bÞ tè ço h¼n hoi vÒ téi gi¶ m¹o vµ dïng giÊy tê gi¶ m¹o, b©y giê còng cø lµ Toµn quyÒn.

¤ng §¸cl¬ nguyªn b¸n ch¸o, tr−íc lµ quan cai trÞ tØnh, bÞ lªn ¸n lµ ¨n hèi lé, lµ c−êng hµo vµ ®· g©y ra cuéc næi dËy ®Ém m¸u ë Th¸i Nguyªn, ®· ®−îc ChÝnh phñ thuéc ®Þa cö vµo Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn.

¤ng Tªa, kü s− vµ gi¸m ®èc mét h·ng bu«n lín, bÞ tè ço lµ cã téi nhòng l¹m mµ kh«ng bÞ rÇy rµ g×.

Giê ®Õn l−ît Bu®in«, viªn quan cai trÞ nµy bÞ kiÖn: ®· ®ót tói sè tiÒn lêi mét cuéc chî phiªn tæ chøc nh©n dÞp kh¸nh thµnh t−îng ®µi tö sÜ; ®· ®ßi vµ nhËn mét mãn tiÒn "båi th−êng" lín tr¶ cho sù cã mÆt cña m×nh trong buæi ch«n cÊt mét mô nhµ giµu b¶n xø, ®· ®ßi nh÷ng mãn tiÒn lín chÌ l¸ khi cÊp mét giÊy phÐp hay giÊy lÖnh nµo ®ã.

Cuèi cïng, ®· lîi dông, trong mäi tr−êng hîp quyÒn hµnh quan cai trÞ (mµ n−íc Ph¸p cã chñ quyÒn ®· uû th¸c cho) ®Ó lµm ®æ må h«i s«i n−íc m¾t ng−êi bÞ trÞ vµ ®Ó cho ph×nh vÝ tiÒn cña «ng ta. Nh−ng lêi kÕt téi nÆng nhÊt lµ thÕ nµy: Lµng T©n An (Nam Kú) cã mét nhµ m¸y ®iÖn. ViÖc khai th¸c cã lîi vµ phè x¸, nhµ cöa trong lµng cã ®iÖn s¸ng mµ kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn. Quan cai trÞ Bu®in« buéc lµng ph¶i nh−îng kh«ng nhµ m¸y cho mét anh thÇu kho¸n ®· cã vi thiÒng cho «ng ta.

DiÔn ®µn ®«ng d−¬ng 205

Ýt l©u sau, lµng ph¶i tr¶ tiÒn ®iÖn dïng ngoµi phè vµ trong

nhµ. ThÊy hµng ngh×n ®iÒu bÊt lîi, hä míi biÕt m×nh tù qu¶n nhµ

m¸y th× lîi h¬n. Hä ph¶i bá ra mÊy chôc ngµn ®ång ®Ó chuéc l¹i çi

mµ hä ®· ph¶i "nh−îng kh«ng". LÇn thø hai nµy, vÞ quan cai trÞ

®ót tói thªm mÊy tê b¹c lín n÷a.

BÞ kiÖn v× téi bu«n b¸n ng−êi chÕt, bãc lét ng−êi sèng, tham «

lé liÔu, quan cai trÞ Bu®in« võa ®−îc c«ng lý Ph¸p cho tr¾ng ¸n.

Ngµy mai cã thÓ «ng ta cßn ®−îc hu©n ch−¬ng.

Bao giê ng−êi ta còng v× uy tÝn chñng téc, mµ x¸ téi cho lò "v«

l¹i kh¶ è". Bao giê ng−êi ta còng nh©n danh nh©n d©n Ph¸p mµ b¾t c«ng lý lµm ®Ü bîm.

V¨n minh lµ nh− thÕ ®ã.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 15, th¸ng 6-1923.

206

Trß MÐclanh

Trong khi chê ®îi ®i khai ho¸ nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng t¹i

§«ng D−¬ng, ngµi Th¸i thó MÐclanh muèn h·y khai ho¸ nh÷ng

ng−êi §«ng D−¬ng ®· chÕt, çc ng−êi biÕt ®Êy, nh÷ng ng−êi chÕt

cho Tæ quèc, cho c«ng lý, vµ v©n v©n, ë Ph¸p.

C−êi ë nghÜa trang lµ mét çi thó cña nh÷ng bËc vÜ nh©n1),

nh−ng ë ®Êy mµ c−êi mét m×nh th× cã thÓ lµ v« duyªn. V× vËy, b÷a

nä, quan lín M¸cxian MÐclanh ra lÖnh cho ®oµn thanh niªn

AnnamÝt ®−îc trî cÊp theo ngµi ®Õn V−ên Ng−êi ChÕt ë N«gi¨ng

trªn s«ng M¸cn¬ v× ë ®ã sÏ ®−îc ®äc mét bµi diÔn v¨n do ngµi

chøng gi¸m. Bµi diÔn v¨n tr−íc khi ®äc cho c«ng chóng, ph¶i tr×nh

lªn quan lín ®Ó ngµi duyÖt. Ng−êi ta ®· tr×nh vµ bµi diÔn v¨n bÞ coi

lµ qu¸ ngç ng−îc, quan lín ra lÖnh cø viÖc bá ®i ®Ó thay thÕ b»ng

mét bµi kh¸c mµ quan lín cho dµn ý.

Cè nhiªn, bµi diÔn v¨n xµo nÊu trong çc thø n−íc cèt cña

quan lín nh− vËy, th× h−¬ng vÞ cña lßng trung thµnh vµ lßng ¸i mé

bÊt diÖt ®èi víi n−íc Ph¸p ph¶i x«ng lªn ®Õn ng¹t mòi...

_______________

1) ¸m chØ Thñ t−íng Ph¸p Po¨ngcarª. Khi ®Õn th¨m mét nghÜa trang

lÝnh Ph¸p, Po¨ngcarª nh¨n r¨ng c−êi. §¶ng Céng s¶n Ph¸p lÊy bøc ¶nh

®ã in ra hµng triÖu tÊm d−íi ®Ò ch÷: "Po¨ngcarª nã c−êi" vµ b¸n kh¾p

n−íc Ph¸p. Bøc ¶nh g©y ra mét phong trµo s«i næi chèng Po¨ngcarª. Cuèi

cïng ChÝnh phñ cña «ng ta bÞ ®æ (BT).

Trß MÐclanh 207

NÕu ng−êi chÕt nãi ®−îc, nh− bän ®ång cèt b¶o thÕ, th× nh÷ng

hån ma An Nam ë N«gi¨ng sÏ lªn tiÕng: "C...¶m ¬n «ng Toµn

quyÒn! Nh−ng xin lµm ¬n... cót ®i cho!"1).

N.

B¸o Le Paria,

sè 15, th¸ng 6-1923.

_______________

1) M...erci µ toi, ...F... nous la paix! Trong tiÕng Ph¸p ch÷ M viÕt t¾t, ng−êi ta th−êng hiÓu lµ Merde, lµ mét tiÕng chöi rña rÊt tôc, còng cã nghÜa lµ ph©n. Ch÷ F. lµ Foutre cã nghÜa lµ cót, xÐo ®i, ®Ó yªn (Foutre le camp, Foutre la paix...). §©y lµ lèi ch¬i ch÷ cña t¸c gi¶ (BT).

208

Th− göi çc b¹n cïng ho¹t ®éng ë Ph¸p

Çc b¹n th©n mÕn,

Bao l©u nay chóng ta lµm viÖc víi nhau.

MÆc dÇu chóng ta lµ nh÷ng ng−êi kh¸c gièng, kh¸c n−íc, kh¸c

t«n gi¸o, chóng ta ®· th©n yªu nhau nh− anh em.

Chóng ta cïng chÞu chung mét nçi ®au khæ: sù b¹o ng−îc cña

chÕ ®é thùc d©n. Chóng ta ®Êu tranh v× mét lý t−ëng chung: gi¶i

phãng ®ång bµo chóng ta vµ giµnh ®éc lËp cho Tæ quèc chóng ta.

Trong cuéc chiÕn ®Êu cña chóng ta, chóng ta kh«ng c« ®éc, v×

chóng ta cã tÊt c¶ d©n téc cña chóng ta ñng hé vµ v× nh÷ng ng−êi

Ph¸p d©n chñ, nh÷ng ng−êi Ph¸p ch©n chÝnh, ®øng bªn c¹nh

chóng ta.

C«ng viÖc chung cña chóng ta "Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa"34 vµ tê

b¸o NG¦êI CïNG KHæ1) ®· cã nh÷ng kÕt qu¶ tèt. Nã ®· lµm cho

n−íc Ph¸p, n−íc Ph¸p ch©n chÝnh hiÓu râ nh÷ng viÖc x¶y ra trong

çc thuéc ®Þa. Lµm cho n−íc Ph¸p hiÓu râ bän ç mËp thùc d©n ®·

lîi dông tªn tuæi vµ danh dù cña n−íc Ph¸p ®Ó g©y nªn nh÷ng téi

¸c kh«ng thÓ t−ëng t−îng ®−îc. Nã ®· thøc tØnh ®ång bµo chóng

ta. §ång thêi nã còng khiÕn cho ®ång bµo chóng ta nhËn râ n−íc

Ph¸p, n−íc Ph¸p tù do, b×nh ®¼ng vµ b¸c ¸i. Nh−ng chóng ta cßn

ph¶i lµm nhiÒu h¬n.

_______________

1) B¸o Le Paria (BT).

Th− göi çc b¹n cïng ho¹t ®éng ë ph¸p 209

Chóng ta ph¶i lµm g×?

Chóng ta kh«ng thÓ ®Æt vÊn ®Ò Êy mét çch m¸y mãc.

§iÒu ®ã tuú hoµn c¶nh cña mçi d©n téc chóng ta.

§èi víi t«i, c©u tr¶ lêi ®· râ rµng: trë vÒ n−íc, ®i vµo quÇn

chóng, thøc tØnh hä, tæ chøc hä, ®oµn kÕt hä, huÊn luyÖn hä, ®−a

hä ra ®Êu tranh giµnh tù do ®éc lËp.

Cã lÏ mét vµi ng−êi trong çc b¹n còng ph¶i vµ cã thÓ lµm nh−

t«i. Cßn çc b¹n kh¸c th× tiÕp tôc c«ng viÖc hiÖn thêi cña chóng ta:

cñng cè "Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa" vµ ph¸t triÓn tê b¸o NG¦êI CïNG KHæ cña chóng ta.

Çc b¹n th©n mÕn,

T«i tõ gi· çc b¹n. T«i xa çc b¹n, nh−ng lßng t«i lu«n lu«n

gÇn çc b¹n.

Çc b¹n tha lçi cho t«i kh«ng h«n çc b¹n tr−íc khi ®i. Çc b¹n

biÕt r»ng t«i bÞ theo dâi riÕt.

Khi çc b¹n ®−îc th− nµy, NguyÔn cña çc b¹n Ýt nhÊt còng ®·

xa n−íc Ph¸p 24 giê råi.

§¹i, ng−êi ®ång h−¬ng cña t«i, sÏ giao l¹i cho «ng B. th×a kho¸

cña toµ b¸o, giÊy tê vµ tµi liÖu cña Héi vµ cña tê b¸o, còng nh− quü

cña tê b¸o. T«i ®· tr¶ tiÒn thuª nhµ cho toµ b¸o ®Õn cuèi n¨m. TiÒn in còng ®· thanh to¸n. Chóng ta kh«ng m¾c nî ai. Sæ th− viÖn ®Ó ë

trong ng¨n kÐo bªn ph¶i. S¸ch cho m−în ®· lÊy vÒ, trõ nh÷ng s¸ch

cho nh÷ng héi viªn ®i nghØ m−în.

Nãi tãm l¹i, çc viÖc ®Òu ®©u vµo ®Êy tr−íc khi t«i ®i.

T«i sÏ viÕt th− cho çc b¹n. Nh−ng t«i kh«ng d¸m høa víi çc

b¹n, v× kh«ng ph¶i dÔ viÕt th− khi ng−êi ta ho¹t ®éng bÝ mËt. Dï

t«i cã viÕt th− cho çc b¹n hay kh«ng, çc b¹n h·y tin ch¾c r»ng

lßng t«i lu«n lu«n yªu çc b¹n. Nhê çc b¹n b¾t tay nh÷ng ng−êi

b¹n Ph¸p cña chóng ta.

B©y giê, mét vµi lêi víi ch¸u trai vµ ch¸u g¸i. Çc ch¸u rÊt yªu chó vµ chó còng rÊt yªu çc ch¸u, ph¶i

kh«ng çc ch¸u? Chó sÏ nãi víi nh÷ng ng−êi b¹n nhá ViÖt Nam lµ


210

çc ch¸u rÊt ngoan. Chó sÏ thay mÆt çc ch¸u b¾t tay çc b¹n

nhá ViÖt Nam.

Cã lÏ rÊt l©u, çc ch¸u sÏ kh«ng ®−îc thÊy chó NguyÔn, kh«ng

®−îc leo lªn ®ïi, lªn l−ng chó nh− çc ch¸u th−êng lµm. Vµ còng

rÊt l©u chó sÏ kh«ng thÊy c« AlÝtx¬ (Alice) vµ cËu P«n (Paul) cña

chó. Khi chó ch¸u m×nh gÆp nhau, cã lÏ chó ®· giµ, çc ch¸u ®·

lín b»ng ba vµ m¸. §iÒu ®ã kh«ng ng¹i g×. Chó sÏ lu«n lu«n nhí

®Õn çc ch¸u. Çc ch¸u lu«n lu«n vÉn lµ c« bÐ AlÝtx¬ vµ cËu bÐ P«n

th©n yªu cña chó.

Çc ch¸u ngoan. Häc thuéc bµi. V©ng lêi cha mÑ. §õng ®¸nh con chã nhá Mariuýt (Marius) cña çc ch¸u. Khi çc ch¸u ®· h¬i

lín, çc ch¸u sÏ ®Êu tranh cho Tæ quèc cña çc ch¸u còng nh− ba

m¸, chó NguyÔn vµ nh÷ng chó kh¸c.

Çc ch¸u nhá th©n yªu cña chó, chó h«n çc ch¸u rÊt kªu. Çc

ch¸u h«n mÑ hé chó.

Chó NguyÔn

In trong s¸ch Nh÷ng mÈu chuyÖn

vÒ ®êi ho¹t ®éng cña Hå Chñ tÞch,

Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1976, tr. 51-54.

211

Th− göi Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Ph¸p

Çc ®ång chÝ,

Nh÷ng nghÞ quyÕt cña §¹i héi lÇn thø II cña Quèc tÕ35 vÒ vÊn

®Ò thuéc ®Þa ®· mang l¹i hai t¸c dông ®ång thêi nh−ng l¹i hoµn

toµn tr¸i ng−îc nhau. Mét mÆt, chñ nghÜa ®Õ quèc ®i ¸p bøc - ngõa

tr−íc nh÷ng kÕt qu¶ cã thÓ x¶y ra cña chÝnh s¸ch ®ã nÕu nã ®−îc

thi hµnh nghiªm tóc - ®· ®Ò phßng vµ t¨ng gÊp béi nh÷ng ho¹t

®éng tuyªn truyÒn, ngu d©n vµ ®µn ¸p. MÆt kh¸c, nh©n d©n bÞ ¸p

bøc ë çc thuéc ®Þa, ®−îc tiÕng vang cña çch m¹ng thøc tØnh, ®· h−íng theo b¶n n¨ng cña hä vÒ Quèc tÕ cña chóng ta, mét chÝnh

®¶ng duy nhÊt mµ hä hy väng lµ sÏ quan t©m ®Õn hä mét çch

th©n thiÕt, mµ hä hoµn toµn mong mái lµ sÏ mang l¹i cho hä sù

gi¶i phãng. Nh− vËy, chóng ta sÏ cã thÓ kh«ng nh÷ng ®¸nh ®æ uy

thÕ cña chñ nghÜa thùc d©n bãc lét vµ lay chuyÓn vÞ trÝ cña chóng,

mµ cßn cã thÓ biÕn mèi c¶m t×nh thuÇn tuý t×nh c¶m vµ thô ®éng

cña çc d©n téc thuéc ®Þa ®èi víi chóng ta thµnh mèi c¶m t×nh

hµnh ®éng, nÕu nh÷ng nghÞ quyÕt cña Quèc tÕ ®−îc chÊp hµnh.

Khèn nçi cho ®Õn nay, nh÷ng nghÞ quyÕt Êy chØ ®−îc dïng ®Ó t«

®iÓm mÆt giÊy! Ph©n bé Ph¸p, ph©n bé Anh vµ nh÷ng ph©n bé çc n−íc thùc d©n kh¸c ®· lµm g× cho çc thuéc ®Þa cña chñ nghÜa t−

b¶n n−íc hä? Nh÷ng ph©n bé Êy ®· cã mét chÝnh s¸ch thuéc ®Þa vµ

mét c−¬ng lÜnh râ rÖt vÒ thuéc ®Þa, chÝnh x¸c vµ liªn tôc ch−a?

Nh÷ng chiÕn sÜ cña çc ph©n bé Êy cã hiÓu thuéc ®Þa lµ g× vµ tÇm


212

quan träng cña thuéc ®Þa lµ nh− thÕ nµo kh«ng? Ng−êi ta cã thÓ

tr¶ lêi lµ kh«ng.

§èi víi çc thuéc ®Þa Ph¸p,

a) mét ban nghiªn cøu thuéc ®Þa ®· ®−îc thµnh lËp;

b) mét môc viÕt vÒ thuéc ®Þa ®· ®−îc më ra trªn b¸o L'HumanitÐ;

c) nh÷ng lêi tuyªn bè ñng hé d©n chóng thuéc ®Þa ®· ®−îc ph¸t

biÓu trong çc ®¹i héi toµn quèc;

d) hai cuéc hµnh tr×nh tuyªn truyÒn ®· ®−îc çc ®¹i biÓu cña

§¶ng tiÕn hµnh.

Sau khi ®−îc thµnh lËp Ýt l©u vµ khi ®· giµnh ®−îc kh«ng ph¶i lµ kh«ng chËt vËt nh÷ng cét b¸o trªn tê L'HumanitÐ, Ban nghiªn

cøu thuéc ®Þa ®· ho¹t ®éng kh¸ tèt. Nh÷ng tµi liÖu vµ tin tøc cã

gi¸ trÞ ®· b¾t ®Çu ®−îc göi tõ çc thuéc ®Þa ®Õn Ban. ChiÕn dÞch

mµ Ban tiÕn hµnh trªn b¸o §¶ng nh»m chèng nh÷ng nhòng l¹m

vµ téi ¸c cña bÌ lò thùc d©n, ®· nhanh chãng thu hót sù quan t©m

m¹nh mÏ cña d©n chóng çc thuéc ®Þa vµ mang l¹i nçi lo l¾ng cho

chñ nghÜa ®Õ quèc thùc d©n vµ b¸o chÝ cña nã. Nh−ng diÔn ®µn Êy

®ét nhiªn ®· bÞ b¸o L'HumanitÐ bá ®i. BÞ t−íc mÊt ph−¬ng tiÖn

c«ng t¸c vµ ho¹t ®éng, Ban l©m vµo t×nh tr¹ng hoµn toµn bÞ tª liÖt.

§iÒu ®ã ®· lµm cho giíi b¸o chÝ to lín cña giai cÊp t− s¶n rÊt hµi lßng, nh÷ng b¸o chÝ nµy ®· dµnh rÊt ®Òu ®Æn hµng bao nhiªu

trang cho c«ng t¸c tuyªn truyÒn thùc d©n vµ lu«n lu«n sî bÞ c¶i

chÝnh vµ lËt mÆt n¹.

§iÒu ®ã ®· ®Æc biÖt g©y nh÷ng Ên t−îng rÊt nÆng nÒ cho d©n

b¶n xø. MÆc dÇu lµ h·o huyÒn, nh÷ng lêi tuyªn bè trong çc ®¹i

héi toµn quèc ñng hé d©n chóng çc thuéc ®Þa còng ®· gãp phÇn

cñng cè mèi c¶m t×nh mµ hä ®· cã ®èi víi §¶ng. Tuy nhiªn thËt lµ

kh«ng thÝch ®¸ng nÕu cø l¾p ®i l¾p l¹i m·i mét ®iÒu mµ kh«ng

lµm g× c¶. Vµ nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc khèn khæ thÊy chóng ta chØ

lu«n lu«n høa hÑn nh−ng còng lu«n lu«n kh«ng hµnh ®éng g× th× b¾t ®Çu tù hái r»ng kh«ng biÕt thùc ra chóng ta lµ nh÷ng ng−êi

®øng ®¾n hay lµ nh÷ng kÎ lõa phØnh. Cuéc hµnh tr×nh cña çc

Th− göi trung −¬ng §¶ng céng s¶n ph¸p 213

®ång chÝ Vay¨ng Cutuyariª vµ ¡ng®rª BÐct«ng qua Angiªri vµ

Tuynidi, tiÕn hµnh hÇu nh− cïng mét lóc víi çc cuéc d¹o ch¬i ®Õ

v−¬ng cña bän ®¹i biÓu t− s¶n, ®· ®−îc d©n chóng ch©u Phi rÊt

hoan nghªnh. NÕu nh÷ng cuéc hµnh tr×nh cïng mét tÝnh chÊt

nh− thÕ ®−îc tiÕp tôc trong tÊt c¶ çc thuéc ®Þa th× ch¾c ch¾n lµ

kÕt qu¶ sÏ ®¸ng mõng.

Nh−ng, ®¸ng lÏ ph¶i t¨ng c−êng tuyªn truyÒn th× chóng ta l¹i

®· bá dë çi viÖc ®· ®−îc b¾t ®Çu, vµ bá mÊt nh÷ng c¬ héi tèt. Bëi

thÕ, chóng ta ®· lµm rÊt Ýt trong khi x¶y ra cuéc b·i c«ng ®Ém m¸u

ë M¸ctinÝch, c¶nh chÕt ®ãi ë B¾c Phi vµ cuéc næi dËy ë §ah«m©y. Trong tr−êng hîp sau chãt nµy, chóng ta ®· cã mét bé mÆt

thiÓu n·o. NhiÒu ngµy sau tÊt c¶ çc b¸o t− s¶n vµ m−êi ngµy sau

b¸o L'Oeuvre, b¸o §¶ng míi ®¨ng tin vÒ cuéc næi dËy. Trong lóc

ChÝnh phñ thuéc ®Þa ®· thiÕt qu©n luËt, tËp trung qu©n ®éi, huy

®éng chiÕn h¹m, huy ®éng çc bé m¸y ®µn ¸p, b¾t bí vµ kÕt ¸n çc

nhµ ho¹t ®éng tõ 5 ®Õn 10 n¨m tï; trong lóc çc b¸o chÝ viÕt thuª

®· tiÕn hµnh mét çch cã hÖ thèng mét chiÕn dÞch lõa dèi vµ b−ng

bÝt d− luËn th× chóng ta chØ viÕt cã hai hay ba bµi b¸o ng¾n, råi

th«i. Kh«ng ph¶i lµ kh«ng mØa mai vµ kh«ng ®¸ng buån khi trong

bãng tèi cña nh÷ng ngôc tï cã tÝnh chÊt khai ho¸, nh÷ng ng−êi anh em §ah«m©y ®au khæ cña t«i ®äc ®iÒu thø 8, trong sè 21 ®iÒu

kiÖn, nãi r»ng: "Mçi ®¶ng cam ®oan tiÕn hµnh mét c«ng t¸c cæ

®éng cã hÖ thèng trong qu©n ®éi n−íc m×nh nh»m chèng mäi ¸ch

¸p bøc d©n chóng thuéc ®Þa; vµ mçi ®¶ng ph¶i ñng hé, kh«ng

nh÷ng b»ng lêi nãi mµ c¶ b»ng hµnh ®éng, phong trµo gi¶i phãng

cña çc thuéc ®Þa".

Nh−ng thËt lµ v« Ých nÕu buéc téi qu¸ khø vµ tiÕc rÎ th× giê ®·

mÊt. Tèt nhÊt lµ biÕt sö dông tèt th× giê trong t−¬ng lai. VËy

chóng t«i yªu cÇu §¶ng:

1) chÝnh thøc thõa nhËn Liªn ®oµn M¸ctinÝch (nhãm Gi¨ng Gi«rÐt);

2) më l¹i môc viÕt vÒ thuéc ®Þa trong b¸o L'HumanitÐ;


214

3) yªu cÇu Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa cung cÊp tµi liÖu cho

ph©n bé thuéc ®Þa vµ cø hai hoÆc ba th¸ng mét, b¸o ço c«ng t¸c

cña m×nh víi ph©n bé;

4) ë nh÷ng n¬i ®· thµnh lËp ph©n bé thuéc ®Þa th× khuyÕn

khÝch çc ph©n bé nµy t¨ng c−êng c«ng t¸c tuyªn truyÒn vµ tuyÓn

thªm ng−êi b¶n xø;

5) trªn tÊt c¶ b¸o chÝ cña §¶ng, më mét môc viÕt vÒ thuéc ®Þa

®Ó lµm cho ®éc gi¶ lµm quen víi çc vÊn ®Ò thuéc ®Þa;

6) nãi ®Õn çc thuéc ®Þa trong hÕt th¶y çc ®¹i héi, mÝt tinh

hoÆc héi nghÞ cña §¶ng; 7) cö çc nghÞ sÜ ®i th¨m çc thuéc ®Þa, mçi khi nÒn tµi chÝnh

cña §¶ng cho phÐp;

8) tæ chøc nh÷ng nghiÖp ®oµn hoÆc thµnh lËp çc nhãm t−¬ng

tù ë çc thuéc ®Þa.

M¸txc¬va, th¸ng 7 n¨m 1923

NguyÔn ¸i Quèc

Tµi liÖu viÕt tay, tiÕng Ph¸p,

l−u t¹i Côc L−u tr÷

V¨n phßng Trung −¬ng §¶ng.

215

TÖ ®éc ®o¸n ë §«ng D−¬ng - Ng−êi ®−îc b¶o hé vµ ng−êi ®i b¶o hé

¤ng CÈm §µ L¹t (Trung Kú) cã mét çch hiÓu vai trß khai ho¸

cña m×nh ®Õn lµ hay. Mét h«m, ng−êi céng t¸c rÊt xøng cña «ng

Xar« nµy cÇn ®Õn v¸n gç. ¤ng ta sai ng−êi ®Õn kiÕm v¸n ë nhµ mét

ng−êi b¶n xø lµm nghÒ bu«n b¸n. Nhµ bu«n nµy ®ßi ph¶i tr¶ tiÒn

råi míi ®−îc mang hµng ®i. Nghe lêi yªu cÇu nµy, «ng CÈm næi

giËn, ph¸i ngay lùc l−îng vò trang ®Õn víi nghiªm lÖnh lµ dï

"sèng hay chÕt" còng ph¶i b¾t cho ®−îc tªn An Nam ®ã vÒ së.

§Ó tr¸nh c¬n giËn cña vÞ ®¹i diÖn cho n−íc b¶o hé, nhµ bu«n kh«ng kÓ g× ®ang èm còng ®µnh ph¶i bá c¶ nhµ cöa, quª h−¬ng

l¸nh sang tØnh kh¸c.

Mét thÇy thuèc ng−êi ¢u chøng kiÕn tÊn trß kÓ trªn ®· can

thiÖp ®Ó bªnh vùc nhµ bu«n b¶n xø. Vô can thiÖp "ch−íng tai gai

m¾t" nµy lµm cho viªn thÇy thuèc bÞ ®æi ®i, bÞ ®µy lªn Kon Tum,

mét n¬i n−íc ®éc mµ ng−êi ¢u rÊt sî. ChÝnh ®Êy lµ n¬i mµ viªn

thÇy thuèc ®ã ®ang ®Òn çi téi th©n ng−êi b¶n xø cña «ng. Trong

khi Êy th× bän §¸cl¬, B«®oanh vÉn ung dung phÌ phìn trong vinh

dù vµ kho¸i l¹c. KÎ m¾c çi téi xóc ph¹m uy tÝn kÓ trªn lµ b¸c sÜ

H«ngxtarich. Chóng t«i xin tá tÊm c¶m t×nh cña chóng t«i ®èi víi «ng Êy.

Cßn nhµ bu«n An Nam th× sau ra sao? Anh ta bÞ ghi tªn vµo sæ

nh÷ng ng−êi bÞ t×nh nghi, liÖt vµo h¹ng "chèng T©y", vµo sè nh÷ng

kÎ cÇn theo dâi. Mét bÇy mËt th¸m Ph¸p vµ An Nam b¸m riÕt theo


216

gãt anh ta. NhiÖm vô cña bän nµy lµ ghi tõng giê tõng phót mäi

hµnh ®éng cö chØ cña anh ta, vµ t« ®en tÊt c¶ mäi ý ®Þnh cña anh.

C«ng cuéc theo dâi nµy ®−îc tiÕn hµnh mét çch kh¸ lé liÔu ®Ó

lµm cho b¹n bÌ quen thuéc cña ng−êi An Nam nµy ph¶i chïn l¹i

kh«ng d¸m lai v·ng nhµ anh n÷a, ®Õn nçi ®êi sèng cña anh trë nªn

hÕt søc khã kh¨n. BÊt cø thÕ nµo còng kh«ng mét ng−êi b¶n xø

nµo d¸m ®Õn nhµ anh. Hoµn toµn bÞ c« lËp víi ®ång bµo cña m×nh,

nhµ bu«n nµy chØ cßn cã hai con ®−êng: hoÆc ®i ¨n c−íp, hoÆc ®i ¨n

mµy. Nh−ng çi nghÒ thø hai nµy cã thÓ l¹i lµm cho anh cµng ®¸ng

kh¶ nghi h¬n v× kiÕp sèng lang thang.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 16, th¸ng 7-1923.

217

¸ch ¸p bøc kh«ng tõ mét chñng téc nµo

V«rèpxki, ph¸i viªn cña n−íc Nga c«ng n«ng ®· bÞ bän ph¸t xÝt

¸m s¸t ë Thôy SÜ. Kh«ng mét ph¸i viªn nµo cña çc c−êng quèc rÊt

v¨n minh vµ rÊt sïng ®¹o Thiªn chóa ®ang häp ë L«dann¬ h¹ cè ®i

®−a ®¸m. ChØ cã ph¸i ®oµn Thæ NhÜ Kú do IxmÕt Pasa dÉn ®Çu ®·

®Õn nghiªng m×nh tr−íc thi hµi ng−êi bÞ s¸t h¹i.

Ben Ra®ia, mét c«ng nh©n, quª ë Tuynidi ®· bÞ c¶nh s¸t giÕt ë

Pari ngµy 1 th¸ng 5. Çc tæ chøc c«ng nh©n ë Pari ®· tæ chøc mét

®¸m tang lín. Hµng mÊy ngh×n c«ng nh©n ®· nghØ viÖc ngµy h«m ®ã

®Ó ®i ®−a ng−êi ®ång chÝ b¶n xø cña m×nh tíi n¬i an nghØ cuèi cïng. TÊt c¶ nh÷ng liÖt sÜ cña giai cÊp c«ng nh©n, ng−êi ë L«dann¬

còng nh− ë Pari, nh÷ng ng−êi Havr¬ còng nh− nh÷ng ng−êi ë

M¸ctinÝch, ®Òu lµ nh÷ng n¹n nh©n cña mét kÎ giÕt ng−êi: chñ

nghÜa t− b¶n quèc tÕ. Vµ h−¬ng hån cña nh÷ng ng−êi bÞ hy sinh

nµy lu«n t×m thÊy nguån an ñi cao c¶ nhÊt ë lßng tin vµo sù nghiÖp

gi¶i phãng nh÷ng anh em cña hä bÞ ¸p bøc - kh«ng ph©n biÖt

chñng téc hay xø së.

Sau nh÷ng bµi häc ®au ®ín nµy, nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc ë tÊt c¶

çc n−íc h¼n ph¶i hiÓu ®©u lµ nh÷ng ng−êi anh em thËt sù vµ ®©u

lµ kÎ thï cña hä.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o Le Paria,

sè 17, th¸ng 8-1923.

218

§éi qu©n chèng çch m¹ng

Chóng ta ®Òu biÕt r»ng sù tranh giµnh thuéc ®Þa lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh cña chiÕn tranh ®Õ quèc chñ nghÜa n¨m 1914-1918.

§iÒu mµ tÊt c¶ nh÷ng ng−êi Ph¸p ®Òu kh«ng thÓ kh«ng biÕt ®Õn lµ viÖc ®−a nh÷ng ®éi qu©n viÔn chinh sang çc thuéc ®Þa ®· lµm cho d©n sè gi¶m sót mét çch trÇm träng mµ hiÖn nay ®Êt n−íc hä ®ang ph¶i chÞu ®ùng. NÕu ®äc çc b¶n thèng kª nh÷ng sù tæn thÊt qu©n sù vÒ ng−êi chÕt vµ bÞ th−¬ng ë çc thuéc ®Þa, th× ng−êi ta sÏ ph¶i kinh khñng vÒ sù hao hôt mµ nh÷ng sù tæn thÊt ®ã ®· g©y ra cho mét d©n sè ®ang mçi ngµy mét gi¶m sót nh− d©n sè n−íc Ph¸p. Tõ th¸ng 1 ®Õn th¸ng 6-1923, riªng ë Marèc còng ®· cã 840 binh lÝnh bÞ giÕt hay bÞ th−¬ng ®Ó mang l¹i quang vinh cho Thèng chÕ Li«t©y!

§iÒu mµ giai cÊp c«ng nh©n Ph¸p kh«ng thÓ kh«ng biÕt ®Õn lµ chñ nghÜa t− b¶n dùa vµo thuéc ®Þa ®Ó chèng l¹i tÊt c¶ mäi phong trµo gi¶i phãng mµ giai cÊp c«ng nh©n Ph¸p ®Þnh m−u ®å. Kh«ng hoµn toµn tin t−ëng nh÷ng binh lÝnh ng−êi da tr¾ng n÷a v× hä Ýt nhiÒu còng ®· tiªm nhiÔm t− t−ëng vÒ giai cÊp, bän qu©n phiÖt Ph¸p lÊy nh÷ng ng−êi b¶n xø ë ch©u Phi vµ ch©u ¸ ®Ó thay thÕ hä. Trong sè 150 trung ®oµn cña qu©n ®éi Ph¸p, cã 10 trung ®oµn ng−êi da tr¾ng ë çc thuéc ®Þa, nghÜa lµ nh÷ng ng−êi nöa b¶n xø; 30 trung ®oµn ng−êi ch©u Phi vµ 39 trung ®oµn ng−êi b¶n xø çc thuéc ®Þa kh¸c. Nh− vËy, mét nöa sè qu©n ®éi Ph¸p lµ tuyÓn mé ë çc thuéc ®Þa.

®éi qu©n chèng çch m¹ng 219

Mµ ng−êi An Nam ph¶i tßng qu©n 4 n¨m, ng−êi Angiªri 3

n¨m; thÕ lµ theo sù tÝnh to¸n cña bän qu©n phiÖt Ph¸p th× gi¸ trÞ 2

ng−êi lÝnh b¶n xø gÇn b»ng 5 ng−êi lÝnh Ph¸p.

H¬n n÷a, v× kh«ng hiÓu tiÕng nãi vµ chÝnh trÞ trong n−íc,

kh«ng cã mét mèi quan hÖ nµo rµng buéc hä víi d©n c− chÝnh quèc,

t−ëng r»ng tÊt c¶ nh÷ng ng−êi da tr¾ng ®Òu cïng gièng víi nh÷ng

ng−êi bãc lét hä, vµ cuèi cïng, do nh÷ng ng−êi da tr¾ng cÊp trªn

cña hä thóc ®Èy, nªn ng−êi lÝnh b¶n xø cã thÓ ngoan ngo·n vµ mï

qu¸ng b−íc vµo chç mµ ng−êi lÝnh Ph¸p, gi¸c ngé h¬n, cã thÓ tõ

chèi kh«ng chÞu b−íc. Nguy hiÓm lµ ë chç ®ã. Ng−êi ta tù hái v× lý do g× mµ 31 trung ®oµn trong sè nh÷ng

trung ®oµn ng−êi b¶n xø sÏ ®ãng l¹i trªn l·nh thæ Ph¸p. Hä sÏ

®−îc dïng ®Ó lµm g×? Ph¶i ch¨ng ng−êi ta sÏ dïng nh÷ng ng−êi

b¶n xø ®ã ®Ó khai ho¸ cho ng−êi Ph¸p? Nh− vËy lµ ý ®Þnh cña chñ

nghÜa t− b¶n Ph¸p ®· râ rµng. C«ng nh©n Ph¸p cã nhiÖm vô ph¶i

hµnh ®éng. Hä ph¶i kÕt t×nh anh em víi binh lÝnh b¶n xø. Hä ph¶i

lµm cho binh lÝnh b¶n xø hiÓu r»ng c¶ c«ng nh©n ë chÝnh quèc lÉn

binh lÝnh ë thuéc ®Þa, ®Òu cïng bÞ chung mét bän chñ ¸p bøc vµ bãc

lét, do ®ã, hä ®Òu lµ anh em cïng mét giai cÊp vµ khi tíi lóc ph¶i

chiÕn ®Êu, th× c¶ hai bªn ®Òu ph¶i cïng ®¸nh bän chñ chung cña m×nh, chø anh em kh«ng nªn ®¸nh lÉn nhau.

NguyÔn ¸i Quèc


ngµy 7-9-1923.

220

B¸o ço göi Quèc tÕ Céng s¶n1)

§¤NG D¦¥NG, TãM T¾T

ChÝnh trÞ

Kh«ng cã chÝnh ®¶ng: §Êt n−íc bÞ cai trÞ theo çch nh− sau: Nam Kú vµ B¾c Kú bÞ cai trÞ trùc tiÕp bëi çc nhµ cÇm quyÒn

Ph¸p víi nh÷ng thuéc h¹ ng−êi b¶n xø. Trung Kú vµ Campuchia cã ChÝnh phñ b¶n xø cña m×nh mµ

thùc tÕ chØ lµ thùc hµnh çc mÖnh lÖnh cña çc nhµ cai trÞ Ph¸p.

Kinh tÕ

XÝ nghiÖp, ®ån ®iÒn, hÇm má, giao th«ng vËn t¶i vµ th−¬ng nghiÖp lín, tÊt c¶ ®Òu ë trong tay ng−êi Ph¸p. Th−¬ng nghiÖp h¹ng võa cã thÓ nãi lµ ng−êi Trung Quèc n¾m ®éc quyÒn. Ng−êi b¶n xø chØ cã th−¬ng nghiÖp ®Þa ph−¬ng nhá.

X· héi

D©n c− hîp thµnh x·, nh÷ng x· hîp thµnh tæng, nh÷ng tæng thµnh huyÖn, nh÷ng huyÖn thµnh tØnh.

D©n c− bÇu lÊy lý tr−ëng, nh÷ng lý tr−ëng bÇu lÊy ch¸nh tæng. Cuéc bÇu cö cña nh©n d©n dõng l¹i ë ®Êy.

Nh÷ng huyÖn vµ nh÷ng tØnh th× çc quan cai trÞ do ChÝnh phñ chØ ®Þnh. _______________

1) §Çu bµi do ban biªn tËp ®Æt. Trªn ®Çu tµi liÖu ghi 21/IX/23. MËt (BT).

B¸o ço göi quèc tÕ céng s¶n 221

TriÒu ®×nh vµ quan chøc lÖ thuéc tuyÖt ®èi vµo chÝnh quyÒn

Ph¸p. Hä bÞ chñ Ph¸p cña hä khinh bØ vµ nh©n d©n An Nam ghÐt.

ThiÓu sè çc nhµ nho hay lµ çc nhµ trÝ thøc lµ çc nhµ çch

m¹ng d©n téc chñ nghÜa. ChÝnh hä ®· khÝch ®éng mäi cuéc næi dËy

trong qu¸ khø.

C«ng nh©n cã thÓ lµ 2% trong d©n sè, kh«ng ®−îc häc hµnh,

kh«ng ®−îc tæ chøc. Do vËy hä kh«ng cã mét lùc l−îng chÝnh trÞ nµo.

TiÓu t− s¶n kh«ng nhiÒu, lµ mét phÇn tö bÊp bªnh. Nã chÞu sù

chi phèi bëi nhiÒu thø triÕt lý, nh− lµ nã h−íng vµo phong trµo d©n

téc rÊt véi v·. Nã nhót nh¸t. QuÇn chóng n«ng d©n bÞ bãc lét nhÊt vµ cïng khæ nhÊt, rÊt

yªu n−íc.

Tuyªn truyÒn tèt trong n«ng d©n vµ tæ chøc tèt trong c«ng

nh©n nÕu chóng ta lµm tèt ®−îc ®iÒu ®ã th× t−¬ng lai thuéc vÒ

chóng ta.

cH¦¥NG TR×NH HO¹T §éNG

1/ XuÊt b¶n mét tê b¸o nhá tiÕng ViÖt.

2/ TËp hîp nh÷ng phÇn tö d©n téc çch m¹ng.

3/ Cè g¾ng ®−a nh÷ng thanh niªn ng−êi b¶n xø ®i M¸txc¬va. 4/ X©y dùng d©y liªn l¹c M¸txc¬va - §«ng D−¬ng - Pari.

HîP T¸C

a/ §iÒu g× mµ §¶ng cã thÓ lµm th× ®· liÖt kª trong th− göi cho

nã do Ban ph−¬ng §«ng chuyÓn.

b/ Tæng C«ng héi thèng nhÊt ®· høa lµm hÕt søc m×nh ®Ó 2

hoÆc 3 ®ång chÝ ng−êi Ph¸p cã thÓ sang §«ng D−¬ng ®Ó tæ chøc

c«ng nh©n.

c/ Thanh niªn céng s¶n Ph¸p ph¶i lîi dông chñ nghÜa qu©n

phiÖt ®Ó ®−a nh÷ng thµnh viªn ch¾c ch¾n nhÊt ®¨ng lÝnh vµo ®éi


222

qu©n thuéc ®Þa ®Ó d¾t dÉn sù tuyªn truyÒn trong nh÷ng ng−êi

b¶n xø.

2/ Sù gióp ®ì cña Thanh niªn céng s¶n Trung Quèc lµ tuyÖt

®èi cÇn thiÕt cho sù ho¹t ®éng ë §«ng D−¬ng.

Mét cuéc th¶o luËn gi÷a nh÷ng ®¹i biÓu cña §¶ng, cña Tæng

c«ng héi thèng nhÊt, cña Thanh niªn vµ cña Ban Ph−¬ng §«ng cã

thÓ lã ra nhiÒu ¸nh s¸ng kh¸c.

Tµi liÖu viÕt tay, tiÕng Ph¸p,

b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh.

223

Kh«ng ph¶i chñ nghÜa qu©n phiÖt ®©u, nh−ng...

¤ng Clªm¨ngx« ®· chøng minh rÊt rµnh rät cho thÕ giíi nãi

chung, vµ cho ng−êi Mü nãi riªng r»ng n−íc Ph¸p kh«ng ph¶i lµ

mét n−íc qu©n phiÖt, còng kh«ng ph¶i lµ mét n−íc ®Õ quèc chñ

nghÜa, hoµn toµn ch¼ng ph¶i thÕ ®©u nhÐ!

ThÕ nh−ng «ng ¸csimb« l¹i võa míi lµm cho tiªu mÊt ®«i chót çi

vÎ mü miÒu cña nh÷ng lêi nãi cña "¤ng Cäp", khi «ng ¸csimb« viÕt

trong b¶n b¸o ço võa råi cña «ng ta vÒ ng©n s¸ch thuéc ®Þa r»ng:

N¨m 1914, qu©n ®éi chiÕm ®ãng gåm cã 1.852 sÜ quan, 17.290 h¹ sÜ quan vµ lÝnh ng−êi ¢u, 42.099 ng−êi b¶n xø; l¹i ph¶i thªm vµo

sè ®ã 1.979 ng−êi trong çc ®éi c¶nh vÖ b¶n xø cña §ah«m©y, Ghinª

vµ Bê BiÓn Ngµ, hiÖn nay nh÷ng ®éi lÝnh nµy ®· ®−îc thay thÕ b»ng

nh÷ng ®éi qu©n chÝnh quy. Tæng céng qu©n sè lµ 63.220 ng−êi.

Tõ sau chiÕn tranh, ng−êi ta ®· ph¶i thiÕt lËp t¹i çc khu vùc uû

trÞ, T«g« vµ Cam¬run, nh÷ng tr¹i lÝnh mµ qu©n sè lªn tíi 1.712 ng−êi.

Ngoµi ra, cßn ph¶i thµnh lËp, nhÊt lµ t¹i T©y Phi thuéc Ph¸p,

nh÷ng ®¬n vÞ ®Æc biÖt ®Ó tuyÓn mé, ®¨ng ký nhËp ngò vµ huÊn

luyÖn sè binh lÝnh ng−êi b¶n xø phôc vô ë Ph¸p hoÆc ë n−íc ngoµi.

Çc ®¬n vÞ ®ã ®· thu hót 2.237 ng−êi, trong ®ã cã 271 sÜ quan vµ h¹ sÜ quan ng−êi ¢u.

Sau hÕt, con sè nh÷ng ng−êi b¶n xø phôc vô ë Ph¸p hoÆc ë

n−íc ngoµi, vµ do çc thuéc ®Þa trùc thuéc Bé Thuéc ®Þa cung cÊp,

lµ 45.000 ng−êi.


224

NÕu chóng ta nãi thªm r»ng, chØ riªng ë §«ng D−¬ng, chi phÝ

vÒ qu©n sù n¨m 1921, còng ®· h¬n 35.600.000 phr¨ng, trong khi

®ã ng©n s¸ch gi¸o dôc cã kh«ng ®Çy 350 ngh×n ®ång b¹c vµ ng©n

s¸ch vÒ y tÕ kh«ng ®Çy 65 ngh×n ®ång b¹c th× sÏ thÊy ngay tÊt c¶

sù tèt ®Ñp cña chÕ ®é thùc d©n cña çi n−íc Céng hoµ Ph¸p rÊt

nh©n tõ vµ ®· tµi gi¶m qu©n bÞ nµy.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 28-9-1923.

225

Ph¸t biÓu t¹i Héi nghÞ lÇn thø nhÊt Quèc tÕ N«ng d©n36

N«ng d©n trong çc thuéc ®Þa cña Ph¸p bÞ hai tÇng bãc lét: võa

nh− nh÷ng ng−êi v« s¶n, võa nh− nh÷ng ng−êi bÞ mÊt n−íc. ë Angiªri, nh÷ng ®Êt ®ai mµu mì ®−îc dµnh cho ng−êi Ph¸p; cßn

nh÷ng ng−êi n«ng d©n th× bÞ dån vµo sèng trong vïng nói lµ n¬i

®Êt ®ai c»n cçi vµ kh«ng thÓ canh t¸c ®−îc. ë §«ng D−¬ng, hÔ

ng−êi Ph¸p ®Õn lµ ChÝnh phñ cÊp cho anh ta c¶ nhiÒu lµng trän

vÑn. Nh−ng ng−êi n«ng d©n, kh«ng chØ bÇn n«ng mµ c¶ trung n«ng

®Òu bÞ b¾t buéc ph¶i rêi bá quª h−¬ng cña m×nh hoÆc lµm ®µy tí cho «ng chñ ng−êi n−íc ngoµi.

Th−a çc ®ång chÝ, khi çc ®ång chÝ ®−îc tæ chøc l¹i, çc ®ång

chÝ cÇn ph¶i nªu g−¬ng cho chóng t«i, gióp ®ì chóng t«i, dang réng

çnh tay anh em ®ãn chóng t«i ®Ó chóng t«i còng cã thÓ b−íc vµo

gia ®×nh v« s¶n quèc tÕ.


b¶n chôp l−u t¹i Côc L−u tr÷


226

Ph¸t biÓu t¹i Héi nghÞ lÇn thø nhÊt quèc tÕ n«ng d©n

ë çc thuéc ®Þa Ph¸p, c«ng nghÖ vµ th−¬ng m¹i ph¸t triÓn rÊt

kÐm. Trong sè 55.571.000 d©n b¶n xø th× cã 95% lµ n«ng d©n. Hä

bÞ bãc lét hÕt søc thËm tÖ. Xin nªu mét vµi vÝ dô:

ë §«ng D−¬ng, do chiÕn tranh, n«ng d©n bÞ ®uæi ®i, bÞ coi lµ

nh÷ng ®èi t−îng thï ®Þch, nh−ng n«ng d©n vÉn ph¶i b¸m lÊy lµng

xãm, ruéng ®Êt, mÆc dï nã ®· bÞ nh÷ng tªn ®Æc quyÒn thõa lÖnh

qu©n ®éi chiÕm gi÷. NhiÒu khi ng−êi ta l¹i cßn ban ra çc quyÒn

h¹n ®èi víi çc khu vùc mµ ë ®ã n«ng d©n ®· c− tró vµ cÊy trång hµng tr¨m n¨m nay. N«ng d©n An Nam ®· nhËn thÊy c¶nh buéc

ph¶i lµm n« lÖ cµy cÊy cho nh÷ng tªn chñ míi xa l¹ trªn m¶nh

ruéng cò cña hä.

Nh÷ng tªn ®Æc quyÒn ng−êi Ph¸p kh«ng chØ chiÕm ®o¹t ruéng

®Êt tïy tiÖn, ®· chiÕm kho¶ng 20 ®Õn 25 ngh×n hÐcta, mµ cßn cã

nh÷ng ®Æc quyÒn bãc lét theo kh¶ n¨ng cho phÐp, ch¼ng h¹n nh−

bãc lét søc lao ®éng ë n«ng th«n. Bªn c¹nh viÖc cai trÞ theo lèi c−íp

bãc lµ giíi t«n gi¸o bÞp bîm. Qua çc viÖc lµm xÊu xa, kh¶ è, cho

vay nÆng l·i, ®¹o thiªn chóa gi¸o ë Nam Kú ®· c−íp mét phÇn t−

diÖn tÝch canh t¸c ë thuéc ®Þa nµy. N«ng d©n An Nam ®· bÞ c−íp bãc b»ng h×nh thøc th«ng qua

nh÷ng tªn mÖnh danh lµ b¶o vÖ thÕ giíi, b¶o vÖ tinh thÇn vµ ch¼ng

®−îc h−ëng mét chót quyÒn yªn th©n tèi thiÓu cßn l¹i. ThuÕ ®iÒn

®Þa ®· t¨ng 3 lÇn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Ngoµi ra, khi bän cai

Ph¸t biÓu t¹i héi nghÞ lÇn thø nhÊt... 227

trÞ cÇn tiÒn, l¹i sö dông çi b¶o bèi ®éc quyÒn ruéng ®Êt ®Ó t¨ng

thuÕ ®¸nh vµo ®Çu n«ng d©n An Nam. Ngoµi viÖc bÞ c−íp ruéng vµ

chÞu çc g¸nh nÆng thuÕ khãa to lín vµ v« lý, ng−êi d©n An Nam

cßn ph¶i ®i phu mÆt trËn, tr¶ thuÕ th©n, thuÕ muèi, ph¶i vay

m−în c−ìng bøc vµ chÞu çc héi hÌ b¾t buéc v.v..

ë Angiªri, Tuynidi vµ Marèc, chñ nghÜa t− b¶n Ph¸p còng

thùc hiÖn chÝnh s¸ch c−íp ®o¹t vµ bãc lét nh− vËy. Ng−êi ta ®·

tÞch thu tÊt c¶ ruéng ®Êt mµu mì cµy cÊy ®−îc (coi lµ khu vùc

thuéc ®Þa) vµ ®uæi d©n b¶n xø lªn nói hoÆc çc vïng trung du.

Çc c«ng ty ®Æc quyÒn, nh÷ng nhµ ®Çu c¬ tÝch tr÷, nh÷ng nhµ chøc tr¸ch cao cÊp, tÊt c¶ ®· ®−îc ph©n ®Æt ra çc thuéc ®Þa.

B»ng çch kinh doanh trùc tiÕp, gi¸n tiÕp, nhµ b¨ng Tuynidi,

riªng n¨m 1914, ®· l·i 12.258.000 triÖu phr¨ng trong khi tiÒn

vèn chØ cã 25 triÖu.

C«ng ty Ph¸p Angiªri ®· chiÕm 324 ngh×n hÐcta ruéng cµy cÊy

lo¹i tèt, 50 ngh×n hÐcta khai má, ngoµi ra cßn cã ®Æc quyÒn mét

khu vùc 20 triÖu hÐcta khai má kh¸c.

Thùc d©n Ph¸p tiÕn hµnh xãa bá h×nh thøc së h÷u th«n x·

thay thÕ nã b»ng së h÷u ç nh©n. Sau ®ã, xãa bá çch chiÕm h÷u

ç nh©n vµ thay b»ng çc xÝ nghiÖp ®Æc quyÒn khæng lå. D©n ®Þa ph−¬ng ®· bÞ c−íp ®i 5 triÖu hÐcta ruéng ®Êt.

Trong vßng 15 n¨m, ng−êi ta ®· c−íp cña n«ng d©n Kabylia1)

192 ngh×n hÐcta ruéng.

Tõ n¨m 1913, n«ng d©n Marèc ®· mÊt b×nh qu©n mçi n¨m lµ

12 ngh×n hÐcta. DiÖn tÝch b×nh qu©n nµy lªn tíi 14.540 hÐcta khi

n−íc Ph¸p ®· th¾ng trong "cuéc chiÕn tranh chÝnh nghÜa".

HiÖn t¹i, 1.070 ng−êi Ph¸p ®· chiÕm 100.000 hÐcta ruéng

cña Marèc.

Nçi khæ cùc cña n«ng d©n b¶n xø thËt ®¸ng sî. Ngay gi÷a mïa

gÆt tèt, n«ng d©n ph¶i tranh nhau víi chã ®Ó bíi çc ®èng r¸c. Xin

_______________

1) Kabylia: vïng nói cao ë phÝa b¾c Angiªri (BT).


228

l−u ý, khi mïa hÕt, nh÷ng th©n h×nh gi¬ x−¬ng cña hä l¹i kÐo lª

trªn çc... ®−êng s¸.

ë T©y vµ Trung Phi, t×nh c¶nh n«ng d©n cßn ®ãi h¬n. Ng−êi ta

xuÊt c¶ng n«ng d©n vµ c−ìng bøc hä lµm viÖc trong çc c«ng ty ®Æc

quyÒn. Bªn c¹nh hÖ thèng c−ìng bøc, ph¶i kÓ ®Õn hÖ thèng cai

qu¶n. Çch thøc nh− sau: ng−êi ta tèng giam ng−êi giµ, phô n÷ vµ

trÎ em nh− nh÷ng Geise1). Hä bÞ qu¶n thóc ë Barakken, bÞ ng−îc

®·i, bÞ lµm nhôc, l¹i ®ãi kh¸t vµ thËm chÝ bÞ giÕt. ë nh÷ng khu vùc

nhÊt ®Þnh, ng−êi ta lu«n lu«n gi÷ mét sè l−îng Geise phï hîp víi

sè l−îng c«ng nh©n ®Ó hä ng¨n c¶n sù ch¹y trèn. NÕu ng−êi b¶n xø trèn ®−îc lªn rõng th× lµng xãm hä sÏ bÞ tiªu hñy, nhµ hä bÞ ®èt,

ruéng ®Êt bÞ b×nh ®Þa. HÖ thèng tæ chøc n« lÖ nµy ®· lµm tan t¸c

çc tØnh, ®· lµm mÊt tÝnh d©n vµ ®· g©y nªn chÕt chãc.

CÇn ph¶i nãi thªm lµ ë mét sè thuéc ®Þa, nh− Ma®ag¸txca,

Rªuyni«ng, Angiªri, d©n b¶n xø chÝnh thèng ®· bÞ chÕt ®ãi. Ng−êi

ta ®· thay thÕ trång ngò cèc b»ng çc thø c©y kh¸c cÇn thiÕt cho

nÒn c«ng nghiÖp Ph¸p vµ cã lîi cho nh÷ng chñ ®ån ®iÒn.

NhiÖm vô cña Quèc tÕ lµ ph¶i tæ chøc nh÷ng n«ng d©n bÊt

h¹nh ®ã l¹i, lµ cung cÊp l·nh tô cho hä, lµ chØ ra cho hä con ®−êng

çch m¹ng vµ con ®−êng gi¶i phãng.

T¹p chÝ Th− tÝn quèc tÕ,

tiÕng §øc, sè 96, tr.122.

_______________

1) Cã thÓ lµ tõ Geibe tøc con dª (BT).

229

Ph¸t biÓu t¹i phiªn häp thø b¶y Héi nghÞ lÇn thø nhÊt Quèc tÕ N«ng d©n

Th−a çc ®ång chÝ,

TÊt c¶ çc ®ång chÝ ®Òu ®· nãi vÒ t×nh h×nh cña n«ng d©n trong

®Êt n−íc çc ®ång chÝ. T«i sÏ kh«ng lµm trßn bæn phËn cña t«i nÕu cã ®−îc quyÒn ®Õn ®©y víi çc ®ång chÝ mµ t«i l¹i kh«ng nãi mét

®«i lêi vÒ t×nh c¶nh cña n«ng d©n t¹i ®Êt n−íc t«i.

§Ó minh ho¹ víi çc ®ång chÝ t×nh c¶nh cña n«ng d©n §«ng

D−¬ng, t«i ph¶i ®−a ra mét sù so s¸nh: mét bªn lµ ng−êi n«ng d©n

Nga vµ mét bªn n÷a lµ ng−êi n«ng d©n §«ng D−¬ng. N«ng d©n

Nga gièng nh− mét ng−êi ngåi chÔm chÖ trong chiÕc ghÕ bµnh, cßn

n«ng d©n An Nam l¹i gièng nh− mét ng−êi bÞ trãi vµo mét chiÕc

cét, ®Çu ng−îc xuèng ®Êt. Nãi thÕ kh«ng ph¶i lµ nãi phãng ®¹i ®©u,

sau ®©y çc ®ång chÝ sÏ thÊy râ.

Khi çc ®ång chÝ ®i qua Hång tr−êng, çc ®ång chÝ thÊy cã kh¾c mét dßng ch÷ "Nhµ thê lµ thuèc phiÖn cña thÕ giíi"; nh−ng chóng

t«i, nhê nÒn v¨n minh ph−¬ng T©y mµ chóng t«i cã c¶ nhµ thê lÉn

thuèc phiÖn.

VÒ thuèc phiÖn, t«i sÏ xin chØ kÓ l¹i víi çc ®ång chÝ r»ng mçi

n¨m chÝnh quyÒn Ph¸p ë thuéc ®Þa ®· b¸n cho d©n An Nam gåm

20 triÖu ng−êi, trªn 400 triÖu ®«la1) thuèc phiÖn. Vµ mÆt kh¸c,

_______________

1) Sè liÖu nµy ch−a ®−îc kiÓm tra l¹i. Chóng t«i dÞch ®óng theo b¶n tiÕng Ph¸p (BT).


230

ng−êi ta ®· tÝnh ra r»ng cø 1.000 ty b¸n r−îu vµ thuèc phiÖn th×

kh«ng cã ®−îc lÊy 10 tr−êng häc. §Êy lµ nh÷ng sù thËt.

B©y giê, t«i xin nãi v¾n t¾t víi çc ®ång chÝ vÒ chuyÖn nhµ thê.

T«i ®· nãi víi çc ®ång chÝ r»ng nh÷ng tªn thùc d©n ®· t−íc

®o¹t ng−êi An Nam nh− thÕ nµo. B©y giê, t«i xin nãi ®Ó çc ®ång

chÝ biÕt nhµ thê Kit« ®· t−íc ®o¹t n«ng d©n nh− thÕ nµo.

Trong cuéc x©m chiÕm §«ng D−¬ng th× chÝnh nh÷ng nhµ

truyÒn ®¹o Thiªn chóa ®· ®i do th¸m ®Ó b¸o cho ®éi qu©n chiÕm

®ãng biÕt nh÷ng kÕ ho¹ch phßng thñ cña n−íc chóng t«i. Còng

chÝnh nh÷ng nhµ truyÒn ®¹o ®· dÉn ®−êng nh÷ng ®éi qu©n tÊn c«ng, còng chÝnh l¹i lµ nh÷ng nhµ truyÒn ®¹o ®· lîi dông t×nh

tr¹ng lén xén cña ®Êt n−íc ®Ó ¨n c¾p nh÷ng v¨n b¶n chøng nhËn

quyÒn së h÷u ruéng ®Êt cña ng−êi n«ng d©n nµy nä hay cña mét

lµng nµo ®ã. Khi hoµ b×nh ®−îc lËp l¹i, n«ng d©n trë vÒ th× tÊt c¶

ruéng ®Êt ®Òu ®· bÞ çc nhµ truyÒn ®¹o n¾m ®−îc çc v¨n b¶n nãi

trªn, chiÕm mÊt. ChÝnh b»ng çch ®ã, mµ ë Nam Kú nh÷ng nhµ

truyÒn ®¹o Thiªn chóa cã ®−îc trªn mét phÇn t− nh÷ng ®Êt ®ai cµy

cÊy ®−îc. ë Campuchia, çc nhµ truyÒn ®¹o n¾m trªn mét phÇn ba

ruéng ®Êt; ë B¾c Kú, chØ riªng ë thñ phñ, trong thµnh phè Hµ Néi,

çc nhµ truyÒn ®¹o cã nh÷ng bÊt ®éng s¶n réng bao la. Hä cã ®−îc cña c¶i vµ chiÕm h÷u ruéng ®Êt cña n«ng d©n

kh«ng ph¶i chØ b»ng çch ®ã. Çc ®ång chÝ ®Òu biÕt r»ng trong çc

n−íc ven biÓn, nhÊt lµ trong nh÷ng n−íc ë ViÔn §«ng, th−êng x¶y

ra gi«ng b·o vµ lôt léi lµm cho mïa mµng thÊt b¸t; çc nhµ truyÒn

®¹o lîi dông nh÷ng dÞp ®ã ®Ó øng tr−íc tiÒn cho n«ng d©n víi

nh÷ng tû suÊt l·i rÊt nÆng vµ mét thêi h¹n rÊt ng¾n. BiÕt râ rµng

lµm nh− vËy th× n«ng d©n kh«ng bao giê cã thÓ tr¶ nî ®−îc, nªn

çc nhµ truyÒn ®¹o ®ßi n«ng d©n ph¶i ®em ruéng ®Êt ra b¶o ®¶m.

ThÕ lµ khi ®Õn thêi h¹n tr¶ nî, th× toµn bé ruéng ®Êt cña n«ng d©n

®Òu r¬i vµo tay çc nhµ truyÒn ®¹o. Çc ®ång chÝ ®· thÊy bän thùc d©n bãc lét n«ng d©n nh− thÕ

nµo vµ çc gi¸o sÜ t−íc ®o¹t n«ng d©n nh− thÕ nµo.

Ph¸t biÓu t¹i phiªn häp thø b¶y... 231

B©y giê, cßn cã nh÷ng kÎ bãc lét kh¸c n÷a, ch¼ng h¹n nh−

Nhµ n−íc. Dï mïa mµng cã xÊu ®Õn møc nµo ®i n÷a, n«ng d©n

An Nam vÉn cø ph¶i ®ãng thuÕ; ®Ó ®ãng ®−îc thuÕ, n«ng d©n

ph¶i b¸n mïa mµng cña m×nh ®i; ®Ó khái bÞ bá tï (hÔ ®ãng thuÕ

chËm lµ hä bÞ bá tï), hä ph¶i b¸n non mïa mµng cña hä, nghÜa

lµ b¸n tr−íc khi gÆt; hä b¸n cho bän l¸i bu«n theo çch −íc

l−îng b»ng m¾t. B»ng çch ®ã bän l¸i bu«n mua ®−îc lóa tr−íc

khi gÆt b»ng mét gi¸ rÊt rÎ vµ sau ®ã ®em b¸n l¹i rÊt ®¾t. Nh−

vËy lµ ng−êi n«ng d©n An Nam kh«ng ph¶i chØ bÞ trãi vµo mét

chiÕc cét nh− t«i ®· tr×nh bµy víi çc ®ång chÝ, mµ hä bÞ ®ãng ®inh c©u rót bëi bèn thÕ lùc liªn hîp lµ: Nhµ n−íc, tªn thùc d©n,

nhµ thê vµ tªn l¸i bu«n.

Ch¾c lµ çc ®ång chÝ sÏ hái r»ng t¹i sao n«ng d©n An Nam

kh«ng tæ chøc nhau l¹i, kh«ng lµm nh− çc ®ång chÝ lµ thµnh lËp

hîp t¸c x·. ChØ lµ v× hä kh«ng cã thÓ lµm nh− vËy ®−îc.

T«i ph¶i nãi víi çc ®ång chÝ r»ng chóng t«i bÞ cai trÞ bëi mét

chÕ ®é n« lÖ. Chóng t«i kh«ng ®−îc quyÒn xuÊt b¶n b¸o. Chóng

t«i kh«ng ®−îc quyÒn tù do ®i l¹i; ch¼ng h¹n nh− chóng t«i

kh«ng thÓ ®i tõ M¸txc¬va ®Õn Pªt¬r«gr¸t ®−îc, chóng t«i ph¶i

xin ®−îc mét tê giÊy th«ng hµnh, nÕu kh«ng hä sÏ b¾t gi÷ vµ nÐm chóng t«i vµo tï. Còng vËy, chóng t«i kh«ng ®−îc quyÒn

héi häp nghÜa lµ chóng t«i kh«ng ®−îc quyÒn häp víi nhau trªn

4 hoÆc 5 ng−êi nÕu kh«ng cã mét giÊy phÐp ®Æc biÖt cña c¬ quan

cai trÞ Ph¸p.

T«i còng xin nh¾c l¹i r»ng çc ®ång chÝ ®· lªn tiÕng chèng

chiÕn tranh, ®ßi hoµ b×nh; çc ®ång chÝ ®· nãi ®Õn mét chÝnh quyÒn

v« s¶n vµ viÖc lËt ®æ chñ nghÜa t− b¶n. Nh−ng tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu

çc ®ång chÝ nãi ë ®©y sÏ trë thµnh v« Ých, nÕu çc ®ång chÝ quªn

mÊt çi yÕu tè qu©n phiÖt thùc d©n. Çc ®ång chÝ ®Òu biÕt nh÷ng

sù kiÖn. Trong chiÕn tranh thÕ giíi, chØ riªng ë n−íc Ph¸p, ng−êi ta ®· ®−a tõ çc thuéc ®Þa vÒ gÇn mét triÖu ng−êi b¶n xø ®Ó tham

gia chiÕn tranh. Trong nh÷ng n¨m 1916-1917, ng−êi ta ®· chë vÒ 2


232

tû tÊn ngò cèc1), trong khi nh÷ng d©n b¶n xø ë ch©u Phi vµ ë §«ng

D−¬ng ®ang chÕt ®ãi.

Th−a çc ®ång chÝ, ®Ó kÕt thóc, t«i ph¶i nh¾c l¹i víi çc ®ång

chÝ r»ng Quèc tÕ cña çc ®ång chÝ chØ trë thµnh mét quèc tÕ thËt sù

khi mµ kh«ng nh÷ng n«ng d©n ph−¬ng T©y, mµ c¶ n«ng d©n ë

ph−¬ng §«ng, nhÊt lµ n«ng d©n ë çc thuéc ®Þa lµ nh÷ng ng−êi bÞ

bãc lét vµ bÞ ¸p bøc nhiÒu h¬n çc ®ång chÝ, ®Òu tham gia Quèc tÕ

cña çc ®ång chÝ (vç tay).

Ph¸t biÓu chiÒu 13-10-1923.


b¶n chôp l−u t¹i Côc L−u tr÷


_______________

1) Sè liÖu nµy ch−a ®−îc kiÓm tra l¹i. Chóng t«i dÞch ®óng theo b¶n tiÕng Ph¸p (BT).

233

"ChÝnh s¸ch thùc d©n" Anh

Chñ nghÜa t− b¶n Anh, tuy thÌm muèn cña c¶i v« tËn cña

Trung Quèc, nh−ng v× tõ tr−íc ®Õn giê, vÉn ®µnh chØ chiÕm H−¬ng

C¶ng37 lµm thuéc ®Þa vµ thùc hiÖn trªn néi ®Þa Trung Quèc chÝnh

s¸ch më cöa, mét chÝnh s¸ch gióp cho hä cã thÓ bãc lét ®Êt n−íc

nµy mµ kh«ng lµm cho nh©n d©n næi dËy. Ngµy nay, ®èi víi hä nh−

thÕ kh«ng ®ñ n÷a. Hä muèn lµm h¬n thÕ n÷a kia: hä muèn chiÕm

c¶ Trung Quèc lµm thuéc ®Þa.

Lîi dông chuyÖn r¾c rèi ë L©m Thµnh38, vµ vin cí b¶o ®¶m

an ninh cho ®ång bµo cña m×nh, ®¹i sø Anh ë B¾c Kinh võa míi tiÕn hµnh giai ®o¹n ®Çu tiªn cña chÝnh s¸ch thùc d©n ®ã. ¤ng ta

b¾t ®Çu tõ ®−êng s¾t. §©y lµ nh÷ng ®iÒu «ng ta ®Ò nghÞ víi

Trung Quèc:

1. TÊt c¶ nh÷ng con ®−êng x©y dùng b»ng vèn cña Anh, hoÆc

vËt liÖu mua cña Anh mµ hiÖn nay ch−a tr¶ hÕt, ®Òu sÏ ®Æt d−íi sù

kiÓm so¸t cña Anh;

2. §Êt ®ai vïng l©n cËn nh÷ng con ®−êng ®ã còng ®Òu sÏ thuéc

ph¹m vi kiÓm so¸t Êy;

3. Ngoµi chÝnh s¸ch ®−êng s¾t ra, n−íc Anh cßn cã quyÒn can

thiÖp vµo chÝnh s¸ch ®èi néi cña Trung Quèc; 4. Trong tr−êng hîp x¶y ra nh÷ng vô xung ®ét vò trang gi÷a

çc ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ Trung Quèc, ng−êi Anh cã quyÒn ®ång ý

hay tõ chèi cho ®¶ng ph¸i nµy hay ®¶ng ph¸i nä sö dông nh÷ng

con ®−êng Êy;


234

5. ¦u tiªn ®−îc tr¶ dÇn nh÷ng sè tiÒn vay mµ ng−êi Anh ®· bá

ra b»ng çch ®−îc sö dông nh÷ng sè thu nhËp cña ngµnh ®−êng s¾t.

Ngoµi ra «ng ta cßn yªu cÇu:

a) §Æt t¹i Bé Giao th«ng ë B¾c Kinh mét phßng kiÓm so¸t

ngµnh ®−êng s¾t, tr−ëng phßng lµ mét nh©n viªn ng−êi ngo¹i quèc

(nªn hiÓu: mét nh©n viªn Anh) cã toµn quyÒn ®èi víi tÊt c¶ mäi

ho¹t ®éng cña ngµnh ®−êng s¾t trªn toµn câi Trung Quèc;

b) ViÖc qu¶n trÞ ngµnh ®−êng s¾t còng ph¶i giao cho çc ®¹i

diÖn n−íc ngoµi;

c) Tæ chøc mét ®éi tuÇn tra ngµnh ®−êng s¾t d−íi sù chØ huy cña çc sÜ quan n−íc ngoµi;

d) Çc chøc vô kÕ to¸n vµ qu¶n trÞ ngµnh ®−êng s¾t ®Òu ph¶i

do ng−êi n−íc ngoµi ®¶m nhiÖm.

Ng−êi Anh ®· n¾m ®−îc thuÕ muèi vµ thuÕ quan Trung Quèc,

b©y giê hä l¹i muèn chiÕm lÊy ®−êng s¾t. Khi ng−êi ta biÕt r»ng

trõ nh÷ng con ®−êng Nam M·n Ch©u, B¾c Kinh - H¸n KhÈu vµ

Lòng H¶i ra, - tÊt c¶ nh÷ng con ®−êng kh¸c ®Òu ®· ®−îc x©y dùng

hoÆc b»ng vèn cña Anh, hoÆc b»ng vËt liÖu mua chÞu cña çc h·ng

bu«n Anh, ng−êi ta sÏ hiÓu r»ng kÕ ho¹ch ®ã nÕu ®−îc thùc hiÖn,

th× sÏ lµm thiÖt h¹i cho Trung Quèc nh− thÕ nµo. TÊt c¶ mäi ng−êi Trung Quèc, kh«ng ph©n biÖt chÝnh kiÕn, ®Òu

ph¶n ®èi chÝnh s¸ch thùc d©n tr¸ h×nh ®ã. Héi liªn hiÖp sinh viªn

B¾c Kinh ®· lªn tiÕng kªu gäi giai cÊp c«ng nh©n tÊt c¶ çc n−íc

h·y dïng ¶nh h−ëng cña m×nh ®Ó ng¨n chÆn hµnh ®éng ®ã, vi

ph¹m tíi nÒn ®éc lËp cña nh©n d©n Trung Quèc.

Mong r»ng, tr−íc sù ®e däa cña chñ nghÜa t− b¶n Anh, nh÷ng

ng−êi con cña Trung Quèc sÏ biÕt ®oµn kÕt víi nhau ®Ó ph¶n

kh¸ng th¾ng lîi.

NguyÔn ¸i Quèc


ngµy 9-11-1923.

235

Phong trµo c«ng nh©n

Theo nh÷ng sè liÖu thèng kª cuèi cïng th× sè l−îng nh÷ng

ng−êi v« s¶n ë Trung Quèc lµ 5.050 ngh×n ng−êi. GÇn 15 tæ chøc

thèng nhÊt giai cÊp v« s¶n ë Trung Quèc, tÝnh ra kho¶ng 300

ngh×n ®oµn viªn. Hä ®−îc ph©n bè nh− sau:

Sè l−îng

c«ng nh©n (ngh×n)

§oµn viªn

c«ng ®oµn (ngh×n)

Ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn

Nh÷ng ng−êi phôc vô

Ngµnh c«ng nghiÖp m¸y kh©u

C«ng nh©n x©y dùng

Ngµnh lµm muèi

NghÒ kÐo xe

Ngµnh in

Ngµnh dÖt

Ngµnh lµm mò

Ngµnh c«ng nghiÖp thuèc l¸

Ngµnh ®µo ®Êt (thî ®Êu)

Ngµnh má

Ngµnh ®−êng s¾t

Ngµnh giao th«ng ®−êng biÓn

Ngµnh c«ng nghiÖp luyÖn kim

Çc ngµnh kh¸c

100

400

300

300

300

200

80

180

200

100

800

420

100

80

200

-

5

8

7

8

10

10

10

10

14

18

30

26

42

45

50

7


236

Trong çc yªu s¸ch cña giai cÊp v« s¶n cã tæ chøc cña Trung

Quèc, chóng t«i thÊy cã nh÷ng ®iÓm sau ®©y:

1. Tù do héi häp. 2. QuyÒn tæ chøc çc c«ng ®oµn vµ çc cuéc

®×nh c«ng. 3. Ngµy lao ®éng 8 giê cho ng−êi lín vµ 6 giê cho thiÕu

niªn vµ nh÷ng ng−êi lµm viÖc nÆng. 4. B¶o vÖ nh÷ng ng−êi tiÓu

n«ng. 5. CÊm lµm viÖc qu¸ giê trong nh÷ng xÝ nghiÖp ®éc h¹i vµ

cÊm sö dông lao ®éng trÎ em vµ phô n÷ vµo viÖc lµm ban ®ªm.

6. H»ng n¨m c«ng nh©n ®−îc nghØ hai tuÇn, ®èi víi phô n÷ lµm

c«ng viÖc nÆng nhäc th× ®−îc nghØ 8 tuÇn tr−íc khi ®Î vµ 8 tuÇn

sau khi ®Î; 6 tuÇn nghØ ®Î ®èi víi phô n÷ lµm c«ng chøc vµ lµm çc c«ng viÖc nhÑ. 7. Ban kiÓm tra cña c«ng nh©n. 8. LuËt b¶o hiÓm

®èi víi c«ng nh©n. 9. Nhµ n−íc cã tr¸ch nhiÖm gióp ®ì çc tæ chøc

c«ng nh©n cña nh÷ng ng−êi lao ®éng ®−îc häc hµnh.

ChØ sau khi chiÕn tranh thÕ giíi kÕt thóc, giai cÊp v« s¶n

Trung Quèc míi b¾t ®Çu ®−îc tæ chøc mét çch chÆt chÏ, song hä

®· thu ®−îc mét sè th¾ng lîi to lín trong çc cuéc ®×nh c«ng. MÆc

dï bÞ bän qu©n phiÖt ®µn ¸p vµ bän thèng trÞ ngo¹i lai c¶n trë, çc

tæ chøc cña hä vÉn ph¸t triÓn b×nh th−êng vµ cã thÓ nãi lµ nhanh

n÷a. HiÖn nay, nh÷ng ng−êi thuû thñ, c«ng nh©n luyÖn kim, c«ng

nh©n ®−êng s¾t lµ nh÷ng lùc l−îng thËt sù mµ bän t− b¶n buéc ph¶i coi träng.

NguyÔn ¸i Quèc


ngµy 9-11-1923.

In trong s¸ch Hå ChÝ Minh: Nh÷ng bµi viÕt

vµ nãi chän läc, tiÕng Nga, Nxb. ChÝnh trÞ

quèc gia, M¸txc¬va, 1959, tr. 71-72.

237

NhËt B¶n

HO¹T §éNG ÇCH M¹NG

Nh÷ng biÕn cè gÇn ®©y ®· lµm cho c¶ thÕ giíi chó ý ®Õn

NhËt B¶n. Ng−êi ta nãi nhiÒu vÒ søc m¹nh c«ng nghiÖp cña NhËt, vÒ viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ tr−íc kia vµ sau nµy cña nã.

Mäi ng−êi biÕt r»ng chñ nghÜa t− b¶n NhËt ®¹t ®−îc møc ph¸t

triÓn nh− vËy trong vßng 20-25 n¨m; ®Ó ®¹t ®−îc møc ph¸t triÓn

Êy, çc b¹n ®ång nghiÖp cña n−íc NhËt ë ph−¬ng T©y ®· mÊt tíi

trªn 100 n¨m.

Cïng víi sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n ë NhËt, çc tæ

chøc c«ng nh©n còng ph¸t triÓn víi nh÷ng nhÞp ®é nhanh chãng.

Bªn c¹nh phong trµo v« s¶n, çc phong trµo kh¸c cã tÝnh chÊt

çch m¹ng còng lan réng. §ã lµ phong trµo Eta. ë ®Õ quèc MÆt

trêi mäc cã mét lo¹i d©n næi tiÕng d−íi çi tªn Eta. VÒ bÒ ngoµi th× Eta kh«ng kh¸c g× nh÷ng ng−êi NhËt kh¸c. Nh−ng cã mét c©u

chuyÖn hoang ®−êng lµ ng−êi Eta xuÊt th©n tõ nh÷ng bé l¹c n« lÖ

x−a kia tõ n−íc ngoµi kÐo vµo. V× vËy, cho nªn hiÖn nay ng−êi ta

l¹i ®èi xö víi hä gièng nh− ®èi xö víi tæ tiªn hä. Hä buéc ph¶i

sèng trong nh÷ng vïng dµnh riªng cho hä, n¬i mµ kh«ng bao giê

ng−êi NhËt ®−îc lui tíi. Hä kh«ng cã quyÒn giao thiÖp víi nh©n

d©n NhËt. Hä chØ cã quyÒn quan hÖ víi ng−êi NhËt víi t− çch lµ

nh÷ng ng−êi hÇu h¹. Hä nhËn lµm nh÷ng c«ng viÖc nÆng nhäc vµ

bÈn thØu nhÊt. BÈn thØu, thÊp hÌn - ®ã lµ ng−êi Eta. Ng−êi NhËt


238

kh«ng ®−îc lÊy phô n÷ ng−êi Eta. Nãi tãm l¹i lµ hä kh«ng cã mét

chót quyÒn h¹n x· héi g×, vµ sè phËn cña hä lµm cho ng−êi ta nhí

®Õn sè phËn cña nh÷ng ®¸m ng−êi "Su®ra" ë Ên §é hay nh÷ng

ng−êi da ®en ë ch©u Phi. Ng−êi Eta cã 3 triÖu ng−êi. Do ¶nh

h−ëng cña nh÷ng ng−êi v« s¶n ®· gi¸c ngé, nh÷ng ng−êi Eta b¾t

®Çu ®−îc thøc tØnh vµ cã tæ chøc. Hä thµnh lËp mét héi lÊy tªn lµ

"Xuikh©y" ("B×nh ®¼ng"). Mäi ng−êi nhiÖt t×nh xin vµo héi vµ n¨m

ngo¸i héi nghÞ toµn quèc ®Çu tiªn cña héi nµy ®−îc triÖu tËp. Cã

2.500 ®¹i biÓu tõ kh¾p n¬i trong n−íc vÒ dù héi nghÞ. Héi nghÞ ®·

nªu khÈu hiÖu: "Hoµn toµn b×nh ®¼ng". Ph−¬ng ch©m cña héi nghÞ: "ViÖc gi¶i phãng Eta lµ sù nghiÖp cña chÝnh ng−êi Eta".

Nh÷ng tæ chøc tù do vµ cña ChÝnh phñ lo l¾ng tr−íc viÖc xuÊt

hiÖn mét lùc l−îng míi nªn ®Þnh n¾m lÊy nã d−íi sù b¶o hé cña

m×nh. Nh−ng hä ®· kh«ng thµnh c«ng.

Trong khi tÊt c¶ çc çnh cöa ®Òu ®ãng chÆt tr−íc m¾t hä, th×

nh÷ng ng−êi c«ng nh©n Eta l¹i ®−îc nh÷ng ng−êi c«ng nh©n NhËt

cã tæ chøc ®ãn tiÕp mét çch hÕt søc th©n t×nh dùa trªn sù b×nh

®¼ng hoµn toµn. Hä ®· hiÓu râ ®−îc sù ®ãn tiÕp ®ã. V× vËy ngµy

nay, khi tõ chèi mäi sù quan t©m gióp ®ì cña nh÷ng ng−êi tù do

vµ cña ChÝnh phñ, nh÷ng ng−êi Eta thùc hiÖn sù nghiÖp chung cïng víi giai cÊp c«ng nh©n NhËt B¶n. Phong trµo lóc ®Çu víi t−

çch lµ cuéc ®Êu tranh cña líp ng−êi riªng lÎ th× hiÖn nay ®· trë

thµnh cuéc ®Êu tranh giai cÊp.

Tr−íc khi khai m¹c ®¹i héi trong n¨m nay, nh÷ng ng−êi Eta

®· ra mét b¶n kªu gäi "Göi tÊt c¶ nh÷ng d©n téc Ýt ng−êi, tÊt c¶

nh÷ng ng−êi lao ®éng - n¹n nh©n cña t− b¶n thÕ giíi vµ chñ nghÜa

®Õ quèc". Trong lêi kªu gäi cã nãi vÒ nh÷ng nçi ®au khæ ®· tr¶i qua

vµ vÒ sù viÓn v«ng cña nh÷ng c¶i çch mµ ChÝnh phñ ®· ®−a ra, cã

nhÊn m¹nh viÖc "nh÷ng ng−êi Eta s½n sµng s¸t çnh cïng giai cÊp

c«ng nh©n NhËt lµm çch m¹ng x· héi vµ gi¶i phãng tÊt c¶ nh÷ng ng−êi bÞ bãc lét". Trong c−¬ng lÜnh hµnh ®éng cña hä cã nh÷ng

®iÓm ®Æc tr−ng chøng tá Héi cã nghÞ lùc vµ tÝnh kiªn quyÕt:

NhËt b¶n 239

A. Tõ chèi sù gióp ®ì tõ thiÖn trong ®ã cã sù gióp ®ì cña

ChÝnh phñ.

B. §µo t¹o çn bé cho nh÷ng ho¹t ®éng tÝch cùc.

C. Thµnh lËp çc c«ng ®oµn cña n«ng d©n.

D. Thµnh lËp çc chi bé cña Héi cho phô n÷ vµ thanh niªn.

E. Thµnh lËp çc th− viÖn, b¸o chÝ vµ çc c¬ quan b¸o chÝ kh¸c

®Ó phæ biÕn gi¸o dôc vµ tuyªn truyÒn t− t−ëng b¶o vÖ quyÒn lîi cña

nh÷ng ng−êi Eta.

G. §ßi tù do hoµn toµn vÒ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ cho nh÷ng

ng−êi Eta.

B©y giê chóng ta chuyÓn sang mét lùc l−îng çch m¹ng kh¸c -

n«ng d©n NhËt.

C¤NG NH¢N N¤NG NGHIÖP

Khi nãi vÒ c«ng nh©n n«ng nghiÖp ë NhËt B¶n th× cÇn ph¶i

nghiªn cøu çc tæ chøc c«ng nh©n n«ng nghiÖp ë ph−¬ng T©y

®Ó so s¸nh.

ë ch©u ¢u cã 1.517.000 c«ng nh©n n«ng nghiÖp cã tæ chøc,

trong ®ã 919.000 ng−êi tham gia Quèc tÕ AmxtÐc®am39 vµ 598.000

ng−êi tham gia Quèc tÕ ®á cña çc c«ng ®oµn40. ë n−íc Nga cã

270.000 c«ng nh©n n«ng nghiÖp cã tæ chøc ®−îc thèng nhÊt trong

8.000 nhãm c«ng ®oµn, tham gia vµo trong 87 tæ chøc c«ng ®oµn.

N«ng d©n NhËt chia lµm bèn lo¹i:

1. Dixacun« hay nh÷ng ng−êi së h÷u, lo¹i nµy cã 172.241 hé.

2. Dixacun« lo¹i hai, hay nh÷ng ng−êi së h÷u nhá, - 1.507.341 hé.

3. Khandixacun«: nöa chñ, nöa thî, - 2.244.126 hé.

4. C«xacunin, hoÆc nh÷ng ng−êi t¸ ®iÒn, - 1.557.847 hé.

Tõ n¨m 1916 ®Õn n¨m 1922 sè l−îng Dixacun« ®· t¨ng thªm

7.035 hé, cßn C«xacunin, - thªm 32.858 hé do sù ph©n ho¸ hai

nhãm trung gian. §iÒu ®ã kh¼ng ®Þnh l¹i mét lÇn n÷a tÝnh chÊt


240

®óng ®¾n cña häc thuyÕt M¸c vÒ sù thu hót vµ v« s¶n ho¸ çc tÇng

líp trung gian.

Tæ chøc c«ng nh©n n«ng nghiÖp cña NhËt ®−îc thµnh lËp çch

®©y míi ®−îc ba n¨m, nh−ng nã ph¸t triÓn nhanh vµ ®−îc cñng cè.

Cã hai c«ng ®oµn: c«ng ®oµn phÝa ®«ng vµ c«ng ®oµn phÝa t©y.

C«ng ®oµn phÝa ®«ng cã trung t©m cña m×nh lµ T«ki«, cßn phÝa t©y

lµ ¤xaca vµ C«bª. TÊt c¶ cã 85 chi nh¸nh çc c«ng ®oµn, 196

nhãm, tæng céng tÊt c¶ 120 ngh×n ®oµn viªn. N¨m 1922 ë c«ng

®oµn phÝa ®«ng cã 15 ngh×n ®oµn viªn, cßn c«ng ®oµn phÝa t©y 91

ngh×n. N¨m nay hä cã 18 ngh×n ®oµn viªn c«ng ®oµn phÝa ®«ng vµ

102 ngh×n ®oµn viªn c«ng ®oµn phÝa t©y, cã nghÜa lµ sè l−îng cña

hä t¨ng lªn 14 ngh×n trong mét n¨m. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ ë NhËt

B¶n ®ang x¶y ra mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ng−îc l¹i víi qu¸ tr×nh

ph¸t triÓn cña çc tæ chøc c«ng nh©n n«ng nghiÖp ë çc n−íc ch©u

¢u (trõ §øc vµ Nga), n¬i cã sè l−îng héi viªn ®ang gi¶m xuèng chø

kh«ng t¨ng lªn.

Nh− chóng ta ®· thÊy ë trªn, c«ng ®oµn phÝa t©y cã sè l−îng

nhiÒu h¬n nhiÒu c«ng ®oµn phÝa ®«ng, nh−ng nhê tinh thÇn tiªn

tiÕn cña çc ®oµn viªn cña m×nh vµ nhê hä cã nghÞ lùc nªn c«ng

®oµn phÝa ®«ng cã ¶nh h−ëng lín h¬n c«ng ®oµn phÝa t©y. HÇu nh−

c«ng ®oµn phÝa ®«ng bao giê còng lµ ng−êi ®Ò x−íng ra cuéc ®Êu

tranh chèng l¹i chñ.

§Æc ®iÓm "chÝnh trÞ - ®Þa lý" Êy cã thÓ thÊy c¶ trong nh÷ng

c«ng nh©n c«ng nghiÖp. C«ng ®oµn phÝa t©y «n hoµ, cã sè l−îng

®«ng bÞ l«i kÐo theo ®u«i c«ng ®oµn phÝa ®«ng tiªn tiÕn cã sè

l−îng Ýt.

Nh÷ng yªu s¸ch c¬ b¶n cña c«ng nh©n n«ng nghiÖp lµ x· héi

ho¸ tÊt c¶ ®Êt ®ai canh t¸c, s¸ch l−îc phæ biÕn nhÊt cña cuéc ®Êu

tranh lµ kh«ng ®i lµm trong thêi gian thu ho¹ch mïa mµng. N¨m

1920 ®· ghi nhËn l¹i ®−îc 408 cuéc ®×nh c«ng, vµ n¨m 1922 - lªn

tíi 1.398.

NhËt b¶n 241

Vµo th¸ng 1 ®· cã quyÕt ®Þnh thèng nhÊt hai c«ng ®oµn nµy,

C«ng ®oµn míi ®−îc gäi lµ "Nikh¬nn«minkhai". ViÖc thèng nhÊt

nµy lµm cho giai cÊp v« s¶n n«ng nghiÖp ë NhËt B¶n t¨ng thªm

søc m¹nh vµ lµ mét mèi lo ng¹i lín ®èi víi bän chñ.

N.A.Q.

B¸o La Vie OuvriÌre, ngµy 9-11-1923.

In trong s¸ch Hå ChÝ Minh: Nh÷ng bµi viÕt

vµ nãi chän läc, tiÕng Nga, Nxb. ChÝnh trÞ

quèc gia, M¸txc¬va, 1959, tr.73-76.

242

T×nh h×nh ë Trung Quèc

C−¬ng lÜnh cña çc sinh viªn çch m¹ng

Nguyªn nh©n cña t×nh h×nh tåi tÖ hiÖn nay ë Trung Quèc cã rÊt

nhiÒu. Tr−íc hÕt Trung Quèc bÞ yÕu v× sù m©u thuÉn gi÷a miÒn B¾c

vµ miÒn Nam. Sau ®ã, tÝnh chÊt thñ cùu cña chñ nghÜa nghÞ tr−êng b¾t ch−íc theo kiÓu ph−¬ng T©y vµ tham väng mï qu¸ng ç nh©n cña

chñ nghÜa qu©n phiÖt biÓu hiÖn ë møc ®é nµy hay møc ®é kh¸c dùa

vµo n−íc ngoµi ®ang ph¸ ho¹i Trung Quèc. Vµ cuèi cïng lµ do nh÷ng

c−êng quèc t− b¶n chñ nghÜa tõng phót mét, cè ý g©y ra sù rèi lo¹n

bªn trong ®Ó k×m h·m thËm chÝ c¶ nh÷ng c¶i çch kh«ng ®¸ng kÓ.

ThÕ nh−ng rÊt may m¾n lµ tiÕng vang cña çch m¹ng Nga h×nh

nh− ®· thøc tØnh thÕ hÖ míi cña Trung Quèc. Lùc l−îng trÎ míi ra

®êi cã ®Çy nhiÖt t×nh vµ søc sèng. §iÒu nµy thÓ hiÖn ®Æc biÖt râ rÖt

nhÊt lµ Héi sinh viªn çch m¹ng. Héi cã kho¶ng 100 ngh×n héi viªn

trong c¶ n−íc Trung Hoa. Héi xuÊt b¶n nhiÒu tê b¸o, mçi tØnh cã mét hoÆc hai tê. N¨m 1919, Héi ®· khuyªn ®oµn ®¹i biÓu Trung

Quèc tõ chèi ký HiÖp −íc VÐcx©y. §ã lµ nh÷ng ng−êi tham gia viÖc

tæ chøc tÈy chay NhËt B¶n. ë B¾c Kinh, sinh viªn ®· thiªu huû

nh÷ng l©u ®µi xa hoa cña hai bé tr−ëng b¸n cho t− b¶n NhËt, buéc

nh÷ng ng−êi nµy tõ chøc vµ cã nh÷ng lêi c¶nh ço x¸c ®¸ng tr−íc

®èi víi hä. T¹i §¹i héi toµn quèc lÇn thø t−, Héi ®· th«ng qua c−¬ng

lÜnh chÝnh trÞ, mµ nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n cña nã lµ:

ChÝnh s¸ch ®èi néi. NghÞ viÖn vµ ChÝnh phñ ph¶i thùc hiÖn

trung thùc ý chÝ cña nh©n d©n.

t×nh h×nh ë trung quèc 243

Hoµn toµn tù do tæ chøc, héi häp, ng«n luËn vµ b¸o chÝ.

QuyÒn ®×nh c«ng cho c«ng nh©n.

§Þa vÞ ®éc lËp cña toµ ¸n.

Quan hÖ quèc tÕ. QuyÒn tù quyÕt cña çc d©n téc.

§Êu tranh chèng chñ nghÜa ®Õ quèc.

VÊn ®Ò phô n÷. B×nh ®¼ng vÒ gi¸o dôc chÝnh trÞ vµ kinh tÕ cho

c¶ nam vµ n÷. Thi hµnh hÖ thèng tr−êng häc thèng nhÊt - tøc lµ

thµnh lËp çc tr−êng häc trong ®ã con trai vµ con g¸i cïng häc.

Tr¶ c«ng nh− nhau cho lao ®éng nh− nhau.

QuyÒn nghØ ng¬i vµ tiÒn trî cÊp cho tr−êng hîp ®au èm vµ s¶n phô.

Héi ñng hé tÊt c¶ çc yªu s¸ch cña c«ng nh©n.

Héi cã môc ®Ých: ñng hé tÊt c¶ nh÷ng yªu s¸ch vµ

mäi phong trµo çch m¹ng cña n«ng d©n, c«ng nh©n vµ

tiÓu th−¬ng.

Héi kªu gäi tÊt c¶ nh©n d©n lao ®éng vµ sinh viªn tiÕn hµnh

mét cuéc tuÇn hµnh chung toµn quèc ®Ó t−ëng nhí nh÷ng ng−êi

c«ng nh©n ®−êng s¾t bÞ t−íng Ng« Béi Phu giÕt chÕt trong thêi

gian ®×nh c«ng trªn ®−êng s¾t B¾c Kinh - H¸n KhÈu1). Héi coi viÖc

gióp ®ì c«ng nh©n n¹n nh©n cña cuéc ®Êu tranh, lµ nghÜa vô cña m×nh, v¹ch trÇn vµ lªn ¸n tr−íc toµn quèc hµnh ®éng téi ¸c cña

ChÝnh phñ vµ bÌ lò qu©n phiÖt cña nã trong thêi gian ®×nh c«ng.

Chóng ta còng nãi thªm lµ Liªn ®oµn sinh viªn cßn yªu cÇu

Trung Quèc nhanh chãng kh«i phôc quan hÖ víi n−íc Nga.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 4-12-1923.

_______________

1) Cuéc tæng b·i c«ng cña c«ng nh©n ®−êng s¾t B¾c Kinh - H¸n KhÈu b¾t ®Çu ngµy 4-2-1923. Cuéc tµn s¸t diÔn ra ngµy 7-2, lµm 37 ng−êi chÕt, h¬n 200 ng−êi bÞ th−¬ng (BT).

244

Phong trµo c«ng nh©n ë Thæ NhÜ Kú41

Víi lßng dòng c¶m vµ tinh thÇn hy sinh ®¸ng kh©m phôc,

nh©n d©n Thæ NhÜ Kú ®· xÐ tan çi HiÖp −íc Xev¬r¬42 ghª tëm vµ

giµnh l¹i ®−îc nÒn ®éc lËp cña m×nh. Hä ®· ®¸nh b¹i bän ®Õ quèc

cïng lËp m−u víi nhau, vµ lËt ®æ ngai vµng cña bän vua chóa. Tõ

mét n−íc kiÖt quÖ, bÞ chia c¾t, giµy xÐo, hä ®· dùng lªn mét n−íc

céng hoµ thèng nhÊt vµ m¹nh mÏ. Hä ®· lµm xong cuéc çch m¹ng

cña hä. Nh−ng, còng gièng nh− tÊt c¶ çc cuéc çch m¹ng t− s¶n,

cuéc çch m¹ng Thæ NhÜ Kú chØ cã lîi riªng cho mét giai cÊp: giai cÊp cã cña.

Giai cÊp v« s¶n Thæ NhÜ Kú, ng−êi ®· ®ãng gãp rÊt nhiÒu vµo

cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp d©n téc th× tõ b©y giê ®· thÊy b¾t

buéc ph¶i tiÕn hµnh mét cuéc ®Êu tranh kh¸c: cuéc ®Êu tranh

giai cÊp.

Trong cuéc ®Êu tranh nµy, giai cÊp c«ng nh©n cña Thæ NhÜ Kú

gÆp nhiÒu trë lùc. ë Thæ NhÜ Kú kh«ng cã nh÷ng c«ng ®oµn gièng

nh− ë ph−¬ng T©y. ë ®©y chØ cã nh÷ng nghiÖp ®oµn, hoÆc nh÷ng

héi t−¬ng tÕ tËp hîp c«ng nh©n cïng ngµnh, sinh sèng trong cïng

mét thµnh phè. Cßn c«ng nh©n çc ngµnh kh¸c nhau trong cïng mét thµnh phè vµ c«ng nh©n cïng ngµnh trong çc thµnh phè kh¸c

nhau th× kh«ng cã liªn hÖ g× víi nhau. T×nh h×nh ®ã lµm trë ng¹i

mäi ho¹t ®éng chung vµ cã hiÖu qu¶.

MÆc dï nh− vËy, suèt n¨m võa qua ng−êi ta còng ®· nhiÒu lÇn

Phong trµo c«ng nh©n ë thæ nhÜ kú 245

thÊy nh÷ng ho¹t ®éng s«i næi cña c«ng nh©n. NhiÒu cuéc b·i c«ng

®· næ ra ë C«ngxt¨ngtinèp, ë Sõng Vµng1), ë Aidin, v.v.. C«ng nh©n

in, c«ng nh©n ®−êng s¾t, nh©n viªn th−¬ng thuyÒn, c«ng nh©n çc

kho dÇu löa vµ çc x−ëng chÕ r−îu bia ®· tiÕn hµnh ®Êu tranh. §·

cã tíi mét v¹n c«ng nh©n tham gia phong trµo. Sau nh÷ng kinh

nghiÖm nµy, c«ng nh©n Thæ NhÜ Kú ®· hiÓu r»ng muèn th¾ng lîi

th× hä cÇn ph¶i cã tæ chøc vµ kû luËt.

§¹i héi C«ngxt¨ngtinèp thµnh lËp héi BiÕclÝch2)

Míi ®©y, mét ®¹i héi c«ng nh©n ®· ®−îc triÖu tËp ë C«ngxt¨ngtinèp. Hai tr¨m n¨m m−¬i ®¹i biÓu tham gia ®¹i héi. Hä

thay mÆt cho 19.000 c«ng nh©n C«ngxt¨ngtinèp, 15.000 c«ng nh©n

má than ë D«nggun®¾c vµ 10.000 ng−êi lao ®éng c¶ çc má ch× cã

b¹c ë Balyacarai®in.

§¹i héi ®· quyÕt ®Þnh tËp hîp 34 §ÐcnÕch3) hiÖn cã thµnh mét

BiÕclÝch, tøc lµ mét liªn minh. NghÞ quyÕt m¹nh d¹n ®ã ®· lµm cho

ChÝnh phñ ph¶i sî h·i kh«ng d¸m c«ng nhËn BiÕclÝch. Nªn chó ý

lµ th¸i ®é cña ChÝnh phñ ®èi víi c«ng nh©n ®· thay ®æi nhiÒu. Khi

chiÕn tranh kÕt thóc, khi vÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i ®uæi cæ nh÷ng

ng−êi n−íc ngoµi th× ChÝnh phñ lu«n lu«n tá ra dÔ d·i víi c«ng nh©n, nh−ng khi ®ông ®Õn vÊn ®Ò tæ chøc c«ng nh©n th× ChÝnh

phñ tá ra còng ph¶n ®éng nh− tÊt c¶ mäi chÝnh phñ t− b¶n chñ

nghÜa kh¸c. Do ®ã, sù phñ quyÕt cña ChÝnh phñ kh«ng lµm ai ng¹c

nhiªn c¶. V¶ l¹i, mäi ng−êi biÕt r»ng tõ khi ký Hoµ −íc L«dann¬43

th× bän t− b¶n Thæ NhÜ Kú ®· ¨n çnh víi bän t− b¶n n−íc ngoµi, -

bän nµy sau khi ®· tµn s¸t hµng v¹n ng−êi Hy L¹p vµ Thæ NhÜ Kú

khæ së nh−ng vÉn kh«ng ®Æt ®−îc ¸ch thùc d©n lªn Thæ NhÜ Kú, th×

nay l¹i x©m nhËp mét çch hoµ b×nh vµo ®Êt n−íc Tr¨ng l−ìi liÒm.

_______________

1) Corne d’or: B·i biÓn B«xpho ë Ixtambun, gi¸p biÓn §en (BT). 2) Birlik: TiÕng Thæ NhÜ Kú cã nghÜa nh− mét héi liªn minh (BT). 3) Dernek: TiÕng Thæ NhÜ Kú cã nghÜa lµ héi (BT).


246

ViÖc ChÝnh phñ tõ chèi kh«ng c«ng nhËn tæ chøc BiÕclÝch, ch¼ng

kh¸c nµo mét nô c−êi duyªn d¸ng dïng ®Ó khuyÕn khÝch giíi tµi

chÝnh quèc tÕ mµ ba phÇn n¨m lµ nguån gèc Ph¸p.

Nh−ng giai cÊp v« s¶n Thæ NhÜ Kú ®· tiÕn ®−îc mét b−íc ®Çu

tiªn. NhÊt ®Þnh hä sÏ cßn tiÕn n÷a.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o L'HumanitÐ,

ngµy 1-1-1924.

247

T×nh c¶nh n«ng d©n An Nam

Ng−êi An Nam nãi chung, ph¶i Ì cæ ra mµ chÞu nh÷ng c«ng ¬n

b¶o hé cña n−íc Ph¸p. Ng−êi n«ng d©n An Nam nãi riªng, l¹i cµng

ph¶i Ì cæ ra mµ chÞu sù b¶o hé Êy mét çch th¶m h¹i h¬n: lµ ng−êi

An Nam, hä bÞ ¸p bøc; lµ ng−êi n«ng d©n, hä bÞ ng−êi ta ¨n c¾p,

c−íp bãc, t−íc ®o¹t, lµm ph¸ s¶n. ChÝnh hä lµ nh÷ng ng−êi ph¶i

lµm mäi c«ng viÖc nÆng nhäc, mäi thø lao dÞch. ChÝnh hä lµm ra

cho lò ng−êi ¨n b¸m, lò ng−êi l−êi biÕng, lò ng−êi ®i khai ho¸ vµ

nh÷ng bän kh¸c h−ëng mµ chÝnh hä th× l¹i ph¶i sèng cïng khæ

trong khi nh÷ng tªn ®ao phñ cña hä sèng rÊt thõa th·i; hÔ mÊt mïa th× hä chÕt ®ãi. §ã lµ v× hä bÞ ¨n c¾p kh¾p mäi phÝa, b»ng mäi

çch, do çc quan cai trÞ, do bän phong kiÕn t©n thêi vµ nhµ thê.

X−a kia, d−íi chÕ ®é An Nam, ruéng ®Êt chia thµnh nhiÒu h¹ng

tuú theo tèt xÊu. ThuÕ ®¸nh theo sù ph©n h¹ng Êy. D−íi chÕ ®é

thuéc ®Þa hiÖn nay, tÊt c¶ nh÷ng çi ®ã ®Òu thay ®æi. Khi cÇn kiÕm

tiÒn çc quan cai trÞ ng−êi Ph¸p chØ viÖc b¾t thay ®æi h¹ng ruéng.

ChØ mét nÐt bót thÇn kú lµ hä biÕn mét ®¸m ruéng xÊu thµnh

ruéng tèt. ThÕ lµ ng−êi d©n cµy An Nam buéc ph¶i nép thuÕ cho

®¸m ruéng cña m×nh nhiÒu h¬n sè hä thu ho¹ch ®−îc.

Nh− thÕ vÉn ch−a hÕt. Ng−êi ta cßn t¨ng diÖn tÝch ruéng ®Êt mét çch gi¶ t¹o b»ng çch rót ng¾n ®¬n vÞ ®o ®¹c. B»ng çch ®ã,

thuÕ lËp tøc t¨ng lªn, n¬i th× mét phÇn ba, n¬i th× hai phÇn ba.

§iÒu ®ã ch−a ®ñ ®Ó tho¶ m·n lßng tham kh«ng ®¸y cña Nhµ n−íc

b¶o hé cø mçi n¨m l¹i t¨ng m·i thuÕ lªn. ThÝ dô, tõ n¨m 1890 ®Õn


248

n¨m 1896, thuÕ ®· t¨ng gÊp ®«i. Tõ n¨m 1896 ®Õn n¨m 1898 l¹i

t¨ng lªn mét nöa vµ cø nh− thÕ mµ t¨ng lªn m·i. Ng−êi An Nam

cø chÞu rãc thÞt m·i nh− vËy vµ çc quan lín b¶o hé nhµ ta th×

quen ¨n bÐn mïi cø tiÕp tôc gië trß xoay xë m·i.

Cã khi, tÖ ®éc ®o¸n ®i ®«i víi tÖ c−íp ®o¹t. ThÝ dô n¨m 1895,

viªn C«ng sø mét tØnh ë B¾c Kú ®· t−íc mÊt cña mét lµng nä hµng

bao nhiªu hÐcta ruéng ®Êt ®Ó ®em cÊp cho mét lµng kh¸c, lµ mét

lµng theo ®¹o Kit«. Nh÷ng ng−êi mÊt ruéng khiÕu n¹i th× ng−êi ta

b¾t bá tï. Çc b¹n ®õng t−ëng chÕ ®é cai trÞ v« liªm sØ Êy chØ cã

nh− thÕ th«i. Ng−êi ta cßn b¾t nh÷ng kÎ xÊu sè bÞ mÊt ruéng ph¶i nép thuÕ cho m·i ®Õn n¨m 1910, mÆc dï ruéng ®Êt cña hä ®· bÞ

t−íc ®o¹t tõ n¨m 1895!

HÕt çc quan cai trÞ ¨n c¾p, ®Õn bän chñ ®ån ®iÒn ¨n c¾p. Ng−êi

ta cÊp cho ng−êi ¢u nh÷ng ®ån ®iÒn nhiÒu khi v−ît qu¸ 20.000 hÐcta;

mµ nh÷ng ng−êi ¢u nµy th× ngoµi çi bông phÖ vµ çi mµu da tr¾ng

ra, kh«ng cã m¶y may kiÕn thøc g× vÒ n«ng nghiÖp vµ kü thuËt.

Nh÷ng ®ån ®iÒn Êy phÇn nhiÒu ®−îc lËp ra b»ng lèi ¨n c¾p hîp

ph¸p ho¸. Trong thêi kú x©m l−îc, ng−êi d©n cµy An Nam, còng nh−

ng−êi And¸tx¬ n¨m 1870, ®· bá ruéng ®Êt cña m×nh l¸nh sang

nh÷ng vïng cßn tù do. Khi hä trë vÒ th× ruéng ®Êt cña hä ®· "thµnh ®ån ®iÒn" mÊt råi. Hµng bao nhiªu lµng ®· bÞ t−íc ®o¹t ®i nh− thÕ,

vµ ng−êi b¶n xø l©m vµo c¶nh ph¶i lao ®éng cho bän chóa phong

kiÕn t©n thêi, bän nµy chiÕm ®o¹t cã khi ®Õn 90% thu ho¹ch.

LÊy cí khuyÕn khÝch viÖc khai khÈn thuéc ®Þa, ng−êi ta miÔn

thuÕ ®iÒn thæ cho rÊt nhiÒu chñ ®ån ®iÒn lín.

§· ®−îc kh«ng ruéng ®Êt råi, bän chñ ®ån ®iÒn l¹i cßn ®−îc

kh«ng, hoÆc gÇn nh− ®−îc kh«ng c¶ nh©n c«ng n÷a. Bän quan cai

trÞ cung cÊp cho hä mét sè tï khæ sai lµm kh«ng c«ng, hay dïng uy

quyÒn cña chóng ®Ó mé cho bän chñ ®ån ®iÒn nh÷ng nh©n c«ng

lµm viÖc víi mét ®ång l−¬ng chÕt ®ãi. NÕu nh÷ng ng−êi An Nam ®Õn kh«ng ®ñ sè hoÆc hä kh«ng b»ng lßng th× ng−êi ta liÒn dïng

®Õn vò lùc; bän chñ ®ån ®iÒn liÒn b¾t bän h−¬ng lý, nÖn vµo cæ hä,

T×nh c¶nh n«ng d©n an nam 249

hµnh h¹ cho ®Õn khi nh÷ng kÎ khèn khæ nµy chÞu ký giÊy cam

®oan nép ®ñ sè nh©n c«ng cÇn thiÕt míi th«i.

Bªn c¹nh çi thÕ lùc phÇn ®êi Êy cßn cã nh÷ng ®Êng cøu thÕ

phÇn hån n÷a, çc ®Êng nµy trong khi truyÒn b¸ ®øc nghÌo cho

ng−êi An Nam, còng kh«ng quªn t×m çch lµm giµu b»ng må h«i

vµ m¸u cña ng−êi b¶n xø. ë Nam Kú, chØ riªng Héi Th¸nh truyÒn

gi¸o còng ®· chiÕm 1/5 ruéng ®Êt trong vïng. MÆc dÇu trong kinh

Th¸nh kh«ng cã d¹y, song thñ ®o¹n chiÕm ®o¹t nh÷ng ®Êt ®ai nµy

còng thËt rÊt gi¶n ®¬n: ®ã lµ thñ ®o¹n cho vay nÆng l·i vµ hèi lé.

Héi Th¸nh lîi dông lóc mÊt mïa ®Ó cho n«ng d©n vay tiÒn vµ buéc hä ph¶i cÇm cè ruéng ®Êt. V× lîi suÊt tÝnh theo lèi c¾t cæ, nªn ng−êi

An Nam kh«ng thÓ tr¶ nî ®óng h¹n; thÕ lµ tÊt c¶ ruéng ®Êt cÇm cè

bÞ r¬i vµo tay Héi truyÒn gi¸o.

Çc quan cai trÞ c¶ lín lÉn bÐ, ®−îc n−íc mÑ giao vËn mÖnh xø

§«ng D−¬ng cho, nãi chung ®Òu lµ nh÷ng bän ngu xuÈn vµ ®Óu

çng. Héi Th¸nh chØ cÇn n¾m ®−îc trong tay mét vµi giÊy tê bÝ mËt,

thuéc ®êi riªng, cã tÝnh chÊt nguy h¹i ®Õn thanh danh, ®Þa vÞ cña

çc quan, lµ cã thÓ lµm çc quan ho¶ng sî vµ ph¶i chiÒu theo ý hä

muèn. ChÝnh v× thÕ mµ mét viªn Toµn quyÒn ®· nh−êng cho nhµ

chung 7.000 hÐcta ruéng ®Êt sa båi cña nh÷ng ng−êi b¶n xø, Êy thÕ lµ nh÷ng ng−êi b¶n xø nµy trë thµnh nh÷ng ng−êi ®i ¨n xin.

Ph¸c qua nh− thÕ, chóng ta thÊy r»ng d−íi chiªu bµi d©n chñ,

®Õ quèc Ph¸p ®· ®em vµo An Nam tÊt c¶ çi chÕ ®é trung cæ ®¸ng

nguyÒn rña, kÓ c¶ chÕ ®é thuÕ muèi; r»ng ng−êi n«ng d©n An Nam

bÞ hµnh h×nh võa b»ng l−ìi lª cña nÒn v¨n minh t− b¶n chñ nghÜa,

võa b»ng c©y th¸nh gi¸ cña Héi Th¸nh ®Ü bîm.

NguyÔn ¸i Quèc


ngµy 4-1-1924.

250

T×nh c¶nh n«ng d©n Trung Quèc

Trung Quèc c¨n b¶n lµ mét n−íc n«ng nghiÖp, 85% sè d©n lµ

n«ng d©n. Cã thÓ chia hä ra lµm bèn h¹ng: ®Þa chñ h¹ng lín, ®Þa

chñ h¹ng võa, ng−êi cã Ýt ruéng ®Êt, bÇn n«ng vµ cè n«ng.

Trong n−íc cã tõ 250 ®Õn 300 ®¹i ®Þa chñ h¹ng lín cã h¬n 10.000

mÉu1) ruéng ®Êt. PhÇn nhiÒu lµ nh÷ng quan to hay quý téc. Chõng

®é 30.000 ®Þa chñ cã h¬n 1.000 mÉu vµ 300.000 cã h¬n 100 mÉu.

§Þa vÞ x· héi cña nh÷ng ng−êi chñ së h÷u nhá cã tõ 10 ®Õn 100

mÉu th× kh¸ phøc t¹p vµ thay ®æi lu«n. Còng cã chõng Êy ruéng

®Êt, mét ng−êi n«ng d©n cã thÓ lµ kÎ bãc lét, lµ ng−êi bÞ bãc lét, hoÆc lµ "trung gian".

NÕu gia ®×nh cã kh¸ ®«ng ng−êi ®Ó cµy cÊy lÊy ruéng ®Êt, th×

ng−êi n«ng d©n ®ã trë thµnh líp "trung gian".

NÕu gia ®×nh neo ng−êi, ng−êi n«ng d©n ®µnh buéc ph¶i cho

thuª rÏ sè ruéng ®Êt mµ anh ta kh«ng thÓ lµm ®−îc; thÕ lµ anh trë

thµnh kÎ bãc lét.

NÕu gia ®×nh qu¸ ®«ng ng−êi mµ muèn ®ñ chi dïng, th× ngoµi

ruéng ®Êt cña m×nh ra, ng−êi n«ng d©n cßn b¾t buéc ph¶i thuª

thªm ruéng ®Êt cña ng−êi kh¸c; thÕ lµ anh ta bÞ v« s¶n ho¸ vµ

chuyÓn thµnh ng−êi bÞ bãc lét. Theo tµi liÖu cña Bé Canh n«ng, th× n¨m 1918 cã 43.935.478

gia ®×nh ë trong t×nh tr¹ng kh«ng æn ®Þnh ®ã.

_______________

1) Çc ch÷ “mÉu” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT).

T×nh c¶nh n«ng d©n trung quèc 251

Cã hai lèi lÊy t«: t« ®ong vµ t« rÏ. Theo lèi thø nhÊt, ng−êi cã Ýt

ruéng ®Êt hay ng−êi bÇn n«ng lÜnh canh ruéng vµ ®ãng mét sè tiÒn

t« nµo ®ã trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. NÕu ®−îc mïa th× ng−êi

lÜnh canh còng ch¼ng ®−îc d«i ra lµ bao, v× ng−êi chñ ruéng tÝnh

rÊt s¸t vµ kh«ng bao giê chÞu thiÖt c¶. Tr¸i l¹i, nÕu mÊt mïa, th×

ng−êi lÜnh canh bÞ hoµn toµn ph¸ s¶n, cßn ng−êi chñ th× ch¼ng mÊt

g× c¶.

Víi lèi lÊy t« rÏ, ng−êi chñ ruéng thu tõ 35 ®Õn 50% hoa lîi cña

mçi vô.

V× chÕ ®é ruéng ®Êt Trung Quèc lµ chÕ ®é ph©n t¸n tõng m¶nh, cho nªn hÇu hÕt tÊt c¶ mäi ng−êi n«ng d©n dï nghÌo ®Õn

®©u ®i n÷a th× tr−íc kia còng ®Òu cã ®−îc mét m¶nh ®Êt ®Ó cã thÓ

"kiÕm lÊy nÐn h−¬ng cóng tæ tiªn". Song, ngµy nay, rÊt nhiÒu ng−êi

tuyÖt ®èi kh«ng cã g×, thËm chÝ kh«ng cã lÊy "mét miÕng ®Êt ®Ó

c¾m dïi" n÷a. Hä chØ cã hai çnh tay kh«ng th«i. Muèn kiÕm lÊy

b¸t c¬m, hä ®i ë hay ®i lµm mïa. Nh÷ng ng−êi ®i lµm mïa kh«ng

cã c«ng s¸ nhÊt ®Þnh, còng kh«ng cã viÖc lµm th−êng xuyªn: hÕt vô

gÆt, hä ra thµnh thÞ lµm hay ®i chµi l−íi. Nh÷ng ng−êi lín ®i ë th×

h»ng n¨m kiÕm ®−îc mét sè tiÒn tÝnh ra kho¶ng tõ 25 ®Õn 40 ®«la,

c¬m nu«i vµ ¸o mÆc; çc trÎ em ®i ë ch¨n tr©u bß th× ®−îc tõ 3 ®Õn 5 ®«la mét n¨m.

Sù th©m nhËp cña chñ nghÜa t− b¶n n−íc ngoµi lµm mÊt th¨ng

b»ng gi¸ c¶ gi÷a çc hµng chÕ biÕn vµ n«ng s¶n phÈm. Ng−êi n«ng

d©n lu«n lu«n b¾t buéc ph¶i b¸n rÎ thãc lóa hay khoai cña hä ®Ó

mua nh÷ng dông cô hiÖn nay ®¾t h¬n tr−íc kia rÊt nhiÒu. Chñ

nghÜa t− b¶n còng lµm cho ng−êi chñ ruéng mÊt çi ®Çu ãc tËp

truyÒn vµ gia tr−ëng vµ ®em thay b»ng tÝnh h¸m lîi rÊt d÷ tîn. Cè

noi theo g−¬ng çc ®ång nghiÖp cña chóng ë thµnh thÞ, bän ®Þa chñ

t×m çch ®Ó ngµy cµng n¾m ®éc quyÒn ruéng ®Êt. NhiÒu c«ng ty

khai khÈn ®· ®−îc thµnh lËp, bao gåm nh÷ng ®Êt ®ai v« cïng réng lín, vµ hÊt mét sè lín tiÓu n«ng ra ngoµi. Nh÷ng c«ng ty nh− C«ng

ty h÷u h¹n Phulilan cã h¬n 300.000 mÉu ruéng ®Êt.


252

Lôt léi, b·o t¸p, n¹n ®ãi, néi chiÕn ®Òu g©y ra c¶nh cïng khæ

cho n«ng d©n.

Bän quan liªu tham nhòng cña chÕ ®é quan l¹i còng chÞu

phÇn tr¸ch nhiÖm g©y ra c¶nh ®ãi khæ Êy. ChÝnh phñ ®· lËp

nh÷ng tr¹m thÝ nghiÖm ®Ó t×m çch c¶i tiÕn n«ng nghiÖp. Nh÷ng

c¬ quan Êy võa thµnh lËp ra lµ ®· trë ngay thµnh nh÷ng miÕng

phã m¸t cho bän quan l¹i, chø kh«ng ph¶i lµ nh÷ng c¬ quan ®Ó

phôc vô nh©n d©n.

Mét tai ho¹ kh¸c n÷a lµ chñ nghÜa qu©n phiÖt. TÊt c¶ bän

t−íng t¸ lín nhá, kiÓu Nap«lª«ng, ®Òu lµm giµu cho b¶n th©n hä, lµm giµu cho bÌ ®¶ng vµ cho bän tay ch©n cña hä, b»ng må h«i

n−íc m¾t cña n«ng d©n lµ nh÷ng ng−êi hµng n¨m ph¶i ®ãng vµo

kho¶ng 225.000.000 ®«la. S−u thuÕ ®Ì lªn ng−êi tiÓu n«ng nÆng nÒ

h¬n bän giµu cã, v× bän nµy phÇn nhiÒu lµ viªn chøc vµ b¹n bÌ cña

bän viªn chøc.

Sau hÕt, ph−¬ng ph¸p lµm viÖc cæ s¬ vµ nÒn gi¸o dôc l¹c hËu

l¹i cßn lµm cho ®êi sèng cña quÇn chóng cÇn lao cµng thªm cùc

khæ. N¨m 1918, h¬n 15.500.000 n«ng d©n vµ thî thuyÒn ®· bá

n«ng th«n ra thµnh thÞ, lµm cho sè ng−êi bÞ bãc lét vµ ®¹o qu©n

thÊt nghiÖp ë thµnh thÞ t¨ng lªn. Muèn xo¸ bá tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã, çc ®ång chÝ Trung Quèc

cña chóng ta ph¶i tiÕn hµnh m¹nh mÏ mét cuéc vËn ®éng khÈn

tr−¬ng ®Ó gi¸o dôc quÇn chóng, lµm cho quÇn chóng thÊy thËt râ

søc m¹nh cña m×nh, quyÒn lîi cña m×nh, vµ cã ®ñ kh¶ n¨ng thùc

hiÖn ®−îc khÈu hiÖu "TÊt c¶ ruéng ®Êt vÒ tay n«ng d©n".

NguyÔn ¸i Quèc


ngµy 4-1-1924.

253

Phong trµo c«ng nh©n ë ViÔn §«ng

¤xaca lµ mét trong nh÷ng trung t©m c«ng nghiÖp lín cña n−íc

NhËt, kh«ng bÞ thiÖt h¹i g× trong n¹n ®éng ®Êt võa qua. Tai häa

cña nh÷ng ng−êi NhËt kh¸c ®· t¹o nªn h¹nh phóc cho bän chñ

nhµ m¸y ë thµnh phè nµy, hiÖn nay chóng ®ang ph¸t tµi ch−a tõng

thÊy. ThÕ mµ tiÒn l−¬ng cña c«ng nh©n vÉn gi÷ nguyªn nh− møc

tr−íc khi x¶y ra tai häa ®ã, mÆc dï gi¸ sinh ho¹t ®· t¨ng lªn

kh«ng kÐm phÇn nhanh chãng, ¶nh h−ëng nÆng nÒ ®Õn tói tiÒn Ýt

ái cña c«ng nh©n. BÞ l©m vµo t×nh c¶nh kh«ng thÓ chÞu næi Êy vµ

tr−íc sù tõ chèi cña bän chñ kh«ng chÞu thùc hiÖn nh÷ng yªu s¸ch c¶i thiÖn ®êi sèng, c«ng nh©n çc x−ëng b«ng v¶i ®· ®×nh c«ng tõ

cuèi th¸ng 11.

Çc yªu s¸ch nªu ra lµ:

1. T¨ng l−¬ng thªm 20%;

2. Gi¶m gi¸ nh÷ng thùc phÈm do nhµ m¸y cung cÊp;

3. C¶i thiÖn nhµ ¨n vµ buång t¾m;

4. Tr¶ nöa l−¬ng cho çc c«ng nh©n v× èm ®au kh«ng ®i lµm ®−îc;

5. Thu nhËn l¹i nh÷ng c«ng nh©n võa míi bÞ ®uæi.

Tr−íc ®©y Ýt l©u, c«ng nh©n çc c«ng ty "Gai ViÔn §«ng" vµ

"Nag«xai" do ®×nh c«ng mµ ®· ®−îc t¨ng l−¬ng. C«ng nh©n ë c«ng ty "Xensu" còng ®· ®−îc t¨ng l−¬ng ngay sau khi göi b¶n quyÕt

nghÞ ®×nh c«ng cho ban gi¸m ®èc. Çc c«ng ty kh¸c th× chèng l¹i.

Hä lÊy cí r»ng, tuy cã rÊt nhiÒu ®¬n ®Æt hµng ®Êy, nh−ng hä còng

kh«ng ®−îc lêi l·i g× nhiÒu l¾m, v× gi¸ nguyªn liÖu ®· t¨ng lªn; vµ


254

nãi r»ng mÆt kh¸c, v× kh«ng cã ®ñ b«ng x¬ nªn hä ch¼ng chót g× lo

ng¹i ®×nh c«ng c¶.

Thùc ra, hä ®ang sî cuèng lªn. Hä ®· cho c¶nh s¸t ®Þa ph−¬ng,

®ång thêi gäi c¶ c¶nh s¸t ë çc thµnh phè l©n cËn ®Õn ®ãng ngay

trong thµnh phè. Hä ®· cho b¾t Tæng th− ký Liªn ®oµn lao ®éng vµ

mét sè lín çn bé cïng nh÷ng ng−êi ®i biÓu t×nh ®Ó hßng lµm yÕu

phong trµo. M−u toan cña bän chñ ch¼ng ®¹t kÕt qu¶ g×, v× cuéc

®×nh c«ng vÉn ®−îc l·nh ®¹o kiªn quyÕt nh− h«m míi ®Çu, vµ c«ng

nh©n th× quyÕt t©m ®Êu tranh ®Õn cïng.

Anh em thî ®iÖn vµ thî m¸y ®· tuyªn bè ®×nh c«ng h−ëng øng. C«ng nh©n çc c«ng x−ëng Nhµ n−íc høa sÏ dïng ®ñ mäi çch ®Ó

ñng hé çc ®ång chÝ cña hä ®ang ®Êu tranh. §−îc ñng hé nh− thÕ,

nªn nh÷ng ng−êi ®×nh c«ng ®Òu hÕt søc h¨ng h¸i vµ tin ch¾c sÏ

nhÊt ®Þnh th¾ng lîi.

Trong cuéc ®Êu tranh gi÷a t− b¶n vµ lao ®éng ë ViÔn §«ng, cã

nh÷ng chuyÖn thó vÞ mµ ë ph−¬ng T©y ng−êi ta sÏ kh«ng hiÓu

®−îc, nh−ng ë ®©y l¹i lµ nh÷ng chuyÖn hoµn toµn cã thùc. Ch¼ng

h¹n nh−, muèn ng¨n c¶n kh«ng cho c«ng nh©n liªn kÕt víi çc

®ång chÝ cña hä ®ang ®Êu tranh, C«ng ty Kisioa®a ®· cho kho¸

chÆt çc cöa ra vµo. Nhµ m¸y C¬naoa®a chÕ t¹o çc m¸y ®iÖn, kh«ng thÓ tho¶ thuËn ®−îc víi c«ng nh©n viªn cña hä vÒ vÊn ®Ò

c«ng s¸, nªn ®· quyÕt ®Þnh cho nghØ viÖc. Nh−ng tr−íc khi th¶i

c«ng nh©n, nhµ m¸y ®ã ®· tr¶ hä ®ñ bèn ngµy c«ng vµ tiÒn phô cÊp

trong hai tuÇn!

§×nh c«ng chèng chÕ ®é qu©n phiÖt.

§Ó ph¸ vì tæ chøc cña c«ng nh©n võa míi g©y dùng lªn, bän

chñ çc hÇm má ë Suicaosun (Trung Quèc), ®· cho ®iÒu binh lÝnh

cña t−íng Chao ®Õn. Bän nµy võa tíi n¬i lµ chiÕm ®ãng ngay c©u

l¹c bé cña c«ng nh©n. §Ó chèng l¹i hµnh ®éng b¹o ng−îc ®ã, ba ngh×n thî má ®· tù ®éng ®×nh c«ng. Hä bao v©y bän lÝnh vµ t×m

çch t−íc vò khÝ cña chóng. Bän lÝnh næ sóng, lµm bÞ th−¬ng nhiÒu

Phong trµo c«ng nh©n ë viÔn ®«ng 255

ng−êi ®×nh c«ng. T×nh h×nh ®· diÔn ra qu¸ ý muèn cña bän chñ vµ

chóng hiÖn ®ang ra c«ng dµn xÕp cho æn.

Nh−ng anh em thî má ®· tr¶ lêi r»ng hä chØ trë l¹i lµm viÖc

khi nµo nh÷ng ng−êi bÞ n¹n ®· ®−îc båi th−êng vµ çc yªu s¸ch

cña hä - gåm 9 ®iÒu - ®· ®−îc tho¶ m·n.

NguyÔn ¸i Quèc


ngµy 25-1-1924.

256

Lªnin vµ çc d©n téc thuéc ®Þa

"Lªnin ®· mÊt!". Tin nµy ®Õn víi mäi ng−êi nh− sÐt ®¸nh

ngang tai, truyÒn ®i kh¾p çc b×nh nguyªn ph× nhiªu ë ch©u Phi vµ

çc çnh ®ång xanh t−¬i ë ch©u ¸. §óng, nh÷ng ng−êi da ®en vµ

da vµng cã thÓ ch−a biÕt râ Lªnin lµ ai, n−íc Nga ë ®©u. Bän ®Õ

quèc thùc d©n cè ý b−ng bÝt kh«ng cho hä biÕt. Sù ngu dèt lµ mét

trong nh÷ng chç dùa chñ yÕu cña chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa. Nh−ng

tÊt c¶ hä, tõ nh÷ng ng−êi n«ng d©n An Nam ®Õn ng−êi d©n s¨n

b¾n trong çc rõng §ah«m©y, còng ®· thÇm nghe nãi r»ng ë mét

gãc trêi xa x¨m cã mét d©n téc ®· ®¸nh ®uæi ®−îc bän chñ bãc lét hä vµ hiÖn ®ang tù qu¶n lý lÊy ®Êt n−íc m×nh mµ kh«ng cÇn tíi

bän chñ vµ bän toµn quyÒn. Hä còng ®· nghe nãi r»ng n−íc ®ã gäi

lµ n−íc Nga, r»ng cã nh÷ng ng−êi dòng c¶m, mµ ng−êi dòng c¶m

nhÊt lµ Lªnin. ChØ nh− thÕ còng ®ñ lµm cho hä ng−ìng mé s©u s¾c

vµ ®Çy nhiÖt t×nh ®èi víi n−íc ®ã vµ l·nh tô cña n−íc ®ã.

Nh−ng kh«ng ph¶i chØ cã thÕ. Hä cßn ®−îc biÕt r»ng ng−êi l·nh

tô vÜ ®¹i nµy sau khi gi¶i phãng nh©n d©n m×nh, cßn muèn gi¶i

phãng çc d©n téc kh¸c n÷a. Ng−êi ®· kªu gäi çc d©n téc da tr¾ng

gióp ®ì çc d©n téc da vµng vµ da ®en tho¸t khái ¸ch ¸p bøc cña

bän rumi1), cña tÊt c¶ bän rumi: toµn quyÒn, c«ng sø, v.v.. Vµ ®Ó thùc hiÖn môc ®Ých Êy, Ng−êi ®· v¹ch ra mét c−¬ng lÜnh cô thÓ.

Lóc ®Çu hä t−ëng lµ trªn ®êi kh«ng thÓ cã mét ng−êi nh− thÕ

_______________

1) TiÕng ArËp, nghÜa lµ ng−êi n−íc ngoµi, kÎ ®i n« dÞch (BT).

Lªnin vµ çc d©n téc thuéc ®Þa 257

vµ c−¬ng lÜnh nh− thÕ ®−îc. Nh−ng vÒ sau hä ®−îc biÕt tin, tuy lê

mê vÒ ®¶ng céng s¶n, vÒ tæ chøc gäi lµ Quèc tÕ Céng s¶n ®ang ®Êu

tranh v× nh÷ng ng−êi bÞ bãc lét, v× tÊt c¶ nh÷ng ng−êi bÞ bãc lét,

trong ®ã cã c¶ hä n÷a, hä biÕt r»ng chÝnh Lªnin lµ ng−êi l·nh ®¹o

tæ chøc nµy.

Vµ chØ nh− thÕ còng ®ñ ®Ó cho nh÷ng ng−êi ®ã tuy v¨n ho¸ kÐm cái nh−ng lµ nh÷ng ng−êi cã thiÖn chÝ vµ biÕt ¬n, hÕt lßng t«n kÝnh Lªnin. Hä coi Lªnin lµ ng−êi gi¶i phãng cho hä. Lªnin ®· mÊt råi th× chóng ta biÕt lµm thÕ nµo? LiÖu cã nh÷ng ng−êi dòng c¶m vµ réng l−îng nh− Lªnin ®Ó kh«ng qu¶n thêi gian vµ søc lùc ch¨m lo ®Õn sù nghiÖp gi¶i phãng cña chóng ta kh«ng? §ã lµ nh÷ng ®iÒu mµ quÇn chóng nh©n d©n bÞ ¸p bøc ë çc thuéc ®Þa b¨n kho¨n tù hái.

Cßn chóng t«i, nh÷ng ng−êi céng s¶n, nh÷ng ng−êi sinh ra ë çc thuéc ®Þa, chóng t«i v« cïng ®au ®ín tr−íc sù tæn thÊt kh«ng thÓ nµo ®Òn bï ®−îc vµ chia sÎ nçi buån chung cña nh©n d©n çc n−íc víi nh÷ng ng−êi anh ng−êi chÞ cña chóng t«i. Song chóng t«i tin t−ëng r»ng Quèc tÕ Céng s¶n vµ çc ph©n bé cña nã, trong ®ã cã çc chi bé ë çc n−íc thuéc ®Þa, sÏ thùc hiÖn ®−îc nh÷ng bµi häc vµ nh÷ng lêi gi¸o huÊn mµ vÞ l·nh tô ®· ®Ó l¹i cho chóng ta. Lµm nh÷ng ®iÒu mµ Ng−êi ®· c¨n dÆn chóng ta, ®ã ch¼ng ph¶i lµ ph−¬ng ph¸p tèt nhÊt ®Ó tá t×nh yªu mÕn cña chóng ta ®èi víi Ng−êi hay sao?

Khi cßn sèng, Ng−êi lµ ng−êi cha, thÇy häc, ®ång chÝ vµ cè vÊn cña chóng ta. Ngµy nay, Ng−êi lµ ng«i sao s¸ng chØ ®−êng cho chóng ta ®i tíi cuéc çch m¹ng x· héi.

Lªnin bÊt diÖt sÏ sèng m·i trong sù nghiÖp cña chóng ta.

NguyÔn ¸i Quèc (§«ng D−¬ng)

B¸o Prav®a,

tiÕng Nga, ngµy 27-1-1924.

258

¤ng Anbe Xar« vµ b¶n Tuyªn ng«n nh©n quyÒn

ChÝnh v× quyÒn con ng−êi mµ hµng triÖu con ng−êi ®· bÞ giÕt h¹i

trong thêi ®¹i chiÕn. Çi quyÒn mµ hä ®· hy sinh v× nã, cïng víi

nh÷ng x¸c chÕt th¶m th−¬ng cña hä, nay bÞ vïi s©u vµo l·ng quªn.

Håi ®ã, çc chÝnh kh¸ch cßn gµo to h¬n c¶ tiÕng ®¹i b¸c cho

kh¾p bèn ph−¬ng gÇm trêi nghe: quyÒn! quyÒn! quyÒn! Nh−ng lËp

tøc, sau khi cuéc chÐm giÕt ®· chÊm døt, lËp tøc sau khi tai ho¹ ®·

qua, th× kh«ng cßn ai nghe thÊy nãi ®Õn çi con vËt Êy n÷a. ë VÐcx©y, ë Gi¬nev¬, ë Bul«nh¬ còng nh− ë Oasinht¬n quyÒn con ng−êi ®· ®−îc thay thÕ b»ng than ®en, than ®¸, dÇu ho¶, thuéc ®Þa.

Mét çi quyÒn kh¸c ra ®êi, d−íi mét d¹ng kh¸c, cßn xÊu xa

h¬n, ghª tëm h¬n: quyÒn cña kÎ m¹nh. B»ng çi quyÒn nµy ng−êi

ta muèn huû diÖt n−íc Nga çch m¹ng. B»ng çi quyÒn nµy ng−êi

ta muèn biÕn n−íc §øc thµnh mét nghÜa ®Þa vµ mét b·i hoang.

B»ng çi quyÒn nµy ng−êi ta t×m çch chia nhau Trung Quèc. Vµ

còng b»ng çi quyÒn nµy ng−êi ta d×m thËt s©u nh÷ng d©n çc

thuéc ®Þa vµo vßng n« lÖ, nh÷ng thuéc ®Þa, v× b¶o vÖ quyÒn con

ng−êi, ®· cèng hiÕn 978.000 con em m×nh, trong sè ®ã 340.000 ®·

bá m×nh trªn chiÕn ®Þa, nh÷ng thuéc ®Þa mµ ng−êi ta bßn rót ®Õn tËn x−¬ng tuû ®Ó "v·n håi sù thÞnh v−îng cña mÉu quèc", nh÷ng

thuéc ®Þa mµ ngµy nay ng−êi ta cßn lÊy ®i 300.000 con em trÎ

trung nhÊt, trô cét c−êng tr¸ng nhÊt, ®Ó lµm måi dù tr÷ cho ®¹i

b¸c trong cuéc chiÕn tranh råi sÏ tíi v× quyÒn con ng−êi.

«ng anbe xar« vµ b¶n tuyªn ng«n nh©n quyÒn 259

Dï r»ng sù thùc ®au lßng nh− vËy, nh−ng thÕ giíi råi còng

quen ®i víi çi triÕt lý, çi tÝnh tr× ®én vèn dÜ, mçi khi ng−êi ta

khuÊy lªn çi t− t−ëng ®Þnh mÖnh cña nã. §· thÕ, «ng Anbe Xar«,

Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa, l·nh tô b¶o vÖ quyÒn ng−êi b¶n xø ë

thuéc ®Þa, l¹i cßn, víi çi giäng l−ìi bÊt kh¶ tri cña «ng võa xíi lªn

çi tÝnh cuång tÝn cña bän "mäi" cña «ng. Muèn cho bµi diÔn v¨n

cña «ng ë Tr−êng thuéc ®Þa ®−îc næi lªn h¬n n÷a sau khi ®· biÓu

diÔn vÉn nh÷ng móa may kÞch tÝnh cña «ng, vÉn çi ng«n phong

kªu vµ rçng tuÕch cña «ng, vÉn nh÷ng s¸o ng÷ cò rÝch lÆp ®i lÆp

l¹i cña «ng nã ®i ®Õn chç (...)1) cña nh÷ng kÎ bãc lét vµ ¸p bøc t−¬ng lai ë çc thuéc ®Þa. B¶n Tuyªn ng«n nh©n quyÒn, nhµ ¶o

thuËt tu tõ häc nµy, h«m ®ã, ch¾c lµ ®· hoµn toµn lo¹n thÇn kinh.

Tr−íc «ng vµ còng nh− «ng th«i, ng−êi ta ®· tõng che ®Ëy

nh÷ng téi ¸c, nh÷ng vô xo¸y, nh÷ng vô tµn s¸t d−íi çi ¸o kho¸c

khai ho¸ hay d−íi danh nghÜa quyÒn con ng−êi, nh−ng ng−êi ta

cßn lµm nh÷ng viÖc ®ã víi mét sù dÌ dÆt nµo ®ã, víi mét chót liªm

sØ nµo ®ã. §»ng nµy çi con ng−êi cña r−îu vµ thuèc phiÖn Êy, çi «

che cho nh÷ng b¨ng cña Phuèc vµ cña B«®oanh Êy, tr¬ trÏn tuyÖt

vêi, l¹i ®· nãi ®Õn b¶n v¨n thiªng liªng nhÊt, cao quý nhÊt cña §¹i

çch m¹ng Ph¸p. Kh«ng cßn lµ mét sù gi¶ nh©n gi¶ nghÜa n÷a. §©y lµ mét téi ®¹i bÊt kÝnh.

.............................................2) .

NghÜ cho cïng, cã khi t«i ®· m¾c sai lÇm kh«ng nhËn ra tÊm

lßng cao c¶ vµ tinh thÇn qu¶ng ®¹i cña ngµi Bé tr−ëng cña chóng

ta. BiÕt ®©u ®Êy, khi nh¾c l¹i b¶n Tuyªn ng«n ®· lµm cho Céng

hoµ Ph¸p bÊt tö, «ng Anbe Xar« l¹i ch¶ muèn dïng mét chiÕn

thuËt ®−êng vßng ®Ó nh¾c nhë d©n chóng çc thuéc ®Þa trë vÒ víi

_______________

1) B¸o Le Paria b¶n gèc, l−u ë Th− viÖn quèc gia Ph¸p, ký hiÖu BN.Jo 35859, bÞ r¸ch mÊt mét sè ch÷ ë 5 dßng liÒn nhau. Chóng t«i ch−a t×m ®−îc tê lµnh cã ®ñ ch÷ ®Ó bæ sung (BT).

2) Dßng chÊm nµy lµ cña nguyªn b¶n b¸o Le Paria (BT).


260

nh÷ng nghÜa vô ch©n chÝnh cña m×nh? Tõ ®¹i lé Thiªn V¨n §µi

kh«ng chõng ngµi cã ý ®Þnh, qua lêi nãi hïng m¹nh cña m×nh, kªu

gäi nh÷ng d©n téc thuéc ®Þa h·y ®i theo vÕt ch©n vinh quang cña

tæ tiªn ngµi mµ chiÕn ®Êu, nh− tæ tiªn ngµi ®· chiÕn ®Êu cho c«ng

cuéc gi¶i phãng m×nh vµ cho quyÒn con ng−êi cña m×nh. Ng−êi ta

sinh ra vµ m·i m·i tù do vµ b×nh ®¼ng vÒ quyÒn. Çc quyÒn Êy lµ:

tù do, t− h÷u, an ninh vµ chèng ¸p bøc.

Tù do, chèng ¸p bøc, ®ã lµ nh÷ng ®iÒu mµ ngµi Bé tr−ëng

muèn lµm cho "nh÷ng ng−êi anh em da mµu cña ngµi" hiÓu, nh÷ng

ng−êi anh em nµy tuy ®ang bÞ mét ®Õ quèc ghª tëm nhÊt ¸p bøc mét çch tµn tÖ nhÊt, nh−ng vÉn cßn cø lÞm ®i trong mét giÊc mª

man triÒn miªn.

Chóng ta, nh÷ng ng−êi con cña çc thuéc ®Þa, chóng ta sÏ lµ

nh÷ng tªn thËt hÌn nh¸t, nÕu chóng ta kh«ng nhÊt tÒ ®¸p øng lêi

kªu gäi cña "«ng anh c¶ cña chóng ta": cã t«i ®©y!

N.

B¸o Le Paria,

sè 22, th¸ng 1-1924.

261

Th− göi cho mét ®ång chÝ ë Quèc tÕ Céng s¶n1)

§ång chÝ th©n mÕn,

T«i quª qu¸n ë §«ng D−¬ng vµ lµ ®¶ng viªn §¶ng Céng s¶n

Ph¸p. ChÝnh víi t− çch ®ã mµ t«i m¹o muéi c¶m ¬n ®ång chÝ vÒ sù chó ý cña ®ång chÝ ®Õn vÊn ®Ò thuéc ®Þa t¹i §¹i héi Li«ng.

MÆt kh¸c, t«i sÏ sung s−íng v× ®−îc th¶o luËn víi ®ång chÝ vÒ

vÊn ®Ò thuéc ®Þa nÕu ®ång chÝ vui lßng cho gÆp.

Do mòi vµ çc ngãn tay bÞ l¹nh cãng khi tang lÔ ®ång chÝ

Lªnin, t«i kh«ng thÓ ®i lµm viÖc ë Quèc tÕ Céng s¶n, vËy nªn t«i sÏ

rÊt c¶m ¬n, nÕu ®ång chÝ vui lßng trùc tiÕp viÕt th− cho t«i ®Õn ®Þa

chØ sau:

Kh¸ch s¹n Luých, sè 176

§ång chÝ th©n mÕn, xin göi ®ång chÝ lêi chµo céng s¶n anh em.

NguyÔn ¸i Quèc 5-2-24

Th− viÕt tay, tiÕng Ph¸p,


_______________

1) Trong th− kh«ng cã tªn ng−êi nhËn. Cã thÓ lµ NguyÔn ¸i Quèc göi cho mét ®ång chÝ l·nh ®¹o cña Quèc tÕ Céng s¶n (BT).

262

Th− göi Chñ tÞch Quèc tÕ Céng s¶n

M¸txc¬va, ngµy 15 th¸ng 3 n¨m 1924

KÝnh göi ®ång chÝ Din«viÐp, Chñ tÞch Quèc tÕ thø ba,


§· h¬n mét th¸ng nay, t«i xin ®ång chÝ vui lßng tiÕp ®Ó t«i cã thÓ th¶o luËn víi ®ång chÝ vÒ t×nh c¶nh nh÷ng thuéc ®Þa cña Ph¸p.

Cho tíi nay, t«i vÉn ch−a ®−îc tr¶ lêi. H«m nay, t«i xin m¹n phÐp

nh¾c l¹i sù thØnh cÇu ®ã, vµ xin ®ång chÝ nhËn lêi chµo céng s¶n

anh em.

NguyÔn ¸i Quèc Ph©n bé Ph¸p, sè 33

Quèc tÕ Céng s¶n

Th− ®¸nh m¸y tiÕng Ph¸p,


263

§«ng D−¬ng vµ Th¸i B×nh D−¬ng1)

Lß löa cña cuéc chiÕn tranh thÕ giíi

s¾p tíi - N−íc Ph¸p muèn khai th¸c

çc thuéc ®Þa - Çc thuéc ®Þa Ph¸p

sèng lay l¾t nh− thÕ nµo - Ng−êi An

Nam bÞ bãc lét nÆng nÒ thªm.

Míi tho¹t nh×n, th× d−êng nh− vÊn ®Ò §«ng D−¬ng vµ Th¸i

B×nh D−¬ng kh«ng liªn quan g× ®Õn c«ng nh©n ch©u ¢u. Nh−ng

nÕu ng−êi ta nhí l¹i r»ng:

a) Trong thêi kú çch m¹ng, çc n−íc ®ång minh kh«ng tÊn c«ng

®−îc n−íc Nga tõ phÝa t©y, ®· t×m çch tÊn c«ng tõ phÝa ®«ng. ThÕ

lµ çc c−êng quèc ë Th¸i B×nh D−¬ng, Mü vµ NhËt, ®· cho qu©n ®éi

®æ bé lªn Vla®iv«xtèc, ®ång thêi n−íc Ph¸p còng göi nh÷ng ®¹o

qu©n ng−êi §«ng D−¬ng sang Xibªri ®Ó gióp bän b¹ch qu©n.

b) HiÖn nay, tÊt c¶ sinh lùc cña chñ nghÜa t− b¶n quèc tÕ ®Òu lÊy

ë çc xø thuéc ®Þa. §ã lµ n¬i chñ nghÜa t− b¶n lÊy nguyªn liÖu cho çc

nhµ m¸y cña nã, n¬i nã ®Çu t−, tiªu thô hµng, mé nh©n c«ng rÎ m¹t

cho ®¹o qu©n lao ®éng cña nã, vµ nhÊt lµ tuyÓn nh÷ng binh lÝnh

ng−êi b¶n xø cho çc ®¹o qu©n ph¶n çch m¹ng cña nã. ThÕ nµo råi

còng cã ngµy n−íc Nga çch m¹ng ph¶i ®ä søc víi chñ nghÜa t− b¶n ®ã.

_______________

1) Mét phÇn bµi nµy ®¨ng l¹i trªn b¸o Le Paria, sè 24, th¸ng 4-1924 (BT).


264

Cho nªn çc ®ång chÝ Nga cÇn ph¶i biÕt râ tÊt c¶ lùc l−îng vµ tÊt c¶

çc m¸nh khoÐ trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp cña ®èi thñ cña m×nh. c) V× ®· trë thµnh mét trung t©m mµ bän ®Õ quèc tham lam

®Òu h−íng c¶ vµo nhßm ngã, nªn Th¸i B×nh D−¬ng vµ çc n−íc thuéc ®Þa xung quanh Th¸i B×nh D−¬ng, t−¬ng lai cã thÓ trë thµnh mét lß löa cña chiÕn tranh thÕ giíi míi mµ giai cÊp v« s¶n sÏ ph¶i nai l−ng ra g¸nh.

Xem thÕ th× ta thÊy râ r»ng vÊn ®Ò Th¸i B×nh D−¬ng lµ vÊn ®Ò mµ tÊt c¶ mäi ng−êi v« s¶n nãi chung ®Òu ph¶i quan t©m ®Õn.

* Muèn x©y dùng l¹i n−íc Ph¸p ®· bÞ cuéc chiÕn tranh ®Õ quèc

chñ nghÜa tµn ph¸, Bé Thuéc ®Þa Ph¸p ®· th¶o mét dù ¸n khai th¸c çc thuéc ®Þa. Dù ¸n ®ã nh»m khai th¸c nh÷ng tµi nguyªn cña çc n−íc thuéc ®Þa ®Ó lµm lîi cho chÝnh quèc. Còng dù ¸n Êy nãi r»ng §«ng D−¬ng ph¶i gióp ®ì çc thuéc ®Þa kh¸c ë Th¸i B×nh D−¬ng ®Èy m¹nh s¶n xuÊt cña hä lªn, ®Ó lµm cho c¶ çc thuéc ®Þa ®ã còng trë thµnh "cã Ých" cho chÝnh quèc. NÕu dù ¸n ®−îc thùc hiÖn, th× nhÊt ®Þnh lµ §«ng D−¬ng sÏ l©m vµo t×nh tr¹ng gi¶m sót d©n sè vµ bÇn cïng.

ThÕ nh−ng, míi ®©y, mÆc dÇu bÞ d− luËn An Nam ph¶n kh¸ng, Héi ®ång ChÝnh phñ §«ng D−¬ng còng ®· nhÊt trÝ t¸n thµnh dù ¸n Êy. Muèn hiÓu râ sù nhÊt trÝ ®ã cã gi¸ trÞ ®Õn ®©u, th× còng cÇn biÕt r»ng héi ®ång ®ã gåm cã Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, t−íng Tæng t− lÖnh qu©n ®éi §«ng D−¬ng vµ ®é ba chôc viªn chøc cao cÊp ng−êi Ph¸p, céng thªm n¨m viªn quan l¹i b¶n xø do viªn Toµn quyÒn nÆn ra. Êy thÕ mµ tÊt c¶ çc ngµi Êy l¹i cho r»ng hä thay mÆt cho c¶ §«ng D−¬ng vµ hµnh ®éng v× lîi Ých cña nh©n d©n An Nam! Çc b¹n h·y t−ëng t−îng mµ xem, ng−êi Ðtxkim«1) hay ng−êi Dulu2) mµ l¹i quyÕt ®Þnh vËn mÖnh cña mét d©n téc ch©u ¢u!

*

_______________

1) D©n c− miÒn B¾c Cùc (BT). 2) Bé téc ë miÒn Nam ch©u Phi (BT).

®«ng d−¬ng vµ th¸i b×nh d−¬ng 265

Theo sù thó nhËn cña çc nhµ cÇm quyÒn th× çc thuéc ®Þa ë

Th¸i B×nh D−¬ng ®−¬ng l©m vµo t×nh tr¹ng suy tµn, vµ chØ sèng -

nÕu nh− thÕ mµ cã thÓ gäi ®−îc lµ sèng - mét cuéc sèng cµng ngµy

cµng lôn b¹i ®i. Sù thËt th× trong mét thêi gian ng¾n, çc ®¶o ®«ng

d©n c−, ®· hoµn toµn th−a h¼n ®i v× r−îu cån vµ lao dÞch. QuÇn

®¶o M¸ckid¬1), tr−íc ®©y 50 n¨m, ®«ng ®Õn 20.000 ng−êi, mµ b©y

giê chØ cßn cã 1.500 ng−êi yÕu ®uèi vµ tho¸i ho¸. Trong vßng 10

n¨m, d©n sè ®¶o Tahiti2) gi¶m ®i 25%. Trong sè nh÷ng d©n c− ®ang

chÕt dÇn chÕt mßn ®i nh− thÕ, chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p l¹i cßn c−íp

®i h¬n 3.500 ng−êi ®Ó lµm bia ®ì ®¹n cho chóng. ThËt khã mµ t−ëng t−îng ®−îc t×nh tr¹ng tµn lôi cña mét gièng ng−êi l¹i nhanh

®Õn nh− thÕ. Nh−ng ®ã l¹i lµ mét sù thËt mµ ng−êi ta cã thÓ thÊy

®−îc ë nhiÒu thuéc ®Þa. (ë çc miÒn thuéc C«ngg«, trong vßng 20

n¨m, d©n sè tõ 40.000 ng−êi ®· gi¶m xuèng chØ cßn 30.000. §¶o

Xanh Pie3) vµ Mic¬l«ng4), n¨m 1902 cã 6.500 d©n, ®Õn n¨m 1922,

thuéc ®Þa nµy chØ cßn cã 3.900 ng−êi mµ th«i, v.v.).

HÇu hÕt çc ®¶o ë Th¸i B×nh D−¬ng thuéc Ph¸p ®Òu ®−îc

nh−îng cho çc c«ng ty khai khÈn ®ån ®iÒn. Çc c«ng ty nµy t−íc

®o¹t ruéng ®Êt cña ng−êi b¶n xø vµ b¾t hä lµm nh− n« lÖ vËy. §©y

lµ mét thÝ dô chøng tá r»ng ng−êi ta ®èi xö víi c«ng nh©n b¶n xø nh− thÕ nµo. 200 ng−êi chuyªn mß ngäc trai ®· bÞ çc h·ng Ph¸p ë

ch©u óc b¾t Ðp ®−a ®i çc ®ån ®iÒn çch quª h−¬ng cña hä ®Õn 800

h¶i lý... (ThËt kh«ng kh¸c ®−a thî may ®i lµm má). Hä bÞ dån

xuèng mét chiÕc thuyÒn buåm nhá chØ võa chç cho 10 ng−êi vµ

kh«ng cã qua mét ph−¬ng tiÖn nµo phßng lóc ®¾m thuyÒn. Hä bÞ

®−a ngay xuèng thuyÒn kh«ng kÞp nh×n mÆt vî con n÷a. Suèt hai

n¨m rßng, nh÷ng ng−êi c«ng nh©n khèn khæ Êy bÞ ®µy ®o¹ trong

_______________

1) Nh÷ng ®¶o ë ch©u §¹i D−¬ng thuéc Ph¸p (BT). 2) Nh÷ng ®¶o ë B¾c ch©u Mü thuéc Ph¸p (BT). 3) Nh÷ng ®¶o ë ch©u §¹i D−¬ng thuéc Ph¸p (BT). 4) Nh÷ng ®¶o ë B¾c ch©u Mü thuéc Ph¸p (BT).


266

çc tr¹i cña c«ng ty. NhiÒu ng−êi bÞ ®èi xö tµn tÖ. NhiÒu ng−êi ®·

v× thÕ mµ chÕt.

Çc b¹n h·y céng thªm vµo sù bãc lét v« nh©n ®¹o Êy sù tåi tÖ

cña bän v« l−¬ng mµ ®Õ quèc Ph¸p giao cho cai trÞ çc ®¶o ®ã, th×

çc b¹n sÏ thÊy tÊt c¶ çi tèt ®Ñp cña chÕ ®é bãc lét vµ ¸p bøc ®ang

®−a çc n−íc bÞ chiÕm lµm thuéc ®Þa ë Th¸i B×nh D−¬ng ®Õn chç

chÕt vµ diÖt vong.

*

Ngµy nay, chñ nghÜa ®Õ quèc ®· tiÕn tíi mét tr×nh ®é hoµn bÞ

gÇn nh− lµ khoa häc. Nã dïng nh÷ng ng−êi v« s¶n da tr¾ng ®Ó chinh phôc nh÷ng ng−êi v« s¶n çc thuéc ®Þa. Sau ®ã nã l¹i tung

nh÷ng ng−êi v« s¶n ë mét thuéc ®Þa nµy ®i ®¸nh nh÷ng ng−êi v«

s¶n ë mét thuéc ®Þa kh¸c. Sau hÕt, nã dùa vµo nh÷ng ng−êi v« s¶n

ë çc thuéc ®Þa ®Ó thèng trÞ nh÷ng ng−êi v« s¶n da tr¾ng. ChiÕn

c«ng ®¸ng buån cña ng−êi Xªnªgan lµ ®· gióp bän qu©n phiÖt

Ph¸p giÕt h¹i anh em cña m×nh ë C«ngg«, Xu®¨ng, §ah«m©y1),

Ma®ag¸txca. Ng−êi Angiªri ®· sang ®¸nh §«ng D−¬ng. Ng−êi An

Nam th× sang ®ãng ®ån canh phßng ë ch©u Phi, v©n v©n vµ v©n

v©n. Trong cuéc ®¹i chiÕn, h¬n mét triÖu n«ng d©n vµ c«ng nh©n

thuéc ®Þa ®· bÞ ®−a sang ch©u ¢u ®Ó chÐm giÕt n«ng d©n vµ c«ng nh©n da tr¾ng. Võa råi, ng−êi ta ®· ®em lÝnh ng−êi b¶n xø bao v©y

lÝnh Ph¸p ë miÒn Ruya, vµ ph¸i lÝnh ph¸o thñ thuéc ®Þa ®i dÑp

nh÷ng ng−êi §øc b·i c«ng. Non mét nöa qu©n ®éi Ph¸p lµ ng−êi

b¶n xø, −íc chõng 300.000 ng−êi.

Ngoµi viÖc dïng çc thuéc ®Þa vÒ mÆt qu©n sù nh− vËy, chñ

nghÜa t− b¶n cßn sö dông çc thuéc ®Þa ®Ó bãc lét vÒ mÆt kinh tÕ

b»ng nh÷ng çch thËt tinh vi. Ng−êi ta th−êng thÊy r»ng nh÷ng

vïng nµo ë Ph¸p vµ nh÷ng nghÒ nµo ®ã mµ tiÒn c«ng bÞ h¹ xuèng,

th× tr−íc ®ã thÕ nµo còng cã viÖc t¨ng thªm nh©n c«ng thuéc ®Þa.

Ng−êi b¶n xø ®· ®−îc dïng ®Ó ph¸ çc cuéc b·i c«ng. HiÖn nay,

_______________

1) Nay lµ n−íc Céng hßa Bªnanh (BT).

®«ng d−¬ng vµ th¸i b×nh d−¬ng 267

chñ nghÜa t− b¶n dïng mét thuéc ®Þa nµy lµm c«ng cô ®Ó bãc lét mét

thuéc ®Þa kh¸c, ®ã lµ tr−êng hîp §«ng D−¬ng vµ Th¸i B×nh D−¬ng.

*

MÆc dÇu çc nhµ cÇm quyÒn khua chiªng gâ trèng ®Ó lõa g¹t

ng−êi ta, nh−ng sù thËt th× §«ng D−¬ng ®· kiÖt quÖ råi. Suèt

trong nh÷ng n¨m 1914-1918, ng−êi ta b¾t gÇn m−êi v¹n ng−êi An

Nam (con sè cña nhµ cÇm quyÒn lµ 97.903 ng−êi) ph¶i bá ruéng

v−ên ®Ó sang ch©u ¢u. MÆc dÇu thiÕu ng−êi s¶n xuÊt, §«ng D−¬ng

còng ®· buéc ph¶i göi ®i 500.000 tÊn ngò cèc ®Ó gãp phÇn b¶o vÖ

nh÷ng kÎ ¸p bøc m×nh. Nh÷ng c«ng tr¸i chiÕn th¾ng ®· bßn rót ®i hµng tr¨m triÖu phr¨ng. Mçi n¨m, ng−êi An Nam ®· ph¶i ®æ må

h«i s«i n−íc m¾t ®Ó nép kho¶ng chõng 450.000.000 phr¨ng hÇu hÕt

chØ ®Ó nu«i bÐo bän ¨n b¸m. Ngoµi ra, hä l¹i cßn ph¶i g¸nh nh÷ng

kho¶n chi tiªu rÊt lín vÒ qu©n sù mµ Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa gäi

mét çch v¨n ho¸ lµ "kho¶n ®¶m phô cña d©n con".

ChÝnh ë çi xø ®· bÞ bãp nÆn, gÇy cßm tr¬ c¶ x−¬ng ra nµy, b©y

giê ng−êi ta l¹i cßn s¾p bßn rót ®i hµng bao nhiªu triÖu b¹c vµ

hµng bao nhiªu v¹n ng−êi n÷a (b¾t ®Çu, ng−êi ta b¾t ®i 40.000

ng−êi) ®Ó tho¶ m·n tói tham kh«ng ®¸y cña bän chñ ®ån ®iÒn vµ

tham väng ç nh©n cña mét bÇy chÝnh kh¸ch v« liªm sØ. Lµm ®åi truþ tÊt c¶ nßi gièng An Nam b»ng r−îu vµ thuèc

phiÖn, ch−a ®ñ. Mçi n¨m b¾t ®i hµng 4 v¹n ng−êi "t×nh nguyÖn

®Çu qu©n" ®Ó ®em l¹i vinh quang cho chñ nghÜa qu©n phiÖt vÉn

ch−a ®ñ. BiÕn mét d©n téc 20 triÖu ng−êi thµnh mét çi kho thuÕ

lín, còng vÉn ch−a ®ñ. Ng−êi ta cßn s¾p tÆng thªm cho chóng t«i

chÕ ®é n« lÖ n÷a kia ®Êy.

*

Nh÷ng hµnh ®éng ®Õ quèc chñ nghÜa Êy kh«ng nh÷ng chØ

nguy cho riªng vËn mÖnh cña giai cÊp v« s¶n §«ng D−¬ng vµ Th¸i

B×nh D−¬ng, nã cßn nguy cho c¶ vËn mÖnh cña giai cÊp v« s¶n quèc tÕ n÷a. NhËt B¶n chØ huy çc tr¹m ®iÖn b¸o ë ®¶o Y¸p. Mü

chi tiªu hµng bao nhiªu triÖu ®«la ®Ó c¶i tiÕn çc æ sóng ®¹i b¸c


268

trªn çc tµu chiÕn ë Th¸i B×nh D−¬ng. Anh s¾p biÕn Xanhgapo

thµnh mét c¨n cø h¶i qu©n. Ph¸p thÊy cÇn ph¶i thiÕt lËp mét hÖ

thèng thuéc ®Þa ë Th¸i B×nh D−¬ng.

Sau Héi nghÞ Oasinht¬n44, viÖc tranh giµnh thuéc ®Þa ngµy cµng

trë nªn gay g¾t h¬n. Bän ®Õ quèc ngµy cµng trë nªn ®iªn cuång h¬n;

nh÷ng cuéc xung ®ét chÝnh trÞ ngµy cµng trë nªn kh«ng thÓ tr¸nh

khái. Nh÷ng cuéc chiÕn tranh ®· tõng næ ra v× vÊn ®Ò Ên §é, ch©u

Phi vµ Marèc. Nh÷ng cuéc chiÕn tranh kh¸c sÏ cã thÓ næ ra v× vÊn

®Ò Th¸i B×nh D−¬ng, nÕu giai cÊp v« s¶n kh«ng c¶nh gi¸c.

NguyÔn ¸i Quèc

TËp san Inprekorr,

tiÕng Ph¸p, sè 18, ngµy 19-3-1924.

269

Göi ®ång chÝ Pªt¬rèp, Chñ tÞch Ban ph−¬ng §«ng1)

Çc ®ång chÝ th©n mÕn,

T«i ®· nhËn ®−îc bøc tèi hËu th− cña Së qu¶n lý nhµ giôc

ph¶i tr¶ 40 róp 35 c«pÕch vÒ chç ë cña t«i, kh«ng cã th× t«i sÏ bÞ ®−a ra toµ.

T«i ph¶i cho ®ång chÝ biÕt r»ng:

1- Trong nh÷ng th¸ng, th¸ng 12, th¸ng 1 vµ th¸ng 2 t«i thuª

phßng sè 176, ë ®©y bao giê còng cã 4 vµ 5 ng−êi thuª. Ban ngµy

th× tiÕng ån liªn tôc ng¨n trë t«i lµm viÖc. Ban ®ªm t«i bÞ rÖp ¨n

thÞt, kh«ng cho t«i nghØ ng¬i.

V× vËy t«i kh«ng muèn tr¶ 5 róp vÒ tiÒn thuª nhµ ®Ó tá sù

ph¶n ®èi.

2- Tõ th¸ng 3, t«i nhËn mét phßng nhá, rÊt nhá. Së qu¶n lý

nhµ buéc t«i g¸nh 13 róp 74 cho th¸ng ba, vµ 11 róp 61 cho nh÷ng th¸ng sau.

So s¸nh kh«ng gian hÑp vµ trang bÞ néi thÊt qu¸ ®¬n s¬ víi

çc phßng kh¸c réng h¬n nhiÒu, tiÖn nghi h¬n, cã nhiÒu ®Ìn,

®iÖn tho¹i, tñ, ghÕ bµnh dµi, phßng t¾m, v.v. vµ tiÒn thuª tho¶

®¸ng th× gi¸ mµ ng−êi ta muèn buéc cho t«i lµ hoµn toµn ®¸ng

c«ng phÉn.

_______________

1) Th− nµy cã thÓ do NguyÔn ¸i Quèc viÕt th¸ng 3-1924 (BT).


270

3- V× vËy, t«i xin ®ång chÝ vui lßng lµm mét cuéc ®iÒu tra. Vµ

sau cuéc ®iÒu tra ®ã, víi mäi quyÕt ®Þnh cña mäi toµ ¸n, t«i tu©n

theo tinh thÇn cña ®ång chÝ vÒ c«ng b»ng vµ b×nh ®¼ng.

Chµo céng s¶n.

NguyÔn ¸i Quèc

Th− ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p,


271

Chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p d¸m lµm nh÷ng g×?

Nh÷ng ng−êi Ên §é, v× chØ ph¹m cã mçi mét çi téi lµ ®Êu

tranh giµnh ®éc lËp cho ®Êt n−íc cña m×nh, ®· bÞ c¶nh s¸t cña ®øc

vua Anh truy n·. Mét vµi ng−êi trèn sang nh÷ng nh−îng ®Þa Ph¸p

ë Ên §é. Hä tÝnh lµ sÏ ®−îc h−ëng ®¹o luËt c− tró. Nh−ng nhµ cÇm

quyÒn thùc d©n Ph¸p võa trôc xuÊt hä.

Kh«ng ph¶i lµ lÇn ®Çu tiªn ®Õ quèc Ph¸p ®ång lo· víi bän ®Õ

quèc kh¸c vµ cã nh÷ng hµnh ®éng bØ æi nh− thÕ. Trong chiÕn tranh,

khi nh÷ng ng−êi da ®en ch©u Phi ®ang hy sinh th©n m×nh trªn ®Êt Ph¸p ®Ó b¶o vÖ "v¨n minh", "nh©n ®¹o", th× Ph¸p th«ng ®ång víi ý

®Ó cÊm nh÷ng ng−êi d©n T¬rip«li ®ang bÞ bän kÎ c−íp ý lïng b¾t,

kh«ng cho trèn sang l·nh thæ Tuynidi. ViÖc ®ã x¶y ra nh− sau:

Trong cuéc chiÕn tranh v× c«ng lý, mét h«m cã chõng mét

ngh×n ng−êi T¬rip«li gåm ng−êi giµ, ®µn «ng, ®µn bµ, trÎ em, ®uæi

®µn môc sóc gÇy cßm cña hä cïng ch¹y sang l¸nh n¹n ë Tuynidi.

Tíi biªn giíi, qu©n ®éi Ph¸p ®· dïng sóng liªn thanh chÆn ®−êng

hä. Nh÷ng ng−êi l¸nh n¹n ®øng tr−íc t×nh thÕ tiÕn tho¸i l−ìng

nan th¶m thiÕt nµy: ®Ó cho lÝnh Ph¸p tµn s¸t hay lui vµo sa m¹c

Xahara ®Ó råi chÕt ®ãi chÕt kh¸t ë ®ã. Hä ®µnh ph¶i theo con ®−êng thø ba. Hä n»m c¶ xuèng çt vµ chÕt dÇn chÕt mßn ë ®ã,

tr−íc m¾t ®éi qu©n biªn phßng cña chóng ta.

TÊn th¶m kÞch ®ã, bµ Cler¬ Giªni« ®· thuËt l¹i trong b¸o

Universel nh− sau:


272

"Nh÷ng sÜ quan cña chóng ta dïng èng nhßm ®Ó theo dâi çi

chÕt ng¾c ngo¶i dÇn mßn cña nh÷ng con ng−êi s¬ khai Êy, nh÷ng

con ng−êi mµ çc n−íc latinh ®· ®em nh÷ng ©n huÖ cña v¨n minh

l¹i cho hä. Nh÷ng trÎ th¬ chÕt tr−íc tiªn, d−íi bÇu s÷a ®· c¹n cña

mÑ chóng. Ch¼ng bao l©u nh÷ng ng−êi ®µn bµ còng gôc xuèng. Råi

®Õn l−ît nh÷ng ng−êi giµ l·o, th©n h×nh ®· gÇy r¹c nh− nh÷ng bé

x−¬ng, bÞ çt phñ kÝn. Sau th× c¶ ®µn «ng còng chÕt nèt. Khi ng−êi

ta t−ëng r»ng tÊt c¶ ®oµn "ng−êi næi lo¹n" ®ã ®· chÕt c¶ råi, th× b¸c

sÜ Natan vµ b¸c sÜ C«ngx©y nhËn thÊy vµi em g¸i bÐ h×nh nh− h·y

cßn ®éng ®Ëy bªn c¹nh nh÷ng çi x¸c cña cha mÑ chóng ®· chÕt cøng. §ªm ®Õn, hai b¸c sÜ ®Õn gÇn çc em, th× nhËn thÊy qu¶ thËt

nh÷ng em bÐ mÆc quÇn ¸o sÆc sì vµ ®¸ng yªu ®ã, nh÷ng ngµy ®Çu

v« t− lù vÉn cßn nh¶y nhãt vui t−¬i, lóc ®ã chØ cßn thë thoi thãp.

Sau khi giÊu nh÷ng em bÐ ®ã vµo trong xe cøu th−¬ng, hai «ng rÊt

sung s−íng ®· cøu cho çc em sèng l¹i, vµ xóc c¶m tr−íc nçi ®au

khæ c«i cót vµ vÎ ®¸ng yªu cña çc em, hai b¸c sÜ ®· gi÷ nh÷ng em

g¸i nhá ®ã l¹i ®Ó gióp viÖc cho m×nh - ®ã lµ nh÷ng kÎ sèng sãt duy

nhÊt trong ®oµn h¬n mét ngh×n ng−êi d©n T¬rip«li".

C©u chuyÖn thª th¶m kÓ l¹i ®ã kh«ng ph¶i lµ cña mét nhµ n÷

çch m¹ng nµo ®©u. Chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p qu¶ lµ kh«ng hÒ ngÇn ng¹i nhóng tay

vµo nh÷ng téi ¸c bØ æi nhÊt.

NguyÔn ¸i Quèc (§«ng D−¬ng)

TËp san Inprekorr,

tiÕng Ph¸p, sè 20, ngµy 2-4-1924.

273

TH¦ GöI BAN CHÊP HµNH QUèC TÕ CéNG S¶N

Çc ®ång chÝ,

Nh÷ng thuéc ®Þa cña Ph¸p nãi chung vµ §«ng D−¬ng nãi riªng

Ýt ®−îc biÕt ®Õn trong giíi v« s¶n vµ céng s¶n. Quèc tÕ Céng s¶n vµ §¶ng Céng s¶n Ph¸p rÊt Ýt ®−îc th«ng tin vÒ nh÷ng g× x¶y ra ë

nh÷ng thuéc ®Þa ®ã. Côc th«ng tin cña ®¶ng cÇn ph¶i ®−îc thµnh

lËp. Cßn nh− ë ®©y, chóng t«i tuyÖt ®èi kh«ng cã g×.

NÕu chóng ta muèn ho¹t ®éng mét çch cã Ých vÒ vÊn ®Ò thuéc

®Þa th× nhÊt thiÕt ph¶i b¾t liªn l¹c víi çc thuéc ®Þa ®ã.

VÒ phÇn §«ng D−¬ng, tõ lóc t«i tíi M¸txc¬va ®· cã quyÕt ®Þnh

r»ng sau 3 th¸ng l−u l¹i ë ®©y, t«i sÏ ®i Trung Quèc ®Ó t×m çch

liªn l¹c víi ®Êt n−íc t«i. B©y giê ®· lµ th¸ng thø chÝn t«i l−u l¹i vµ

th¸ng thø s¸u t«i chê ®îi, vËy mµ viÖc lªn ®−êng cña t«i ch−a ®−îc

quyÕt ®Þnh. T«i nghÜ lµ kh«ng cÇn thiÕt ph¶i nãi ë ®©y vÒ nh÷ng phong trµo

çch m¹ng vµ d©n téc chñ nghÜa, tr−íc kia hoÆc gÇn ®©y; vÒ sù tån

t¹i hoÆc kh«ng tån t¹i cña çc tæ chøc c«ng nh©n, cña nh÷ng ho¹t

®éng quÊy ph¸ cña çc héi bÝ mËt vµ çc héi kh¸c, v× t«i kh«ng cã ý

®Þnh ®Ö tr×nh víi çc ®ång chÝ mét luËn c−¬ng, vµ chØ muèn nªu

cho thÊy sù cÇn thiÕt ®èi víi chóng t«i lµ ph¶i nghiªn cøu TÊT C¶

mét çch chÝnh x¸c, vµ ph¶i t¹o ra çi g× ®ã nÕu ch−a cã g×.

VËy chuyÕn ®i sÏ lµ mét chuyÕn ®i ®Ó kh¶o s¸t vµ nghiªn cøu.

T«i sÏ ph¶i cè g¾ng:


274

A- ThiÕt lËp nh÷ng quan hÖ gi÷a §«ng D−¬ng vµ Quèc tÕ

Céng s¶n.

B- Th«ng b¸o cho Quèc tÕ Céng s¶n vÒ t×nh h×nh chÝnh trÞ,

kinh tÕ vµ x· héi cña thuéc ®Þa nµy.

C- TiÕp xóc víi çc tæ chøc ®ang tån t¹i ë ®ã, vµ

D- Tæ chøc mét c¬ së th«ng tin vµ tuyªn truyÒn.

T«i hµnh ®éng thÕ nµo ®Ó hoµn thµnh nhiÖm vô nµy? Tr−íc hÕt

t«i ph¶i ®i Trung Quèc. TiÕp ®ã h−íng sù ho¹t ®éng theo nh÷ng

kh¶ n¨ng sÏ xuÊt hiÖn.

Sè tiÒn cÇn thiÕt cho sù ¨n ë cña t«i sÏ lµ bao nhiªu? H¼n lµ t«i sÏ ph¶i ®æi chç lu«n, duy tr× nh÷ng mèi liªn hÖ víi çc giíi kh¸c

nhau, tr¶ tiÒn th− tÝn, mua nh÷ng Ên phÈm nãi vÒ §«ng D−¬ng,

tiÒn ¨n vµ tiÒn trä, v.v., v.v.. T«i tÝnh r»ng, sau khi tham kh¶o ý

kiÕn çc ®ång chÝ ng−êi Trung Quèc ph¶i cã mét ng©n s¸ch xÊp xØ

100 ®«la Mü mçi th¸ng, kh«ng kÓ hµnh tr×nh Nga - Trung Quèc (v×

t«i kh«ng biÕt gi¸ vÐ).

T«i hy väng r»ng nh÷ng ®iÒu trªn sÏ cã thÓ dïng lµm c¬ së ®Ó

çc ®ång chÝ th¶o luËn vÒ viÖc cö t«i ®i ViÔn §«ng.

NguyÔn 11-4-1924



275

N¤NG D¢N B¾C PHI

Trong sè çc d©n téc sèng ë B¾c Phi, chØ ng−êi BÐcbe biÕt ®Õn

nguyªn t¾c t− h÷u nh−ng hä chØ lµ thiÓu sè chiÕm kho¶ng mét

phÇn ba sè d©n Angiªri vµ kho¶ng ba phÇn 14 ®Êt ®ai cã thÓ canh

t¸c ®−îc ë thuéc ®Þa nµy.

Quan hÖ ruéng ®Êt cña ng−êi Tuynidi, ng−êi ArËp Angiªri vµ

ng−êi Marèc nãi chung dùa trªn c¬ së chñ nghÜa céng s¶n nguyªn

thuû: Theo kinh th¸nh ®¹o Ixlam, ruéng ®Êt thuéc vÒ Trêi, vµ con

ng−êi chØ cã quyÒn sö dông nh÷ng g× mµ anh ta cã thÓ lÊy tõ ®ã

b»ng lao ®éng cña m×nh. Nh− vËy, ruéng ®Êt lµ së h÷u cña c«ng x· vµ kh«ng bÞ tr−ng thu. Mçi ng−êi ®Òu ®−îc nhËn mét m¶nh ®Êt vµ

®−îc sö dông toµn bé s¶n phÈm cña m¶nh ®Êt ®ã. Nh−ng anh ta

kh«ng ®−îc mua ruéng cña ng−êi kh¸c. Kh«ng ®−îc b¸n ®Êt cña

m×nh. Ng−êi gi÷ ruéng ®Êt ®ã chÕt ®i th× ruéng ®Êt l¹i trë thµnh së

h÷u cña c«ng x·. Ph−¬ng thøc së h÷u tËp thÓ ®ã ®−îc gäi lµ "¸cs¬"

ë Angiªri, "habu" ë Tuynidi vµ Marèc.

ChÕ ®é thuéc ®Þa cña Ph¸p ®· ph¸ vì tÝnh tËp thÓ cña d©n b¶n

xø vµ thay vµo ®ã b»ng sù c−íp ®o¹t tr¾ng trîn.

TiÕp theo b¹o lùc vµ tµn ph¸ th−êng më ®Çu cuéc x©m l−îc,

nh÷ng ng−êi n«ng d©n B¾c Phi b¾t ®Çu thÊy m×nh bÞ nh÷ng kÎ du ®·ng, phiªu l−u vµ cho vay nÆng l·i, tãm l¹i, lµ toµn bé cÆn b· cña

chÝnh quèc tiÕn c«ng. Bän thùc d©n, rèt cuéc lµ kÎ chiÕn th¾ng vµ

nh÷ng ng−êi d©n b¶n xø ph¶i ngoan ngo·n phôc tïng chóng vµ

nh−êng ®Êt cho chóng.


276

N¨m 1848, Angiªri lÇn ®Çu tiªn chÞu søc Ðp cña cuéc tiÕn

c«ng kiÓu Êy cña nh÷ng kÎ ®i khai ho¸. §ã lµ 13.500 kÎ khèn

cïng ®· ®e do¹ thµnh phè Pari vµ nh÷ng ng−êi mµ çc x−ëng

m¸y Thñ ®« kh«ng chøa næi. Ngoµi chi phÝ ®i ®−êng vµ n¬i c− tró

kh«ng mÊt tiÒn, hä cßn ®−îc nhËn gia sóc, tiÒn øng tr−íc, h¹t

gièng, c«ng cô lao ®éng vµ tõ 4 ®Õn 12 hÐcta ®Êt lÊy cña nh÷ng

ng−êi n«ng d©n Angiªri.

Sau n¨m 1870, nh÷ng ng−êi And¸tx¬ di c− còng ®ãng vai trß

thùc d©n ®ã. TÊt nhiªn, hä ®¸ng ®−îc träng thÞ h¬n nh÷ng ng−êi

®Çu tiªn, nh−ng hä còng kh«ng kÐm nguy hiÓm h¬n ®èi víi n«ng

d©n b¶n xø, v× toµn bé ruéng ®Êt mµ hä ®−îc chia lµ lÊy cña n«ng

d©n ®Þa ph−¬ng. TiÕp theo ®ã, ngµy cµng nhiÒu bän thùc d©n

tham lam, lªn ®−êng ®i t×m h¹nh phóc trªn sù ph¸ s¶n cña

nh÷ng ng−êi ArËp.

D©n thuéc ®Þa bÞ ph¸ s¶n b»ng nhiÒu çch: do "luËt ph¸p"

hµnh chÝnh cña ChÝnh phñ b¶o hé, do nh÷ng hµnh ®éng ç nh©n

cña bän ®Þa chñ vµ ho¹t ®éng cña nh÷ng nhãm ng−êi b¶n xø ®·

trë thµnh chç dùa cña chÕ ®é thuéc ®Þa.

ChØ riªng ë Angiªri vµ Tuynidi, chÕ ®é thuéc ®Þa chÝnh thøc ®·

lÊy c¾p cña n«ng d©n b¶n xø kho¶ng: 1 triÖu 600 ngh×n hÐcta ®Êt

nguyªn cña n«ng d©n sö dông, 2 triÖu 700 ngh×n hÐcta rõng c«ng,

800 ngh×n hÐcta ®Êt c«ng.

N−íc Marèc míi bÞ chia c¾t kh«ng l©u, ®· bÞ c−íp 545 ngh×n

hÐcta ruéng ®Êt.

Sù c−íp ®o¹t nh÷ng ng−êi b¶n xø diÔn ra nhanh ®Õn chãng

mÆt vµ víi nh÷ng quy m« khñng khiÕp.

N¨m 1870, 500 ngh×n hÐcta ®Êt cña d©n thuéc ®Þa bÞ tÞch thu

cïng mét lóc. Tõ n¨m 1895 ®Õn 1910, 192 ngh×n hÐcta ®Êt cña

Angiªri chuyÓn sang tay ng−êi Ph¸p. Tõ 1919 ®Õn 1923, chÕ ®é

thuéc ®Þa ®· chiÕm cña d©n Marèc 72.700 hÐcta. §Ó chiÕm ®Êt, chÕ ®é thuéc ®Þa Ph¸p lóc th× sö dông m¸nh

N«ng d©n b¾c phi 277

khoÐ, lóc th× dïng vò lùc. Ng−êi BÐcbe vµ ng−êi ArËp Angiªri bÞ

dån tíi rïng nói vµ triÒn ®åi. Vµ l·nh thæ ®−îc t−íc ®o¹t kiÓu Êy

khái nh÷ng ng−êi chñ hîp ph¸p, r¬i vµo tay nh÷ng tªn thùc d©n

ch©u ¢u.

§èi víi ng−êi Tuynidi, ng−êi ta th−êng sö dông nh÷ng m¸nh

khoÐ kiÓu nh− sau: 25 khu ruéng cña ng−êi Tuynidi lµm thµnh

mét habu tËp thÓ. Nh÷ng ng−êi n«ng d©n canh t¸c ®Êt ®ai Êy ®−îc

h−ëng mét phÇn mïa mµng, phÇn kh¸c dµnh cho phóc lîi x· héi,

gi¸o dôc, x©y nhµ, ph−¬ng tiÖn th«ng tin vµ nh÷ng xÝ nghiÖp cã ý

nghÜa tËp thÓ kh¸c nhau. Habu tËp thÓ kh«ng thÓ ®−îc sö dông cho ç nh©n, nh−ng cã

thÓ ®−îc chuyÓn tõ mét xÝ nghiÖp tËp thÓ sang xÝ nghiÖp kh¸c, v×

®ã lµ do lîi Ých c«ng céng. VÒ sau Phñ toµn quyÒn cø lÊy cí dïng

cho lîi Ých c«ng céng mçi khi cÇn lÊy ®Êt cña ng−êi b¶n xø cho bän

chñ ®ån ®iÒn. Mét thÝ dô: mét nhµ b¸o vµ chñ ®ån ®iÒn, khi thÊy

ng−êi d©n b¶n xø tõ chèi b¸n ®Êt cho h¾n, mµ h¾n l¹i muèn mua

cho m×nh, liÒn ®Õn nhê b¹n - lµ viªn C«ng sø tØnh Êy. Tªn nµy liÒn

ra ngay mét s¾c lÖnh tr−ng thu ®Êt Êy cho lîi Ých c«ng céng, ®uæi

ng−êi d©n b¶n xø ra khái m¶nh ®Êt Êy vµ chuyÓn cho ng−êi b¹n

cña m×nh. ChÕ ®é thuéc ®Þa Êy ®em l¹i lîi Ých g× cho nh÷ng ng−êi n«ng

d©n nghÌo Ph¸p? Kh«ng! ChØ cã nh÷ng tªn chÝnh kh¸ch bÈn thØu,

nh÷ng bän con bu«n tham lam vµ t− b¶n lín ®−îc lîi mµ th«i.

Nh÷ng c«ng ty ®ån ®iÒn lín chiÕm nh÷ng khu ®Êt ®ai mªnh

m«ng, kh«ng ph¶i nh»m lµm cho nã s¶n sinh, mµ chØ víi môc tiªu

®Çu c¬. Ngµy l¹i ngµy, chóng lµm cho d©n b¶n xø ph¸ s¶n, nuèt

t−¬i nh÷ng tªn thùc d©n nhá vµ ®¸nh lõa ngay c¶ ChÝnh phñ. ThÝ

dô: c«ng ty Gi¬nev¬ chiÕm h¬n 20.000 hÐcta; c«ng ty Habra vµ

M¸ct¬: 24.000 hÐcta; c«ng ty Ph¸p - Angiªri: 90.000 hÐcta; c«ng ty

toµn Angiªri: 10.000 hÐcta; c«ng ty M¸cx©y: 100.000 hÐcta. ë Tuynidi, 55 chñ ®ån ®iÒn Ph¸p chiÕm 355.000 hÐcta ®Êt, 30

chñ ®ån ®iÒn kh¸c chiÕm 160.000 hÐcta rõng.


278

C«ng ty th−¬ng m¹i ®iÒn ®Þa chiÕm phÇn lín ®Êt miÒn

Cadablanca, Rab¸t vµ Madagan. TiÕp theo lµ Tæng c«ng ty Ph¸p ë

Marèc. C«ng ty nµy mua cña d©n b¶n xø mçi hÐcta gi¸ tõ 20 ®Õn

30 phr¨ng vµ sau mét thêi gian ng¾n b¸n l¹i víi gi¸ 1.000 vµ 1.200

phr¨ng trong mét vµi th¸ng l·i tíi 858.000 phr¨ng mµ lóc ®Çu sè

vèn lµ 1 triÖu vµ míi chØ sö dông mét phÇn t− sè vèn ®ã.

Mét nghÞ sÜ Quèc héi Ph¸p ®−îc nh−îng má quÆng s¾t ë

Khamri. ¤ng ta b¸n l¹i cho mét c«ng ty ®Ó khai th¸c víi gi¸ 10

triÖu phr¨ng. Nh÷ng ng−êi n«ng d©n b¶n xø cã ®Êt ®ai thuéc khu

má Êy, chØ ®−îc lÜnh 112,5 phr¨ng mét n¨m tiÒn cho thuª ®Êt. Mét luËt s− Ph¸p giao cho nh©n viªn cña m×nh mua ®Êt ®Ó lµm

tµi s¶n riªng víi gi¸ 20 phr¨ng. §Êt Êy n»m gi÷a habu c«ng céng.

BiÕt r»ng ®Êt ®ai ë ®ã kh«ng cã ranh giíi râ rÖt, ng−êi phôc vô

ph¸p luËt cña chóng g©y ra nh÷ng chuyÖn khã kh¨n vµ l«i cuèn

nh÷ng ng−êi n«ng d©n vµo qu¸ tr×nh kiÖn tông rÊt tèn kÐm vÒ

ph©n ®Þnh ranh giíi. §¾t ®Õn nçi nh÷ng ng−êi n«ng d©n nghÌo

cuèi cïng ph¶i b¸n l¹i ®Êt cña m×nh v× viÖc kiÖn tông ®· lµm tèn

11.000 phr¨ng. ¤ng luËt s− víi sù gióp ®ì cña hai m−¬i phr¨ng vµ

mét chót gi¶ dèi, trë thµnh ng−êi chñ c¶ mét lµng, vµ nh÷ng ng−êi

n«ng d©n cßn c¶m thÊy h¹nh phóc, v× kh«ng bÞ ®uæi khái m¶nh ®Êt Êy vµ ®−îc ®Ó l¹i lµm viÖc víi t− çch lµ ng−êi n« lÖ.

Nh÷ng tr−êng hîp t−¬ng tù nh− vËy th−êng thÊy ë çc thuéc

®Þa vµ chóng t«i cßn cã thÓ ®−a ra nhiÒu thÝ dô n÷a, kh«ng kÐm

phÇn bª bèi.

Nh÷ng tªn ®Þa chñ biÕt râ lµ, d©n b¶n xø lu«n lu«n lo sî bÞ

tr−ng thu. V× vËy, khi nµo hä muèn chiÕm ®Êt, hä sö dông luËt vÒ

tr−ng thu nh− mét con ngo¸o ép. D©n b¶n xø tÊt nhiªn muèn b¸n

®Êt cña m×nh víi gi¸ rÎ m¹t, cßn h¬n lµ ®Ó cho chÝnh quyÒn hµnh

chÝnh bçng chèc lµm m×nh ph¸ s¶n.

Bän ®Þa chñ thØnh tho¶ng dïng "çc ®iÓm chiÕn l−îc". Chóng ®Æt tay vµo nh÷ng n¬i cã thÓ x©y dùng çc c«ng tr×nh Nhµ n−íc:

nhµ ga, ®−êng s¸, kho tµng vµ chî. Khi chÝnh quyÒn muèn x©y

N«ng d©n b¾c phi 279

dùng mét trong nh÷ng c«ng tr×nh Êy, nã ph¶i tr¶ toµn b»ng vµng,

v× nã cã thÓ tr−ng thu vµ ®uæi d©n b¶n xø, nh−ng kh«ng d¸m sê

®Õn së h÷u cña bän thùc d©n.

Vµ nh− vËy, bän ®Çu c¬ v¬ vÐt c¶ hai tay.

T×nh c¶nh n«ng d©n çc thuéc ®Þa ®ã nh− thÕ nµo? ThËt lµ

khñng khiÕp. Khã cã thÓ nãi ®−îc r»ng ai trong sè hä: ng−êi An

Nam ë §«ng D−¬ng, ng−êi da ®en ë C«ngg« hay lµ Xªnªgan, hay lµ

ng−êi b¶n xø ë B¾c Phi - bÞ bãc lét nhiÒu h¬n.

Gi÷a nh÷ng ng−êi Êy cã mét çi chung:

1- TÊt c¶ hä bÞ dån ®Õn t×nh c¶nh con vËt thå. 2- Hä kh«ng chØ bÞ nh÷ng kÎ chiÕn th¾ng bãc lét, mµ cßn bÞ

nh÷ng ng−êi b¶n xø bãc lét n÷a: nh÷ng kÎ ch¬i tréi, nh÷ng tªn kÎ

c−íp mµ nÕu thiÕu nh÷ng kÎ nµy th× kh«ng thÓ cã sù ®« hé nµo cña

n−íc ngoµi.

Çc viªn chøc, quan l¹i, bän t− s¶n míi vµ bän ng−êi b¶n xø

cho vay nÆng l·i kÕt thóc c«ng viÖc ¨n c−íp cña bän ng−êi da

tr¾ng, vµ n«ng d©n nÕu tho¸t ®−îc ¸ch bän nµy th× l¹i r¬i vµo tay

bän kh¸c.

BÞ ®uæi khái nh÷ng ®ång ruéng ®−îc t−íi n−íc trï phó, sèng

chen chóc ë nh÷ng ®ång b»ng chËt chéi vµ nh÷ng vïng rõng nói x¬ x¸c, n«ng d©n nh÷ng thuéc ®Þa ®ã sèng trong c¶nh khèn cïng ghª

gím. Nh÷ng ng−êi nµo trong sè hä cßn l¹i mét mÈu ®Êt con nµo th×

còng nhanh chãng bÞ t−íc ®o¹t l©u dµi. Tû suÊt cho vay b»ng tiÒn

còng nh− b»ng hiÖn vËt cã tÝnh ¨n c−íp kh«ng thÓ t−ëng t−îng

®−îc: tõ 20 ®Õn 200% (ng−êi ch©u ¢u cho vay lÊy l·i 20%, ng−êi Do

Th¸i 35%, ng−êi Kabin 75%, ng−êi M«dabÝt 80% vµ ë n¬i hÎo l¸nh

tíi 200%). KiÓu ¨n c−íp ®ã gäi lµ ranhia. Do tû suÊt l·i qu¸ cao,

ng−êi n«ng d©n kh«ng bao giê tr¶ xong nî. Lóc ®ã, ng−êi cho vay

l·i ®Õn chiÕm ruéng vµ trë thµnh camÐtx¸t, cßn ng−êi chñ cò

thµnh camÐt. CamÐt tiÕp tôc cµy cÊy m¶nh ®Êt cña m×nh, nh−ng ph¶i nép ng−êi chñ míi bèn phÇn n¨m mïa mµng.

TÖ c−íp bãc thuéc ®Þa lµm tÊt c¶ mäi thø ®Ó lµm cho ng−êi n«ng


280

d©n kh«ng thÓ sèng næi. LÊy cí lËp tÝn dông n«ng nghiÖp, thËt sù

chØ phôc vô bän giµu cã, bông phÖ, chÝnh quyÒn l¹i cßn ®Æt thªm

møc phô thu 10% ®èi víi ng−êi vay tiÒn, riªng kh«ng cã kho¶n ®ã

møc vay l·i ®· qu¸ nÆng. Rõng lµ së h÷u cña nhµ n−íc vµ nh÷ng

ng−êi ®èn cñi bÞ dån vµo c¶nh chÕt ®ãi. Nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i

kh«ng cã ®ång cá, buéc ph¶i b¸n gia sóc ®i vµ hoµn toµn ph¸ s¶n.

ViÖc ch¨n nu«i bÞ ®¸nh thuÕ, mçi ®Çu con vËt ch¨n nu«i cña ng−êi

d©n b¶n xø ph¶i nép thuÕ nöa phr¨ng ®Õn mét phr¨ng Ph¸p.

Nh÷ng ng−êi d©n miÒn nói, bÞ çc dinh c¬ nhµ n−íc v©y

quanh, mµ ranh giíi th× rÊt tuú tiÖn, sèng nghÑt thë. NÕu trong rõng trÎ con ®i trªn ®−êng s¾t hoÆc con cõu ch¹y qua ranh giíi lµ

lËp tøc bÞ l«i th«i vµ bÞ nép ph¹t. N¨m 1909, ë Angiªri cã 28.527 vô

ph¹t x©m ph¹m rõng, trong ®ã cã 13.451 vô lÊy cá vµ 7.098 vô lÊy

gç. N¨m 1910, ng−êi Angiªri nép 540.000 phr¨ng tiÒn ph¹t v×

nh÷ng viÖc ®ã.

Ch−a hÕt. Ng−êi n«ng d©n B¾c Phi cßn ph¶i ®i canh g¸c rõng

cho chñ ®ån ®iÒn, diÖt ch©u chÊu trªn ®ång ruéng cña ng−êi ch©u

¢u, khu©n v¸c kh«ng c«ng cho bän quan l¹i, c«ng chøc, lµm nghÜa

vô c¶nh s¸t ®Ó b¶o vÖ nh÷ng bÊt ®éng s¶n cña bän bãc lét vµ ¸p bøc.

BÞ tÖ cho vay nÆng l·i ®Ì nÐn; bÞ nh÷ng tÖ n¹n x· héi lµm kiÖt søc: n¨m 1907, ë thµnh phè Cadablanca chØ cã s¸u qu¸n r−îu, n¨m

1913 cã 161 qu¸n r−îu, nhµ c¶i t¹o, bÖnh giang mai, bÖnh ho lao

còng ph¸t triÓn nh− thÕ; bÞ kiÖt quÖ v× n¹n khæ sai liªn miªn; bÞ

n¹n ®ãi th−êng xuyªn lµm mÊt søc, çc b¹n B¾c Phi ®ang ë trªn

con ®−êng ng¾c ngo¶i. N¹n tö vong cao lµ mét b»ng chøng. Ng−êi

B¾c Phi sÏ biÕn khái mÆt ®Êt, nÕu giai cÊp v« s¶n gi¸c ngé kh«ng

®Õn cøu hä khái nÒn "v¨n minh" qu¸i vËt.

NguyÔn ¸i Quèc

T¹p chÝ Quèc tÕ n«ng d©n,

tiÕng Nga, sè 3 vµ 4 n¨m 1924.

281

Sù PH¸ S¶N CñA CHÕ §é THùC D¢N PH¸P

ViÖc thay ®æi míi ®©y cña ChÝnh phñ Po¨ngcarª ®· kh«ng khái

cã nh÷ng vang déi sang çc thuéc ®Þa. N−íc Ph¸p lu«n lu«n tù cho

m×nh lµ mét c−êng quèc thùc d©n sè mét biÕt çch thùc d©n. Ngay

c¶ «ng Anbe Xar« còng vËy, «ng ta lu«n lu«n khoe m×nh lµ ng−êi

Ph¸p sè mét biÕt çch khai th¸c thuéc ®Þa. §Ó lµm c«ng viÖc khai

th¸c Êy, «ng ta ®ßi ph¶i cã 4 tû phr¨ng. §Ó t×m cho ra mãn tiÒn Êy,

«ng ta ®· viÕt mét cuèn s¸ch dµy nh÷ng 674 trang. Êy thÕ mµ vÞ

Bé tr−ëng vÜ ®¹i Êy l¹i võa bÞ ®uæi ra khái ®¶ng cña «ng ta v× «ng

ta ®· bá phiÕu cho quan thÇy lµ Po¨ngcarª. Råi çi «ng Po¨ngcarª

b¹c bÏo nµy còng l¹i võa míi ®uæi vÞ Bé tr−ëng vÜ ®¹i Êy ra khái

ChÝnh phñ nèt. ThÕ lµ vÞ Bé tr−ëng vÜ ®¹i Êy bÞ çch tuét hÕt c¶,

ch¼ng ®−îc mét tý nµo, còng ch¼ng khai th¸c ®−îc thuéc ®Þa nµo

cña «ng ta. Thay thÕ «ng ta lµ mét anh lÝnh, xin lçi, mét "®¹i t¸

kh«ng tªn tuæi". ViÖc çch chøc nµy mét lÇn n÷a l¹i chøng tá cho

chóng ta thÊy r»ng chÕ ®é thùc d©n Ph¸p ®· ph¸ s¶n. Trong khi chê ®îi mét çi g× tèt ®Ñp h¬n, d©n Ph¸p mçi n¨m

ph¶i nép h¬n 237.000.000 phr¨ng (ng©n s¸ch n¨m 1923) cho Bé

Thuéc ®Þa cña hä, h¬n 1.172.186.000 cho çc ®éi qu©n thuéc ®Þa vµ

nh÷ng kho¶n chi phÝ ë Marèc, tæng céng lµ 1.409.186.000 phr¨ng.

ThÕ lµ mçi ng−êi Ph¸p - bÊt luËn giµu hay nghÌo, giµ hay trÎ,

nam hay n÷ - ®Òu bÞ b¾t buéc mçi n¨m ph¶i ®ãng h¬n 36 phr¨ng

cho çi quü "Sø mÖnh khai ho¸". §Ó lµm lîi cho ai? Cè nhiªn kh«ng

Hå CHÝ MINH TOµN TËP 282

ph¶i lµ ®Ó lµm lîi cho ng−êi ®ãng thuÕ vµ cµng kh«ng ph¶i lµ lµm

lîi cho n−íc Ph¸p. L¸t n÷a, chóng t«i xin chøng minh ®iÒu ®ã.

ThÝ dô, n¨m 1922, tæng gi¸ trÞ th−¬ng nghiÖp cña çc thuéc ®Þa

Ph¸p lµ 4.358.105.000 phr¨ng, trong ®ã:

2.104.458.000 vÒ nhËp khÈu vµ

2.253.646.636 vÒ xuÊt khÈu.

Trong tæng sè ®ã, doanh sè gi÷a n−íc Ph¸p vµ çc thuéc ®Þa

cña nã chØ cã 1.585.000.000 phr¨ng, cßn doanh sè gi÷a çc thuéc

®Þa víi n−íc ngoµi l¹i lªn tíi 2.666.739.000 phr¨ng.

Nh÷ng con sè vÒ §«ng D−¬ng l¹i cßn hïng hån h¬n n÷a. Trong sè 5.484 chiÕc tµu ®¨ng ký ë çc c¶ng §«ng D−¬ng vµ ®·

chë vµo 7.152.910 tÊn hµng, chØ cã 779 tµu Ph¸p víi 1.464.852 tÊn

so víi 787 tµu Anh víi 1.575.079 tÊn!

N¨m 1921, trong tæng gi¸ trÞ hµng nhËp khÈu lµ 807.729.362

phr¨ng, n−íc Ph¸p chØ chiÕm cã 247.602.029 phr¨ng.

C¶ n−íc Ph¸p vµ çc thuéc ®Þa kh¸c cña nã chØ xuÊt khÈu cã

169.147.115 phr¨ng trong tæng gi¸ trÞ hµng xuÊt khÈu lµ

1.284.003.885 phr¨ng.

Ph¶i ch¨ng lµ lµm lîi cho d©n b¶n xø? Sau ®©y çc b¹n sÏ biÕt.

N¨m 1923, §«ng D−¬ng xuÊt khÈu: 1.439.995 tÊn g¹o

622.035 tÊn than ®¸

65.413 tÊn xi m¨ng

61.917 tÊn ng«

312.467 t¹ ç

27.690 tÊn kÏm

19.565 gia sóc

7.927 tÊn ®−êng

6.860 tÊn dõa

46.229 tÊn cao su 7.150 tÊn c©y cã chÊt nhuém

3.617 tÊn b«ng

sù ph¸ s¶n cña chÕ ®é thùc d©n ph¸p 283

30.760 t¹ h¹t tiªu

21.492 t¹ ®ç

2.609 tÊn da

12.798 t¹ m©y

12.319 t¹ s¬n

8.499 t¹ cµ phª

6.084 t¹ chÌ

480.833 kg quÕ

117.241 kg dÇu håi

17.943 kg t¬ lôa VËy mµ, çc b¹n cã biÕt phÇn cña ng−êi b¶n xø trong viÖc bu«n

b¸n khæng lå vÒ s¶n phÈm do ®Êt ®ai vµ lao ®éng cña hä s¶n xuÊt

ra lµ bao nhiªu kh«ng? PhÇn cña d©n b¶n xø vÎn vÑn cã 542 thuyÒn buåm träng t¶i 12.231 tÊn mµ th«i!

Sau çi nh×n bao qu¸t trªn, chóng ta cã thÓ kÕt luËn r»ng chÕ

®é thùc d©n Ph¸p chØ lµm lîi cho mét bän ®Çu c¬, cho nh÷ng tªn

chÝnh kh¸ch bÊt l−¬ng vµ v« tµi ë chÝnh quèc, cho bän bu«n r−îu

vµ thuèc phiÖn, cho lò con bu«n v« liªm sØ vµ bän lý tµi xÊu xa.

B¹n muèn cã thªm b»ng chøng −? Nhµ Ng©n hµng §«ng D−¬ng:

N¨m 1876 chØ cã 24 triÖu phr¨ng vèn kinh doanh, thÕ mµ 1885 ®· cã 145 triÖu phr¨ng vèn kinh doanh.

1895 - 222 triÖu phr¨ng

1905 - 906 triÖu phr¨ng

1917 - 2. 005 triÖu phr¨ng

1921 - 6.718 triÖu phr¨ng

Cßn tiÒn l·i cña nã th× ®· tõ 126.000 phr¨ng n¨m 1876 lªn tíi

22.854.000 phr¨ng n¨m 1921!

Nh÷ng mãn l·i Êy chui vµo tói ai?

NguyÔn ¸i Quèc

TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p, sè 26, ngµy 14-5-1924.

284

TH¦ GöI §åNG CHÝ P£T¥RèP, TæNG TH¦ Ký BAN PH¦¥NG §¤NG

§Ò NGHÞ: §ång chÝ th©n mÕn, H«m qua, trong khi dù cuéc mÝt tinh cña sinh viªn Tr−êng ®¹i

häc céng s¶n Ph−¬ng §«ng45, mét ý kiÕn mµ t«i ®· ngÉm nghÜ tõ

l©u, l¹i n¶y ra trong ®Çu ãc t«i. T«i tù thÊy cã tr¸ch nhiÖm ph¶i

tr×nh bµy víi ®ång chÝ.

1) §ång chÝ ®· hiÓu râ nguyªn nh©n ®Çu tiªn ®· g©y ra sù suy

yÕu cña çc d©n téc ph−¬ng §«ng, ®ã lµ Sù BIÖT LËP. Kh«ng gièng nh− çc d©n téc ph−¬ng T©y, çc d©n téc ph−¬ng §«ng kh«ng

cã nh÷ng quan hÖ vµ tiÕp xóc gi÷a çc lôc ®Þa víi nhau. Hä hoµn

toµn kh«ng biÕt ®Õn nh÷ng viÖc x¶y ra ë çc n−íc l¸ng giÒng gÇn

gòi nhÊt cña hä, do ®ã hä THIÕU Sù TIN CËY LÉN NHAU, Sù PHèI HîP HµNH §éNG Vµ Sù Cæ Vò LÉN NHAU.

SÏ rÊt cã Ých cho ng−êi An Nam biÕt bao, nÕu hä ®−îc biÕt

nh÷ng ng−êi anh em Ên §é cña hä tù tæ chøc nh− thÕ nµo ®Ó ®Êu

tranh chèng chñ nghÜa ®Õ quèc Anh, hoÆc biÕt c«ng nh©n NhËt

B¶n ®oµn kÕt nhau l¹i nh− thÕ nµo ®Ó chèng l¹i ¸ch bãc lét cña chñ

nghÜa t− b¶n, hoÆc biÕt ng−êi Ai CËp ®· ph¶i hy sinh cao c¶ nh− thÕ nµo ®Ó ®ßi l¹i quyÒn tù do cña m×nh? Nãi chung th× çc d©n téc

ph−¬ng §«ng ®Òu giµu t×nh c¶m, vµ ®èi víi hä mét tÊm g−¬ng sèng

cßn cã gi¸ trÞ h¬n mét tr¨m bµi diÔn v¨n tuyªn truyÒn.

2) Çc chiÕn sÜ ng−êi b¶n xø ®Òu bÞ gi¸m s¸t vµ truy n· rÊt r¸o

th− göi ®ång chÝ pªt¬rèp... 285

riÕt t¹i chÝnh n−íc hä. Nh−ng ë mét n−íc l¸ng giÒng hä cã thÓ ho¹t

®éng dÔ dµng h¬n, v× cã Ýt ng−êi biÕt hä. SÏ rÊt thuËn lîi, nÕu Quèc

tÕ cã thÓ cö nh÷ng ®ång chÝ ng−êi Trung Quèc ch¼ng h¹n, sang

§«ng D−¬ng, nh÷ng ®ång chÝ Thæ NhÜ Kú sang Ên §é vµ cø nh−

thÕ. Nh−ng muèn lµm trßn nh÷ng sø m¹ng Êy, nh÷ng chiÕn sÜ ®ã

ph¶i hiÓu biÕt t×nh h×nh toµn ch©u ¸ vµ ph¶i cã mét mèi quan hÖ

mËt thiÕt gi÷a çc chiÕn sÜ cña çc n−íc kh¸c nhau. VËy mµ hiÖn

nay ch−a cã sù hiÓu biÕt Êy vµ mèi quan hÖ ®ã. Trong nh÷ng ®iÒu

kiÖn nh− vËy mäi sù t−¬ng trî, mäi sù ®oµn kÕt kh«ng thÓ cã ®−îc.

3) Tr−êng ®¹i häc Ph−¬ng §«ng hiÖn nay ®ang dung n¹p 62 d©n téc ph−¬ng §«ng. Con sè nµy sÏ ngµy cµng t¨ng thªm tïy theo

sù ho¹t ®éng vµ c«ng t¸c tuyªn truyÒn cña Quèc tÕ mçi ngµy mét

më réng. Tr−êng ®¹i häc nµy lµ mét çi lß ®µo t¹o nh÷ng çn bé

tuyªn truyÒn ®Çu tiªn cho çc n−íc ph−¬ng §«ng. Nã còng ph¶i lµ

c¬ së trªn ®ã sÏ ®−îc thiÕt lËp mét LI£N BANG CéNG S¶N PH¦¥NG §¤NG. §Ó cho c«ng t¸c ®−îc dÔ dµng, chóng ta ®· lËp

nhãm Latinh, nhãm ¡nggl« X¾cx«ng, v.v., vËy v× lÏ g× chóng ta l¹i

kh«ng lËp nhãm ch©u ¸.

VËy t«i ®Ò nghÞ lµ tr−íc ngµy çc sinh viªn tèt nghiÖp lªn

®−êng vµ tr−íc cuéc §¹i héi thÕ giíi, mét TIÓU BAN PH¦¥NG §¤NG sÏ ®−îc çc ®ång chÝ triÖu tËp ®Ó chuÈn bÞ viÖc thµnh lËp

NHãM CH¢U ¸ ®ã.

Víi lßng mong mái ®ång chÝ sÏ t¸n thµnh khi xem xÐt ®Ò nghÞ cña

t«i, t«i xin göi ®Õn ®ång chÝ th©n mÕn lêi chµo céng s¶n th©n ¸i.

NguyÔn ¸i Quèc thuéc §«ng D−¬ng



286

§OµN KÕT GIAI CÊP

§Çu n¨m 1921, mét cuéc b·i c«ng lín cña c«ng nh©n hµng h¶i ®¨ng b¹1) næ ra ë Braxin. Mét chiÕc tµu võa cÆp bÕn Ri« §ª Ran©yr«. Thuû thñ trªn tµu ch−a biÕt r»ng b¹n cña m×nh ë ®©y ®ang ®Êu tranh chèng bän chñ. Mét ng−êi da ®en tham gia ®×nh c«ng, H«xª Lªan®r« §a Xinva, muèn lªn tµu b¸o tin cho çc thuû thñ biÕt. Trªn bÕn, H«xª gÆp mét tªn c¶nh s¸t ng¨n anh l¹i.

- T«i cã quyÒn lªn tµu gÆp çc b¹n t«i, chø sao kh«ng, H«xª nãi víi tay ®¹i diÖn trËt tù chÝnh quyÒn.

- Kh«ng nãi n¨ng l»ng nh»ng! XÐo! Tªn nµy cù l¹i. H«xª cè nµi. Tªn c¶nh s¸t ch¼ng thÌm tr¶ lêi n÷a, rót sóng lôc ra b¾n.

H«xª nhanh nhÑn tr¸nh kÞp, vµ, lÑ nh− chíp, anh tóm lÊy th»ng ®éi, qu¼ng nã xuèng n−íc.

Cã ®Õn n¨m chôc tªn c¶nh s¸t cã vò khÝ ®æ x« ®Õn ®¸nh H«xª. Anh chèng cù l¹i. S½n con dao ®i biÓn, anh ®©m chÕt mÊy tªn vµ lµm bÞ th−¬ng nhiÒu tªn kh¸c. Cuèi cïng anh kh«ng chÞu næi sè ®«ng, ng· xuèng, coi nh− chÕt, víi 18 viªn ®¹n trong m×nh.

Tuy vËy anh vÉn cßn ®ñ søc ®Ó lÈm nhÈm bµi Quèc tÕ ca khi ®−îc khiªng ®Õn nhµ th−¬ng. Råi sau chóng l«i anh ra toµ. Anh bÞ kÕt ¸n 30 n¨m khæ sai.

_______________

1) Do yªu cÇu cña sù kiÓm so¸t quèc gia vµ quèc tÕ, ng−êi ®i biÓn ph¶i theo luËt hµng h¶i quèc tÕ, ®−îc ®¨ng ký vµo mét danh b¹ nhµ n−íc. Cã ®¨ng b¹ míi lµ c«ng nh©n hµng h¶i chÝnh thøc (BT).

®oµn kÕt giai cÊp 287

Võa ®−îc tin xö, anh em c«ng nh©n çch m¹ng lËp ngay mét

uû ban b¶o vÖ. Mét mÆt, hä m−ín nhiÒu tr¹ng s− c·i cho b¹n; mÆt

kh¸c, hä tæ chøc nh÷ng cuéc biÓu t×nh ph¶n ®èi trong c¶ n−íc. Mét

chiÕn dÞch vËn ®éng ®Êu tranh ñng hé H«xª ®−îc tiÕn hµnh m¹nh

mÏ suèt ba n¨m. D− luËn quÇn chóng c«ng phÉn ®Õn møc nhµ

chøc tr¸ch ph¶i mang vô ¸n ra xÐt l¹i.

Ngµy mång 8 th¸ng 2, H«xª ra toµ xö l¹i ¸n. Mét v¹n r−ëi

c«ng nh©n dù phiªn toµ kÐo dµi suèt ®ªm. Bän chñ kh«ng chÞu

nh¶ måi ra, vµ biÖn lý ph¶i mÊt 5 tiÕng ®ång hå míi ®äc xong b¶n

ço tr¹ng dµi. §ång chÝ Paol« §ª LaxÐcda vµ çc b¹n ®ång nghiÖp ®· hïng

biÖn b¸c bá mét çch th¾ng lîi mäi lý lÏ cña biÖn lý.

Phiªn toµ ®Õn 4 giê r−ìi s¸ng míi kÕt thóc.

Toµ xö tr¾ng ¸n.

B¶n tuyªn ¸n ®−îc hoan nghªnh b»ng nh÷ng tiÕng vç tay vang

nh− sÊm. Vµ H«xª, anh chiÕn sÜ b·i c«ng da ®en ng¶ m×nh trong

çnh tay çc ®ång chÝ vµ çc ng−êi b¶o vÖ anh, nh÷ng ®¹i biÓu cña

c«ng nh©n da tr¾ng.

VËy lµ, dï mµu da cã kh¸c nhau, trªn ®êi nµy chØ cã hai gièng

ng−êi: gièng ng−êi bãc lét vµ gièng ng−êi bÞ bãc lét. Mµ còng chØ cã mét mèi t×nh h÷u ¸i lµ thËt mµ th«i: t×nh h÷u ¸i v« s¶n.

NGUYÔN ¸I QUèC

Tµi liÖu ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p,


288

PHô N÷ PH¦¥NG §¤NG

Phô n÷ Thæ NhÜ Kú tham gia b¶o vÖ ®Êt n−íc chèng sù x©m l−îc cña chñ nghÜa ®Õ quèc ph−¬ng T©y.

Phô n÷ Ên §é vïng lªn chèng sù ®« hé cña Anh. Phô n÷ Trung Quèc tham gia cuéc çch m¹ng n¨m 1912. Phô n÷ TriÒu Tiªn ®· vµ ®ang ®Êu tranh v× ®éc lËp cña Tæ quèc. Phô n÷ NhËt B¶n ®· buéc ChÝnh phñ ph¶i huû bá ®¹o luËt cÊm phô n÷ tham gia ®êi sèng chÝnh trÞ vµ v.v..

Trong ®êi sèng kinh tÕ nh÷ng "b«ng hång" cña ph−¬ng §«ng b¾t ®Çu tá cho chñ nghÜa t− b¶n thÊy ë hä cã nh÷ng chiÕc gai nhän. Nh÷ng cuéc b·i c«ng cña n÷ c«ng nh©n ë çc nhµ m¸y vµ x−ëng dÖt lôa kh«ng cßn lµ hiÖn t−îng hiÕm n÷a.

Trong çc tæ chøc c«ng ®oµn NhËt B¶n, phô n÷ chiÕm mét tû lÖ ®¸ng kÓ. §oµn Thanh niªn céng s¶n Trung Quèc míi thµnh lËp ®−îc ba n¨m ®· cã trong hµng ngò cña m×nh h¬n 150 n÷ c«ng nh©n vµ n÷ sinh viªn.

Tõ khi ®ång chÝ Lªnin mÊt, çc tæ chøc chÝnh trÞ, v¨n ho¸ vµ çc tæ chøc kh¸c cña häc sinh çc n−íc ph−¬ng §«ng tæ chøc nhiÒu cuéc mÝt tinh vµ héi häp.

D−íi ®©y lµ lêi kªu gäi cña mét n÷ sinh viªn ®¨ng trªn B¸o Phô n÷ ë Th−îng H¶i (Trung Quèc):

"Hìi çc chÞ em! Tõ khi cã chñ nghÜa t− b¶n, toµn bé c¬ thÓ x· héi ®Òu bÞ ¶nh

h−ëng tai h¹i cña nã. Çc vËt phÈm do tÊt c¶ mäi ng−êi s¶n xuÊt ra, ®¸ng lÏ ph¶i thuéc vÒ tÊt c¶ mäi ng−êi th× l¹i thuéc ®Æc quyÒn

phô n÷ ph−¬ng ®«ng 289

cña mét vµi ng−êi! ¸ch ¸p bøc kinh tÕ ®· n« dÞch con ng−êi, còng ¸ch ¸p bøc Êy ®· biÕn phô n÷ thµnh nh÷ng ®å vËt tuú thuéc quyÒn sö dông cña nam giíi!

Tõ bao thÕ kû nay, bao nhiªu triÖu con ng−êi ®· bÞ xiÒng xÝch

nh− thÕ? Bao nhiªu triÖu ®µn bµ ®· bÞ hy sinh?

Trong lóc cuéc chiÕn tranh thÕ giíi ®ang diÔn ra ¸c liÖt, trong

lóc hµng triÖu ng−êi kh«ng lµm h¹i ®Õn ai, ®ang muèn sèng, nh−ng

l¹i bÞ ®−a vµo chç chÕt, Lªnin ®· ®¹p b»ng gian khæ vµ khã kh¨n, ®·

thøc tØnh giai cÊp v« s¶n Nga næi dËy, ®· tæ chøc çc x«viÕt.

Lªnin kh«ng nh÷ng chØ gi¶i phãng nam giíi vµ n÷ giíi trªn ®Êt n−íc Tiªn sinh, mµ cßn chØ ®−êng cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi nghÌo

khæ trªn thÕ giíi. Vµ bÊt chÊp bän b¹ch vÖ tÊn c«ng ë bªn trong,

bän t− b¶n bao v©y ë bªn ngoµi, ý chÝ kiªn c−êng cña Lªnin ®· cøu

®ång bµo cña Tiªn sinh ra khái c¶nh ®au khæ vµ lÇm than, vµ ®·

nªu cao ngän cê cña Quèc tÕ cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc.

§iÒu ®ã h¸ ch¼ng ®¸ng ®Ó ta kÝnh cÈn mÆc niÖm tr−íc anh linh

vÜ ®¹i cña Tiªn sinh hay sao?

Ngµy 21 th¸ng 1 h¸ ch¼ng m·i m·i lµ mét ngµy tang cho tÊt c¶

nh÷ng nam n÷ ®ang chÞu khæ cùc hay sao?

N−íc Nga ®ang ®Õn phån vinh. Nh−ng muèn cã ®−îc mét nÒn hoµ b×nh thùc sù th× cßn ph¶i tiÕn lªn h¬n n÷a vµ cßn ph¶i lµm

nhiÒu viÖc n÷a. Loµi ng−êi ®ang thøc tØnh, nh−ng muèn tù gi¶i

phãng hoµn toµn th× cßn ph¶i ®Êu tranh1)".

Lêi kªu gäi trªn ®©y nãi lªn r»ng ®· cã mét b−íc ngoÆt lín ë

çc n−íc ph−¬ng §«ng tõ khi ngän cê ®á in h×nh bóa liÒm tung bay

trªn n−íc Nga Sa hoµng.

NGUYÔN ¸I QUèC

T¹p chÝ Rab«tnhÝtxa, tiÕng Nga, sè 9, th¸ng 5-1924.

_______________

1) Lêi kªu gäi nµy cã ®èi chiÕu víi b¶n tiÕng Ph¸p (BT).

290

th− göi ®ång chÝ Pªt¬rèp

KÝnh göi ®ång chÝ Pªt¬rèp, Tæng Th− ký Ban Ph−¬ng §«ng.


H«m qua, §oµn ®¹i biÓu Ph¸p cã viÕt th− cho Uû ban kiÓm tra t− çch ®¹i biÓu ®Ó yªu cÇu cÊp cho t«i mét thÎ.

T«i ®· nhËn ®−îc mét thÎ tham dù Héi nghÞ Ban ChÊp hµnh më réng.

§ång chÝ Gr«nman s¸ng nay nãi víi t«i r»ng t«i ph¶i trao cho ®ång chÝ nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy b»ng v¨n b¶n, ®ång chÝ sÏ chuyÓn nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy Êy cho Uû ban kiÓm tra t− çch ®¹i biÓu, vµ ®ång chÝ Gr«nman cïng víi Uû ban vµ ®ång chÝ sÏ hiÖp th−¬ng tho¶ thuËn víi nhau ®Ó cÊp thÎ ®¹i biÓu cho t«i.

§iÒu ®Æc biÖt vÒ tr−êng hîp cña t«i lµ: 1/ T«i ®· ë ®©y tõ l©u tr−íc ngµy ®¹i héi, cho nªn §¶ng t«i

kh«ng thÓ cÊp tr−íc tõ nhiÒu th¸ng mét thÎ ®¹i biÓu cho t«i ®−îc. 2/ Quèc tÕ Céng s¶n cã yªu cÇu §¶ng t«i cö çc ®¹i biÓu thuéc

®Þa ®Õn; biÕt t«i ®· ë M¸txc¬va råi, §¶ng t«i t−ëng kh«ng cÇn thiÕt ph¶i ghÐp t«i vµo ®oµn tõ Pari ®Õn.

3/ Çc ®ång chÝ cña t«i trong §oµn ®¹i biÓu Ph¸p kh«ng thÓ cÊp mét thÎ ®¹i biÓu cho t«i ®−îc, v× çc ®ång chÝ ®ã kh«ng cã thñ tôc lµm hîp lÖ. Nh−ng nhÊt trÝ víi çc ®ång chÝ ®ã vµ víi Uû ban kiÓm tra t− çch ®¹i biÓu th× ®ång chÝ cã thÓ cÊp ®−îc.

Lêi chµo céng s¶n.

Göi ngµy 13-6-1924. Tµi liÖu l−u t¹i B¶o tµng Hå ChÝ Minh.

291

NH÷NG ÇI TèT §ÑP CñA NÒN V¡N MINH PH¸P

Trong cuéc th¶o luËn vÒ vÊn ®Ò ®¹i diÖn cña d©n b¶n xø çc

thuéc ®Þa t¹i Quèc héi Ph¸p, «ng P«n T¸pponniª ®· ph¸t biÓu ý

kiÕn ë H¹ nghÞ viÖn nh− sau:

"N−íc Ph¸p vèn hµo hiÖp vµ ®øc khoan nh©n cña n−íc Ph¸p

®−îc biÓu hiÖn trong mäi tr−êng hîp. Kh«ng cã g× cã thÓ s¸nh tÇy nÒn v¨n minh Ph¸p". Chóng t«i thµnh thËt c¶m ¬n «ng nghÞ Êy ®·

cho chóng t«i dÞp tèt kÓ ra ®©y mét sè ®øc tÝnh bÊt hñ cña n−íc

Ph¸p - ngoµi çi ®øc tÝnh rÊt c−¬ng quyÕt khai ho¸ d©n b¶n xø b»ng ®¹i b¸c vµ l−ìi lª.

LÔ ®é. - Khu«n phÐp thùc d©n muèn r»ng bÊt cø ng−êi d©n

b¶n xø nµo - dï ®Þa vÞ, tuæi t¸c ra sao, dï nam hay n÷ - ®Òu ph¶i

cói ®Çu kÝnh cÈn chµo ng−êi ¢u. Ng−êi ta tõng thÊy ë §«ng

D−¬ng, ë Ma®ag¸txca nh÷ng ng−êi d©n b¶n xø bÞ ng−îc ®·i, ®¸nh

®Ëp vµ bÞ bá tï, chØ v× §· QU£N Tá DÊU T¤N KÝNH §ã TR¦íC §øC UY NGHI£M CñA ÇC VÞ §I KHAI Ho¸. Míi ®©y th«i,

mét vÞ quan cai trÞ ë MÐtgiana (Angiªri) ®· ra lÖnh b¾t nh÷ng

ng−êi d©n b¶n xø trong vïng cai trÞ cña m×nh, v× m¶i lµm kh«ng

tr«ng thÊy quan lín ®i d¹o ch¬i qua, nªn ®· d¸m kh«ng chµo ngµi. Réng l−îng. - ë §«ng D−¬ng, th−êng nh©n dÞp ®i ch¬i cña

mét «ng Gièpphr¬ hay sinh nhËt mét «ng Clªm¨ngx« ch¼ng h¹n,

hoÆc kh¸nh thµnh mét ®µi "liÖt sÜ chÕt v× Tæ quèc" hoÆc tiÕp ®ãn mét

ph¸i viªn cña nÒn céng hoµ, th× çc quan cai trÞ ®Òu cã më "l¹c quyªn".


Çc quan ®· dïng çch nh− sau: Quan lín cai trÞ cø viÖc dùa theo

d©n sè vµ thuÕ b¹ cña tØnh mµ quy ®Þnh sè tiÒn cÇn thiÕt cho cuéc

lÔ, nh©n sè tiÒn ®ã lªn gÊp 3, gÊp 4 hay gÊp 5, ®Þnh ngµy nép, råi

®ßi çc kú hµo h−¬ng lý ®Õn vµ nãi víi hä: "Quan lín cÇn tiÒn, ®©y

lµ sè tiÒn quan lín muèn cã, ®©y lµ kú h¹n quan lín ®Þnh cho çc

ng−êi ®Ó nép cho quan lín. H·y liÖu lÊy ®Êy. NÕu kh«ng th×...". §Ó

khái ngåi tï, çc kú hµo h−¬ng lý cø viÖc mµ "liÖu". Sè tiÒn bÞ nh©n

lªn cña cuéc l¹c quyªn Ðp buéc th× dïng ®Ó "tá lßng t«n kÝnh çc

bËc ®¹i nh©n", cßn sè thµnh cña bµi tÝnh nh©n th× chui vµo tói cña

quan lín cai trÞ. N«ng d©n cø Ì cæ ®ãng çc thø phô thu lu«n lu«n nh− thÕ.

Lßng hµo hiÖp. - TiÕp theo ch©m ng«n "§· cã n−íc §øc tr¶"

lµ c©u ch©m ng«n "§· cã çc thuéc ®Þa tr¶". N−íc mÑ ®ßi hái çc

thuéc ®Þa ph¶i ®−a tÊt c¶ søc lùc cña m×nh, tÊt c¶ kh¶ n¨ng cña

m×nh, tÊt c¶ ý chÝ cña m×nh, tÊt c¶ tµi nguyªn cña m×nh ®Ó gióp

vµo viÖc phôc h−ng kinh tÕ cña n−íc mÑ, trong khi ®ã th× n−íc mÑ

l¹i võa cÊm xuÊt khÈu p«t¸t cña And¸tx¬ sang thuéc ®Þa, ®Ó hoµn toµn dµnh riªng s¶n phÈm ®ã cho n«ng nghiÖp Ph¸p.

B×nh ®¼ng. - Çc c«ng d©n Ph¸p ph¶i lµm qu©n dÞch m−êi

t¸m th¸ng; d©n b¶n xø çc thuéc ®Þa th× buéc ph¶i phôc vô ba, bèn n¨m d−íi ngän cê mµ... mµ... mµ rèt cuéc ng−êi ta ®· nh©n danh

nã ®Ó nhËp vµo n−íc hä r−îu cån, thuèc phiÖn, chÕ ®é lao dÞch, chÕ

®é bèc v¸c nÆng nÒ, chÕ ®é d©n b¶n xø vµ sù c−íp ®o¹t. Trong lóc

ng−êi b¶n xø bÞ tï ®µy v× nh÷ng duyªn cí vu v¬, th× bän thùc d©n

vµ bän quan cai trÞ ph¹m téi giÕt ng−êi, hèi lé, mua b¸n chøc t−íc,

¨n c¾p, vÉn nhÑ b−íc thang m©y. T«i kh«ng nãi ®Õn ngµi §¸cl¬, uû

viªn Héi ®ång quèc gia t− vÊn Nam Kú, hay ngµi B«®oanh, Toµn

quyÒn §«ng D−¬ng; chuyÖn cña çc vÞ Êy ®· qua ba n¨m nay råi.

T«i muèn nãi ®Õn hai viªn chøc ë Angiªri håi th¸ng 4 võa råi, ®· bÞ

tè ço c«ng khai vÒ téi dïng giÊy tê gi¶ m¹o, vÒ téi thôt tiÒn c«ng quü cïng çc téi nÆng kh¸c, nh−ng l¹i ®−îc tha bæng. T«i

còngmuèn nãi ®Õn mÊy vÞ uû viªn Héi ®ång t− vÊn ng−êi ¢u còng

nh÷ng çi tèt ®Ñp cña nÒn v¨n minh ph¸p 293

ë xø thuéc ®Þa ®ã, ph¹m téi giÕt ng−êi hay qu¶ tang ®ång lâa giÕt

mét d©n b¶n xø, mµ vÉn kh«ng bÞ ng−êi ta ®ông g× ®Õn. Tù do. - Mét ng¹n ng÷ G«loa nãi r»ng "Lao ®éng lµ tù do". VËy

nªn d©n b¶n xø buéc ph¶i lµm lao ®éng khæ sai. Míi ®©y Th−îng nghÞ viÖn Ph¸p l¹i ®· trÞnh träng th«ng qua b¶n t−êng tr×nh cña viªn Toµn quyÒn xø §«ng Phi thuéc Ph¸p. B¶n thuyÕt tr×nh ®ã nãi r»ng "cÇn ph¶i tr¸nh nh÷ng ¶o t−ëng còng nh− nh÷ng c«ng thøc; r»ng s¶n xuÊt b«ng lµ mét vÊn ®Ò cña Nhµ n−íc; r»ng muèn ®¹t kÕt qu¶ th× ph¶i b¾t buéc d©n b¶n xø trång b«ng...".

B»ng ph−¬ng ph¸p ®ã, çc thuéc ®Þa h»ng n¨m tÊt ph¶i cung cÊp ®−îc cho n−íc Ph¸p 10.000 tÊn b«ng. Ph−¬ng ph¸p ®ã ®· tõng ®−îc dïng ë T©y Phi thuéc Ph¸p1) ®èi víi vÊn ®Ò ca cao... Ng−êi ta còng ®· ¸p dông ph−¬ng ph¸p ®ã ®èi víi vÊn ®Ò b«ng vµ n¨m 1916, ®· thu ®−îc t¹i vïng Bê BiÓn Ngµ 600 tÊn b«ng.

Tuy vËy, n−íc Ph¸p dÜ nhiªn vÉn lµ kÎ gi¶i phãng cho loµi ng−êi vµ lµ chiÕn sÜ tiÒn phong trong c«ng cuéc huû bá chÕ ®é n« lÖ.

Nh©n ®¹o. - ¤ng Boaníp, nghÞ sÜ da ®en nãi: N−íc Ph¸p b¶o hé kÎ yÕu vµ d¹y dç nh÷ng ng−êi l¹c hËu. Mis¬lª nãi: n−íc Ph¸p lµ chiÕn sÜ tiªn phong cña v¨n minh vµ lµ ng−êi ®em l¹i çc quyÒn tù do. Xar«, cùu Thñ hiÕn vµ Thñ hiÕn t−¬ng lai cña §«ng D−¬ng nãi: ChÝnh s¸ch thuéc ®Þa cña Ph¸p ®Çy tÝnh chÊt nh©n ®¹o vµ vÞ tha. T¹p chÝ Hµng kh«ng qu©n sù mét lÇn n÷a võa cho ta biÕt r»ng ë çc thuéc ®Þa ng−êi ta hiÓu vÒ lßng "nh©n ®¹o" nh− thÕ nµo. Xem ®©y: Thèng chÕ Li«t©y, Toµn quyÒn Marèc, Tæng chØ huy qu©n ®éi T.O.M2) ®· cÊm dïng ®¹n næ cã h¬i ng¹t vµ h¬i lµm ch¶y n−íc m¾t, bëi v×... Nh−ng ta h·y trÝch dÉn lêi t¹p chÝ ®ã: "Bëi v× môc ®Ých nh»m ®¹t tíi dÜ nhiªn kh«ng ph¶i lµ giÕt cho ®−îc nhiÒu ng−êi phiÕn lo¹n, mµ lµ nhanh chãng lµm cho hä ph¶i phôc tïng...".

_______________

1) Nguyªn b¶n viÕt A.O.F: ViÕt t¾t cña çc tõ Afrique occidentale française (BT).

2) T.O.M: ViÕt t¾t cña çc tõ Troupe d'Outre-mer. Tªn gäi t¾t chØ qu©n ®éi Ph¸p ë h¶i ngo¹i (BT).


Víi sù qu¸ − ©n cÇn ch¨m sãc ®ã, mµ tõ 1919, nghÜa lµ sau khi

"c«ng lý" vµ "chÝnh nghÜa" th¾ng lîi trªn thÕ giíi th× ë Marèc,

ng−êi ta ®· giÕt h¹i 800 lÝnh Ph¸p, 5.000 ng−êi M«r¬ ®Ó s¸p nhËp

72.700 hÐcta ruéng ®Êt c−íp ®o¹t cña ng−êi Marèc vµo n−íc Ph¸p -

"n−íc Ph¸p réng 1 triÖu mÐt vu«ng vµ 100 triÖu d©n c−"1).

NGUYÔN ¸I QUèC

TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p,

sè 32, ngµy 17-6-1924.

_______________

1) Sè liÖu ch−a ®−îc kiÓm tra l¹i. Chóng t«i dÞch theo nguyªn b¶n (BT).

295

PH¸T BIÓU T¹I PHI£N HäP THø t¸m §¹I HéI LÇN THø V QUèC TÕ CéNG S¶N46

Ngµy 23-6-1924

T«i ®Õn ®©y ®Ó kh«ng ngõng l−u ý Quèc tÕ Céng s¶n ®Õn mét

sù thËt lµ: Thuéc ®Þa vÉn ®ang tån t¹i, vµ v¹ch ra ®Ó Quèc tÕ Céng

s¶n thÊy r»ng: Çch m¹ng, ngoµi vÊn ®Ò t−¬ng lai cña çc thuéc

®Þa cßn cã c¶ nguy c¬ cña çc thuéc ®Þa. Song, t«i thÊy r»ng h×nh

nh−, çc ®ång chÝ ch−a hoµn toµn thÊm nhuÇn t− t−ëng cho r»ng

vËn mÖnh cña giai cÊp v« s¶n thÕ giíi vµ ®Æc biÖt lµ vËn mÖnh cña

giai cÊp v« s¶n ë çc n−íc ®i x©m l−îc thuéc ®Þa g¾n chÆt víi vËn

mÖnh cña giai cÊp bÞ ¸p bøc ë çc thuéc ®Þa. V× vËy, t«i sÏ tËn dông

mäi c¬ héi cã ®−îc, sÏ gîi ra nh÷ng vÊn ®Ò vµ nÕu cÇn t«i sÏ thøc

tØnh çc ®ång chÝ vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa.

H«m nay, t«i cÇn nh¾c l¹i lêi ph¸t biÓu t¹i ®©y cña ®ång chÝ

R«i, chØ xin ®æi nh÷ng tªn riªng, nghÜa lµ ®¬n gi¶n thay thÕ tõ

n−íc Anh b»ng çc tõ Ph¸p, BØ, Mü, NhËt ... Song, v× t«i lµ ng−êi

xø thuéc ®Þa Ph¸p vµ v× t«i muèn nãi ng¾n, nªn t«i chØ nãi vÒ chñ

nghÜa ®Õ quèc Ph¸p, vÒ §¶ng Ph¸p cña chóng t«i vµ vÒ çc ®¶ng

t¹i çc thuéc ®Þa Ph¸p, gièng nh− ®ång chÝ R«i ®· nãi vÒ n−íc Anh,

vÒ ®¶ng anh em cña chóng ta vµ vÒ çc ®¶ng ë çc thuéc ®Þa cña n−íc Anh.

Çc ®ång chÝ thø lçi vÒ sù m¹nh b¹o cña t«i, nh−ng t«i kh«ng

thÓ kh«ng nãi víi çc ®ång chÝ r»ng, sau khi nghe nh÷ng lêi ph¸t


biÓu cña çc ®ång chÝ ë chÝnh quèc, t«i cã c¶m t−ëng lµ çc ®ång chÝ

Êy muèn ®¸nh chÕt r¾n ®»ng ®u«i. TÊt c¶ çc ®ång chÝ ®Òu biÕt

r»ng, hiÖn nay näc ®éc vµ søc sèng cña con r¾n ®éc t− b¶n chñ

nghÜa ®ang tËp trung ë çc thuéc ®Þa h¬n lµ ë chÝnh quèc. Çc

thuéc ®Þa cung cÊp nguyªn liÖu cho çc nhµ m¸y; çc thuéc ®Þa

cung cÊp binh lÝnh cho qu©n ®éi cña chñ nghÜa ®Õ quèc. Çc thuéc

®Þa trë thµnh nÒn t¶ng cña lùc l−îng ph¶n çch m¹ng. ThÕ mµ

çc ®ång chÝ khi nãi vÒ çch m¹ng, çc ®ång chÝ l¹i khinh th−êng

thuéc ®Þa.

Çc ®ång chÝ, khi çc ®ång chÝ muèn ®Ëp vì mét qu¶ trøng hay mét hßn ®¸, th× çc ®ång chÝ ph¶i nghÜ ®Õn viÖc t×m kiÕm mét c«ng

cô mµ søc bÒn cña nã t−¬ng xøng víi sù v÷ng ch¾c cña ®èi t−îng

®Þnh ®Ëp tan. T¹i sao çc ®ång chÝ kh«ng cã sù ®Ò phßng nh− vËy

khi çc ®ång chÝ muèn ®¸nh ®æ chñ nghÜa t− b¶n? T¹i sao trong

nh÷ng vÊn ®Ò cña çch m¹ng çc ®ång chÝ kh«ng ®em ra ®èi chiÕu

s¸ch l−îc, søc m¹nh cña çc ®ång chÝ? T¹i sao kh«ng so s¸nh søc

m¹nh vµ sù tuyªn truyÒn cña çc ®ång chÝ víi søc m¹nh vµ sù

tuyªn truyÒn cña kÎ ®Þch mµ çc ®ång chÝ muèn chèng l¹i vµ chiÕn

th¾ng nã? T¹i sao çc ®ång chÝ l¹i xem th−êng çc thuéc ®Þa trong

lóc chñ nghÜa t− b¶n l¹i dùa vµo nã ®Ó tù b¶o vÖ vµ chèng l¹i çc ®ång chÝ? T«i xin bæ sung mÊy lêi ®Ó ®¸p l¹i bµi ph¸t biÓu cña ®ång

chÝ T¬ranh. Trong bµi ph¸t biÓu cña m×nh, ®ång chÝ T¬ranh ®· nãi

®Õn sù xuÊt hiÖn mét cao trµo çch m¹ng ë Ph¸p vµ sù ra ®êi

phong trµo ph¸t xÝt ë ®©y. VÒ ®iÓm ®Çu tiªn, t«i hoµn toµn t¸n

thµnh tinh thÇn l¹c quan cña ®ång chÝ T¬ranh; cßn ®iÓm thø hai,

th× t«i cã ý kiÕn ng−îc l¹i. T«i cho r»ng, bän ph¶n ®éng ë Italia, ë

§øc vµ çc n−íc kh¸c cÇn ®Õn chñ nghÜa ph¸t xÝt ®Ó b¶o vÖ m×nh;

trong khi ®ã bän ph¶n ®éng Ph¸p l¹i kh«ng cÇn ®Õn nã. Chóng cã

nh÷ng ng−êi b¶o vÖ kh¸c, nh÷ng ng−êi b¶o vÖ m¹nh h¬n nhiÒu, cã

tæ chøc h¬n vµ cã kû luËt h¬n lµ "bän ¸o ®en". Hä cã nh÷ng ng−êi lÝnh da ®en vµ da vµng. Cã lÏ çc ®ång chÝ ®· biÕt lµ qu©n ®éi Ph¸p

hiÖn nay bao gåm 458.000 thanh niªn Ph¸p vµ 206.550 ng−êi b¶n

ph¸t biÓu t¹i phiªn häp thø t¸m... 297

xø ë çc thuéc ®Þa. Nh−ng ch¾c ch¾n lµ çc ®ång chÝ kh«ng biÕt

®−îc r»ng, nÕu tÝnh thêi gian phôc vô vµ huÊn luyÖn còng nh− sù

dÔ dµng lµm cho nh÷ng ng−êi b¶n xø næi dËy, th× mçi ng−êi lÝnh

b¶n xø nµy cã gi¸ trÞ b»ng 2 lÝnh Ph¸p. Do ®ã, trªn danh nghÜa,

tuy sè l−îng ®éi qu©n lu«n s½n sµng tÊn c«ng çc ®ång chÝ lµ

664.550 ng−êi, mµ thùc tÕ l¹i lµ 1.000.000 ng−êi, hay nãi ®óng h¬n

939.950 ng−êi v× sè lÝnh Ph¸p cã 251.450 tay sóng, ®«ng h¬n çc

trung ®oµn ng−êi b¶n xø th× nh÷ng ng−êi b¶n xø nµy l¹i phôc vô

431.100 th¸ng nhiÒu h¬n lÝnh Ph¸p.

Bµn vÒ kh¶ n¨ng vµ çc biÖn ph¸p thùc hiÖn çch m¹ng, ®Ò ra kÕ ho¹ch cña cuéc chiÕn ®Êu s¾p tíi, çc ®ång chÝ Anh vµ Ph¸p

còng nh− çc ®ång chÝ ë çc ®¶ng kh¸c hoµn toµn bá qua luËn ®iÓm

cùc kú quan träng cã tÝnh chiÕn l−îc nµy. ChÝnh v× thÕ, t«i hÕt søc

kªu gäi çc ®ång chÝ: H·y chó ý!

In trong s¸ch §¹i héi toµn thÕ giíi lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n, b¶n tèc ký, tiÕng Nga,

phÇn I, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia,

M¸txc¬va, 1925, tr.218-220.

298

PH¸T BIÓU T¹I PHI£N HäP THø 22 §¹I HéI LÇN THø V QUèC TÕ CéNG S¶N

Ngµy 1-7-1924

Th−a çc ®ång chÝ, t«i chØ xin bæ sung nh÷ng ý kiÕn phª b×nh

cña ®ång chÝ Manuinxki vÒ chÝnh s¸ch cña chóng ta trong vÊn ®Ò

thuéc ®Þa. Nh−ng tr−íc khi ®i vµo thùc chÊt cña vÊn ®Ò, t«i thÊy

nªn ®−a ra mét vµi con sè thèng kª vÒ thuéc ®Þa. §iÒu nµy sÏ gióp

chóng ta thÊy râ h¬n tÊt c¶ tÇm quan träng cña vÊn ®Ò thuéc ®Þa.

Çc n−íc

ChÝnh quèc Thuéc ®Þa

DiÖn tÝch (km2)

D©n sè DiÖn tÝch

(km2) D©n sè

Anh 151.000 45.500.000 34.910.000 403.600.000

Ph¸p 536.000 39.000.000 10.250.000 55.600.000

Mü 9.420.000 100.000.000 1.850.000 12.000.000

T©y Ban Nha 504.500 20.700.000 371.600 853.000

ý 286.600 38.500.000 1.460.000 1.623.000

NhËt B¶n 418.000 57.070.000 288.000 21.249.000

BØ 29.500 7.642.000 2.400.000 8.500.000

Bå §µo Nha 92.000 5.545.000 2.062.000 8.738.000

Hµ Lan 83.000 6.700.000 2.046.000 48.030.000

ph¸t biÓu t¹i phiªn häp thø 22... 299

Nh− vËy, 9 n−íc víi tæng sè d©n 320.657.000 ng−êi vµ víi diÖn

tÝch 11.407.600 km2 bãc lét çc n−íc thuéc ®Þa gåm hµng tr¨m d©n

téc víi sè d©n 560.193.000 ng−êi vµ víi diÖn tÝch 55.637.000 km2.

Toµn bé l·nh thæ cña çc n−íc thuéc ®Þa réng gÊp 5 lÇn l·nh thæ

cña çc chÝnh quèc, cßn sè d©n cña çc chÝnh quèc ch−a b»ng 3/5 sè

d©n cña çc n−íc thuéc ®Þa.

NÕu tÝnh riªng nh÷ng c−êng quèc ®Õ quèc lín nhÊt, th× nh÷ng

con sè nµy l¹i cµng cã søc thuyÕt phôc h¬n. Sè d©n cña çc thuéc ®Þa

Anh ®«ng gÊp h¬n 8 lÇn r−ìi sè d©n n−íc Anh vµ ®Êt ®ai cña çc

thuéc ®Þa Anh réng gÊp gÇn 252 lÇn ®Êt ®ai cña n−íc Anh. Cßn n−íc Ph¸p th× chiÕm mét sè ®Êt ®ai réng gÊp 19 lÇn n−íc Ph¸p; vµ sè d©n ë

çc thuéc ®Þa Ph¸p ®«ng h¬n sè d©n n−íc Ph¸p 16.600.000 ng−êi.

V× vËy sÏ kh«ng ph¶i lµ qu¸ ®¸ng nÕu nãi r»ng chõng nµo

§¶ng Ph¸p vµ §¶ng Anh chóng ta ch−a thi hµnh mét chÝnh s¸ch

thËt tÝch cùc trong vÊn ®Ò thuéc ®Þa, thËm chÝ ch−a ®Ò cËp ®Õn

quÇn chóng çc n−íc thuéc ®Þa, th× toµn bé ch−¬ng tr×nh réng lín

cña hai ®¶ng ®ã vÉn kh«ng cã hiÖu qu¶ g×. Ch−¬ng tr×nh Êy sÏ

kh«ng cã hiÖu qu¶ g× v× nã tr¸i víi chñ nghÜa Lªnin. T«i xin nãi râ

ý cña t«i. Trong bµi nãi chuyÖn vÒ Lªnin vµ vÊn ®Ò d©n téc, ®ång

chÝ Xtalin ®· chØ r»ng bän c¶i l−¬ng vµ çc l·nh tô Quèc tÕ thø hai ®· kh«ng d¸m ®Æt ngang hµng çc d©n téc da tr¾ng vµ çc

d©n téc thuéc çc mµu da kh¸c, r»ng Lªnin ®· b¸c bá sù bÊt

b×nh ®¼ng ®ã vµ ph¸ tan çi vËt ch−íng ng¹i ng¨n chia nh÷ng

ng−êi n« lÖ v¨n minh víi nh÷ng ng−êi n« lÖ kh«ng v¨n minh cña

chñ nghÜa ®Õ quèc.

Theo Lªnin, çch m¹ng ë ph−¬ng T©y muèn th¾ng lîi th× nã

ph¶i liªn hÖ chÆt chÏ víi phong trµo gi¶i phãng chèng chñ nghÜa ®Õ

quèc ë çc n−íc thuéc ®Þa vµ çc n−íc bÞ n« dÞch vµ vÊn ®Ò d©n téc,

nh− Lªnin ®· d¹y chóng ta, chØ lµ mét bé phËn cña vÊn ®Ò chung

vÒ çch m¹ng v« s¶n vµ chuyªn chÝnh v« s¶n. Sau ®ã, ®ång chÝ Xtalin ®· nãi ®Õn quan ®iÓm ph¶n çch m¹ng

cho r»ng kh«ng cÇn liªn minh trùc tiÕp víi phong trµo gi¶i phãng ë


çc n−íc thuéc ®Þa, giai cÊp v« s¶n ch©u ¢u còng cã thÓ th¾ng lîi

®−îc. Nh−ng nÕu c¨n cø vµo hµnh ®éng ®Ó xÐt vÒ mÆt lý luËn th×

t×nh tr¹ng çc ®¶ng lín cña chóng ta, trõ §¶ng Nga, kh«ng ho¹t

®éng g× c¶ khiÕn chóng ta cã quyÒn cho r»ng ngµy nay çc ®¶ng ®ã

vÉn cßn gi÷ quan ®iÓm mµ ®ång chÝ Xtalin ®· nãi.

Giai cÊp t− s¶n çc n−íc thùc d©n ®· lµm g× ®Ó k×m gi÷ trong

vßng ¸p bøc biÕt bao quÇn chóng cña çc d©n téc bÞ chóng n« dÞch?

Chóng lµm tÊt c¶. Ngoµi viÖc dïng nh÷ng ph−¬ng tiÖn do bé m¸y

chÝnh quyÒn Nhµ n−íc ®em l¹i cho nã, nã ®ång thêi cßn tiÕn hµnh

tuyªn truyÒn hÕt søc r¸o riÕt. B»ng nh÷ng bµi nãi chuyÖn, b»ng ®iÖn ¶nh, b¸o chÝ, triÓn l·m vµ mäi ph−¬ng ph¸p kh¸c n÷a, nã nhåi

cho nh©n d©n çc chÝnh quèc çi ®Çu ãc thùc d©n, nªu lªn tr−íc

m¾t hä c¶nh sèng dÔ dµng, vinh quang vµ giµu cã ®ang chê ®îi hä ë

çc n−íc thuéc ®Þa.

Cßn çc ®¶ng céng s¶n cña chóng ta nh− §¶ng Céng s¶n Anh,

Hµ Lan, BØ vµ çc ®¶ng céng s¶n çc n−íc kh¸c mµ giai cÊp t− s¶n

ë ®Êy chiÕm gi÷ thuéc ®Þa, th× ®· lµm nh÷ng g×? Çc ®¶ng nµy, tõ

khi chÊp nhËn b¶n luËn c−¬ng cña Lªnin, ®· lµm ®−îc nh÷ng g×

®Ó gi¸o dôc cho giai cÊp c«ng nh©n n−íc m×nh tinh thÇn quèc tÕ

chñ nghÜa ch©n chÝnh, tinh thÇn gÇn gòi víi quÇn chóng lao ®éng çc n−íc thuéc ®Þa? TÊt c¶ nh÷ng viÖc mµ çc ®¶ng cña chóng ta

®· lµm vÒ mÆt nµy, thËt hÇu nh− ch−a cã g× c¶. Cßn vÒ t«i, lµ mét

ng−êi sinh tr−ëng ë mét n−íc hiÖn nay lµ thuéc ®Þa cña Ph¸p vµ

lµ mét ®¶ng viªn §¶ng Céng s¶n Ph¸p, t«i lÊy lµm tiÕc ph¶i nãi

r»ng §¶ng Céng s¶n Ph¸p chóng t«i lµm rÊt vµ rÊt Ýt cho çc

n−íc thuéc ®Þa.

B¸o chÝ céng s¶n chñ nghÜa cã nhiÖm vô lµm cho çc chiÕn sÜ

cña chóng ta hiÓu râ vÊn ®Ò thuéc ®Þa, lµm thøc tØnh sù ®ång t×nh

h−ëng øng cña quÇn chóng lao ®éng ë çc n−íc thuéc ®Þa, tranh

thñ hä tham gia sù nghiÖp cña chñ nghÜa céng s¶n. Thö hái b¸o chÝ ®ã ®· lµm ®−îc g×? Kh«ng ®−îc g× hÕt.

NÕu ®em so s¸nh nh÷ng chç dµnh cho çc vÊn ®Ò thuéc ®Þa


trªn çc tê b¸o t− s¶n nh− Le Temps, Le Figaro, L' Oeuvre hay

nh÷ng b¸o thuéc çc khuynh h−íng kh¸c nh−: Le Peuple hay Le Libertaire víi nh÷ng chç dµnh cho çc vÊn ®Ò ®ã trªn b¸o

L'HumanitÐ, c¬ quan ng«n luËn trung −¬ng cña §¶ng chóng t«i,

th× ph¶i nhËn râ r»ng sù so s¸nh nµy sÏ hoµn toµn kh«ng cã lîi cho

chóng ta.

Bé Thuéc ®Þa ®· ®Æt ra kÕ ho¹ch biÕn nhiÒu vïng ë ch©u Phi

thµnh nh÷ng vïng ®ån ®iÒn réng lín cña t− nh©n, vµ biÕn d©n b¶n

xø ë nh÷ng n−íc nµy thµnh nh÷ng d©n n« lÖ thËt sù, bÞ trãi buéc

vµo ruéng ®Êt cña nh÷ng «ng chñ míi, thÕ mµ b¸o chÝ cña chóng ta vÉn im tiÕng hoµn toµn vÒ ®iÒu nµy. ë çc thuéc ®Þa cña Ph¸p ë

T©y Phi, ng−êi ta ®· ¸p dông nh÷ng biÖn ph¸p c−ìng Ðp ch−a tõng

thÊy ®Ó b¾t lÝnh, thÕ mµ b¸o chÝ cña chóng ta vÉn kh«ng hÒ lªn

tiÕng. ChÝnh quyÒn thùc d©n ë §«ng D−¬ng ®· biÕn thµnh nh÷ng

kÎ bu«n n« lÖ vµ b¸n nh÷ng ng−êi d©n B¾c Kú cho çc chñ ®ån

®iÒn trªn çc ®¶o ë Th¸i B×nh D−¬ng; chóng kÐo dµi thêi h¹n ®i

lÝnh cña d©n b¶n xø tõ 2 n¨m lªn 4 n¨m; chóng ®em nép phÇn lín

®Êt ®ai thuéc ®Þa cho c«ngxoãcxiom cña nh÷ng bän t− b¶n ç mËp;

thuÕ m¸ vèn ®· qu¸ nÆng nÒ kh«ng chÞu næi, thÕ mµ chóng l¹i cßn

t¨ng lªn 30% trong lóc d©n b¶n xø bÞ ph¸ s¶n vµ chÕt ®ãi sau trËn lôt. ThÕ mµ b¸o chÝ chóng ta vÉn cø im tiÕng. Vµ sau tÊt c¶ nh÷ng

®iÒu ®ã, çc ®ång chÝ sÏ ng¹c nhiªn thÊy r»ng nh©n d©n b¶n xø ®i

theo nh÷ng nhãm d©n chñ vµ tù do nh− Héi Nh©n quyÒn vµ çc tæ

chøc t−¬ng tù kh¸c lµ nh÷ng tæ chøc ch¨m lo hay lµm ra vÎ ch¨m

lo ®Õn hä.

NÕu ®i s©u h¬n chót n÷a, chóng ta sÏ thÊy nh÷ng viÖc hoµn

toµn kh«ng thÓ t−ëng t−îng ®−îc, lµm cho mäi ng−êi ph¶i nghÜ

r»ng §¶ng chóng t«i ®· coi th−êng tÊt c¶ nh÷ng g× dÝnh d¸ng ®Õn

çc n−íc thuéc ®Þa. VÝ dô: b¸o L'HumanitÐ kh«ng hÒ ®¨ng lêi kªu

gäi cña Quèc tÕ N«ng d©n göi nh©n d©n çc n−íc thuéc ®Þa, do Quèc tÕ Céng s¶n göi ®Õn ®Ó ®¨ng trªn b¸o. Tr−íc §¹i héi Li«ng47

trong môc ®¨ng çc bµi tranh luËn, ®· ®¨ng hÕt mäi luËn c−¬ng,


trõ luËn c−¬ng vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa. B¸o L'HumanitÐ ®· ®¨ng

nhiÒu bµi vÒ th¾ng lîi cña vâ sÜ Xiki xø Xªnªgan, nh−ng kh«ng hÒ

lªn tiÕng khi çc c«ng nh©n bÕn tµu §aca, nh÷ng ng−êi ®ång

nghiÖp cña Xiki bÞ bao v©y trong khi ®ang lµm viÖc, bÞ b¾t vµ bÞ

vøt lªn xe « t« chë vÒ nhµ giam vµ sau ®ã bÞ ®−a sang tr¹i lÝnh ®Ó

råi trë thµnh nh÷ng ng−êi b¶o vÖ v¨n minh, nghÜa lµ trë thµnh

lÝnh. C¬ quan trung −¬ng cña §¶ng chóng t«i h»ng ngµy ®Òu b¸o

tin cho çc b¹n ®äc vÒ nh÷ng chiÕn c«ng cña anh phi c«ng Uadi ®·

bay tõ Ph¸p sang §«ng D−¬ng; nh−ng khi chÝnh quyÒn thùc d©n

c−íp bãc nh©n d©n "n−íc An Nam cao quý", lÊy ruéng cña hä giao cho bän ®Çu c¬ Ph¸p, ph¸i m¸y bay chë bom, råi ra lÖnh cho çc

phi c«ng ph¶i d¹y cho nh÷ng ng−êi d©n b¶n xø bÊt h¹nh vµ bÞ c−íp

bãc kia ph¶i biÕt ®iÒu, th× c¬ quan cña §¶ng chóng t«i l¹i kh«ng

thÊy cÇn thiÕt b¸o tin ®ã cho çc b¹n ®äc biÕt.

Th−a çc ®ång chÝ, qua b¸o chÝ cña m×nh, giai cÊp t− s¶n Ph¸p

hiÓu r»ng vÊn ®Ò d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa kh«ng t¸ch rêi nhau.

T«i cho r»ng §¶ng chóng t«i ch−a hiÓu hÕt ®iÒu ®ã. Nh÷ng bµi häc

ë miÒn Ruya, n¬i mµ binh lÝnh b¶n xø ®−îc ph¸i ®Õn trÊn an

nh÷ng c«ng nh©n §øc bÞ ®ãi, ®· v©y chÆt nh÷ng trung ®oµn lÝnh

Ph¸p ®¸ng nghi; tr−êng hîp x¶y ra trong ®éi qu©n ph−¬ng §«ng, trong ®ã binh lÝnh b¶n xø ®−îc giao sóng m¸y ®Ó "®éng viªn tinh

thÇn" binh lÝnh Ph¸p ®· mÖt mái v× chiÕn tranh kÐo dµi vµ gian

khæ; nh÷ng sù kiÖn x¶y ra n¨m 191748 ë n¬i ®ãng qu©n cña lÝnh

Nga ë Ph¸p; kinh nghiÖm cuéc b·i c«ng cña c«ng nh©n n«ng

nghiÖp ë Pyrªnª lµ n¬i mµ binh lÝnh b¶n xø ®· buéc ph¶i gi÷ vai

trß nhôc nh· cña nh÷ng kÎ ph¸ ho¹i cuéc b·i c«ng; vµ cuèi cïng lµ

sù cã mÆt cña 207.000 binh lÝnh b¶n xø ë ngay n−íc Ph¸p, - tÊt c¶

nh÷ng viÖc trªn ®©y ch−a lµm cho §¶ng chóng t«i ph¶i suy nghÜ,

ch−a lµm cho §¶ng chóng t«i thÊy cÇn ph¶i thùc hiÖn mét chÝnh

s¸ch râ rµng vµ tÝch cùc trong vÊn ®Ò thuéc ®Þa. §¶ng ®· bá lì tÊt c¶ nh÷ng c¬ héi tèt ®Ó tuyªn truyÒn. Nh÷ng c¬ quan l·nh ®¹o míi cña

§¶ng ®· thõa nhËn lµ §¶ng chóng t«i ®· bÞ ®éng trong vÊn ®Ò nµy.


T«i thÊy ®ã lµ mét dÊu hiÖu ®¸ng mõng v× khi çc l·nh tô cña

§¶ng ®· thõa nhËn vµ nhÊn m¹nh nh−îc ®iÓm nµy trong chÝnh

s¸ch cña §¶ng th× viÖc ®ã lµm cho ng−êi ta hy väng r»ng §¶ng sÏ

cè g¾ng hÕt søc ®Ó söa ch÷a vµ cñng cè vÒ mÆt nµy. T«i tin ch¾c

r»ng §¹i héi nµy sÏ lµ b−íc ngoÆt vÒ mÆt nµy vµ sÏ thóc ®Èy §¶ng

söa ch÷a ®−îc nh÷ng thiÕu sãt tr−íc. MÆc dï nhËn xÐt cña ®ång

chÝ Manuinxki vÒ cuéc vËn ®éng bÇu cö ë Angiªri rÊt ®óng, song

®Ó cho ®−îc kh¸ch quan, t«i ph¶i nãi r»ng ®óng lµ §¶ng chóng t«i

®· bá lì dÞp tèt ë ®©y, nh−ng ®· söa ch÷a sai lÇm, ®· ®−a ®¹i biÓu

ng−êi b¶n xø ra øng cö ë quËn Pari. TÊt nhiªn nh− thÕ cßn Ýt, song b−íc ®Çu nh− vËy lµ tèt. T«i sung s−íng nhËn thÊy r»ng hiÖn nay

§¶ng chóng t«i l¹i cã nh÷ng ý ®Þnh tèt ®Ñp nhÊt, l¹i cã lßng h¨ng

h¸i, çi ®ã lµ hoµn toµn míi ®èi víi §¶ng chóng t«i; vµ chØ cÇn

b»ng hµnh ®éng thùc tiÔn th× nhÊt ®Þnh nh÷ng çi Êy sÏ ®−a §¶ng

tíi mét chÝnh s¸ch ®óng ®¾n trong vÊn ®Ò thuéc ®Þa.

VËy ph¶i hµnh ®éng thùc tiÔn nh− thÕ nµo? §Ò ra nh÷ng luËn

c−¬ng dµi d»ng dÆc vµ th«ng qua nh÷ng nghÞ quyÕt rÊt kªu ®Ó sau

§¹i héi ®−a vµo viÖn b¶o tµng nh− tõ tr−íc vÉn lµm th× ch−a ®ñ.

Chóng ta cÇn cã biÖn ph¸p cô thÓ. T«i ®Ò nghÞ mÊy ®iÓm d−íi ®©y:

1. Më trªn b¸o L'HumanitÐ mét môc ®Ó ®¨ng ®Òu ®Æn h»ng tuÇn Ýt nhÊt hai cét çc bµi vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa.

2. T¨ng c−êng tuyªn truyÒn vµ tuyÓn lùa ®¶ng viªn cña §¶ng

trong nh÷ng ng−êi b¶n xø ë nh÷ng n−íc thuéc ®Þa ®· cã ph©n bé

céng s¶n.

3. Göi nh÷ng ng−êi b¶n xø vµo Tr−êng ®¹i häc céng s¶n cña

nh÷ng ng−êi lao ®éng ph−¬ng §«ng ë M¸txc¬va.

4. Tho¶ thuËn víi Tæng liªn ®oµn lao ®éng thèng nhÊt49 ®Ó tæ

chøc nh÷ng ng−êi lao ®éng cña çc thuéc ®Þa lµm viÖc ë Ph¸p.

5. §Æt nhiÖm vô cho çc ®¶ng viªn cña §¶ng ph¶i quan t©m

h¬n n÷a ®Õn vÊn ®Ò thuéc ®Þa. Theo t«i, nh÷ng ®Ò nghÞ nµy lµ hîp lý vµ nÕu Quèc tÕ Céng s¶n

vµ çc ®¹i biÓu cña §¶ng chóng t«i t¸n thµnh th× t«i tin r»ng ®Õn


§¹i héi lÇn thø VI, §¶ng Céng s¶n Ph¸p chóng t«i sÏ cã thÓ nãi

r»ng mÆt trËn thèng nhÊt cña nh©n d©n chÝnh quèc vµ thuéc ®Þa

®· trë thµnh sù thËt.

Th−a çc ®ång chÝ, v× chóng ta tù coi m×nh lµ häc trß cña

Lªnin, cho nªn chóng ta cÇn ph¶i tËp trung tÊt c¶ søc lùc vµ nghÞ

lùc ®Ó thùc hiÖn trªn thùc tÕ nh÷ng lêi di huÊn quý b¸u cña Lªnin

®èi víi chóng ta vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa còng nh− çc vÊn ®Ò kh¸c.

In trong s¸ch §¹i héi toµn thÕ giíi lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n, b¶n tèc ký,

tiÕng Nga, phÇn I, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia,

M¸txc¬va, 1925, tr.653-657.

305

PH¸T BIÓU T¹I PHI£N HäP THø 25 §¹I HéI LÇN THø V QUèC TÕ CéNG S¶N

Ngµy 3-7-1924

Çc thuéc ®Þa Ph¸p chiÕm mét diÖn tÝch réng 10.211.510 km2

víi sè d©n lµ 55.571.000 ng−êi ë r¶i kh¾p bèn lôc ®Þa. Dï cã sù

kh¸c nhau vÒ chñng téc, khÝ hËu, tËp qu¸n, truyÒn thèng, vÒ tr×nh

®é ph¸t triÓn kinh tÕ vµ x· héi, song cã hai ®iÓm chung lµm cho

çc n−íc thuéc ®Þa gièng nhau vµ sau nµy cã thÓ ®i tíi thèng nhÊt

®Ó cïng ®Êu tranh:

1. T×nh h×nh kinh tÕ: trong tÊt c¶ çc thuéc ®Þa Ph¸p, c«ng

nghiÖp vµ th−¬ng nghiÖp ph¸t triÓn rÊt yÕu ít vµ nh©n d©n hÇu

hÕt lµm nghÒ n«ng, 95% sè d©n b¶n xø lµ n«ng d©n.

2. ë tÊt c¶ çc n−íc thuéc ®Þa, nh©n d©n b¶n xø ®Òu bÞ t− b¶n

®Õ quèc chñ nghÜa Ph¸p bãc lét kh«ng ngõng.

T«i kh«ng cã th× giê ph©n tÝch kü l−ìng vÒ t×nh h×nh n«ng d©n

tõng n−íc thuéc ®Þa. V× vËy, t«i chØ lÊy mét vµi thÝ dô ®iÓn h×nh ®Ó

chóng ta cã mét ý niÖm vÒ t×nh c¶nh n«ng d©n çc n−íc thuéc ®Þa.

T«i xin b¾t ®Çu tõ n−íc t«i, §«ng D−¬ng lµ n−íc t«i biÕt râ h¬n c¶. Khi Ph¸p ®¸nh chiÕm thuéc ®Þa nµy, chiÕn tranh ®· lµm cho

n«ng d©n ph¶i rêi bá lµng m¹c cña hä. Sau ®ã, khi hä trë vÒ th× ®· thÊy ruéng ®Êt cña hä bÞ bän chñ ®ån ®iÒn, theo sau qu©n ®éi

chiÕn th¾ng, chiÕm mÊt. ThËm chÝ chóng ®· chia nhau c¶ nh÷ng

®Êt ®ai mµ n«ng d©n b¶n xø ®· cµy cÊy tõ bao ®êi nay. Nh− vËy lµ


n«ng d©n An Nam ®· biÕn thµnh n«ng n« vµ buéc ph¶i cµy cÊy

ruéng ®Êt cña chÝnh m×nh cho bän chñ n−íc ngoµi.

NhiÒu ng−êi trong nh÷ng ng−êi xÊu sè nµy v× kh«ng chÞu sèng

trong nh÷ng ®iÒu kiÖn v« cïng kh¾c nghiÖt do nh÷ng kÎ chiÕm

®o¹t ®−a ra, nªn ®· bá ruéng ®Êt cña m×nh vµ lang thang nay ®©y

mai ®ã kh¾p n−íc; ng−êi Ph¸p gäi hä lµ "giÆc c−íp" vµ t×m ®ñ mäi

çch truy n· hä.

Ruéng ®Êt c−íp ®−îc b»ng çch Êy ®· ®−îc ®em chia cho bän

chñ ®ån ®iÒn. ChØ cÇn xin mét tiÕng lµ bän chóng cã thÓ ®−îc

h−ëng nh÷ng kho¶nh ®Êt cã khi trªn 2 v¹n vµ 2,5 v¹n ha. Nh÷ng tªn chñ ®ån ®iÒn nµy kh«ng nh÷ng chiÕm kh«ng ruéng

®Êt mµ cßn chiÕm kh«ng c¶ mäi thø cÇn thiÕt ®Ó khai th¸c sè

ruéng ®Êt ®ã, kÓ c¶ søc lao ®éng.

ChÝnh quyÒn cho phÐp chóng sö dông mét sè tï khæ sai lµm

kh«ng c«ng, hoÆc b¾t çc x· ph¶i cung cÊp nh©n lùc cho çc chñ

®ån ®iÒn.

Bªn c¹nh chÝnh quyÒn lang sãi ®ã, cÇn ph¶i nãi tíi Nhµ chung.

ChØ riªng gi¸o héi Thiªn Chóa ®· chiÕm 1/4 diÖn tÝch cµy cÊy ë

Nam Kú. §Ó chiÕm sè ruéng ®Êt ®ã, Nhµ chung ®· dïng nh÷ng

ph−¬ng ph¸p kh«ng thÓ t−ëng t−îng ®−îc lµ mua chuéc, lõa ®¶o vµ c−ìng bøc. §©y lµ mét vµi thÝ dô. Lîi dông lóc mÊt mïa, Nhµ

chung cho n«ng d©n vay tiÒn nh−ng b¾t buéc hä ph¶i cÇm ruéng.

TiÒn l·i qu¸ cao lµm cho n«ng d©n kh«ng sao tr¶ hÕt nî, nªn buéc

ph¶i b¸n ®øt sè ruéng cÇm tr−íc cho Nhµ chung. B»ng mäi thñ

®o¹n tµn ¸c, Nhµ chung cè t×m ra ®ñ mäi thø tµi liÖu mËt cã thÓ

g©y nguy h¹i cho nh÷ng nhµ cÇm quyÒn. Lîi dông nh÷ng giÊy tê

®ã lµm c«ng cô ®e do¹, Nhµ chung ®¹t ®−îc tÊt c¶ nh÷ng g× hä

muèn. Nhµ chung lËp héi víi bän t− b¶n lín ®Ó khai khÈn nh÷ng

®ån ®iÒn chiÕm kh«ng vµ nh÷ng ruéng ®Êt c−íp ®−îc cña n«ng

d©n. Bän tay ch©n cña Nhµ chung gi÷ nh÷ng chøc cao trong ChÝnh phñ. Nhµ chung còng bãc lét "con chiªn" mét çch tµn nhÉn kh«ng

kÐm chñ ®ån ®iÒn. Mét thñ ®o¹n kh¸c cña Nhµ chung lµ tËp hîp


nh÷ng ng−êi ¨n xin, b¾t hä khai khÈn ®Êt míi vµ høa lµ sau khi

khai khÈn xong sÏ chia cho hä. Nh−ng khi ruéng ®Êt míi võa khai

khÈn xong vµ s¾p ®−îc gÆt, th× Nhµ chung tuyªn bè lµ ruéng ®Êt

nµy thuéc vÒ Nhµ chung vµ ®uæi nh÷ng ng−êi ®· dïng søc lao

®éng cña m×nh lµm cho ruéng ®Êt Êy ®−îc ph× nhiªu. BÞ nh÷ng kÎ

"b¶o hé" hä (ë trong t«n gi¸o hay ë ngoµi t«n gi¸o) c−íp bãc, n«ng

d©n An Nam thËm chÝ kh«ng thÓ yªn æn lµm ¨n trªn phÇn ruéng

®Êt Ýt ái cßn l¹i cña m×nh. Ng−êi ta b¾t nh÷ng ng−êi ®o ®¹c ph¶i ®o

ruéng ®Êt cña n«ng d©n kh«ng ®óng ®Ó b¾t hä ph¶i ®ãng thuÕ

khèng. ThuÕ ruéng ®Êt mçi n¨m mét t¨ng. Míi ®©y, khi chiÕm hµng ngh×n hÐcta cña ng−êi An Nam ë miÒn ng−îc ®Ó giao cho bän

®Çu c¬, çc nhµ cÇm quyÒn ®· ph¸i m¸y bay ®Õn ®Ó nh÷ng n¹n

nh©n bÞ c−íp bãc ë ®Êy kh«ng d¸m nghÜ ®Õn næi lo¹n.

Nh÷ng ng−êi n«ng d©n bÞ c−íp bãc, ph¸ s¶n vµ bÞ ®uæi ®i n¬i

kh¸c l¹i t×m çch khai khÈn ®Êt ®Ó lµm ruéng. Nh−ng khi ®Êt míi

võa khai khÈn xong th× chÝnh quyÒn l¹i chiÕm lÊy vµ buéc n«ng

d©n ph¶i mua l¹i theo gi¸ do chÝnh quyÒn ®Þnh. Ai kh«ng ®ñ søc

mua th× bÞ ®uæi ®i mét çch tµn nhÉn.

N¨m ngo¸i, mÆc dï ®Êt n−íc bÞ n¹n lôt tµn ph¸, thÕ mµ thuÕ

ruéng ®Êt vÉn t¨ng ngay mét lóc lªn 30%.

Ngoµi nh÷ng thø thuÕ bÊt c«ng lµm cho n«ng d©n bÞ ph¸ s¶n,

n«ng d©n cßn ph¶i ®i phu, ®ãng thuÕ th©n, thuÕ muèi, ®ãng c«ng

tr¸i c−ìng bøc, l¹c quyªn vµ v.v..

Chñ nghÜa t− b¶n Ph¸p còng thùc hiÖn chÝnh s¸ch ¨n c−íp vµ

bãc lét nh− vËy ë Angiªri, Tuynidi, Marèc. TÊt c¶ nh÷ng ruéng ®Êt

tèt vµ ®−îc t−íi n−íc th× ph¶i ®Ó cho bän thùc d©n di c− tíi chiÕm.

D©n b¶n xø bÞ ®uæi ®i, hä ph¶i t×m n¬i n−¬ng tùa ë nh÷ng vïng

ven nói hay nh÷ng n¬i ruéng ®Êt khã lµm ¨n. Çc c«ng ty tµi

chÝnh, bän ®Çu c¬ vµ quan l¹i cao cÊp chia nhau ruéng ®Êt cña çc

thuéc ®Þa.

Do nh÷ng ho¹t ®éng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp, çc ng©n hµng


Angiªri vµ Tuynidi n¨m 1914 ®· thu ®−îc 12.258.000 phr¨ng tiÒn

lêi víi sè vèn lµ 25 triÖu phr¨ng.

Ng©n hµng Marèc víi sè vèn lµ 15.400.000 phr¨ng, n¨m 1921

®· thu ®−îc 1.753.000 phr¨ng tiÒn lêi.

C«ng ty Ph¸p - Angiªri chiÕm 324.000 ha ruéng ®Êt tèt nhÊt.

Tæng c«ng ty Angiªri chiÕm 10 v¹n hÐcta.

Mét c«ng ty t− nh©n ®· chiÕm kho¶ng 5 v¹n hÐcta rõng, cßn

c«ng ty phèt ph¸t vµ ®−êng s¾t Çpde th× ®· chiÕm 5 v¹n hÐcta cã

nhiÒu má quÆng vµ l¹i cã quyÒn −u tiªn ®èi víi 2 v¹n ha chung

quanh khu vùc nµy.

Mét cùu nghÞ sÜ Ph¸p ®· chiÕm mét ®ån ®iÒn 1.125 ha cã quÆng má, trÞ gi¸ lµ 10 triÖu phr¨ng, thu nhËp h»ng n¨m lµ 4 triÖu

phr¨ng. D©n b¶n xø, ng−êi chñ cña nh÷ng má quÆng nµy, mçi n¨m

chØ thu ho¹ch ®−îc 1% phr¨ng mçi hÐcta.

ChÝnh s¸ch thùc d©n cña Ph¸p ®· thñ tiªu quyÒn chiÕm h÷u

c«ng céng vµ thay thÕ b»ng quyÒn chiÕm h÷u t− nh©n. Nã còng

thñ tiªu quyÒn chiÕm h÷u nhá, lµm lîi cho quyÒn chiÕm h÷u ®ån

®iÒn lín. Nã ®· lµm cho n«ng d©n b¶n xø mÊt h¬n 5 triÖu ha ruéng

®Êt tèt nhÊt.

Trong 15 n¨m, n«ng d©n ë Cabili bÞ c−íp mÊt 192.090 ha.

Tõ n¨m 1913, mçi n¨m n«ng d©n Marèc bÞ c−íp mÊt 12.500 ha ruéng ®Êt cµy cÊy. Tõ khi Ph¸p th¾ng trong cuéc chiÕn tranh "v×

c«ng lý", con sè ®ã t¨ng lªn tíi 14.540 ha.

HiÖn nay, ë Marèc chØ cã 1.070 ng−êi Ph¸p mµ chiÕm tíi

500.000 ha ruéng ®Êt.

Còng nh− nh÷ng ng−êi anh em cña hä lµ n«ng d©n An Nam,

n«ng d©n ch©u Phi ph¶i chÞu c¶nh c¬ cùc kh«ng thÓ chÞu næi, ph¶i

lao dÞch liªn miªn vµ ph¶i g¸nh nh÷ng thø thuÕ m¸ nÆng nÒ. Sù

cïng khæ cña hä kh«ng sao t¶ xiÕt. ThiÕu l−¬ng thùc nªn hä ph¶i

¨n nh÷ng thø rau cá d¹i hay thãc g¹o môc n¸t, v× thÕ mµ bÖnh sèt,

th−¬ng hµn, bÖnh lao hoµnh hµnh trong nh©n d©n. Ngay nh÷ng n¨m ®−îc mïa còng thÊy cã n«ng d©n ®i bíi nh÷ng ®èng r¸c ë


thµnh thÞ, tranh thøc ¨n thõa víi chã. Cßn khi mÊt mïa th× x¸c

chÕt n«ng d©n ngæn ngang ngoµi ®ång vµ trªn ®−êng.

T×nh c¶nh cña n«ng d©n ë miÒn T©y ch©u Phi vµ ch©u Phi xÝch

®¹o thuéc Ph¸p cßn khñng khiÕp h¬n n÷a.

GÇn 40 c«ng ty chiÕm nh÷ng thuéc ®Þa nµy. Hä chiÕm tÊt c¶:

ruéng ®Êt, tµi nguyªn thiªn nhiªn, c¶ sinh m¹ng cña d©n b¶n xø

n÷a. Nh©n d©n b¶n xø thËm chÝ kh«ng cã quyÒn lµm viÖc cho

m×nh. Hä buéc ph¶i lµm viÖc cho çc c«ng ty, bao giê còng thÕ vµ

chØ ®−îc lµm viÖc cho çc c«ng ty mµ th«i. §Ó b¾t hä ph¶i lµm

kh«ng c«ng, çc c«ng ty ®· dïng thñ ®o¹n c−ìng bøc v−ît qu¸ søc t−ëng t−îng. TÊt c¶ ruéng ®Êt ®Òu bÞ tÞch thu hÕt. ChØ cã ng−êi nµo

chÞu lµm c«ng viÖc do çc c«ng ty Êy ®ßi hái th× míi ®−îc mét phÇn

ruéng nhá. ¡n uèng thiÕu thèn ®· lµm cho hä m¾c ®ñ thø bÖnh tËt

vµ chÕt rÊt nhiÒu, nhÊt lµ trÎ con.

Mét ph−¬ng ph¸p kh¸c lµ b¾t «ng giµ, phô n÷ vµ trÎ con lµm

con tin. Chóng gi÷ nh÷ng ng−êi nµy trong nh÷ng c¨n nhµ chËt

chéi, ®èi xö tµn tÖ, hµnh h¹ hä, b¾t nhÞn ®ãi vµ nhiÒu khi giÕt hä

n÷a. ë mét vµi ®Þa ph−¬ng, sè ng−êi bÞ b¾t lµm con tin th−êng

xuyªn l¹i nhiÒu b»ng sè ng−êi lµm viÖc ®Ó ®Ò phßng mäi m−u toan

cña nh÷ng ng−êi lµm viÖc t×m çch ch¹y trèn. §Ó c«ng viÖc ë çc ®ån ®iÒn khái bÞ ®×nh trÖ, ng−êi ta cÊm d©n b¶n xø kh«ng ®−îc cµy

cÊy ruéng cña m×nh kÞp thêi. Do ®ã, n¹n ®ãi vµ bÖnh dÞch th−êng

x¶y ra, tµn ph¸ çc thuéc ®Þa.

NÕu mét vµi bé l¹c trèn vµo rõng vµ tr¸nh ®−îc ¸ch bãc lét cña

bän chñ ®ån ®iÒn th× hä ph¶i sèng ch¼ng kh¸c g× thó vËt, hä ¨n rÔ

cñ vµ l¸ c©y, chÕt v× sèt rÐt, v× khÝ hËu. Trong lóc Êy th× bän chñ da

tr¾ng tµn ph¸ ®ång ruéng vµ lµng m¹c cña hä ®Ó khñng bè. Sau

®©y lµ mét ®o¹n trong cuèn sæ tay c«ng vô cña mét sÜ quan t¶ mét

çch v¾n t¾t, râ rµng vµ thª th¶m sù ®µn ¸p n«ng d©n b¶n xø:

Hµnh binh cµn quÐt lµng C«evan. Hµnh binh cµn quÐt lµng Phanèp Cun«, lµng vµ v−ên tr¹i bÞ

tµn ph¸.


Hµnh binh cµn quÐt lµng Bªcannix¬, lµng bÞ ®èt trôi, 3.000 c©y chuèi bÞ chÆt.

Hµnh binh cµn quÐt lµng Cua, lµng bÞ ph¸, v−ên tr¹i hoµn toµn bÞ ph¸ trôi.

Hµnh binh cµn quÐt lµng Abimaphan, tÊt c¶ nhµ cöa ®Òu bÞ ®èt, v−ên tr¹i bÞ ph¸.

Hµnh binh cµn quÐt lµng Examphami, lµng bÞ ph¸. Çc lµng ven s«ng B«m ®Òu bÞ ®èt. T¹i nh÷ng miÒn ch©u Phi thuéc ý, T©y Ban Nha, Anh vµ Bå

§µo Nha còng cã mét chÕ ®é c−íp bãc, lµm ph¸ s¶n, giÕt chãc vµ tµn ph¸ mét çch khñng khiÕp nh− vËy.

ë C«ngg« thuéc BØ, n¨m 1891 d©n sè lµ 25 triÖu, thÕ mµ ®Õn n¨m 1911 chØ cßn cã 8,5 triÖu. Nh÷ng bé l¹c Herer« vµ Cama ë thuéc ®Þa cò cña §øc t¹i ch©u Phi ®· hoµn toµn bÞ tiªu diÖt, 8 v¹n ng−êi bÞ giÕt trong thêi gian §øc chiÕm ®ãng vµ 15.000 ng−êi bÞ giÕt trong thêi kú "b×nh ®Þnh" n¨m 1914. C«ngg« thuéc Ph¸p n¨m 1894 cã 20.000 d©n, thÕ mµ ®Õn n¨m 1911 chØ cßn cã 9.700 ng−êi. Trong mét vïng, n¨m 1910 cã 10.000 d©n, sau ®ã 8 n¨m chØ cßn ®−îc 1.080 ng−êi. Trong mét vïng kh¸c víi 4 v¹n d©n da ®en, chØ trong 2 n¨m ®· cã 2 v¹n ng−êi bÞ giÕt, nöa n¨m sau 6.000 ng−êi n÷a l¹i bÞ giÕt vµ bÞ th−¬ng tËt.

Nh÷ng vïng ven s«ng trï phó vµ ®«ng ®óc d©n c−, chØ sau 15 n¨m ®· biÕn thµnh nh÷ng miÒn hoang vu. Nh÷ng m¶nh x−¬ng tµn ®· r¶i r¸c tr¾ng kh¾p çc èc ®¶o vµ lµng m¹c bÞ tµn ph¸.

T×nh c¶nh nh÷ng ng−êi cßn sèng sãt thËt khñng khiÕp: n«ng d©n bÞ c−íp mÊt phÇn ruéng bÐ nhá "®Ó dµnh" cña m×nh, thî thñ c«ng mÊt nghÒ, cßn ng−êi ch¨n nu«i th× mÊt sóc vËt. D©n Matabªle lµ d©n ch¨n nu«i nhiÒu sóc vËt tr−íc khi ng−êi Anh ®Õn, hä cã tíi 20 v¹n sóc vËt cã sõng. Hai n¨m sau chØ cßn 40.900 con. D©n Herer« cã 9 v¹n sóc vËt, trong vßng 12 n¨m bän thùc d©n §øc ®· c−íp mÊt mét nöa. Nh÷ng tr−êng hîp t−¬ng tù nh− vËy, x¶y ra rÊt nhiÒu trong tÊt c¶ çc n−íc da ®en ®· tiÕp xóc víi v¨n minh cña ng−êi da tr¾ng.


§Ó kÕt luËn, t«i xin lÊy mét dÉn chøng cña mét ng−êi da ®en lµ

R¬nª Mar¨ng, t¸c gi¶ cuèn Batuala. ¤ng ta nãi: "Ch©u Phi vïng

xÝch ®¹o lµ n¬i d©n c− ®«ng ®óc, giµu cao su, ë ®©y cã ®ñ çc lo¹i

v−ên tr¹i trång c©y, gµ vµ dª rÊt nhiÒu. ChØ sau 7 n¨m mäi çi ®Òu

bÞ ph¸ ho¹i. Lµng m¹c tan tµnh, v−ên tr¹i hoang tµn, gµ vµ dª bÞ

giÕt. Nh©n d©n b¶n xø kiÖt søc v× ph¶i lµm viÖc nÆng nhäc liªn

miªn vµ kh«ng c«ng nªn kh«ng ®ñ søc vµ kh«ng cßn thêi gian, dï

lµ rÊt Ýt, ®Ó cµy cÊy ruéng ®Êt. BÖnh tËt ph¸t sinh, n¹n ®ãi hoµnh

hµnh, sè ng−êi chÕt cµng nhiÒu... Nªn biÕt r»ng hä lµ con ch¸u cña

mét bé l¹c khoÎ m¹nh, thiÖn chiÕn, dÎo dai vµ ®· ®−îc t«i luyÖn. ë ®©y, nÒn v¨n minh ®· tiªu tan...".

§Ó bæ sung bøc tranh bi th¶m nµy, t«i xin thªm mét ®iÓm lµ

chñ nghÜa t− b¶n Ph¸p kh«ng hÒ ngÇn ng¹i ®Èy c¶ mét khu vùc

vµo c¶nh ®ãi kÐm, nÕu viÖc ®ã cã lîi cho nã. Trong nhiÒu n−íc

thuéc ®Þa, vÝ dô nh− Rªuyni«ng, Angiªri, Ma®ag¸txca, v.v., ng−êi

ta kh«ng trång ngò cèc n÷a, mµ l¹i ph¶i trång nh÷ng thø kh¸c cÇn

cho nÒn c«ng nghiÖp cña Ph¸p. Nh÷ng thø nµy cã lîi h¬n cho chñ

®ån ®iÒn. §iÒu ®ã lµm cho ®êi sèng ë thuéc ®Þa rÊt ®¾t ®á vµ lu«n

lu«n x¶y ra n¹n ®ãi.

Trong tÊt c¶ çc thuéc ®Þa cña Ph¸p, n¹n nghÌo ®ãi ®Òu t¨ng, sù phÉn uÊt ngµy cµng lªn cao. Sù næi dËy cña n«ng d©n b¶n xø ®·

chÝn muåi. Trong nhiÒu n−íc thuéc ®Þa, hä ®· vµi lÇn næi dËy,

nh−ng lÇn nµo còng bÞ d×m trong m¸u. NÕu hiÖn nay n«ng d©n vÉn

cßn ë trong t×nh tr¹ng tiªu cùc, th× nguyªn nh©n lµ v× hä cßn thiÕu

tæ chøc, thiÕu ng−êi l·nh ®¹o. Quèc tÕ Céng s¶n cÇn ph¶i gióp ®ì

hä tæ chøc l¹i, cÇn ph¶i cung cÊp çn bé l·nh ®¹o cho hä vµ chØ cho

hä con ®−êng ®i tíi çch m¹ng vµ gi¶i phãng.

In trong s¸ch §¹i héi toµn thÕ giíi lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n, b¶n tèc ký, tiÕng Nga, phÇn I, Nxb.ChÝnh trÞ quèc gia, M¸txc¬va, 1925, tr.758-762.

312

THAM LUËN T¹I §¹I HéI LÇN THø III QUèC TÕ C¤NG HéI §á

Th−a çc ®ång chÝ, t«i xin th«ng b¸o víi çc ®ång chÝ vÒ t×nh

h×nh giai cÊp c«ng nh©n ë §«ng D−¬ng, mét trong nh÷ng thuéc ®Þa

quan träng nhÊt cña Ph¸p.

Theo nh÷ng sè liÖu thèng kª gÇn ®©y, ë §«ng D−¬ng hiÖn cã 63

xÝ nghiÖp khai má s¶n xuÊt 70 v¹n tÊn than ®¸, 5 v¹n tÊn kÏm, 15

v¹n tÊn ch×, 2.500 tÊn s¾t, 1.500 tÊn çc kim lo¹i kh¸c, 3.500 cara1)

®¸ quý vµ 100 kil«gam vµng.

Cßn vÒ nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c th× nªn l−u ý r»ng ë §«ng D−¬ng cßn cã 140 ®ån ®iÒn cao su víi diÖn tÝch chung 3.500

hÐcta vµ s¶n xuÊt 5.000 tÊn. C«ng nghiÖp thùc phÈm còng ®¸ng

kÓ - s¶n xuÊt 250 tÊn thÞt hép.

100 xÝ nghiÖp t¬ lôa s¶n xuÊt 100 tÊn hµng t¬ lôa.

NÕu nh− kÓ thªm r»ng ë §«ng D−¬ng cßn cã 355 tr¹m ®iÖn

b¸o, 2.100 kil«mÐt ®−êng s¾t vµ 3 c¶ng lín mµ mçi n¨m bèc dì 7-8

triÖu tÊn hµng kh¸c nhau th× ®iÒu ®ã sÏ cho mét quan niÖm chung

vÒ nh÷ng lÜnh vùc s¶n xuÊt mµ v« s¶n §«ng D−¬ng ®ang bá søc lao

®éng vµo ®ã.

ë §«ng D−¬ng cßn cã nh÷ng xÝ nghiÖp t−¬ng ®èi lín: nhµ m¸y xi m¨ng Poãclan2) cã 30.000 c«ng nh©n lµm thuª, khu má vÞnh

_______________

1) Cara: §¬n vÞ träng l−îng ®¸ quý = 0,2 gam (BT). 2) Nhµ m¸y xi m¨ng H¶i Phßng (BT).

tham luËn t¹i ®¹i héi lÇn thø iii... 313

H¹ Long cã 4.000 c«ng nh©n, nhµ m¸y dÖt B¾c Kú1) - 3.000 c«ng

nh©n, ®−êng s¾t - 8.000 c«ng nh©n.

Ngµy lµm viÖc 12-13 tiÕng. Trong n«ng nghiÖp ngµy lµm viÖc

cßn dµi h¬n. Nh÷ng ngµy lÔ - vµ nhiÒu khi c¶ nh÷ng ngµy chñ

nhËt - ®Òu kh«ng ®−îc ®Õm xØa tíi. Kh«ng cã b¶o hiÓm x· héi cho

tuæi giµ, kh«ng cã trî cÊp cho lóc bÞ th−¬ng tËt hoÆc ®au èm. TiÒn

l−¬ng cña c«ng nh©n kh«ng lµnh nghÒ kh«ng qu¸ 50 phr¨ng mét

th¸ng, cßn cña c«ng nh©n lµnh nghÒ - 250 phr¨ng. C«ng nh©n

nhiÒu khi ph¶i ký nh÷ng giao kÌo mét phÝa, b¾t buéc hä ph¶i lµm

viÖc cho bän chñ trong mét sè n¨m nhÊt ®Þnh. Theo giao kÌo, bän chñ nhµ m¸y cã thÓ sa th¶i hä bÊt kú lóc nµo, nh−ng ng−êi c«ng

nh©n l¹i kh«ng thÓ bá viÖc tr−íc lóc hÕt thêi h¹n nh− ®· quy ®Þnh

trong giao kÌo. Trong n«ng nghiÖp, nhiÒu khi ngay c¶ thñ tôc h×nh

thøc ®ã còng kh«ng ®−îc dïng, vµ cè n«ng trë thµnh hÇu nh− n«

lÖ, nh− së h÷u riªng cña bän chñ. §èi víi nh÷ng ng−êi kh«ng phôc

tïng, cã s½n c¶ mét hÖ thèng b¾t bí vµ ®¸nh ®Ëp.

TÊt nhiªn, kh«ng thÓ nãi tíi tù do b·i c«ng. Mét vµi cuéc næi

dËy lín mang tÝnh chÊt b·i c«ng, kh«ng ph¶i lµ do vËn ®éng

tuyªn truyÒn g©y ra mµ lµ do bÞ ®ãi, ®· bÞ ®µn ¸p b»ng mäi çch

tµn ¸c nhÊt. Víi sù gióp ®ì hµo hiÖp cña chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p, ë §«ng

D−¬ng thËt ra lµ ®· phôc håi chÕ ®é n« lÖ. N« lÖ cã ba lo¹i: 1) tï

khæ sai, mµ chÝnh quyÒn cai trÞ ®· cho bän chñ çc nhµ m¸y sö

dông, sau c¶ mét ngµy lao ®éng cho bän t− b¶n th× tèi ®Õn hä l¹i

trë vÒ çc nhµ tï cã biÓn ®Ò høa h−¬u høa v−în "tù do, b×nh ®¼ng

vµ b¸c ¸i"; 2) n«ng n«, cã thÓ bao gåm tÊt c¶ ng−êi An Nam tõ 18

®Õn 60 tuæi, h»ng n¨m buéc ph¶i ®i phu mét sè ngµy nhÊt ®Þnh. V¶

l¹i, sè l−îng nh÷ng ngµy ®ã chØ lµ quy ®Þnh −íc chõng, cßn trªn

thùc tÕ hÇu nh− kh«ng cã h¹n ®Þnh. Mét phÇn lín d©n c− ®· bÞ huy

®éng vµo viÖc lµm ®−êng, ®µo kªnh vµ kh«ng cã bÊt kú mét thø

_______________

1) Nhµ m¸y dÖt Nam §Þnh (BT).


c«ng s¸ nµo hÕt. Sè ng−êi d©n b¶n xø chÕt v× nh÷ng c«ng viÖc Êy

thËt rÊt lín; 3) n« lÖ, ®óng theo nghÜa ®Çy ®ñ cña tõ, hä bÞ b¸n vµ

bÞ mua. Trong viÖc mua b¸n nµy, chÝnh quyÒn thùc d©n ®· trë

thµnh bän chñ kinh doanh. Gièng nh− thêi chiÕn tranh, chÝnh

quyÒn thùc d©n ®· tuyÓn d©n b¶n xø lµm lÝnh - t×nh nguyÖn, th×

b©y giê chóng l¹i mé c«ng nh©n - t×nh nguyÖn ®i çc thuéc ®Þa

Ph¸p kh¸c, chñ yÕu cho çc ®¶o ë Th¸i B×nh D−¬ng. Nh÷ng ng−êi

An Nam nµy ®Õn ®ã bÞ b¸n cho bän chñ ®ån ®iÒn vµ chñ nhµ m¸y

ng−êi ch©u ¢u.

Cã mét bøc th−, ®· ®¨ng kh¾p §«ng D−¬ng vµ ®Ò ngµy 17 th¸ng 3 n¨m 1924, nãi vÒ nh÷ng tai ho¹ khñng khiÕp do bÖnh sèt

rÐt g©y ra trong sè nh÷ng ng−êi n« lÖ ®· bÞ ®−a tíi ®¶o £brÝt1), bøc

th− yªu yªu cÇu ph¶i chÊm døt çi hÖ thèng bãc lét v« liªm sØ ®èi

víi t×nh tr¹ng t¨m tèi cña ng−êi d©n b¶n xø.

Giai cÊp v« s¶n kh«ng thÓ lµm g× ®Ó chèng l¹i çi hÖ thèng bãc

lét ®ã, ch−a cã mét tæ chøc c«ng nh©n nµo c¶. Bé luËt thuéc ®Þa do

nh÷ng nhµ khai ho¸ Ph¸p so¹n ra chÝnh lµ ®Ó ®µn ¸p bÊt kú mét

biÓu hiÖn nµo cã tÝnh tù chñ cña ng−êi d©n b¶n xø nãi chung vµ

tÇng líp v« s¶n nãi riªng. Theo bé luËt ®ã, ng−êi An Nam kh«ng cã

quyÒn xuÊt b¶n b¸o chÝ b»ng tiÕng mÑ ®Î, kh«ng cã tù do héi häp vµ lËp héi, bÞ t−íc ®o¹t c¶ quyÒn tù do ®i l¹i tõ tØnh nµy sang tØnh

kh¸c. §Ó b¶o vÖ nh÷ng luËt ph¸p ®ã th× cã toµ ¸n gåm 5-6 quan l¹i

Ph¸p, chóng xö kÝn vµ tuyªn ¸n, kÓ c¶ ¸n tö h×nh.

Tr−íc chiÕn tranh, ng−êi An Nam cã tæ chøc vµi hîp t¸c x·,

nh−ng chÝnh quyÒn thùc d©n ®· gi¶i t¸n chóng, b¾t giam nh÷ng

ng−êi tæ chøc v× nghi lµ tuyªn truyÒn çch m¹ng.

Th−a çc ®ång chÝ, t×nh c¶nh c«ng nh©n An Nam lµ nh− thÕ.

§ã lµ mét t×nh c¶nh khñng khiÕp, nh−ng kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã

lèi tho¸t. T×nh h×nh kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã lèi tho¸t, bëi v× víi sù

gióp ®ì cña çc tæ chøc çch m¹ng gÇn gòi víi Quèc tÕ C«ng héi ®á,

_______________

1) HÐbrides: §¶o nhá ë Nam Th¸i B×nh D−¬ng (BT).

tham luËn t¹i ®¹i héi lÇn thø iii... 315

chóng t«i quyÕt ®Ëp tan lùc l−îng cña chñ nghÜa ®Õ quèc ch©u ¢u

¸p bøc chóng t«i. Nh−ng ®Ó ®¹t tíi kÕt qu¶ ®ã, ®Ó thóc ®Èy nhanh

chãng c«ng cuéc gi¶i phãng cña giai cÊp v« s¶n §«ng D−¬ng th×

cÇn thiÕt mét ®iÒu lµ çc ®ång chÝ chóng ta trong çc tæ chøc c«ng

nh©n çch m¹ng Ph¸p ph¶i tÝch cùc gióp ®ì chóng t«i trong cuéc

®Êu tranh gi¶i phãng cña chóng t«i. (Vç tay vang déi).

In trong s¸ch §¹i héi lÇn thø III Quèc tÕ C«ng héi ®á - B¸o ço, b¶n tèc ký, tiÕng Nga, M¸txc¬va,

1924, tr.297-299.

316

51.000 NG¦êI AN NAM BÞ §Õ QUèC PH¸P §éNG VI£N §I LµM BIA §ì §¹N

V× danh dù cña chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p, xø §«ng D−¬ng thuéc ®Þa ®· bÞ thiÖt h¹i nÆng nÒ. 51.000 ng−êi An Nam (ng−êi §«ng D−¬ng) ®· bÞ ®éng viªn vµ ®Èy ra mÆt trËn cña n−íc Ph¸p. 49.000 ng−êi bÞ ®−a ®Õn çc nhµ m¸y ®Ó s¶n xuÊt thiÕt bÞ qu©n sù.

Ng−êi Ph¸p trong nh÷ng b¸o ço chÝnh thøc vÉn th−êng viÕt vÒ "tuyÓn mé lÝnh t×nh nguyÖn"; sù thùc nh÷ng ng−êi An Nam ®· bÞ hä b¾t vµ ®Èy vµo chiÕn tranh lµm bia ®ì ®¹n.

Ng−êi Ph¸p kh«ng chØ ®Èy ng−êi An Nam ra trËn. Hä cßn t−íc ®o¹t hÕt th¶y nh÷ng g× cã thÓ t−íc ®o¹t ®−îc d−íi h×nh thøc thuÕ.

§Ó ®æi lÊy nh÷ng thø ®ã, n−íc Ph¸p ®Õ quèc ®· nhiÒu lÇn høa sÏ ®em l¹i tù do vµ quyÒn tù quyÕt cho çc d©n téc bÞ ¸p bøc. Nh−ng nguy c¬ chiÕn tranh võa míi qua khái, th× nh÷ng chñ nhµ b¨ng ng−êi Ph¸p l¹i b¾t ®Çu nÆn thªm cµng nhiÒu thø thuÕ. Cßn çc vÞ t−íng th× cè phôc vô trong qu©n ®éi ®Õn 4 n¨m.

ChiÕn dÞch chèng chiÕn tranh do Quèc tÕ Céng s¶n ph¸t ®éng, ®ang vang déi kh¾p çc thuéc ®Þa.

NguyÔn ¸i Quèc §¹i biÓu §«ng D−¬ng dù §¹i héi

lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n.

ViÕt n¨m 1924. Tµi liÖu tiÕng Nga, l−u t¹i Côc L−u tr÷ V¨n phßng Trung −¬ng §¶ng.

317

L£NIN Vµ ÇC D¢N TéC PH¦¥NG §¤NG

NÕu giai cÊp v« s¶n ph−¬ng T©y coi Lªnin lµ mét thñ lÜnh, mét

l·nh tô, mét ng−êi thÇy th× çc d©n téc ph−¬ng §«ng l¹i coi Lªnin

lµ mét ng−êi con vÜ ®¹i h¬n n÷a, cao quý h¬n n÷a, nÕu t«i cã thÓ

nãi nh− vËy.

Kh«ng ph¶i chØ thiªn tµi cña Ng−êi, mµ chÝnh lµ tÝnh coi khinh

sù xa hoa, tinh thÇn yªu lao ®éng, ®êi t− trong s¸ng, nÕp sèng gi¶n

dÞ, tãm l¹i lµ ®¹o ®øc vÜ ®¹i vµ cao ®Ñp cña ng−êi thÇy, ®· ¶nh

h−ëng lín lao tíi çc d©n téc ch©u ¸ vµ ®· khiÕn cho tr¸i tim cña

hä h−íng vÒ Ng−êi, kh«ng g× ng¨n c¶n næi.

Quen bÞ ®èi xö nh− nh÷ng kÎ l¹c hËu, thÊp hÌn, çc d©n téc

ph−¬ng §«ng ®· coi Lªnin lµ hiÖn th©n cña t×nh anh em bèn bÓ.

Kh«ng nh÷ng hä biÕt ¬n Ng−êi mµ cßn tha thiÕt yªu mÕn Ng−êi.

Hä t«n kÝnh Ng−êi t−¬ng tù nh− t«n kÝnh cha mÑ. Cã thÊy çc sinh

viªn Tr−êng ®¹i häc çc d©n téc ph−¬ng §«ng khãc s−ng c¶ m¾t, cã

thÊy çc chµng trai trÎ ®ã nøc në khi biÕt tin Lªnin tõ trÇn th× míi

hiÓu thÊu ®−îc t×nh yªu cña hä ®èi víi Ng−êi. Lªnin tõ trÇn, ®ã lµ çi tang chung cho toµn thÕ giíi. Quèc d©n

§¶ng50 (®¶ng nh©n d©n, hiÖn n¾m chÝnh quyÒn ë Hoa Nam) ®ang

häp ®¹i héi th× ®−îc tin Lªnin mÊt. Toµn thÓ ®¹i héi ®øng ngay dËy vµ buæi häp ®−îc bÕ m¹c ®Ó tá ý ®Ó tang Lªnin. Theo ®Ò nghÞ

cña b¸c sÜ T«n DËt Tiªn, ChÝnh phñ Qu¶ng Ch©u ®· quyÕt ®Þnh

ngõng çc cuéc biÓu diÔn nghÖ thuËt trong ba ngµy. TÊt c¶ çc

c«ng së ®Òu treo cê rñ, çc ®oµn thÓ v¨n ho¸, chÝnh trÞ, kinh tÕ ë


çc ®Þa ph−¬ng vµ ë B¾c Kinh, chñ yÕu lµ çc héi sinh viªn vµ çc

tæ chøc c«ng nh©n, ®Òu tæ chøc mét çch träng thÓ lÔ truy ®iÖu nhµ

çch m¹ng vÜ ®¹i. Còng trong dÞp nµy, çc ®oµn thÓ Êy ®Òu nhÊt trÝ

biÓu quyÕt ®ßi ph¶i thõa nhËn ngay lËp tøc chÝnh quyÒn x«viÕt.

Sinh viªn ®· quyÕt ®Þnh dùng mét bøc t−îng Lªnin trong c«ng viªn

lín nhÊt ë B¾c Kinh.

NghÞ viÖn Trung Quèc ®· göi ®iÖn chia buån.

Phô n÷ còng khãc th−¬ng Lªnin. ë Trung Quèc, còng nh− ë

tÊt c¶ çc n−íc ph−¬ng §«ng, phô n÷ rÊt Ýt biÕt nh÷ng sù viÖc x¶y

ra trªn thÕ giíi, hä thê ¬ víi nh÷ng sù viÖc Êy. Nh−ng hä ®· ®Ó tang Lªnin. Nh− vËy lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña phô n÷ Trung Quèc

trong hoµn c¶nh ®au ®ín nµy cã mét ý nghÜa lÞch sö. Mét mÆt, ®iÒu

®ã chøng tá r»ng phô n÷ ph−¬ng §«ng ®· thøc tØnh; mÆt kh¸c,

chøng tá r»ng ng−êi thÇy vÜ ®¹i ®· ®−îc tÊt c¶ mäi ng−êi, nam

còng nh− n÷, nh÷ng ng−êi b×nh th−êng nhÊt còng nh− nh÷ng

ng−êi tiªn tiÕn nhÊt, ®Òu hiÓu vµ yªu mÕn. V× thÕ, t«i xin dÞch ra

®©y bµi kªu gäi cña mét n÷ sinh viªn, ®¨ng trong mét tê b¸o phô

n÷ ë Th−îng H¶i:

"Hìi çc chÞ em!

Tõ khi cã chñ nghÜa t− b¶n, toµn bé c¬ thÓ x· héi ®Òu bÞ ¶nh h−ëng tai h¹i cña nã. Çc vËt phÈm do tÊt c¶ mäi ng−êi s¶n xuÊt

ra, ®¸ng lÏ ph¶i thuéc vÒ tÊt c¶ mäi ng−êi th× l¹i thuéc ®Æc quyÒn

cña mét vµi ng−êi! ¸ch ¸p bøc kinh tÕ ®· n« dÞch con ng−êi, còng

¸ch ¸p bøc Êy ®· biÕn phô n÷ thµnh nh÷ng ®å vËt tuú thuéc quyÒn

sö dông cña nam giíi!

Tõ bao thÕ kû nay, bao nhiªu triÖu con ng−êi ®· bÞ xiÒng xÝch

nh− thÕ? Bao nhiªu triÖu ®µn bµ ®· bÞ hy sinh?

Trong lóc cuéc chiÕn tranh thÕ giíi ®ang diÔn ra ¸c liÖt, trong

lóc hµng triÖu con ng−êi kh«ng lµm h¹i ®Õn ai, ®ang muèn sèng,

nh−ng l¹i bÞ ®−a vµo chç chÕt, Lªnin ®· ®¹p b»ng gian khæ vµ khã kh¨n, ®· thøc tØnh giai cÊp v« s¶n Nga næi dËy, ®· tæ chøc çc

x«viÕt.

lªnin vµ çc d©n téc ph−¬ng ®«ng 319

Lªnin kh«ng nh÷ng chØ gi¶i phãng nam giíi vµ n÷ giíi trªn ®Êt

n−íc Tiªn sinh, mµ cßn chØ ®−êng cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi nghÌo

khæ trªn thÕ giíi. Vµ bÊt chÊp bän b¹ch vÖ tÊn c«ng ë bªn trong,

bän t− b¶n bao v©y bªn ngoµi, ý chÝ kiªn c−êng cña Lªnin ®· cøu

®ång bµo cña Tiªn sinh ra khái c¶nh ®au khæ vµ lÇm than, vµ ®·

nªu cao ngän cê cña Quèc tÕ cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc.

§iÒu ®ã h¸ ch¼ng ®¸ng ®Ó chóng ta kÝnh cÈn mÆc niÖm tr−íc

anh linh vÜ ®¹i cña Tiªn sinh hay sao?

Ngµy 21 th¸ng 1 h¸ ch¼ng ®¸ng m·i m·i lµ mét ngµy tang cho

tÊt c¶ nh÷ng nam n÷ ®ang chÞu khæ cùc hay sao? N−íc Nga ®ang tiÕn ®Õn chç phån vinh. Nh−ng muèn cã ®−îc

mét nÒn hoµ b×nh thËt sù, th× cßn ph¶i tiÕn lªn h¬n n÷a vµ cßn

ph¶i lµm nhiÒu viÖc h¬n n÷a. Loµi ng−êi ®ang thøc tØnh; nh−ng

muèn tù gi¶i phãng hoµn toµn, th× cßn ph¶i ®Êu tranh. ThÕ mµ giê

®©y, ng−êi thÇy ®ét ngét tõ gi· chóng ta, ch−a ®−îc tr«ng thÊy kÕt

qu¶ cuèi cïng cña sù nghiÖp cña m×nh.

Nh÷ng ng−êi cã t©m huyÕt lµm sao mµ cã thÓ cÇm ®−îc n−íc

m¾t? Nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc, nam vµ n÷, h¸ l¹i kh«ng nªn nhËn

lÊy nhiÖm vô mµ Lªnin ®· ®Ó l¹i vµ tiÕn lªn hay sao? TiÕn lªn!

Çc chÞ em th©n mÕn! Chóng ta h·y tæ chøc truy ®iÖu mét çch träng thÓ Ng−êi ®·

suèt ®êi ®Êu tranh chèng c¶nh cïng khæ vµ ¸ch ¸p bøc cña çc d©n

téc, Ng−êi ®· ®Êu tranh cho thÕ giíi ®Õn h¬i thë cuèi cïng!".

§Ó kÕt thóc, chóng ta h·y chó ý r»ng ®Ó chØ Lªnin, th× khi nãi

hay viÕt, ng−êi Trung Quèc ®Òu chØ dïng tõ "Tiªn sinh", mét tõ vinh

dù ®ång nghÜa víi "Tö" (Khæng Tö, M¹nh Tö) vµ cã nghÜa lµ: thÇy.

NGUYÔN ¸I QUèC

B¸o Le Paria, sè 27, th¸ng 7-1924.

320

ÇCH M¹NG NGA Vµ ÇC D¢N TéC THUéC §ÞA

Chñ nghÜa t− b¶n lµ mét con ®Øa cã mét çi vßi b¸m vµo giai cÊp v« s¶n ë chÝnh quèc vµ mét çi vßi kh¸c b¸m vµo giai cÊp v« s¶n ë çc thuéc ®Þa. NÕu ng−êi ta muèn giÕt con vËt Êy, ng−êi ta ph¶i ®ång thêi c¾t c¶ hai vßi. NÕu ng−êi ta chØ c¾t mét vßi th«i, th× çi vßi kia vÉn tiÕp tôc hót m¸u cña giai cÊp v« s¶n; con vËt vÉn tiÕp tôc sèng vµ çi vßi bÞ c¾t ®øt l¹i sÏ mäc ra. Çch m¹ng Nga rÊt hiÓu râ ®iÒu ®ã. V× thÕ nã kh«ng võa lßng víi viÖc ®äc nh÷ng bµi diÔn v¨n rçng tuÕch vµ viÕt ra nh÷ng quyÕt ®Þnh "nh©n ®¹o" ®èi víi çc d©n téc bÞ ¸p bøc, mµ çch m¹ng Nga d¹y cho hä ®Êu tranh, gióp ®ì hä b»ng tinh thÇn vµ vËt chÊt nh− Lªnin ®· tuyªn bè trong luËn c−¬ng cña Ng−êi vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa. Çch m¹ng Nga ®· triÖu tËp §¹i héi Bacu51; hai m−¬i mèt d©n téc ph−¬ng §«ng ®· ph¸i ®¹i biÓu tíi dù §¹i héi ®ã. Nh÷ng ®¹i biÓu cña çc ®¶ng c«ng nh©n ph−¬ng T©y còng tham gia c«ng viÖc cña §¹i héi. §ã lµ lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö, giai cÊp v« s¶n ë çc n−íc ph−¬ng T©y ®i x©m chiÕm vµ giai cÊp v« s¶n çc n−íc bÞ x©m chiÕm ë ph−¬ng §«ng ®· th©n mËt n¾m tay nhau vµ cïng nhau t×m çch ®Êu tranh cã hiÖu qu¶ chèng chñ nghÜa t− b¶n lµ kÎ thï chung cña hä.

Sau cuéc §¹i héi lÞch sö Êy, mÆc dÇu ®ang vÊp ph¶i nh÷ng khã kh¨n trong n−íc vµ ngoµi n−íc, n−íc Nga çch m¹ng kh«ng hÒ mét chót do dù trong viÖc gióp ®ì çc d©n téc mµ nã ®· thøc tØnh b»ng cuéc çch m¹ng anh dòng vµ th¾ng lîi. Mét trong nh÷ng viÖc quan träng ®Çu tiªn cña nã lµ thµnh lËp Tr−êng ®¹i häc Ph−¬ng §«ng.

çch m¹ng nga vµ çc d©n téc thuéc ®Þa 321

Tr−êng ®¹i häc Ph−¬ng §«ng hiÖn nay gåm cã 1.025 sinh viªn,

trong ®ã cã 151 n÷ sinh. Trong sè sinh viªn Êy, cã 865 ®¶ng viªn

céng s¶n. Thµnh phÇn x· héi cña häc sinh nh− sau: 547 n«ng d©n,

265 c«ng nh©n, 210 trÝ thøc v« s¶n. NÕu ng−êi ta chó ý r»ng çc

n−íc ph−¬ng §«ng ®Òu lµ nh÷ng n−íc hÇu nh− hoµn toµn n«ng

nghiÖp th× sÏ dÔ hiÓu v× sao sè sinh viªn n«ng d©n chiÕm tû lÖ cao

h¬n. ë Ên §é, ë NhËt, ë Trung Quèc - nhÊt lµ ë Trung Quèc, phÇn

nhiÒu lµ çc trÝ thøc trung thµnh víi sù nghiÖp cña giai cÊp c«ng

nh©n ®ang l·nh ®¹o giai cÊp nµy trong cuéc ®Êu tranh, ®iÒu ®ã gi¶i

thÝch v× sao sè trÝ thøc chiÕm tû lÖ mét thiÓu sè t−¬ng ®èi quan träng; vµ tû lÖ c«ng nh©n Ýt lµ do c«ng nghiÖp vµ th−¬ng nghiÖp

t−¬ng ®èi kÐm ph¸t triÓn trong çc vïng ph−¬ng §«ng, trõ n−íc

NhËt. Ngoµi ra, cßn cã 75 häc sinh thiÕu niªn, tõ 10 ®Õn 16 tuæi.

150 gi¸o s− phô tr¸ch gi¶ng d¹y vÒ khoa häc x· héi, vÒ to¸n

häc, vÒ duy vËt lÞch sö, vÒ lÞch sö phong trµo c«ng nh©n, vÒ khoa

häc tù nhiªn, vÒ lÞch sö çc cuéc çch m¹ng, vÒ khoa kinh tÕ chÝnh

trÞ, v.v.. Trong líp häc, thanh niªn cña 62 chñng téc kh¸c nhau

cïng th©n mËt s¸t çnh bªn nhau.

Tr−êng ®¹i häc Ph−¬ng §«ng cã 10 ng«i nhµ to ®Ó cho sinh

viªn dïng. Tr−êng cã mét r¹p chiÕu bãng cho sinh viªn xem kh«ng mÊt tiÒn vµo ngµy thø n¨m vµ ngµy chñ nhËt; cßn nh÷ng ngµy

kh¸c trong tuÇn lÔ th× ®Ó cho mét ng−êi thÇu. Cã hai tñ s¸ch víi

47.000 quyÓn s¸ch gióp cho çc nhµ çch m¹ng trÎ tuæi ®i s©u vµo

viÖc nghiªn cøu cña m×nh vµ båi d−ìng thªm t− t−ëng. Mçi d©n téc

hay "nhãm", cã mét tñ s¸ch riªng, gåm s¸ch b¸o b»ng tiÕng mÑ ®Î

cña hä. Phßng ®äc s¸ch ®−îc sinh viªn trang trÝ mét çch cã nghÖ

thuËt vµ cã ®Çy ®ñ b¸o chÝ. Çc häc sinh còng cho ra mét tê b¸o chØ

cã mét b¶n duy nhÊt d¸n vµo çi b¶ng to ®Æt tr−íc cöa phßng ®äc

s¸ch. Nh÷ng ng−êi ®au èm ®−îc vµo ch÷a trong bÖnh viÖn cña nhµ

tr−êng. Mét tr¹i ®iÒu d−ìng ë Crimª dµnh riªng cho sinh viªn cÇn ®−îc d−ìng søc. ChÝnh phñ X«viÕt ®· tÆng cho Tr−êng ®¹i häc hai

tr¹i hÌ mçi tr¹i cã 9 ng«i nhµ. Mçi tr¹i hÌ cã mét chç cho sinh viªn


häc ch¨n nu«i. Ng−êi "bÝ th− n«ng nghiÖp" cña Tr−êng ®¹i häc ®·

tù hµo nãi víi t«i: "Chóng t«i ®· cã 30 con bß çi vµ 50 con lîn".

Mét tr¨m hÐcta ruéng ®Êt cÊp cho çc tr¹i hÌ Êy lµ do sinh viªn tù

cµy cÊy lÊy. Trong kú nghØ hÌ vµ sau giê lµm viÖc vµ tËp luyÖn,

sinh viªn ®i gióp ®ì n«ng d©n. Nh©n ®©y còng nãi qua r»ng mét

trong nh÷ng tr¹i hÌ Êy tr−íc kia lµ th¸i Êp cña mét quËn c«ng.

ThËt lµ mét c¶nh ®¸ng ghi nhí khi tr«ng thÊy l¸ cê ®á tung bay

kiªu h·nh trªn ngän th¸p cã mang t−íc huy quËn c«ng, vµ thÊy

nh÷ng ng−êi n«ng d©n trÎ tuæi TriÒu Tiªn hay ¸cmªni vui ®ïa

trong lÔ ®iÖn cña quËn c«ng kh«ng kiªng nÓ g× c¶. Sinh viªn ¨n, ë vµ mÆc kh«ng ph¶i mÊt tiÒn. Mçi th¸ng mçi

sinh viªn cßn ®−îc lÜnh 5 ®ång róp vµng ®Ó tiªu vÆt.

§Ó häc sinh cã mét quan niÖm ®óng ®¾n vÒ viÖc gi¸o dôc trÎ

em, Tr−êng ®¹i häc cã mét nhµ nu«i trÎ vµ mét nhµ göi trÎ rÊt

kiÓu mÉu gåm 60 em nhá.

Mçi n¨m Tr−êng ®¹i häc chi tiªu ®Õn 516.000 ®ång róp vµng.

Çc ®¹i biÓu cña 62 chñng téc trong Tr−êng ®¹i häc lËp thµnh

mét "C«ng x·". Chñ tÞch vµ çc çn sù cña C«ng x· do phæ th«ng

®Çu phiÕu bÇu ra ba th¸ng mét lÇn.

Mét ®¹i biÓu sinh viªn tham gia viÖc qu¶n trÞ kinh tÕ vµ hµnh chÝnh cña Tr−êng ®¹i häc. TÊt c¶ çc sinh viªn ®Òu ph¶i

thay phiªn nhau lÇn l−ît lµm c«ng viÖc nhµ bÕp, th− viÖn, c©u

l¹c bé, v.v.. TÊt c¶ mäi vô "ph¹m ph¸p" hoÆc tranh chÊp ®Òu do

mét toµ ¸n ®−îc bÇu ra xÐt xö tr−íc mÆt toµn thÓ çc ®ång chÝ.

C«ng x· häp mçi tuÇn mét lÇn ®Ó th¶o luËn t×nh h×nh chÝnh trÞ vµ

kinh tÕ quèc tÕ. ThØnh tho¶ng ng−êi ta tæ chøc nh÷ng cuéc héi häp

vµ nh÷ng buæi d¹ héi trong ®ã nh÷ng sinh viªn cã khiÕu vÒ nghÖ

thuËt tr×nh bµy nghÖ thuËt vµ v¨n häc cña kh¾p çc miÒn ë

ph−¬ng §«ng. Mét ®iÓm ®Æc biÖt nhÊt biÓu hiÖn sù "d· man" cña nh÷ng

ng−êi b«nsªvÝch lµ kh«ng nh÷ng hä coi "nh÷ng ng−êi d©n thuéc ®Þa thÊp kÐm" Êy nh− anh em, mµ cßn tæ chøc cho hä tham gia ®êi

çch m¹ng nga vµ çc d©n téc thuéc ®Þa 323

sèng chÝnh trÞ cña n−íc Nga n÷a. Trong kú bÇu cö çc X«viÕt, nh÷ng sinh viªn mµ khi cßn ë trong n−íc cña hä th× chØ lµ nh÷ng "kÎ d©n lµnh", nh÷ng "ng−êi ®−îc b¶o hé", nghÜa lµ nh÷ng ng−êi kh«ng cã quyÒn g× kh¸c h¬n lµ quyÒn nép thuÕ, nh÷ng ng−êi kh«ng hÒ cã quyÒn øng cö vµ bÇu cö ë n−íc hä, nh÷ng ng−êi kh«ng ®−îc phÐp bµn b¹c chÝnh trÞ, th× nay ë n−íc Nga X«viÕt nh÷ng ng−êi ®ã ®−îc tham gia bÇu cö vµ cö ®¹i biÓu cña hä vµo X«viÕt. Mong r»ng nh÷ng anh em cña t«i ë çc thuéc ®Þa ®ang cÇu xin ®æi quèc tÞch m·i mµ kh«ng ®−îc, h·y thö so s¸nh nÒn d©n chñ t− s¶n víi nÒn d©n chñ v« s¶n.

TÊt c¶ nh÷ng sinh viªn Êy ®Òu ®· tõng ®au khæ vµ ®· thÊy ng−êi kh¸c ®au khæ. TÊt c¶ ®Òu ®· sèng d−íi "nÒn v¨n minh khai ho¸ cao c¶" vµ d−íi ¸ch bãc lét vµ ¸p bøc cña chñ nghÜa t− b¶n n−íc ngoµi. V× thÕ tÊt c¶ ®Òu ham mª vµ khao kh¸t häc tËp vµ hiÓu biÕt. Hä võa h¨ng h¸i võa nghiªm tóc. Hä kh«ng hÒ ch¬i bêi phãng tóng nh− nh÷ng thanh niªn ph−¬ng §«ng ë Pari, ë ¤xpho, ë BÐclin. Ng−êi ta cã thÓ nãi kh«ng ngoa r»ng Tr−êng ®¹i häc Ph−¬ng §«ng «m Êp d−íi m¸i tr−êng m×nh tÊt c¶ t−¬ng lai cña çc d©n téc thuéc ®Þa.

MiÒn CËn §«ng vµ miÒn ViÔn §«ng, tõ Xyri ®Õn TriÒu Tiªn - chóng t«i chØ nãi ®Õn nh÷ng n−íc thuéc ®Þa vµ nöa thuéc ®Þa cã mét diÖn tÝch réng h¬n 15 triÖu km2, víi sè d©n h¬n 1.200 triÖu ng−êi, tÊt c¶ nh÷ng n−íc réng lín Êy ngµy nay ®Òu ®ang ë d−íi ¸ch cña chñ nghÜa t− b¶n vµ chñ nghÜa ®Õ quèc. Vµ mÆc dï sè l−îng cña hä ®¸ng lÏ ph¶i lµm cho hä cã søc m¹nh, çc d©n téc bÞ ¸p bøc ®ã vÉn ch−a thùc sù m−u ®å tù gi¶i phãng khái ¸ch ®ã, vµ v× hä ch−a hiÓu gi¸ trÞ cña sù ®oµn kÕt quèc tÕ, nªn hä ch−a biÕt ®oµn kÕt nhau l¹i ®Ó ®Êu tranh. Hä ch−a cã nh÷ng sù liªn hÖ gi÷a çc n−íc hä víi nhau, nh− çc d©n téc ch©u ¢u vµ ch©u Mü. Hä cã s½n mét søc m¹nh to lín mµ hä ch−a biÕt! ViÖc thµnh lËp Tr−êng ®¹i häc Ph−¬ng §«ng, tËp hîp nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o trÎ tuæi tÝch cùc, th«ng minh cña çc n−íc thuéc ®Þa, ®· lµm ®−îc mét c«ng cuéc to lín lµ:


a) Tr−êng ®· huÊn luyÖn cho çc chiÕn sÜ tiªn phong t−¬ng lai

Êy nguyªn lý ®Êu tranh giai cÊp, nguyªn lý mµ mét mÆt çc cuéc

®Êu tranh chñng téc vµ mÆt kh¸c çc tËp tôc cña chÕ ®é gia tr−ëng

®· lµm lÉn lén trong ®Çu ãc hä.

b) Tr−êng ®· lµm cho ®éi tiªn phong cña giai cÊp v« s¶n çc

n−íc thuéc ®Þa tiÕp xóc mËt thiÕt víi giai cÊp v« s¶n ph−¬ng T©y

®Ó dän ®−êng cho mét sù hîp t¸c thËt sù sau nµy, chØ cã sù hîp t¸c

®ã míi cã thÓ b¶o ®¶m cho giai cÊp c«ng nh©n quèc tÕ giµnh ®−îc

th¾ng lîi cuèi cïng.

c) Tr−êng ®· lµm cho çc d©n téc thuéc ®Þa - tõ tr−íc ®Õn nay rêi r¹c víi nhau - hiÓu biÕt nhau, vµ ®oµn kÕt víi nhau, do ®ã ®Æt c¬ së

cho mét khèi liªn hîp t−¬ng lai gi÷a çc n−íc ph−¬ng §«ng, khèi

liªn hîp ®ã lµ mét trong nh÷ng çi çnh cña çch m¹ng v« s¶n.

d) Tr−êng ®· nªu lªn cho giai cÊp v« s¶n çc n−íc mµ giai cÊp

t− s¶n cã thuéc ®Þa, mét tÊm g−¬ng vÒ nh÷ng ®iÒu hä cã thÓ vµ

ph¶i lµm cho nh÷ng anh em cña hä ®ang bÞ ¸p bøc.

NguyÔn ¸i Quèc

B¸o La Vie OuvriÌre, sè 20, n¨m 1924.

325

TH¦ GöI BAN BÝ TH¦ QUèC TÕ CéNG S¶N

KÝnh göi ®ång chÝ BÝ th− Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n


ë Xªvaxt«p«n, t«i cã dÞp th¨m chiÕc tµu chiÕn cña H¹m ®éi ®á

®−îc Quèc tÕ nhËn ®ì ®Çu vµ ®· ®Æt tªn lµ "Le Komintern1)".

80% ®éi tµu lµ ®¶ng viªn vµ ®oµn viªn Komsomol2) víi sè l−îng

nh− sau:

Céng s¶n 47

Dù bÞ ®· ®−îc chÊp nhËn 72

Dù bÞ 50 Komsomol 380

Nh− vËy, trªn tµu chóng ta cã mét ®¶ng bé gåm 549 ®ång chÝ.

Trªn tµu cã mét th− viÖn. Nh−ng th− viÖn thiÕu s¸ch. ThÕ mµ

®ång chÝ biÕt çc ®ång chÝ Nga thiÕt tha häc tËp nh− thÕ nµo; sù

ham mª häc tËp ®ã tÊt nhiªn l¹i t¨ng lªn béi phÇn khi ng−êi ta

sèng nhèt trªn tµu, gi÷a n−íc vµ trêi. §ång chÝ chÝnh uû nãi víi t«i

®· viÕt th− nhiÒu lÇn cho c¬ quan ®ì ®Çu, Quèc tÕ Céng s¶n, ®Ó yªu cÇu s¸ch b¸o nh−ng kh«ng nhËn ®−îc s¸ch mµ còng ch¼ng nhËn

®−îc tr¶ lêi. §ång chÝ Êy nhê t«i nh¾c l¹i yªu cÇu trªn víi ®ång chÝ.

T«i høa sÏ lµm. T«i mong r»ng ®ång chÝ cè tr¶ lêi thuËn lîi cho çc ®ång chÝ thuû thñ cña chóng ta.

_______________

1) Komintern: Quèc tÕ Céng s¶n (BT). 2) Komsomol: §oµn Thanh niªn Céng s¶n (BT).


T«i ph¶i nãi r»ng nÕu ng−êi cha ®ì ®Çu xem nhÑ ®øa con ®ì

®Çu cña m×nh, th× ng−îc l¹i çc con ®ì ®Çu l¹i kh«ng ngõng nhí

®Õn cha ®ì ®Çu. B»ng chøng cña sù g¾n bã c¶m ®éng ®ã lµ t«i ®−îc

thÊy çc thuû thñ trÎ tranh thñ lóc nghØ ng¬i lµm mét çi ®Ìn pha

b»ng ®ång, rÊt nghÖ thuËt, ®Ó lµm quµ tÆng Quèc tÕ Céng s¶n.

§ång chÝ th©n mÕn, xin göi ®ång chÝ lêi chµo céng s¶n vµ lêi c¶m

¬n cña t«i thay mÆt çc ®ång chÝ thanh niªn trªn tµu "Komintern".

M¸txc¬va, ngµy 7-9-1924 NguyÔn ¸i Quèc

Tµi liÖu l−u t¹i Côc L−u tr÷


327

TH¦ GöI QUèC TÕ CéNG S¶N1)

Th−a ®ång chÝ,

T«i ®· ®Õn M¸txc¬va vµo th¸ng 7-1923. T«i sÏ ra ®i sau 3

th¸ng l−u l¹i ë ®©y. V× lý do nµy hay lý do kh¸c, viÖc lªn ®−êng cña

t«i ®· bÞ ho·n hÕt tuÇn nµy sang tuÇn kh¸c, råi hÕt th¸ng nµy sang th¸ng kh¸c.

Sau §¹i héi lÇn thø V, Ban Ph−¬ng §«ng ®· nãi víi t«i r»ng:

1/ Ban sÏ giíi thiÖu t«i víi Quèc d©n §¶ng ®Ó t«i lµm viÖc ë ®Êy

v× ngoµi lé phÝ, Ban kh«ng thÓ gióp t«i vÒ tµi chÝnh. 2/ T«i sÏ ë chç

®ã víi t− çch ç nh©n chø kh«ng ph¶i víi t− çch lµ çn bé cña

Quèc tÕ Céng s¶n. 3/ T«i sÏ kh«ng cã nh÷ng quan hÖ víi §¶ng

chóng t«i ë Trung Quèc.

Dï tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã ®èi víi t«i lµ khã, nh−ng t«i vÉn

chÊp nhËn nã ®Ó cã thÓ ®i ®−îc. §Ó cøu v·n çc ®iÒu kiÖn 2 vµ 3,

t«i yªu cÇu §¶ng t«i cho t«i mét giÊy uû nhiÖm, vµ göi cho §¶ng Trung Quèc mét bøc th− yªu cÇu gióp ®ì t«i trong c«ng t¸c. VËy lµ

vÊn ®Ò ®· ®−îc gi¶i quyÕt.

Nh−ng lóc nµy néi chiÕn ®ang næ ra ë Trung Quèc, Quèc d©n

§¶ng kh«ng tr¶ lêi bøc th− cña Ban Ph−¬ng §«ng. Vµ viÖc lªn

®−êng cña t«i mét lÇn n÷a l¹i ph¶i ho·n l¹i v« thêi h¹n.

Nh− vËy, tr−íc lµ v× §¶ng t«i kh«ng tr¶ lêi. Nay lµ v× nh÷ng

_______________

1) §Çu th− cã ch÷ "ChuyÓn cho V«itinxki" viÕt b»ng tiÕng Nga. §Çu ®Ò do ban biªn tËp ®Æt.


ng−êi Trung Quèc ®¸nh nhau. VËy ngµy mai sÏ lµ v× chuyÖn g×

kh¸c n÷a. Nh−ng tÊt c¶ nh÷ng khã kh¨n sÏ kh«ng cßn, nÕu nh−

vÊn ®Ò tµi chÝnh kh«ng ®Æt ra. §Ó vÊn ®Ò kh«ng ®Æt ra khi t«i ho¹t

®éng ë bªn Êy, t«i chØ yªu cÇu çc ®ång chÝ cung cÊp cho t«i nh÷ng

g× mµ çc ®ång chÝ ®ang cung cÊp ®Ó t«i chê ®îi, trong thêi gian t«i

kh«ng lµm g× ë ®©y c¶.

Xin göi lêi chµo céng s¶n.

NGUYÔN ¸I QUèC

11-9-1924



329

TH¦ GöI §åNG CHÝ T¥RANH

M¸txc¬va, ngµy 19 th¸ng 9 n¨m 1924

§ång chÝ T¬ranh th©n mÕn,

Ban Ph−¬ng §«ng ®· b¸o tin cho t«i r»ng: Ban sÏ chi tiÒn ®i ®−êng cho t«i tíi Qu¶ng Ch©u, nh−ng khi ®Õn ®ã th× t«i ph¶i tù xoay xë t×m lÊy c«ng viÖc.

H¼n lµ lµm viÖc ®Ó kiÕm sèng kh«ng ph¶i lµ ®iÒu khã, thËm chÝ ngay c¶ ë mét ®Êt n−íc mµ t«i chØ biÕt viÕt chø kh«ng biÕt nãi thø tiÕng ë ®ã. Tuy nhiªn, trong tr−êng hîp cña t«i, ®iÒu ®ã còng cã nh÷ng çi bÊt tiÖn:

1/ T«i ph¶i sèng gÇn nh− bÊt hîp ph¸p ë Qu¶ng Ch©u, n¬i nhung nhóc nh÷ng mËt th¸m Ph¸p.

2/ NÕu t«i nhËn lµm mét c«ng viÖc nµo ®ã, th× toµn bé thêi giê cña t«i sÏ bÞ cho¸n hÕt. Mµ t«i th× ph¶i ®−îc hoµn toµn tù do ®Ó lµm viÖc theo ý muèn, tøc lµ nghiªn cøu hoµn c¶nh, xem xÐt quÇn chóng vµ tæ chøc çi g× ®ã.

Bëi v× §¶ng chóng t«i vµ Ban Ph−¬ng §«ng kh«ng thÓ gióp t«i vÒ tµi chÝnh, nªn t«i ®Ò nghÞ ®ång chÝ tr×nh bµy tr−êng hîp cña t«i tr−íc Ban chÊp hµnh vµ xin cho quyÕt ®Þnh.

Xin göi ®ång chÝ lêi chµo céng s¶n anh em.

NGUYÔN ¸I QUèC

Th− ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p, b¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh.

330

HµNH H×NH KIÓU LINS¥

MéT PH¦¥NG DIÖN ÝT NG¦êI BIÕT CñA NÒN V¡N MINH Mü

Ai còng biÕt gièng ng−êi da ®en lµ gièng ng−êi bÞ ¸p bøc vµ bãc lét nÆng nÒ nhÊt trong loµi ng−êi. Ai còng biÕt sù bµnh tr−íng cña chñ nghÜa t− b¶n vµ viÖc t×m ra T©n thÕ giíi ®· mang l¹i hËu qu¶ trùc tiÕp lµ lµm sèng l¹i chÕ ®é n« lÖ, mét chÕ ®é, tr¶i qua nhiÒu thÕ kû, ®· lµ mét tai ho¹ thËt sù ®èi víi ng−êi da ®en vµ lµ mét bÊt h¹nh ®Ém m¸u ®èi víi nh©n lo¹i. §iÒu mµ mäi ng−êi cã lÏ kh«ng biÕt lµ ng−êi da ®en ch©u Mü, tiÕng r»ng ®· ®−îc gi¶i phãng 65 n¨m nay råi, nh−ng vÉn cßn ph¶i chÞu ®ùng nhiÒu nçi thèng khæ ghª gím vÒ tinh thÇn vµ vËt chÊt, mµ tµn ¸c nhÊt vµ ghª tëm nhÊt lµ tôc hµnh h×nh kiÓu Lins¬.

Linsagi¬ lµ do tõ Lins¬ mµ ra. Lins¬ lµ tªn mét chñ ®ån ®iÒn ë bang ViÕcgini võa lµ ®Þa chñ, võa lµ quan toµ. Lîi dông t×nh h×nh rèi ren trong cuéc chiÕn tranh giµnh ®éc lËp, h¾n th©u tãm toµn bé quyÒn hµnh trong quËn. Nh÷ng ng−êi thuéc ph¸i b¶o hoµng vµ nh÷ng ng−êi thuéc ph¸i b¶o thñ bÞ h¾n trõng ph¹t rÊt d· man, kh«ng cÇn xÐt xö, kh«ng cÇn ¸n tõ g× c¶. Nhê bän chñ n«, nhê ®¶ng Ku Klux Klan vµ nh÷ng tæ chøc bÝ mËt kh¸c, nªn tôc hµnh h×nh kiÓu Lins¬, mét tôc kh«ng hîp ph¸p vµ man rî trë thµnh phæ biÕn vµ kÐo dµi m·i ë çc bang trong Liªn bang Mü. Sau khi ng−êi da ®en ®−îc gi¶i phãng, tôc ®ã cµng trë nªn v« nh©n ®¹o, vµ ®Æc biÖt chÜa vµo ng−êi da ®en.

hµnh h×nh kiÓu lins¬ 331

ÇC B¹N H·Y T¦ëNG T¦îNG...

Çc b¹n h·y t−ëng t−îng mét ®¸m ®«ng cuång lo¹n. Qu¶ ®Êm n¾m chÆt, m¾t ®á ngÇu, miÖng sïi bät, la ã, chöi bíi, nguyÒn rña..., ®¸m ®«ng Êy ®ang bÞ l«i cuèn bëi çi thó cuång lo¹n ®−îc ph¹m téi ¸c mµ kh«ng ph¶i lo sî g× c¶. Hä vò trang b»ng gËy géc, ®uèc, sóng lôc, thõng, dao, kÐo, n−íc l−u toan, dïi. Tãm l¹i lµ bÊt cø vËt g× cã thÓ dïng ®Ó giÕt hoÆc lµm bÞ th−¬ng ®−îc.

Çc b¹n h·y t−ëng t−îng gi÷a ®¸m ®«ng Êy, lµ mét ®èng thÞt ®en bÞ x« ®Èy, ®¸nh ®Ëp, giµy xÐo, r¹ch da, rãc thÞt, chöi rña, bÞ ®¸ ®i ®¸ l¹i, ®Ém m¸u, bÊt ®éng.

Çi ®¸m ®«ng Êy, chÝnh lµ nh÷ng kÎ tham gia hµnh h×nh. Çi x¸c ng−êi r¸ch n¸t kia, ®ã lµ ng−êi da ®en, lµ n¹n nh©n.

Trong c¬n sãng h»n thï vµ thó tÝnh, nh÷ng kÎ tham gia hµnh h×nh l«i ng−êi da ®en ®Õn mét khu rõng hay mét qu¶ng tr−êng c«ng céng nµo ®ã. Hä trãi ng−êi ®ã vµo c©y, t−íi dÇu löa vµo ng−êi ®ã, lÊy nh÷ng chÊt dÔ ch¸y phñ lªn ng−êi ®ã. Tr−íc khi ch©m löa, hä bÎ dÇn tõng chiÕc r¨ng mét cña ng−êi ®ã. Råi mãc m¾t ng−êi ®ã. Tõng nhóm tãc xo¨n bÞ røt khái ®Çu, mang theo tõng m¶ng da, ®Ó lé ra mét sä ng−êi ®Ém m¸u. NhiÒu miÕng thÞt nhá rêi khái çi th©n h×nh ®· tÝm bÇm v× bÞ ®¸nh ®Ëp.

Ng−êi da ®en kh«ng kªu ®−îc n÷a: l−ìi ®· s−ng phång lªn v× mét thanh s¾t nung ®á gÝ vµo. Toµn th©n ng−êi Êy qu»n qu¹i nh− mét con r¾n bÞ ®¸nh, dë sèng, dë chÕt. Mét nh¸t dao, thÕ lµ rông mét tai. ¸i chµ! Nã míi ®en lµm sao! Nã míi ®¸ng tëm lµm sao! ThÕ lµ bän ®µn bµ r¹ch n¸t mÆt ng−êi ®ã ra...

Cã kÎ hÐt: "Ch©m löa lªn ®i!". Mét kÎ kh¸c gãp thªm: "§èt võa ®ñ ®Ó thui nã tõ tõ th«i".

Ng−êi da ®en bÞ n−íng chÝn, thui vµng, ch¸y thµnh than. Nh−ng ng−êi ®ã ph¶i chÕt hai lÇn míi ®¸ng ®êi. Cho nªn hä liÒn treo ng−êi ®ã lªn, nãi cho ®óng lµ treo çi x¸c kh«ng cßn lµ mét çi x¸c n÷a lªn. Vµ b©y giê, tÊt c¶ nh÷ng ng−êi kh«ng ®−îc tham dù c¶nh thiªu sèng Êy, vç tay. Hoan h«!


Khi ai nÊy ®· xem ch¸n råi, hä h¹ çi x¸c xuèng. Çi d©y treo

®−îc chÆt ra tõng ®o¹n, b¸n mçi ®o¹n 3 hay 5 ®«la. Bän ®µn bµ

tranh nhau mua lµm vËt kû niÖm vµ ®Ó lÊy kh−íc.

ThÕ lµ "C«ng lý nh©n d©n" - nh− ë ®ã, ng−êi ta vÉn gäi - ®·

®−îc thùc hiÖn. §¸m ®«ng dÞu ®i, khen ngîi nh÷ng kÎ "hµnh sù"

råi t¶n dÇn ®i, vui vÎ nh− võa dù xong mét b÷a tiÖc, vµ hÑn gÆp

nhau mét bËn kh¸c.

Trong khi ®ã th× trªn mÆt ®Êt nhµy nhôa mì vµ khãi, mét ®Çu

l©u ®en, n¸t bÐt, bÞ thui ch¸y, kh«ng ra h×nh thï g× n÷a, nh¨n nhã

mét çch ®¸ng sî vµ h×nh nh− muèn hái vÇng d−¬ng ®ang lÆn

r»ng: "§ã lµ v¨n minh −?".

MéT CHóT THèNG K£

Tõ 1889 ®Õn 1919, ®· cã 2.600 ng−êi da ®en bÞ hµnh h×nh

kiÓu Lins¬, trong ®ã cã 51 phô n÷ vµ thiÕu n÷, víi 10 cùu binh

trong ®¹i chiÕn.

Trong sè 78 ng−êi da ®en bÞ hµnh h×nh kiÓu Lins¬ n¨m 1919,

cã 11 ng−êi bÞ thiªu sèng, 3 ng−êi bÞ thiªu sau khi ®· bÞ giÕt, 31

ng−êi bÞ b¾n chÕt, 3 ng−êi bÞ hµnh h¹ cho ®Õn chÕt, 1 ng−êi bÞ chÆt

ra lµm nhiÒu m¶nh, 1 ng−êi bÞ d×m chÕt d−íi n−íc, 11 ng−êi bÞ giÕt

b»ng nhiÒu çch kh¸c.

§øng ®Çu lµ bang Gioãcgia víi 22 n¹n nh©n, thø ®Õn bang

MÝtxixipi víi con sè 12. Trong c¶ bang thø nhÊt vµ bang thø hai

®Òu cã 3 binh sÜ trong sè bÞ hµnh h×nh. Trong sè 11 ng−êi bÞ thiªu

sèng, th× ë bang Gioãcgia cã 4 ng−êi vµ 2 ng−êi ë bang MÝtxixipi.

Trong 34 vô hµnh h×nh cã tÝnh to¸n tr−íc vµ cã tæ chøc h¼n hoi, th×

bang Gioãcgia còng l¹i ®øng ®Çu víi 5 vô. Thø hai ®Õn bang

MÝtxixipi víi 3 vô.

C¨n cø theo nh÷ng téi tr¹ng buéc cho nh÷ng n¹n nh©n n¨m

1919, th×:


mét ng−êi cã ch©n trong Liªn ®oµn nh÷ng ng−êi kh«ng ®¶ng

ph¸i (nh÷ng chñ tr¹i ®éc lËp);

mét ng−êi ®· truyÒn b¸ nh÷ng s¸ch b¸o çch m¹ng;

mét ng−êi ®· d¸m qu¸ tù do lªn tiÕng c«ng kÝch nh÷ng vô

hµnh h×nh kiÓu Lins¬;

mét ng−êi ®· b×nh luËn vÒ nh÷ng vô x« x¸t gi÷a mét ng−êi da

tr¾ng vµ da ®en ë Sicag«;

mét ng−êi mµ ng−êi ta biÕt lµ l·nh tô cña phong trµo ®Êu

tranh cho lîi Ých cña ng−êi da ®en;

mét ng−êi v× kh«ng kÞp tr¸nh sang bªn ®−êng nªn ®· lµm cho mét ®øa bÐ da tr¾ng ngåi trong «t« ho¶ng sî.

N¨m 1920, cã 50 vô hµnh h×nh kiÓu Lins¬ vµ n¨m 1923, cã 28 vô.

Nh÷ng téi ¸c ®ã bao giê còng lµ do ghen ghÐt vÒ kinh tÕ mµ

ra, hoÆc do thÊy nh÷ng ng−êi da ®en ë ®Þa ph−¬ng lµm ¨n khÊm

kh¸ h¬n ng−êi da tr¾ng, hoÆc do thÊy c«ng nh©n da ®en kh«ng

chÞu bÞ bãc lét ®Õn x−¬ng tuû. Trong tÊt c¶ çc vô ®ã, nh÷ng thñ

ph¹m chÝnh kh«ng bao giê bÞ lµm rÇy rµ, chØ ®¬n gi¶n lµ v× hä

lu«n lu«n ®−îc bän chÝnh kh¸ch, bän tµi chÝnh, bän cÇm quyÒn vµ

nhÊt lµ b¸o chÝ ph¶n ®éng kÝch thÝch, khuyÕn khÝch, xói bÈy, råi

l¹i bao che. Mçi khi s¾p x¶y ra hay ®· x¶y ra mét vô hµnh h×nh kiÓu Lins¬

thÕ lµ b¸o chÝ chíp ngay lÊy, coi lµ dÞp may hiÕm cã ®Ó t¨ng sè b¸o

ph¸t hµnh. B¸o chÝ t−êng thuËt sù viÖc víi dông t©m ®−a ra rÊt

nhiÒu chi tiÕt.

Kh«ng mét lêi tr¸ch mãc h−íng vµo bän giÕt ng−êi. Kh«ng mét

lêi th−¬ng xãt ®èi víi nh÷ng n¹n nh©n. Kh«ng mét lêi b×nh luËn.

B¸o New Orleans States ngµy 26 th¸ng 6 n¨m 1919 ®¨ng næi

bËt tin sau ®©y b»ng cì ch÷ 25 ph©n suèt chiÒu ngang trang

nhÊt: H«m nay, mét tªn da ®en sÏ bÞ 3.000 c«ng d©n thiªu chÕt. Vµ ngay d−íi ®ã lµ mét tin in b»ng ch÷ nhá xÝu: §−îc mét ®¹o vÖ binh lín b¶o vÖ, Hoµng ®Õ n−íc §øc ®· cïng víi §«ng cung Th¸i tö ch¹y trèn.


B¸o Jackson Daily News ra cïng ngµy ®ã, in trªn hai cét ®Çu

trang nhÊt vµ b»ng cì ch÷ lín:

Tªn da ®en J.M. sÏ bÞ d©n chóng ë Enlisvinl¬ thiªu chÕt, vµo n¨m giê chiÒu nay

Tê b¸o chØ quªn thªm "khÈn kho¶n mêi toµn thÓ d©n chóng

®Õn dù", nh−ng tinh thÇn lµ nh− vËy.

VµI CHI TIÕT

"Håi 7 giê 40 phót tèi nay, J.M. ®· bÞ hµnh h¹ b»ng mét thanh

s¾t nung ®á, sau ®ã bÞ ®em thiªu... Mét ®¸m ®«ng kho¶ng 2.000

ng−êi1),... cã nhiÒu ®µn bµ vµ trÎ em ®· tham dù vô thiªu... Sau khi

ng−êi da ®en bÞ trãi tr−íc ph¸p tr−êng, ng−êi ta liÒn ®èt mét ®èng

löa. Çch ®ã mét qu·ng, mét ®èng löa kh¸c còng ®−îc ®èt lªn ®Ó

nung mét thanh s¾t. Khi thanh s¾t ®· ®á rùc, mét ng−êi cÇm lÊy

vµ gÝ vµo ng−êi da ®en. Ng−êi nµy ho¶ng lªn, véi n¾m lÊy thanh

s¾t. ThÕ lµ kh«ng khÝ sÆc sôa mïi thÞt ch¸y khÐt... Thanh s¾t ®á

®−îc gÝ vµo nhiÒu n¬i trªn m×nh ng−êi da ®en, tiÕng kªu la vµ rªn

rØ cña ng−êi ®ã déi vµo tËn trong thµnh phè. Hµnh téi mét håi l©u,

nh÷ng ng−êi ®eo mÆt n¹ t−íi x¨ng vµo ng−êi da ®en vµ ®èt ®èng

cñi lªn. Ngän löa bèc cao vµ liÕm quanh ng−êi da ®en ®ang van xin

ng−êi ta lµm phóc cho nã mét ph¸t ®¹n. Nh÷ng lêi n¨n nØ cña nã

lµm cho ng−êi ta lín tiÕng chÕ nh¹o" - B¸o Chatanocca Times,

ngµy 13-2-1918.

"M−êi l¨m ngµn ng−êi võa ®µn «ng, ®µn bµ vµ trÎ con hß reo

nh− sÊm khi ng−êi ta giéi gad«lin2) lªn ng−êi tªn da ®en vµ ch©m löa.

_______________

1) Inprekorr, b¶n tiÕng §øc, sè 114, ngµy 29-8-1924, viÕt: "200 ng−êi" (BT). 2) Gazoline: X¨ng nhÑ, cÊt tõ dÇu ho¶ (BT).


Hä ®Êm ®¸ nhau, la hÐt, vµ x« ®Èy nhau ®Ó ®−îc ®øng gÇn tªn da

®en h¬n. Hai ng−êi trong bän hä c¾t tai tªn da ®en trong khi ngän

löa b¾t ®Çu thui nã.

Mét ng−êi kh¸c ®Þnh c¾t gãt tªn da ®en... §¸m ®«ng nhÊp nh«

vµ di chuyÓn ®Ó ai nÊy ®Òu ®−îc nh×n thÊy tªn da ®en bÞ ®èt ch¸y.

Khi thÞt bÞ ch¸y hÕt, cßn tr¬ x−¬ng ra vµ khi çi th©n h×nh tr−íc

kia chØ cßn lµ mét çi x¸c r¸ch n¸t bèc khãi, kh«ng ra h×nh thï g×

n÷a, chËp chên trong ngän löa, mäi ng−êi còng vÉn cßn mª m¶i

®øng xem..." - B¸o Mymphis Press, ngµy 22-5-1917.

"... ®µn «ng thuéc ®ñ mäi h¹ng, ®µn bµ, trÎ con ®Òu kÐo ®Õn

xem. NhiÒu bµ trong giíi th−îng l−u ®i theo ®¸m ®«ng tõ cöa nhµ

tï ®Õn ®Êy, nh÷ng bµ kh¸c còng tõ çc ng¶ gÇn ®Êy kÐo ®Õn... Khi

x¸c tªn da ®en r¬i xuèng, ng−êi ta h¨ng h¸i tranh nhau nh÷ng

mÈu d©y thõng" - B¸o Vicksburg Evening Post, ngµy 4-5-1919.

"... mét ng−êi c¾t tai nã, mét ng−êi kh¸c xÎo bé phËn sinh dôc

cña nã... Nã t×m çch b¸m lÊy d©y thõng, ng−êi ta liÒn chÆt ph¨ng

çc ngãn tay ®i. Trong khi ng−êi ta treo nã lªn c©y, mét g· to nh−

hé ph¸p lÊy dao chÐm vµo cæ nã: Ýt nhÊt nã còng bÞ tíi 25 vÕt

th−¬ng... Nã bÞ kÐo lªn råi h¹ xuèng ®¸m löa hång, råi l¹i bÞ kÐo

lªn vµ h¹ xuèng, cø thÕ m·i... Cuèi cïng, mét ng−êi nÐm d©y thßng

läng trßng vµo ng−êi nã, ®Çu kia th× buéc vµo mét con ngùa ®Ó l«i

çi x¸c ch¹y kh¾p çc phè Oac«. Çi c©y treo x¸c tªn da ®en l¹i ë

ngay d−íi cöa sæ nhµ viªn thÞ tr−ëng. ¤ng nµy th¶n nhiªn nh×n

®¸m ®«ng hµnh h×nh. Trªn suèt chÆng ®−êng, tÊt c¶ mäi ng−êi ®Òu

tham gia b¨m v»m tªn da ®en. NhiÒu ng−êi ®Ëp nã b»ng xÎng,

cuèc, g¹ch, gËy géc. Kh¾p m×nh nã, tõ ®Çu ®Õn ch©n, chç nµo còng

®Çy th−¬ng tÝch. Hµng ngh×n ng−êi cïng reo vui vang déi, khi ngän

löa ®−îc ch©m lªn... Mét lóc sau, çi x¸c ®−îc kÐo lªn cao, ®Ó ai

nÊy ®Òu cã thÓ ng¾m nh×n ®−îc, nªn ng−êi ta vç tay nh− sÊm

dËy..." - B¸o Crisis, th¸ng 7-1916.


NH÷NG NG¦êI DA TR¾NG Lµ N¹N NH¢N CñA HµNH H×NH KIÓU LINS¥

Ch¼ng cø g× ng−êi da ®en mµ c¶ nh÷ng ng−êi da tr¾ng nµo d¸m bªnh vùc ng−êi da ®en còng bÞ ®èi xö tµn nhÉn, nh− bµ

HariÐt Bich¬ Stao, t¸c gi¶ cuèn "Çi lÒu cña chó T«m" ch¼ng h¹n.

Eligi¸t L«vagi«i bÞ giÕt. Gi«n Brao bÞ treo cæ, T«m¸t BÝts¬ vµ

Xtªphen Ph«xt¬ bÞ ng−îc ®·i, bÞ ®¸nh ®Ëp vµ bÞ bá tï. Trong nhµ

tï, Ph«xt¬ ®· viÕt nh− sau: "Khi t«i nh×n tay ch©n t«i bÞ ®¸nh n¸t

nhõ, t«i nghÜ r»ng, ®Ó giam gi÷ t«i, nhµ tï sÏ ch¼ng cßn cÇn thiÕt

bao l©u n÷a... 15 th¸ng võa qua, nhµ tï ®· 4 lÇn më cöa xµlim ®ãn

t«i, ®ång bµo t«i ®· 24 lÇn l«i t«i ra khái nhµ thê cña hä, hä ®· hai

lÇn nÐm t«i tõ tÇng g¸c thø hai xuèng, mét lÇn ®¸nh t«i ®Õn sôn

l−ng, mét lÇn kh¸c hä ®Þnh cïm kÑp t«i, hai lÇn hä ph¹t tiÒn t«i. Cã lÇn, 1 v¹n ng−êi ®Þnh ®−a t«i ra hµnh h×nh kiÓu Lins¬, vµ t«i ®·

bÞ ®¸nh bÞ th−¬ng 20 chç, ë ®Çu, çnh tay, cæ...".

Trong 30 n¨m, ®· cã 708 ng−êi da tr¾ng, trong ®ã cã 11 phô

n÷, bÞ hµnh h×nh kiÓu Lins¬, ng−êi th× v× ®· tæ chøc b·i c«ng, ng−êi

th× v× ®· ®ång t×nh víi cuéc ®Êu tranh cña ng−êi da ®en.

Hµnh h×nh kiÓu Lins¬ thËt ®¸ng chiÕm mét vÞ trÝ vinh dù

trong bé s−u tËp toµn bé nh÷ng téi ¸c cña nÒn "v¨n minh" Mü.

NGUYÔN ¸I QUèC


sè 59, n¨m 1924.

337

GI¸O DôC QUèC D¢N

"ÇI D· MAN" B¤NS¬VÝCH

ChÝnh phñ X«viÕt ®· cho thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh sau ®©y:

A) Gi¸o dôc kh«ng mÊt tiÒn vµ b¾t buéc; gi¸o dôc phæ th«ng vµ

b¸ch khoa ®èi víi çc trÎ em nam n÷ cho ®Õn 17 tuæi; tõ 17 tuæi trë

lªn th× gi¸o dôc chuyªn m«n vµ chuyªn nghiÖp.

B) Nhµ n−íc chÞu phÝ tæn cho tÊt c¶ häc sinh vÒ ¨n uèng, quÇn

¸o, giÇy dÐp vµ nh÷ng thø cÇn dïng cho häc sinh.

C) ThiÕt lËp mét hÖ thèng çc tr−êng mÉu gi¸o vµ vì lßng, nhµ

gi÷ trÎ, v−ên trÎ, nhµ nu«i trÎ, v.v. nh»m môc ®Ých c¶i thiÖn viÖc

gi¸o dôc cña x· héi, gi¶i phãng ng−êi phô n÷.

D) Nh©n d©n lao ®éng tÝch cùc tham gia viÖc gi¸o dôc quèc

d©n; ph¸t triÓn çc "Héi ®ång gi¸o dôc quèc d©n"; tÊt c¶ nh÷ng

c«ng d©n cã tr×nh ®é gi¸o dôc phæ th«ng, ®Òu thuéc quyÒn sö dông

cña Nhµ n−íc, v.v..

E) Trong ngµnh ®¹i häc, çc sinh viªn nghÌo vµ nhÊt lµ c«ng

nh©n vµ n«ng d©n ®−îc cÊp häc bæng vµ nh÷ng −u tiªn kh¸c ®Ó hä

cã ph−¬ng tiÖn vËt chÊt theo häc ngay c¶ çc tr−êng ®¹i häc.

"NÒN V¡N MINH" PH¸P

§Ó truyÒn b¸ ¸nh s¸ng tèt lµnh cña nÒn v¨n minh cao quý vµo

çc n−íc ®−îc n−íc mÑ b¶o hé, n−íc Ph¸p ®· ®−a l¹i cho


40.000.000 "ng−êi Ph¸p h¶i ngo¹i" 8.007 tr−êng häc. T«i kh«ng nãi

qu¸ ®©u. D−íi ®©y lµ con sè thèng kª chÝnh thøc.

Thuéc ®Þa D©n sè Tr−êng häc Häc sinh

- T©y Phi thuéc Ph¸p 12.000.000 290 12.000

- Ch©u Phi xÝch ®¹o

thuéc Ph¸p

5.000.000 100 4.000

- §«ng D−¬ng 19.000.000 2.965 148.000

- Ma®ag¸txca 3.000.000 789 78.000

- X«mali 64.000 2 250

- §¶o Rªuyni«ng 172.000 124 17.000

- Ên §é thuéc Ph¸p 270.000 52 9.000

- ¡ngti¬ 500.000 194 18.500

- Guyan 144.000 23 2.000 - T©n §¶o 17.000 18 600

Trong xø Goa®¬lóp, 10.000 trÎ em kh«ng cã tr−êng häc. T¹i Angiªri thuéc Ph¸p, tõ suèt 94 n¨m nay, trong sè 5.000.000 d©n

chØ cã 35.000 häc sinh lµ ®−îc h−ëng thô mét nÒn gi¸o dôc nhá

giät, cßn 695.000 trÎ em b¶n xø th× ph¶i chÞu dèt n¸t. T¹i Cao

Miªn: 60 tr−êng cho 2.000.000 d©n! T¹i Nam Kú (thuéc Ph¸p tõ

h¬n nöa thÕ kû nay): trong sè 2.500.000 ng−êi d©n, chØ cã 51.000

häc sinh.

May m¾n thay, tuy chóng ta thiÕu tr−êng häc, nh−ng n−íc

Ph¸p ®· ban cho chóng ta rÊt nhiÒu nhµ thæ, tiÖm hót thuèc phiÖn

vµ ty r−îu.

NGUYÔN ¸I QUèC

B¸o Le Paria, sè 29,

th¸ng 9-1924.

339

ÇC N¦íC §Õ QUèC CHñ NGHÜA Vµ TRUNG QUèC1)

Nh÷ng sù biÕn ë Trung Quèc cã hai mÆt: sù xung ®ét gi÷a çc

t−íng lÜnh Trung Quèc vµ sù can thiÖp cña çc c−êng quèc bªn

ngoµi. ChÝnh mÆt sau nµy lµm cho chóng ta quan t©m h¬n c¶, v×

nã quyÕt ®Þnh cuéc chiÕn tranh nåi da nÊu thÞt cã thÓ ®−a l¹i

nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng nhÊt.

H·y thö tãm t¾t lÞch tr×nh nh÷ng cuéc can thiÖp cña n−íc

ngoµi trong qu¸ khø ®Ó t×m ra nguyªn nh©n thùc tÕ, lý do chÝnh

cña sù can thiÖp hiÖn t¹i.

MéT Sè NGµY TH¸NG

1635, Vua Anh göi th− yªu cÇu cho phÐp bu«n b¸n ë Trung Quèc.

1830, ®¹i sø Anh yªu cÇu cho phÐp nhËp khÈu thuèc phiÖn vµo

Trung Quèc. Yªu cÇu bÞ Trung Quèc b¸c bá.

1836, ng−êi Anh nhËp khÈu 20.280 hßm thuèc phiÖn lËu vµo

Trung Quèc.

1839, n−íc Anh tuyªn chiÕn víi Trung Quèc ®Ó b¾t buéc n−íc nµy ph¶i nhËn thuèc phiÖn.

1841, H−¬ng C¶ng bÞ chiÕm ®o¹t, Trung Quèc ph¶i båi th−êng

_______________

1) Mét phÇn bµi nµy ®−îc ®¨ng l¹i trªn b¸o Le Paria, sè 30, th¸ng 10-1924 d−íi nhan ®Ò: Kh«ng ®−îc ®ông ®Õn Trung Quèc (BT).


21.000.000 ®ång ®«la chiÕn phÝ, trong ®ã 6.000.000 ®ång lµ

®Òn vµo gi¸ trÞ sè thuèc phiÖn bÞ ph¸ huû.

1856, n−íc Anh g©y ra mét cuéc chiÕn tranh míi ®Ó buéc

Trung Quèc ph¶i hîp ph¸p ho¸ viÖc b¸n thuèc phiÖn vµ

më cöa biÓn cho n−íc ngoµi vµo bu«n b¸n.

1860, qu©n ®éi Anh - Ph¸p chiÕm B¾c Kinh. Nh−îng bé: Anh -

Ph¸p ®−îc chiÕm ®ãng ®¶o VÝcht«ria. Båi th−êng: 800

triÖu l−îng1) cho Ph¸p vµ 10 triÖu b¶ng cho Anh.

1874, NhËt B¶n tÊn c«ng Trung Quèc. Nh−îng bé: b·i bá chñ

quyÒn cña Trung Quèc ë §µi Loan, vµ ®¶o nµy thµnh thuéc ®Þa cña NhËt. Båi th−êng: 50 triÖu l−îng.

1876, chiÕn tranh víi Nga. Nh−îng bé: l·nh thæ bÞ chiÕm ®ãng.

Båi th−êng: 900 triÖu róp.

1878, l¹i xung ®ét víi Anh. Nh−îng bé: thõa nhËn trÞ ngo¹i

ph¸p quyÒn. Båi th−êng: 20 triÖu l−îng.

1885, Ph¸p tÊn c«ng. Nh−îng bé: b·i bá chñ quyÒn Trung Quèc

ë An Nam, n−íc nµy bÞ Ph¸p chiÕm lµm thuéc ®Þa.

1895, NhËt tÊn c«ng. Nh−îng bé: Trung Quèc hÕt chñ quyÒn ë

TriÒu Tiªn. N−íc nµy bÞ NhËt chiÕm lµm thuéc ®Þa. Båi

th−êng: 20 triÖu l−îng. 1895, Nga, Ph¸p vµ §øc cïng tÊn c«ng. Nh−îng bé: thõa nhËn

quyÒn x©y dùng ®−êng s¾t. Båi th−êng: 3 tû l−îng.

1897, §øc x©m l−îc. KiÒu Ch©u bÞ chiÕm ®ãng, ph¶i thõa nhËn

quyÒn khai th¸c hÇm má.

1897, Nga x©m l−îc. Cöa L÷ ThuËn bÞ chiÕm.

1897, Anh x©m l−îc. H¶i X©m Uy bÞ chiÕm ®ãng.

1898, Ph¸p x©m l−îc. Thõa nhËn quyÒn thiÕt lËp ®−êng ®iÖn

tÝn ë Hoa Nam.

1900, Can thiÖp vò trang cña Anh, Nga, §øc, Ph¸p, Mü, ý, ¸o

vµ NhËt (Cuéc khëi nghÜa cña NghÜa hoµ ®oµn52). Qu©n ®éi

_______________

1) Tael: §¬n vÞ tiÒn tÖ cò cña Trung Quèc (BT).

çc n−íc ®Õ quèc chñ nghÜa... 341

n−íc ngoµi ®ãng ë B¾c Kinh vµ ë çc cöa biÓn quan träng.

Båi th−êng: 450 triÖu l−îng.

Tõ khi næ ra cuéc chiÕn tranh thÕ giíi, bän ®Õ quèc chñ

nghÜa thay thÕ viÖc ¨n c−íp c«ng khai vµ vò trang b»ng

viÖc ¨n c−íp che ®Ëy vµ ngo¹i giao. Chóng th«ng qua

nh÷ng cuéc héi nghÞ, lÆng lÏ c−íp bãc Trung Quèc ®ang ë

trong t×nh tr¹ng chia rÏ vµ bÞ bã tay tr−íc bän chóng.

1919, HiÖp −íc VÐcx©y chuyÓn giao tÊt c¶ nh÷ng t« giíi cña

§øc ë Trung Quèc cho NhËt, mÆc dÇu chÝnh Trung Quèc

còng lµ mét n−íc ®ång minh. 1922, Héi nghÞ Oasinht¬n th«ng qua viÖc çc n−íc Anh, Ph¸p,

Mü vµ NhËt n¾m lÊy çc kho¶n thu nhËp ë Trung Quèc vµ

n¾m çc ®éc quyÒn vÒ r−îu, muèi, v.v..

1923, Th«ng ®iÖp cña çc ®¹i sø ®ßi cho Ph¸p, Anh, Mü, NhËt,

vµ BØ quyÒn qu¶n lý çc ®−êng s¾t Trung Quèc. Th¸ng 9

n¨m 1924, h¹m ®éi cña çc c−êng quèc nãi trªn thao diÔn

tr−íc Qu¶ng Ch©u.

T×NH H×NH TRUNG QUèC

Chóng ta ®· thÊy r»ng, d−íi nhiÒu lý do kh¸c nhau vµ b»ng

nhiÒu thñ ®o¹n kh¸c nhau, çc n−íc t− b¶n chñ nghÜa can thiÖp

vµo Trung Quèc tr−íc sau còng vÉn chØ nh»m ®i tíi mét kÕt qu¶ lµ

b¾t nh−îng ®Êt vµ lÊy tiÒn båi th−êng.

B©y giê h·y nh×n qua t×nh h×nh kinh tÕ vµ tµi chÝnh cña çi

n−íc lín Êy, n−íc cã mét nÒn v¨n minh l©u ®êi vµ hiÖn ®ang lµ ®èi

t−îng dßm ngã cña bän chóng.

Tõ n¨m 1895, Trung Quèc ®· ký kÕt 16 hiÖp −íc vay m−în, mµ tæng sè lªn ®Õn:

902.000.000 phr¨ng,

61.500.000 b¶ng Anh,

64.368.000 ®«la,


115.000.000 yªn,

1.763.000 cuaron Hµ Lan.

ThuÕ quan, thuÕ chî, tiÒn thu vÒ ®−êng s¾t, lîi tøc vÒ c«ng

nghiÖp, thuÕ r−îu vµ thuÕ thuèc l¸, tiÒn thu vÒ b−u ®iÖn vµ ng©n

khè quèc gia, thuÕ muèi, v.v. ®Òu ph¶i ®em ra b¶o ®¶m cho çi

kho¶n vay m−în Êy.

Nh×n vµo b¶n ®å Trung Quèc, ta thÊy r»ng hÇu hÕt çc h¶i

c¶ng quan träng, hÇu hÕt çc vÞ trÝ chiÕn l−îc, hÇu hÕt çc trung

t©m s¶n xuÊt hiÖn ®¹i ®Òu bÞ n−íc ngoµi chiÕm ®ãng. Song b¶n ®å

vÉn ch−a nãi ®−îc hÕt. B¶n ®å vÉn ch−a chØ râ ®−îc ¶nh h−ëng cña t− b¶n n−íc ngoµi lan réng tíi ®©u, còng ch−a chØ râ ®−îc tÇm ®¹i

b¸c cña bän ®¸nh thuª cña n−íc ngoµi cã thÓ b¾n tíi tËn ®©u.

VIÖC BIÕN TRUNG QUèC THµNH THUéC §ÞA

MÆc dÇu Trung Quèc rÊt suy nh−îc, mÆc dÇu néi bé Trung

Quèc bÞ chia rÏ, nh−ng dÉu sao con sè 11.139.000 km2 cña nã còng

vÉn lµ mét miÕng måi qu¸ to mµ çi mâm cña chñ nghÜa ®Õ quèc

thùc d©n kh«ng thÓ nuèt tr«i ngay mét çi ®−îc. Vµ kh«ng thÓ

trong mét ngµy mµ ®Èy mét çch tµn b¹o 489.500.000 ng−êi Trung

Quèc vµo xiÒng xÝch cña chÕ ®é n« lÖ thuéc ®Þa. Cho nªn ng−êi ta

c¾t vôn Trung Quèc ra: çch nµy chËm h¬n nh−ng kh«n h¬n.

Mét nguyªn nh©n kh¸c lµm chËm viÖc biÕn Trung Quèc thµnh

mét thuéc ®Þa cã tÝnh chÊt quèc tÕ lµ sù tranh giµnh gi÷a çc n−íc ®Õ quèc chñ nghÜa.

N−íc Ph¸p ®· chiÕm ®−îc §«ng D−¬ng, muèn x©m l−îc miÒn

Nam Trung Quèc. ViÖc x©y dùng tèn kÐm con ®−êng s¾t B¾c Kú -

V©n Nam phñ lµ mét b»ng chøng vÒ ®iÒu ®ã.

N−íc Anh hiÖn chiÕm ®−îc H−¬ng C¶ng, Ýt nhÊt lóc nµy còng

t¹m vui lßng víi lèi n« dÞch kinh tÕ, nã ®· kiÓm so¸t ®−îc hÇu hÕt

tÊt c¶ çc nguån s¶n xuÊt; vËy th× Ých g× mµ ph¶i lóng tóng vÒ viÖc

®ãng qu©n trªn mét l·nh thæ v« cïng réng lín n÷a? Nh−ng kh«ng


®êi nµo Anh l¹i chÞu ®Ó cho Ph¸p trë thµnh mét c−êng quèc thùc

d©n thËt sù ë ch©u ¸. Vµ bëi v× Ên §é ®· thøc tØnh ®ang b¾t ®Çu

g¹t bá ¸ch ¸p bøc kinh tÕ cña n−íc Anh, cho nªn bän h¸m lîi n−íc

Anh ph¶i t×m çch vít bï l¹i ë Trung Quèc. N−íc NhËt qu¸ ®«ng

d©n vÉn l¨m le chiÕm lÊy vµi tØnh cña Trung Quèc, nh−ng khi nµo

Mü l¹i chÞu ®Ó nh− thÕ, v× nã sÏ lµ mét mèi nguy cho Mü. §èi víi

Mü, Trung Quèc lµ mét thÞ tr−êng vµ cã thÓ lµ mét ®ång minh

trong mét cuéc xung ®ét víi NhËt B¶n.

ý NGHÜA CñA CUéC CAN THIÖP HIÖN NAy

Trong mét cuéc can thiÖp hiÖn nay, bän ®Õ quèc nh»m hai môc

®Ých. Tr−íc hÕt, giµnh thªm nh÷ng nh−îng bé míi, sau n÷a - vµ t«i

cho r»ng ®©y lµ ®iÒu chñ yÕu - lËt ®æ T«n DËt Tiªn. Chóng ta biÕt r»ng çc ChÝnh phñ lªn thay nhau ë B¾c Kinh lu«n lu«n vÉn thùc

hiÖn cã mét chÝnh s¸ch lµ: bªn trong th× chÝnh s¸ch hñ b¹i, bªn

ngoµi th× khuÊt phôc tr−íc bän ®Õ quèc chñ nghÜa n−íc ngoµi.

Tr¸i l¹i, T«n DËt Tiªn, "ng−êi cha cña çch m¹ng Trung Quèc",

ng−êi ®øng ®Çu ChÝnh phñ Qu¶ng Ch©u, th× lu«n lu«n trung

thµnh víi nh÷ng nguyªn lý cña m×nh, ngay c¶ trong nh÷ng lóc khã

kh¨n nhÊt. C−¬ng lÜnh cña ®¶ng «ng - Quèc d©n §¶ng - lµ mét

c−¬ng lÜnh c¶i çch. C−¬ng lÜnh ®ã gåm nh÷ng ®iÒu kho¶n chèng

®Õ quèc vµ chèng qu©n phiÖt mét çch râ rÖt. §¶ng ®ã lín tiÕng

tuyªn bè ®oµn kÕt víi çc d©n téc bÞ ¸p bøc ë çc n−íc thuéc ®Þa vµ víi giai cÊp v« s¶n quèc tÕ. §¶ng ®ã ®ång t×nh víi Çch m¹ng Nga:

ThËt lµ mét téi lçi kh«ng thÓ tha thø ®−îc! Chñ nghÜa ®Õ quèc

Ph¸p, kÎ ¸p bøc nh©n d©n §«ng D−¬ng, ®ang lo ng¹i vÒ «ng b¹n

l¸ng giÒng khã chÞu Êy, v× nh÷ng t− t−ëng ph¸ ho¹i cña «ng l¸ng

giÒng còng cã thÓ xuyªn qua biªn giíi vµ th©m nhËp vµo nh÷ng

ng−êi n« lÖ An Nam cña hä. Trung Quèc cã biªn giíi chung víi Ên

§é vµ TriÒu Tiªn. Mét n−íc Trung Hoa thèng nhÊt, tù do vµ hïng

m¹nh sÏ lµ mµn gi¸o ®Çu cña mét n−íc TriÒu Tiªn ®éc lËp vµ mét


n−íc Ên §é gi¶i phãng. §Õ quèc Anh vµ ®Õ quèc NhËt kh«ng thÓ

kh«ng lo ng¹i vÒ ®iÒu ®ã. Nguy c¬ tuy cßn xa, nh−ng suy theo tÝnh

chÊt réng lín Êy, th× còng ®· lµ mét mèi nguy c¬ thùc tÕ råi.

ChÝnh v× thÕ mµ ngµy nay ng−êi ta ®ang t×m çch thanh to¸n

T«n DËt Tiªn vµ ®¶ng cña «ng, còng nh− tr−íc ®©y ng−êi ta ®· t×m

çch bãp chÕt n−íc Nga çch m¹ng vËy.

NH÷NG KH¶ N¡NG CñA MéT CUéC CAN THIÖP Vò TRANG

Çc c−êng quèc ®Õ quèc chñ nghÜa theo nhau göi tèi hËu th−.

Ng−êi ta huy ®éng çc h¹m ®éi trªn mÆt biÓn Trung Quèc. Ng−êi

ta tËp trung tµu chiÕn vµo cöa bÓ Th−îng H¶i vµ cöa s«ng D−¬ng

Tö. Cã lÏ sÏ cã mét cuéc can thiÖp trùc tiÕp ch¨ng? §iÒu ®ã kh«ng

ch¾c ch¾n l¾m. Trong çi ©m m−u míi chèng l¹i nh©n d©n Trung

Quèc nµy, Anh n¾m vai trß l·nh ®¹o. M¸c®«nan sÏ kh«ng d¸m liÒu

lÜnh tiÕn hµnh mét cuéc can thiÖp ra mÆt. ¤ng ta ®µnh chØ sÏ ra

søc gióp cho nh÷ng kÎ thï cña T«n DËt Tiªn, vµ çi s¸ch l−îc cæ

truyÒn cña chÝnh s¸ch n−íc Anh l¹i ®−îc tiÕp tôc thùc hiÖn chê ®îi

t×nh tr¹ng ®ôc n−íc bÐo cß.

NH÷NG HËU QU¶ CñA VIÖC CAN THIÖP

Chñ nghÜa t− b¶n quèc tÕ ®ang ®iªn cuång tÝch luü. KÕ ho¹ch

cña çc nhµ chuyªn m«n ®ang tæ chøc viÖc n« dÞch c«ng nh©n n−íc

§øc. Ngo¹i giao ®Çy tÝnh chÊt can thiÖp - ngo¹i giao cña çc tuÇn

d−¬ng h¹m, nh− T«n DËt Tiªn nãi - ®ang chuÈn bÞ n« dÞch nh÷ng

ng−êi lao ®éng da vµng. ViÖc n« dÞch hoµn toµn giai cÊp v« s¶n §øc ch¾c ch¾n sÏ dÉn tíi viÖc n« dÞch giai cÊp v« s¶n ch©u Mü vµ ch©u

¢u. KÕ ho¹ch §aox¬53 lµ mét sù tÊn c«ng trùc tiÕp vµo giai cÊp

c«ng nh©n. ViÖc biÕn Trung Quèc thµnh thuéc ®Þa sÏ khiÕn cho chñ

nghÜa t− b¶n kiÕm ®−îc nh©n c«ng hÕt søc rÎ m¹t, sÏ h¹ thÊp tiÒn


l−¬ng ë ch©u ¢u vµ ch©u Mü, sÏ cñng cè thÕ lùc t− b¶n. ViÖc can

thiÖp vµo Trung Quèc lµ mét cuéc tÊn c«ng trùc tiÕp vµo giai cÊp

c«ng nh©n.

NGUYÔN ¸I QUèC


sè 67, ngµy 24-9-1924.

346

C¤NG CUéC KHAI HO¸ GIÕT NG¦êI

Ng−êi da tr¾ng khai ho¸ nh÷ng ng−êi da ®en nh− thÕ nµo - Mét vµi sù viÖc mµ nh÷ng s¸ch gi¸o khoa vÒ lÞch sö kh«ng nãi ®Õn.

NÕu lèi hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬ cña nh÷ng bän ng−êi Mü

hÌn h¹ ®èi víi nh÷ng ng−êi da ®en lµ mét hµnh ®éng v« nh©n ®¹o,

th× t«i kh«ng cßn biÕt gäi viÖc nh÷ng ng−êi ¢u nh©n danh ®i khai

ho¸ mµ giÕt hµng lo¹t nh÷ng ng−êi d©n ch©u Phi lµ çi g× n÷a.

Tõ ngµy ng−êi da tr¾ng ®Æt ch©n lªn bê biÓn lôc ®Þa cña

ng−êi da ®en th× lôc ®Þa ®ã kh«ng lóc nµo lµ kh«ng ®Ém m¸u. ë ®ã, nh÷ng cuéc tµn s¸t hµng lo¹t ®−îc Gi¸o héi cÇu chóc phóc

lµnh, ®−îc bän vua chóa vµ nghÞ viÖn phª chuÈn mét çch hîp

ph¸p, ®−îc bän bu«n ng−êi da ®en ®ñ mäi h¹ng - tõ bän bu«n n«

lÖ x−a kia, cho ®Õn bän quan cai trÞ ngµy nay ë thuéc ®Þa - ch¨m

chó thi hµnh.

T¤N GI¸O

ChÝnh lµ ®Ó gieo r¾c nh÷ng ¬n lµnh cña ®¹o Kit«, mµ vµo

kho¶ng n¨m 1442, nh÷ng t−íng t¸ cña ®øc vua T©y Ban Nha rÊt

ngoan ®¹o ®· ®æ bé lªn bê biÓn ch©u Phi. ViÖc truyÒn ®¹o cña hä

b¾t ®Çu b»ng nh÷ng cuéc tµn s¸t. Theo lêi nh÷ng cuèn nhËt ký

c«ng cuéc khai hãa giÕt ng−êi 347

hµnh tr×nh cña hä, th×: "... Vµ cuèi cïng, ®øc vua (lµ ng−êi vÉn

h»ng th−ëng c«ng hu©n nh÷ng c«ng cuéc lµm r¹ng rì uy danh cña

ngµi), ®· gióp cho nh÷ng bÇy t«i trung thµnh cña ngµi chiÕn th¾ng

®−îc kÎ thï. Ngµi ®· ban danh väng ®Ó ®¸p l¹i c«ng lao cña chóng

ta, ®· tr¶ çc kho¶n chi phÝ cña chóng ta vµ nhê ngµi chóng ta ®·

b¾t ®−îc 165 ng−êi võa ®µn «ng, ®µn bµ vµ trÎ con, ch−a kÓ mét sè ®«ng bÞ giÕt vµ bÞ th−¬ng".

Nh÷ng kÎ ®i chinh phôc1) ngoan ®¹o ®ã ®· t¹o thµnh mét thø thãi tôc.

Trong b¶n kª nh÷ng cña c¶i tÞch thu ®−îc cña nh÷ng ng−êi Giªduýt2) Braxin, n¨m 1768 th× ngoµi nh÷ng c©y thËp tù cøu thÕ vµ nh÷ng ®å thê kh¸c ra, cßn cã nh÷ng con dÊu b»ng s¾t dïng ®Ó ®¸nh dÊu lªn mÆt ng−êi n« lÖ.

Trong mét thêi gian dµi, çc héi "truyÒn b¸ ®¹o Kit«" cña ng−êi Anh ®· lÊy viÖc bu«n n« lÖ lµm nguån lîi cho viÖc thê phông truyÒn gi¸o cña hä.

Ngµy 12 th¸ng 2 n¨m 1835, gi¸o héi ®éc lËp cña Gi¸o khu CrÝt Sícs¬ (Nam Car«lin) ®· ®¨ng b¸o qu¶ng ço r»ng gi¸o héi s¾p ®em b¸n mét mãn hµng tõ 10 n« lÖ ®· quen viÖc trång b«ng. ThËt ng−êi ta cã thÓ kÓ ra kh«ng biÕt bao nhiªu sù viÖc nh− thÕ.

Nh÷ng gi¸o héi ë B¾c Mü ®Òu lµ nh÷ng kÎ thï kiªn quyÕt nhÊt chèng viÖc xo¸ bá chÕ ®é n« lÖ.

BäN VUA CHóA

Tõ S¸cl¬ Canh cho ®Õn Lª«p«n ®Ö nhÞ, vua BØ, tõ bµ N÷ hoµng ®øc h¹nh cña n−íc Anh lµ £lidabÐt cho ®Õn Nap«lª«ng, tÊt c¶ çi

_______________

1) Conquistador: ChØ nh÷ng t−íng t¸ T©y Ban Nha håi thÕ kû XV vµ XVI ®· ®i x©m l−îc Trung Mü vµ Nam Mü (BT).

2) Les JÐsuites: Mét dßng ®¹o Kit« do Inga ®¬ Loay«la, ng−êi T©y Ban Nha, thµnh lËp tõ n¨m 1534, tæ chøc theo kiÓu qu©n ®éi. Ngoµi viÖc truyÒn gi¸o, dßng ®¹o nµy cßn cã nhiÒu hµnh ®éng rÊt d· man, tµn ¸c (BT).


bän ng−êi ngåi trªn ngai vµng Êy ®Òu bu«n b¸n ng−êi da ®en. TÊt

c¶ bän vua chóa ®i chiÕm thuéc ®Þa ®Òu ®· ký nh÷ng hiÖp −íc vµ

®· cho phÐp ®éc quyÒn kinh doanh thÞt ng−êi da ®en.

"Ngµy 27-8-1701, ®øc vua T©y Ban Nha rÊt ngoan ®¹o, vµ ®øc

vua Ph¸p rÊt ngoan ®¹o ®· cho C«ng ty hoµng gia ë Ghinª ®−îc

®éc quyÒn trong 10 n¨m chë nh÷ng ng−êi da ®en trong çc thuéc

®Þa ch©u Mü... ®Ó nh©n ®ã mµ c¶ bän vua t«i ®Òu kiÕm ®−îc nh÷ng

mãn lîi lín...".

"§øc vua Anh nhËn tr¸ch nhiÖm ®−a vµo ®Êt Mü thuéc T©y

Ban Nha 144.000 ng−êi da ®en, c¶ nam lÉn n÷, ®ñ çc løa tuæi, víi

gi¸ tiÒn mçi ®Çu ng−êi lµ 33 ®ång ªquy vµ 1/3 ®ång...".

BäN BU¤N NG¦êI DA §EN

N¨m 1824, mét chiÕc tµu bu«n ng−êi da ®en võa lÊy nh÷ng

ng−êi da ®en tõ bê biÓn ch©u Phi ®Ó ®−a ®i ¡ngti¬, th× bÞ mét tuÇn

d−¬ng h¹m ®uæi theo. Trong khi ®uæi theo, ng−êi ta thÊy cã nhiÒu

chiÕc thïng tr«i lÒnh bÒnh gÇn tuÇn d−¬ng h¹m. Ng−êi ta t−ëng

r»ng chiÕc tµu bu«n ng−êi da ®en ®· vøt bá nh÷ng thïng n−íc

xuèng cho nhÑ bít ®Ó dÔ ch¹y trèn. Nh−ng khi ®· cÆp s¸t ®−îc

chiÕc tµu råi, th× ng−êi ta nghe thÊy tiÕng rªn rØ trong mét chiÕc

thïng ®Ó trªn boong tµu: më ra thÊy hai ng−êi ®µn bµ da ®en gÇn

bÞ chÕt ng¹t. TÐ ra chiÕc tµu bu«n ng−êi da ®en ®· nghÜ ®−îc çch

®ã ®Ó cho nhÑ bít tµu.

Mét chiÕc tµu Anh cøu ®−îc mét chiÕc tµu bu«n ng−êi da

®en bÞ ®¾m. Ng−êi ta cøu c¶ nh÷ng ng−êi da ®en lÉn thuû thñ

trªn tµu. Nh−ng ®Õn khi thÊy thiÕu l−¬ng thùc, ng−êi ta liÒn

quyÕt ®Þnh hy sinh nh÷ng ng−êi da ®en. Ng−êi ta b¾t hä s¾p

hµng trªn boong tµu, råi dïng hai khÈu sóng lín b¾n hä mét

çch kh«ng th−¬ng xãt g× c¶.


T×NH C¶NH NH÷NG NG¦êI N¤ LÖ

Nh÷ng ng−êi da ®en bÞ b¾t ®Òu bÞ buéc cæ, buéc tay, buéc ch©n

víi nhau, thµnh tõng ®«i mét. Råi ng−êi ta l¹i dïng mét çi xÝch

dµi buéc thµnh tõng chuçi 20 hay 30 ng−êi mét. Trãi nh− thÕ råi,

ng−êi ta dong hä ra tËn bÕn tµu. Ng−êi ta nhÐt hä chång chÊt vµo

trong hÇm tµu chËt chéi, tèi om vµ nghÑt thë. §Ó "b¶o ®¶m vÖ sinh", ng−êi ta dïng roi quËt hä tíi tÊp nh− m−a ®Ó b¾t hä ph¶i

nh¶y nh¸o lªn mçi ngµy vµi lÇn. §Ó hßng ®−îc réng chç, th−êng

th−êng lµ, ®µn «ng bãp cæ lÉn nhau, vµ ®µn bµ th× dïng ®inh ®©m

thñng tr¸n nh÷ng chÞ bªn c¹nh. Nh÷ng ng−êi èm bÞ coi lµ hµng

ho¸ ®· h− háng kh«ng b¸n ®−îc, bÞ qu¼ng xuèng biÓn. Khi biÓn

®éng, ng−êi ta nÐm ng−êi da ®en xuèng biÓn ®Ó cho nhÑ tµu. Nãi

chung khi tµu cÆp bÕn th× mét phÇn t− chuyÕn hµng da ®en ®·

chÕt gôc v× bÖnh truyÒn nhiÔm hay chÕt ng¹t. Nh÷ng ng−êi n« lÖ

cßn sèng sãt bÞ ®em ®ãng dÊu vµ ®¸nh sè b»ng s¾t nung ®á nh− sóc

vËt vËy, ng−êi ta ®Õm hä b»ng tÊn, b»ng "kiÖn" chø kh«ng ph¶i b»ng ®Çu ng−êi. ThÝ dô nh− C«ng ty Bå §µo Nha ë Ghinª, n¨m

1700 ®· ký mét hîp ®ång lµ sÏ cung cÊp 11.000 "tÊn" ng−êi da ®en.

H¬n 15 triÖu ng−êi da ®en ®· bÞ chë sang Mü trong nh÷ng ®iÒu

kiÖn nh− vËy, ®é 3 triÖu ®· chÕt däc ®−êng hay bÞ nÐm xuèng biÓn.

Cßn nh÷ng kÎ v× chèng cù hay næi lo¹n mµ bÞ giÕt th× kh«ng kÓ...

Lèi bu«n b¸n nh¬ nhuèc ®ã chÊm døt vµo kho¶ng n¨m 1850 ®Ó

nh−êng chç cho mét h×nh thøc n« lÖ kh¸c phæ biÕn h¬n lµ: chÕ ®é

thùc d©n.

CHÕ §é THùC D¢N

Nh÷ng hiÖn t−îng tµn khèc mµ chóng t«i s¾p kÓ ra ®©y, nÕu

kh«ng ph¶i lµ ®· ®−îc chøng minh b»ng nh÷ng tµi liÖu kh«ng thÓ

chèi c·i ®−îc, nÕu kh«ng ph¶i chÝnh nh÷ng ng−êi ¢u kÓ l¹i, th×

ng−êi ta khã mµ tin ®−îc.


Mét nhµ bu«n Ph¸p ë Ma®ag¸txca thÊy trong kÐt b¹c cña h¾n

bÞ mÊt trém, ®· dïng ®iÖn tra tÊn nhiÒu ng−êi b¶n xø lµm cho h¾n

mµ h¾n ngê lµ ®· lÊy trém. Sau ®ã Ýt l©u, ng−êi ta ph¸t hiÖn ra

r»ng chÝnh con h¾n ®· lÊy.

Mét viªn quan cai trÞ thuéc ®Þa ®· b¾t mét chÞ ng−êi da ®en ®éi

mét hßn ®¸ lín ®øng suèt ngµy ngoµi n¾ng chang chang. Råi h¾n

sai ®em trãi chÞ l¹i vµ sai ®æ cao su nãng báng vµo bé phËn sinh

dôc cña chÞ.

Mét tªn thùc d©n nä næi giËn v× kh«ng thÓ b¾t hai ng−êi ®Çy tí

b¶n xø cña h¾n lµm c«ng kh«ng, ®· ®em trãi hai ng−êi ®ã vµo cäc, giéi dÇu ho¶ lªn vµ thiªu sèng.

Nh÷ng tªn thùc d©n kh¸c ®em nhÐt m×n vµo måm hay hËu

m«n nh÷ng ng−êi da ®en vµ ®èt cho næ.

Mét viªn chøc kia khoe lµ mét m×nh h¾n ®· giÕt 150 ng−êi

b¶n xø, chÆt 60 bµn tay, ®ãng trªn c©y thËp tù rÊt nhiÒu ®µn bµ

vµ trÎ con, vµ treo rÊt nhiÒu x¸c ng−êi ®· bÞ v»m lªn t−êng çc

lµng mµ h¾n ®−îc trao cho cai trÞ. Mét c«ng ty khai khÈn ®ån

®iÒn nä ®· lµm chÕt 4.500 ng−êi lao ®éng b¶n xø t¹i riªng mét

®ån ®iÒn cña nã.

Tr−êng hîp ngo¹i lÖ, ç biÖt −? Kh«ng ph¶i. §ã lµ tôc lÖ cña hä. Nh−ng chóng ta h·y kÓ mét vµi téi ¸c giÕt ng−êi hµng lo¹t mµ

ng−êi ta kh«ng thÓ ®æ t¹i b¶n tÝnh d· man cña mét vµi ç nh©n

nµo c¶, nh−ng lµ nh÷ng téi ¸c mµ toµn bé chÕ ®é ph¶i chÞu tr¸ch

nhiÖm tr−íc lÞch sö.

Mét nhµ v¨n Ph¸p kÓ l¹i: "Trong xø Angiªri cña chóng ta ë s¸t

b·i sa m¹c, t«i ®· thÊy nh− sau: Mét h«m, binh lÝnh b¾t nh÷ng

ng−êi ArËp ch¼ng m¾c téi t×nh g× ngoµi çi téi ®· trèn tr¸nh sù tµn

b¹o cña nh÷ng kÎ ®· chinh phôc hä. Viªn quan n¨m ra lÖnh ®em

giÕt ngay kh«ng cÇn ®iÒu tra, xÐt xö g× c¶. Vµ ®©y lµ ®iÒu ®· x¶y

ra... Hä bÞ b¾t tÊt c¶ lµ 30 ng−êi. Ng−êi ta ®µo 30 hè ë b·i çt råi ®em ch«n hä xuèng ®Õn cæ, trÇn truång, ®Çu c¹o träc, d−íi trêi

n¾ng gi÷a tr−a. §Ó gi÷ cho hä kh«ng chÕt ngay, thØnh tho¶ng


ng−êi ta l¹i ®em n−íc t−íi nh− t−íi c¶i b¾p... Nöa giê sau, mi m¾t

hä s−ng hóp lªn, con m¾t lßi ra. L−ìi s−ng vï lªn ®Çy c¶ çi miÖng

më h¸ hèc tr«ng thËt khñng khiÕp... råi da nøt ra, tr¸n th× vµng

lªn nh− thÞt lîn quay...". Mét bé téc ë B¨ngghi kh«ng thÓ cung cÊp ®−îc ®ñ sè cao su cho

®ån ®iÒn. §ån ®iÒn nµy muèn buéc hä ph¶i nép cho ®ñ sè thiÕu, liÒn b¾t 58 phô n÷ vµ 10 trÎ em gi÷ lµm con tin. Nh÷ng con tin nµy bÞ nhèt vµo chç thiÕu kh«ng khÝ, thiÕu ¸nh s¸ng, thiÕu ¨n vµ ngay c¶ n−íc uèng còng thiÕu n÷a. ThØnh tho¶ng ng−êi ta l¹i ®Õn ®¸nh ®Ëp hä. Theo bän thùc d©n nãi th× tiÕng kªu la cña hä dïng ®Ó th«i thóc c«ng viÖc. Sau ba tuÇn chÞu ®au ®ín khèc liÖt, 58 phô n÷ vµ 2 trÎ em chÕt.

N¨m ®ã h¹n h¸n. Mïa mµng mÊt c¶. Toµn vïng ®ã ë ch©u Phi bÞ khèn khæ. Ng−êi ta ph¶i ¨n cá vµ rÔ c©y. Çc cô giµ chÕt v× ®ãi l¶. ThÕ mµ ChÝnh phñ khai ho¸ vÉn cø b¾t ph¶i nép thuÕ. Nh÷ng ng−êi d©n ®ang bÞ h¹n h¸n bá l¹i cho ChÝnh phñ ruéng ®Êt, v−ên t−îc, nhµ cöa vµ trèn vµo nói. Viªn quan cai trÞ ®−a chã s¨n vµ lÝnh vµo truy n· vµ t×m thÊy hä trong mét çi hang. Ng−êi ta bÌn hun cho hä chÕt.

N¨m 1895, ng−êi Anh ®· tµn s¸t 3.000 ng−êi Matabªlª1) næi lo¹n ®· ra ®Çu hµng hä.

Tõ 1901 ®Õn 1906, ng−êi §øc Ýt ra còng ®· tµn s¸t ®Õn 15.000 d©n Herer« ë T©y Phi.

N¨m 1911, ng−êi ý, trong cã 3 ngµy mµ ®· biÕn ngo¹i « Masiya thµnh lß s¸t sinh, 4.000 ng−êi b¶n xø bÞ giÕt ë ®ã.

Nh÷ng cuéc tµn s¸t ®¹i quy m« ®ã ®−îc nªu lªn thµnh nguyªn t¾c chÝnh trÞ. §ã lµ chÝnh s¸ch giÕt s¹ch. Mét ChÝnh phñ ë Çp ®· tuyªn bè: "NÕu ng−êi b¶n xø mµ ®i vµo con ®−êng kh«ng tu©n lÖnh vµ næi lo¹n, th× hä sÏ bÞ th¼ng tay quÐt s¹ch khái n−íc hä, vµ sÏ cã nh÷ng d©n téc kh¸c ®Õn thay thÕ hä".

_______________

1) Tªn gäi chung nh÷ng bé l¹c thuéc gièng ng−êi Caferes ë miÒn §«ng Nam ch©u Phi, gi÷a hai con s«ng Lanhp«p« vµ D¨mbed¬ (BT).


Ngµy nay, 10 n¨m sau cuéc chiÕn tranh ®ßi "quyÒn d©n téc tù

quyÕt", th× ng−êi T©y Ban Nha vµ ng−êi Ph¸p vÉn tiÕp tôc cuéc

x©m chiÕm ®Ém m¸u n−íc Marèc, d−íi con m¾t bao che cña nh÷ng

kÎ tai to mÆt lín ë Héi quèc liªn54.

LÞch sö viÖc ng−êi ¢u x©m chiÕm ch©u Phi - còng nh− bÊt cø

lÞch sö x©m chiÕm thuéc ®Þa nµo - th× tõ ®Çu ®Õn cuèi ®Òu ®−îc viÕt

b»ng m¸u nh÷ng ng−êi b¶n xø.

Sau nh÷ng cuéc tµn s¸t th¼ng tay th× chÝnh nh÷ng chÕ ®é lao

dÞch, khu©n v¸c, lao ®éng khæ sai, r−îu cån, bÖnh giang mai tiÕp

tôc hoµn thµnh c«ng cuéc tµn ph¸ cña sù nghiÖp khai ho¸. KÕt qu¶ tÊt nhiªn cña chÕ ®é ghª tëm ®ã lµ sù tiªu diÖt gièng da ®en.

KÓ ra th× thªm vµo nh÷ng sù viÖc ®ã mét vµi con sè, còng tèt,

nh−ng còng thËt lµ ®au ®ín. Ng−êi ta sÏ thÊy r»ng mét vµi tªn

thùc d©n giµu cã lªn nhanh chãng th× còng ®óng vµo lóc d©n sè

nh÷ng miÒn bÞ bãc lét gi¶m bít ®i kh«ng ph¶i lµ kh«ng nhanh

chãng. Tõ 1783 ®Õn 1793, C«ng ty LivÐcp«n ®· kiÕm ®−îc chõng

1.117.700 b¶ng b»ng çch bu«n b¸n n« lÖ. Còng trong thêi gian ®ã,

d©n sè trong vïng c«ng ty ®ã ®Æt ch©n ®Õn, ®· mÊt ®i 304.000

ng−êi. Trong 9 n¨m, vua Lª«p«n §Ö nhÞ ®· bãc lét xø C«ngg« ®−îc

3.179.120 b¶ng. N¨m 1908, d©n sè xø C«ngg« thuéc BØ lµ 20 triÖu, ®Õn n¨m

1911, chØ cßn cã 8.500.000 th«i. Trong xø C«ngg« thuéc Ph¸p,

nh÷ng bé téc gåm cã 40.000 ng−êi mµ trong 2 n¨m chØ cßn l¹i cã

20.000 ng−êi, nhiÒu bé téc kh¸c kh«ng cßn lÊy mét ng−êi.

N¨m 1904, d©n sè H«tent« lµ 20.000 ng−êi, chØ trong 7 n¨m bÞ

®« hé, cßn l¹i cã 9.700 ng−êi.

NGUYÔN ¸I QUèC


sè 69, n¨m 1924.

353

THèNG CHÕ LI¤T¢Y Vµ B¶N tuyªn NG¤N nh©n QUYÒN

Thñ hiÕn xø Marèc cho b¶n ®¹i hiÕn ch−¬ng cña giai cÊp t− s¶n Ph¸p lµ cã tÝnh chÊt ph¸ ho¹i vµ nguy hiÓm.

Héi nh©n quyÒn vµ c«ng d©n quyÒn55 (tõ n¨m 1924...) ®· cã çi

chñ tr−¬ng khê d¹i lµ cho niªm yÕt t¹i çc tr−êng häc vµ c«ng së xø

Marèc thuéc Ph¸p b¶n Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn vµ C«ng d©n

quyÒn n¨m 1789. Thèng chÕ Li«t©y - ng−êi cã träng tr¸ch gi÷ v÷ng

Nh©n quyÒn vµ C«ng d©n quyÒn t¹i Marèc, ®· cÊm ngÆt viÖc niªm yÕt b¶n Tuyªn ng«n qu¸ nguy h¹i ®ã. Kh«ng may cho ng−êi Marèc

vµ may thay cho nh÷ng ng−êi Ph¸p çch ®©y 135 n¨m, lµ vÞ Thèng

chÕ vinh quang cña chóng ta ®· sinh ra kho¶ng 75 hay 80 n¨m sau

cuéc ®¹i Çch m¹ng; chø kh«ng th×... Nh−ng th«i, kh«ng ®ïa n÷a,

chóng ta h·y nãi th¼ng vµo viÖc.

Trong bøc th− göi cho Thñ t−íng néi çc, Thèng chÕ c¾t nghÜa

lÖnh cÊm ®ã nh− sau:

"Trong lóc nµy vµ trong nhiÒu n¨m vÒ sau n÷a, ®èi víi d©n b¶n xø, n−íc Ph¸p cã mét nhiÖm vô tr−íc nhÊt ph¶i lµm trßn lµ: d¹y cho hä biÕt gi÷ bæn phËn cña m×nh. ChØ khi nµo hä hiÓu bæn phËn cña hä th× míi cã thÓ nãi ®Õn viÖc ban bè cho hä nh÷ng quyÒn lîi mµ hoµn c¶nh x· héi vµ tr×nh ®é hiÓu biÕt cña hä cã thÓ cho phÐp hä ®−îc h−ëng.


"Trong lóc nµy, kh«ng thÓ * ®−a ra cho nh÷ng kÎ mµ chóng ta

®ang b¶o hé çc quyÒn lîi ®−îc thi hµnh ë Ph¸p cho c«ng d©n

Ph¸p, nhÊt lµ ®iÓm: "Nguyªn t¾c chñ quyÒn lµ ë trong quèc d©n, vµ

luËt ph¸p lµ biÓu hiÖn cña ý chÝ"...

"VËy niªm yÕt nh÷ng nguyªn t¾c ®ã ë çc chç c«ng céng lµ rÊt

nguy hiÓm". "BÊt ®¾c dÜ l¾m, ta chØ cã thÓ lµm tho¶ m·n ®−îc Héi nh©n

quyÒn trong nh÷ng trô së chØ riªng cã ng−êi Ph¸p lui tíi mµ

th«i; nh−ng trªn thùc tÕ, ë Marèc hiÖn kh«ng cã nh÷ng trô së

nh− thÕ v.v.". MÆc cho Li«t©y cø viÖc coi b¶n Tuyªn ng«n... ®· ®−a l¹i sù tù

hµo cho nÒn Céng hoµ cña «ng ta vµ vinh dù cho cha «ng cña «ng

ta, nh− mét m¶nh giÊy lén tåi tµn; mÆc cho «ng ta cø viÖc ng¹o

nghÔ khinh th−êng mét tæ chøc cã tiÕng t¨m cña nÒn d©n chñ t−

s¶n vµ cña nh÷ng nguyªn lý lín thêi Çch m¹ng 1789-1793, chóng

ta còng cãc c...Çn vµ ng−êi Marèc còng vËy. Nh−ng chóng ta ph¶i

nh¾c l¹i cho nh÷ng anh em xø Marèc chóng ta ®iÒu nµy:

Trong cuéc chiÕn tranh v× "c«ng lý" - kh«ng ph¶i c«ng lý cho

Con ng−êi vµ cho C«ng d©n, mµ c«ng lý cho bän DiÒu h©u vµ Ç

mËp - th× trong sè 53.000 ng−êi Marèc ®· lµm "bæn phËn cña hä" (40.000 ng−êi lµm lao ®éng vµ 13.000 lµm lÝnh), cã 10.000 ®· lµm

trßn bæn phËn m×nh ®Õn nçi ®· bá x−¬ng trªn çc b·i chiÕn tr−êng.

Cã nh÷ng ng−êi Marèc kh¸c còng ®· lµm "bæn phËn" m×nh b»ng

çch cung cÊp cho n−íc mÑ ®ang l©m chiÕn hµng v¹n tÊn hµng ho¸,

hµng tr¨m triÖu phr¨ng trong çc cuéc c«ng tr¸i b¾t buéc, ®−îc gäi

lµ c«ng tr¸i "ChiÕn th¾ng" vµ cho çc cuéc l¹c quyªn b¾t buéc, ®Ó

gióp çc vïng bÞ qu©n "b«s¬ d· man" x©m chiÕm, ®· lµm trong thêi

kú 1914-1918 ®óng nh÷ng ®iÒu mµ nh÷ng ng−êi Ph¸p v¨n minh

®· lµm çch ®©y 20 n¨m ë Marèc vµ hiÖn ®ang lµm h»ng ngµy ë ®ã.

§Ó ®Òn ®¸p l¹i nh÷ng bom ®¹n vµ nh÷ng c«ng ¬n cña n−íc b¶o hé,

_______________

* T«i g¹ch d−íi - N.A.Q

thèng chÕ li«t©y vµ b¶n tuyªn ng«n... 355

n«ng d©n Marèc trong kho¶ng m−êi l¨m n¨m ®· ph¶i "nh−êng l¹i"

hµng chôc v¹n hÐcta ruéng ®Êt tèt nhÊt cña m×nh, cßn m×nh th×

lªn nói vµ nh÷ng cao nguyªn tr¬ trôi ®Ó chÕt ®ãi. V× nÒn "th¸i b×nh

cña n−íc Ph¸p", hä ®· ph¶i ®ãng s−u thuÕ nÆng nÒ cø h»ng n¨m

l¹i t¨ng lªn. ThuÕ m¸ tõ chç 109.499.000 phr¨ng håi n¨m 1918,

n¨m 1922 ®· lªn tíi 171.953.000. Trong sè mÊy tr¨m triÖu thuÕ do

ng−êi Marèc ®· ®æ må h«i ra ®ãng ®ã, th× 96.000.000, nghÜa lµ mét

phÇn ba, dïng ®Ó nu«i bÐo nh÷ng ng−êi nh− Li«t©y vµ ®ång bän

(chØ riªng nh÷ng kho¶n chi phÝ cho Phñ Toµn quyÒn còng ®· lªn

tíi 25.000.000 phr¨ng). ThÕ lµ ng−êi Marèc ®· lµm trßn "bæn phËn" cña m×nh, bæn

phËn ng−êi n« lÖ. Nh−ng ®Ó xøng ®¸ng víi quyÒn Con ng−êi vµ

quyÒn C«ng d©n, hä cßn ph¶i lµm bæn phËn cña hä lµ nh÷ng Con

ng−êi vµ nh÷ng C«ng d©n n÷a, nghÜa lµ ph¶i tæ chøc nhau l¹i vµ

®Êu tranh ®Ó giµnh lÊy çc quyÒn ®ã, nh− ng−êi Ph¸p tõng lµm håi

178956 vµ nh− giai cÊp v« s¶n çch m¹ng ngµy nay ®ang lµm. Bæn

phËn ®ã, nh÷ng anh em chóng ta ë Marèc ch−a hiÓu. Cho nªn

Li«t©y ®· cã lý ®Ó cho r»ng r−îu cån, thuèc phiÖn vµ nhµ thæ

(nh÷ng tiÖm r−îu vµ nhµ thæ ë Marèc cø 5 n¨m l¹i t¨ng 280%) cã

gi¸ trÞ "khai ho¸" nhiÒu h¬n vµ cã Ých cho sù nghiÖp thùc d©n nhiÒu h¬n lµ b¶n Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn vµ C«ng d©n quyÒn

nh¹t nhÏo vËy.

NGUYÔN ¸I QUèC


sè 71, ngµy 17-10-1924.

356

CHñ NGHÜA ThùC D¢N BÞ L£N ¸N

KiNH NGHIÖM ë CH¢U PHI XÝCH §¹O THUéC PH¸P

ChÕ ®é thùc d©n Ph¸p ®· "thu ®−îc"... nhiÒu thÊt b¹i. Kh«ng

ph¶i chØ cã chóng t«i míi nhËn thÊy nh− thÕ. Nh©n mét cuéc thÊt

b¹i ®Æc biÖt th¶m h¹i, tê Le Temps, ngµy 24 th¸ng 9 ®· viÕt:

"ThËt vËy, ai còng biÕt r»ng t×nh h×nh ch©u Phi xÝch ®¹o cña

chóng ta kh«ng ph¶i lµ ®óng nh− chóng ta ®· hy väng chót nµo c¶,

khi mµ... l¸ cê cña n−íc Ph¸p phÊp phíi trªn nh÷ng vïng réng bao

la mµ chóng ta ®· chiÕm ®o¹t ®−îc chø kh«ng ph¶i lµ thu phôc

®−îc cho n−íc céng hoµ. Kh«ng phãng ®¹i vµ còng kh«ng c−êng

®iÖu g× c¶, ta cã thÓ nãi r»ng... ch©u Phi xÝch ®¹o hiÖn nay ®ang ë

vµo t×nh tr¹ng thËt sù lµ tôt lïi. ViÖc khai th¸c miÒn ®ã thËt lµ th«

s¬, c«ng cô ë ®ã h×nh nh− kh«ng cã g× c¶. HiÖn nay ng©n s¸ch thiÕu

hôt cña miÒn ®ã chØ th¨ng b»ng ®−îc lµ nhê ChÝnh phñ trî cÊp.

Cuèi cïng - ®iÒu nghiªm träng h¬n - lµ d©n c− miÒn ®ã mßn mái ®i

vµ chÕt dÇn, yÕu tè d©n sè mµ sù duy tr×, sù c¶i thiÖn vµ t¨ng lªn

lµ c¬ së cho mäi sù nghiÖp, ®ang ®i ®Õn chç tiªu diÖt". (Do chóng

t«i g¹ch d−íi).

Vµ sau ®ã, tê b¸o cßn viÕt:

"H¬n n÷a, chóng ta cßn ph¹m nhiÒu sai lÇm; nãi dµi dßng vÒ

nh÷ng sai lÇm nµy còng v« Ých, b©y giê kh«ng ph¶i lóc ngåi hèi tiÕc

mét çch v« bæ vÒ qu¸ khø, ph¶i chuÈn bÞ cho mét t−¬ng lai tèt ®Ñp

h¬n. Hµnh ®éng cña chóng ta ë ch©u Phi xÝch ®¹o ®· bÞ tª liÖt hay

chñ nghÜa thùc d©n bÞ lªn ¸n 357

chÖch h−íng ngay tõ ®Çu, v× nh÷ng sai lÇm vÒ nguyªn t¾c... ®Õn

nay còng vÉn cßn t¸c h¹i mét çch ghª gím; ngoµi ra, ho¹t ®éng

cña chóng ta cßn mang hËu qu¶ tai h¹i cña nh÷ng sai lÇm vÒ

ph−¬ng ph¸p cÇn ph¶i gÊp rót söa ch÷a". Nh÷ng sai lÇm vµ khuyÕt ®iÓm mµ tê Le Temps than phiÒn vÒ

nh÷ng hËu qu¶ tai h¹i mµ kh«ng nªu ra nh÷ng sù viÖc, lµ nh÷ng sai lÇm vµ nh÷ng khuyÕt ®iÓm nµo? §ã lµ viÖc t−íc ®o¹t nh÷ng ng−êi b¶n xø, ®ã lµ viÖc b¾t phu khu©n v¸c, lµ chÕ ®é lao dÞch, ®ã lµ thuÕ kho¸ nÆng nÒ, lµ viÖc tuyÓn mé c«ng chøc vµ binh lÝnh, lµ viÖc b¾t con tin, lµ nh÷ng sù tµn ¸c ®èi víi nh©n d©n, ®ã lµ tÊt c¶ çi chÕ ®é c−íp bãc, giÕt chãc ®¸ng ghª tëm ®· lµm cho thuéc ®Þa nµy ®i ®Õn t×nh tr¹ng thª th¶m hiÖn nay.

Çch ®©y h¬n 20 n¨m, «ng ¤guyxt¬ S¬valiª, sau khi m« t¶ sù d· man cña chÕ ®é thùc d©n, tiªn ®o¸n nh− sau:

"NÕu ng−êi ta cø tiÕp tôc lµm nh− thÕ m·i, nÕu ng−êi ta kh«ng ngõng viÖc ®èt ph¸ çc lµng m¹c th× ch¼ng bao l©u... hai bê s«ng C«ngg« còng nh− nh÷ng vïng Ubanghi vµ Xanga sÏ hoµn toµn kh«ng cßn mét bãng ng−êi... NÕu chÝnh s¸ch Êy cø tiÕp tôc nh− thÕ m·i th× sau ®©y nöa thÕ kû, tÊt nh÷ng gièng ng−êi cÇn cï ®ã sÏ bÞ tiªu diÖt hÕt ... (Morel)".

Nh÷ng cuéc tranh c·i trong NghÞ viÖn n¨m 1906 ®· ®Ó lé ra r»ng mét tê th«ng tri cña mét c«ng ty khai khÈn ®ån ®iÒn ®· viÕt: "Kh«ng ®−îc quªn r»ng çc nh©n viªn cña chóng ta ph¶i ®ãng vai trß nh− lµ nh÷ng tªn kÎ c−íp". Vµ mét viªn Toµn quyÒn ®· viÕt cho çc c«ng chøc d−íi quyÒn y nh− sau: "T«i kh«ng giÊu çc «ng r»ng, khi ®Ò nghÞ th¨ng th−ëng, t«i ®Æc biÖt c¨n cø vµo sè thuÕ thu ®−îc cña ng−êi b¶n xø, ®iÒu mµ çc «ng ph¶i lu«n lu«n chó ý".

Nh÷ng dßng sau ®©y trÝch trong mét quyÓn sæ chøng tá r»ng nh÷ng lÖnh ®ã ®· ®−îc chÊp hµnh tõng ly tõng tý:

"Hµnh qu©n cµn quÐt lµng C«l«v«. Cµn quÐt d©n Ph¨ng vïng th−îng Cun«: ®èt lµng, ph¸ v−ên tr¹i. Cµn quÐt d©n Bªcami: l¹i ®èt lµng, ph¸ huû 3.000 c©y chuèi

(thøc ¨n dù tr÷ duy nhÊt).


Cµn quÐt lµng Cuya: ®èt lµng, ph¸ trôi v−ên tr¹i. Cµn quÐt Ancoong: nÐm bom xuèng lµng, råi ph¸ trôi v−ên tr¹i. Cµn quÐt d©n Examphami: ph¸ s¹ch lµng m¹c. Vïng B«ma ®èt ph¸ vµ giÕt ng−êi. Hîp ph¸p ho¸ viÖc c−íp bãc, tiªu diÖt cã hÖ thèng d©n c−, ph¸

trôi mét çch cã tæ chøc nh÷ng lµng m¹c, ph−¬ng ph¸p lµ nh− thÕ ®ã.

M−êi s¸u n¨m sau, nh÷ng hµnh ®éng bØ æi nh− thÕ l¹i ®−îc

ng−êi ta nªu ra tr−íc NghÞ viÖn Ph¸p.

Th¸ng 12 n¨m 1921, nghÞ sÜ da ®en Boaníp ®· nãi trong mét

bµi diÔn v¨n c¶m ®éng nh− sau: "D©n sè bÞ lôi ®i v× bÖnh tËt, vµ nhÊt lµ v× chÕ ®é mµ hä ph¶i

chÞu ®ùng tõ khi bÞ chiÕm ®ãng... ChÕ ®é b¾t phu khu©n v¸c, sù bãc lét nÆng nÒ cña çc c«ng ty khai khÈn ®ån ®iÒn ®· giÕt nh÷ng ng−êi b¶n xø...".

Ngµy 22 th¸ng 10 n¨m 1921, quyÒn Bé tr−ëng Thuéc ®Þa ®· ra

mét s¾c lÖnh quy ®Þnh r»ng mét c«ng nh©n b¶n xø ®· ®−îc tr¶

c«ng ®Ó lµm mét c«ng viÖc nµo ®ã mµ kh«ng lµm trßn th× cã thÓ bÞ

b¾t giam vµ truy tè vÒ téi lõa ®¶o.

¤ng Anbe Xar« - Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa - ®· ph¶i thó nhËn

r»ng d©n c− khèn khæ cña thuéc ®Þa ®· s¾p diÖt vong. ¤ng ®· ra søc g¸n cho t×nh tr¹ng d©n c− bÞ diÖt vong dÇn ®i ®ã, lµ do thiÕu vÖ

sinh, vµ «ng viÕt:

"ViÖc s¨n sãc vông vÒ vµ bÈn thØu ®èi víi phô n÷ khi sinh në... lµm cho hä kh«ng sinh ®Î n÷a; cßn trÎ con lóc s¬ sinh kh«ng ®−îc

ch¨m nom chu ®¸o nªn ®· chÕt nhiÒu... Trong sè d©n c− b¶n xø ®· bÞ bÖnh ngñ lµm cho chÕt mßn dÇn ®i, th× bÖnh cóm l¹i cßn s¸t h¹i thªm hµng v¹n ng−êi n÷a".

§Ó söa ch÷a t×nh tr¹ng ®ã, ng−êi ta ®· lµm ®−îc nh÷ng g×?

Ng−êi ta ®· x©y dùng ®−îc mét nhµ th−¬ng ®éc nhÊt, víi 79 gi−êng

ë Bradavin, thñ ®« cña thuéc ®Þa! ThÕ mµ víi çc d©n c− ®ang ®i ®Õn chç diÖt vong ®ã, trong chiÕn tranh, ng−êi ta l¹i cßn t×m ®−îc

çch lÊy ®i 18.000 ng−êi - tÊt nhiªn lµ nh÷ng ng−êi lµnh m¹nh

chñ nghÜa thùc d©n bÞ lªn ¸n 359

nhÊt vµ v¹m vì nhÊt - ®Ó lµm måi cho ®¹i b¸c, 313.000 phr¨ng tiÒn

c−ìng bøc l¹c quyªn ®Ó cøu gióp çc miÒn bÞ tµn ph¸ ë Ph¸p,

7.323.000 phr¨ng tiÒn c«ng tr¸i c−ìng bøc, 53.000 tÊn hµng ho¸,

®Êy lµ ch−a kÓ kh«ng biÕt bao nhiªu lµ ngµy ®i phu ®Ó chuyªn chë

nh÷ng ®å ®· tr−ng thu.

§ã lµ nh÷ng "sai lÇm vÒ nguyªn t¾c" ®· biÕn thuéc ®Þa tr−íc

kia thÞnh v−îng vµ d©n c− ®«ng ®óc thµnh b·i sa m¹c. Tuy nh÷ng

tµi liÖu nµy lµ nh÷ng tµi liÖu chÝnh thøc, nh−ng chóng t«i kh«ng

tin r»ng nã ®· lµm cho nh÷ng b¹n ®äc dÔ tÝnh cña Le Temps thÊy

râ ®−îc sù thËt. Chó thÝch

CH©U PHI xÝch §¹O THUéC PH¸P (Bradavin, Libr¬vin, B¨ngghi, Pho L¨ngnuy) réng b»ng bèn lÇn n−íc Ph¸p vµ ch¹y dµi tõ cöa s«ng C«ngg« ®Õn xø T¬rip«li. D©n sè (theo ®iÒu tra n¨m 1921) lµ 2.850.868 ng−êi, trong sè ®ã cã 1.932 ng−êi ¢u. Ngãt hai ngh×n kÎ bãc lét ®Ó bßn rót mét n−íc gÇn 3 triÖu ng−êi da ®en vµ cã nhiÒu cña c¶i thiªn nhiªn. S¶n xuÊt chñ yÕu: cao su, gç, ngµ voi, dÇu thèt nèt, nh©n thèt nèt, dõa, cµ phª. N¨m 1921, chØ riªng xuÊt khÈu cao su kh«ng th«i còng ®−îc gÇn 14 triÖu phr¨ng. §Ó trao ®æi l¹i sè cña c¶i Êy, còng n¨m ®ã, n−íc Ph¸p ®· nhËp khÈu sang thuéc ®Þa ®ã 1.698.787 phr¨ng l−¬ng thùc, 1.732.336 phr¨ng r−îu

vang vµ r−îu m¹nh, 1.394.500 phr¨ng v¶i vãc, 826.000 phr¨ng vËt liÖu vµ thiÕt bÞ. §éc gi¶ h·y thö so s¸nh nh÷ng cña c¶i mµ n−íc ng−êi da ®en d©n sè ®ang th−a dÇn ®i ®ã ®· xuÊt khÈu, víi nh÷mg çi mµ n−íc ®ã ng−îc l¹i ®· nhËn ®−îc: r−îu th× hai lÇn nhiÒu h¬n thiÕt bÞ, cßn kÓ vÒ sè l−îng bu«n b¸n th× r−îu vang vµ r−îu m¹nh chiÕm hµng ®Çu! D©n sè bÞ lµm måi cho c«ng cuéc khai ho¸ - nhÊt lµ b»ng r−îu m¹nh - ®ang bÞ diÖt vong. Ng−îc l¹i, cao su vµ gç xuÊt khÈu th× cø lµm giµu cho mét vµi ng−êi kinh doanh ë chÝnh quèc; nh−ng ®Ó bï vµo chç hôt trong ng©n s¸ch cña çi ChÝnh phñ thuéc ®Þa võa siªng n¨ng võa téi lçi Êy, nh©n d©n Ph¸p h»ng n¨m ®· ph¶i nai l−ng ra ®ãng thuÕ. N¨m 1923, ChÝnh phñ Ph¸p ph¶i


phô cÊp 8 triÖu phr¨ng cho ch©u Phi xÝch ®¹o thuéc Ph¸p, ngoµi ra l¹i cßn ph¶i lÊy ë quü dù tr÷ ra 2.905.866 phr¨ng ®Ó phô cÊp thªm.

Trong çi thuéc ®Þa réng bao la gÇn 3 triÖu d©n ®ã, chØ cã ngãt 8.000 trÎ em ®−îc häc ë tr−êng thÕ tôc hay tr−êng cña Nhµ chung.

NGUYÔN ¸I Quèc


sè 73, ngµy 28-l0-1924.

361

§¶NG KU KLUX KLAN

Nguån gèc - ý kiÕn cña nguyªn l·o nghÞ viÖn SÐcman (1871). - "Theo lèi Mü 100 phÇn tr¨m". - "Hoµng ®Õ" Ximm«n. - Nh÷ng vô hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬ håi 1919. - T¹i sao, §¶ng K.K.K ph¶i bÞ tiªu diÖt.

Nguån gèc §¶ng Ku Klux Klan lµ ë miÒn Nam n−íc Mü.

Th¸ng 5-1866, sau chiÕn tranh Nam - B¾c, mét sè thanh niªn

tô tËp nhau t¹i mét ®Þa ph−¬ng nhá ë xø TennÐtx¬ ®Ó tæ chøc mét

c©u l¹c bé. §Ó giÕt thêi giê, thÕ th«i. Ng−êi ta ®Æt tªn cho tæ chøc ®ã lµ Kuklos, mét tiÕng Hy L¹p nghÜa lµ c©u l¹c bé. Muèn cho

tiÕng ®ã cã vÎ Mü, ng−êi ta bÌn ®æi thµnh Ku Klux. Vµ cho ®éc ®¸o

h¬n, thµnh Ku Klux Klan.

Sau nh÷ng cuéc ®æi thay trong x· héi, tinh thÇn quÇn chóng dÜ

nhiªn lµ bÞ nao nóng. Hä trë nªn khao kh¸t nh÷ng c¶m gi¸c míi,

thÝch nh÷ng çi g× thÇn bÝ. §¶ng K.K.K, víi nh÷ng lèi ¨n mÆc lè

l¨ng, nh÷ng nghi thøc qu¸i l¹, nh÷ng sù bÝ Èn bÝ mËt, nhÊt ®Þnh lµ

ph¶i khªu gîi ®−îc ãc tß mß cña nh÷ng ng−êi miÒn Nam n−íc Mü

vµ ®−îc quÇn chóng rÊt −a chuéng. Ban ®Çu, ®ã chØ lµ mét nhãm nh÷ng kÎ thÝch ®ua ®ßi mèt míi

vµ nh÷ng kÎ ¨n kh«ng ngåi råi, chø ch¼ng cã môc ®Ých chÝnh trÞ,

x· héi g×. Bän l¸u ç ®· nhËn thÊy ®ã lµ mét lùc l−îng cã thÓ lîi

dông ®Ó ®¹t nh÷ng tham väng chÝnh trÞ cña chóng.


ChÝnh phñ liªn bang th¾ng lîi võa gi¶i phãng nh÷ng ng−êi da

®en vµ lµm cho hä trë thµnh nh÷ng ng−êi c«ng d©n. N«ng nghiÖp

miÒn Nam, thiÕu nh©n c«ng ng−êi da ®en, nªn kh«ng cã ng−êi lµm.

Bän ®Þa chñ cò l©m vµo nguy c¬ ph¸ s¶n. Gi÷a khi ®ã th× nh÷ng ®¶ng viªn cña Klan tuyªn bè nguyªn t¾c quyÒn tèi cao cña gièng ng−êi da tr¾ng. Chèng ng−êi da ®en, ®ã lµ chÝnh s¸ch duy nhÊt

cña hä. Giai cÊp t− s¶n n«ng th«n vµ chñ n« thÊy ngay ®¶ng Klan lµ mét trî thñ ®¾c lùc, hÇu nh− lµ mét cøu tinh. Nã liÒn hÕt søc

gióp ®ì ®¶ng ®ã. BiÖn ph¸p hµnh ®éng cña ®¶ng Klan ®i tõ däa

n¹t ®Õn ¸m s¸t. Chóng ®· g©y ra - trong 3 n¨m trêi - c¬ man nµo lµ téi ¸c vµ th¶m ho¹ ®Õn nçi nhiÒu ng−êi vÉn ñng hé chóng, còng

ph¶i khñng khiÕp mµ xa l×a chóng.

Vµo kho¶ng n¨m 1869, §¶ng Klan - tr−íc ¸p lùc cña d− luËn

c«ng chóng - ®· bÞ "Hoµng ®Õ" cña nã gi¶i t¸n. §¶ng ®ã cã mét

Hoµng ®Õ, song «ng ta chØ cã mét uy quyÒn thuÇn tuý vÒ danh

nghÜa mµ th«i. Nh÷ng ®¶ng Klan ë çc ®Þa ph−¬ng tiÕp tôc tån t¹i

vµ g©y ra nh÷ng téi ¸c. Gi¸o s− MÕclin - ng−êi ®· cung cÊp cho

chóng t«i nh÷ng tµi liÖu nµy - nãi r»ng mçi trang trong m−êi ba

cuèn s¸ch dÇy cép ®iÒu tra vÒ nh÷ng hµnh ®éng cña §¶ng Klan håi

1871-1872, ®Òu cã ghi l¹i mét vô ®¸nh ®Ëp ng−êi da ®en hoÆc ng−êi da tr¾ng. Nh÷ng viÖc tµn b¹o ®ã, th−êng chØ lµ do thãi tµn

b¹o mµ th«i. §èi víi chóng, nh÷ng hµnh ®éng ®ã lµ mét lèi tiªu

khiÓn thÝch thó.

§Ó biÕt râ h¬n, vµ ph¸n ®o¸n ®−îc ®óng h¬n vÒ §¶ng Klan, th×

kh«ng g× b»ng lµ trÝch dÉn ngay bµi diÔn v¨n cña nguyªn l·o nghÞ

viÖn SÐcman, ë ¤hai«, ®äc tr−íc Th−îng nghÞ viÖn håi th¸ng 3-

1871. SÐcman hái: "LiÖu cã mét nghÞ viªn nµo cã thÓ nªu ra cho t«i

biÕt- sau khi lôc l¹i nh÷ng téi ¸c trong tÊt c¶ çc thêi ®¹i - mét héi

nµo hoÆc mét bÌ ®¶ng nµo mµ l¹i cã nh÷ng hµnh ®éng vµ nh÷ng ý

®Þnh tµn khèc h¬n, hung ¸c h¬n §¶ng Ku Klux Klan kh«ng? §¶ng Ku Klux Klan lµ mét héi kÝn: thµnh lËp b»ng çch tuyªn thÖ, ®¶ng

viªn cña nã ®i ¸m s¸t, trém c¾p, c−íp ph¸, hµnh hung, chöi bíi,

®¶ng ku klux klan 363

däa n¹t. Bän chóng ph¹m nh÷ng téi ¸c ®ã kh«ng ph¶i lµ ®èi víi

nh÷ng kÎ m¹nh vµ kÎ giµu, mµ lµ ®èi víi nh÷ng ng−êi nghÌo,

nh÷ng ng−êi yÕu ®uèi, nh÷ng ng−êi hiÒn lµnh, nh÷ng ng−êi kh«ng

cã kh¶ n¨ng tù vÖ!".

Tuy nhiªn, §¶ng Klan còng ®· sèng vµ "ho¹t ®éng" trong bèn

chôc n¨m trêi mét çch kh«ng vÎ vang g× cho l¾m.

§¶NG Klan MíI

Th¸ng 10 n¨m 1915, trong t×nh h×nh míi cña n−íc Mü, Uyliam

Gi«dÐp Ximm«n, "Hoµng ®Õ" míi cña §¶ng Klan, ®· cïng víi 34

ng−êi b¹n phôc håi l¹i §¶ng K.K.K. C−¬ng lÜnh cña ®¶ng ®ã lµ:

theo lèi Mü 100%, tøc lµ chèng Kit« gi¸o, chèng ng−êi da vµng,

chèng c«ng nh©n, chèng ng−êi da ®en.

CÇn chó ý lµ sau cuéc chiÕn tranh Nam - B¾c vµ viÖc gi¶i

phãng ng−êi da ®en, §¶ng Ku Klux Klan cò ®· ra ®êi víi môc ®Ých

c¶n b−íc ®−êng ho¹t ®éng x· héi cña nh÷ng ng−êi ®−îc gi¶i phãng.

Trong cuéc chiÕn tranh thÕ giíi, Mü tuyÓn mé vµo lôc qu©n vµ

thuû qu©n cña m×nh hµng tr¨m ngh×n ng−êi da ®en; ng−êi ta høa

víi hä lµ sÏ thùc hiÖn nh÷ng c¶i çch vÒ mÆt x· héi vµ chÝnh trÞ;

sau khi ®· cïng hy sinh nh− ng−êi da tr¾ng, hä ®· rôt rÌ yªu cÇu

®−îc h−ëng nh÷ng quyÒn lîi nh− ng−êi da tr¾ng. T×nh h×nh ®ã

còng ngang nh− mét phong trµo "gi¶i phãng lÇn thø hai". ThÕ lµ

§¶ng Klan míi xuÊt hiÖn.

"Hoµng ®Õ" Ximm«n còng l¹i thµnh lËp çi "v−¬ng quèc v«

h×nh" ë miÒn Nam n−íc Mü - xø së cña nh÷ng tªn chñ ®ån ®iÒn lín

vµ nh÷ng tªn ph¶n ®èi viÖc gi¶i phãng n« lÖ, quª h−¬ng cña chÕ ®é

n« dÞch vµ viÖc hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬, tæ quèc cña §¶ng Klan

cò. Tr¶ lêi mét ng−êi ®Õn pháng vÊn, Uyliam Gi«dÐp Ximm«n ®·

nãi vÒ nh÷ng môc ®Ých cña m×nh nh− sau: "Chóng t«i thÊy râ r»ng

ph¶i b¶o ®¶m quyÒn tèi cao cña gièng ng−êi da tr¾ng, ph¶i t−íc

nh÷ng quyÒn tù trÞ ®· ban bè cho bän da ®en. ý trêi muèn r»ng


gièng ng−êi da tr¾ng ph¶i cao h¬n; vµ lÖnh trêi ®· ®Þnh r»ng ng−êi

da ®en sinh ra lµ ®Ó lµm n« lÖ".

Ngay sau khi ®¶ng Klan xuÊt hiÖn l¹i, th× chØ riªng ë xø

TÕcd¸t, ng−êi ta ®· ®Õm ®−îc h¬n 80 vô ®¸nh ®Ëp, trong mét n¨m, vµ 96 vô hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬.

§¶ng Klan ®Æc biÖt thÞnh hµnh ë Gioãcgia, MÝtxixipi, TÕcd¸t,

Alabama vµ ¸cc¨ngdax¬. Trong çc xø ®ã cã nhiÒu n¹n nh©n bÞ

hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬ nhÊt.

N¨m 1919, §¶ng Ku Klux Klan ®· thiªu sèng: 4 ng−êi da ®en ë

Gioãcgia, 2 ë MÝtxixipi, 1 ë TÕcd¸t.

Chóng ®· hµnh h×nh: 22 ng−êi da ®en ë Gioãcgia, 12 ë

MÝtxixipi, 10 ë ¸cc¨ngdax¬, 8 ë Alabama, 3 ë TÕcd¸t.

Chóng ®· x«ng vµo vµ ph¸ huû çc nhµ tï ®Ó hµnh h×nh nh÷ng

ng−êi da ®en bÞ giam ë ®Êy: 5 lÇn ë Gioãcgia, 3 lÇn ë Alabama, 3 lÇn ë MÝtxixipi, 3 lÇn ë TÕcd¸t, 2 lÇn ë ¸cc¨ngdax¬.

Chóng ®· hµnh h×nh: 12 phô n÷ ë MÝtxixipi, 7 ë Alabama, 6 ë

TÕcd¸t, 5 ë ¸cc¨ngdax¬, 5 ë Gioãcgia.

Chóng ®· thiªu, treo cæ, d×m xuèng n−íc cho chÕt hoÆc b¾n 9

cùu binh sÜ da ®en.

§¶ng Klan cßn can ph¹m nhiÒu vô hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬

ë çc xø kh¸c n÷a, nh−ng ë ®©y chóng t«i chØ nªu nh÷ng con sè ®·

ch¾c ch¾n mµ th«i.

Sù SUY TµN CñA §¶NG KU KLUX Klan

§¶ng Klan nhÊt ®Þnh ph¶i bÞ tiªu diÖt v× nhiÒu lÏ.

1. Trong chiÕn tranh, ng−êi da ®en ®· hiÓu r»ng hä lµ mét lùc

l−îng nÕu hä ®oµn kÕt l¹i; cho nªn hä kh«ng ®Ó cho ng−êi kh¸c tù

do ®¸nh ®Ëp, hoÆc giÕt h¹i ®ång bµo cña hä n÷a. Hä chèng l¹i mäi

m−u toan hµnh hung cña §¶ng Klan. Th¸ng 7-1919, ë Oasinht¬n,

hä ®· ®−¬ng ®Çu víi §¶ng Klan vµ ®¸m ®«ng cuång lo¹n. Trong 4

ngµy, cuéc chiÕn ®Êu s«i sôc ë thñ ®«. Th¸ng 8, hä ®· ®¸nh nhau

trong 5 ngµy víi §¶ng Klan vµ ®¸m ®«ng ë Sicag«, 7 trung ®oµn ®·

®¶ng ku klux klan 365

®−îc huy ®éng ®Ó lËp l¹i trËt tù. Th¸ng 9, ChÝnh phñ ®· buéc ph¶i

göi qu©n ®éi liªn bang ®Õn Omaha ®Ó chÊm døt mét trËn ®¸nh

nhau t−¬ng tù nh− thÕ. T¹i çc xø kh¸c, ng−êi da ®en còng ®· tù

vÖ kh«ng kÐm phÇn c−¬ng quyÕt.

2. Còng nh− §¶ng Klan tr−íc kia, v× nh÷ng hµnh ®éng th¸i

qu¸, nªn §¶ng Klan míi ®· vÊp ph¶i d− luËn cña c«ng chóng ®Õn

nçi nh÷ng ng−êi ban ®Çu t¸n thµnh nã hoÆc ®i theo nã, nay còng

b¾t ®Çu bá r¬i nã. Nh÷ng chuyÖn x« x¸t trong néi bé, nh÷ng viÖc

qu¸ xÊu xa ®åi tÖ vµ nh÷ng vô gian lËn vÒ tµi chÝnh cuèi cïng ®·

lµm cho nh÷ng ng−êi bµng quan nhÊt vµ dÔ d·i nhÊt còng ph¶i ®au lßng. Th−îng nghÞ viÖn ®· buéc ph¶i truy tè §¶ng Klan. Ngay

c¶ b¸o chÝ t− s¶n nh− tê New York World, tê Chicago Defender, v.v.

còng c«ng kÝch chóng.

3. "Lèi Mü 100 phÇn tr¨m" vµ th¸i ®é chèng ®èi c«ng nh©n cña

chóng ®· lµm cho 20.000.000 gi¸o d©n Mü, 3.000.000 ng−êi Do

Th¸i, 20.000.000 ngo¹i kiÒu, 12.000.000 ng−êi da ®en, tÊt c¶

nh÷ng ng−êi Mü biÕt ®iÒu vµ toµn bé giai cÊp c«ng nh©n Mü, tËp

hîp l¹i ph¶n ®èi chóng.

T¹i §¹i héi Liªn hiÖp ng−êi da ®en võa qua, ng−êi ta ®· th«ng

qua b¶n kiÕn nghÞ sau ®©y: "Chóng t«i tuyªn bè r»ng §¶ng Ku Klux Klan lµ kÎ thï cña

loµi ng−êi; chóng t«i tuyªn bè quyÕt ®Þnh ®Êu tranh víi ®¶ng ®ã

®Õn cïng vµ kÒ vai s¸t çnh víi tÊt c¶ nh÷ng ng−êi lao ®éng n−íc

ngoµi ë Mü còng nh− víi c¶ nh÷ng ng−êi bÞ ®¶ng ®ã hµnh h¹".

MÆt kh¸c, viÖc di c− cña ng−êi da ®en miÒn Nam n«ng nghiÖp

lªn miÒn B¾c c«ng nghiÖp ®· buéc nh÷ng tªn chñ ®ån ®iÒn - bÞ

nguy c¬ ph¸ s¶n v× thiÕu nh©n c«ng - ph¶i níi tay trong quan hÖ

®èi xö víi ng−êi lao ®éng da ®en, vµ do ®ã, ngµy cµng ph¶i lu«n

lu«n lªn ¸n nh÷ng ph−¬ng ph¸p vµ nh÷ng sù b¹o ng−îc cña tay sai

cña chóng lµ §¶ng Klan. 4. Sau hÕt §¶ng Ku Klux Klan mang tÊt c¶ nh÷ng çi xÊu cña

çc tæ chøc b¶o thñ, ph¶n ®éng, bÝ mËt mµ l¹i kh«ng cã ®−îc


nh÷ng çi hay cña çc tæ chøc ®ã. §¶ng ®ã cã tÝnh chÊt thÇn bÝ cña

héi Phr¨ng Maxonn¬ri, cã nh÷ng nghi thøc kú dÞ cña c«ng gi¸o, cã

çi tµn b¹o cña chñ nghÜa ph¸t xÝt, cã tÝnh chÊt bÊt hîp ph¸p cña

568 hiÖp héi kh¸c nhau; nh−ng nã ch¼ng cã häc thuyÕt, ch¼ng cã

c−¬ng lÜnh, søc sèng vµ kû luËt g×.

NGUYÔN ¸I QUèC


sè 74, n¨m 1924.

367

§«ng d−¬ng

ViÕt kho¶ng n¨m 1923-1924.

B¶n th¶o cña NguyÔn ¸i Quèc,

tiÕng Ph¸p, l−u t¹i Kho L−u tr÷

Quèc tÕ Céng s¶n. B¶n chôp

l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh.


369

NH÷NG TéI ¸C CñA CHñ NGHÜA QU¢N PHIÖT

Theo phong tôc cæ truyÒn th× ng−êi An Nam coi rÎ nghÒ nhµ

binh. Cho nªn, cïng mét cÊp bËc nh− nhau mµ quan vâ lóc nµo

còng bÞ xÕp h¹ng sau quan v¨n. Sèng trong tr¹i lÝnh Ph¸p, ph¶i

lµm nh÷ng c«ng viÖc lao dÞch nÆng nÒ, ph¶i tËp luyÖn vÊt v¶, häc

tËp nh÷ng lý thuyÕt ngu xuÈn víi nh÷ng tªn chØ huy tµn b¹o, vµ

ph¶i chÞu mét thø kû luËt kh¾t khe, lóc nµo còng cã thÓ bÞ trõng

ph¹t vµ lu«n lu«n bÞ toµ ¸n binh ®e däa, thËt kh«ng cã g× hµo høng

®Ó cã thÓ l«i kÐo ®−îc thanh niªn An Nam vµ khuyÕn khÝch hä tËp tµnh çi nghÒ giÕt ng−êi Êy. Thanh niªn b¶n xø ghÐt cay ghÐt ®¾ng

viÖc bän qu©n phiÖt Ph¸p b¾t hä ph¶i ®i lÝnh. Hä t×m mäi çch ®Ó

lÈn tr¸nh: ng−êi giµu cã th× ®ót lãt cßn ng−êi nghÌo khã th× trèn

tr¸nh. Cã thÊy nh÷ng kÎ khèn cïng kh«ng cã tiÒn ®Ó ®ót lãt vµ

còng kh«ng biÕt trèn ®i ®©u ®−îc, bÞ c−ìng b¸ch dån vÒ tr¹i lÝnh

buån b· nh− nh÷ng con vËt mµ ng−êi ta ®em tíi lß mæ; cã thÊy

nh÷ng ng−êi cha mÑ, chÞ em, nh÷ng ng−êi vî s¾p c−íi võa khãc lãc

võa kªu van th¶m thiÕt ®i theo nh÷ng ng−êi lÝnh mé vÒ "çi ®¹i

gia ®×nh" Êy nh− lµ ®i theo nh÷ng téi ph¹m bÞ ®em lªn m¸y chÐm,

míi hiÓu ®−îc çi vinh dù to lín cña ng−êi d©n An Nam ®i lµm çi nghÜa vô qu©n sù cay nghiÖt kia. Cho nªn hä t×m mäi c¬ héi ®Ó tù

cøu lÊy m×nh.

Nh−ng nh÷ng tªn chØ huy Ph¸p l¹i rÊt x¶o quyÖt. §Ó ®Ò phßng

lÝnh An Nam bá trèn, mét viªn t− lÖnh chØ huy qu©n ®éi ë §«ng D−¬ng


cho thÝch sè hiÖu vµo çnh tay mçi ng−êi lÝnh b»ng nit¬r¸t b¹c.

Nh÷ng tªn chñ ®ån ®iÒn ngµy x−a dïng s¾t nung ®á ®¸nh dÊu n«

lÖ th× nh÷ng viªn t−íng tµi ngµy nay ®¸nh dÊu lÝnh b¶n xø b»ng

chÊt ho¸ häc, thËt lµ mét tiÕn bé cña m«n ho¸ häc vµ cña nÒn v¨n

minh! Çch lµm cã kh¸c, nh−ng kÕt qu¶ th× nh− nhau: Khi cã mét

ng−êi lÝnh ®µo ngò ng−êi ta b¾t tÊt c¶ ®µn «ng ë n¬i nghi cã ng−êi

trèn, råi ®em lét trÇn ®Ó kh¸m çnh tay. NÕu ng−êi ®µo ngò lÈn

trèn ë ®©y, th× bÞ t×m ra ngay; ng−êi Êy bÞ b¾t ®em vÒ nhµ lao vµ

®−a ra toµ ¸n binh. HÇu hÕt çc phiªn toµ ¸n binh, kh«ng trõ mét

phiªn nµo, ®Òu cã nh÷ng vô ®µo ngò bÞ ®−a ra xÐt xö. Khi ®· biÕt ng−êi lÝnh b¶n xø bÞ ®èi xö nh− thÕ nµo th×

ng−êi ta kh«ng cßn ng¹c nhiªn hái t¹i sao ng−êi lÝnh mé l¹i

thÝch nhµ lao h¬n lµ tr¹i lÝnh. T«i trÝch dÉn mét ®o¹n trong bµi

b¸o míi viÕt gÇn ®©y:

"Thø s¸u võa qua, mét viÖc nghiªm träng ®· x¶y ra ë trung

®oµn ph¸o thñ ng−êi b¶n xø thø 5. ChiÒu ngµy thø s¸u ®ã, trong

khi duyÖt mét ®éi t©n binh b¶n xø cuèi cïng, mét viªn h¹ sÜ quan

®· ®¸nh ng−êi mét çch d· man, hµnh ®éng ®ã l¹i ®−îc nªu lµ g−¬ng mÉu trong trung ®oµn. Tªn ®éi ®¸nh ng−êi Êy l¹i ®−îc cÊp trªn cña nã xem lµ mét h¹ sÜ tèt nhÊt, h¬n n÷a, l¹i cßn ®−îc ®Ò nghÞ th¨ng chøc. ThËt ®¸ng tiÕc r»ng nh÷ng ng−êi ®−îc n−íc Ph¸p göi

sang ®©y nh©n danh lµ nh÷ng ng−êi khai ho¸ kiªn nhÉn, ®· d¹y

nghÒ nhµ binh cho ®ång bµo chóng t«i - míi sèng chung ch−a ®Çy hai th¸ng víi nh÷ng ng−êi b¶o hé cho m×nh - l¹i tù tiÖn "hµnh

®éng mét çch bØ æi" ®¸nh ®Ëp b»ng nßng sóng vµ b¸ng sóng mét

ng−êi lÝnh b¶n xø ®¸ng th−¬ng kh«ng hiÓu qua mét tiÕng Ph¸p,

viÖn cí lµ ng−êi nµy kh«ng tr¶ lêi nh÷ng c©u hái b»ng tiÕng Ph¸p

"gi¶ cÇy" cña tªn ®ao phñ. Ng−êi lÝnh ®¸ng th−¬ng Êy ®· ng· chÕt

ngÊt, kh«ng thë ®−îc n÷a. B¸c sÜ cña trung ®oµn ®−a anh vµo nhµ

th−¬ng, anh lÝnh ph¸o thñ An Nam ®· bÞ g·y mét x−¬ng s−ên v× bÞ ®¸nh qu¸ tµn nhÉn.

"Khi b¸o s¾p lªn khu«n th× chóng t«i ®−îc tin kho¶ng hai m−¬i

®«ng d−¬ng - nh÷ng téi ¸c... 371

ng−êi lÝnh An Nam ®Æt d−íi quyÒn chØ huy trùc tiÕp cña bän vò

phu qu©n phiÖt, ®· bá tr¹i ra ®i, kh«ng bao giê trë l¹i...". Vµ nh÷ng

thÝ dô nh− vËy kh«ng cßn lµ hiÕm.

Trong chiÕn tranh dï Nhµ n−íc cã t¸n d−¬ng vµ lõa bÞp rÊt

nhiÒu, nh−ng ng−êi An Nam còng kh«ng hµo høng g× ®Ó ®i thÝ

m¹ng cho çi b¶ v¨n minh vµ cho n−íc mÑ. Kh«ng chót nµo nh−

vËy ®©u! Sù thËt kh¸c h¼n vµ ch¼ng ®Ñp ®Ï g×. Ng−êi ta ra lÖnh

cho çc x· ph¶i cung cÊp ®ñ mét sè ng−êi nµo ®Êy. Nh÷ng ng−êi

nµy bÞ b¾t vÒ nhèt ë çc ®×nh lµng, råi sau ®ã bÞ trãi tõng x©u ®em

lªn tØnh lþ. Ng−êi ta ®em nhÐt hä vµo trong çc tr−êng häc hay trong çc tr¹i giam cã lÝnh canh g¸c, l−ìi lª tuèt trÇn vµ sóng n¹p

®¹n s½n. TiÕp ®ã ng−êi ta xÕp hä xuèng hÇm tµu tèi om vµ ngét

ng¹t nh− nh÷ng con vËt ®Ó chë sang Ph¸p.

ChÝnh b»ng nh÷ng ph−¬ng ph¸p ghª tëm Êy mµ ng−êi ta ®·

biÕn m−êi v¹n ng−êi An Nam thµnh nh÷ng ng−êi "t×nh nguyÖn"

bªnh vùc cho chÝnh nghÜa, cho c«ng lý, v.v.. Trong sè ®ã, 51.000

ng−êi lµm viÖc chÕ thuèc sóng, ®µo hÇm, vËn chuyÓn, cøu th−¬ng

vµ lµm nhiÒu viÖc kh¸c n÷a.

49.000 ng−êi ra mÆt trËn ë Ph¸p, ë Xal«nÝch vµ ë Xibªri.

20.000 ng−êi ®· chÕt. Çch "mé lÝnh t×nh nguyÖn" c−ìng bøc Êy kh«ng ph¶i ®· lµm

®−îc tr«i ch¶y mµ kh«ng gÆp trë ng¹i g×. Khi cã lÖnh gäi tßng

qu©n, sè lÝnh trï bÞ v¾ng mÆt lªn tíi 30%, sè ®µo ngò 50%. Nh÷ng

cuéc biÓu t×nh, næi dËy, b¹o ®éng næ ra ë hÇu kh¾p çc tØnh. §−¬ng

nhiªn lµ nh÷ng cuéc ®Êu tranh Êy ®Òu bÞ ®µn ¸p kh«ng gím tay.

Tï ®µy, b¾n giÕt, tµn s¸t, tÊt c¶ bé m¸y ®µn ¸p ®Òu ®−îc huy ®éng.

Ai chèng l¹i bÞ xö b¾n ngay t¹i chç. N¹n nh©n kÓ cã ®Õn hµng

ngh×n ng−êi.

Khi ®−îc gi¶i ngò, nh÷ng ng−êi "anh hïng" An Nam ®−îc n−íc

mÑ biÕt ¬n ©n cÇn ®èi ®·i thËt lµ c¶m ®éng. Tr−íc khi lªn tµu vÒ n−íc, ng−êi ta ®· lét l¹i tÊt c¶ cña c¶i cña hä: nµo tiÒn ®Ó dµnh

®−îc, nµo ®å ®¹c, nµo quÇn ¸o mµ hä tù s¾m lÊy. Còng nh− khi ®i,


hä l¹i ®−îc xÕp xuèng hÇm tµu tèi t¨m, ¨n nh÷ng b÷a c¬m thiÕu

thèn, khã nuèt tr«i vµ bÞ ng−îc ®·i. Ng−êi ta sî nh÷ng ng−êi lÝnh

nµy mang vÒ nh÷ng t− t−ëng tiÕn bé vµ nh÷ng thãi quen thÝch ®éc

lËp tiªm nhiÔm ®−îc ë n−íc Ph¸p, nªn ng−êi ta ®· giao hä cho bän

thùc d©n ®Óu gi¶ tµn b¹o nhÊt kiÓm so¸t. Bän nµy dïng gËy ®¸nh,

®¸ ng−êi v« cí. VÒ ®Õn n−íc nhµ, nh÷ng ng−êi lÝnh Êy ®Òu bÞ nÐm

ra ®−êng mét çch ®¬n gi¶n thÕ th«i.

Tr−íc khi ®i chiÕn ®Êu, ng−êi ta høa trêi høa biÓn víi hä, th×

®Õn nay trë vÒ ng−êi ta l¹i rót bá hÕt mäi quyÒn lîi mµ x−a nay

nh÷ng ng−êi An Nam ®i tßng qu©n ®Òu ®−îc h−ëng, nh− miÔn thuÕ th©n, miÔn sai dÞch, v.v.. NhiÒu ng−êi ®· ph¶i ®i ¨n xin tõ

lµng nµy qua lµng kh¸c, ph¶i ®i bé hµng tuÇn lÔ ®Ó trë vÒ quª

h−¬ng, n¬i mµ ng−êi ta ®· dïng vò lùc buéc hä ph¶i røt ra ®i.

HiÖn nay ng−êi ta kÐo dµi thêi h¹n tßng qu©n cña ng−êi b¶n

xø tõ 2 ®Õn 4 n¨m. Ngoµi sè 25.000 ®Õn 30.000 lÝnh khè ®á ®ãng

qu©n trong n−íc dïng ®Ó b¾n giÕt ®ång bµo cña hä, xø §«ng D−¬ng

cßn ph¶i cung cÊp thªm 40.000 lÝnh mé ®Ó phông sù ë chÝnh quèc

vµ ë çc thuéc ®Þa kh¸c.

Çc b¹n ®· thÊy ®Êy, n−íc Ph¸p ch¼ng ph¶i qu©n phiÖt chót

nµo ®©u!

373

NH÷NG TH¶M Häa CñA NÒN V¡N MINH

§Ó truyÒn b¸ v¨n minh Ph¸p, b¶o vÖ danh dù l¸ quèc kú Ph¸p

ë çc thuéc ®Þa xa x«i, ng−êi ta dïng nh÷ng ®éi qu©n gåm toµn

nh÷ng tªn l−u manh, nh÷ng bän l−êi biÕng, nh÷ng tªn lät l−íi

ph¸p luËt, nh÷ng tªn giÕt ng−êi, nãi tãm l¹i, gåm çc tinh hoa cña

nh÷ng cÆn b·, l−îm lÆt ë tÊt c¶ çc n−íc ch©u ¢u. §Õn n−íc ®· bÞ

x©m chiÕm hay s¾p bÞ x©m chiÕm còng vËy, ng−êi ta th¶ nh÷ng

tªn s¸t nh©n nµy vµo trong ®¸m d©n chóng thiÕu tù vÖ. Vµ ®Ó kÝch

thÝch chóng, ng−êi ta bu«ng láng cho bän c«n ®å tha hå hoµnh hµnh theo thó tÝnh tµn b¹o cña chóng. Sau ®©y lµ vµi c©u chuyÖn

do çc nhµ v¨n thuéc ®Þa kÓ l¹i, hä ®· tõng chøng kiÕn nh÷ng

hµnh ®éng d· man cña nh÷ng ng−êi vÖ sÜ anh dòng cho nÒn v¨n

minh cao c¶ Êy.

Khi bän lÝnh kÐo ®Õn, d©n chóng ch¹y trèn c¶, chØ cßn l¹i hai

cô giµ vµ hai phô n÷, mét thiÕu n÷ cßn t©n vµ mét phô n÷ ®ang

cho ®øa con míi ®Î bó, tay d¾t mét em g¸i nhá lªn t¸m. Bän lÝnh

®ßi tiÒn, r−îu m¹nh vµ thuèc phiÖn. Kh«ng ai hiÓu chóng nãi g×,

thÕ lµ chóng næi giËn lÊy b¸ng sóng nÖn mét cô giµ ngÊt ®i, råi cßn

mét cô th× trong mÊy giê liÒn, hai tªn trong bän lÝnh, khi kÐo ®Õn ®· say bÝ tØ, ®em thiªu trong mét ®èng cñi lµm trß vui víi nhau.

Trong khi ®ã th× nh÷ng tªn kh¸c hiÕp hai phô n÷ vµ em g¸i nhá,

ch¸n råi, chóng giÕt chÕt em bÐ. Lóc ®ã, ng−êi mÑ bång ®øa con kia

trèn ®−îc, råi tõ trong mét ®¸m bôi c©y çch ®Êy ®é 100 mÐt, tr«ng


thÊy ng−êi chÞ em m×nh bÞ hµnh h¹. Duyªn cí lµm sao, chÞ ch¼ng

biÕt, chÞ chØ thÊy ng−êi thiÕu n÷ bÞ ®Æt ngöa trªn mÆt ®Êt, tay

ch©n bÞ trãi chÆt, miÖng bÞ bÞt l¹i, cßn mét tªn lÝnh th× lÊy l−ìi lª

cø tõ tõ, tõng nh¸t mét, chäc vµo bông chÞ råi l¹i chÇm chËm rót

ra. Sau ®ã, chóng chÆt ngãn tay ng−êi thiÕu n÷ ®· chÕt ®Ó c−íp lÊy

chiÕc nhÉn vµ chÆt cæ ®Ó c−íp lÊy chiÕc vßng. Trªn m¶nh ®Êt b»ng ph¼ng tr−íc kia lµ ruéng muèi, ba çi x¸c

chÕt n»m ®ã: em bÐ bÞ lét truång, thiÕu n÷ bÞ mæ bông, çnh tay tr¸i cøng ®ê gi¬ lªn trêi v« t×nh, bµn tay n¾m chÆt. Cßn x¸c «ng cô giµ th×, ghª gím lµm sao, còng trÇn truång nh− thÕ, nh−ng bÞ thiªu ch¸y, nªn kh«ng nhËn ra h×nh thï ®−îc n÷a, mì ch¶y lªnh l¸ng, ®· ®äng l¹i vµ da bông th× phång lªn, chÝn vµng, ãng ¸nh, gièng nh− da con lîn quay vËy.

Sau khi chiÕm ®−îc Chî Míi, vµo buæi chiÒu, mét sÜ quan thuéc tiÓu ®oµn Phi ch©u thÊy mét ng−êi ch©u ¸ bÞ b¾t cßn sèng, kh«ng cã th−¬ng tÝch g×. S¸ng h«m sau, viªn sÜ quan ®· thÊy ng−êi Êy chÕt råi, bÞ ®èt mì ch¶y ra, da bông ch−¬ng lªn. Bän lÝnh ®· thøc suèt ®ªm qua ®Ó quay chÝn mét ng−êi ®· bÞ t−íc vò khÝ, cßn bän kh¸c th× h·m hiÕp mét phô n÷.

*

* *

Mét tªn lÝnh kh¸c muèn Ðp mét ng−êi ®µn bµ An Nam hiÕn th©n cho con chã cña nã, chÞ Êy kh«ng chÞu. Tªn lÝnh dïng l−ìi lª ®©m vµo bông chÞ.

*

* *

Mét tªn lÝnh ®ó mì nh¶y xæ ra v« cí ®©m chÕt mét bµ giµ An Nam.

*

* *

Håi t«i ®Õn B¾c Kú ®i trªn con tµu cña mét nhµ th¸m hiÓm cã

®«ng d−¬ng - nh÷ng th¶m häa... 375

tiÕng, çc anh cã biÕt ®êi mét ng−êi An Nam lóc bÊy giê ®¸ng gi¸

bao nhiªu kh«ng? Kh«ng ®¸ng mét ®ång trinh! ThËt ®Êy. T«i cßn

nhí nh− thÕ nµy: Chóng t«i ®ang ®i ng−îc dßng s«ng Hång, th×

trªn tµu thuû ng−êi ta ®em r−îu ®¸nh cuéc víi nhau, xem ai ngåi

d−íi tµu b¾n 10 ph¸t sóng tr−êng mµ "h¹" ®−îc nhiÒu ng−êi An

Nam nhÊt ë trªn bê. Mét vµi ng−êi kh¸c dïng sóng lôc ®i b¾t

ng−êi vµ b¾t thuyÒn ®Ó ®ßi tiÒn chuéc.

*

* *

Ng−êi ta sÏ nãi, ®ã lµ nh÷ng viÖc ®¸ng tiÕc nh−ng khã tr¸nh

khái trong nh÷ng cuéc x©m l−îc vµ chiÕn tranh. ThÕ còng ®−îc!

Nh−ng ng−êi ta ®õng cã nãi víi chóng t«i n÷a r»ng ®ã lµ vinh dù,

lµ quyÒn h¹n cña chiÕn tranh, vµ còng ®õng nãi r»ng trong cuéc

tµn s¸t hµng lo¹t nµy, nh÷ng nhµ qu©n sù Ph¸p ®Òu tá ra hµo hiÖp

vµ nh©n ®¹o. §o¹n v¨n sau ®©y, trÝch ë bøc th− cña mét viªn trung

uý trÎ tuæi göi vÒ nhµ chøng tá nh÷ng tªn ¨n thÞt ng−êi Êy thËt

võa nh©n ®¹o l¹i võa hµo hiÖp nh− thÕ nµo:

"Chóng t«i tÊn c«ng bèn lÇn trong mét buæi nh−ng lóc nµo

còng chØ thÊy trong thµnh cã vµi tªn cuång tÝn khèn khæ chÞu chÕt mét çch dòng c¶m, vµ t«i còng kh«ng cÇn nãi thªm r»ng bÊt cø

tªn nµo r¬i vµo tay chóng ta, bÞ th−¬ng hay kh«ng, ®Òu bÞ ®em b¾n

tøc kh¾c t¹i chç".

Vµ trong mét ®o¹n kh¸c, bøc th− viÕt: Trªn mét con ®−êng

mßn chóng t«i gÆp mét ng−êi da vµng trªn vai g¸nh hai thóng l¹c.

Khi chóng t«i tíi anh ta kh«ng bá ch¹y. Ng−êi ta bÌn gi÷ anh ta l¹i

vµ buæi chiÒu ®em ra b¾n.

* * *

ChiÕn tranh kÕt thóc, ng−êi ta b¾t ®Çu c«ng viÖc b×nh ®Þnh. Bän qu©n phiÖt Ph¸p hiÓu "b×nh ®Þnh" nh− thÕ nµy ®©y:


Mét sÜ quan trÎ tuæi võa ë Ph¸p sang. Mét h«m ®Õn mét lµng

nä, h¾n thÊy nhµ cöa v¾ng vÎ, cßn d©n chóng th× tô tËp trong s©n

®×nh. H¾n t−ëng l¹c vµo mét æ phôc kÝch nªn rót sóng b¾n x¶ vµo

®¸m ng−êi v« téi. ThËt ra th× hä ®ang lµm lÔ tÕ thÇn. ThÊy bÞ b¾n,

hä hèt ho¶ng ch¹y t¸n lo¹n. Tªn sÜ quan võa ®uæi, võa tµn s¸t.

*

* *

T«i ph¶i nh¾c ®Ó çc b¹n nhí r»ng tÊt c¶ nh÷ng c©u chuyÖn

nµy, còng nh− nh÷ng chuyÖn t«i sÏ kÓ thªm, ®Òu do ng−êi Ph¸p ®· m¾t thÊy tai nghe, viÕt ra. Khi hä viÕt, cã lÏ hä kh«ng nghÜ r»ng,

mét ngµy kia sÏ cã mét ng−êi An Nam ®äc nh÷ng chuyÖn ®ã; nÕu

biÕt r»ng t«i ®· sö dông nh÷ng tµi liÖu hä viÕt, ch¾c ch¾n lµ nh÷ng

nhµ v¨n ®ã sÏ hèi hËn v× ®· nãi hÕt sù thËt. Nãi râ nh− vËy råi, t«i

xin tiÕp tôc: Mét ®¹i ®éi h¶i qu©n ®Õn VÜnh Long (Nam Kú). Viªn

quan tØnh ®−a lÝnh tËp ®i ®ãn kh¸ch thËt long träng. Tªn chØ huy

®éi tuÇn tiÔu ra lÖnh b¾n vµo nh÷ng ng−êi ®i ®ãn hä vµ giÕt chÕt

mÊt nhiÒu ng−êi mét çch thËt vÎ vang.

* * *

Kh«ng thÓ trõ ®−îc mét ng−êi phiÕn lo¹n, ng−êi ta bÌn ®èt vµ

triÖt h¹ lµng m¹c, ng−êi ta ph¸ ho¹i c¶ nh÷ng vïng l©n cËn kh¸c.

*

* *

Ng−êi ta lµm ®ñ çch ®−a khÝ giíi cho ng−êi An Nam chÐm

giÕt lÉn nhau vµ xui giôc hä ph¶n béi nhau.

Ng−êi ta b¾t çc lµng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ nh÷ng vô ph¸

rèi trÞ an x¶y ra trong ®Þa h¹t cña m×nh. Ng−êi An Nam ph¶i dÉn

®−êng cho qu©n ®éi vµ b¾t nép nh÷ng kÎ b¹o ®éng. NÕu ai kh«ng

tu©n lÖnh th× chóng cho lµ cã téi. Lµng nµo ®Ó cho mét ng−êi yªu


n−íc Èn n¸u th× bÞ kÕt ¸n. Ph−¬ng ph¸p duy nhÊt ®Ó truy tÇm thËt

lµ ®¬n gi¶n: ng−êi ta tra hái lý tr−ëng vµ h−¬ng chøc, ai kh«ng

cung x−ng liÒn bÞ b¾n ngay. Trong hai tuÇn lÔ, mét tªn gi¸m binh ®· giÕt mÊt 75 kú hµo.

Kh«ng khi nµo ng−êi ta nghÜ ®Õn ph©n biÖt nh÷ng ng−êi yªu

n−íc ®ang chiÕn ®Êu tuyÖt väng víi bän du ®·ng c«n ®å ë thµnh

phè. §Ó ®Ëp tan sù kh¸ng cù cña nh©n d©n, ng−êi ta kh«ng cã çch

nµo h¬n lµ giao c«ng viÖc "b×nh ®Þnh" cho nh÷ng tªn ph¶n béi ®·

b¸n hÕt l−¬ng t©m vµ tæ chøc ë ®ång b»ng B¾c Kú, B×nh ThuËn vµ

NghÖ - TÜnh nh÷ng cuéc tµn s¸t ®Ém m¸u, l−u l¹i ®êi ®êi mét kû niÖm kinh khñng trong ký øc mäi ng−êi.

*

* *

Kh«ng chØ cã ng−êi sèng míi lµ n¹n nh©n cña chÕ ®é thùc d©n man rî Êy. BiÕt ng−êi An Nam rÊt sïng b¸i tæ tiªn, bän ng−êi Ph¸p cßn cã nh÷ng hµnh ®éng ®éc ¸c ®èi víi c¶ ng−êi chÕt; chóng giµy xÐo thi thÓ cha mÑ ng−êi ta ®Ó cho con çi ph¶i ®au xãt, hoÆc hµnh h¹ x¸c kÎ thï ®· bÞ thua vµ ®· bÞ giÕt chÕt, ®Ó cho h¶ lßng c¨m tøc vµ röa tiÕng bÊt lùc kh«ng ®¸nh b¹i ®−îc ng−êi ®ã khi hä cßn sèng. Nh− §éi V¨n lµ mét ng−êi yªu n−íc ®· chiÕn ®Êu nhiÒu n¨m trêi, chèng l¹i nÒn cai trÞ Ph¸p, ®· bÞ chÐm ë Hµ Néi, ®Çu ®em bªu ë B¾c Ninh, x¸c nÐm xuèng s«ng Hång.

Tèng Duy T©n sau m−êi n¨m chiÕn ®Êu tuyÖt väng còng bÞ b¾t vµ bÞ chÐm. Thi thÓ cña «ng bÞ ®em bªu ë phè.

Phan §×nh Phïng, mét vÞ quan to vµ lµ mét nhµ v¨n th©n danh tiÕng, chèng Ph¸p m−êi n¨m trêi råi chÕt trong rõng s©u. ¤ng chÕt råi nh−ng bän Ph¸p vÉn ch−a tha: ng−êi ta quËt mé «ng lªn, ®èt x¸c vµ ®em tro vøt ®i. Ng−êi ta b¸o thï c¶ ng−êi ®· n»m yªn d−íi mé.

BÊt lùc kh«ng ®¸nh næi «ng §Ò Th¸m, kh«ng sao giÕt ®−îc «ng b»ng thuèc ®éc còng kh«ng trõ ®−îc «ng b»ng cèt m×n, ng−êi ta bÌn ®µo m¶ cha mÑ «ng, ®em hµi cèt vøt xuèng s«ng.


Sau nh÷ng cuéc biÓu t×nh ë miÒn Nam Trung Kú, nhiÒu nhµ

v¨n th©n ®· bÞ xö tö vµ bÞ ®µy biÖt xø. Trong sè ®ã cã «ng NghÌ

TrÇn Quý Çp, mét nhµ nho thanh cao ai còng mÕn phôc. ¤ng

Çp bÞ b¾t trong khi cßn d¹y häc; kh«ng xÐt hái g× c¶, ng−êi ta

®em chÐm «ng hai m−¬i bèn giê sau khi bÞ b¾t. ChÝnh phñ giÕt

chÕt «ng ch−a ®ñ, cßn hµnh h¹ m·i, kh«ng chÞu giao tr¶ thi hµi

«ng cho gia ®×nh.

*

* *

Khi hµnh h×nh nh÷ng ng−êi lÝnh khè ®á ë Hµ Néi57, ChÝnh phñ

cho b¾t gi¶i cha mÑ, vî con hä ®Õn vµ b¾t hä môc kÝch cuéc tµn s¸t

rïng rîn nh÷ng ng−êi th©n yªu ruét thÞt cña m×nh. §Ó g©y mét Ên

t−îng l©u dµi vµ ®Ó "d¹y d©n chóng", ng−êi ta lµm l¹i çi viÖc ®·

lµm ë Anh håi thÕ kû thø XVIII tøc lµ xãc ®Çu l©u nh÷ng ng−êi

Giac«banh1) b¹i trËn lªn mòi gi¸o råi ®em c¾m däc phè Xiti vµ däc

cÇu Lu©n §«n. Hµng tuÇn lÔ ng−êi ta cßn thÊy ®Çu l©u nh÷ng ng−êi lÝnh, n¹n nh©n cña nÒn v¨n minh Ph¸p, cau mµy nh¨n mÆt trªn çc cäc tre trªn çc ®−êng phè chÝnh ë Hµ Néi.

B©y giê n−íc An Nam ®· "®−îc b×nh ®Þnh", ng−êi ta ra søc s¨n b¾t nh÷ng "tªn c−íp" An Nam. Nh÷ng tªn c−íp Êy lµ ai? Mét viªn

sÜ quan gi¶i thÝch:

Còng cã mét ãc t−ëng t−îng nh− nhau - «ng ta nãi - ng−êi Anh

xem nh÷ng ng−êi B«e quyÕt t©m chèng l¹i hä nh− lµ phiÕn lo¹n

ngoµi vßng ph¸p luËt th× ng−êi Ph¸p chóng ta còng coi nh÷ng

ng−êi An Nam yªu n−íc nh− kÎ c−íp.

Mét ng−êi Ph¸p kh¸c nãi: BÞ c−íp hÕt cña c¶i, d©n chóng

nhiÒu lµng ®· trë thµnh "kÎ c−íp" tÊt c¶; nh−ng hä chØ lµ nh÷ng

ng−êi næi dËy chèng sù c−íp ®o¹t bÊt c«ng mµ th«i.

T×m ra nh÷ng tªn "c−íp" Êy kh«ng ph¶i khi nµo còng dÔ dµng,

_______________

1) Jacobits: Tªn gäi nh÷ng thµnh viªn cña ®¶ng chÝnh thèng Anh (BT).


b¾t ®−îc hä cµng khã h¬n. Nh÷ng viªn chøc ph¸i ®i lïng b¾t hä, ®·

chÐm giÕt ng−êi v« téi ®Ó khái trë vÒ tay kh«ng. §©y lµ mét b»ng

chøng lÊy cña mét ng−êi Ph¸p mµ t«i ®· trÝch dÉn nhiÒu chuyÖn:

B¶y ng−êi An Nam xÊu sè ®ang b¬i mét chiÕc xuång dµi vµ

máng manh. §i xu«i dßng n−íc, l¹i cã b¶y tay chÌo, xuång ®i vïn

vôt nh− mét chiÕc xuång m¸y. ThuyÒn cña nh©n viªn nhµ ®oan

khuÊt sau ®¸m c©y ®−íc, cã quèc kú Ph¸p phÊp phíi sau l¸i, võa ë

trong l¹ch b¬i ra. Mét thuû thñ gäi xuång dõng l¹i. Ng−êi trªn

xuång kh«ng hiÓu cø viÖc b¬i ®i. ThuyÒn nhµ ®oan b¬i kh«ng kÞp.

Tªn t©y ®oan cÇm lÊy sóng b¾n. Hä b¬i l¹i cµng nhanh. Tªn ®oan b¾n vµo hä. Mét ng−êi ®ang chÌo thÐt lªn mét tiÕng råi ng· gôc

xuèng. Xuång dõng l¹i, çc b¹n trong xuång bÌn «m lÊy ng−êi ng·.

Cã tiÕng h« to: Dõng l¹i? Hä nh¶y tíi n¾m lÊy tay chÌo vót ®i.

§oµng! Mét ng−êi n÷a ng·. Mét Ýt khãi bay lªn, mét tiÕng thÐt.

Mét ng−êi Ph¸p ®i thuyÒn l¶ng v¶ng qua ®ã nghe thÊy bÌn lÈn chê

"nh÷ng tªn c−íp" ë mét chç ngoÆt. §oµng! §oµng! §oµng! Qu¶ lµ

mét tay sóng cõ. Ba viªn ®¹n, ba ng−êi ng· theo. ChiÕc xuång chØ

cßn hai ng−êi b¬i ®i chËm ch¹p vµ ch×m lØm trong con l¹ch.

Mét viªn chøc nhµ ®oan kh¸c, ®i víi s¸u tªn lÝnh cã ®Çy ®ñ vò

khÝ, b¾t gÆp mét ng−êi ®ang trèn d−íi ao. Anh nµy dÊn m×nh d−íi bïn, thë b»ng mét çi èng, ngËm vµo miÖng; l¸ sen kÐo che kÝn

mÆt n−íc thËt khÐo lÐo. Tªn ®oan bÌn chÆt ®Çu "tªn c−íp" ®em vÒ

toµ sø. ThËt ra anh ta chØ lµ mét ng−êi nhµ quª b×nh th−êng ph¶i

Èn trèn v× qu¸ sî h·i thÊy cã nhiÒu ng−êi l¹ vµo lµng, ai còng mÆt

mòi hung tîn, m×nh ®eo ®Çy sóng lôc, tói ®¹n vµ l¨m l¨m mét

khÈu sóng trong tay.

380

§êi sèNG KINH TÕ §¤NG D¦¥NG

§«ng D−¬ng cã nh÷ng nguån kho¸ng s¶n ®¸ng kÓ. Ng−êi ta −íc l−îng má than ë B¾c Kú cã ®Õn 12 tû tÊn. C¶ çi kho nhiªn liÖu Êy cã thÓ hoµn toµn dµnh riªng cho c«ng nghiÖp, v× ë §«ng D−¬ng kh«ng cÇn tiªu thô mét sè l−îng than lín ®Ó ®un nÊu nh− ë çc n−íc kh¸c.

N¨m 1920, 63 c«ng ty khai th¸c 19 má ®−îc 7.000.000 t¹ than ®¸ trÞ gi¸ 45.000.000 phr¨ng.

Riªng má than H¹ Long ®· cung cÊp ®−îc 5.500.000 t¹. C«ng ty lín nhÊt lµ c«ng ty than ®¸ B¾c Kú. C«ng ty nµy khai

th¸c h»ng n¨m ®−îc 150.000 tÊn. C«ng ty th−¬ng m¹i vµ khai th¸c ViÔn §«ng s¶n xuÊt ®−îc 2.600.000 t¹.

N¨m 1920, §«ng D−¬ng s¶n xuÊt ®−îc: 24.000 t¹ quÆng s¾t 150.000 tÊn thiÕc 620.000 t¹ kÏm vµ v«nphram 7.200 tÊn than ch× 2.244 tÊn ¨ngtimoan 132.000 t¹ phètph¸t 3.413 cara ®¸ quý 100 kil«gam vµng.

Ph¶i nãi r»ng hÇm má ë §«ng D−¬ng ®−îc khai th¸c rÊt tåi. Ng−êi Ph¸p kh«ng d¸m bá vµo ®ã mét sè vèn lín, vµ hä chØ v¬ vÐt nh÷ng çi g× dÔ v¬ vÐt, nh− mét kÎ véi kho¾ng s¹ch nh÷ng çi g× tiÖn tay ®Ó chuån ®i cho nhanh.

®«ng d−¬ng - ®êi sèng kinh tÕ... 381

N−íc chóng t«i còng giµu n«ng l©m s¶n. S¶n phÈm chÝnh lµ

lóa g¹o. H»ng n¨m, ®ång ruéng cña chóng t«i s¶n xuÊt ®−îc h¬n 6

triÖu tÊn lóa.

N¨m 1923, ng−êi ta ®· xuÊt c¶ng:

1.500.000 tÊn lóa

960.000 tÊn ng«

3.650 tÊn cao su

12.500 t¹ s¬n

13.000 t¹ m©y

6.000 t¹ chÌ 9.500 t¹ cµ phª

8.400 t¹ quÕ

45.000 t¹ hå tiªu

8.000 tÊn ®−êng mÝa

7.000 tÊn c©y lµm thuèc nhuém

v.v. vµ v.v..

Chóng t«i cã 25.000.000 hÐcta rõng c©y cèi xanh t−¬i næi tiÕng;

210.000 hÐcta rõng c©y tananh1), 32.000 hÐcta cao su chia lµm 140

®ån ®iÒn.

CÇn chó ý r»ng trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp còng nh− mäi lÜnh vùc kh¸c, v× ph−¬ng ph¸p canh t¸c l¹c hËu cña ng−êi An Nam vµ

còng v× tÝnh sèng chÕt mÆc bay cña ng−êi Ph¸p, §«ng D−¬ng cßn ë

trong t×nh tr¹ng khã kh¨n. LÊy lóa lµm thÝ dô: víi miÕng ®Êt réng

b»ng nhau, mµu mì thiªn nhiªn t−¬ng tù nh− nhau, n¨ng suÊt ë

§«ng D−¬ng lªn xuèng kho¶ng 0,9 ®Õn 1,8, trong lóc ë Giava ®−îc

2,2, ë Mü ®−îc 2,4, NhËt ®−îc 2,3.

Bän chñ ®ån ®iÒn chiÕm kh«ng, hay gÇn nh− chiÕm kh«ng

hµng ngµn hÐcta rõng. Chóng chÆt gç b¸n, nhÐt tiÒn vµo tói, råi vÒ

Ph¸p ®µng hoµng nghØ ng¬i ë th«n quª, ch¼ng cÇn chó ý g©y l¹i çc

rõng chóng ®· ph¸ ph¸ch.

_______________

1) C©y cã vÞ ch¸t ®Ó thuéc da hoÆc nhuém (BT).


ë bªn Êy, bän Ph¸p cã:

48 c«ng ty kinh doanh vÒ c«ng nghiÖp víi sè vèn kho¶ng chõng

180 ®Õn 200 triÖu phr¨ng.

46 c«ng ty kinh doanh vÒ th−¬ng nghiÖp víi sè vèn −íc chõng

l00 triÖu phr¨ng.

12 c«ng ty kinh doanh vÒ n«ng nghiÖp víi sè vèn 22 triÖu

phr¨ng.

Víi 100 thïng kÐo t¬ hiÖn cã, h»ng n¨m §«ng D−¬ng göi sang

cho nÒn c«ng nghiÖp Ph¸p h¬n 100 tÊn t¬. Ngoµi ra §«ng D−¬ng

cßn xuÊt c¶ng: 250 tÊn thÞt muèi,

2.000 tÊn da.

C«ng ty lµm giÊy §«ng D−¬ng s¶n xuÊt ®−îc mçi n¨m 3.000

tÊn giÊy b»ng tre nøa. C«ng ty xim¨ng Poãclan §«ng D−¬ng mçi

n¨m cung cÊp 150.000 tÊn xim¨ng. Doanh nghiÖp vÒ tµi chÝnh, cã

Ng©n hµng §«ng D−¬ng n¾m b¸ quyÒn. N¨m 1876, doanh sè cña

nã lµ 24.000.000 phr¨ng vµ ®Õn n¨m 1921, con sè Êy lªn ®Õn

6.718.000.000 phr¨ng.

Còng trong thêi gian ®ã, l·i cña nã vät tõ 126.000 lªn

22.854.000 phr¨ng. Nã ®−îc ®Æc quyÒn ph¸t hµnh giÊy b¹c vµ n¾m trong tay sè phËn cña çc c«ng ty kinh doanh vÒ c«ng nghiÖp vµ

th−¬ng nghiÖp ë §«ng D−¬ng.

Chóng t«i cã 3 h¶i c¶ng lín (Sµi Gßn, §µ N½ng vµ H¶i Phßng);

qu©n b×nh h»ng n¨m cã ®Õn 5.500 tµu vµ thuyÒn buåm lín vµo ra

chuyªn chë tõ 7 ®Õn 8 triÖu tÊn hµng ho¸ nhËp c¶ng vµ xuÊt c¶ng,

trÞ gi¸ tõ 4 ®Õn 4,5 tû phr¨ng.

2.100 kil«mÐt ®−êng s¾t, 4.355 «t« vµ 252 xe t¶i (sè liÖu n¨m

1923) ®−îc dïng vµo viÖc chuyªn chë trªn ®−êng bé.

Cã tµi nguyªn phong phó trªn ®Êt n−íc m×nh, cã nÒn ®¹i

th−¬ng nghiÖp tiÕn hµnh ë h¶i c¶ng cña m×nh, cã nh÷ng sè tiÒn kÕch sï lu©n chuyÓn quanh m×nh, Êy thÕ mµ ng−êi d©n An Nam

l¹i sèng ®êi sèng nghÌo nµn nhÊt. Sù phån thÞnh Êy do bµn tay hä


lµm nªn nh−ng kh«ng ph¶i ®Ó cho hä h−ëng. Sù ¸p bøc vÒ kinh tÕ

còng nÆng trÜu ª chÒ trªn l−ng ng−êi b¶n xø nh− sù ¸p bøc vÒ mÆt

x· héi.

ThÝ dô thø nhÊt. C«ng nghiÖp ®¸nh ç cña ng−êi b¶n xø cã

73.520 thuyÒn trªn s«ng vµ 3.000 thuyÒn ven biÓn, tÊt c¶ lµ 76.520

thuyÒn. Sè thu nhËp c¶ n¨m 1920 chØ ®−îc 2.800.000 phr¨ng, nh−

thÕ mçi thuyÒn chØ ®−îc xÊp xØ 36 phr¨ng r−ìi.

ThÝ dô thø hai. Ng−êi ta cã thÓ c·i, nÕu ng−êi An Nam kh«ng

biÕt tæ chøc nghÒ ®¸nh ç cña m×nh cho tèt h¬n n÷a, çi ®ã ®©u cã

ph¶i lçi t¹i ng−êi Ph¸p, mµ lµ v× çch thøc lµm ¨n vµ dông cô l¹c

hËu cña ng−êi b¶n xø chø. Nh−ng, nÕu hä lµm ¨n víi dông cô cña

ng−êi Ph¸p tinh x¶o h¬n, vµ c¶ víi çc chuyªn gia Ph¸p n÷a, th× sè

phËn hä vÉn cø thÕ mµ th«i, mµ l¹i cã thÓ cßn tåi tÖ h¬n thÕ n÷a

kia. C«ng ty n«ng nghiÖp ë Thanh Thuû H¹, mét c«ng ty cña ng−êi

Ph¸p, ®−îc l·i h»ng n¨m 950.000 phr¨ng víi sè vèn chØ cã

l.200.000. ë ®©u ra mãn l·i kÕch sï ®ã, nÕu kh«ng ph¶i do sù bãc

lét khñng khiÕp nh÷ng ng−êi lao ®éng An Nam?

Ch−a hÕt ®©u: Ng−êi An Nam, v× th©n phËn lµ ph¶i Ì cæ ra

®ãng thuÕ, ph¶i nh¶ tiÒn ra lµm cho çc doanh nghiÖp cña bän bãc

lét m×nh ph¸t ®¹t.

ThÝ dô thø ba. Trong hai n¨m, víi sè tiÒn bãp nÆn cña d©n

An Nam, Nhµ n−íc ®· tr¶ 6.000.000 phr¨ng kinh phÝ cho mét ph¸i

®oµn nghiªn cøu do çc ngµi c«ng nghiÖp t¬ ë Li«ng cö sang §«ng

D−¬ng, 7.300.000 phr¨ng th−ëng cho çc c«ng ty khai th¸c má,

23.800.000 phr¨ng cho çc nhµ trång cao su. §Ó khuyÕn khÝch cho

th−¬ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp b¶n xø, ch¼ng ®−îc lÊy mét xu.

ThÝ dô thø t−. Trong sè 7.152.910 tÊn hµng hãa chuyªn chë ë

h¶i c¶ng cña m×nh, vÒ phÇn d©n An Nam chØ ®−îc cã 12.231 tÊn

chuyªn chë trªn 542 chiÕc thuyÒn buåm nhá.

Trong sè 20 triÖu d©n An Nam, chØ cã 22.000 nhµ tiÓu th−¬ng.

Tuy hoµn c¶nh xãt xa nh− vËy, nh−ng khi ph¶i xØa tiÒn ra th×


lóc nµo d©n An Nam còng ph¶i cã mÆt c¶, ch¼ng ph¶i t×m ®©u xa,

vµ khái lµm çc b¹n mÖt mái víi nh÷ng hµng ch÷ sè v« tËn, t«i chØ

dÉn chøng mét Ýt sè thèng kª tõ ®Çu chiÕn tranh, còng ®ñ chøng tá

r»ng d©n An Nam giái chÞu ®ùng.

N¨m 1915, hä ph¶i ®ãng c«ng th¶i 13.000.000 phr¨ng

- 1916 - 21.700.000 -

- 1917 - 47.600.000 -

- 1918 - 102.200.000 -

- 1920 - 183.100.000 - (lµm hai lÇn)

- 1922 - 103.000.000 -

Ngoµi c«ng th¶i b¾t buéc, ng−êi An Nam cßn bÞ Ðp ph¶i l¹c

quyªn sè tiÒn 15.000.000 phr¨ng vµo c«ng cuéc chiÕn tranh vµ

4.000.000 phr¨ng cho çc vïng bÞ tµn ph¸.

Tuy kh«ng muèn qu¸ l¹m dông lßng kiªn nhÉn cña çc b¹n, t«i

còng kh«ng thÓ bá qua viÖc l¹c quyªn vµ c«ng th¶i nµy mµ kh«ng

nãi s¬ qua vÒ çch thøc ChÝnh phñ Ph¸p ®· dïng ®Ó b¾t d©n An

Nam "kh¹c" ra tiÒn.

Còng nh− ®Ó ®éng viªn thanh niªn An Nam ®i lÝnh cho hä, çc

ngµi Ph¸p dïng chÕ ®é "t×nh nguyÖn b¾t buéc" ®Ó ®éng viªn çc

mãn tiÒn dÌ sÎn nhá cña ng−êi d©n b¶n xø nÝch vµo tói m×nh.

VÒ vÊn ®Ò l¹c quyªn, mét tê b¸o Ph¸p ë §«ng D−¬ng, tê b¸o

nµy ch¼ng yªu th−¬ng g× d©n b¶n xø ®©u, ®· viÕt nh− thÕ nµy:

"D©n chóng ®· nhiÒu lÇn b¾t buéc ph¶i ®ãng gãp, hoÆc ®Ó c−u

mang nh÷ng kÎ bÊt h¹nh, hoÆc ®Ó x©y dùng nh÷ng c«ng cuéc Ých

lîi chung, hoÆc ®Ó tá lßng t«n kÝnh ®èi víi çc bËc vÜ nh©n.

"VÒ viÖc nµy, th−êng th−êng ng−êi ta më nh÷ng l¹c quyªn do

chÝnh quyÒn bµy trß ra. ë çc tØnh, trß Êy diÔn ra nh− thÕ nµy:

Viªn c«ng sø cho quan An Nam biÕt cã mét cuéc l¹c quyªn vµ quy

®Þnh pháng chõng sè tiÒn mµ «ng ta muèn thu ®−îc. Sù −íc l−îng

cña «ng ta ®¹i thÓ lµ dùa trªn d©n sè, sù giµu cã trong vïng vµ lîi

Ých cña c«ng cuéc l¹c quyªn. §Õn l−ît m×nh, çc quan An Nam tØnh


h¹ lÖnh cho çc quan phñ huyÖn, chØ dÉn s¬ qua vÒ môc tiªu cÇn

ph¶i ®¹t tíi. Çc quan phñ huyÖn l¹i h¹ lÖnh cho çc viªn ch¸nh

tæng, lý tr−ëng ph¶i ®em nép cho hä ®óng kú h¹n mét sè tiÒn nhÊt

®Þnh do çc quan Ph¸p ®ßi. Sè tiÒn do quan ®Çu tØnh dù kiÕn

th−êng th−êng ®−îc nép ®Õn toµ sø ®Çy ®ñ, nh÷ng kÎ ®ãng thuÕ lµ

ng−êi An Nam ®· ph¶i nép Ýt nhÊt gÊp ba sè tiÒn nh− thÕ v× kh«ng

biÕt do phÐp ma quû biÕn ho¸ thÕ nµo, d©n chóng ë ®Êt n−íc hiÒn

lµnh nµy ph¶i nép Ýt ra ba bèn ngµn ®ång ®Ó chØ cßn ®−îc mét

ngµn ®Õn n¬i ®Õn chèn. Th−êng th−êng ng−êi An Nam cø ph¶i c¾m

cæ nép tiÒn mµ ch¼ng biÕt v× sao ph¶i nép c¶, v¶ l¹i hä còng thõa

hiÓu r»ng kªu ca hay muèn kh¸ng cù l¹i th× sÏ mang vµo th©n

nh÷ng tai v¹ g×".

VÒ c«ng th¶i, ng−êi ta còng hµnh ®éng theo kiÓu ®ã nh−ng

çch lµm ng−îc l¹i. Kh«ng ngåi trªn mµ h¹ lÖnh xuèng n÷a, ngµi

C«ng sø ®i hÕt lµng nµy sang lµng kh¸c, cho gäi hµo lý vµ chñ gia

®×nh ®Õn, diÔn thuyÕt høa hÑn vÈn v¬, do¹ n¹t thËt sù vµ tr¾ng

trîn, ph©n ph¸t cho hä nh÷ng biªn lai ký s½n víi sè tiÒn ®· ®Þnh vµ

ghi tr−íc råi. Sau ®ã, muèn tho¸t khái nhµ n−íc hµnh h¹, d©n b¶n

xø chØ cßn cã viÖc mµ xoay xë lÊy cho ra; vµ ngµi c«ng sø chØ cã viÖc

ngåi chê nhËn tiÒn.

Nhµ n−íc cßn t×m çch c−íp ®o¹t tµi t×nh h¬n nhiÒu n÷a.

Ng−êi ta s¸ng chÕ ra "çi phiÕu l¹c quyªn chung" ®Ó cho phÐp ®Õn

c¶ d©n nghÌo vÉn cã thÓ b¶o vî con nhÞn c¬m ®i ®Ó gãp phÇn nhá

bÐ cña m×nh vµo c«ng th¶i, tá lßng quyÕn luyÕn thiÕt tha víi n−íc

mÑ. ThÝ dô: mçi phiÕu quy ®Þnh tr−íc lµ 10 ®ång. Nh−ng nh÷ng

ng−êi culi vµ lµm thuª c«ng nhËt lµm sao ®ñ søc nép ®−îc mét sè

tiÒn to nh− vËy? Ng−êi ta gäi hä ®Õn tõng tèp 5, 10 ng−êi mét, Ên

cho c¶ bän mét çi biªn lai chung, b¶o hä cïng ký vµo ®ã. ThÕ råi

nh÷ng kÎ bÇn cïng cø thu xÕp víi nhau mµ nép cho ®ñ sè. NÕu cã

kÎ trèn tr¸nh mµ chØ thu ®−îc cã 8, 9 ®ång th«i, th× tÊt c¶ nh÷ng

kÎ kh¸c ph¶i liªn ®íi chÞu tr¸ch nhiÖm. V× ch¼ng ai l¹i muèn ®i tï


thay cho kÎ kh¸c, nªn hä ph¶i lµm mËt th¸m tè ço lÉn nhau ®Ó

võa lßng nhµ n−íc.

V× m−u thÇn ch−íc quû Êy mµ n¨m 1922, ng−êi ta bá vµo kÐt

®−îc nh÷ng 10.289.000 ®ång b¹c, tuy c«ng th¶i tr−íc kia ®Þnh møc cã 6.180.000 ®ång.

Ch¼ng cÇn ph¶i nãi, d©n An Nam kh«ng bao giê ®−îc thÊy l¹i

®ång b¹c cña m×nh tr¾ng ®en ra sao c¶.

387

T¢M §ÞA THùC D¢N

Mét nghÞ sÜ Ph¸p ®· nãi vÒ Angiªri: "ë trªn thÕ giíi, kh«ng cã d©n téc chiÕn b¹i nµo bÞ kÎ chiÕn th¾ng ng−îc ®·i hµnh h¹ b»ng d©n téc thuéc ®Þa!". §iÒu Êy ®óng víi ng−êi "Bic«"1) ë Angiªri vµ còng ®óng víi ng−êi "Nhµ quª"2) ë §«ng D−¬ng. Mét ng−êi Ph¸p kh¸c viÕt: "Chóng ta trë nªn ®¸ng ghÐt kh«ng chÞu ®−îc... H×nh nh− chóng ta chØ lµm cho ng−êi b¶n xø kh«ng ai chÞu næi sù cã mÆt cña ta. ë ch©u ¢u, ng−êi ta coi gièng ng−êi da vµng nh− lµ chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng thãi lõa läc x¶o tr¸. Êy thÕ mµ chÝnh chóng ta còng rÊt Ýt chó ý tá ra lµ m×nh ngay th¼ng thµnh thËt".

§êi sèng ë thuéc ®Þa chØ lµm nh÷ng tËt xÊu cña con ng−êi ph¸t triÓn: nh÷ng kÎ ®· quen mïi chiÕn tranh l¹i cµng kh«ng cßn g× lµ ý thøc ®¹o ®øc, cµng truþ l¹c, bÊt l−¬ng vµ ®éc ¸c; bän con bu«n vµ nh÷ng tay l−u manh kh¸c cµng thÝch thó c−íp bãc vµ trém c¾p. ë bªn Ph¸p, hä Ýt cã dÞp ®Ó lµm nh÷ng viÖc ®ã, vµ hä sî c¶nh s¸t h¬n! ë §«ng D−¬ng nhiÒu khi bän nµy chØ cã mét m×nh víi vµi ng−êi An Nam trªn mét con thuyÒn hay trong mét lµng hÎo l¸nh nµo ®ã, nªn hä cµng c−íp bãc tµn b¹o h¬n tªn c−íp ch©u ¢u ë gi÷a chî bóa ®«ng ng−êi, vµ hä cµng tµn nhÉn h¬n víi nh÷ng ng−êi d©n quª d¸m kh¸ng cù l¹i hä.

*

* *

_______________

1) NghÜa lµ con dª con (bän thùc d©n dïng ®Ó gäi mét çch khinh miÖt ng−êi Angiªri) (BT).

2) Hai ch÷ “Nhµ quª” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT).


TÊt c¶ nh÷ng ng−êi Ph¸p sang §«ng D−¬ng ®Òu nghÜ r»ng

ng−êi An Nam lµ h¹ng ng−êi hÌn h¹ h¬n hä vµ ph¶i lµm n« lÖ cho

hä. Hä coi ng−êi An Nam nh− nh÷ng sóc vËt ph¶i ®iÒu khiÓn b»ng

roi vät.

PhÇn ®«ng ng−êi Ph¸p ë ®©y ®· quen tù cho m×nh lµ thuéc mét

tÇng líp quý téc míi, cã ®Æc quyÒn.

Nhµ du lÞch xa l¹ ch−a am hiÓu xø nµy sÏ rÊt ®çi ng¹c nhiªn

thÊy ng−êi ¢u, dï lµ binh sÜ hay thùc d©n, hä th−êng ch¼ng cã

çch ®èi xö nµo kh¸c víi ng−êi b¶n xø h¬n lµ çch ®èi xö víi t«i tí

cña hä. §èi víi hä, h×nh nh− ng−êi båi lµ ®¹i biÓu cho c¶ chñng téc da vµng. Ph¶i ®−îc tai nghe ng−êi Ph¸p ë §«ng D−¬ng nãi vÒ

ng−êi "da vµng" th× míi biÕt ®−îc hä khinh bØ ng−êi ta ®Õn thÕ nµo.

Ph¶i ®−îc m¾t thÊy çch ®èi xö cña ng−êi Ph¸p khi hä gÆp ng−êi

b¶n xø, ngay c¶ ë nh÷ng n¬i ng−êi nµy ®−îc cã quyÒn nh− hä, th×

míi biÕt hä th« b¹o ®Õn ®©u!

Ng−êi ¢u nµo còng rÊt quan t©m ®Õn th¸i ®é phôc tïng vµ

cung kÝnh cña ng−êi b¶n xø. Ng−êi An Nam ë thµnh thÞ còng nh−

ë th«n quª ®Òu b¾t buéc ph¶i ng¶ nãn tr−íc mÆt hä. Qu¸ qu¾t h¬n,

ng−êi ta dïng c¶ ®Õn gËy hay b¾t bá tï ng−êi b¶n xø nµo s¬ suÊt

kh«ng tá lßng cung kÝnh ®èi víi hä! Dï cã kÝnh cÈn vµ ngoan ngo·n ®Õn ®©u ch¨ng n÷a, ng−êi An

Nam còng ch¼ng lµm võa lßng chñ m×nh ®−îc. NÕu ph¹m lçi hay

chØ sai lÇm ®«i chót, hä lµm sao mµ gi¶ng gi¶i, mµ ph©n trÇn næi

lßng thµnh thËt cña m×nh? Nh−ng nÕu ng−êi Ph¸p nãi n¨ng khã

hiÓu th× ch¼ng lÏ mét ng−êi da tr¾ng l¹i ph¶i tù nhËn lçi −? Cã

mét çch dÔ hiÓu nhau ®¬n gi¶n h¬n: ®ã lµ çi batoong. Vµ lóc nµo

ng−êi ta còng dïng ®Õn nã.

*

* *

Mét nh©n viªn qu©n sù viÕt r»ng: Ng−êi An Nam rÊt hiÒn

lµnh, rÊt ngoan ngo·n; tuy thÕ, ng−êi ta chØ nãi chuyÖn víi hä

®«ng d−¬ng - t©m ®Þa thùc d©n 389

b»ng nh÷ng çi ®¸ ®Ýt. Anh ta l¹i nãi thªm: Suèt ngµy ng−êi ta v¸c

gËy vµ dïng sèng g−¬m ®Ó nÖn ng−êi An Nam b¾t hä lµm viÖc. Ng−êi ta ®· tr«ng thÊy çc viªn sÜ quan hµnh h¹ çc cô giµ

hiÒn lµnh vµ tóm r©u thÇy cóng mµ kÐo trong khi hä ®ang hµnh lÔ.

* * *

¤ng Cuèctel¬m¨ng kÓ chuyÖn mét çch mØa mai: T«i cã quen mét ngµi cã mét lèi khai ho¸ thËt ®¸ng häc tËp. Khi ngµi ta ra khái cöa, çc xe kÐo, theo mét thãi quen nh− nh÷ng ng−êi ®¸nh xe ngùa ë bªn Ph¸p, x« ®Õn mêi ngµi. Bùc m×nh qu¸, ngµi n¾m ch¾c batoong trong tay, quËt vµo nh÷ng ng−êi culi, vµ thõa biÕt r»ng nh÷ng ng−êi culi khèn khæ nµy ch¼ng thÓ ¨n miÕng tr¶ miÕng víi ngµi, ngµi ta cµng ra tay quËt. Buæi chiÒu ngµi muèn ®i ch¬i, nh−ng culi xe ®· biÕt tÝnh Ngµi, kh«ng d¸m l¹i gÇn Ngµi n÷a. ThÕ lµ Ngµi l¹i víi hä, råi cÇm çi gËy quý ho¸ cña Ngµi, quËt lªn l−ng hä ®Ó d¹y dç cho hä biÕt ph¶i ®Õn hÇu ngµi. Ngµi Êy b¶o: "V¶ l¹i, biÕt lµm thÕ nµo ®−îc víi çi h¹ng ng−êi Êy, dï chóng ®· gÇn gòi chóng m×nh bÊy l©u nay mµ vÉn ch−a d¸m ¨n thÞt quay!". Ng−êi ta nghe thÊy v« sè ng−êi Ph¸p, vµ kh«ng ph¶i lµ h¹ng kÐm cái g× ®©u - lý luËn nh− thÕ ®Êy.

... Khi "nh÷ng ng−êi tõng ë B¾c Kú" vui ®ïa trªn tµu th× d−íi m¹n tµu phÝa bªn ph¶i cã vµi chiÕc thuyÒn b¸n hoa qu¶, èc hÕn. §Ó ®−a hµng ®Õn tËn tay chóng t«i, nh÷ng ng−êi An Nam buéc giá ®ùng hµng vµo ®Çu ngän sµo råi gi¬ lªn. Chóng t«i chØ viÖc chän mµ th«i. Nh−ng ®¸ng lÏ ph¶i tr¶ tiÒn, th× ng−êi ta l¹i cã nh· ý bá vµo giá ®ñ thø nh− sau: nh÷ng èng tÈu thuèc l¸, khuy quÇn, mÈu thuèc l¸. (Cã lÏ hä lµm nh− thÕ ®Ó d¹y cho ng−êi b¶n xø tÝnh ngay thËt trong viÖc mua b¸n ch¨ng!). §«i khi, ®Ó mua vui, mét anh sèp ph¬ nµo ®ã h¾t c¶ mét thïng n−íc s«i xuèng l−ng nh÷ng ng−êi b¸n hµng khèn khæ. LËp tøc cã nh÷ng tiÕng ró lªn v× ®au ®ín, nh÷ng m¸i chÌo vung lªn lo¹n x¹ ®Ó b¬i tr¸nh, lµm cho nh÷ng chiÕc thuyÒn va sÇm vµo nhau.


Ngay phÝa d−íi t«i, mét ng−êi An Nam bÞ báng tõ ®Çu ®Õn

ch©n, ph¸t ®iªn lªn, muèn lao xuèng biÓn. Ng−êi anh cña anh ta,

quªn c¶ nguy hiÓm, bu«ng tay chÌo «m lÊy anh ta vµ ra søc ®Ì anh

ta xuèng lßng thuyÒn. Cuéc vËt lén ch−a ®Çy hai gi©y võa kÕt

thóc th× mét thïng n−íc s«i n÷a ®−îc h¾t bëi mét bµn tay chuÈn

x¸c l¹i déi xuèng kÎ bÊt h¹nh. T«i thÊy anh ta l¨n lén trong

thuyÒn, vÕt th−¬ng tr¬ c¶ thÞt víi nh÷ng tiÕng kªu kh«ng cßn g×

lµ cña con ng−êi n÷a! Vµ c¶nh ®ã khiÕn chóng t«i c−êi; víi chóng

t«i, ®iÒu ®ã cã vÎ cùc kú ngé nghÜnh. Qu¶ thËt chóng t«i ®· cã

t©m hån thùc d©n!...

*

* *

Mét ng−êi lÝnh kh¸c kÓ: "Trong thêi kú t«i ë ®ã (B¾c Kú) kh«ng

cã tuÇn nµo lµ kh«ng cã vµi çi ®Çu r¬i.

Trong tÊt c¶ nh÷ng c¶nh t−îng ®ã, t«i chØ cßn nhí ®−îc mét

®iÒu, lµ chóng ta cßn tµn b¹o, cßn d· man h¬n c¶ nh÷ng tªn c−íp

biÓn. T¹i sao l¹i cã nh÷ng hµnh vi qu¸i ¸c ®Õn thÕ ®èi víi mét kÎ bÞ

kÕt ¸n s¾p ph¶i chÕt? T¹i sao l¹i cã nh÷ng cuéc hµnh h¹ thÓ x¸c,

t¹i sao ph¶i gi¶i nh÷ng ®oµn tï ®i bªu kh¾p çc lµng m¹c?".

391

ÇC QuAN CAI TRÞ

T«i ®· nãi chuyÖn vÒ çc «ng nghÞ thanh liªm. B©y giê, t«i ph¶i

nãi ®Õn çc quan cai trÞ cã ®¹o ®øc. Nh− çc b¹n biÕt ®Êy, ®Ó b¶o vÖ

cho mét chÕ ®é c−íp bãc, ph¶i cã qu©n ¨n c−íp. Häa ho»n cã mét

viªn quan cai trÞ nµo l¹i thËt thµ vµ hiÓu biÕt h¬n, lËp tøc viªn Êy

bÞ ®µn lang sãi quan thÇy hay bÌ b¹n xua ®uæi ®i ngay. Thµnh thö

ra 99% quan cai trÞ lµ qu©n trém c¾p, chØ nghÜ ®Õn bãc lét d©n b¶n

xø ®Ó lµm giµu, ch¼ng kiªng nÓ g× tµi s¶n, quyÒn lîi, tù do, ®êi

sèng cña nh÷ng ng−êi bÞ cai trÞ c¶.

Mét viªn quan cai trÞ ë B¾c Kú ®· t−íc ®o¹t cña mét lµng mÊy hÐcta trång mÝa ®Ó cho mét lµng c«ng gi¸o. Råi l·o ta l¹i b¾t bá tï

nh÷ng kÎ bÞ t−íc ®o¹t khæ së v× nh÷ng ng−êi nµy d¸m ®i kiÖn.

Ch−a ®ñ, ngµi cßn b¾t hä tr¶ thuÕ m·i ®Õn n¨m 1910 cho nh÷ng

®Êt mµ ngµi ®· c−íp cña hä tõ n¨m 1895 vµ n¨m 1900.

*

* *

Mét viªn c«ng sø ë Lµo buéc 25 ng−êi An Nam vµo téi héi häp

lµm biÓu t×nh. ThÕ mµ chÝnh «ng ta, viªn C«ng sø, ®· bµy ra mét

©m m−u t−ëng t−îng, cho tiÒn kÎ tè ço, råi hµnh h¹ tra tÊn b¾t

nh÷ng ng−êi bÞ ço ph¶i nhËn nh÷ng lêi thó téi gi¶ m¹o. ViÖc hÌn

m¹t Êy, chÝnh viªn c«ng sø còng ®· thõa nhËn. Nh−ng «ng ta

ch¼ng ph¶i lo l¾ng g× vÒ viÖc Êy c¶; vµ «ng cø tiÕp tôc nh÷ng viÖc

gian ¸c cña m×nh.


LÊy cí lµ ph¶i gi÷ g×n trËt tù an ninh trong ®Þa h¹t, «ng ta ®·

h¹ lÖnh b¾t tÊt c¶ nh÷ng ng−êi An Nam kh«ng ph¶i lµ ng−êi c−

tró trong vïng mµ hay lai v·ng tíi ®ã, vµ cø viÖc b¾n nh÷ng kÎ

toan ch¹y trèn. Trong mét tuÇn, hai ng−êi An Nam bÞ giÕt, vµ mét

ng−êi bÞ träng th−¬ng, ®Òu do bÞ b¾n gÇn.

TÊt c¶ nh÷ng ng−êi An Nam bÞ b¾t ®Òu bÞ coi nh− phiÕn lo¹n c¶.

*

* *

Mét quan cai trÞ kh¸c nghe tin mét ng−êi An Nam ®· bÞ toµ ¸n do «ng ta lµm chñ to¹ kÕt ¸n 6 n¨m khæ sai, nay ®−îc toµ th−îng

thÈm cho tr¾ng ¸n. Çu tiÕt lªn, «ng ta cho b¾t ng−êi b¶n xø ®ã

tèng cæ vµo tï. Lµm xong, «ng xuèng tµu vÒ Ph¸p, ®Ó l¹i ng−êi b¶n

xø ë trong tï, trong ngôc kÝn, ch¼ng thÌm hái han g× c¶.

* * *

Mét viªn kh©m sø, can téi ¨n hèi lé, hµnh hung, biÓn thñ, lµm

vµ sö dông giÊy tê gi¶ m¹o, l¹i ®−îc tÆng ®Ö tam ®¼ng b¾c ®Èu béi

tinh vµ th¨ng lªn chøc quyÒn Toµn quyÒn.

* * *

Mét viªn c«ng sø kh¸c n¾m trong tay c¶ quyÒn hµnh cña tæng

®èc, thÈm ph¸n, mâ tßa vµ ®éi tr−ëng thóc thuÕ. ¤ng ta lîi dông

quyÒn hµnh cña m×nh ch¼ng mét ai gi¸m s¸t ®Ó b¾t bí, bá tï hay

kÕt ¸n mét çch vâ ®o¸n ng−êi An Nam ®Æng bãp nÆn hä. ¤ng ta

®Êm ®¸, lÊy gËy ®Ëp nh÷ng thanh niªn An Nam "t×nh nguyÖn"

kh«ng hiÓu nh÷ng c©u «ng ta nãi. ¤ng ta hµnh h¹ lÝnh, ®Ëp ®Çu hä

vµo t−êng, tóm tãc hä mµ kÐo. ¤ng ta lÊy thanh kiÕm lÖnh cña

m×nh ®©m n¸t ®ïi nh÷ng ng−êi tï ®Ó lÊy khÈu cung.

D−íi trêi n¾ng chang chang, ®oµn tï khèn khæ, gÇy gß, r¸ch

®«ng d−¬ng - çc quan cai trÞ 393

r−íi, dËy lµm viÖc tõ tê mê s¸ng ®Õn tËn ®ªm khuya, cæ ®eo g«ng,

ch©n xiÒng xÝch, tay cßng ng−êi nä vµo víi ng−êi kia, ®ang × ¹ch

kÐo mét qu¶ l¨n to t−íng trªn líp ®¸ sái dµy. Quan cai trÞ tíi, v« cí

lÊy chiÕc batoong to t−íng cña ngµi ®Ëp th¼ng tay, chöi m¾ng hä lµ

l−êi biÕng.

Mét h«m, võa míi cù mét nh©n viªn ng−êi Ph¸p xong, ch¼ng

biÕt trót c¬n thÞnh né lªn ®Çu ai, ngµi ví ngay lÊy mét çi th−íc

kÎ b»ng s¾t ®Ëp g·y ngãn tay mét viªn th− ký khèn khæ ng−êi

An Nam.

Nh÷ng lÝnh khè xanh lµm ch¼ng võa lßng ngµi, ngµi cho ®em ch«n ®øng ®Õn tËn cæ, hay cho ®em trãi chÆt vµo cét ®¸nh cho ®Õn

gÇn chÕt.

Ngµi ®· ph¹m kh«ng biÕt bao nhiªu téi ¸c ®Õn nçi ng−êi An

Nam ë tØnh ngµi cai trÞ ph¶i næi dËy. Hµng tr¨m ng−êi Ph¸p vµ An

Nam ®· ph¶i hy sinh, vµ thiÖt h¹i cã ®Õn hµng triÖu b¹c.

Çc b¹n cã biÕt n−íc Céng hoµ Ph¸p ®· cho tªn s¸t nh©n Êy

lµm g× kh«ng? Sau cuéc næi dËy, n−íc Céng hoµ Ph¸p ®· cho h¾n

lµm ch¸nh chñ kh¶o çc tr−êng häc lín ë B¾c Kú, råi th× lµm ®æng

lý v¨n phßng cña quan thèng ®èc, nghÞ viªn Héi ®ång thuéc ®Þa ë

Nam Kú kiªm gi¸m ®èc uû nhiÖm çc nhµ m¸y r−îu.

*

* *

Mét chuyÖn kh¸c... Th«i, kÓ thÕ ®ñ råi. Chóng ta h·y ngõng l¹i

®©y vµ sang ch−¬ng kh¸c, ®Ó thay ®æi mãn ®i mét chót.

394

¡N B¸M Vµ HçN §éN

¤ng Vinhª §èct«ng, nguyªn nghÞ sÜ Ph¸p nãi: "NÕu ®em so s¸nh víi bän viªn chøc thuéc ®Þa, th× nh÷ng qu©n c−íp ®−êng cßn lµ nh÷ng ng−êi l−¬ng thiÖn!". ¤ng Êy nãi chÝ lý ®Êy.

Ng−êi n«ng d©n An Nam ®ãng ®−îc mét tr¨m ®ång b¹c thuÕ, th× ®Õn b¶y m−¬i ®ång bÞ ngèn ngay vµo viÖc tr¶ l−¬ng vµ kinh phÝ thuyªn chuyÓn cho viªn chøc, Êy lµ ch−a kÓ çc kho¶n trî cÊp cho quü h−u bæng lµm cho ng−êi d©n cµng bÞ hót m¸u tµn nhÉn thªm n÷a.

Ng−êi ta cÊp häc bæng cho çc cËu Êm hay c« chiªu - con çc quan cai trÞ t¹i chøc l−¬ng kho¶ng tõ 20 ®Õn 25 ngµn phr¨ng - vÒ Ph¸p häc khái ph¶i mÊt tiÒn, trong khi trÎ con An Nam kh«ng sao kiÕm ®−îc chç häc trong nhµ tr−êng Ph¸p - Nam hiÕm cã ë An Nam, nªn ph¶i chÞu dèt n¸t.

Ng©n s¸ch hµng tØnh bÞ c−íp giËt mét çch v« liªm sØ cho viÖc chi tiªu riªng cña nh÷ng kÎ cã quyÒn ®Þnh ®o¹t çch sö dông.

ë çc n−íc kh¸c, cö tri hay ®¹i diÖn cña hä ®−îc quyÕt ®Þnh vÒ ng©n s¸ch do chÝnh hä ®ãng gãp vµo; ë ®©y ng−êi ta ®Ó cho vµi tr¨m ng−êi ¢u sèng ë thuéc ®Þa, cã quyÒn cao h¬n vµ bÊt chÊp c¶ Nhµ n−íc, tuú ý sö dông c«ng quü do hµng triÖu ng−êi b¶n xø ®ãng gãp.

NhiÒu phiªn häp cña Héi ®ång thuéc ®Þa chØ lµ ®Ó bµn çch c−íp giËt c«ng quü mét çch kh«n khÐo. Riªng mét «ng chñ tÞch héi ®ång ®· ®−îc lÜnh thÇu nh÷ng c«ng viÖc trÞ gi¸ h¬n hai triÖu phr¨ng. Mét «ng ®æng lý sù vô, lµm ®¹i diÖn cña ChÝnh phñ

®«ng d−¬ng - ¨n b¸m vµ hçn ®én 395

trong héi ®ång ®· xin t¨ng l−¬ng m×nh lªn gÊp ®«i vµ ®· ®−îc chÊp thuËn.

NÕu kÐt b¹c thÊy h¬i v¬i ®i th× còng ch¼ng khã kh¨n g× mµ çc quan cai trÞ kh«ng lµm cho nã ®Çy l¹i ®−îc. Tù quyÒn çc ngµi ®ã b¸o cho d©n b¶n xø biÕt lµ Nhµ n−íc cÇn mét kho¶n tiÒn nhÊt ®Þnh, råi çc ngµi bæ cho çc lµng ph¶i ®ãng gãp. Lµng x· ph¶i véi vµng tu©n lÖnh ®Ó khái bÞ trõng ph¹t ngay lËp tøc.

* * *

CÇn tiÒn −? Çc ngµi c«ng sø cè g¾ng t×m ph−¬ng lËp kÕ, vµ v× çc ngµi quan t©m ®Õn viÖc th¨ng quan tiÕn chøc cña çc ngµi h¬n lµ tói tiÒn cña d©n bÞ trÞ, nªn çc ngµi sèt s¾ng bµy ®Æt ra çc thø ph¶i ®¸nh thuÕ, n©ng h¹ng mét sè ruéng ®Ó n· tiÒn thuÕ nhiÒu h¬n. Ng−êi ta kÓ cã mét tØnh nµo ®ã ë B¾c Kú ®· bÞ kiÖt quÖ h¼n ®i v× tinh thÇn sèt s¾ng cña mét quan c«ng sø vµo lo¹i Êy.

* * *

ë kh¾p §«ng D−¬ng, nh÷ng ng−êi ®−îc cö vµo gi÷ nh÷ng chøc vô cao nhÊt th−êng ®−îc lùa chän trong sè nh÷ng kÎ m−u m« x¶o quyÖt lµm giµu b»ng nh÷ng çch ch¼ng l−¬ng thiÖn chót nµo. §ång tiÒn tr−íc hÕt, dï trong s¹ch hay d¬ d¸y, lµ çi quyÕt ®Þnh viÖc tuyÓn lùa, cho nªn mét th»ng xá l¸ ba que, coi nh− çi r¬m çi r¸c ë mét n¬i kh¸c, l¹i lµm nªn mét "ngµi chñ tÞch" ®−êng bÖ ®¸o ®Ó ë xø thuéc ®Þa nµy.

* * *

Khi quan thèng sø cã viÖc ph¶i tiªu pha th× ngµi cÊp b»ng s¾c, phÈm hµm. NhiÒu viÖc lµm theo kiÓu Êy ®· ví ®−îc tõ 10.000 ®Õn 15.000 phr¨ng. Mµ nh÷ng viÖc nh− thÕ kh«ng ph¶i lµ hiÕm ®©u.

*

* *


ë ®−êng giao th«ng VÜnh Long, cã mét nh©n viªn lµm kÕ to¸n

mét thêi gian ®· t×m ra mét çch ®Æc biÖt tµi t×nh ®Ó t¨ng l−¬ng

cña m×nh: mçi lÇn cã ng−êi b¶n xø hái vay tr−íc Ýt tiÒn l−¬ng, anh

ta b»ng lßng ngay, vµ råi ®Õn kú l−¬ng sau anh ta trõ ®i, nh−ng

anh ta gi÷ mãn tiÒn trõ l¹i cho m×nh, vµ cø nh− thÕ, anh ta ®·

xo¸y ®−îc sè tiÒn nhá män lµ 200 ngµn phr¨ng.

Mét quan thèng sø ®· chi tiªu hÕt kinh phÝ vÒ chiÕc sµlóp

tr−íc thêi h¹n mÊy th¸ng. Ngµi bÌn lÊy cí cã mét cuéc héi hÌ nµo

®ã mµ nhµ vua sÏ ®−îc mêi ®Õn ngù trªn sµlóp vµ quyÕt ®Þnh «ng

ta sÏ ph¶i gãp phÇn vµo viÖc chi phÝ, vµ ng−êi ta dù ®o¸n r»ng phÇn ®ãng gãp cña vÞ kh¸ch sÏ nhiÒu ®Êy.

*

* *

¤ng §ê LanÐtx¨ng, nguyªn Toµn quyÒn §«ng D−¬ng vµ Bé

tr−ëng Bé Thuéc ®Þa1), thó thËt r»ng §«ng D−¬ng trµn ngËp nh÷ng

viªn chøc Ph¸p qu¸ ®«ng vµ th−êng th−êng lµ kh«ng ®−îc tÝch sù

g× c¶.

PhÇn ®«ng ng−êi Ph¸p ®· sèng ë thuéc ®Þa ®Òu nãi r»ng qu¸

nöa sè quan ®Çu tØnh kh«ng cã ®ñ t− çch cÇn thiÕt ®¸ng ®Ó giao phã nh÷ng quyÒn h¹n réng r·i vµ ghª gím ®Õn thÕ.

Mét quan cai trÞ míi ®Õn thay ch©n mét viªn quan cai trÞ cò,

nhÊt ®Þnh thÊy quan cai trÞ cò lµ mét tªn dèt ®Æc hay tÖ h¬n thÕ

n÷a. ThÕ råi, ®−êng s¸ ®ang lµm dë, c«ng tr×nh ®ang thùc hiÖn, kÕ

ho¹ch ®· nghiªn cøu, mäi viÖc ®Òu qu¼ng ®i, xÕp xã c¶.

* * *

Sang §«ng D−¬ng, çc quan toµn quyÒn chØ nh»m cã mét môc

®Ých: kiÕm viÖc bæ dông bÌ b¹n, con çi, hä hµng, nh÷ng kÎ vËn

_______________

1) Theo çc tõ ®iÓn cña Ph¸p, LanÐtx¨ng lµ Bé tr−ëng Bé Hµng h¶i (BT).


®éng tuyÓn cö cho nh÷ng ng−êi hä cã thÓ nhê v¶ ®−îc; th−êng

th−êng lµ mét tªn nî nh− chóa chæm, bÞ chñ nî s¨n ®ãn, vµ h¾n

cÇn tiÒn.

*

* *

N¨m 19.., ng−êi ta tr¶ hÕt 36.300 ®ång b¹c tiÒn l−¬ng cho viªn

chøc ngåi ¨n kh«ng ch¼ng ph¶i lµm g× c¶, vµ n¨m sau n÷a hÕt

300.000.

N¨m 1909 kinh phÝ vÒ viÖc thuyªn chuyÓn viªn chøc trong néi ®Þa §«ng D−¬ng hÕt 155.000 phr¨ng. ViÖc thuyªn chuyÓn ra ngoµi

n−íc chi tiªu hÕt 1.500.000 phr¨ng.

Riªng bé m¸y cai trÞ ë Phñ Toµn quyÒn ®· dïng hÕt 1.000.000

phr¨ng kÓ c¶ 50 ngµn phr¨ng tr¶ c«ng nh÷ng ng−êi ë vµ lµm v−ên.

Viªn toµn quyÒn vµ hai m−¬i mèt tªn tuú thuéc mçi n¨m lÜnh

h¬n mét triÖu phr¨ng, ch−a kÓ nh÷ng mãn phô cÊp kÕch sï chiÕm

mÊt 2.500.000 ®ång phr¨ng cña c«ng quü.

Ng−êi ta bè trÝ c¶ mét chiÕn h¹m cho viªn toµn quyÒn di chuyÓn.

ViÖc s¾p xÕp tèn mÊt 300.000 phr¨ng, Êy lµ ch−a kÓ nh÷ng kho¶n

phô cÊp linh tinh lªn tíi 100.000 phr¨ng cho mçi chuyÕn. Ngµi Toµn quyÒn ch−a võa ý víi nh÷ng l©u ®µi nguy nga

léng lÉy cña ngµi ë Sµi Gßn vµ Hµ Néi, ngµi cßn muèn cã nh÷ng

nhµ nghØ m¸t vµ biÖt thù ë b·i biÓn n÷a; thÕ lµ d©n An Nam

khèn khæ l¹i ph¶i nép hµng tr¨m ngµn phr¨ng cho hµnh ®éng

ng«ng cuång Êy.

N¨m 19.., «ng hoµng V. ®¬. §. ®i viÔn chinh ghÐ qua Sµi Gßn.

Quan thèng ®èc nghªnh tiÕp «ng hoµng mét çch ®Õ v−¬ng. Bèn

ngµy tiÕp ®ãn lµ bèn ngµy lu bï yÕn tiÖc. Vµ d©n Nam Kú ®¸ng

th−¬ng ®· ph¶i tr¶ hÕt 80.000 phr¨ng.

Còng n¨m Êy, trong lóc d©n An Nam ®ang chÕt ®ãi vµ d©n Nam Kú bÞ n¹n lôt, ch¼ng cã chç n−¬ng th©n, th× ng−êi ta l¹i më

yÕn tiÖc linh ®×nh ®Ó nghªnh tiÕp mét çch ®Õ v−¬ng mét h¹m ®éi


Anh trong t¸m ngµy vµ t¸m ®ªm liÒn. DÜ nhiªn lµ nh÷ng ng−êi

n«ng d©n nghÌo khæ An Nam ph¶i g¸nh nh÷ng phÝ tæn ®ã, còng

nh− mäi lÇn.

*

* *

Mét viªn thèng sø lËp c¶ mét ®éi kþ binh vµ kh«ng bao giê ®i

®©u mµ kh«ng cã ®éi Êy ®i hé tèng, vµ nh− thÕ, theo nh− ngµi nãi,

lµ ®Ó n©ng cao uy tÝn cña ngµi víi xø b¶o hé.

Theo truyÒn thèng, çc viªn cai trÞ lµ nh÷ng «ng vua con muèn çi g× quanh m×nh còng xa hoa tr¸ng lÖ. Hä nãi cã thÕ míi n©ng

cao ®−îc uy tÝn cña hä ®èi víi d©n b¶n xø.

§· cã s½n nhµ cöa vµ ®å ®¹c kh«ng mÊt tiÒn, çc ngµi viªn

chøc Nhµ n−íc l¹i ®−îc c«ng quü hµng tØnh tr¶ c¶ tiÒn ®Ìn cho

n÷a. Cã lÇn, mét viªn quan cai trÞ ®· kh«ng ngÇn ng¹i tù ý chi tiªu

h¼n mét sè tiÒn 50.000 phr¨ng ®Ó b¾c ®Ìn ®iÖn ë nhµ riªng.

Kh«ng nh÷ng ng−êi tr«ng nom quÐt dän nhµ cöa mµ c¶ ng−êi

®¸nh xe ngùa, ng−êi gi÷ ngùa vµ tÊt c¶ nh÷ng ng−êi hÇu kÎ h¹,

®Òu do ng©n s¸ch ®Þa ph−¬ng tr¶ tiÒn c«ng c¶. C¶ s¸ch b¸o gi¶i trÝ

còng ®−îc cung cÊp kh«ng cho nh÷ng con ng−êi tèt sè Êy. ë c¶ çc toµ sø ®Òu cã tõ 6 ®Õn 9 con ngùa vµ 5, 6 cç xe sang

träng ®ñ çc lo¹i. Ngoµi nh÷ng ph−¬ng tiÖn giao th«ng ®· qu¸

thõa Êy, ng−êi ta cßn s¾m thªm nh÷ng xe h¬i lµm tèn cho c«ng quü

hµng chôc v¹n ®ång.

Cã nh÷ng viªn nu«i c¶ mét chuång ngùa ®ua.

Cã nh÷ng C«ng sø ë mét vµi tØnh ®· kª çc kho¶n s¾m söa ¸o,

®å dïng vÖ sinh, ®µn d−¬ng cÇm vµ çc thøc ¨n uèng vµo sæ s¸ch

kÕ to¸n thµnh nh÷ng mãn mua vËt t− cÇn thiÕt ®Ó tu bæ toµ sø,

hay thµnh mét kho¶n g× t−¬ng tù nh− thÕ ®Ó b¾t ng©n s¸ch ®Þa

ph−¬ng ph¶i g¸nh. Ngoµi l−¬ng chÝnh ®· ®Õ v−¬ng l¾m råi, viªn ch−ëng lý cßn lÜnh

thªm kho¶n phô cÊp 30.000 phr¨ng, viªn gi¸m ®èc th−¬ng chÝnh


lÜnh 40.000 phr¨ng, viªn Gi¸m ®èc Tµi chÝnh 20.000 phr¨ng, viªn

gi¸m ®èc c«ng chÝnh 30.000 phr¨ng, v.v., v.v..

Trong mét vµi vïng, viÖc mua ®å ®¹c cho toµ sø nuèt hÕt h¬n mét phÇn n¨m sè thu, cßn ng©n s¸ch cho viÖc gi¸o dôc chØ vÎn vÑn

®−îc mét phÇn n¨m m−¬i.

Cã viªn gi¸m binh dïng ®Õn 5, 6 ng−êi lÝnh khè xanh ch¨n dª

cho m×nh; cã viªn gi¸m binh kh¸c b¾t nh÷ng ng−êi lÝnh biÕt ch¹m

træ lµm cho m×nh nh÷ng t−îng PhËt xinh x¾n hay ®ãng nh÷ng çi

hßm rÊt ®Ñp b»ng gç long n·o.

Theo nguyªn t¾c th× mét viªn gi¸m binh chØ ®−îc lÊy mét ng−êi lÝnh lµm lÝnh hÇu, thÕ mµ ng−êi ta ®· kÓ l¹i r»ng cã mét «ng gi¸m

binh nä ®· dïng:

1 ng−êi ®éi lµm qu¶n gia

1 ®Çu bÕp

3 båi

2 bÕp

3 ng−êi lµm v−ên

1 hÇu phßng

1 ng−êi ®¸nh xe

1 ng−êi ch¨n ngùa. Bµ lín dïng riªng:

1 ng−êi thî may

2 ng−êi thî giÆt

1 ng−êi thî thªu

1 ng−êi thî ®an ®å dïng b»ng tre.

DÜ nhiªn lµ cËu Êm còng cã mét ng−êi båi riªng, kh«ng lóc nµo

rêi cËu nöa b−íc. Céng tÊt c¶ lµ 19 ng−êi lÝnh khè xanh. Vµ nh÷ng

tr−êng hîp nh− thÕ kh«ng ph¶i lµ hiÕm ®©u.

Mét ng−êi m¾t ®−îc chøng kiÕn ®· kÓ l¹i r»ng trong mét b÷a

c¬m ë nhµ mét quan cai trÞ nä, - mét b÷a c¬m th−êng th«i chø kh«ng ph¶i mét yÕn tiÖc g× lín ®©u, - sau l−ng mçi ng−êi ngåi ¨n

®Òu cã mét anh lÝnh ®øng hÇu ®Ó chê thay ®Üa vµ ®−a çc thø cÇn


dïng. Vµ tÊt c¶ nh÷ng ng−êi hÇu trong phßng ¨n Êy ®Òu do mét

viªn ®éi nhÊt chØ huy.

Mét viªn chñ tØnh ch¬i ng«ng kú qu¸i ®Õn nçi cho ph¸ c¶ mét

çi tr−êng chuyªn nghiÖp x©y mÊt 50.000 phr¨ng; v× çi tr−êng ®·

ph¹m ®¹i téi che khuÊt mÊt phong c¶nh tr−íc dinh quan sø.

Nh÷ng chuyÖn t−¬ng tù nh− thÕ nµy, t«i cã thÓ kÓ hÕt giê nµy

sang giê kh¸c. Nh−ng t«i t−ëng thÕ còng ®· ®ñ ®Ó çc b¹n thÊy râ

®ång bµo chóng t«i ph¶i sèng ®o¹ ®Çy d−íi mét chÕ ®é ¨n b¸m vµ

l·ng phÝ nh− thÕ nµo råi. Tr−íc khi sang ch−¬ng kh¸c, xin çc b¹n

cho phÐp t«i gäi lµ ®Ó kÕt luËn, lÊy mét c©u cña «ng Anbe ®¬ Puvuècvin, mét nhµ cùu thùc d©n ë §«ng D−¬ng, nh− sau: Chóng

ta ®· thÊy ®Êy, çc quan cai trÞ cña ta ¨n ë ra sao..., anh th× chØ

nghÜ ®Õn viÖc cho x©y nhµ nghØ m¸t vui ch¬i thÝch thó, vµ ngåi tÝnh

to¸n xem m×nh ®−îc ®i bao nhiªu läng; cã anh ®· nhiÔm ý nghÜ

r»ng ng−êi An Nam nµo còng lµ kÎ thï c¶ v× hä cã mµu da kh¸c

anh nªn anh ta ®èt ph¸ c¶ mét vïng.

401

TËP §OµN KÎ C¦íP

§Ó hót ®Õn giät m¸u cuèi cïng cña ®Êt n−íc khèn khæ chóng

t«i, nghÒ ¨n c−íp thùc d©n nh− con b¹ch tuéc, ®ang xiÕt chÆt b»ng

nhiÒu çi vßi hót ®éc quyÒn kh«ng biÕt ch¸n: ®éc quyÒn muèi, ®éc

quyÒn r−îu, ®éc quyÒn thuèc phiÖn, v.v..

¤ng Combane, mét nhµ th¸m hiÓm Ph¸p viÕt: Nãi vÒ çc mãn

®éc quyÒn, ng−êi ta cã thÓ h×nh dung §«ng D−¬ng nh− mét con nai

bÐo ®Ñp bÞ trãi chÆt tµn nhÉn vµ ®ang hÊp hèi d−íi nh÷ng çi má

qu¾m cña bÇy diÒu h©u rØa mãc m·i kh«ng biÕt ch¸n.

Trong sè nh÷ng ng−êi cã cæ phÇn ë c«ng ty ®éc quyÒn r−îu, cã

nhiÒu nh©n vËt cao cÊp nhÊt ë §«ng D−¬ng; tÊt c¶ çc ngµnh cai

trÞ ®Òu cã nh÷ng ngµi tai to mÆt lín ë trong c«ng ty. PhÇn ®«ng çc

quan lín nµy, h¬n nh÷ng kÎ kh¸c, ®Òu rÊt cã lîi cho c«ng ty kh«ng

ai chèi c·i ®−îc.

§Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vô l«i th«i víi nh÷ng kÎ ph¶i ®ãng thuÕ,

c«ng ty cã ë ngµnh t− ph¸p: 2 ch−ëng lý

1 biÖn lý

1 lôc sù.

§Ó ®µn ¸p nh÷ng cuéc phiÕn lo¹n cã thÓ x¶y ra chèng l¹i chÕ

®é ®éc quyÒn, c«ng ty cã ë ngµnh qu©n sù: 1 thiÕu t−íng

1 trung t¸ 2 qu©n y sÜ cao cÊp


1 thiÕu t¸

2 ®¹i uý.

§−îc sù ©n cÇn dÔ d·i cña ngµnh hµnh chÝnh lµ ®iÒu b¶o ®¶m

nhÊt cho kÕt qu¶ cña viÖc kinh doanh nªn c«ng ty cã:

1 c«ng sø

1 chñ sù tµi chÝnh

1 tæng gi¸m ®èc ng©n khè

1 thanh tra b−u chÝnh

1 chñ sù tr−íc b¹

1 quan cai trÞ 2 gi¸o s−.

vµ cuèi cïng lµ ngµi d©n biÓu vµ nghÞ viªn Héi ®ång thuéc ®Þa.

Nh÷ng nhµ m¸y r−îu ®−îc Nhµ n−íc cho phÐp ë B¾c Kú chØ nÊu

r−îu ®é cao (80 ®é) råi pha thªm n−íc l· vµo ®Ó rót xuèng ®é hîp

ph¸p lµ 40 ®é.

Tr−íc ®©y, mét khi cÇn dïng, ng−êi b¶n xø chØ quen mua mét

Ýt r−îu th«i; hä mang chai thÕ nµo ®i ®ùng còng ®−îc. Nh−ng nay

ng−êi ta ®Æt ra chai cã ®ãng dÊu sè. R−îu chØ b¸n trong chai ®−îc Nhµ n−íc c«ng nhËn nöa lÝt hay mét lÝt mµ th«i. Ng−êi An Nam

quen dïng r−îu tõ 20 ®Õn 22 ®é; ngµy nay ng−êi ta b¾t hä uèng thø r−îu nÆng tõ 40 ®Õn 42 ®é. Ch−a hÕt. Ng−êi b¶n xø còng chó ý

®Õn h−¬ng vÞ cña r−îu n÷a; çi ®ã còng chÝnh ®¸ng th«i. Hä quen

dïng mét thø r−îu cã h−¬ng vÞ th¬m dÞu do nguyªn liÖu cÊt r−îu

tèt, ®Æc biÖt lµ b»ng thø g¹o tèt h¹ng nhÊt. B©y giê, ng−êi ta lµm

thÕ nµo? Ng−êi ta ®· thay thÕ nh÷ng nguyªn liÖu Êy b»ng thø g¹o

xÊu nhÊt, b¸n trªn thÞ tr−êng rÎ tiÒn nhÊt. Thø r−îu mµ hiÖn nay

ng−êi ta tèng vµo häng ng−êi An Nam ®· ®−îc nÊu b»ng nh÷ng

nguyªn liÖu nh− thÕ ®Êy.

¤ng §Òb«, ng−êi chiÕm ®éc quyÒn, cã ra mét b¶n th«ng t− b¾t

tÊt c¶ nh©n viªn ph¶i pha thªm n−íc vµo r−îu ®em ra b¸n, cø mét tr¨m lÝt r−îu th× pha thªm t¸m lÝt n−íc l·.

ë §«ng D−¬ng, mçi ngµy b¸n ®−îc 500.000 lÝt r−îu, nh− thÕ

®«ng d−¬ng - tËp ®oµn kÎ c−íp 403

tÝnh ra cã 4.000 lÝt n−íc l·; 4.000 lÝt n−íc l·, mµ mçi lÝt ba hµo, thÕ

lµ 1.200 ®ång mét ngµy, 36.000 ®ång mét th¸ng. ThÕ lµ chØ b¸n

n−íc l· kh«ng th«i, mçi n¨m c«ng ty ®éc quyÒn ®· thu mét mãn lêi

nhá lµ 432.000 ®ång, nghÜa lµ 1.080.000 phr¨ng.

D©n §«ng D−¬ng ch¼ng −a dïng thø r−îu Êy chót nµo. Nh−ng

ng−êi ta lµm ®ñ çch ®Ó tèng vµo häng hä.

Ng−êi ta c−ìng bøc ng−êi An Nam ph¶i chÞu chÕ ®é Êy. ChÝnh

phñ ph¶i lu«n lu«n chi tiªu nh÷ng kho¶n cÊp b¸ch, ph¶i tr¶ nh÷ng

mãn kinh phÝ cø t¨ng lªn m·i cña Phñ toµn quyÒn, nh÷ng kho¶n

vay nî lín, nh÷ng c«ng tr×nh d©n dông hay qu©n sù ë kh¾p n¬i mµ

ch¼ng bao giê hoµn thµnh c¶, ph¶i cÇn thiÕt xoay xë nh÷ng mãn

tiÒn, nÕu kh«ng ph¶i ®Ó cho nh÷ng c«ng vô thËt sù - th× Ýt ra còng

lµ ®Ó ®µi thä hµng bÇy c«ng chøc tõ Pari tèng sang. Cho nªn

ChÝnh phñ ph¶i t×m ®ñ mäi çch thóc ®Èy çc c«ng chøc, nh©n

viªn, tõ quan c«ng sø ®Õn ng−êi nh©n viªn h¹ng bÐt, b¾t d©n tiªu

thô thªm r−îu.

§©y lµ mét c©u chuyÖn ®Çy ý nghÜa vÒ mét viªn chøc lµm Thñ

hiÕn tØnh S¬n T©y (B¾c Kú).

D©n sè tØnh nµy cã ®é 200.000 ng−êi. Nh−ng khi cÇn t¨ng møc

tiªu thô r−îu lªn, d©n sè tØnh nµy ®ét ngét t¨ng lªn nhanh chãng:

ng−êi ta cho nã lªn ngay 230.000 ng−êi. Nh−ng v× sè 230.000 d©n

®ã uèng cßn Ýt r−îu qu¸, nªn quan lín C«ng sø S¬n T©y cßn ph¶i

xoay xë, ®Èy sè r−îu tiªu thô c¶ n¨m lªn ®Õn 560.000 lÝt.

LËp tøc ngµi ®−îc th¨ng chøc; ngµi ®−îc khen th−ëng n÷a.

¤ng §ê C. kh¼ng ®Þnh r»ng mét viªn c«ng sø kh¸c ®· ®−a «ng

xem mét bøc th− cña cÊp trªn, trong ®ã nãi: "Sè r−îu tiªu thô ë

phñ X. tÝnh b×nh qu©n theo sè ®· ®Þnh cho d©n, ®· tôt xuèng kÐm

møc Z råi. ¤ng cã nghÜ r»ng cÇn ph¶i lµm g−¬ng cho çc n¬i kh¸c

hay kh«ng?".

Viªn c«ng sø bÞ khiÓn tr¸ch nh− thÕ liÒn häp hµo lý l¹i, gi¶i

thÝch cho hä nghe lµ së dÜ hä tiªu thô Ýt r−îu thÕ lµ v× hä cã nÊu


r−îu lËu. §Ó ®−îc yªn th©n, çc lµng liÒn mua ngay ®ñ sè r−îu cña

Nhµ n−íc mµ çc phßng giÊy ®· quy ®Þnh cho hä tÝnh theo d©n sè.

Tuy kh«ng ph¶i b»ng çch hîp ph¸p, nh−ng thùc tÕ ng−êi ta

®· quy ®Þnh cho mçi ng−êi d©n b¶n xø h»ng n¨m ph¶i tiªu thô bao nhiªu r−îu, vµ khi ng−êi ta ®· nãi MçI NG¦êI D¢N B¶N Xø, th×

chí cã t−ëng r»ng ng−êi ta chØ tÝnh nh÷ng ng−êi lín mµ th«i, mµ

ng−êi ta tÝnh TOµN Bé D¢N Sè, tõ ng−êi giµ, ®µn bµ, trÎ em, ®Õn

c¶ nh÷ng ®øa cßn ®ang bó mÑ; ng−êi ta buéc hä hµng th©n thuéc

uèng thay cho nh÷ng ng−êi nµy, mµ uèng thay ch¼ng nh÷ng mét

lÝt mµ ®Õn hai ba lÝt kia.

D©n mét lµng thuéc B¾c Kú, v× bÞ ®e do¹, buéc ph¶i uèng r−îu,

®· ®Õn kªu víi quan cña hä: "Chóng t«i biÕt lµm thÕ nµo? Chóng

t«i kh«ng cã tiÒn ®Ó ¨n cho ®ñ no n÷a lµ...". Quan cña hä ®¸p:

"Chóng mµy th−êng ¨n mçi ngµy ba b÷a; chóng mµy chØ bít ®i mét b÷a, hay nÕu cÇn th× bít ®i mét b÷a r−ìi, lµ cã thÓ mua r−îu cña

Nhµ n−íc ®−îc chø g×".

§Êy, «ng Ph.®¬ PrÐts¨ngsª nãi chuyÖn tr−íc NghÞ viÖn nh−

vËy ®Êy.

Ng−êi ta cã mét kho h×nh ph¹t ®Çy ®ñ ghª gím ®Ó gi¸ng xuèng

®Çu nh÷ng ng−êi d©n b¶n xø cøng ®Çu cøng cæ. Cã nh÷ng kho¶n

ph¹t tiÒn tõ 200 ®Õn 3.000 ®ång. Cã nh÷ng ¸n ph¹t tï lªn tíi ba

n¨m. L¹i cßn cã ®iÒu luËt míi mÎ nµy n÷a ®Þnh r»ng mçi lÇn bÞ

tuyªn ¸n ph¹t tiÒn, th× ng−êi bÞ ph¹t l¹i ph¶i chÞu mét kho¶n båi

th−êng cho c«ng ty r−îu b»ng sè tiÒn ph¹t! Kh«ng ph¶i lµ quan Toµn quyÒn kh«ng biÕt r»ng ng−êi An

Nam ch¼ng bao giê ®ãng næi nh÷ng mãn tiÒn to ®Õn thÕ. Nh−ng

ngµi vÉn muèn cø lµm tiÒn cho kú ®−îc, nªn con ng−êi kh«n ngoan

khÐo lÐo Êy ®· dù kiÕn r»ng lµng x· cã thÓ ph¶i liªn ®íi chÞu tr¸ch

nhiÖm víi ng−êi can ph¹m (®iÒu 4).

B¹n cã thÓ b¶o: Muèn kÕt ¸n c¶ lµng x·, th× dï sao còng ph¶i

x¸c ®Þnh r»ng lµng x· Êy cã ®ång lâa ®· chø.

Kh«ng ®©u. Víi ®iÒu 4 th× ch¼ng cÇn ph¶i lµ nh− thÕ. Lµng nµo


kh«ng kiÕm çch ng¨n gi÷ cho ng−êi ta khái ph¹m ph¸p, th× khi

Nhµ n−íc b¾t ®−îc, lµng Êy ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ kho¶n tiÒn

ph¹t cña kÎ ph¹m téi.

ThËt lµ quû qu¸i hiÓm ®éc, v× chØ cÇn nh÷ng tay sai cña bän

chñ tr−ng thuÕ, - chóng nã ®−îc thuª tiÒn ®Ó ph¸t gi¸c ra cho ®−îc

thËt nhiÒu vô ph¹m ph¸p, - khai ra lµ lµng ®ã ch¼ng lµm g× ®Ó

ng¨n ngõa çc vô Êy, thÕ lµ ®ñ ®Ó buéc téi cho c¶ lµng råi.

TiÕt 3 trong ®iÒu luËt ®· quy ®Þnh çch thøc lËp biªn b¶n vÒ

nh÷ng vô ph¹m ph¸p mµ bän tay sai cña chñ tr−ng thuÕ cã

quyÒn lµm. Nh−ng kho¶n nµy cã trë ng¹i. V× nh÷ng tªn tay sai Êy dèt n¸t

th−êng lµm biªn b¶n kh«ng hîp lÖ. Ng−êi ta kh¾c phôc khã kh¨n

Êy b»ng çch cho viªn chøc nhµ ®oan ë tØnh lþ lµm biªn b¶n, c¨n cø

trªn b¸o ço cña bän tay sai cña chñ tr−ng thuÕ. Bän nµy b¾t ®−îc

mét vô ph¹m ph¸p çch xa tØnh lþ 15 hay 50 kil«mÐt, chóng lµm

b¸o ço. Mét nh©n viªn nhµ ®oan, ë Hµ Néi ch¼ng h¹n, m¾t kh«ng

®−îc chøng kiÕn sù viÖc x¶y ra, lËp biªn b¶n lµm c¬ së cho viÖc xö

¸n. ThËt khã mµ t−ëng t−îng ®−îc r»ng l¹i cã sù vi ph¹m tÊt c¶

h×nh luËt cña n−íc Ph¸p, truy tè ng−êi ta dùa trªn biªn b¶n cña

mét nh©n viªn m¾t kh«ng ®−îc chøng kiÕn sù viÖc vµ ch¼ng cã chót tr¸ch nhiÖm g×, ch¼ng cã mét b¶o ®¶m g× vÒ mÆt ph¸p lý cho

bÞ ço.

Khi bÞ xÐt thÊy lµ ph¹m ph¸p, ng−êi An Nam bÞ b¾t vµ gi¶i vÒ

Hµ Néi hay H¶i Phßng, nh÷ng thµnh phè çch xa biªn giíi Trung

Quèc tõ 200 ®Õn 250 kil«mÐt, ®Ó xÐt xö ë ®ã, nghÜa lµ ®Ó bÞ kÕt ¸n.

Kh«ng cã tæ chøc g× ®Ó ng−êi bÞ ço cã thÓ tù bµo ch÷a cho

m×nh c¶.

B¸o chÝ B¾c Kú th−êng thuËt l¹i t×nh c¶nh nh÷ng ng−êi khèn

khæ Êy - cã lóc ®Õn tr¨m ng−êi, - bÞ ®iÖu ®i lªn toµ ¸n Hµ Néi hay

H¶i Phßng v× ph¹m téi bu«n lËu (th−êng míi chØ bÞ t×nh nghi bu«n lËu). Cã mét tê b¸o viÕt: "Chóng t«i lÊy lµm ng¹c nhiªn - mµ kÓ

còng ®¸ng ng¹c nhiªn thËt khi thÊy c¶nh binh gi¶i vÒ Hµ Néi hay


H¶i Phßng, tõng ®oµn dµi «ng giµ, ®µn bµ cã mang, trÎ con, cø

hai ng−êi mét trãi vµo víi nhau, ®Ó tr¶ lêi vÒ téi vi ph¹m thuÕ

th−¬ng chÝnh".

Nh−ng thÕ còng ch−a thÊm vµo ®©u so víi çc tØnh, nhÊt lµ çc

tØnh Trung Kú, ë ®©y viªn c«ng sø kÕt ¸n vµ bá tï hµng lo¹t, giµ cã,

trÎ cã.

Vµ mét ®o¹n kh¸c nãi: "Ng−êi An Nam thõa hiÓu r»ng ng−êi

Ph¸p lµ nh÷ng kÎ m¹nh h¬n, nh−ng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng kÎ c«ng

b»ng, ®¹o ®øc h¬n".

Còng tê b¸o Êy, trong mét sè kh¸c, nãi mét çch c¶m ®éng vµ buån rÇu vÒ nh÷ng ng−êi bµ con th©n thuéc khæ n·o, lËt ®Ët theo

sau ®¸m tï nh− sau:

"¤ng giµ, ®µn bµ, trÎ con, tÊt c¶ ®¸m ng−êi Êy ®Òu bÈn thØu,

r¸ch r−íi, mÆt hèc h¸c, m¾t ®á ngÇu v× ®ang lªn c¬n sèt, trÎ con bÞ

l«i theo v× b−íc kh«ng kÞp. TÊt c¶ nh÷ng con ng−êi ®· kiÖt søc Êy,

mang theo ®ñ mäi thø, nµo nãn, nµo quÇn ¸o r¸ch, c¬m n¾m, thøc

¨n ®ñ thø, ®Ó lÐn lót ®−a cho ng−êi bÞ ço lµ cha, lµ chång, lµ ng−êi

nu«i sèng gia ®×nh, hÇu hÕt lµ chñ gia ®×nh".

§au xãt h¬n n÷a lµ thÊy çc vô Êy ®Òu bÞ xö bÊt c«ng vµ kÕt ¸n

mét çch tµn nhÉn. ¤ng Combane, mµ t«i ®· nãi ®Õn ë trªn, b¶o r»ng: Nh÷ng

ng−êi n«ng d©n bÞ t×nh nghi kh«ng kÓ lµ oan hay ®óng ®· nÊu

r−îu lËu hay bu«n r−îu lËu cã lÏ ph¶i thÌm çi sè phËn nh÷ng

ng−êi Nga bÞ c¶nh binh Nga hoµng lïng b¾t v× bÞ cho lµ nh÷ng

ng−êi ®i khñng bè. ¤ng cßn nãi tiÕp:

BÞ xóc ph¹m vÒ tÝn ng−ìng vµ quyÒn lîi, bÞ Ðp ph¶i uèng mét

thø r−îu khèn n¹n lµm b»ng tÊm g¹o môc, nÕu kh«ng c¶ lµng bÞ

khñng bè..., cßn ®îi g× n÷a mµ ng−êi ta kh«ng næi dËy chèng l¹i.

Dï cã diÔn t¶ thÕ nµo ®i n÷a vÉn ch−a nãi hÕt ®−îc sù thËt mét

nhµ v¨n ë thuéc ®Þa, b©y giê ®· l¹c hËu, ®· ph¶i kªu lªn nh− thÕ. Ch−a cã bao giê ë mét thêi ®¹i nµo, ë mét n−íc nµo, ng−êi ta l¹i vi

ph¹m mäi quyÒn lµm ng−êi mét çch ®éc ¸c tr¬ tr¸o ®Õn thÕ.


VÒ vÊn ®Ò nµy, «ng MÝtximi, NghÞ sÜ vµ cùu Bé tr−ëng, ®· viÕt:

C«ng chøc vµ nh©n viªn nhµ ®oan, khi ®uæi theo ng−êi bu«n lËu, cã

quyÒn ®i qua c¶ ®Êt ®ai nhµ t− cña ng−êi ta. Mét biªn b¶n, b¾t ®Çu

lËp lóc cßn ban ngµy, vÉn cã thÓ tiÕp tôc lµm ban ®ªm ë ngay nhµ

ng−êi bÞ ço, nghÜa lµ bÊt cø ë ®©u, bÊt cø lóc nµo, ngµy còng nh−

®ªm, nhµ ®oan muèn lµm khæ ng−êi An Nam còng ®−îc c¶.

Kh«ng ph¶i chØ cã nh÷ng cuéc kh¸m nhµ th−êng xuyªn mµ cßn

cã nh÷ng cuéc kh¸m xÐt th©n thÓ ng−êi b¶n xø ë bÊt kú chç nµo,

bÊt kú lµ nam hay n÷ n÷a. Nh©n nh÷ng cuéc kh¸m xÐt th©n thÓ,

ng−êi ta ®· l¹m dông ghª gím biÕt chõng nµo! Nh©n viªn nhµ ®oan vµo nhµ ng−êi b¶n xø, thÊy cã ®µn bµ vµ con g¸i, b¾t hä lét hÕt quÇn ¸o tr−íc mÆt chóng, vµ khi hä ®· trÇn truång nh− nhéng

th× chóng gië trß tinh nghÞch ®Õn nçi ®em c¶ con dÊu nhµ ®oan

®ãng lªn ng−êi hä!. ¤ng §ê C. kÓ chuyÖn r»ng «ng ®· ®−îc gÆp ë miÒn B¾c Trung

Kú mét viªn qu¶n ®oan say s−a nh− ®iªn cuång víi viÖc ®µn ¸p

nh÷ng ng−êi An Nam lËu thuÕ. H¾n nãi vÒ çc cuéc hµnh tr×nh

x«ng x¸o ë çc lµng m¹c víi vÎ thÝch thó v« cïng mäi rî; nghÜ ®Õn

lóc ®i bao v©y çc tóp lÒu tranh khi cßn mê s¸ng, h¾n lÊy lµm

kho¸i tr¸. TÊt c¶ lý lÏ cña h¾n chØ cßn lµ çi dïi cui mµ h¾n vung lªn. Nh÷ng nh©n viªn nh− thÕ ch¾c h¼n ph¶i lµm cho ®êi sèng cña

nh©n d©n ®−îc Êm ªm l¾m ®Êy, nhÊt lµ lóc chóng vµo nhµ hä sôc

s¹o, ®¶o lén ng−îc xu«i mäi thø lªn, lôc so¸t c¶ ®Õn bµn thê tæ tiªn.

ë Ph¸p, ng−êi ta chØ dïng nh÷ng biÖn ph¸p thËt chÝnh ®¸ng

vµ thËt «n hoµ ®èi víi nh÷ng vô gian lËu, vµ d©n cã quyÒn nÊu

r−îu nÕu chØ dïng nh÷ng nguyªn liÖu do m×nh s¶n xuÊt lÊy, Êy thÕ

mµ còng cã nhiÒu vô ph¶n ®èi d÷ déi x¶y ra. ë bªn Ph¸p nÕu còng

¸p dông mét chÝnh s¸ch gièng nh− ë §«ng D−¬ng th× nhÊt ®Þnh

kh«ng tr¸nh khái ®æ m¸u. D©n téc An Nam ph¶i lµ nhÉn nhôc vµ

®iÒm tÜnh qu¸ ®¸ng míi kh«ng næi lo¹n. ë kh¾p çc n−íc v¨n minh, ng−êi ta cÊm dïng thuèc phiÖn, thÕ

mµ ë §«ng D−¬ng, Nhµ n−íc l¹i nÊu, chuyªn chë vµ b¸n thuèc phiÖn.


Nh÷ng ng−êi thµnh th¹o trong viÖc nÊu thuèc phiÖn sèng,

trong viÖc chÕ biÕn nhiÒu lÇn, qu¶ quyÕt r»ng c«ng ty tr−ng thÇu

thuèc phiÖn ®· dïng n−íc l· thay cho r−îu cån tinh khiÕt, r»ng

ng−êi ta cø ®Ó nguyªn trong thuèc phiÖn çc chÊt ®éc ®¸ng lÏ ph¶i

läc ra, r»ng ng−êi ta r¾c c¶ vµo thuèc phiÖn mét thø bôi kim lo¹i

®Æc biÖt lµm cho nã nÆng c©n lªn.

Bµi xÝch thuèc phiÖn vÒ ph−¬ng diÖn vÖ sinh, nh−ng ng−êi

Ph¸p l¹i hÕt søc lµm cho viÖc hót thuèc Êy lan trµn ra kh¾p n¬i ®Ó

c«ng quü ®−îc th¨ng b»ng. Trong lóc b·o lôt tµn ph¸ §«ng D−¬ng,

gi÷a lóc ®ãi kÐm, Nhµ n−íc chØ cã mét môc ®Ých: b¸n m¹nh thªm thuèc phiÖn vµ r−îu. Ng−êi ta ®¸nh gi¸ çc quan cai trÞ kh«ng ph¶i

b»ng tµi cai trÞ kh«n khÐo, mµ b»ng viÖc bßn rót ng−êi b¶n xø... §ã

lµ tÊt c¶ c«ng ¬n cña nÒn v¨n minh gi¶ nh©n gi¶ nghÜa, nã ®· ®Èy

ng−êi b¶n xø vµo mäi thø bª tha cã lîi cho nã, mµ ng−êi ®êi ai còng

phØ nhæ.

§Ó kÕt luËn, t«i thÊy cÇn ph¶i trÝch dÉn b¶n th«ng t− cña «ng

Anbe Xar«, khi «ng lµm Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, göi cho tÊt c¶

çc viªn c«ng sø nh− sau:

"KÝnh göi «ng C«ng sø,

"T«i tr©n träng yªu cÇu «ng hÕt søc gióp ®ì Nha th−¬ng chÝnh ®Æt thªm ®¹i lý thuèc phiÖn vµ r−îu, theo chØ thÞ cña «ng Tæng

gi¸m ®èc Nha th−¬ng chÝnh §«ng D−¬ng.

"§Ó c«ng viÖc tiÕn hµnh cã kÕt qu¶, t«i xin göi «ng mét b¶n

danh s¸ch nh÷ng ®¹i lý cÇn ®Æt trong çc x· ®· kª tªn; tíi nay

phÇn ®«ng çc x· nµy vÉn hoµn toµn ch−a cã r−îu vµ thuèc phiÖn.

"Th«ng qua çc quan vµ çc x· tr−ëng Cao Miªn, «ng cã thÓ

dïng ¶nh h−ëng lín cña «ng ®Ó lµm cho mét sè tiÓu th−¬ng ng−êi

b¶n xø thÊy r»ng bu«n thªm r−îu vµ thuèc phiÖn lµ rÊt cã lîi.

"VÒ phÇn chóng t«i th× nh÷ng viªn chøc l−u ®éng trong lóc ®i

kinh lý còng t×m çch ®Æt ®¹i lý, trõ khi nÕu «ng c«ng sø muèn hä chê «ng vËn ®éng çc quan chøc ®Þa ph−¬ng tr−íc ®·, th× hä ph¶i

chê. Trong tr−êng hîp Êy, t«i xin «ng vui lßng b¸o ço cho t«i biÕt.


"Chóng ta chØ cã thÓ ®¹t ®−îc kÕt qu¶ mü m·n, nÕu chóng

ta ®ång lßng phèi hîp chÆt chÏ vµ liªn tôc, v× lîi Ých tèi ®a cña

c«ng khè.

Ký tªn: Anbe Xar«

Toµn quyÒn §«ng D−¬ng"

Nªn chó ý r»ng lóc ®ã, trong 1.000 lµng ®· cã 1.500 ®¹i lý r−îu

vµ thuèc phiÖn, mµ tr−êng häc th× vÎn vÑn cã 10 çi; mçi n¨m,

ng−êi ta ®Çu ®éc d©n b¶n xø, c¶ ®µn bµ lÉn trÎ con, b»ng 23 tíi 24

triÖu lÝt r−îu vµ h¬n 100.000 kil«gam thuèc phiÖn! B¸n nh÷ng thø thuèc ®éc Êy mçi n¨m lêi gÇn 130 triÖu phr¨ng.

Còng trong thêi kú Êy, ng−êi ta chØ tiªu cho ngµnh y tÕ kh«ng

®Çy 400.000 phr¨ng vµ chØ cã 1 triÖu phr¨ng cho ngµnh gi¸o dôc,

nghÜa lµ cho c«ng viÖc x· héi mét phÇn tr¨m sè thu nhËp cña viÖc

®Çu ®éc, thÕ kh«ng ph¶i lµ mét chÕ ®é kú diÖu l¾m sao!

Muèi lµ vËt phÈm tèi cÇn cho d©n chµi l−íi, thÕ mµ d©n An

Nam ®· ph¶i ®Æc biÖt xãt xa v× muèi!

Lóc ®Çu thuÕ muèi chØ cã 5 xu, råi ®Õn 3 hµo, lªn dÇn ®Õn 5

hµo, ®Õn 1 ®ång, råi ®Õn 1 ®ång s¸u. Trong vßng kh«ng ®Çy b¶y

n¨m, thuÕ muèi ®· t¨ng lªn gÊp m−êi lÇn. B©y giê hä b¾t ng−êi lµm muèi An Nam ph¶i cung cÊp muèi cho Nhµ n−íc theo gi¸ 17

xu mét t¹. Nhµ n−íc b¸n l¹i cho nh÷ng ng−êi tiªu thô b¶n xø 1

®ång 7.

KÕt qu¶ cho An Nam lµ nghÒ ®¸nh ç bÞ ph¸ s¶n. Cho ®Õn nay

ë nhiÒu n¬i, d©n ®¸nh ç vµ d©n lµm muèi hîp t¸c víi nhau thµnh

ph−êng, nhê ®ã hä lµm n−íc m¾m kh«ng cÇn ph¶i vèn. Nhµ n−íc

®éc quyÒn gi¶i t¸n nh÷ng ph−êng Êy ch¼ng chót båi th−êng. MÆt

kh¸c, gi¸ muèi t¨ng lªn qu¸ qu¾t lµm cho ng−êi ®¸nh ç kh«ng s½n

vèn kh«ng thÓ mua tr÷ ®−îc ®ñ sè muèi cÇn thiÕt cho mét chuyÕn

®i ç. V× thÕ, phÇn lín nh÷ng ng−êi lµm ç ®· ph¶i bá nghÒ. NghÒ lµm muèi tr−íc kia lµ mét c«ng nghiÖp ph¸t ®¹t nhÊt ë

§«ng D−¬ng; ng−êi ta ®· cè t×nh lµm cho nã suy ®åi, chØ ®Ó l¹i sè


ruéng muèi cÇn thiÕt cho viÖc ¨n uèng. ViÖc xuÊt c¶ng muèi bÞ

®×nh chØ h¼n. Suèt trong thêi kú chiÕn tranh, n−íc NhËt xin mua

muèi ch¼ng ®−îc.

TÖ h¬n n÷a, v× ng−êi ta kh«ng thÓ tÝnh ®−îc sè ruéng muèi cÇn

thiÕt cho viÖc ¨n uèng, thµnh ra h»ng n¨m nhµ ®oan l¹i ph¶i mua

muèi cña Trung Quèc. Tr−íc kia, An Nam xuÊt c¶ng muèi (l00.000

tÊn trong n¨m 1896), b©y giê l¹i ph¶i nhËp c¶ng ®Ó tiªu dïng.

X−a kia, ë vïng ®ång b»ng B¾c Kú, kh«ng cã n¨m nµo lµ hoµn

toµn mÊt mïa. Khi n−íc lôt trµn ngËp ®ång ruéng, th× ç theo

n−íc vµo nhiÒu; ng−êi b¶n xø l¹i lµm mïa ç. B©y giê th× kh«ng thÓ ®−îc, v× kh«ng cã muèi. MÆt kh¸c, d©n chóng tr−íc th× ¨n quen

mét thø muèi th«i, b©y giê th× bÊt cø thø nµo, hä còng ph¶i nhËn

vËy. Çc b¹n thö t−ëng t−îng xem ng−êi quen ¨n muèi nhá

tr¾ng b©y giê ph¶i ¨n muèi ®en khã chÞu nh− thÕ nµo. H¬n n÷a

muèi chuyªn chë tõ Nam Kú ra B¾c Kú ph¶i chÞu tiÒn vËn t¶i

kh¸ ®¾t, nhµ ®oan liÒn t¨ng gi¸ muèi b¸n cho c«ng chóng. Ng−êi

¨n ph¶i tr¶ ®¾t h¬n tõ 20 ®Õn 25% cho mét thø muèi m×nh

ch¼ng −a chót nµo.

Kho muèi rÊt Ýt mµ l¹i ë çch qu·ng rÊt xa nhau, nªn ng−êi

b¶n xø ë çc lµng ph¶i nhê ng−êi Hoa chuyªn chë vÒ cho vµ nh÷ng ng−êi nµy l¹i lîi dông tù tiÖn t¨ng gi¸ muèi lªn, nhiÒu Ýt tuú chç

xa gÇn.

Khi ®Æt ra thuÕ muèi, ng−êi ta quyÕt ®Þnh t− nh©n kh«ng ®−îc

tÝch tr÷ qu¸ 15 kil«gam. §Ó kiÓm so¸t, nh©n viªn nhµ ®oan ph¶i

kh¸m xÐt, mµ hä kh¸m xÐt tuú theo së thÝch cña hä. ChØ cÇn cã kÎ

tè ço lµ hä kh¸m xÐt ®¶o lén c¶ nhµ ng−êi ta lªn.

D©n chóng khiÕp sî nh©n viªn nhµ ®oan ®Õn nçi khi võa ®−îc

tin çc ngµi tíi, hä liÒn bá cöa bá nhµ ra ®i, mÆc cho çc ngµi muèn

lµm g× th× lµm. ThÊy ®µn bµ con g¸i ë nhµ, çc ngµi liÒn xö sù theo

thãi cña kÎ chiÕn th¾ng trªn ®Êt n−íc chiÕn b¹i. (§¹i t¸ BÐcna). ChÝnh s¸ch ®éc quyÒn muèi nh¾c ng−êi ta håi t−ëng ®Õn mét

chÝnh s¸ch bÞ nguyÒn rña nhÊt cña chÕ ®é cò ë n−íc Ph¸p: thuÕ


muèi. Nh−ng çi thuÕ muèi ë §«ng D−¬ng nµy kh«ng ph¶i nh−

thuÕ muèi ®ãng gãp cho quèc gia ë Ph¸p, mµ lµ mét thø thuÕ muèi

do nh÷ng con ng−êi kh«ng biÕt c¶ tiÕng nãi n−íc m×nh b¾t m×nh

ph¶i ®ãng gãp cho mét «ng chñ ng−êi ngo¹i quèc.

Mét bÇy ¨n c−íp ®· lµm cho c¶ mét d©n téc ®ãi kh¸t khèn cïng,

®· lµm cho c¶ mét c«ng nghÖ quèc gia bÞ ph¸ s¶n nh− thÕ ®Êy.

412

Sù NH¦îNG QUYÒN Vµ NH÷NG KÎ §¦îC NH¦îNG QUYÒN

Sau khi bÞ binh lÝnh b¾n ph¸ vµ chÐm giÕt, §«ng D−¬ng l¹i bÞ

bän ç mËp thùc d©n c−íp bãc ®Õn tËn x−¬ng tuû. ViÖc c−íp bãc ®ª

tiÖn Êy gäi theo tiÕng thùc d©n lµ ®ån ®iÒn.

Trong cuéc chiÕn tranh x©m l−îc l©u dµi, d©n chóng ph¶i bá

®Êt ®ai ®i l¸nh n¹n, chê cho qua ngµy khãi löa. Tr−íc hÕt, ng−êi ta

mang ®Êt ®ai cña hä nh−îng cho kÎ kh¸c. Khi ®· yªn æn råi, nh÷ng

chñ cò vÒ lµng th× thÊy ruéng ®Êt cña m×nh ®· bÞ chiÕm mÊt; muèn

vÒ l¹i chç cò lµm ¨n, hä ph¶i nhËn nh÷ng ®iÒu kiÖn cña ng−êi míi ®Õn: cµy cÊy chÝnh ®ång ruéng cña m×nh cho mét anh chñ ng−êi

ngo¹i quèc.

NhiÒu khi ng−êi ta nh−îng c¶ nh÷ng ®Êt ®ai ®· cã ng−êi ë vµ

cµy cÊy víi c¶ lµng m¹c ë ®ã.

NhiÒu n¬i, c¶ lµng bÞ t−íc ®o¹t hÕt ®Êt ®ai nh− vËy, ph¶i trë

thµnh nh÷ng ng−êi mµ ng−êi ta gäi lµ "kÎ c−íp"; thËt ra hä chØ lµ

nh÷ng ng−êi næi dËy chèng viÖc c−íp ®o¹t bÊt c«ng.

Nh÷ng tªn c−íp bÊt c«ng Êy l¹i ®−îc ChÝnh phñ thuéc ®Þa

n©ng ®ì.

Mét tªn Toµn quyÒn ®· nh−îng mét ®ån ®iÒn lín cho mét c«ng ty trång chÌ ë §µ N½ng - nh−ng c«ng ty ch¼ng ph¸t ®¹t g× l¾m -, ®·

mang ®Êt ®ai cña nhµ vua An Nam nh−îng cho kÎ kh¸c, ng−êi ta

còng ch−a lÊy lµm võa lßng, ng−êi ta cßn b¾t c¶ nhµ vua ph¶i cho

c«ng ty vay 30 v¹n b¹c n÷a. Ngoµi ra c«ng ty cßn ®−îc thÇu cung

®«ng d−¬ng - sù nh−îng quyÒn... 413

cÊp chÌ cho binh lÝnh. Nh−ng ng−êi An Nam kh«ng thÝch uèng thø

chÌ xÊu Êy, nªn chÌ cung cÊp ®Ó mèc trong kho.

*

* *

ë ngo¹i thµnh, nhiÒu ng−êi ¢u kh«ng ph¶i ®ãng thuÕ ®iÒn thæ,

v× Nhµ n−íc cho r»ng b¾t chñ ®ån ®iÒn ph¶i ®ãng thuÕ ®iÒn thæ lµ

lµm h¹i cho sù ph¸t triÓn cña nÒn n«ng nghiÖp.

Gi¶m nhÑ thuÕ cho ng−êi ¢u, dï lµ ng−êi ¢u giµu cã, lµ viÖc

th−êng; ®Æc biÖt ë Cao Miªn, nhiÒu ng−êi ®−îc gi¶m thuÕ, vµ th−êng th−êng hä lµ nh÷ng viªn chøc ng−êi ¢u.

* * *

Ng−êi An Nam, dï cã s½n tiÒn cÇn thiÕt, còng kh«ng xin

®−îc nh−îng ®Õn n¨m hÐcta, nh−ng ®èi víi thùc d©n th× diÖn

tÝch xin kh«ng bÞ h¹n chÕ. NhiÒu ng−êi ¢u cã ®ån ®iÒn réng trªn

25.000 hÐcta.

Ng−êi ta ®· nh−îng nh÷ng ®ån ®iÒn réng tõ 10 ®Õn 20 ngµn

hÐcta cho nh÷ng kÎ ch¼ng hiÓu biÕt chót g× vÒ n«ng nghiÖp; bän

nµy chØ cã mét ý nghÜ: lËp l¹i ë §«ng D−¬ng mét chÕ ®é phong kiÕn cã lîi cho hä b»ng çch coi ng−êi b¶n xø nh− nh÷ng n«ng n«

thùc sù.

Cã hai viªn c«ng chøc ®· ®−îc nh−îng lµm ®ån ®iÒn 30 ngµn

hÐcta rõng víi gi¸ 5 phr¨ng mét hÐcta. H¬n n÷a hä cßn ghi râ r»ng

30 ngµn hÐcta Êy ®−îc miÔn thuÕ trong suèt thêi kú c«ng ty kinh

doanh, nghÜa lµ suèt 80 n¨m.

Mét lÇn kh¸c, khi vµo sæ tr−íc b¹ çi v¨n tù b¸n 30 ngµn

hÐcta ®Êt víi gi¸ 150 ngµn phr¨ng, viªn chñ sù tr−íc b¹ ghi d−íi

v¨n tù nh− sau: "®· thu 10 phr¨ng thuÕ theo lÖnh cña quan Toµn quyÒn". ChØ 10 phr¨ng thuÕ ®Ó chiÕm lµm cña riªng ®−îc 30 ngµn hÐcta ®Êt!


Võa råi, ng−êi ta cho bän ®Çu c¬ 8 ngµn, 10 ngµn vµ 20 ngµn

hÐcta rõng c«ng vµ ruéng ®Êt cña ng−êi An Nam ë th−îng du. BÞ

c−íp ®o¹t nh− thÕ, nh÷ng ng−êi nµy tá ra bÊt b×nh. ThÕ lµ, ChÝnh

phñ ®−a ngay m¸y bay chë bom lªn, lµm cho hä yªn ®i.

B©y giê chóng ta xÐt sang bän ¨n c−íp mét kiÓu kh¸c ®· træ

hÕt tµi khÐo lÐo lõa c¶ nhµ n−íc lÉn d©n b¶n xø. Qu©n c−íp nµy

gäi lµ ng−êi cho thÇu, ng−êi bá thÇu hay thÇu kho¸n.

H·y kÓ vµi vÝ dô:

Ng−êi ta cho bá thÇu c«ng viÖc vËn t¶i ®−êng thuû lµm hai l«,

mét l« vËn t¶i ®−êng s«ng vµ mét l« vËn t¶i ®−êng biÓn. B¶n hîp ®ång ®Þnh r»ng khi c¶ hai l« ®· cho bá thÇu xong, th× mét trong sè

ng−êi bá thÇu cã thÓ nhËn thÇu chung c¶ hai l«.

L« thø nhÊt ®−îc ®em ra ®Êu gi¸. ¤ng R. xin 6 phr¨ng r−ìi

mét h¶i lý. V× kh«ng hîp lÖ, «ng R. bÞ lo¹i ra ngoµi. L« thø nhÊt

®−îc thÇu 9 phr¨ng mét h¶i lý vµ l« thø hai 18 phr¨ng.

Xong råi ng−êi ta ®em cho ®Êu gi¸ chung c¶ hai l« gép l¹i. ChØ

nh÷ng ng−êi ®· ®Êu gi¸ tróng riªng tõng l« míi ®−îc ®Êu gi¸

chung c¶ hai l«. ¤ng R. ®· bÞ lo¹i lÇn ®Çu, ®¸ng lÏ kh«ng ®−îc

tham gia lÇn ®Êu gi¸ chung nµy. Tuy vËy, trong thêi gian tõ lÇn

®Çu ®Õn lÇn nµy, hä ®· th«ng ®ång víi nhau. Hai nhµ tróng thÇu lÇn tr−íc kh«ng chÞu ®Êu gi¸ c¶ hai l« gép l¹i. VËy «ng R. l¹i ®−îc

phÐp bá thÇu, vµ «ng R. tr−íc xin cã 6 phr¨ng r−ìi, nay l¹i ®ßi

9 phr¨ng kia.

S¸u phr¨ng r−ìi xin kh«ng ®¹t, mµ nay l¹i ®−îc nh÷ng chÝn

phr¨ng!

C«ng ty ®−îc thÇu cã l·i rÊt nhiÒu, thiÖt h¹i cho xø thuéc ®Þa.

Khi míi thµnh lËp, c«ng ty chØ cã 500.000 phr¨ng lµm vèn. Trong

30 n¨m, sè vèn Êy ®· thµnh 11.000.000 phr¨ng.

Mét thµnh phè ë Nam Kú më mét nhµ m¸y ®iÖn. C«ng viÖc

kinh doanh ph¸t ®¹t l¾m. Viªn C«ng sø b¾t hµng tØnh ph¶i nh−îng kh«ng nhµ m¸y cho mét ng−êi b¹n cña «ng ta. Ýt l©u sau, v× nhµ

m¸y kh«ng ph¸t tµi ®−îc nh−ng ®· lµ cña t− nh©n, nªn hµng tØnh

®«ng d−¬ng - sù nh−îng quyÒn... 415

bÞ c−íp ®o¹t tr−íc kia l¹i ph¶i mua l¹i rÊt ®¾t çi mµ hä ®· ph¶i

cho kh«ng.

§Ó loÌ ®êi, ng−êi ta ®· bá ra hµng ngµn b¹c ®Ó ®Æt mét ®µi v«

tuyÕn ®iÖn ë Sµi Gßn. C«ng viÖc võa hoµn thµnh th× c¶ nhµ cöa lÉn

m¸y mãc ®· lät vµo tay mét c«ng ty cña t− nh©n. Nh−ng viÖc kinh

doanh lç mçi ngµy mÊt mét ngµn b¹c, c«ng ty dµn xÕp ®Ó chÝnh xø

thuéc ®Þa, nghÜa lµ nh÷ng ng−êi d©n ®ãng thuÕ, ph¶i g¸nh sù thua

lç Êy.

Mét c«ng ty kh¸ch s¹n ®−îc thµnh lËp víi sè vèn lµ 25.000

®ång. LÊy cí ®Ó khuyÕn khÝch viÖc du lÞch, ChÝnh phñ gãp phÇn vµo 1.200.000 ®ång ®Ó x©y dùng nhµ cöa. Ngoµi ra, hä cßn ®Þnh râ

r»ng nÕu cho thÇu kh«ng hÕt sè tiÒn Êy th× sè tiÒn tiÕt kiÖm ®−îc

sÏ chia cho c«ng ty vµ Nhµ n−íc. Kh¸ch s¹n sÏ cã tÊt c¶ 12 buång.

ThÕ lµ d©n An Nam ph¶i tr¶ 100.000 ®ång hay 1.000.000 phr¨ng

mçi buång ®Ó mét ngµy kia vµi «ng da tr¾ng ¨n b¸m vµ l−êi biÕng

®Õn nghØ tay ch©n rçi r·i cña çc «ng!

Mét anh chñ thÇu cèng r·nh nµo ®ã giao èng n−íc lµm b»ng

v«i thay cho èng xim¨ng, èng kh«ng ®Çy mét mÐt l¹i khai lµ dµi ba

mÐt, råi chia nhau víi çc «ng Héi ®ång thµnh phè ng−êi ¢u

1.600.000 phr¨ng. Mét «ng kü s− kh¸c, ®ång thêi kiªm c¶ nhiÖm vô phã ®èc lý, biÓn thñ 300.000 phr¨ng trong viÖc x©y cèng r·nh

vµ söa sang l¹i cã mét ®−êng phè. Mét «ng kü s− ®Þa chÝnh vµ Héi

®ång thuéc ®Þa nµo ®ã ®ót tói h¬n 900.000 phr¨ng tiÒn c«ng ®o ®¹c

®Ó lËp b¶n ®å ®Êt ®ai ë ba tæng. Vµ, v× thÊy ngµi "thanh liªm" l¾m

vµ cã ch©n trong c«ng ty ®éc quyÒn h¶i c¶ng Sµi Gßn, nªn ChÝnh

phñ võa míi giao cho ngµi lµm lu«n c¶ çc c«ng viÖc ®¹c ®iÒn ë

nhiÒu tØnh kh¸c.

§¹i bîm nhÊt trong sè kÎ c−íp Êy lµ "Tæng c«ng ty thuéc ®Þa"

võa míi ®−îc nh−îng h¶i c¶ng Sµi Gßn - Chî Lín (Nam Kú). Cho

h−ëng ®éc quyÒn tøc lµ cho c«ng ty Êy h¶i c¶ng víi c¶ ®Êt ®ai nhµ cöa, dông cô m¸y mãc cÇn thiÕt ®Ó kinh doanh, cho quyÒn thu

thuÕ vµ ®éc quyÒn vËn t¶i ®Ó xuÊt c¶ng.


Nh− thÕ lµ, n«ng d©n, tiÓu th−¬ng, c«ng nh©n khu©n v¸c ë

c¶ng, chñ thuyÒn ë Nam Kú, tÊt c¶ mäi ng−êi ®Òu bÞ phã mÆc trong

tay mét c«ng ty ®éc quyÒn ¨n c−íp muèn lµm g× th× lµm, mµ ®¹i

biÓu lµ mét tªn kü s− vµ ... lµ nghÞ viªn Héi ®ång thuéc ®Þa.

417

C¤NG CHÝNH

Thùc d©n Ph¸p ®¸nh gi¸ c«ng ¬n khai ho¸ cña hä ë §«ng

D−¬ng b»ng nh÷ng kil«mÐt ®−êng çi mµ hä ®· ®¾p b»ng tiÒn vµ

c«ng søc cña ng−êi An Nam. Song ng−êi Ph¸p còng chØ ®Æt ®−êng

xe löa ë nh÷ng n¬i hä cÇn dïng ®Ó chuyªn chë hµng ho¸ hay qu©n

®éi ®Ó ®µn ¸p d©n chóng; vµ ®−êng s¸ ®¾p kh«ng ph¶i ®Ó cho ng−êi

b¶n xø ®i, v× nh÷ng ng−êi nµy kh«ng cã quyÒn tù do ®i l¹i ngay c¶

®i tõ tØnh nµy sang tØnh kh¸c, mµ lµ ®Ó phôc vô cho ng−êi ¢u.

Cã khi hä còng hÊp tÊp x©y dùng nh÷ng c«ng tr×nh xa hoa léng

lÉy, nh−ng kh«ng ph¶i ®Ó cho nh÷ng ng−êi ®· bá tiÒn ra, kh«ng ph¶i ®Ó cho ng−êi An Nam ®−îc h−ëng.

Tai v¹ lµ ë chç phÇn lín nh÷ng mãn tiÒn s½n cã l¹i th−êng ®em

dïng vµo nh÷ng viÖc phï phiÕm (çc quan sø ®i ch¬i, ®i thanh tra, v.v.)

cßn ®−êng s¸ cÇn thiÕt cho viÖc khai khÈn vµ th«ng th−¬ng trong

xø th× chØ lµ nh÷ng vòng n−íc ®äng lÇy léi, lón sôt, kh«ng thÓ ®i

®−îc, dï cho tr©u rõng còng chÞu. §−êng çi, chØ ®Ñp ®Ï ë xung

quanh tØnh vµ çc toµ sø cßn ngoµi ra th× Ýt ái, l¹i ®¾p vµ r¶i ®¸ rÊt

tåi. Kh«ng cã lÊy mét con ®−êng ®i xe ®−îc vµo çc vïng ®ång

ruéng cµy cÊy.

Mét con ®−êng, ®Ó nèi liÒn hai tØnh Nam Kú, dµi cã 34 kil«mÐt,

nh−ng ®· ba m−¬i n¨m nay, hä míi ®æ ®−îc Ýt ®Êt vµ çt mµ ®·

ngèn hÕt mét sè tiÒn kh¸ lín, ®ñ ®Ó l¸t ®−îc suèt con ®−êng ®ã, tõ

®Çu ®Õn cuèi, mét líp b¹c dµy. ë HuÕ, ng−êi ta cã ®¾p mét ®¹i lé réng 20 mÐt - thËt ra lµ v« Ých -


ch¹y th¼ng tõ thµnh ®Õn ®µn Nam giao. Con ®−êng Êy më qua hai

lµng vµ mét nghÜa trang, khi lµm ph¶i ph¸ hay di chuyÓn mÊt s¸u

ngµn ng«i mé. Ng−êi ta ch¼ng chÞu båi th−êng hay gióp ®ì g× cho

çc gia ®×nh cã nhµ ph¶i ph¸, cã c©y ph¶i chÆt, cã må m¶ ph¶i khai

quËt lªn.

ë B¾c Kú, viÖc söa sang t« ®iÓm thµnh phè lµm ch¼ng hÕt mÊy

®ång tiÒn, nh−ng thiÖt h¹i lín cho ng−êi An Nam.

Mét viªn ®èc lý ng−êi Ph¸p chØ ®¬n gi¶n ra mét nghÞ ®Þnh, b¾t

®¾p mét ®−êng phè cho dµi thªm, lµm cho nhµ cöa th¼ng hµng,

ph¸ nh÷ng lÒu tranh vµ ph¶i lµm l¹i b»ng g¹ch. Nh÷ng ng−êi nghÌo khæ kh«ng cã ®ñ tiÒn ®Ó tu©n lÖnh ph¶i bá thµnh phè ra ®i.

Ng−êi An Nam ë gÇn doanh tr¹i bÞ ®uæi ®i. Hä ®−îc båi th−êng

b»ng nh÷ng miÕng ®Êt ë phè kh¸c ®Ó dùng l¹i nh÷ng tóp lÒu tranh

cña hä.

Ýt l©u sau, ng−êi ta h¹ lÖnh cho hä ph¶i x©y nhµ g¹ch. NhiÒu

ng−êi kh«ng cã giÊy chøng nhËn quyÒn së h÷u v× tr−íc kia s¬ suÊt

kh«ng xin nªn ph¶i bá nhµ cöa. ThÕ lµ thµnh phè lÊy l¹i ®Êt vµ

b¸n lÊy tiÒn bá quü.

Trong phÇn nhiÒu çc thµnh phè lín, mét Héi ®ång thµnh phè

gåm toµn nh÷ng ng−êi ¢u, tuú ý sö dông c«ng quü do ng−êi b¶n xø ®ãng gãp mµ ch¼ng ®Õm xØa g× ®Õn nguyÖn väng vµ nhu cÇu cña

nh÷ng ng−êi An Nam khèn khæ nµy.

*

* *

Mét ng−êi Ph¸p tù hái: Cã n−íc nµo trªn thÕ giíi d¸m khoe nh−

§«ng D−¬ng cã nguyªn liÖu vµ nh©n c«ng rÎ m¹t mµ lµm mét ®−êng

xe löa ph¶i tèn phÝ tõ 16 ®Õn 20 phr¨ng mét x¨ngtimÐt kh«ng?

Khi lµm ®−êng hÇm ë ®Ìo H¶i V©n, muèn cho c«ng viÖc mau

chãng, ng−êi ta ®ôc c¶ hai ®Çu vµo mét lóc. Hai ®o¹n ®ôc ë hai ®Çu vµo kh«ng ¨n khíp víi nhau, thµnh thö ra mçi ®o¹n ®· thµnh

riªng biÖt mét ®−êng hÇm hoµn toµn. HÇm ®ôc ngay gi÷a nói ®¸,

®«ng d−¬ng - c«ng chÝnh 419

thÕ mµ ng−êi ta cø ph¶i x©y thªm mét líp ®¸ n÷a ë ngoµi, tr¸t thËt

kü l−ìng lµm hao tèn bao nhiªu cña.

§−êng L¹ng S¬n, ®¾p ®Ó dïng vµo viÖc b×nh ®Þnh vïng Êy, dù

trï hÕt cã 4 triÖu, nh−ng lµm xong tèn ®Õn 38 triÖu.

Ch−a c¾m ®−îc mét çi mèc nµo trªn ®o¹n ®−êng dù ®Þnh lµm,

ng−êi ta ®· cho tr−ng thÇu cung cÊp rÊt nhiÒu ®−êng ray vµ nhiÒu

vËt liÖu kh¸c. Khi viªn thanh tra gÇn tíi, ng−êi ta ®em ch«n biÕn

nh÷ng ®−êng ray ®¸ng lÏ cßn l©u l¾m míi ph¶i mua Êy, xuèng

nh÷ng hè dµi mÊy kil«mÐt.

Kü s− trï tÝnh hÕt 94 triÖu, nh−ng khi chi tiªu l¹i mÊt ®Õn 165 triÖu.

¤ng Combane, nhµ th¸m hiÓm kÓ trªn, cßn nãi thªm r»ng: ChØ

viÖc nghiªn cøu ®Ó ®Æt ®−êng xe löa ë §«ng D−¬ng còng ®· tèn hÕt

sè tiÒn lín cã thÓ ®ñ ®Ó lµm c¶ qu·ng ®−êng Êy.

420

T¹P DÞCH HAY Lµ KHæ SAI

H»ng n¨m, ng−êi An Nam ph¶i lµm mét sè ngµy kh«ng c«ng

cho Nhµ n−íc "b¶o hé". Theo lÖ, sè ngµy Êy ®Þnh tõ 10 ®Õn 30 ngµy.

Nh−ng khi cã viÖc nhiÒu, ch¼ng h¹n ®¾p mét con ®−êng, hoÆc ®µo

mét çi l¹ch, ng−êi ta kh«ng tu©n theo giíi h¹n quy ®Þnh ®ã. Khi

kh«ng cã viÖc th× ng−êi b¶n xø l¹i ph¶i chuéc nh÷ng ngµy t¹p dÞch

cña m×nh, nghÜa lµ ph¶i tr¶ tiÒn cho nhµ n−íc thay cho nh÷ng

ngµy kh«ng ph¶i ®i lµm khæ sai kh«ng c«ng Êy. Ngoµi viÖc t¹p

dÞch, cßn cã viÖc khu©n v¸c. Mçi lÇn cã mét ng−êi Ph¸p qua lµng

m×nh lµ ng−êi An Nam ph¶i ®i khiªng vâng, khiªng ®å ®¹c cho «ng ta, vµ khiªng c¶ vâng vµ ®å ®¹c cña nh÷ng ng−êi tuú tïng

cña «ng ta n÷a. NhiÒu khi, c¶ lµng bÞ ®éng viªn ®i lµm çi viÖc

kh«ng c«ng Êy.

Nh−ng th«i, t«i nh−êng lêi cho chÝnh ng−êi Ph¸p nãi:

C«ng viÖc t¹p dÞch ®· vµ vÉn cßn lµ c¬ héi cho ng−êi ta l¹m

dông v« kÓ. Th−êng th× phu t¹p dÞch chØ dïng ®Ó ®¾p nh÷ng ®−êng

quanh çc toµ sø ®Ó vµi ng−êi ¢u d¹o c¶nh. Tuy nhiªn thØnh

tho¶ng cã viªn c«ng sø, tá lßng sèt s¾ng, quyÕt ®Þnh lµm mét c«ng

tr×nh quan träng, nh− ®¾p mét con ®ª hay kh¬i mét çi l¹ch cho

dßng n−íc ch¶y theo h−íng kh¸c. Trong tr−êng hîp Êy, viªn c«ng

sø ch¼ng cÇn chó ý th¶o ra mét kÕ ho¹ch hîp lý, ph©n chia c«ng

viÖc lµm sao khái c¶n trë ®Õn c«ng viÖc ®ång ¸ng; d©n chóng ph¶i

®æ søc ra lµm, vµ ¶nh h−ëng th−êng rÊt tai h¹i cho t×nh h×nh

trong tØnh.

®«ng d−¬ng - t¹p dÞch hay lµ khæ sai 421

Míi ®−îc tin viªn Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa s¾p sang th¨m §«ng D−¬ng, ng−êi ta ®· lÊy ngay mét v¹n ng−êi ®Ó hoµn thµnh gÊp con ®−êng V.L. ®Ó mêi ngµi kh¸nh thµnh.

Mïa hÌ n¨m 19... trong lóc n¹n ®ãi ®ang lµm cho miÒn Trung Kú ph¶i tiªu ®iÒu khæ së, th× mét v¹n ng−êi An Nam bÞ lý tr−ëng lµng hä b¾t ®i tËp trung vÐt mét çi l¹ch. Sè d©n ®«ng ®¶o Êy, ng−êi ta kh«ng dïng hÕt mµ vÉn cø ph¶i l×a xa ®ång ruéng cña m×nh hµng th¸ng gi÷a lóc hÕt søc cÇn thiÕt hä ph¶i cã mÆt ë nhµ. CÇn chó ý r»ng ng−êi ta ch−a hÒ tËp hîp mét ®oµn qu©n ®«ng ®¶o nh− vËy bao giê ®Ó ng¨n chÆn mét thiªn tai. Trong thêi kú kÓ trªn, ng−êi ta cã thÓ cøu vít ®−îc nh÷ng ng−êi chÕt ®ãi khèn khæ ë Trung Kú, nÕu ng−êi ta tæ chøc tõ §µ N½ng trë ®i mét d©y chuyÒn vËn t¶i ®Ó tiÕp tÕ cho çc vïng bÞ n¹n ®ãi hoµnh hµnh; mét v¹n ng−êi vÐt l¹ch cã thÓ ph©n phèi trong çc tØnh cña hä 2.000 tÊn g¹o trong mét th¸ng.

C«ng viÖc ®¾p ®−êng ë §µ N½ng, ë TrÊn Ninh vµ ë Lµo ®· ®Ó l¹i biÕt bao kû niÖm xãt xa. Ng−êi ta lÊy phu lµm ®−êng trong ®¸m d©n ®i t¹p dÞch. Hä ph¶i ®i bé hµng tr¨m kil«mÐt míi ®Õn ®−îc c«ng tr−êng, bÞ gi÷ l¹i nhiÒu ngµy, sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ¨n ë vµ vÖ sinh th¶m h¹i. Kh«ng cã tæ chøc y tÕ. Däc ®−êng, lóc ®i còng nh− khi vÒ, kh«ng cã lÊy mét tr¹m cho hä nghØ ng¬i, mét n¬i cho hä tró Èn. C¬m ¨n kh«ng ®ñ, chØ víi mét tý ç m¾m, n−íc uèng th× uèng ngay n−íc ®éc kinh khñng ë rõng nói. BÖnh tËt, cùc nhäc hµnh h¹ tµn tÖ ®· g©y nªn chÕt chãc rïng rîn.

* * *

Ng−êi ta thay thÕ chÕ ®é t¹p dÞch b»ng chÕ ®é tr−ng tËp, vµ gi÷a hai chÕ ®é chØ cã mét ®iÒu kh¸c nhau lµ t¹p dÞch cßn cã sè ngµy h¹n ®Þnh, mµ tr−ng tËp th× v« cïng. ChÕ ®é tr−ng tËp ®· tho¶ m·n mäi nhu cÇu; nÕu nhµ ®oan cÇn chuyªn chë muèi, hä tr−ng dông thuyÒn bÌ. CÇn x©y mét çi kho −? Hä bÌn tr−ng tËp thî thuyÒn vµ tr−ng dông lu«n c¶ vËt liÖu x©y dùng.


ChÕ ®é tr−ng tËp trë thµnh chÕ ®é ph¸t v·ng tr¸ h×nh mét çch

vông vÒ. BÊt chÊp viÖc ®ång ¸ng, bÊt chÊp c¶ nh÷ng ngµy héi hÌ

hay nh÷ng ngµy kh«ng cã nghÜa vô g× c¶, ng−êi ta tr−ng tËp c¶

hµng x·, ®−a ®Õn c«ng tr−êng, mµ råi trë vÒ chØ lµ phÇn Ýt. Kh«ng

nªn kÕt téi ®Êt ®ång b»ng hay rõng nhiÖt ®íi n−íc ®éc, mµ téi lµ ë

chç thiÕu thèn c¶ nh÷ng nhu cÇu ®¬n gi¶n. Ng−êi ta tr−ng tËp

nh©n c«ng. Ng−êi ta lµm ®ñ thø cÇn thiÕt ®Ó rót nh÷ng ng−êi lao

®éng rêi khái m¶nh ®Êt cña m×nh, ®−a hä ®i xa hµng tr¨m ngµn

kil«mÐt, nh−ng ch¼ng bao giê tæ chøc mét tý g× ®Ó ®−a hä trë vÒ

quª qu¸n.

*

* *

Kh«ng mÊy ai ch−a tõng nghe chuyÖn nh÷ng ®oµn phu bÞ

c−ìng bøc ph¶i ®i Langbiang. Trªn ®−êng ®i nh÷ng n¬i rõng

thiªng n−íc ®éc, ®Õn nh÷ng n¬i thÇn chÕt ®îi chê, ¨n uèng khæ së,

cã ngµy kh«ng ®−îc lÊy hét c¬m vµo bông, çc ®oµn Êy bá ch¹y t¸n

lo¹n hay næi lªn chèng l¹i, th× hä l¹i bÞ bän lÝnh ¸p gi¶i ®µn ¸p ghª

gím, vµ x¸c hä r¶i kh¾p nÎo ®−êng.

Mét viªn quan cai trÞ ®−îc lÖnh cña ChÝnh phñ ph¶i b¾t phu cho qu©n ®éi ë Trung Quèc. Viªn quan Êy liÒn cho tóm cæ hÕt mäi

ng−êi b¶n xø ®ang lao dÞch hoÆc bèc hµng ë tµu, ng−êi ta trãi hä

l¹i vµ qu¼ng hä xuèng tµu ®îi s½n ë bÕn mÆc cho hä kªu ca ph¶n

®èi, mÆc cho vî con hä khãc than th¶m thiÕt, uÊt øc ch¼ng bao giê

l¹i ®−îc thÊy mÆt chång, mÆt cha n÷a.

423

CHÝNH S¸CH NGU D¢N

Ng−êi An Nam rÊt hiÕu häc. Trong çc tÇng líp x· héi, ng−êi sÜ

phu chiÕm ®Þa vÞ hµng ®Çu. Cã con häc giái lµ mét vinh h¹nh cho

cha mÑ. Cho nªn, dï cã nghÌo ®ãi ®Õn ®©u, cha mÑ còng cè t×m

çch cho con çi ®−îc häc hµnh. "Nöa bông ch÷ b»ng mét hò vµng"

lµ mét c©u tôc ng÷ biÓu hiÖn nhiÖt t×nh ham muèn cã häc thøc cña

d©n téc An Nam. ë lµng x· nµo còng cã tr−êng c«ng vµ tr−êng t−.

Ch÷ nho rÊt khã häc thÕ mµ hÇu hÕt ng−êi An Nam ®Òu biÕt "ký

tªn b»ng ch÷ H¸n". N¹n mï ch÷ hÇu nh− kh«ng cßn.

Ng−êi Ph¸p ®Õn ®· lµm ®æi thay tÊt c¶. §êi sèng cµng ngµy

cµng khã kh¨n. ThuÕ m¸ nÆng nÒ, phu dÞch th−êng xuyªn. Çc gia

®×nh kh¸ gi¶ nay bÞ sa sót kh«ng cßn cã thÓ nu«i thÇy ®å d¹y häc

cho con çi m×nh vµ con çi nh÷ng ng−êi l¸ng giÒng nh− x−a n÷a.

Nh÷ng kÎ nghÌo ®ãi th× bÞ bÇn cïng, nªn hä ph¶i chèng ®ãi ®· råi

míi cã thÓ nghÜ ®Õn chuyÖn häc hµnh.

Cµng nghÌo khæ th× sè ng−êi thÊt häc cµng nhiÒu. MÆt kh¸c,

thùc d©n Ph¸p l¹i cè t©m huû bá H¸n häc mµ chóng thÊy lµ nguy

hiÓm cho sù thèng trÞ cña chóng, v× chóng biÕt r»ng H¸n häc cã thÓ

®−a vµo An Nam nh÷ng t− t−ëng tiÕn bé ph−¬ng T©y th«ng qua

Trung Quèc vµ NhËt B¶n. Ng−êi ta cã thÓ t−ëng r»ng bá H¸n häc

®i ®Ó ®Èy lïi ¶nh h−ëng n−íc ngoµi, ng−êi Ph¸p sÏ thay thÕ vµo ®ã

b»ng nÒn gi¸o dôc cña hä. Kh«ng ph¶i thÕ ®©u. Th©m ý cña hä chØ

lµ ®Èy ng−êi An Nam vµo vßng ngu tèi. T«i xin nªu ra sau ®©y mét

vµi b»ng chøng cña ng−êi Ph¸p.


§¹i t¸ BÐcna viÕt: VÒ ph−¬ng diÖn tinh thÇn, ng−êi Ph¸p

kh«ng tæ chøc mét nÒn gi¸o dôc míi thay thÕ cho nÒn gi¸o dôc An

Nam mµ hä ®· bá ®i. Hä chØ x©y dùng ®−îc mét Ýt tr−êng häc ®Ó

®µo t¹o ra nh÷ng con vÑt, nh÷ng ng−êi vong b¶n thiÕu ®¹o ®øc vµ

thiÕu c¶ kiÕn thøc phæ th«ng.

Trong mét b¶n b¸o ço vÒ t×nh h×nh §«ng D−¬ng, t−íng

Pen¬canh còng viÕt: Trong 50 n¨m chiÕm ®ãng ë Nam Kú vµ 25

n¨m chiÕm ®ãng ë B¾c Kú, nh÷ng tr−êng häc Ph¸p kh«ng ®µo t¹o

lÊy ®−îc mét ng−êi An Nam thËt sù cã häc thøc.

¤ng M¸cx¬, v¨n sÜ thuéc ®Þa, ®· viÕt c©u sau ®©y lét t¶ ®−îc ®óng t− t−ëng ®ang thèng trÞ trong ®Çu ãc cña çc nhµ cai trÞ cña

chóng ta: Chóng ta chØ cÇn d¹y tiÕng Ph¸p cho ng−êi An Nam, d¹y

cho hä biÕt ®äc, biÕt tÝnh to¸n chót Ýt th«i; biÕt h¬n n÷a chØ lµ thõa

v« Ých.

Nh−ng ngay c¶ nÒn gi¸o dôc s¬ ®¼ng Êy còng chØ ®−îc phæ cËp

mét çch qu¸ bñn xØn vµ nhá giät. Tr−êng häc râ rµng lµ cßn thiÕu

nhiÒu, gi¸o viªn th× ch−a ®ñ t− çch ®Ó gi¶ng d¹y. Cao Miªn cã

2.000.000 d©n mµ chØ cã 60 tr−êng häc. ë Trung Kú chØ cã 118

tr−êng cho 6.000.000 d©n. Tr−êng häc lËp ra kh«ng ph¶i ®Ó gi¸o

dôc cho thanh niªn An Nam mét nÒn häc vÊn tèt ®Ñp vµ ch©n thùc, më mang trÝ tuÖ vµ ph¸t triÓn t− t−ëng cho hä, mµ tr¸i l¹i cµng

lµm cho hä ®Çn ®én thªm. Ngoµi môc ®Ých gi¸o dôc ®Ó ®µo t¹o tuú

ph¸i, th«ng ng«n vµ viªn chøc nhá ®ñ sè cÇn thiÕt phôc vô cho bän

x©m l−îc - ng−êi ta ®· gieo r¾c mét nÒn gi¸o dôc ®åi b¹i, x¶o tr¸ vµ

nguy hiÓm h¬n c¶ sù dèt n¸t n÷a, v× mét nÒn gi¸o dôc nh− vËy chØ

lµm h− háng mÊt tÝnh nÕt cña ng−êi ®i häc, chØ d¹y cho hä mét

lßng "trung thùc" gi¶ dèi, chØ d¹y cho hä biÕt sïng b¸i nh÷ng kÎ

m¹nh h¬n m×nh, d¹y cho thanh niªn yªu mét Tæ quèc kh«ng ph¶i

lµ Tæ quèc cña m×nh vµ ®ang ¸p bøc m×nh. NÒn gi¸o dôc Êy d¹y

cho thanh thiÕu niªn khinh rÎ nguån gèc dßng gièng m×nh. Nã lµm cho thanh thiÕu niªn trë nªn ngu ngèc. §iÒu g× cã thÓ rÌn luyÖn

®−îc cho häc sinh biÕt suy nghÜ, biÕt ph©n tÝch th× ng−êi ta kh«ng

®«ng d−¬ng - chÝnh s¸ch ngu d©n 425

d¹y ë nhµ tr−êng. VÊn ®Ò nµo cã liªn quan ®Õn chÝnh trÞ, x· héi vµ

cã thÓ lµm cho ng−êi ta tØnh ngé ®Òu bÞ bãp mÐo vµ xuyªn t¹c ®i.

Cã häc lÞch sö n−íc Ph¸p ®i n÷a, th× ng−êi ta kh«ng hÒ ®¶ ®éng

®Õn ch−¬ng nãi vÒ çch m¹ng. Ng−êi ta cÊm häc sinh ®äc t¸c phÈm

cña Huyg«, Rótx« vµ M«ngtexki¬. Nãi tãm l¹i, tr−êng häc thËt lµ

t−¬ng xøng víi chÕ ®é ®· khai sinh ra nã.

Çch ®©y vµi n¨m, ng−êi ta ban cho chóng t«i mét tr−êng ®¹i

häc. Mét tr−êng ®¹i häc thÕ nµo? Theo nh÷ng bµi diÔn v¨n chÝnh

thøc vµ nh÷ng lêi tuyªn truyÒn Çm ü xung quanh tr−êng nµy th×

tr−êng ®¹i häc cña chóng t«i cã thÓ so s¸nh ®−îc víi çc tr−êng ®¹i häc to nhÊt ¢u ch©u kia ®Êy. Thùc ra, th× h»ng n¨m tr−êng ®¹i häc

chØ s¶n xuÊt ®−îc hai ba «ng cö nh©n h¹ng tåi. ¤ng bè ®ì ®Çu cho

çi tr−êng "Xãocbon AnnammÝt" Êy, hiÖn giê lµ Thèng ®èc Nam

Kú, trong mét lóc thµnh thËt hiÕm thÊy x−a nay ë ngµi, ngµi ®·

thó nhËn r»ng chÝnh ngµi ®· "h»ng ch¨m lo ®Õn sù tiÕn bé cña c¶

d©n téc An Nam; më tr−êng y khoa vµ tr−êng ®¹i häc lµ cèt ®Ó sau

nµy (lêi thó nhËn vµo th¸ng 3 n¨m 1924) ng−êi An Nam cã thÓ

thay thÕ ng−êi Ph¸p trong çc chøc vô thø yÕu ë çc c«ng së".

Bªn c¹nh tr−êng ®¹i häc ®¸ng quý Êy, lËp ra cèt ®Ó loÌ n−íc

ngoµi, ®Ó ®−a ra khoe khoang trong çc bµi diÔn v¨n vµ ®Ó lÊy cí ng¨n cÊm ng−êi An Nam xuÊt d−¬ng du häc, chóng t«i cßn cã mét

tr−êng y khoa, mét tr−êng luËt, mét tr−êng c«ng chÝnh, ba hoÆc

bèn tr−êng chuyªn nghiÖp n÷a, cho c¶ 20.000.000 d©n.

Nh−ng kÕt qu¶ thu ®−îc ë çc tr−êng Êy th× nh− thÕ nµo? Mét

tê b¸o Ph¸p xuÊt b¶n ë §«ng D−¬ng ®· tr¶ lêi c©u hái ®ã nh− thÕ

nµy: Sè thanh niªn An Nam cã tr×nh ®é kü thuËt chuyªn nghiÖp

cao cßn rÊt Ýt, rÊt Ýt ng−êi d©n b¶o hé cã thÓ ®¶m ®−¬ng ®−îc xøng

®¸ng chøc vô cña mét kü s− c«ng chÝnh, cña mét b¸c sÜ y khoa hay

cña mét thanh tra ho¶ xa, ch¼ng h¹n.

Cho nªn bÞ chÝnh s¸ch ngu d©n triÖt ®Ó kiÒm chÕ nh− vËy, ng−êi An Nam muèn häc lªn chØ cßn cã 2 çch: ®i du häc ë n−íc

ngoµi hay ë Ph¸p. Nh−ng nÕu cã mét ng−êi An Nam nµo cã ý ®Þnh


®i du häc n−íc ngoµi th× sÏ bÞ coi nh− mét ng−êi næi lo¹n, mét

ng−êi chèng Ph¸p, cã téi lín; ng−êi ta h·m h¹i ng−êi ®ã vµ c¶ gia

®×nh hä. Anbe Xar«, nguyªn Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, nay lµ Bé

tr−ëng Thuéc ®Þa ®· nãi râ chÝnh s¸ch bao v©y tinh thÇn Êy b»ng

nh÷ng lêi lÏ sau ®©y: "§Ó cho líp th−îng l−u trÝ thøc ®−îc ®µo t¹o

ë n−íc ngoµi tho¸t khái vßng kiÒm to¶ cña chóng ta, chÞu ¶nh

h−ëng v¨n ho¸ vµ chÝnh trÞ cña n−íc kh¸c, th× thËt lµ mét ®iÒu

nguy hiÓm v« cïng. Nh÷ng ng−êi trÝ thøc ®ã trë vÒ n−íc ®· ®−a

hÕt tµi n¨ng cña hä ®Ó tuyªn truyÒn vËn ®éng chèng l¹i chóng ta

lµ nh÷ng ng−êi b¶o hé ®· ng¨n cÊm kh«ng cho hä häc tËp". Cßn sang du häc ë Ph¸p l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c h¼n. 1) Sinh

ho¹t ë Ph¸p ®¾t ®á h¬n ë Trung Quèc vµ ë NhËt B¶n, nªn du häc

sinh ph¶i rÊt giµu míi cã ®ñ tiÒn ®Õn häc ë mét tr−êng chÝnh quèc.

2) Ngoµi ra, ng−êi ®ã ph¶i ®−îc b¶o ®¶m vÒ tinh thÇn nghÜa lµ cha

mÑ anh ta ph¶i cã th¸i ®é phôc tïng ChÝnh phñ; ph¶i cã b¶o ®¶m

vÒ vËt chÊt tøc lµ ph¶i ®ót lãt thËt nhiÒu cho çc quan cai trÞ.

3) Du häc sinh ph¶i lµm ®ñ çc thÓ thøc qu¸i gë, v« Ých vµ nhôc

nh·; nh÷ng thÓ thøc nµy th−êng lµm cho ng−êi xin ®i häc ph¶i n¶n

chÝ, v¶ l¹i ChÝnh phñ còng chØ muèn nh− thÕ th«i. 4) Khi ®· sang

Ph¸p, ng−êi du häc sinh ph¶i chÞu sù gi¸m s¸t, theo dâi vµ dß la cña ChÝnh phñ Ph¸p.

ChÝnh phñ Ph¸p cè ®−a du häc sinh An Nam vµo häc ë nh÷ng

tr−êng ph¶n ®éng nhÊt. Nh÷ng s¸ch vë b¸o chÝ mµ anh ta ®äc,

nh÷ng ho¹t ®éng, giao thiÖp h»ng ngµy cña anh ®Òu bÞ kiÓm so¸t,

theo dâi. Ng−êi ta giao anh cho nh÷ng tªn ba que thùc d©n giµ ®·

vÒ h−u tr«ng nom. ChÝnh phñ Ph¸p dùng lªn mét bøc t−êng ng¨n

çch h¼n du häc sinh víi nh÷ng luång t− t−ëng chÝnh trÞ vµ x· héi

ë chÝnh quèc. §Ó n¾m chÆt lÊy anh ta, ng−êi ta dïng tiÒn thuÕ cña

ng−êi An Nam tæ chøc ra nh÷ng héi qu¸n vµ c©u l¹c bé cho du häc

sinh; ë ®Êy muèn lµm g× th× lµm, trõ viÖc häc tËp. NÕu anh sinh viªn tá vÎ tù lËp th× ng−êi ta sÏ b¾t Ðp cha mÑ ph¶i gäi anh ta vÒ.

NÕu anh ta kh«ng nghe, th× ng−êi ta cø viÖc c¾t l−¬ng cña anh.

®«ng d−¬ng - chÝnh s¸ch ngu d©n 427

Häc xong vµ nÕu ®· tèt nghiÖp - dï tèt nghiÖp b¸c sÜ y khoa,

luËt s− hay kü s− b¸ch khoa - ng−êi An Nam muèn cã viÖc lµm ë

trong n−íc th× ph¶i nhËp quèc tÞch Ph¸p; mµ muèn ®−îc vµo lµng

T©y th× ph¶i luån lät xin xá thËt lµ nhôc nh· vµ hÌn h¹.

Muèn më tr−êng t− th× ph¶i xin phÐp ChÝnh phñ tr−íc. BÊt cø

lóc nµo ChÝnh phñ còng cã quyÒn kiÓm so¸t hoÆc b¾t çc tr−êng

ph¶i ®ãng cöa.

Sau nh÷ng cuéc biÓu t×nh n¨m 190758 mµ t«i ®· cã dÞp nãi ®Õn,

ChÝnh phñ cho lÝnh tËp vÒ ph¸ ph¸ch çc tr−êng häc vµ b¾t bí gi¸o

viªn. Çc «ng gi¸o bÞ b¾t, bÞ ng−îc ®·i hµnh h¹, tay trãi giËt çnh khuûu vµ bÞ dÉn tõng x©u lªn tØnh lþ; ®Çu trÇn, ch©n kh«ng, nhÞn

®ãi, nhÞn kh¸t, hä bÞ ®¸nh ®Ëp nh− tr©u ngùa, råi bÞ kÕt ¸n khæ

sai. Cßn tr−êng häc th× bän sÜ quan Ph¸p dïng lµm chuång ngùa.

Míi ®©y, ë mét tØnh Nam Kú ng−êi ta thuyªn chuyÓn c¶ mét

lo¹t gi¸o viªn, lÊy lý do lµ çc nhµ gi¸o ®· quyÕt ®Þnh xin ra héi mµ

tr−íc kia hä bÞ b¾t buéc ph¶i gia nhËp. Tªn c«ng sø chñ tØnh lµm

thñ quü héi nµy ®· b¾t gi¸o viªn ph¶i ®ãng thªm 40 phr¨ng ®Ó bï

vµo tiÒn quü bÞ hôt. Çc gi¸o viªn bÞ thuyªn chuyÓn ®i còng v× mét

lý do kh¸c lµ tªn phã sø ®· chöi m¾ng, lµm nhôc hä vµ do¹ ®¸nh

vµo mâm hä (nguyªn v¨n). §Ó lµm râ nÐt thªm çi chÕ ®é tèt ®Ñp Êy, t«i cÇn ph¶i nãi thªm

r»ng: ChÝnh phñ ®· biÕu bµ qu¶ phô cña mét viªn cùu thèng ®èc

mét mãn tiÒn lµ 1 triÖu phr¨ng, vµ trî cÊp 800.000 phr¨ng cho 66

buæi kÞch gi¶i trÝ cho kho¶ng 3 hay 4 ngh×n ng−êi ¢u ë Sµi Gßn;

nh−ng ChÝnh phñ l¹i thu håi kho¶n trî cÊp chØ cã 2.000 ®ång cho

mét tæ chøc gi¸o dôc b×nh d©n v× «ng héi tr−ëng cña tæ chøc nµy lµ

mét ng−êi lµng T©y cã ch©n trong Héi ®ång thuéc ®Þa, ®· viÕt

nh÷ng bµi b¸o ph¶n ®èi viÖc cho tr−ng thÇu h¶i c¶ng Sµi Gßn.

428

B¸O CHÝ

Nãi xong vÊn ®Ò gi¸o dôc, th× tù nhiªn chóng t«i nghÜ ngay tíi

c©u hái: ThÕ cßn b¸o chÝ? Nh÷ng ®iÒu t«i sÏ kÓ vÒ b¸o chÝ An Nam

nã kú dÞ qu¸ ®Õn nçi khã mµ tin ®−îc. Gi÷a thÕ kû XX nµy, ë mét

n−íc cã ®Õn 20 triÖu d©n mµ kh«ng cã lÊy mét tê b¸o! Çc b¹n cã

thÓ t−ëng t−îng ®−îc nh− thÕ kh«ng? Kh«ng cã lÊy mét tê b¸o

b»ng tiÕng mÑ ®Î cña chóng t«i. Lý do nh− thÕ nµy. ChÝnh quyÒn

Ph¸p quyÕt ®Þnh r»ng kh«ng mét tê b¸o b»ng tiÕng An Nam nµo

®−îc xuÊt b¶n nÕu kh«ng ®−îc viªn Toµn quyÒn cho phÐp, r»ng hä

chØ cho phÐp víi ®iÒu kiÖn lµ b¶n th¶o ®−a ®¨ng ph¶i tr×nh viªn

Toµn quyÒn duyÖt tr−íc ®·, vµ giÊy phÐp Êy hä thu håi lóc nµo

còng ®−îc. Tinh thÇn b¶n s¾c lÖnh vÒ b¸o chÝ lµ nh− thÕ ®Êy.

(Chóng t«i bÞ cai trÞ b»ng chÕ ®é s¾c lÖnh do viªn Toµn quyÒn ban

bè chø kh«ng ph¶i b»ng nh÷ng ®¹o luËt ®· ®−îc th¶o luËn vµ biÓu

quyÕt ë NghÞ viÖn). Trªn thùc tÕ cßn tÖ h¬n n÷a. M·i ®Õn b©y giê,

ch−a cã ng−êi An Nam nµo ®−îc phÐp xuÊt b¶n mét tê b¸o c¶. T«i gäi b¸o lµ mét tê b¸o vÒ chÝnh trÞ, vÒ kinh tÕ hay v¨n häc

nh− ta thÊy ë ch©u ¢u vµ çc n−íc ch©u ¸ kh¸c, chø kh«ng ph¶i

mét tê do chÝnh quyÒn thµnh lËp vµ giao cho bän tay ch©n ®iÒu

khiÓn, chØ nãi ®Õn chuyÖn n¾ng m−a, t¸n d−¬ng nh÷ng kÎ quyÒn thÕ ®−¬ng thêi, kÓ chuyÖn ví vÈn, ca tông c«ng ¬n cña nÒn khai

ho¸ vµ ru ngñ d©n chóng. B¸o ®Çu ®éc ng−êi ta nh− thÕ, th× ë

§«ng D−¬ng còng cã ba hay bèn tê ®Êy.

Ngay cho ®Õn c¶ nh÷ng tê th«ng tin thuÇn tuý vÒ kinh tÕ vµ

®«ng d−¬ng - b¸o chÝ 429

th−¬ng m¹i, ng−êi ký gi¶ b¶n xø còng chØ xin ®−îc phÐp b»ng

nh÷ng biÖn ph¸p quanh co. Anh ta ph¶i thuª tiÒn mét ng−êi Ph¸p

cã ®Þa vÞ vµ ®−îc kÝnh nÓ. ¤ng nµy ®i gÆp quan cai trÞ vµ xin phÐp

cho «ng ta, lµ ng−êi Ph¸p. V× «ng ta vÉn sÏ lµ s¸ng lËp viªn cña tê

b¸o, mÆc dÇu «ng ch¼ng biÕt mét tiÕng An Nam nµo gäi lµ cã, «ng

ch¼ng ph¶i bá tiÒn tói ra lÊy mét xu nhá, ch¼ng ph¶i ®ông tÝ g× ®Õn

c«ng viÖc cña tê b¸o c¶ trõ viÖc ®i gÆp viªn quan cai trÞ. ChØ viÖc

cho m−în tªn m×nh, ng−êi Ph¸p kia nhËn ®−îc h»ng th¸ng mét sè

tiÒn rÊt hËu mµ ng−êi ký gi¶ b¶n xø ph¶i tr¶ cho «ng l©u dµi, b¸o

cßn ra lµ cßn ph¶i tr¶. Tr−íc khi ®−a ®i nhµ in, tÊt c¶ çc bµi b¸o ph¶i dÞch ra tiÕng

Ph¸p vµ ®−a kiÓm duyÖt ®·. CÊm ngÆt nh÷ng tê th«ng tin Êy

kh«ng ®−îc ®¶ ®éng g× ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ hay t«n gi¸o,

mµ chØ ®−îc ®¨ng nh÷ng tin tøc th«ng th−êng, nh÷ng vÊn ®Ò xÐt

ra cã lîi cho Nhµ n−íc. Khi ®Êt n−íc bÞ mét thiªn tai nµo, lôt léi,

b·o t¸p, ®ãi kÐm, v.v., phßng kiÓm duyÖt cÊm b¸o kh«ng ®−îc cho

d©n chóng biÕt nh÷ng tin "kh«ng vui" Êy, cÊm b¸o kh«ng ®−îc më

l¹c quyªn gióp nh÷ng ng−êi bÞ n¹n. B¸o kh«ng cã quyÒn nãi g×,

dï chØ bãng giã, ®Õn viÖc bÇu cö Héi ®ång thuéc ®Þa hay héi ®ång

hµng tØnh. Cã mét tê, dÞch ra tiÕng An Nam ®¹o luËt cÊm nh÷ng hµnh vi hèi lé trong viÖc tuyÓn cö, ®· bÞ kiÓm duyÖt tr¾ng mÊt

nöa tê b¸o mµ cßn bÞ khiÓn tr¸ch thªm n÷a. NhiÒu khi ng−êi ta

cÊm c¶ dÞch ®¨ng nh÷ng bµi ®· ®¨ng ë çc b¸o tiÕng Ph¸p xuÊt

b¶n ë §«ng D−¬ng.

Çc b¹n chí t−ëng r»ng mÊy tê b¸o th«ng tin khèn khæ Êy ®−îc

tù do ph©n tÝch tÊt c¶ nh÷ng çi thuéc vÒ kinh tÕ. Ch¼ng h¹n, hä

kh«ng ®−îc nãi ®Õn ®êi sèng ®¾t ®á, ®Õn viÖc mÊt mïa, ®Õn viÖc

bu«n gian b¸n lËu cña bän con bu«n ng−êi ¢u, ®Õn viÖc xoay xë

tiÒn nong bÊt l−¬ng cña bän quan cai trÞ, ®Õn nh÷ng vô ®Çu c¬ ®ª

tiÖn cña bän chñ ®ån ®iÒn vµ chñ nhµ m¸y ng−êi da tr¾ng. Võa råi, ng−êi ta cÊm b¸o chÝ kh«ng ®−îc ®¶ ®éng ®Õn viÖc ChÝnh phñ

nh−îng quyÒn kinh doanh h¶i c¶ng Sµi Gßn, nÕu kh«ng ph¶i ®Ó


t¸n d−¬ng c«ng ®øc cña c«ng ty ®éc quyÒn vµ lßng v« t− cña ChÝnh

phñ. Cã mét tê còng ®· "t¸n d−¬ng", nh−ng kÐm nhiÖt t×nh, nªn

phßng kiÓm duyÖt tr−íc hÕt ®· theo dâi bÝ mËt, råi ®ãng cöa h¼n tê

b¸o Êy.

Nh÷ng ng−êi vµo lµng T©y, ®−îc h−ëng quyÒn c«ng d©n Ph¸p,

cã thÓ xuÊt b¶n b¸o, nh−ng chØ b»ng tiÕng Ph¸p mµ th«i - ë Nam

Kú cã 5, 6 tê b¸o vµo lo¹i Êy. ë çc vïng kh¸c, kh«ng cã tê b¸o nµo,

v× kh«ng cã hay cã Ýt ng−êi vµo lµng T©y. Trong sè çc c¬ quan

ng«n luËn Êy - th−êng lµ b¸n nguyÖt san - cã hai hay ba tê cã

khuynh h−íng quèc gia hîp ph¸p. GhÐp hai tÝnh tõ tr¸i ng−îc nhau Êy víi nhau, cã thÓ kú dÞ ®Êy vµ cÇn gi¶i thÝch ®«i chót.

Nh÷ng tê b¸o nµy lµ cña bän t− s¶n b¶n xø míi lªn, cã ®Þa vÞ lµ

nhê ë nÒn ®« hé Ph¸p. NÒn ®« hé Êy ®· sinh ra bän nµy, nh−ng l¹i

kh«ng ®Ó cho hä ph¸t triÓn. V× vËy, tÇng líp t− s¶n nhá bÐ ®ã bÞ

ng¹t thë trong ph¹m vi chËt hÑp vµ phô thuéc mµ quan thÇy ngo¹i

quèc - cha ®ì ®Çu cña hä - ®· dµnh cho hä. Vµ v× thÕ, hä hên m¸t

nh−ng còng nhÌ nhÑ th«i. Bëi th©n phËn nöa d¬i nöa chuét cña hä,

ch¼ng thuéc hoµn toµn trong x· héi An Nam v× hä lµ nh÷ng ng−êi

vµo lµng T©y, mµ còng ch¼ng thuéc trong tÇng líp "quý téc" T©y v×

hä xuÊt th©n ra lµ ng−êi An Nam - nªn hä c¶m thÊy lóng tóng trong mäi viÖc. §ång thêi trong mäi hµnh ®éng vµ t− t−ëng cña hä,

®Òu thÊy çi m©u thuÉn x· héi vµ t©m lý Êy. B¸o cña hä chØ trÝch

nh÷ng vô hµ l¹m, nh−ng l¹i phØnh nÞnh nh÷ng kÎ hµ l¹m; hä than

phiÒn vÒ nh÷ng ®¹o luËt ®Ì nÐn ¸p bøc, nh−ng vÉn cËy thÕ vµo

n−íc mÑ; hä mñi lßng cho sè phËn khèn khæ cña ng−êi An Nam,

nh−ng vÉn ca tông c«ng ®øc m¬ hå cña mét nÒn khai ho¸ tèt ®Ñp

h¬n. Hä muèn ch÷a bÖnh, nh−ng l¹i kh«ng d¸m t×m vµ tÊn c«ng

vµo nguån gèc cña bÖnh.

¶nh h−ëng cña hä bÞ c¶n trë mäi ®−êng:

a) V× chÝnh s¸ch ngu d©n nh− çc b¹n ®· biÕt, nªn ®éc gi¶ chØ cã mét dóm ng−êi rÊt h¹n chÕ. Mçi sè ph¸t hµnh kh«ng bao giê

qu¸ mét hay hai ngh×n b¶n, Êy thÕ mµ b¸n kh«ng hÕt.

®«ng d−¬ng - b¸o chÝ 431

b) V× th¸i ®é lõng chõng, v× kh«ng cã ch−¬ng tr×nh cô thÓ,

kh«ng cã kÕ ho¹ch râ rµng, kh«ng cã khuynh h−íng m¹nh d¹n,

nªn mÊy tê b¸o Êy kh«ng thu hót ®−îc c¶m t×nh cña d©n chóng.

Hä ng¶ nghiªng, hay ®óng h¬n, l¬ löng gi÷a d©n chóng mµ hä

kh«ng gÇn gòi ®−îc vµ nh÷ng kÎ thèng trÞ kh«ng −a hä.

c) Nhµ n−íc thuéc ®Þa cè t©m ph¸ ph¸ch hä. Hä bÞ ph¸ b»ng

nhiÒu çch. Sau ®©y lµ nh÷ng çch th«ng th−êng nhÊt:

1. Nhµ n−íc b¸o cho c«ng chøc vµ nh©n viªn ng−êi b¶n xø

biÕt r»ng cÊp trªn ®· coi nh÷ng tê b¸o Êy nh− lµm çch m¹ng,

r»ng nh÷ng ng−êi nµo ®äc nh÷ng b¸o ®ã sÏ bÞ ghi danh s¸ch riªng, vµ dÜ nhiªn lµ b¶n danh s¸ch Êy sÏ ®Ýnh theo b¸o ço th¨ng

hay gi¸ng chøc.

Cã nhiÒu c«ng chøc ®· bÞ b¾t buéc ph¶i ®æi ®i chç kh¸c hay bÞ

b¾t vÒ h−u chØ v× ®· vi ph¹m nh÷ng ®iÒu r¨n ®e Êy.

2. §èi víi nh÷ng ®éc gi¶ kh«ng ph¶i lµ c«ng chøc (t«i nãi kh«ng

ph¶i lµ c«ng chøc chø kh«ng nãi tù do, v× ë ®Êt n−íc chóng t«i kh«ng

ai ®−îc tù do c¶, trõ bän xá l¸ ba que ra) th× viªn quan cai trÞ cho gäi

hä ®Õn bµn giÊy, ©n cÇn khuyªn b¶o hä ®iÒu h¬n lÏ thiÖt. NÕu hä

kh«ng biÕt nghe nh÷ng lêi khuyªn tö tÕ Êy, th× hä bÞ c¶nh s¸t theo

dâi. Vµ cø m−êi lÇn th× cã ®Õn chÝn, b¸o chÝ vµ th− tõ cña hä bÞ thÊt l¹c nh− bÞ phÐp thÇn. ChÝnh phñ h·y t¹m vui lßng nh− thÕ

trong lóc chê ®îi c¬ héi ®Ó tãm cæ hä v× lÏ nµy hay lÏ kh¸c.

3. ChÝnh phñ cho bän chñ nhµ in lùa chän nªn lµm viÖc cho

mét tê b¸o "tin vÞt kh«ng biÕt ®iÒu" ®−îc Ýt tiÒn, hay nªn nhËn in

cho Nhµ n−íc ®−îc lîi léc vµ b¶o ®¶m h¬n nhiÒu.

V× thÕ, mét tê b¸o ë Sµi Gßn ®· buéc ph¶i ®æi chñ in nhiÒu lÇn

trong mét th¸ng.

4. ChÝnh phñ vi ph¹m quyÒn tù do th− tÝn, ngay c¶ th− riªng

cña çc ký gi¶. Nh÷ng ng−êi nµy bÞ "ghi" vµo sæ ®en, bÞ theo dâi, dß

la, do th¸m vµ vu ço. ChÝnh phñ dïng c¶ ¸p lùc ®èi víi gia ®×nh, bµ con th©n thuéc vµ bÌ b¹n hä n÷a. ChØ nhê ®Þa vÞ cã lµng T©y vµ

nhê m¸nh khoÐ kh«n khÐo kÕt thóc mäi b×nh luËn b»ng çch nÞnh


hãt t©ng bèc hÕt møc n−íc mÑ b¶o hé, nh©n tõ, thiªng liªng, v.v.

mµ hä tho¸t khái ®i tï.

B¸o chÝ b¶n xø b»ng tiÕng Ph¸p bÞ ph¸ ph¸ch nh− vËy ®Êy.

Nh÷ng hµnh vi bÊt hîp ph¸p cña lèi trÞ an ®ª hÌn Êy cßn ®−îc t¨ng

c−êng vµ bæ sung thªm b»ng nh÷ng ®iÒu lÖ ph¸p lý nh− thÕ nµy:

"Mäi viÖc tr−ng bµy hay göi ®i n¬i kh¸c nh÷ng bµi h¸t, bøc ho¹

hay tranh ¶nh tr¸i ®¹o t«n kÝnh ®èi víi çc vÞ ®¹i diÖn cña Nhµ

n−íc, sÏ bÞ trõng ph¹t bao nhiªu th¸ng tï vµ ph¹t tiÒn bao nhiªu

phr¨ng ®ã, v.v.".

Ch−a hÕt ®©u. NÒn v¨n minh cña thùc d©n ®· dïng ngän ®uèc cæ truyÒn thñ tiªu ®Õn chót tù do cuèi cïng cña ng−êi b¶n xø. §·

lµm cho ng−êi b¶n xø ph¶i ®Çn ®én vµ c©m, chóng vÉn ch−a võa

lßng; chóng cßn muèn hä ph¶i ®iÕc n÷a kia. Chóng bÞt tai hä

kh«ng cho hä nghe tiÕng vang cña nh÷ng biÕn cè bªn ngoµi. ChØ

®¬n gi¶n b»ng mét nÐt bót, chóng ®×nh chØ h¼n ®êi sèng tinh thÇn

cña c¶ mét d©n téc. Còng s¾c lÖnh võa kÓ trªn ®Þnh r»ng: "Sù l−u

hµnh b¸o vµ t¹p chÝ bÊt cø b»ng tiÕng g×, cã thÓ bÞ cÊm do mét nghÞ ®Þnh cña quan Toµn quyÒn". Çc b¹n cã tin ch¾c r»ng quan Toµn

quyÒn nh©n tõ ch¼ng s¬ suÊt g× mµ kh«ng dïng vµ l¹m dông

quyÒn hµnh Êy. B¸o chÝ b»ng tiÕng Ph¸p, xuÊt b¶n ë Pari, göi sang ®Òu bÞ tÞch thu ë §«ng D−¬ng. Së B−u chÝnh, Së MËt th¸m vµ çc

c¬ quan hµnh chÝnh cïng nhau lµm nhiÖm vô ®ª hÌn Êy. Vµ ng−êi

ta do¹ trõng ph¹t nh÷ng ng−êi cã tªn nhËn nh÷ng tê b¸o Êy.

Ng−êi ta cÊm ngÆt kh«ng cho ®äc b¸o NhËt vµ Trung Quèc. Gi÷

mét tê t¹p chÝ, mét quyÓn s¸ch Trung Quèc nµo ®ã cã thÓ lµ mét

träng téi ®èi víi ng−êi An Nam. T«i biÕt nhiÒu nhµ v¨n th©n bÞ kÕt

¸n khæ sai chung th©n v× ®· ®äc t¹p chÝ Trung Quèc hån, Èm b¨ng

vµ nh÷ng bµi cïng lo¹i Êy cña çc nhµ duy t©n Trung Quèc. N¨m

1920, cã nhiÒu ng−êi An Nam ë B¾c Kú bÞ kÕt ¸n tõ hai ®Õn n¨m

n¨m tï, chØ v× mét ng−êi ®· lµm th¬ ca tông tù do vµ çc ng−êi kh¸c ®· nghe ng©m bµi th¬ Êy.

433

THUÕ KHO¸

ChÝnh s¸ch thùc d©n ¨n c−íp, ch¼ng nh÷ng ®· t−íc ®o¹t mÊt

ruéng ®Êt, cña c¶i, ®· xo¸ bá hÕt mäi quyÒn lîi, mäi quyÒn tù do -

kÓ c¶ quyÒn tù do th©n thÓ cña ng−êi d©n b¶n xø, mµ cßn b¾t hä

ph¶i nép thuÕ vÒ nh÷ng m¶nh ®Êt c»n cçi cßn l¹i trong tay hä, nép

thuÕ vÒ nghÒ nghiÖp sinh sèng cña hä, nép c¶ thuÕ kh«ng khÝ mµ

hä thë n÷a.

§ét nhiªn ng−êi ta t¨ng thuÕ th©n tõ mét hµo lªn hai ®ång

r−ìi. Nh÷ng ng−êi ch−a ®Õn tuæi nép s−u, nghÜa lµ d−íi 18 tuæi,

tr−íc kia kh«ng ph¶i ®ãng gãp g×, th× nay ph¶i nép mét thø thuÕ nÆng gÊp mÊy lÇn thuÕ th©n cña suÊt ®inh tr−íc kia.

Ng−êi ta kh«ng nh÷ng t¨ng thuÕ lªn gÊp béi vµ b¾t nh÷ng

ng−êi ch−a hÒ ph¶i ®ãng gãp nay ph¶i ®ãng gãp, mµ ®iÒu tai h¹i

nhÊt ®èi víi d©n ®inh lµ thuÕ suÊt thay ®æi lu«n vµ ng−êi d©n bÞ

b¾t buéc ph¶i mang nhiÒu lo¹i thÎ tuú th©n, thÎ th«ng hµnh, do ®ã

mµ ph¶i ®ãng gãp hÕt søc v« lý vµ cã tÝnh chÊt c−ìng bøc.

Ng−êi An Nam b¾t buéc lóc nµo còng ph¶i mang thÎ thuÕ

th©n trong ng−êi, ai hái ®Õn ®Òu ph¶i xuÊt tr×nh. ThÎ dÔ bÞ nhµu

n¸t vµ bÈn thØu, nh−ng ng−êi nµo quªn hoÆc ®¸nh mÊt thÎ th× bÞ

b¾t vµ bÞ tï.

N¨m 1919, ng−êi ta ®· bá viÖc ph©n h¹ng ®ãng thuÕ th©n ë

B¾c Kú, chØ b»ng mét nghÞ ®Þnh cña Thèng sø. Mäi ng−êi d©n tõ 18

®Õn 60 tuæi, ®Òu ph¶i nhÊt luËt ®ãng 5 ®ång thuÕ th©n. Theo mét nghÞ ®Þnh kh¸c th× bÊt cø ng−êi An Nam nµo kh«ng


mang thÎ ®Òu cã thÓ bÞ tï vµ buéc ph¶i ®ãng thuÕ mét lÇn n÷a dï

tr−íc kia ng−êi ®ã ®· nép råi.

§Ó bï vµo chç hao hôt do ®ång b¹c bÞ sôt gi¸, mét viªn toµn

quyÒn ®· cã s¸ng kiÕn t¨ng gÊp béi sè ng−êi ph¶i chÞu thuÕ lªn ®Ó

b¾t çc x· ph¶i ®ãng gãp thªm.

*

* *

Ng−êi An Nam ph¶i ®ãng thuÕ nÆng h¬n ng−êi Ên §é, M· Lai,

Nam D−¬ng vµ NhËt B¶n nhiÒu. Nh−ng ®êi sèng kinh tÕ ë Nam D−¬ng, Ên §é vµ NhËt B¶n l¹i cao h¬n ë §«ng D−¬ng nhiÒu l¾m,

d©n nh÷ng n−íc nµy cã thÓ ®ãng gãp dÔ dµng sè thuÕ qu¸ nÆng ®èi

víi ng−êi An Nam.

* * *

Tr−íc thêi Ph¸p thuéc, bé thuÕ ®iÒn thæ ghi ®Çy ®ñ ruéng ®Êt

c«ng vµ ruéng ®Êt t− cã ph©n h¹ng theo lo¹i s¶n vËt trång trät.

ThuÕ suÊt chØ ®¸nh tõ mét ®Õn n¨m hµo mét mÉu ®èi víi ruéng

cÊy lóa. §èi víi çc lo¹i ruéng ®Êt kh¸c, thuÕ suÊt ®¸nh tõ hai hµo

®Õn mét ®ång t−. §¬n vÞ diÖn tÝch lµ mÉu tøc lµ mét diÖn tÝch vu«ng mçi c¹nh ®é 150 th−íc. ChiÒu dµi cña mét th−íc An Nam

thay ®æi tuú tõng tØnh tõ 42, 47 ®Õn 64 x¨ngtimÐt, do ®ã diÖn tÝch

mét mÉu tuú n¬i cã thÓ lµ 3.970, 4.900 hoÆc 6.200 mÐt vu«ng.

§Ó t¨ng thªm thu nhËp cho Nhµ n−íc, ng−êi ta dïng mét ®¬n

vÞ ®o ®¹c, dµi 40 x¨ngtimÐt, ng¾n h¬n tÊt c¶ çc ®¬n vÞ th−êng

dïng, v× vËy diÖn tÝch mét mÉu chØ cßn 3.600 mÐt vu«ng. B»ng

çch ®ã thuÕ ®iÒn thæ ®· t¨ng lªn nhiÒu hay Ýt kh¸c nhau tuú tõng

tØnh: n¬i th× t¨ng mét phÇn m−êi, n¬i th× t¨ng mét phÇn ba, n¬i bÞ

thiÖt thßi nhÊt th× t¨ng ®Õn hai phÇn ba.

Tõ 1890, thuÕ trùc thu t¨ng lªn gÊp ®«i; tõ 1896 ®Õn 1898 t¨ng lªn mét nöa vµ cø nh− thÕ t¨ng lªn m·i. Çc x· th× cø nai l−ng ra

®«ng d−¬ng - thuÕ khãa 435

®ãng gãp; cßn biÕt kªu ai b©y giê? Bãp nÆn ®−îc th× bän c«ng sø l¹i

cµng ra tay bãp nÆn. Bän Ph¸p nµy cho r»ng çc x· vÉn ngoan

ngo·n nép ®ñ thuÕ th× tøc lµ thuÕ m¸ ch−a ®Õn nçi qu¸ nÆng nÒ!

*

* *

H»ng n¨m ng−êi ta ph©n bæ cho mçi lµng ph¶i nép thuÕ cho

mét sè ®inh vµ mét sè ruéng ®Êt çc h¹ng. CÇn cã thªm tiÒn ®Ó chi

tiªu ch¨ng? Ng−êi ta cø söa l¹i con sè, mÆc dÇu ®ang gi÷a n¨m, råi

ng−êi ta b¾t çc lµng ph¶i ®ãng ®ñ thuÕ cho sè ®inh, ®iÒn cao h¬n sè quy ®Þnh ®Çu n¨m. V× thÕ mµ ë mét tØnh B¾c Kú, toµn bé diÖn

tÝch ch−a tíi 120.000 hÐcta mµ b¶n thèng kª l¹i ghi nh÷ng 122.000

hÐcta ruéng vµ cø nh− thÕ, ng−êi An Nam vÉn ph¶i cói ®Çu ®ãng

thuÕ khèng cho nh÷ng ruéng ®Êt kh«ng cã thùc. Cã kªu ca còng

ch¼ng ai thÌm nghe!

Kh«ng nh÷ng thuÕ ®· nÆng nÒ mµ l¹i cßn thay ®æi lu«n.

ViÖc ChÝnh phñ cã nh©n nh−îng phÇn nµo trong viÖc thu mét

sè kho¶n thuÕ l−u th«ng hµng ho¸ ®· lµm cho d©n lµng bÞ phiÒn

nhiÔu h¬n vµ ®· më ®−êng cho tÖ nhòng l¹m. Cã h«m ng−êi ta tha

kh«ng ®¸nh thuÕ cho mét ng−êi g¸nh mét g¸nh cau, nh−ng h«m sau ng−êi ta l¹i b¾t ng−êi ®ã ®ãng thuÕ tuy g¸nh mét g¸nh nhÑ

h¬n. §¸nh thuÕ nh− vËy th× khã mµ c«ng b»ng ®−îc. Ng−êi ta cÊp

mét giÊy phÐp l−u th«ng cho 150 kil«gam thuèc lµo. S¾p xÕp lµm

sao ®Ó khái ph¶i ®¸nh thuÕ nhiÒu lÇn vµo cïng mét sè thuèc ®ã khi

sè hµng nµy ®· chuyÓn sang tay mét chñ kh¸c, hay khi 150

kil«gam thuèc ®ã ®· ®em chia cho ba, bèn ng−êi mua? ChØ cã tuú ë

çc «ng nhµ ®oan, muèn lµm g× th× lµm chø kh«ng cã luËt ph¸p nµo

c¶. Cho nªn ng−êi An Nam rÊt sî nhµ ®oan, tho¸ng thÊy nh©n viªn

nhµ ®oan lµ hä ®· vøt ngay gi÷a ®−êng thóng muèi, thóng thuèc l¸

hay thóng cau mµ hä ®ang g¸nh trªn vai; thµ mÊt cña cßn h¬n lµ ®ãng thuÕ qu¸ nÆng. Cã vïng, ng−êi An Nam buéc ph¶i nhæ thuèc

lµo, chÆt cau ®i, ®Ó tr¸nh khái bÞ phiÒn nhiÔu v× çc thø thuÕ míi.


N¨m ngo¸i, miÒn Trung Trung Kú bÞ ®iªu ®øng v× n¹n ®ãi.

Kh«ng cøu gióp th× chí, ChÝnh phñ cßn t¨ng thuÕ lªn 30%.

NhiÒu tØnh ë Nam Kú bÞ n¹n lôt ph¸ ho¹i. Ng−êi ta cÊm ng−êi

An Nam bµn ®Õn viÖc ®ã vµ cÊm tæ chøc l¹c quyªn gióp ®ång bµo

cña hä bÞ n¹n. H¬n n÷a, trong lóc d©n chóng ®ãi khæ v× thiªn tai

nh− vËy ng−êi ta vÉn b¾t d©n ®ãng thuÕ nh− th−êng lÖ. §Ó thu cho

®−îc thuÕ, ®· x¶y ra bao nhiªu vô l¹m quyÒn, bao nhiªu cuéc truy

bøc thËm tÖ ®èi víi d©n bÞ n¹n.

Suèt c¶ n¨m, ë thµnh thÞ còng nh− ë n«ng th«n, ngµy nµo

ng−êi ta còng ®−îc môc kÝch nh÷ng cuéc b¾t bí, kh¸m xÐt g©y nªn nh÷ng c¶nh ®au xãt, th¶m th−¬ng trong viÖc thu çc thø thuÕ. Cã

lóc thu thuÕ ®· thµnh mét cuéc s¨n b¾t ng−êi. Ng−êi d©n b¶n xø

nµo mµ kh«ng cã tiÒn nép kho b¹c, ch¼ng chÞu cho ng−êi ta cïm

kÑp vµ còng ch¼ng muèn lµm viÖc d−íi lµn roi vät, th× trèn biÖt

mét xã vµ ®µnh chÞu chÕt ®ãi ë ®ã.

NhiÒu ng−êi ph¶i b¸n c¶ gia tµi - b¸n c¶ con çi - ®Ó ®ãng thuÕ

cho Nhµ n−íc ®· ¸p bøc, bãc lét hä.

ë Cao Miªn, cã nhiÒu phô n÷ khèn khæ, ch©n mang xiÒng s¾t,

ph¶i ®i quÐt ®−êng. Hä chØ cã mét téi lµ kh«ng nép ®−îc thuÕ.

437

CUéC KH¸NG CHIÕN

MÆc dÇu bän vua chóa −¬n hÌn, mÆc dÇu ®Þch ®ang chiÕm −u

thÕ vµ mÆc dÇu chÕ ®é qu©n chñ ®· lµm cho d©n chóng quen l¹nh

nh¹t, bµng quan, d©n chóng còng kh«ng thÓ chÞu ¸ch ngo¹i bang

mµ kh«ng bÒn bØ chèng l¹i. Lóc míi thÊy çc tµu chiÕn lín vµ sóng

èng tinh x¶o th× ng¹c nhiªn, nh−ng khi c¶m gi¸c ®Çu tiªn Êy ®·

qua th× nh÷ng ng−êi yªu n−íc An Nam liÒn tæ chøc ®Êu tranh.

Cuéc x©m chiÕm §«ng D−¬ng b¾t ®Çu tõ n¨m 1858 m·i ®Õn 1909

míi kÕt thóc. ChÝnh trong thêi kú nµy, khi nhµ ¸i quèc §Ò Th¸m

chÕt th× c«ng cuéc chèng Ph¸p cã tæ chøc vµ cã vò trang chÊm døt.

Ng−êi anh hïng d©n téc Êy cïng víi mét Ýt nghÜa qu©n kiªn quyÕt

cña «ng ®· chiÕm lÜnh c¶ mét tØnh nhá vµ ®−¬ng ®Çu víi thùc d©n

Ph¸p trong nhiÒu n¨m. Trong thêi kú chiÕn tranh ë ch©u ¢u,

nhiÒu cuéc b¹o ®éng ®· næ ra nh−ng l¹i bÞ dÑp t¾t ngay trong biÓn

m¸u. Trong sè çc cuéc khëi nghÜa ®ã, cÇn chó ý ®Õn cuéc næi dËy

cña binh lÝnh An Nam - binh lÝnh s¾p ®−îc ®em sang Ph¸p - do «ng

vua trÎ Duy T©n tæ chøc. Sau khi ©m m−u b¹i lé, vua Duy T©n bÞ

phÕ vµ ®µy sang ch©u Phi.

Trong cuéc ®Êu tranh tuyÖt väng cña mét d©n téc bÞ ¸p bøc cã

nhiÒu hµnh ®éng oanh liÖt vµ nhiÒu sù hy sinh lín, gi¸ kÓ ®−îc ë

®©y ®Ó çc b¹n biÕt th× hay l¾m, nh−ng kh«ng thÓ nãi hÕt ®−îc

trong ph¹m vi nhá hÑp cña buæi nãi chuyÖn nµy cña chóng ta. VËy

nªn t«i chØ cã thÓ nh¾c l¹i ®©y mét ®o¹n håi ký cña Phã §« ®èc

Rªv©ye nh− sau:


"NÕu chóng ta ®¸nh gi¸ mét ng−êi qua phÈm chÊt ®¹o ®øc chø

kh«ng ph¶i qua nh÷ng tri thøc cña ng−êi ®ã, th× chóng ta sÏ bít

kiªu c¨ng vÒ tÝnh chÊt cao ®¼ng cña chóng ta ®èi víi ng−êi ViÔn

§«ng, nh÷ng ng−êi biÕt hy sinh mét çch cã ý nghÜa.

N¨m 1862, chóng t«i ®−îc ph¸i ®i ®µn ¸p mét cuéc khëi nghÜa.

Viªn t− lÖnh V. sai mét trung uý ®em qu©n chÆn ®−êng rót lui cña

nghÜa qu©n sau khi hä b¹i trËn.

MÆt trêi võa lÆn th× viªn trung uý ®em lÝnh trë vÒ, rÊt mÖt

mái, ng−êi ®Ém bïn. Kh«ng thÊy tï nh©n, thÊy nÐt mÆt ai còng cã

vÎ bèi rèi, chóng t«i biÕt ngay lµ cuéc chinh ph¹t nµy kh«ng kÕt qu¶. Nh÷ng ng−êi An Nam dÉn ®−êng, ®Çu cói xuèng, tay bÞ trãi,

®ang ®i gi÷a bèn ng−êi lÝnh mang sóng. Th©n thÓ hä, gÇn nh− trÇn

truång, mang ®Çy vÕt th−¬ng. Viªn trung uý b−íc tíi tr−íc viªn t−

lÖnh vµ lóng tóng nãi:

- Th−a quan t− lÖnh, tõ sím nh÷ng ng−êi ®−a ®−êng ®· dÉn

chóng t«i kh¾p n¬i, léi bïn ngËp ®Õn bông, nh−ng chóng t«i kh«ng

t×m thÊy mét ng−êi ch¹y trèn nµo c¶.

Viªn t− lÖnh cho gäi hai ng−êi An Nam ®Õn hái.

Hai ng−êi nµy lµ hai anh em v× hä gièng nhau l¾m. ChØ cã

ng−êi anh tr¶ lêi nh÷ng c©u hái cña viªn t− lÖnh: - Chóng mµy biÕt chç, chóng mµy ®· thó nhËn råi kia mµ.

- Cã, chóng t«i cã biÕt chç.

- Tao ®· gi¶i thÝch cho chóng mµy rÊt kü viÖc h−íng dÉn lÝnh

®i t×m ë ®©u vµ b»ng çch nµo råi. Chóng mµy ®· khai hiÓu râ hÕt.

- Chóng t«i hiÓu.

- Tao cã nãi: "NÕu chóng mµy dÉn qu©n lÝnh ®i ®óng ®−êng th×

chóng mµy sÏ tho¸t chÕt; nÕu ®em hä ®i l¹c th× chóng mµy sÏ bÞ xö

b¾n", cã ®óng tao ®· nãi nh− thÕ kh«ng?

- ¤ng chØ huy cã nãi nh− vËy.

- Chóng mµy ®· cè t©m lµm l¹c h−íng c¶ ®éi qu©n trong ®ång lÇy.

Hai chµng thanh niªn ®øng im lÆng.

®«ng d−¬ng - cuéc kh¸ng chiÕn 439

- Lóc ra ®i, tao ®· nãi tr−íc r»ng chóng mµy sÏ bÞ b¾n, nÕu

chóng mµy kh«ng ®−a ®óng ®−êng... Cã ph¶i nh− thÕ kh«ng? Tr¶

lêi ®i.

- ¤ng chØ huy cã b¶o nh− vËy, ng−êi anh c¶ tr¶ lêi.

- VËy chóng mµy biÕt tr−íc chóng mµy sÏ bÞ xö b¾n chø?

- Chóng t«i ®ang chê ®©y.

Ng−êi Nam Kú Êy tr¶ lêi víi mét th¸i ®é chÞu ®ùng rÊt th¶n

nhiªn cña ng−êi ¸ §«ng. ThÊy tra vÊn ®· xong, hai ng−êi An Nam

chµo ®i ra.

Viªn t− lÖnh gäi mét tªn cai ng−êi Thæ NhÜ Kú vµ b¶o: "LÊy bèn lÝnh vµ ®em b¾n hai tªn tï nµy sau tr¹i".

Tªn cai Thæ NhÜ Kú vÉy hai ng−êi An Nam hai ng−êi nµy ®i

theo kh«ng hÒ ngËp ngõng vµ còng ch¼ng kªu ca g×. Mét l¸t sau,

tiÕng sóng næ.

Viªn t− lÖnh mÆt bõng ®á, quay vÒ phÝa chóng t«i nãi: "ThËt lµ

anh hïng... ë Hy L¹p cã lÏ ng−êi ta ph¶i dùng t−îng hä ®Êy, cßn

t«i, t«i ph¶i b¾n hä".

§Õn s¸ng, nh×n ra ngoµi ph¸o thuyÒn, chóng t«i thÊy bªn bê

mét tÊm biÓn lín ®ãng vµo th©n c©y. Ng−êi th«ng ng«n dÞch l¹i cho

chóng t«i nghe mét ®o¹n nh− sau: "Çc «ng ®· chiÕm mÊt nhiÒu tØnh cña chóng t«i ®Ó lµm giµu

thªm cho ®Õ quèc çc «ng, ®Ó cho thanh danh çc «ng cµng thªm

r¹ng rì. Çc «ng cã ®ßi chóng t«i chuéc l¹i ®Êt ®ai kh«ng? Chóng

t«i s½n sµng tr¶, miÔn lµ çc «ng ®õng ®¸nh nhau víi chóng t«i

n÷a vµ ®em qu©n trë vÒ n−íc.

"Nh−ng nÕu çc «ng tõ chèi, chóng t«i sÏ kh«ng ngõng chiÕn

®Êu ®Ó tu©n theo ý trêi. Chóng t«i còng cã chót e ng¹i tr−íc thÕ lùc

cña çc «ng, nh−ng chóng t«i sî trêi h¬n søc m¹nh cña çc «ng.

Chóng t«i nguyÖn sÏ chiÕn ®Êu m·i m·i kh«ng nghØ. Khi kh«ng

cßn g× n÷a, chóng t«i sÏ lÊy cµnh c©y lµm cê, lµm gËy ®Ó vò trang cho qu©n ®éi chóng t«i. Lóc ®ã çc «ng lµm thÕ nµo mµ cã thÓ sèng

®−îc víi chóng t«i?".


§©y kh«ng ph¶i lµ nh÷ng lêi nãi su«ng: ch−a cã mét d©n téc nµo

d¸m tæ chøc kh¸ng chiÕn trong mét t×nh tr¹ng nguy nan nh− thÕ.

Lóc ph¸i quèc gia hÊp hèi, t«i b¾t ®−îc mét tï nh©n cã mang

theo mét khÈu sóng lôc. T«i tiÕc kh«ng gi÷ l¹i khÈu sóng Êy. Sóng

lµm b»ng mét çi «! Tay cÇm çn « dïng lµm b¸ng sóng; çn « c¾t

ng¾n cßn chõng hai m−¬i x¨ngtimÐt lµm nßng sóng; trªn nßng cã

®ôc mét lç nhá ®Ó c¾m ngßi thuèc næ.

Víi nh÷ng khÝ cô nh− vËy, vµ sau nh÷ng tai biÕn khñng khiÕp,

nh÷ng ng−êi chñ tr× cßn l¹i cña mét d©n téc ®· bÞ dån ®Õn b−íc

®−êng cïng - vÉn chiÕn ®Êu chèng l¹i qu©n ®éi ph−¬ng T©y. §«i khi hä giÕt mét vµi ng−êi chóng t«i b»ng c¹m bÉy, nhÊt lµ hä ®·

lµm cho chóng t«i chÕt v× bÖnh tËt, v× ph¶i ®uæi theo hä trªn nh÷ng

çnh ®ång lÇy uÕ khÝ, d−íi ¸nh n¾ng gay g¾t.

Cã nhiÒu lÇn ®uæi theo b¾t nh÷ng ng−êi yªu n−íc ®ã mµ chóng

ta th−êng gäi lµ kÎ phiÕn lo¹n, t«i c¶m thÊy v« cïng th−¬ng xãt

cho c¶ d©n téc Êy vµ c¶m phôc nh÷ng ng−êi chØ huy cña hä, nh÷ng

ng−êi v÷ng lßng tin ë c«ng lý vµ cã mét nghÞ lùc bÊt khuÊt.

Cuéc ®¹i chiÕn kÕt thóc, d©n téc An Nam còng nh− çc d©n téc

kh¸c ®· bÞ mª hoÆc theo nh÷ng lêi tuyªn bè réng r·i cña Uynx¬n

vÒ quyÒn d©n téc tù quyÕt. Mét nhãm ng−êi An Nam trong ®ã cã t«i, ®· göi cho NghÞ viÖn Ph¸p vµ tÊt c¶ nh÷ng ®oµn ®¹i biÓu ë Héi

nghÞ VÐcx©y mét b¶n yªu s¸ch sau ®©y:

Y£U S¸CH CñA NH¢N D¢N AN NAM

Tõ ngµy §ång minh th¾ng trËn, tÊt c¶ çc d©n téc bÞ lÖ thuéc ®Òu chøa chan hy väng r»ng theo nh÷ng lêi cam kÕt chÝnh thøc vµ trÞnh träng mµ çc c−êng quèc §ång minh ®· tuyªn bè víi toµn thÕ giíi, trong cuéc ®Êu tranh cña V¨n minh chèng D· man, th× tiÒn ®å mét thêi ®¹i c«ng lý vµ chÝnh nghÜa nhÊt ®Þnh lµ ph¶i ®Õn víi hä.

Trong khi chê cho nguyªn t¾c d©n téc sÏ tõ lÜnh vùc lý t−ëng

chuyÓn vµo lÜnh vùc hiÖn thùc do chç quyÒn tù quyÕt thiªng liªng

®«ng d−¬ng - cuéc kh¸ng chiÕn 441

cña çc d©n téc ®−îc thõa nhËn thËt sù, nh©n d©n n−íc An Nam

tr−íc kia, nay lµ xø §«ng - Ph¸p, xin tr×nh bµy víi çc quý ChÝnh

phñ trong §ång minh nãi chung vµ víi ChÝnh phñ Ph¸p ®¸ng kÝnh

nãi riªng, nh÷ng yªu s¸ch khiªm tèn sau ®©y:

1. Tæng ©n x¸ cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi b¶n xø bÞ ¸n tï chÝnh trÞ;

2. C¶i çch nÒn ph¸p lý ë §«ng D−¬ng b»ng çch cho ng−êi b¶n

xø còng ®−îc quyÒn h−ëng nh÷ng ®¶m b¶o vÒ mÆt ph¸p luËt nh−

ng−êi ¢u ch©u; xo¸ bá hoµn toµn çc tßa ¸n ®Æc biÖt dïng lµm c«ng

cô ®Ó khñng bè vµ ¸p bøc bé phËn trung thùc nhÊt trong nh©n d©n

An Nam; 3. Tù do b¸o chÝ vµ tù do ng«n luËn;

4. Tù do lËp héi vµ tù do héi häp;

5. Tù do c− tró ë n−íc ngoµi vµ tù do xuÊt d−¬ng;

6. Tù do häc tËp, thµnh lËp çc tr−êng kü thuËt vµ chuyªn

nghiÖp ë tÊt c¶ çc tØnh cho ng−êi b¶n xø;

7. Thay chÕ ®é ra çc s¾c lÖnh b»ng chÕ ®é ra çc ®¹o luËt; 8. §oµn ®¹i biÓu th−êng trùc cña ng−êi b¶n xø, do ng−êi b¶n

xø bÇu ra, t¹i NghÞ viÖn Ph¸p ®Ó gióp cho NghÞ viÖn biÕt ®−îc

nh÷ng nguyÖn väng cña ng−êi b¶n xø;

Cuèi b¶n yªu s¸ch, chóng t«i cã viÕt thªm rÊt nhiÒu c©u ca tông nh©n d©n vµ nh©n ®¹o.

Nh−ng sau mét thêi gian nghiªn cøu vµ theo dâi, chóng t«i

nhËn thÊy r»ng "chñ nghÜa Uynx¬n"59 chØ lµ mét trß bÞp bîm lín.

ChØ cã gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n th× míi gi¶i phãng ®−îc d©n téc;

c¶ hai cuéc gi¶i phãng nµy chØ cã thÓ lµ sù nghiÖp cña chñ nghÜa

céng s¶n vµ cña çch m¹ng thÕ giíi.

442

GI¸O HéI

NÕu cã d©n téc nµo ph¶i nhí ¬n Chóa vµ çc gi¸o sÜ, th× chÝnh

®ã lµ d©n téc An Nam! V× Chóa vµ çc gi¸o sÜ mµ d©n téc nµy ®· sa

vµo t×nh c¶nh n« lÖ nh− ngµy nay. B−íc ®Çu, khi gióp Gia Long

chiÕm lÊy ng«i vua, Pinh« ®ê Bªhen ®· lµm hÕt çch dän ®−êng

cho thùc d©n c−íp n−íc. Cho nªn ®Ó ®æi lÊy mét Ýt sóng èng, y ®·

b¾t Gia Long nh−îng cho Ph¸p nh÷ng th−¬ng c¶ng vµ qu©n c¶ng

sau nµy trë thµnh nh÷ng c¨n cø x©m l−îc cña Ph¸p.

ChÝnh nh÷ng tªn gi¸o sÜ ®· vÏ b¶n ®å An Nam cho ®éi qu©n

x©m l−îc. ChÝnh bän hä ®· ®−a tin cho gi¸n ®iÖp, dÉn ®−êng cho

®éi qu©n viÔn chinh vµ tè gi¸c nh÷ng ng−êi yªu n−íc. Trong thêi

chinh chiÕn ë B¾c Kú, nhiÒu tªn gi¸m môc cha cè gi¶ danh ®i lµm

viÖc thiÖn, ®· len lái trong d©n chóng An Nam do th¸m phong

trµo, ®¸nh c¾p kÕ ho¹ch phßng thñ thµnh phè vµ chuyÓn cho ng−êi

Ph¸p. BiÕt râ nh÷ng vïng giµu cã nh−ng l¹i ph¶n ®èi truyÒn ®¹o,

®«i khi gi¸o héi cè ý ®−a cha cè vÒ chÞu bÞ øc hiÕp ®Ó lÊy cí can

thiÖp vµ c−íp bãc nh©n d©n.

ë ®©u cã cuéc næi dËy, cã khëi nghÜa th× n¬i ®ã cha cè biÕn

thµnh mËt th¸m, nhµ thê Chóa biÕn thµnh n¬i tra kh¶o. Trong

nh÷ng buæi x−ng téi, bän cha cè chÊt vÊn ng−êi d©n quª, do¹ n¹t

hä hoÆc høa hÑn kh«n khÐo víi hä ®Ó lÊy tin tøc vÒ phong trµo vµ

çc l·nh tô. LÔ x−ng téi xong, çc cha chóng ta bÌn ch¹y ®i tè ço

víi nhµ chøc tr¸ch Ph¸p. VÒ mÆt kinh tÕ còng nh− vÒ mÆt tinh thÇn, gi¸o héi ®Òu tá ra

®«ng d−¬ng - gi¸o héi 443

rÊt xøng ®¸ng víi Chóa. LÊy danh nghÜa lµm viÖc thiÖn, ng−êi ta

tËp trung trÎ må c«i vÒ Nhµ chung, thÝ cho mét b¸t c¬m råi b¾t çc

em lµm viÖc nh− tï khæ sai. Cã nh÷ng cha cè ®· b¸n nh÷ng em g¸i

må c«i do hä tr«ng nom, cho nh÷ng tªn thÝch ®ïi non ®Ó lÊy tiÒn

tiªu. Cã cha cè tuyÓn mé nh÷ng ng−êi thÊt nghiÖp, ®em ®i khai

hoang vµ høa chia lîi cho hä; nh−ng khi ruéng ®Êt ®· cã thu ho¹ch

th× bän cha cè l¹i th¼ng tay ®uæi hä ®i.

§Ó bãc lét ng−êi b¶n xø, gi¸o héi ®· dïng nhiÒu m¸nh khãe mµ

nh÷ng thñ ®o¹n chÝnh nh− sau:

Trong çc cuéc xung ®ét An - Ph¸p, ng−êi An Nam ®i l¸nh n¹n ph¶i t¶n c− sang çc tØnh l©n cËn. Khi hä trë vÒ lµng th× ®Êt ®ai

cña hä ®· bÞ chiÕm ®o¹t. Nh©n c¬ héi lo¹n l¹c, v¾ng chñ, Nhµ

chung ®· c−íp c¶ v¨n tù lÉn ruéng ®Êt cña hä.

Nh÷ng n¨m mÊt mïa, Nhµ chung cho n«ng d©n vay tiÒn

nh−ng b¾t hä ph¶i ®−a ruéng ®Êt b¶o ®¶m. V× lÊy l·i c¾t cæ nªn

®Õn kú h¹n ng−êi n«ng d©n kh«ng tr¶ ®−îc nî, thÕ lµ tÊt c¶ ruéng

n−¬ng ®Òu r¬i vµo tay Nhµ chung.

Nh÷ng tªn quan cai trÞ, thèng ®èc, toµn quyÒn còng Ýt liªm

khiÕt l¾m. ChØ cÇn n¾m ®−îc Ýt giÊy tê bÝ mËt vÒ ®êi t− vµ cã thÓ

ch¹m ®Õn thanh danh cña hä, th× Nhµ chung bÌn dïng ®Ó lµm tiÒn vµ ®ßi hái tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu hä muèn. V× vËy mµ mét viªn Toµn

quyÒn ®· ph¶i nh−îng l¹i cho Nhµ chung ®Õn 7.000 hÐcta ®Êt mµu

mì cña d©n b¶n xø. D©n mÊt quyÒn së h÷u, bÞ ®uæi ®i vµ buéc ph¶i

®i ¨n xin.

Nhµ chung cßn më nh÷ng c«ng ty cã nh÷ng sè vèn khæng lå ®Ó

khai th¸c sinh lîi nh÷ng ®ån ®iÒn do ChÝnh phñ thuéc ®Þa cho

kh«ng hä vµ do "con chiªn" cµy cÊy kh«ng c«ng cho hä. Nh÷ng ®ån

®iÒn cña toµ th¸nh cã lóc dïng tíi s¸u b¶y ngh×n n« lÖ b¶n xø.

Riªng ë §«ng D−¬ng, gi¸o héi ®· chiÕm mÊt 1 phÇn 5 ruéng ®Êt,

vµ ë Cao Miªn ®Õn 1 phÇn 3. §¹i t¸ BÐcna viÕt: "Nh÷ng ®iÒu mµ ng−êi thùc d©n ph¶i dùa

vµo Nhµ n−íc míi lµm ®−îc th× ng−êi gi¸o sÜ vÉn lµm ®−îc c¶, bÊt


chÊp Nhµ n−íc. Bªn c¹nh l·nh ®Þa cña ng−êi chñ ®ån ®iÒn, xuÊt

hiÖn l·nh ®Þa cña Nhµ chung. Råi ®©y kh«ng cßn rÎo ®Êt nµo cho

ng−êi An Nam c− tró, trång trät vµ sinh sèng n÷a, nÕu hä kh«ng

cam chÞu sèng kiÕp n«ng n«".

445

C¤NG Lý

Nãi vÒ nÒn c«ng lý Ph¸p ë Angiªri, mét nghÞ sÜ Ph¸p ®· viÕt

mét çch ch©m biÕm r»ng: "Ph¸p luËt, c«ng lý víi ng−êi b¶n xø −?

Th«i ®i! ChØ cã ba toong, sóng lôc, sóng tr−êng, ®ã míi lµ nh÷ng

thø xøng ®¸ng víi lò s©u bä Êy!".

Mét ng−êi Ph¸p kh¸c, còng kªu lªn nh− thÕ nµy: "ë §«ng

D−¬ng còng ®óng nh− vËy ®Êy, ë ®©y "c«ng lý" n»m trong tay

nh÷ng tªn quan l¹i thiÕu tr¸ch nhiÖm, hoÆc khi chóng ta ph¶i thùc

hµnh c«ng lý, th× b»ng sóng!". Mét ng−êi Ph¸p kh¸c viÕt: "NÕu

viªn chñ sù viÖn kiÓm s¸t xÐt kü theo ®óng tinh thÇn ph¸p lý th× trong sè hai ngh×n ®Õn hai ngh×n r−ëi biªn b¶n lËp h»ng n¨m ë

B¾c Kú, kh«ng cã biªn b¶n nµo lµ cã gi¸ trÞ ®èi víi Pari c¶".

ë §«ng D−¬ng cã hai thø c«ng lý. Mét thø cho ng−êi Ph¸p,

mét thø cho ng−êi b¶n xø. Ng−êi Ph¸p th× ®−îc xö nh− ë Ph¸p.

Ng−êi An Nam th× kh«ng cã héi ®ång båi thÈm, còng kh«ng cã luËt

s− ng−êi An Nam. Th−êng ng−êi ta xö ¸n vµ tuyªn ¸n theo giÊy tê,

v¾ng mÆt ng−êi bÞ ço. NÕu cã vô kiÖn ço gi÷a ng−êi An Nam víi

ng−êi Ph¸p th× lóc nµo ng−êi Ph¸p còng cã lý c¶, mÆc dï tªn nµy

¨n c−íp hay giÕt ng−êi. Sau ®©y lµ vµi vÝ dô:

Quan cai trÞ B«®oanh - bÞ mét viªn chøc Ph¸p tè ço lµm gi¶

m¹o giÊy tê - ®−îc phong chøc quyÒn Toµn quyÒn vµ ®−îc th−ëng

B¾c ®Èu béi tinh.

Quan cai trÞ §¸cl¬ - bÞ tè ço ¨n hèi lé; v× sù nhòng l¹m tµn

b¹o cña «ng ta mµ x¶y ra cuéc khëi nghÜa ë mét tØnh lµm cho nhiÒu


ng−êi Ph¸p vµ An Nam chÕt - l¹i ®−îc cö lµm Uû viªn Héi ®ång

thµnh phè.

Quan cai trÞ Bu®in« - can téi tham «, thôt tiÒn c«ng quü vµ

nhòng l¹m - l¹i ®−îc tha bæng.

Kü s− Tªa - gi¸m ®èc mét h·ng lín, bÞ tè ço tham « - còng

®−îc v« sù.

Mét tªn quan cai trÞ ë Qu¶ng Ch©u Loan1) bÞ tè ço lµ ®· dïng

nhôc h×nh giÕt chÕt h¬n hai m−¬i ng−êi b¶n xø, l¹i ®−îc tha bæng.

Mét tªn qu¶n ngôc C«n L«n, bÞ tè ço lµ ®· giÕt mét çch th¶n

nhiªn mét lóc h¬n 40 ph¹m nh©n, ®−îc tr¾ng ¸n vµ khen th−ëng. ¤ng Puècxinh«ng thÊy mét ng−êi An Nam d¸m nh×n vµo nhµ

mét ng−êi ¢u vµi gi©y, ®· hïng hæ nh¶y ra ®¸nh ng−êi An Nam Êy

vµ kÕt liÔu ®êi anh b»ng mét ph¸t sóng lôc b¾n vµo ®Çu.

Mét nh©n viªn ho¶ xa dïng roi m©y ®¸nh mét ng−êi lý tr−ëng

B¾c Kú.

¤ng BÕch ®Êm vì sä ng−êi l¸i xe cho «ng ta.

¤ng thÇu kho¸n BrÐt ®· trãi tay mét ng−êi An Nam cho chã

c¾n råi dïng ch©n ®¸ ng−êi Êy ®Õn chÕt.

¤ng §Ðpphi, chñ sù thuÕ quan, ®¸ mét çi ghª gím vµo m¹ng

mì ng−êi ®µy tí lµm anh nµy chÕt t−¬i. ¤ng H¨ngri, thî m¸y ë H¶i Phßng, nghe cã tiÕng ån µo ë ngoµi

phè; cöa nhµ «ng võa më th× mét ng−êi ®µn bµ An Nam ch¹y xéc

vµo, ®»ng sau lµ mét ng−êi ®µn «ng ®ang ®uæi theo. H¨ngri ví lÊy

khÈu sóng vµ b¾n mét ph¸t. Ng−êi ®µn «ng ng· vËt xuèng chÕt

ngay; ®ã lµ mét ng−êi ¢u. Hái ®Õn th× H¨ngri tr¶ lêi: "T«i t−ëng nã

lµ ng−êi b¶n xø".

Mét ng−êi Ph¸p ®em ngùa cña h¾n buéc vµo mét çi chuång

trong ®ã cã nhèt con ngùa çi cña mét ng−êi d©n b¶n xø. Con ngùa

®ùc lång lªn, lµm cho ng−êi Ph¸p tøc ®iªn lªn. H¾n liÒn ®¸nh

_______________

1) Thêi kú nµy, Qu¶ng Ch©u Loan lµ mét xø cña §«ng D−¬ng thuéc Ph¸p (BT).

®«ng d−¬ng - c«ng lý 447

ng−êi b¶n xø héc m¸u måm, m¸u mòi. Råi h¾n cßn trãi ng−êi Êy

l¹i ®em treo lªn cÇu thang.

Mét gi¸o sÜ (v©ng, mét m«n ®å nh©n tõ cña Chóa) nghi cho mét

häc sinh tr−êng dßng ng−êi b¶n xø lÊy c¾p cña m×nh mét ngh×n

®ång, bÌn trãi anh l¹i, treo lªn xµ nhµ mµ ®¸nh. Ng−êi häc sinh

®¸ng th−¬ng Êy chÕt ngÊt ®i. Hä h¹ anh xuèng. Khi anh håi tØnh

ng−êi ta l¹i treo anh lªn tra kh¶o. Anh Êy ®· chÕt.

V©n v©n, v.v..

B¶n kª nµy cßn cã thÓ kÐo dµi kh«ng cïng.

TÊt c¶ nh÷ng tªn giÕt ng−êi Êy ®Òu ®−îc tr¾ng ¸n. V× uy tÝn

cña ng−êi Ph¸p nªn ph¶i nh− thÕ ®Êy!

Ph¶i nhÊt thiÕt kÕt ¸n nh÷ng ng−êi d©n b¶n xø v« téi còng

nh− tha bæng nh÷ng ng−êi Ph¸p cã téi. Khi mét ng−êi An Nam bÞ

buéc téi lµ chèng Ph¸p th× ng−êi Êy bÞ ®em xö tr−íc mét toµ ¸n gäi

lµ toµ ¸n ®Æc biÖt. Toµ ¸n gåm mÊy tªn quan binh vµ quan cai trÞ

®Òu lµ ng−êi Ph¸p c¶. Toµ ¸n xö kÝn vµ cã thÓ tuyªn ¸n tö h×nh.

Kh«ng ®−îc chèng ¸n.

N¨m 1908, mét ©m m−u ë B¾c Kú bÞ kh¸m ph¸. Trong sè ng−êi

bÞ kÕt ¸n, cã c¶ ®µn bµ, trÎ con vµ c¶ mét thanh niªn mµ ai còng

biÕt lµ ngí ngÈn.

§«i khi hä tuyªn ¸n v¾ng mÆt ng−êi bÞ ço, nh÷ng ¸n khæ sai

cã khi c¶ nh÷ng ¸n tö h×nh n÷a; bÞ ço kh«ng hÒ ®−îc bµo ch÷a.

Nh÷ng ng−êi b¶n xø bÞ buéc téi vÒ chÝnh trÞ nÆng hay nhÑ, nãi

chung ®Òu bÞ b¾t, kÕt ¸n vµ ®em ®i ®µy - chung th©n hay 10 n¨m

tuú ®Êy. Kh«ng cÇn ®iÒu tra xÐt xö g× c¶.

Sau ®©y lµ mét b¶n trÝch lôc ¸n ®Ó gióp çc b¹n h×nh dung

®−îc thÕ nµo lµ c«ng lý ®èi víi nh÷ng ng−êi d©n b¶n xø.

TrÝch lôc ¸n:

XÐt r»ng: Nh÷ng tªn A, B, C, D vµ F ®Òu lµ nh÷ng nhµ v¨n

th©n An Nam næi tiÕng, hä biÕt ai lµ kÎ phiÕn lo¹n chèng Ph¸p

nh−ng hä l¹i cho r»ng kh«ng cÇn ph¶i theo dâi ng−êi Êy (kh«ng


thÊy nãi tªn kÎ phiÕn lo¹n, còng kh«ng nãi ph¶i theo dâi ng−êi ®ã

®Õn ®©u?).

XÐt r»ng: Khi ®· thÊy ng−êi ®ã vÒ nhµ, C bÌn ®i mêi B vµ A vÒ

häp bµn (bµn viÖc g×?).

XÐt r»ng: C vµ B vµ D cßn tæ chøc c¶ nh÷ng héi bu«n, nh÷ng héi

diÔn thuyÕt vµ héi mÆc ¢u phôc, c¾t tãc ng¾n (khñng khiÕp ch−a!).

XÐt r»ng: TÊt c¶ nh÷ng viÖc ®ã, hä ®· cïng lµm víi nhau mét lÇn.

XÐt r»ng: Trong nh÷ng bµi th¬ cña hä, cã mét c©u cã thÓ dÞch

lµ: "ChÞu c¶nh « nhôc, chÞu th©n ç chËu chim lång". (Sai. C©u th¬

trµo phóng chÕ giÔu nh÷ng cuéc thi cö ph¶i dÞch nh− sau: NÕu çc

«ng cßn ®eo ®uæi m·i nh÷ng cuéc thi cö lçi thêi Êy, th× trong

kho¶ng tr¨m n¨m n÷a çc «ng sÏ ®−îc nghe ng−êi ta chöi vµo mÆt.

Khi nµo th× çc «ng sÏ tho¸t khái c¶nh ç chËu chim lång Êy?).

XÐt r»ng: D ®· cho phÐp häc trß cña anh ta héi häp (!) vµ

nh÷ng häc trß Êy ®· ®äc c©u ph−¬ng ng«n: "Ng−êi trong mét n−íc

ph¶i th−¬ng nhau cïng" (téi nÆng ch−a!).

L¹i xÐt r»ng: Trong çc buæi diÔn thuyÕt hä ®· nãi ®Õn vÊn ®Ò

më mang trÝ tuÖ, hä ®· bµn ®Õn nh÷ng nhu cÇu ®êi sèng v¨n minh,

®Õn viÖc gi¶m bít nh÷ng héi hÌ ®×nh ®¸m v« Ých, ®Õn lîi Ých häc

hµnh, hä l¹i cßn khªu gîi cho ng−êi nghe ý thøc vÒ chñ quyÒn cña

nh©n d©n vµ tr×nh bµy ®iÒu ®ã nh− lµ mét nguyªn lý c¬ b¶n (cña

çi g×?) vµ g©y cho mäi ng−êi ý nghÜ khinh bØ (khinh bØ ai?).

XÐt r»ng: NÕu kh«ng trõng ph¹t nghiªm kh¾c nh÷ng ho¹t

®éng Êy theo ®óng ph¸p luËt, th× nh©n d©n kh«ng khái bÞ l«i cuèn

theo nh÷ng g−¬ng xÊu nh− vËy.

ChiÕu chØ, xö tªn A, B vµ C tö h×nh ¸n treo cæ, xö ®¸nh D vµ F

100 tr−îng (chØ cã thÕ th«i µ!) vµ ®µy chóng biÖt xø ®i xa 1.500

kil«mÐt khái n−íc An Nam (chóng ta cÇn chó ý lµ nh÷ng bÞ ço

kh«ng ®−îc phÐp tù bµo ch÷a vµ hä hoµn toµn kh«ng hÒ biÕt g× c¶

vÒ nh÷ng lêi buéc téi lÉn b¶n ¸n).

Nh− vËy chØ v× hä lµ nh÷ng nhµ v¨n th©n danh tiÕng, hä ®· lËp

®«ng d−¬ng - c«ng lý 449

héi vµ diÔn thuyÕt, hä ®· ¨n mÆc ¢u phôc vµ c¾t tãc ng¾n, hä ®·

c«ng kÝch nh÷ng viÖc phï phiÕm, h« hµo ®ång bµo cña hä th−¬ng

yªu nhau, vµ hä ®· nãi ®Õn d©n quyÒn mµ nh÷ng ng−êi An Nam Êy

®· bÞ xö tö h×nh vµ bÞ ®µy ®i biÖt xø.

C«ng lý n−íc Ph¸p ë §«ng D−¬ng lµ nh− thÕ ®Êy!

450

N¦íC AN NAM D¦íI CON M¾T NG¦êI PH¸P

Trong mét b¶n tuyªn bè, «ng B« lóc ®ã lµ Toµn quyÒn §«ng

D−¬ng, nãi víi ng−êi An Nam nh− thÕ nµy:

"Hìi nh©n d©n An Nam!

Chóng ta ®Õn n−íc çc ng−¬i lµ nèi gãt «ng cha chóng ta ®·

tõng lui tíi bê biÓn n−íc çc ng−¬i tõ hai thÕ kû nay.

Chóng ta ®Õn ®©y còng víi mét tinh thÇn m¹o hiÓm vµ mét ý

muèn khai ho¸.

Kh«ng hiÓu phong tôc vµ lÞch sö n−íc çc ng−¬i, chóng ta

t−ëng ®em ®Õn cho mét d©n téc d· man nh÷ng ©n huÖ cña mét nÒn

v¨n minh cao c¶.

Chóng ta ®· ®i kh¾p ®ång ruéng, nói ®åi vµ ë ®©u chóng ta

còng khen cho sù cÇn cï kh«ng mÖt mái cña çc ng−¬i.

Chóng ta ®i qua kh¾p kinh kú, ë ®©u chóng ta còng thÊy cã c¬

së tæ chøc ®¸ng khen.

Chóng ta ®· vµo nhµ çc ng−¬i vµ chóng ta còng thÊy trong

gia ®×nh trªn kÝnh d−íi nh−êng, thê phông tæ tiªn.

Chóng ta ®· ®i th¨m çc ®Òn chïa, ®−îc ®äc nh÷ng c©u ch©m

ng«n lµm vÎ vang cho nh©n lo¹i".

¤ng §ê Puvuècvin còng viÕt: "Chóng ta thÊy ë ®©y c¶ mét nÒn

v¨n minh, mäi thø ®Òu x©y dùng tõ l©u. NghÖ thuËt, khoa häc, kÓ c¶ khoa häc qu¶n lý nhµ n−íc ®Òu ®· ph¸t triÓn m¹nh mÏ. LuËt

®«ng d−¬ng - n−íc an nam... 451

ph¸p, cæ phong, t«n gi¸o, v¨n häc, tÊt c¶ ®Òu ®· hoµn chØnh vµ hoµ

hîp víi nhau, tr¶i qua bao nhiªu thÕ kû, ®· ®−îc ®iÒu hoµ vµ ngµy

cµng hoµn h¶o thªm. Nh÷ng vÕt tÝch man rî ®· mÊt ®i tõ l©u, d©n

téc nµy ®· sèng trong mét x· héi thuÇn thôc cã tæ chøc trong khi

nh÷ng ng−êi ph−¬ng T©y cßn ë t×nh tr¹ng b¸n khai. Yªu mÕn quª

h−¬ng, quyÕn luyÕn gia ®×nh, t«n kÝnh tæ tiªn, yªu chuéng c«ng lý,

t«n träng chÝnh nghÜa, ham thÝch khoa häc, coi träng lêi nãi th¸nh

hiÒn, th−¬ng yªu nßi gièng, t«n kÝnh lÏ ph¶i; ghÐt xa hoa, kh«ng

h¸m tiÒn tµi, khinh ghÐt vò lùc, kh«ng sî gian khæ, hy sinh; ®ã lµ

nh÷ng ®øc tÝnh r¨n d¹y trong s¸ch th¸nh hiÒn, l−u l¹i trong cæ phong vµ ghi thµnh luËt ph¸p; hiÖn nay ®ã còng lµ nh÷ng ®Æc

®iÓm vÒ b¶n tÝnh cña ng−êi An Nam h×nh thµnh tõ bao thÕ hÖ,

nh÷ng thÕ hÖ lu«n lu«n cè g¾ng thùc hiÖn ®¹o ®øc Êy mét çch

thµnh kÝnh; ng−êi An Nam b×nh th−êng mµ ng−êi ta gÆp bÊt cø ë

®©u còng ®Òu nh− vËy c¶... Trong ®¸m ng−êi b×nh d©n, ng−êi ta

còng thÊy nh÷ng thuÇn phong mü tôc Êy, c¶ ë nh÷ng ng−êi mµ

x−a nay chóng ta th−êng quen gäi lµ bän c«n ®å, qu©n ¨n c−íp".

B©y giê chóng ta xÐt xem d©n téc Êy bÞ ai cai trÞ vµ cai trÞ b»ng

çch nµo.

"Chóng ta tíi ®©y kh«ng lµm cho ng−êi An Nam giµu lªn chót nµo mµ cßn g©y nªn khñng ho¶ng ®Ó di h¹i l©u dµi. C¹nh tranh

cña ng−êi ¢u ®· bãp chÕt mét sè c«ng nghiÖp, thuÕ m¸ nÆng nÒ

lµm ph¸ s¶n mét sè c«ng nghiÖp kh¸c". (§¹i t¸ BÐcna).

"X· héi cò An Nam tæ chøc tèt nh− thÕ ®· bÞ chóng ta ph¸ huû.

Chóng ta t×m çch thay thÕ nã b»ng nh÷ng tæ chøc th« s¬ theo

kiÓu Ph¸p, nh−ng v« hiÖu.

Kh¾p n¬i, ng−êi ta vi ph¹m luËt lÖ cña ng−êi An Nam, coi

th−êng phong tôc, c−íp bãc tµi s¶n; m−în cí ®i trÊn ¸p, nªn qu©n

lÝnh "®−îc thÓ" l¹i tha hå c−íp ph¸, giÕt chãc; thó tÝnh xÊu xa nhÊt

l¹i hoµnh hµnh; ®Õn çi vÎ c«ng lý còng kh«ng cßn; kh«ng mét viªn chØ huy nµo mµ miÖng kh«ng chöi rña, tay kh«ng móa dïi cui,

chóng chØ trÊn ¸p chø kh«ng cÇn gi¶ng gi¶i g×". (§ê Puvuècvin).


"NÕu bän §øc buéc cho hai tØnh1) bÞ chóng x©m chiÕm mét chÕ

®é gièng nh− chÕ ®é mµ chóng ta b¾t buéc nh÷ng ng−êi chóng ta

gäi lµ d©n b¶o hé kia ph¶i theo, th× tÊt c¶ ch©u ¢u v¨n minh sÏ

®øng lªn chèng l¹i chóng". (V. §èct«ng).

"T«i m¹n phÐp nãi r»ng çch khai ho¸ ®¸nh vì ®Çu ng−êi ta

chø kh«ng c¶i biÕn ®Çu ãc cho ng−êi ta, nh− thÕ lµ h¬i th« b¹o. §©y

lµ nh÷ng ng−êi ®ang sèng yªn æn trong nhµ hä. Bçng nhiªn chóng

ta x«ng vµo ®Êt ®ai kh«ng ph¶i cña chóng ta, mang danh nh©n

®¹o, chóng ta chÐm giÕt nh÷ng ng−êi b¶n xø hoÆc ®uæi hä ra khái

nhµ. ChÝnh çi ®ã ®· gîi cho hä mét ý niÖm kiªu h·nh ®èi víi çi v¨n minh Êy. V× t×nh nh©n lo¹i, ng−êi ta giÕt; v× t×nh nh©n lo¹i,

ng−êi ta c−íp ®o¹t; v× t×nh nh©n lo¹i, ng−êi ta bãc lét nh÷ng ng−êi

b¶n xø!". (E.Maçc).

"T«i kh«ng t−ëng t−îng ®−îc - «ng §ume, Toµn quyÒn §«ng

D−¬ng viÕt - t«i kh«ng tin r»ng ng−êi ta cã thÓ cã mét quan

niÖm vÒ mét chÝnh phñ thuéc ®Þa kú qu¸i v« lý nµo h¬n ChÝnh

phñ Nam Kú hiÖn nay. Ngay lóc ®Çu ng−êi ta ®· ®¹t ®Õn lý

t−ëng kiÓu ®ã råi.

Nam Kú ®−îc ®Æt ngang hµng víi çc thuéc ®Þa "l©u ®êi" cña

chóng ta nh− M¸ctinÝch, Goa®¬lóp, Rªuyni«ng; còng nh− nh÷ng thuéc ®Þa nµy, Nam Kú cã ®¹i biÓu ë NghÞ viÖn Ph¸p vµ cã Héi

®ång d©n cö ®Þa ph−¬ng".

ë ®©y t«i kh«ng muèn nghiªn cøu ®Ó ®¸nh gi¸ tæ chøc ë çc

thuéc ®Þa l©u ®êi, hoÆc ®Ó xem viÖc x¸c lËp quyÒn lËp ph¸p ë ®©y cã

phï hîp víi chÕ ®é ®¹i nghÞ ë chÝnh quèc kh«ng. Nh−ng Ýt ra ng−êi

ta còng ph¶i gi¶i thÝch sù tån t¹i cña mét héi ®ång chÝnh trÞ cã

quyÒn lùc gÇn nh− cao nhÊt ë mét n−íc cã phæ th«ng ®Çu phiÕu,

trong ®ã tÊt c¶ mäi ng−êi d©n, d©n b¶n xø hay d©n Ph¸p, ®Òu lµ

c«ng d©n cña n−íc céng hoµ ®−îc h−ëng ®Çy ®ñ quyÒn lîi chÝnh trÞ.

_______________

1) Hai tØnh And¸tx¬ vµ Loren cña Ph¸p bÞ §øc chiÕm ®ãng tr−íc ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (BT).


ë Nam Kú th× kh«ng gièng nh− thÕ chót nµo, d©n b¶n xø lµ

nh÷ng thÇn d©n Ph¸p chø kh«ng ph¶i lµ c«ng d©n Ph¸p.

Trong sè 2.000 ng−êi Ph¸p ë Nam Kú ng−êi ta ®· tÝnh cã ®Õn

1.500 ng−êi sèng dùa vµo ng©n s¸ch, cßn trong sè 500 kia th× còng

chØ cã mét sè ng−êi kh«ng cã quan hÖ víi Nhµ n−íc. Nh− vËy lµ

trong d©n sè 3 triÖu ng−êi kh«ng cã ®−îc hai ngh×n cö tri*, vµ ba

phÇn t− nh÷ng ng−êi nµy l¹i lµ c«ng chøc. Êy thÕ mµ ng−êi ta gäi

®ã lµ phæ th«ng ®Çu phiÕu!

Nhãm ®a sè nh÷ng ng−êi ¨n l−¬ng Êy bÇu ra mét ®¹i biÓu vµo

H¹ nghÞ viÖn, chØ ®Þnh héi nghÞ lËp ph¸p ë thuéc ®Þa tøc lµ Héi ®ång thuéc ®Þa. Ng−êi ta cã thÓ bÎ l¹i r»ng héi ®ång Êy gåm cã héi

viªn ng−êi An Nam**, cã ®¹i biÓu cña phßng th−¬ng m¹i vµ cña héi

®ång t− vÊn. Thùc tÕ th× nh÷ng héi viªn do ®oµn tuyÓn cö Nam Kú

bÇu ra lµm chóa trong Héi ®ång; nh÷ng thµnh phÇn kh¸c cña Héi

®ång chØ biÕt cói ®Çu nghe theo vµ kh«ng d¸m hÐ r¨ng.

ë ®©y ng−êi ta thÊy tÊt c¶ çi tèt ®Ñp cña chÕ ®é: mét nhãm ®a

sè ng−êi ¨n l−¬ng ng©n s¸ch s¾p ®Æt lÊy çc kho¶n chi vµ quyÕt

®Þnh lÊy nh÷ng kho¶n thuÕ ph¶i thu. Mét c©u tôc ng÷ ®· nãi:

"Tr−íc khi th−¬ng ng−êi ph¶i th−¬ng m×nh ®·". TiÒn thuÕ cßn ®em

dïng ®Ó ®µi thä nh÷ng c«ng vô míi, nhê ®ã mµ thªm ®−îc cö tri, dïng ®Ó hËu ®·i viªn chøc Nhµ n−íc vµ nh÷ng ng−êi b¹n cña hä,

çch dïng tiÒn nh− thÕ cßn g× tèt h¬n n÷a!

TÊt c¶ thÕ lùc tµn b¹o, v« chÝnh phñ do çc tæ chøc t¹o ra bÊt

chÊp quyÒn lùc Nhµ n−íc ®Òu tËp trung trong tay «ng X... mét

ng−êi th«ng minh vµ kh«n khÐo, «ng ta tËp hîp xung quanh m×nh

mét phe ph¸i dÔ ®iÒu khiÓn b»ng çch chiÒu chuéng hä vµ tho¶

m·n nh÷ng ®iÒu hä khao kh¸t. Ng−êi ta bá phiÕu bÇu cho «ng X...

vµ cho çc b¹n cña «ng ta vµo Héi ®ång thuéc ®Þa vµ Héi ®ång

thµnh phè; ng−êi ta bÇu «ng X... vµo H¹ nghÞ viÖn. Muèn n¾m

_______________

* §Òu lµ nh÷ng ng−êi Ph¸p. (Chó thÝch cña t¸c gi¶). ** Cø hai ng−êi Ph¸p th× cã mét ng−êi An Nam. (Chó thÝch cña t¸c gi¶).


®−îc c¶ bé m¸y cai trÞ, chØ cÇn cã mét sè nh÷ng cö tri trung thµnh

chiÕm ®a sè lµ ®−îc. ë ®©y ng−êi ta ®· n¾m ®−îc hä vµ n¾m riªng

tõng ng−êi mét; råi ®Æt n¬i nµy hay n¬i kia vµi tªn tay sai ®Ó ®i s¸t

hä; ng−êi ta b¶o ®¶m ®Þa vÞ cho hä, b»ng çch l−u ý ®Õn viÖc tuyÓn

lùa nh©n viªn nhµ n−íc, v× chÝnh nh÷ng ng−êi nµy còng võa lµ cö

tri n÷a ®Êy.

Nhãm cö tri ®Çu tiªn cã kû luËt lµ nhãm ng−êi da ®en Ên §é.

Nh÷ng ng−êi Ên Bengan kh«ng bÞ luËt lÖ Ph¸p chi phèi, nh−ng hä

vÉn ®−îc xem nh− lµ ng−êi Ph¸p nh− th−êng; hä lµ c«ng d©n, lµ cö

tri, hä ®−îc tham gia çc cuéc bÇu cö. Ng−êi An Nam ë trong n−íc m×nh l¹i kh«ng ph¶i lµ c«ng d©n vµ kh«ng ®−îc ®i bÇu. Bªn c¹nh

®oµn qu©n ng−êi Ên s½n cã, ngoan ngo·n ®i theo Êy, cÇn thiÕt ph¶i

bæ sung mét ®éi qu©n lín m¹nh nh÷ng c«ng chøc ng−êi ¢u. Th×

ng−êi ta ®· t×m ®−îc nh÷ng ng−êi nµy ë çc c«ng së, ng−êi ta ®· bá

kh¸ nhiÒu tiÒn thuÕ cña d©n ®Ó mua chuéc sù gióp ®ì cña hä.

Héi ®ång thuéc ®Þa s¨n sãc ®Õn cö tri viªn chøc nh−ng còng

kh«ng bá quªn b¶n th©n m×nh. Cã nh÷ng lóc tÊt c¶ nh÷ng «ng héi

®ång, kh«ng trõ mét ai, ®Òu lÇn l−ît ®−îc héi ®ång biÓu quyÕt giao

cho nh÷ng viÖc cã lîi lín. ViÖc tr−ng thÇu mét con ®−êng, mµ c«ng

viÖc kÐo dµi n¨m nµy qua n¨m kh¸c, kh«ng ai kiÓm so¸t, ®· ®em l¹i nh÷ng mãn lêi th−êng xuyªn cho mét «ng héi ®ång nä. Mét «ng

thø hai lµ b¸c sÜ chuyªn trÞ cho viªn chøc ë thuéc ®Þa, ®−îc h−ëng

l−¬ng rÊt cao; mét «ng kh¸c lµ b¸c sÜ c«ng t¸c ë thµnh phè lín; mét

héi viªn thø t− ®−îc tr−ng thÇu cung cÊp giÊy m¸ vµ sæ s¸ch in.

Kh«ng ph¶i chØ cã cö tri mét m×nh ®−îc h−ëng thô chÕ ®é nµy,

ng−êi tróng cö còng cã phÇn m×nh trong Êy chø.

Ng−êi An Nam ©m thÇm ®ãng gãp cho bän chóng, nh−ng bän

chóng kh«ng thÌm hái ý kiÕn hä bao giê.


Phô lôc


457

Nh÷ng bµi pháng vÊn vµ t−êng thuËt trªn b¸o

TR¶ LêI PHáNG VÊN CñA PHãNG VI£N B¸O YI CH£ PAO

Cuéc trao ®æi gi÷a N.A.Q, Phan V¨n Tr−êng, 1 ®¹i biÓu TriÒu Tiªn lµ Kim Tchong Wen vµ 1 phãng viªn Mü t¹i nhµ phãng viªn:

PV: ¤ng ®Õn Ph¸p víi môc ®Ých g×? §¸p: §Ó ®ßi nh÷ng quyÒn tù do mµ chóng t«i ph¶i ®−îc h−ëng. PV: Ch−¬ng tr×nh cña «ng lµ g×? §¸p: Lu«n lu«n tiÕn lªn phÝa tr−íc, tuú theo søc m¹nh cña

chóng t«i. Hái vÒ nh÷ng c«ng viÖc cña ®¶ng ë §«ng D−¬ng vµ nh÷ng cuéc

khëi nghÜa næ ra tõ ®Çu chiÕn tranh, NguyÔn ¸i Quèc ®¸p: "Môc ®Ých cña chÝnh quyÒn Ph¸p hoµn toµn kh¸c víi môc ®Ých

cña ng−êi NhËt ë TriÒu Tiªn. Ng−êi NhËt muèn NhËt B¶n ho¸ hoµn toµn ng−êi TriÒu Tiªn. Cßn n−íc Ph¸p, th× ng−îc l¹i, muèn duy tr× vÜnh viÔn sù bÊt b×nh ®¼ng gi÷a ng−êi An Nam vµ ng−êi Ph¸p, nã muèn, b»ng çch lîi dông lao ®éng cña ng−êi An Nam, bßn rót v« tËn çc s¶n phÈm ®ñ lo¹i mµ §«ng D−¬ng rÊt s½n vµ cè g¾ng kh«ng cho ng−êi An Nam tù t¹o cho m×nh mét vÞ trÝ kinh tÕ ®éc lËp. Çc thø thuÕ ®ñ lo¹i còng nh− nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ vµ chÕ ®é gi¸o dôc c«ng céng ®Òu xuÊt ph¸t tõ nh÷ng toan tÝnh ®ã. B»ng çch c¶n trë v¨n minh vµ tiÕn bé cña d©n téc An Nam, ng−êi Ph¸p vÜnh viÔn ®Æt d©n téc nµy ra ngoµi lÒ cña nÒn v¨n minh thÕ giíi vµ buéc hä ph¶i ®¸p øng v« cïng tËn nh÷ng ®ßi hái kh«ng


ngõng thay ®æi cña chóng. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ®iÒu kiÖn sèng ë §«ng D−¬ng trë nªn th¶m h¹i ch−a tõng thÊy".

Hái vÒ nh÷ng ho¹t ®éng tõ khi ®Õn Ph¸p, NguyÔn ¸i Quèc

tr¶ lêi:

"Ngoµi viÖc vËn ®éng çc thµnh viªn nghÞ viÖn, t«i ®· t×m çch

nhen nhãm thiÖn c¶m mçi n¬i mét chót, trong ®ã §¶ng X· héi ®·

tá ra Ýt tho¶ m·n víi çc biÖn ph¸p cña ChÝnh phñ vµ ®· s½n lßng

ñng hé chóng t«i. ë Ph¸p, ®ã lµ hy väng duy nhÊt cña chóng t«i.

VÒ ho¹t ®éng cña chóng t«i ë çc n−íc kh¸c, chÝnh ë n−íc «ng (Mü) chóng t«i cã nhiÒu thµnh c«ng h¬n. Cßn ë chç kh¸c, ë ®©u chóng t«i

còng chØ gÆp khã kh¨n". NguyÔn ¸i Quèc tiÕp tôc tr×nh bµy thËt c¶m ®éng vÒ t×nh h×nh

kinh tÕ, t×nh tr¹ng gi¸o dôc, ®êi sèng khæ së cña ng−êi An Nam ë

§«ng D−¬ng. ¤ng Phan còng kÓ rÊt tØ mØ vÒ cuéc ®êi gian nan cña

«ng tr−íc mÆt Kim Tchong Wen vµ mäi ng−êi trong h·ng th«ng

tÊn cña «ng.

B¸o Yi Chª Pao xuÊt b¶n ë Thiªn T©n, Trung Quèc, ngµy 20-9-1919.

In trong s¸ch Thu Trang: Ho Chi Minh µ Paris, Pari, 1993, tr.69-70.

459

T¹I §¹I HéI LÇN THø I §¶NG CéNG S¶N PH¸P HäP ë m¸CX¢Y

Tõ ngµy 25 ®Õn 30-12-1921

Phiªn häp s¸ng h«m qua ®¸ng lÏ b¾t ®Çu tõ 8 giê, nh−ng ®Õn

giê ®ã cßn v¾ng nhiÒu ®¹i biÓu ë phßng häp. V× vËy, ®Õn 9 giê, chñ

to¹ Giuynl¬ Bl¨ng míi cho b¾t ®Çu cuéc tranh luËn vÒ luËn c−¬ng

phßng thñ quèc gia.

Giuynl¬ Bl¨ng cã hai ng−êi trî lý: NguyÔn ¸i Quèc (§«ng

D−¬ng) vµ Raym«ng Oãcli¨nggi¬ (Cored¬)1).

§ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc c¶m ¬n §¹i héi ®· dµnh mét chç cho çc ®ång chÝ da mµu, chøng tá r»ng ®ã lµ chñ nghÜa quèc tÕ

ch©n chÝnh.

Phiªn häp buæi chiÒu do Barab¨ng chñ to¹.

NguyÔn ¸i Quèc yªu cÇu §¶ng nghiªn cøu vµ tæ chøc mét

chÝnh s¸ch thuéc ®Þa cã tÝnh céng s¶n. Ng−êi ®Ò nghÞ thµnh lËp

mét ban nghiªn cøu thuéc ®Þa cña §¶ng. Ban sÏ tr×nh bµy mét b¶n

b¸o ço tr−íc §¹i héi trong n¨m tíi.

B¸o L'HumanitÐ, ngµy 30-12-1921.

_______________

1) Cored¬: mét quËn ë phÝa t©y n−íc Ph¸p (BT).

460

TH¡M MéT CHIÕN SÜ QUèC TÕ CéNG S¶N - NGUYÔN ¸I QuèC1)

T¹i §«ng D−¬ng, ¶nh h−ëng phong trµo G¨ng®i nh− thÕ nµo?

TiÕng vang, lµn sãng cña phong trµo ®ã cã lan ®Õn ®Êy chót nµo

kh«ng? - T«i hái NguyÔn ¸i Quèc.

- Kh«ng. - NguyÔn ¸i Quèc tr¶ lêi - Nh©n d©n An Nam chóng

t«i lµ nh÷ng ng−êi n«ng d©n bÞ nhÊn ch×m trong bãng ®ªm hÕt søc

tèi t¨m. Kh«ng mét tê b¸o nµo, kh«ng ai hiÓu b©y giê trªn thÕ giíi

®−¬ng diÔn ra nh÷ng g×; ®ªm tèi, thùc sù lµ ®ªm tèi.

NguyÔn ¸i Quèc hiÖn lµ ng−êi An Nam duy nhÊt ë M¸txc¬va, ®¹i diÖn cña chñng téc M· Lai cæ x−a. §ã lµ mét thanh niªn gÇy

gß, linh ho¹t, mÆc çi ¸o len ®an. §ång chÝ nãi tiÕng Ph¸p - tiÕng

cña nh÷ng kÎ ¸p bøc, nh−ng mµ nh÷ng ch÷ Ph¸p tõ miÖng ®ång

chÝ NguyÔn ¸i Quèc nghe trÇm trÇm, l¾ng xuèng nh− håi ©m cña

tiÕng mÑ ®Î quª h−¬ng ®ång chÝ.

NguyÔn ¸i Quèc ®· nãi ®Õn hai ch÷ "v¨n minh" mét çch ®Çy

khinh bØ. §ång chÝ ®· ®Æt ch©n qua hÇu hÕt çc n−íc thuéc ®Þa

trªn thÕ giíi, ®· tíi miÒn B¾c vµ miÒn Trung ch©u Phi, ®· thÊy

rÊt nhiÒu c¶nh ®au khæ. Khi nãi chuyÖn, ®ång chÝ th−êng hay

dïng ch÷ "anh em". Anh em cña NguyÔn ¸i Quèc ë ®©y lµ nh÷ng ng−êi da ®en, nh÷ng ng−êi Ên §é, nh÷ng ng−êi Xyri, nh÷ng

ng−êi Trung Quèc...

_______________

1) Bµi viÕt cña nhµ b¸o Liªn X« ¤xÝp Man®enxtam (BT).

th¨m mét chiÕn sÜ quèc tÕ céng s¶n... 461

NguyÔn ¸i Quèc ®· cã lÇn göi th− tíi nhµ v¨n R¬nª Mar¨ng, ng−êi da ®en cã quèc tÞch Ph¸p, lµ t¸c gi¶ cuèn tiÓu thuyÕt Batuala vµ ®· ®Æt mét c©u hái mét çch th¼ng th¾n: "¤ng Mar¨ng, «ng muèn hay kh«ng muèn gióp ®ì c«ng cuéc gi¶i phãng çc n−íc anh em ë thuéc ®Þa?". R¬nª Mar¨ng, ng−êi ®−îc ViÖn Hµn l©m Ph¸p quµng cho mét vßng hoa danh dù, ®· tr¶ lêi NguyÔn ¸i Quèc mét çch dÌ dÆt vµ quanh co.

- T«i sinh ra trong mét gia ®×nh nhµ nho An Nam. Nh÷ng gia ®×nh nh− thÕ ë n−íc chóng t«i kh«ng ph¶i lµm viÖc g×. Thanh niªn trong nh÷ng gia ®×nh Êy th−êng häc Khæng gi¸o, ®ång chÝ ch¾c biÕt Khæng gi¸o kh«ng ph¶i lµ t«n gi¸o mµ lµ mét thø khoa häc vÒ kinh nghiÖm ®¹o ®øc vµ phÐp øng xö. Vµ trªn c¬ së ®ã ng−êi ta ®−a ra kh¸i niÖm vÒ "thÕ giíi ®¹i ®ång". Khi t«i ®é m−êi ba tuæi, lÇn ®Çu tiªn t«i ®−îc nghe ba ch÷ Ph¸p: Tù do, B×nh ®¼ng, B¸c ¸i. §èi víi chóng t«i, ng−êi da tr¾ng nµo còng lµ ng−êi Ph¸p. Ng−êi Ph¸p ®· nãi thÕ. Vµ tõ thuë Êy, t«i rÊt muèn lµm quen víi nÒn v¨n minh Ph¸p, muèn t×m xem nh÷ng g× Èn ®»ng sau nh÷ng ch÷ Êy. Nh−ng trong nh÷ng tr−êng häc cho ng−êi b¶n xø, bän Ph¸p d¹y ng−êi nh− d¹y con vÑt. Chóng giÊu kh«ng cho ng−êi n−íc t«i xem s¸ch b¸o. Kh«ng ph¶i chØ s¸ch cña çc nhµ v¨n míi, mµ c¶ Rótx« vµ M«ngtexki¬ còng bÞ cÊm. VËy th× ph¶i lµm thÕ nµo b©y giê? T«i quyÕt ®Þnh t×m çch ®i ra n−íc ngoµi. Th©n phËn ng−êi An Nam chØ lµ th©n phËn ng−êi n«ng n«. Chóng t«i bÞ cÊm, kh«ng ph¶i chØ lµ bÞ cÊm ®i du lÞch ra n−íc ngoµi mµ c¶ ®i trong n−íc còng kh«ng ®−îc. §−êng s¾t ®−îc x©y dùng víi môc ®Ých "chiÕn l−îc" riªng. Theo con m¾t cña bän thùc d©n, chóng t«i ch−a ®ñ tr×nh ®é ®Ó sö dông lo¹i ®−êng nµy. T«i lang thang ra bê biÓn vµ t«i ®· v−ît biÓn ra n−íc ngoµi. N¨m Êy t«i 19 tuæi. ë Ph¸p lóc ®ã ®ang cã tæng tuyÓn cö. Bän t− s¶n Ph¸p ®· dïng nh÷ng thñ ®o¹n bÈn thØu nhÊt ®Ó b«i nhä lÉn nhau.

G−¬ng mÆt NguyÔn ¸i Quèc nh¨n l¹i mét çch khinh bØ. §«i m¾t nÆng nÒ, u ¸m bçng bõng lªn. Trong ®«i m¾t më to, øa lÖ, anh nh×n vÒ xa x¨m:


- Khi bän Ph¸p ®Õn c−íp n−íc t«i, nh÷ng gia ®×nh nÒn nÕp, gia

gi¸o ®· bá ch¹y hÕt kh«ng céng t¸c víi chóng. Bän v« l¹i quen thãi

xu nÞnh ®· chiÕm hÕt nhµ cöa vµ v−ên ruéng, chóng trë nªn nh÷ng

tªn t− s¶n míi giµu sô, vµ chóng cã kh¶ n¨ng gi¸o dôc con çi theo

kiÓu Ph¸p. Bªn chóng t«i coi nh÷ng ng−êi thanh niªn ®i häc çc

tr−êng dßng cña bän Ph¸p lµ bän ng−êi bá ®i, lµ nh÷ng ®å cÆn b·.

ThÕ mµ ng−êi ta ®· tr¶ tiÒn ®Ó lµm viÖc ®ã. Vµ dï nh÷ng kÎ häc ë

çc tr−êng ®ã cã ®Çn ®én ®Õn møc nµo chóng còng cè ®Ó ®−îc ®i

lµm c¶nh s¸t, lµm sen ®Çm. Bän cè ®¹o ë n−íc t«i chiÕm tíi mét

phÇn n¨m tæng sè ruéng ®Êt c¶ n−íc. ChØ cã nh÷ng chñ ®ån ®iÒn míi so s¸nh ®−îc víi hä.

Thùc d©n Ph¸p lµ g×? å, ®ã lµ nh÷ng kÎ bÊt tµi vµ thiÓn cËn.

ViÖc quan t©m ®Çu tiªn cña chóng lµ h×nh thµnh nhãm ng−êi th©n

thuéc. Sau ®ã, lµ chiÕm ®o¹t vµ c−íp bãc thÕ nµo cho thËt nhiÒu vµ

thËt nhanh. Môc ®Ých cña toµn bé chÝnh s¸ch nµy lµ cã ®−îc mét

ng«i nhµ nhá, "ng«i nhµ nhá cña m×nh" ë Ph¸p.

- Thùc d©n Ph¸p ®Çu ®éc nh©n d©n chóng t«i. Chóng b¾t mäi

ng−êi ph¶i uèng r−îu. Chóng t«i cã phong tôc lÊy g¹o ngon lµm ra

r−îu uèng, khi cã b¹n tíi ch¬i hoÆc khi cã ngµy giç tæ tiªn. Bän

thùc d©n Ph¸p ®· lÊy g¹o xÊu, rÎ tiÒn nÊu r−îu. Kh«ng ai thÌm mua cña chóng. Khèn thay r−îu lµm ra l¹i qu¸ nhiÒu. Sau ®ã,

ng−êi ta h¹ lÖnh cho çc viªn tØnh tr−ëng cø theo ®Çu ng−êi mµ b¾t

buéc ph¶i ®i mua thø r−îu kh«ng ai uèng.

T«i ®· h×nh dung ra ®−îc mét çch rÊt cô thÓ bän thùc d©n

®ang dïng r−îu ®Çu ®éc nh− thÕ nµo d©n téc An Nam ®¸ng yªu,

mét d©n téc rÊt lÞch thiÖp vµ ®é l−îng, rÊt ghÐt nh÷ng g× th¸i qu¸.

D¸ng dÊp cña con ng−êi ®ang ngåi tr−íc mÆt t«i ®©y, NguyÔn ¸i

Quèc, còng ®ang to¶ ra mét çi g× thËt lÞch thiÖp vµ tÕ nhÞ. V¨n

minh ch©u ¢u trªn ®Êt n−íc Êy dïng l−ìi lª vµ r−îu ®éc vµ che

giÊu tÊt c¶ nh÷ng çi ®ã d−íi tµ ¸o dµi ®en cña bän cè ®¹o. Tõ NguyÔn ¸i Quèc ®· to¶ ra mét thø v¨n ho¸, kh«ng ph¶i v¨n ho¸

¢u ch©u, mµ cã lÏ lµ mét nÒn v¨n ho¸ t−¬ng lai.

th¨m mét chiÕn sÜ quèc tÕ céng s¶n... 463

- HiÖn nay, ë Pari, mét nhãm çc ®ång chÝ tõ çc n−íc thuéc

®Þa cña Ph¸p, 5-6 ng−êi Nam Kú, Xu®¨ng, Ma®ag¸txca, Haiti ®ang

xuÊt b¶n tê b¸o Le Paria ®Ó chèng l¹i chÝnh s¸ch thuéc ®Þa cña

Ph¸p. §ã lµ tê b¸o nhá. Çc céng t¸c viªn ph¶i bá tiÒn tói ra ®Ó

xuÊt b¶n, thay cho viÖc nhËn tiÒn nhuËn bót.

C©y gËy tre víi lêi hiÖu triÖu in trªn b¸o ®· bÝ mËt ®Õn kh¾p

çc lµng m¹c. Nã ®−îc chuyÓn tõ vïng nµy sang vïng kh¸c, vµ ®·

cã sù ®ång t×nh víi nhau. Nh−ng ng−êi An Nam ®· ph¶i tr¶ gi¸

®¾t cho viÖc ®ã, ®· cã nh÷ng ¸n tö h×nh vµ hµng tr¨m ng−êi ®· bÞ

mÊt ®Çu. - Ng−êi d©n An Nam kh«ng cã linh môc, kh«ng cã t«n gi¸o,

theo çch nghÜ cña ch©u ¢u. ViÖc cóng b¸i tæ tiªn hoµn toµn lµ mét

hiÖn t−îng x· héi. Chóng t«i kh«ng cã nh÷ng ng−êi t− tÕ nµo.

Nh÷ng ng−êi giµ trong gia ®×nh hay çc giµ b¶n lµ ng−êi thùc hiÖn

nh÷ng nghi lÔ t−ëng niÖm. Chóng t«i kh«ng biÕt uy tÝn cña ng−êi

thÇy cóng, cña linh môc lµ g×.

- V©ng, thËt thó vÞ lµ chÝnh quyÒn Ph¸p ®· d¹y cho nh÷ng

ng−êi n«ng d©n chóng t«i biÕt nh÷ng tõ "b«nsªvÝch" vµ "Lªnin".

Chóng lïng b¾t nh÷ng ng−êi céng s¶n trong d©n chóng, trong khi

ch¼ng cã ng−êi céng s¶n nµo, hoµn toµn kh«ng cã ngay c¶ trong ý niÖm, vµ nh− vËy chÝnh chóng ®· tuyªn truyÒn cho chñ nghÜa

b«nsªvÝch vµ Lªnin.

D©n An Nam lµ mét d©n téc gi¶n dÞ vµ lÞch thiÖp. Qua phong

th¸i thanh cao, trong giäng nãi trÇm Êm cña NguyÔn ¸i Quèc,

chóng ta nh− nghe thÊy ngµy mai, nh− thÊy sù yªn tÜnh mªnh

m«ng cña t×nh h÷u ¸i toµn thÕ giíi.

Trªn bµn cã mét tËp b¶n th¶o, mét b¶n b¸o ço c«ng t¸c râ

rµng, mang phong çch truyÒn tin cña phãng viªn. Anh ®ang

t−ëng t−îng ®Õn ®Ò tµi: §¹i héi Quèc tÕ Céng s¶n n¨m 1947. Anh

nh− ®ang nh×n thÊy, nghe thÊy diÔn biÕn cña héi nghÞ, mµ ë ®ã anh sÏ ®iÒu khiÓn ch−¬ng tr×nh nghÞ sù.

Lóc chia tay, NguyÔn ¸i Quèc nh− nhí ®iÒu g×.


- V©ng, chóng t«i cßn cã mét cuéc "næi dËy" n÷a do Vua An

Nam trÎ tuæi Duy T©n ph¸t ®éng, chèng l¹i viÖc ®−a nh÷ng ng−êi

n«ng d©n cña chóng t«i ®Õn chiÕn tr−êng cña Ph¸p. Vua Duy T©n

®· ch¹y, b©y giê «ng Êy ®ang sèng l−u vong. H·y kÓ vÒ «ng Êy n÷a.

¤. Man®ENXTAM

B¸o Ogoniok (Liªn X«),

sè 39, ngµy 23-12-1923.

465

TR¶ LêI PHáNG VÊN CñA PHãNG VI£N B¸O L'UNITµ1)

... T«i hái anh ë ®©u ®Õn. - T«i lµ ng−êi An Nam - bÞ Ph¸p cai trÞ, häc sinh Tr−êng ®¹i

häc Ph−¬ng §«ng ë M¸txc¬va. T«i tªn lµ NguyÔn ¸i Quèc. - Anh kÓ cho nghe vÒ ®êi häc sinh ®−îc kh«ng? - §−îc... Trong n−íc, t«i lao ®éng ë n«ng th«n, t«i rêi Tæ quèc t«i çch

®©y ba n¨m2). - T¹i sao anh l¹i sang ch©u ¢u? - Tr−íc ®©y t«i cã ®äc mét sè tê b¸o ph¸t hµnh sang n−íc t«i,

mét vµi tê cã tÝnh chèng ®èi ë An Nam, cã nh÷ng ng−êi lÝnh lª d−¬ng do Po¨ngcarª göi sang ®Ó c¶i huÊn. Nh÷ng ng−êi lÝnh lª d−¬ng nµy ®äc ®ñ thø. Hä lµ nh÷ng kÎ chèng ®èi vÒ b¶n chÊt. Hä cho t«i ®äc çc b¸o Ph¸p. V× thÕ t«i n¶y ra ý muèn sang xem "mÉu quèc" ra sao vµ t«i ®· tíi Pari. Khi Tr−êng ®¹i häc Ph−¬ng §«ng ë M¸txc¬va më, t«i bÌn xin häc.

_______________

1) Tr¶ lêi pháng vÊn cña phãng viªn Gi«vanni GiÐcmanÐtt«, ®¨ng trªn b¸o L'Unitµ cña §¶ng Céng s¶n Italia tõ n¨m 1924. N¨m 1973, ®ång chÝ Rend« M¸ctineli, ®¶ng viªn §¶ng Céng s¶n Italia ®· t×m thÊy bµi b¸o nµy. Bµi b¸o ®· ®−îc ®¨ng l¹i trªn tê Rinasitta, c¬ quan lý luËn cña §¶ng Céng s¶n Italia (BT).

2) NguyÔn ¸i Quèc rêi Tæ quèc ®· 13 n¨m, tøc lµ tõ n¨m 1911 (BT).


- Tr−êng cã ®«ng häc sinh kh«ng?

- TÊt c¶ cã 1.025 ng−êi häc thuéc 62 xø thuéc ®Þa trong ®ã cã

150 g¸i, 895 vµo ®¶ng céng s¶n. Trong sè 1.025 ng−êi häc 547 lµ

n«ng d©n, kho¶ng 300 lµ c«ng nh©n, cßn lµ trÝ thøc t− s¶n.

- Anh nghÜ thÕ nµo vÒ s¸ng kiÕn b«nsªvÝch nµy? - T«i rÊt phÊn khëi ®èi víi s¸ng kiÕn nµy. T«i ®· ®äc nhiÒu

tuyªn bè ñng hé vµ ®oµn kÕt cña nh÷ng ng−êi chèng ®èi nh−ng

kh«ng ng−êi nµo ®em l¹i cho chóng t«i mét sù gióp ®ì thiÕt thùc

®Ó tho¸t khái chÕ ®é n« lÖ mµ nh÷ng "ng−êi ®i gieo r¾c v¨n minh"

®ang giam h·m chóng t«i. T«i cho r»ng s¸ng kiÕn nµy sÏ ®em l¹i nh÷ng kÕt qu¶ rÊt tèt. NhiÒu ng−êi ®· hiÓu t×nh tr¹ng kÐm cái cña

chóng t«i nh−ng ch−a cã ai, trõ nh÷ng ng−êi lµm çch m¹ng Nga,

chØ cho chóng t«i con ®−êng ®i ®Õn gi¶i phãng. ë Bacu, n¨m 1921,

lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö cña giai cÊp v« s¶n, ®· häp mét ®¹i héi

cña çc d©n téc ph−¬ng §«ng vµ chÝnh Lªnin, ®ång chÝ IlÝts¬ th©n

mÕn cña chóng t«i, ®· nªu lªn nh÷ng ®Ò ¸n vµ h−íng dÉn chóng

t«i ®i nh÷ng b−íc ®Çu ®Ó lµm cho chóng t«i cã kh¶ n¨ng cïng tiÕn

b−íc víi giai cÊp v« s¶n thÕ giíi.

- Tay anh lµm sao thÕ? - Kh«ng sao, anh tr¶ lêi. T«i mang vßng hoa cña häc sinh viÕng

Lªnin, v× thÕ hai ngãn tay t«i bÞ tª cãng. Lªnin th−¬ng tiÕc!

- Çc anh cã bao nhiªu gi¸o s−? Ch−¬ng tr×nh cã nh÷ng m«n g×? - Chóng t«i cã 150 gi¸o s− d¹y çc m«n: khoa häc x· héi, to¸n,

duy vËt lÞch sö, lÞch sö phong trµo c«ng nh©n, khoa häc tù nhiªn,

lÞch sö çch m¹ng, kinh tÕ chÝnh trÞ häc, v.v.. Tr−êng ®¹i häc cã

mét phßng chiÕu bãng, mét th− viÖn 47.000 cuèn s¸ch. Mçi d©n téc

cã mét th− viÖn riªng gåm s¸ch, b¸o, t¹p chÝ. Nªn biÕt lµ chóng t«i

thuéc 62 d©n téc mµ ®oµn kÕt víi nhau nh− anh em ruét thÞt.

Ng−êi häc tù viÕt lÊy b¸o h»ng tuÇn. Chóng t«i cã mét nhµ an

d−ìng ë Crimª vµ hai nhµ nghØ hÌ, mét trong hai nhµ ®ã tr−íc çch m¹ng lµ l©u ®µi cña mét QuËn c«ng.

Anh h·y h×nh dung lµ ë trªn ®Ønh ngän th¸p cña l©u ®µi, gÇn

tr¶ lêi pháng vÊn cña phãng viªn... 467

con qu¹, biÓu t−îng cña ®Õ chÕ, phÊp phíi l¸ cê ®á vµ ë trong

phßng kh¸ch, thay vµo ngµi QuËn c«ng, lµ nh÷ng ng−êi n«ng d©n

TriÒu Tiªn hoÆc ¸cmªni n« ®ïa víi nhau.

- Ai nÊu cho çc anh ¨n?

- Chóng t«i thay phiªn nhau lµm bÕp. Chóng t«i còng thay

phiªn nhau lµm viÖc ë th− viÖn, ë c©u l¹c bé, giÆt giò. Chóng t«i tæ

chøc thµnh c«ng x·. C«ng x· häp mét tuÇn mét lÇn ®Ó th¶o luËn

chÝnh trÞ, vµ tæ chøc çc buæi biÓu diÔn nghÖ thuËt, gi¶i trÝ. Nh÷ng

sù sai ph¹m sÏ do mét "toµ ¸n", do c«ng x· bÇu ra nÕu thÊy cÇn

thiÕt, xÐt xö. - Khi häc xong, anh dù ®Þnh lµm g×? - DÜ nhiªn lµ t«i sÏ trë vÒ Tæ quèc t«i ®Ó ®Êu tranh cho sù

nghiÖp cña chóng t«i. ë bªn chóng t«i cã nhiÒu viÖc ph¶i lµm l¾m.

Chóng t«i ch¼ng cã quyÒn g× c¶, trõ quyÒn ®ãng thuÕ cho "mÉu

quèc" Ph¸p, cho bän chñ b¶n xø. Sù viÖc næi bËt nhÊt lµ nh− thÕ

nµy: chóng t«i lµ nh÷ng ng−êi bÞ ®« hé, nh− ®ång chÝ biÕt, chóng

t«i lµ nh÷ng d©n téc "h¹ ®¼ng", vµ v× thÕ chóng t«i kh«ng cã quyÒn

øng cö, bÇu cö. ë n−íc Nga, ë çi n−íc cña nh÷ng ng−êi d· man -

giai cÊp t− s¶n d©n chñ gäi çc ®ång chÝ Nga nh− thÕ -, chóng t«i

cã ®Çy ®ñ nh÷ng quyÒn nh− c«ng d©n Nga. ThËt vËy, nh÷ng ®¹i biÓu cña chóng t«i do X«viÕt cña chóng t«i bÇu ra theo ®óng kú

h¹n, ®· cïng héi häp víi çc ®¹i biÓu c«ng, n«ng, binh. §ã, anh ®·

thÊy râ sù ®èi xö kh¸c nhau cña chÕ ®é d©n chñ t− s¶n vµ chÕ ®é

d©n chñ c«ng nh©n ®èi víi chóng t«i!

Chóng t«i ®· ®au khæ nhiÒu vµ chóng t«i cßn ph¶i ®au khæ

n÷a. Nh÷ng ng−êi "khai ho¸" çc n−íc chóng t«i kh«ng ®Ó chóng

t«i tù do. Nh−ng chóng t«i tiÕp tôc ®i theo con ®−êng Çch m¹ng

Th¸ng M−êi ®· v¹ch ra, chóng t«i sÏ vËn dông vµo thùc tiÔn

nh÷ng bµi häc ®· häc ®−îc. Çc ®ång chÝ cña t«i lµm viÖc phÊn

khëi, tin t−ëng, nghiªm tóc. NhiÒu ng−êi cßn rÊt trÎ ®· cã mét tr×nh ®é m¸cxÝt Ýt cã thÓ t−ëng t−îng lµ cã thÓ cã ®−îc vµo tuæi ®ã.

Chóng t«i hiÓu râ lµ chóng t«i cã tr¸ch nhiÖm rÊt nÆng nÒ, vµ


t−¬ng lai cña çc d©n téc thuéc ®Þa tuú thuéc vµo sù tuyªn truyÒn

vµ tinh thÇn hy sinh cña chóng t«i.

ë ph−¬ng §«ng, tõ Xyri ®Õn TriÒu Tiªn t«i chØ nãi çc n−íc

thuéc ®Þa vµ nöa thuéc ®Þa, cã mét diÖn tÝch réng mªnh m«ng víi

h¬n 1.200 triÖu d©n. C¶ vïng réng lín nµy n»m d−íi ¸ch thèng trÞ

cña chñ nghÜa ®Õ quèc t− b¶n chñ nghÜa. Çc d©n téc ë ®ã kh«ng

bao giê cã thÓ ngÈng ®Çu lªn ®−îc nÕu kh«ng g¾n bã víi giai cÊp v«

s¶n thÕ giíi. Nh÷ng nghÞ quyÕt cña ph¸i x· héi d©n chñ tá c¶m

t×nh dï nång nhiÖt ®Õn ®©u còng kh«ng cã søc nÆng.

ViÖc thµnh lËp tr−êng ®¹i häc b«ns¬vÝch ®· më ra mét thêi ®¹i míi trong lÞch sö çc d©n téc thuéc ®Þa ë ph−¬ng §«ng, vµ nhµ

tr−êng ®· d¹y chóng t«i nguyªn lý ®Êu tranh giai cÊp, vµ nhµ

tr−êng ®· ®Æt mèi liªn hÖ gi÷a chóng t«i víi çc d©n téc ph−¬ng

T©y vµ trang bÞ cho chóng t«i - nh÷ng ng−êi n« lÖ, kh¶ n¨ng ho¹t

®éng chÆt chÏ.

- KhÝ hËu n−íc Nga thÕ nµo, cã cùc l¾m kh«ng?

- Cã... T«i ch−a quen tuy ®· ë hai n¨m. Nh−ng kh«ng sao, t«i

sÏ kh¾c phôc ®−îc.

T«i ®i th¨m mét c«ng x· n«ng nghiÖp. Th«i chµo anh.

B¸o L'Unitµ, ngµy 15-3-1924.


ngµy 18-5-1973.

469

Nh÷ng bµi ký tªn chung

Y£U S¸CH CñA NH¢N D¢N AN NAM

Tõ ngµy §ång minh th¾ng trËn, tÊt c¶ çc d©n téc bÞ lÖ thuéc

®Òu chøa chan hy väng r»ng theo nh÷ng lêi cam kÕt chÝnh thøc vµ

trÞnh träng mµ çc c−êng quèc §ång minh ®· tuyªn bè víi toµn thÕ

giíi, trong cuéc ®Êu tranh cña V¨n minh chèng D· man, th× tiÒn ®å

mét thêi ®¹i c«ng lý vµ chÝnh nghÜa nhÊt ®Þnh lµ ph¶i ®Õn víi hä.

Trong khi chê cho nguyªn t¾c d©n téc sÏ tõ lÜnh vùc lý t−ëng

chuyÓn vµo lÜnh vùc hiÖn thùc do chç quyÒn tù quyÕt thiªng liªng

cña çc d©n téc ®−îc thõa nhËn thËt sù, nh©n d©n n−íc An Nam

tr−íc kia, nay lµ xø §«ng - Ph¸p, xin tr×nh víi çc quý ChÝnh phñ

trong §ång minh nãi chung vµ víi ChÝnh phñ Ph¸p ®¸ng kÝnh nãi

riªng, nh÷ng yªu s¸ch khiªm tèn sau ®©y:

1. Tæng ©n x¸ cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi b¶n xø bÞ ¸n tï chÝnh trÞ;

2. C¶i çch nÒn ph¸p lý ë §«ng D−¬ng b»ng çch cho ng−êi b¶n

xø còng ®−îc quyÒn h−ëng nh÷ng ®¶m b¶o vÒ mÆt ph¸p luËt nh−

ng−êi ¢u ch©u; xo¸ bá hoµn toµn çc toµ ¸n ®Æc biÖt dïng lµm c«ng

cô ®Ó khñng bè vµ ¸p bøc bé phËn trung thùc nhÊt trong nh©n d©n

An Nam;

3. Tù do b¸o chÝ vµ tù do ng«n luËn;

4. Tù do lËp héi vµ héi häp;

5. Tù do c− tró ë n−íc ngoµi vµ tù do xuÊt d−¬ng;

6. Tù do häc tËp, thµnh lËp çc tr−êng kü thuËt vµ chuyªn

nghiÖp ë tÊt c¶ çc tØnh cho ng−êi b¶n xø;

7. Thay chÕ ®é ra çc s¾c lÖnh b»ng chÕ ®é ra çc ®¹o luËt;


8. §oµn ®¹i biÓu th−êng trùc cña ng−êi b¶n xø, do ng−êi b¶n

xø bÇu ra, t¹i NghÞ viÖn Ph¸p ®Ó gióp cho NghÞ viÖn biÕt ®−îc

nh÷ng nguyÖn väng cña ng−êi b¶n xø.

§−a ra nh÷ng yªu s¸ch trªn ®©y, nh©n d©n An Nam tr«ng cËy

vµo chÝnh nghÜa thÕ giíi cña tÊt c¶ çc c−êng quèc vµ ®Æc biÖt tin

vµo lßng réng l−îng cña nh©n d©n Ph¸p cao c¶, tøc lµ cña nh÷ng

ng−êi ®ang n¾m vËn mÖnh cña nh©n d©n An Nam, cña nh÷ng

ng−êi, do chç n−íc Ph¸p lµ mét n−íc Céng hoµ, nªn ®−îc coi lµ

nh÷ng ng−êi b¶o hé cho nh©n d©n An Nam. Khi nh©n d©n An Nam

nh¾c ®Õn sù "b¶o hé" cña nh©n d©n Ph¸p, th× kh«ng lÊy thÕ lµm hæ nhôc chót nµo mµ tr¸i l¹i cßn lÊy lµm vinh dù: v× nh©n d©n An

Nam biÕt r»ng nh©n d©n Ph¸p ®¹i biÓu cho tù do vµ c«ng lý, vµ

kh«ng bao giê tõ bá lý t−ëng cao c¶ cña m×nh lµ t×nh b¸c ¸i toµn

thÕ giíi. V× thÕ, nghe theo tiÕng nãi cña nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc, lµ

nh©n d©n Ph¸p sÏ lµm trßn nhiÖm vô cña m×nh ®èi víi n−íc Ph¸p

vµ ®èi víi Nh©n lo¹i.

Thay mÆt nhãm nh÷ng ng−êi yªu n−íc An Nam NGUYÔN ¸I QUèC

Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, b¶n chôp


471

TH¦ GöI TæNG THèNG Mü1)

Pari, ngµy 18-6-1919

KÝnh göi Ngµi Tæng thèng Céng hoµ Hîp chóng quèc, §¹i biÓu ë Héi nghÞ Hoµ b×nh.

Th−a Ngµi,

Nh©n dÞp chiÕn th¾ng cña §ång minh, chóng t«i xin m¹n

phÐp göi ®Õn Ngµi, kÌm theo ®©y b¶n ghi çc yªu s¸ch cña nh©n

d©n An Nam.

Tin t−ëng ë ®é l−îng cao c¶ cña Ngµi, chóng t«i mong Ngµi

ñng hé tr−íc nh÷ng ng−êi cã thÈm quyÒn.

Xin Ngµi vui lßng nhËn sù biÓu thÞ lßng kÝnh träng s©u s¾c cña

chóng t«i.

Thay mÆt nhãm nh÷ng ng−êi yªu n−íc An Nam NGUYÔN ¸I QUèC

56, phè M¬xi¬ L¬ Pranhx¬, Pari



_______________

1) Th− nµy ®−îc göi kÌm víi b¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam ®ång thêi tíi tr−ëng ®oµn çc n−íc tham dù Héi nghÞ VÐcx©y (BT).

472

VIÖT NAM Y£U CÇU CA

"R»ng nay gÆp héi Giao hoµ,

Mu«n d©n hÌn yÕu gÇn xa vui t×nh.

CËy r»ng çc n−íc §ång minh,

§em g−¬ng c«ng lý giÕt h×nh d· man.

MÊy phen c«ng bè râ rµng,

D©n nµo råi còng ®−îc trang b×nh quyÒn.

ViÖt Nam x−a còng oai thiªng,

Mµ nay ®øng d−íi thuéc quyÒn Lang Sa.

Lßng thµnh tá nçi sót sa,

D¸m xin ®¹i quèc soi qua chót nµo.

Mét xin tha kÎ ®ång bµo,

V× ch−ng chÝnh trÞ m¾c vµo tï giam.

Hai xin phÐp luËt söa sang,

Ng−êi T©y ng−êi ViÖt hai ph−¬ng cïng ®ång.

Nh÷ng toµ ®Æc biÖt bÊt c«ng,

D¸m xin bá døt réng dung d©n lµnh.

Ba xin réng phÐp häc hµnh,

Më mang kü nghÖ, lËp thµnh c«ng th−¬ng.

Bèn xin ®−îc phÐp héi hµng,

N¨m xin nghÜ ngîi nãi bµn tù do.

S¸u xin ®−îc phÐp lÞch du,

Bèn ph−¬ng mÆc søc, n¨m ch©u mÆc t×nh.

viÖt nam yªu cÇu ca 473

B¶y xin hiÕn ph¸p ban hµnh,

Tr¨m ®Òu ph¶i cã thÇn linh ph¸p quyÒn.

T¸m xin ®−îc cö nghÞ viªn,

Qua T©y thay mÆt gi÷ quyÒn thæ d©n.

T¸m ®iÒu c¹n tá xa gÇn,

Chøng nhê v¹n quèc c«ng d©n xÐt t×nh.

Riªng nhê d©n Ph¸p c«ng b×nh,

§em lßng ®o¸i l¹i cña m×nh trong tay.

Ph¸p d©n nøc tiÕng x−a nay,

§ång bµo, b¸c ¸i s¸nh tÇy kh«ng ai! Nì nµo ng¶nh mÆt ng¬ tai,

§Ó cho mÊy øc triÖu ng−êi b¬ v¬.

D©n Nam mét d¹ −íc m¬,

L©u nay tõng nóp bãng cê tù do.

Réng xin d©n Ph¸p xÐt cho,

Trong phß tiÕng n−íc, sau phß lÏ c«ng.

DÞch mÊy ch÷ quèc ©m bµy tá.

§Ó ®ång bµo lín nhá ®−îc hay.

Hoµ b×nh may gÆp héi nµy,

T«n sïng c«ng lý, ®o¹ ®µy d· man. Nay gÆp héi kh¶i hoµn hØ h¶,

TiÕng vui mõng kh¾p c¶ ®ång - d©n.

T©y vui ch¾c ®· m−êi phÇn,

LÏ nµo Nam l¹i chÞu th©n t«i ®ßi.

H½ng më m¾t mµ soi cho râ.

Nµo Ai Lan, Ên §é, Cao Ly,

X−a, hÌn ph¶i b−íc suy vi,

Nay, gÇn ®éc lËp còng v× d©n kh«n

Hai m−¬i triÖu quèc hån Nam ViÖt

ThÕ cuéc nµy ph¶i biÕt mµ lo. §ång bµo, b×nh ®¼ng, tù do,

XÐt m×nh råi l¹i ®em so mÊy ng−êi.


Ngæn ngang lêi v¾n ý dµi,

Anh em ®· thÊu lßng nµy cho ch−a.

NGUYÔN ¸I QUèC

Tµi liÖu viÕt tay, tiÕng ViÖt,


475

B¸O Ço1)

Dù TH¶o

Pari, ngµy 20-11-1921

TiÓu ban §«ng D−¬ng thuéc Ph¸p trong Ban nghiªn cøu thuéc

®Þa60 cña §¶ng Céng s¶n ®−îc giao tr¸ch nhiÖm ph¸t biÓu ý kiÕn vÒ

ho¹t ®éng cÇn tiÕn hµnh ë ViÔn §«ng nh»m t¹o ra vµ ph¸t triÓn

mét phong trµo céng s¶n çch m¹ng, xin tr×nh bµy: 1. TiÓu ban b¸c bá mäi kiÕn nghÞ vÒ kinh tÕ hoÆc chÝnh trÞ

nh»m c¶i thiÖn, c¶i çch hoÆc ®¹t mét tiÕn bé nµo ®ã, ®iÒu nµy,

trong chÕ ®é t− b¶n, chØ phôc vô chÝnh quyÒn hiÖn nay vµ gióp vµo

sù cñng cè nã.

2. NhËn thÊy r»ng çc giai cÊp thèng trÞ coi çc thuéc ®Þa Ph¸p

kh«ng chØ lµ mét kho v« tËn nguyªn liÖu, ng−êi b¶n xø thuÇn tuý

lµ nh÷ng con vËt kÐo nÆng s¶n xuÊt ra nh÷ng thø ®ã, mµ bän kÎ

thï giai cÊp cña chóng ta cßn coi nh÷ng n−íc h¶i ngo¹i ®ã lµ

nguån cung cÊp nh÷ng ®éi qu©n ph¶n çch m¹ng.

Do ®ã, c«ng t¸c tuyªn truyÒn çch m¹ng vµ chèng qu©n phiÖt cÇn ®−îc tiÕn hµnh d−íi sù l·nh ®¹o vµ ®«n ®èc cña §¶ng, trong

tÊt c¶ çc thuéc ®Þa cña Ph¸p vµ xø gäi lµ b¶o hé.

_______________

1) Tµi liÖu ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p, kh«ng ký tªn, l−u tr÷ t¹i CAOM, SLOTFOM, SÐrie III, cÆp sè 3, hå s¬ cña Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa (Ph¸p) (BT).


C«ng t¸c tuyªn truyÒn nµy thùc hiÖn:

a) b»ng çc b¸o chÝ xuÊt b¶n ë Ph¸p.

b) b»ng diÔn ®µn cña çc §¹i héi cña chóng ta vµ khi cÇn, b»ng

diÔn ®µn cña nghÞ viÖn.

c) b»ng çc héi nghÞ.

d) b»ng mäi ph−¬ng thøc thÝch hîp víi ®èi t−îng, víi tr×nh ®é

gi¸o dôc vµ v¨n minh cña quÇn chóng b¶n xø ë çc thuéc ®Þa.

B¶n tr×nh bµy s¬ l−îc trªn ®©y chØ lµ mét th«ng b¸o b−íc ®Çu.

Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa cña ph©n bé Ph¸p cña Quèc tÕ Céng s¶n

cho r»ng viÖc nghiªn cøu çc vÊn ®Ò thuéc ®Þa tõ nay vÒ sau ph¶i lµ bé phËn kh«ng t¸ch rêi çc ®Ò c−¬ng ®−a lªn Quèc tÕ Céng s¶n,

v× çch m¹ng céng s¶n chñ nghÜa kh«ng chØ cã môc ®Ých ë ch©u ¢u

mµ cßn ë toµn thÕ giíi. V× vËy, kh«ng ®−îc ®Ó mét n¬i nµo trªn thÕ

giíi, do cÈu th¶ hoÆc kh«ng am hiÓu vÊn ®Ò, lät ra ngoµi nh÷ng

ho¹t ®éng cã Ých cho môc ®Ých çch m¹ng céng s¶n chñ nghÜa.

In trong s¸ch Hå ChÝ Minh, Nh÷ng bµi viÕt 1914 - 1969, do Alain Ruscio biªn so¹n, Pari, 1990, tr.40 - 41.

477

Dù TH¶O NGHÞ QUYÕT VÒ CHñ NGHÜA CéNG S¶N Vµ ÇC THUéC §Þa1)

§¹i héi lÇn thø II cña Quèc tÕ Céng s¶n häp vµo th¸ng 8-1920

®· tuyªn bè trong nh÷ng luËn c−¬ng cña §¹i héi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò

thuéc ®Þa r»ng:

"§¹i chiÕn ë ch©u ¢u vµ nh÷ng kÕt qu¶ cña nã ®· chØ râ

r»ng quÇn chóng ë nh÷ng n−íc phô thuéc ngoµi ch©u ¢u g¾n bã

víi phong trµo v« s¶n ch©u ¢u mét çch tuyÖt ®èi vµ ®ã lµ hËu

qu¶ kh«ng thÓ tr¸nh ®−îc do sù tËp trung cña chñ nghÜa t− b¶n

thÕ giíi... "Quèc tÕ Céng s¶n ph¶i më réng ph¹m vi ho¹t ®éng cña

m×nh. NhiÖm vô cña nã lµ tæ chøc giai cÊp c«ng nh©n toµn thÕ

giíi ®Ó lËt ®æ nÒn thèng trÞ t− b¶n chñ nghÜa vµ thiÕt lËp chñ

nghÜa céng s¶n".

Nh÷ng chØ thÞ ®ã lµ cÇn thiÕt hµng ®Çu ®èi víi §¶ng Céng s¶n

Ph¸p, bëi v× giai cÊp t− s¶n n−íc nµy thèng trÞ nh÷ng thuéc ®Þa mµ

d©n sè cã tíi 40 triÖu ng−êi.

Nh÷ng thuéc ®Þa bÞ çc giai cÊp thèng trÞ coi lµ kho chøa

nguyªn liÖu c¬ b¶n mµ ®Ó lµm ra chóng, d©n b¶n xø bÞ ng−êi ta coi

_______________

1) T¹i §¹i héi lÇn thø I §¶ng Céng s¶n Ph¸p häp ë M¸cx©y, phiªn häp thø 9, buæi chiÒu thø n¨m, ngµy 29-12-1921, sau khi Phrètxa ph¸t biÓu, Chñ täa giíi thiÖu NguyÔn ¸i Quèc lªn ®äc b¶n Dù th¶o nghÞ quyÕt nµy (BT).


lµ nh÷ng con vËt kÐo xe, nh− lµ n¬i tiªu thô dµnh riªng cho th−¬ng

nghiÖp chÝnh quèc; vµ còng lµ nguån cung cÊp cho chñ nghÜa qu©n

phiÖt binh lÝnh cho nh÷ng cuéc chiÕn tranh s¾p tíi do sù ®èi kh¸ng

gi÷a chñ nghÜa ®Õ quèc k×nh ®Þch cña nh÷ng n−íc kh¸c nhau ®ang

chuÈn bÞ.

Hµng chôc ngh×n ng−êi d©n thuéc ®Þa ®· chÕt trong cuéc chiÕn

tranh ch©u ¢u. Hµng chôc ngh×n ng−êi kh¸c cßn ph¶i lµm n« lÖ

cho chñ nghÜa qu©n phiÖt Ph¸p; trong suèt thêi kú "hoµ b×nh ë t×nh

tr¹ng chiÕn tranh" nã ph¸i hä sang §øc, Xilixi, Xyri, víi khÝ hËu

®éc h¹i nhÊt ®Õn chÕt ng−êi ®èi víi nh÷ng con ng−êi xø nãng Êy. Ng−êi ta ®−a ng−êi chÝnh quèc vµo qu©n ®éi víi danh nghÜa quèc

phßng: chiªu bµi nµy chØ cã thÓ dïng ë nh÷ng thuéc ®Þa míi bÞ

th«n tÝnh; ë ®Êy, ng−êi ta tuyÓn nh÷ng ng−êi ch©u Phi vµ nh÷ng

ng−êi ch©u ¸ b»ng nh÷ng lêi høa dèi tr¸ cho tiÒn b¹c hay cho

chiÕn lîi phÈm, b»ng r−îu, b»ng sù chuyªn chÕ hµnh chÝnh, hoÆc

lµ (khi nh÷ng ph−¬ng s¸ch ®ã thÊt b¹i) b»ng b¹o lùc, khñng bè vµ

nh÷ng sù hµnh quyÕt lµm g−¬ng. Qua miÖng M¨nggianh, chñ

nghÜa qu©n phiÖt Ph¸p khoe khoang hä sö dông 400.000 lÝnh b¶n

xø; vÒ thùc tÕ vµ b»ng nh÷ng ph−¬ng s¸ch duyÖt thªm, nã cã thÓ

®−a lªn mét hoÆc hai triÖu ng−êi ch©u Phi vµ ng−êi ch©u ¸. Nh− thÕ, nã hy väng cã ®−îc nh÷ng vËt hy sinh dÔ b¶o h¬n lµ c«ng nh©n

vµ n«ng d©n Ph¸p, vµ còng lµ sö dông ®−îc nh÷ng løa qu©n dÞch

thuéc ®Þa, nh÷ng c«ng cô mï qu¸ng ®Ó ¸p bøc vµ ®Ì bÑp giai cÊp v«

s¶n ch©u ¢u.

Ngoµi sù cÇn thiÕt chèng l¹i nguy c¬ ®èi víi phong trµo gi¶i

phãng v« s¶n lµ sù can thiÖp tuyÖt ®èi cña chñ nghÜa t− s¶n chÝnh

quèc ®èi víi d©n c− b¶n xø bÞ Ðp vµo tr¹i lÝnh, cÇn ph¶i thÊy ®−îc

r»ng trong mét thêi kú çch m¹ng, giai cÊp t− s¶n sö dông nh÷ng

thuéc ®Þa lµm n¬i trèn tr¸nh cña lùc l−îng ph¶n çch m¹ng hay Ýt

nhÊt còng dùa vµo ®Êy ®Ó tæ chøc ra nã. Ngay tõ b©y giê chóng ta ph¶i dù phßng s¸ch l−îc nµy vµ muèn vËy chóng ta ph¶i cè g¾ng

tranh thñ c¶m t×nh cña quÇn chóng b¶n xø vµ gi¸o dôc hä b»ng

dù th¶o nghÞ quyÕt... 479

çch chØ ra r»ng nh÷ng nçi ®au khæ cña hä còng cã cïng nguyªn

nh©n víi ®au khæ cña giai cÊp c«ng nh©n ë chÝnh quèc. §Ò ra

nhiÖm vô nµy ch−a ph¶i lµ tÊt c¶ mµ cßn ph¶i dèc lßng lµm nh÷ng

nhiÖm vô thùc tiÔn ph¸t sinh tõ ®ã. §iÒu ®ã kh«ng dÔ, v× nhiÒu lÏ:

a/ Thø nhÊt, ë trong §¶ng Céng s¶n cßn ch−a cã truyÒn thèng

v÷ng vµng vÒ mÆt ho¹t ®éng thuéc ®Þa. Quèc tÕ thø hai gÇn nh−

hoµn toµn thê ¬ víi viÖc t¹o ra ë thuéc ®Þa phong trµo ®èi kh¸ng

chèng l¹i chñ nghÜa t− b¶n mµ b»ng lßng víi viÖc ®−a ra nh÷ng

b¶n tuyªn bè cña chñ nghÜa c¶i l−¬ng lËp lê vµ v« hiÖu qu¶. VËy

ngµy nay §¶ng Céng s¶n ph¶i tæ chøc tÊt c¶. b/ §iÒu lµm cho phøc t¹p vµ khã kh¨n cña sù nghiÖp nµy

còng chÝnh lµ sù kh¸c nhau cña çc lo¹i thuéc ®Þa hîp thµnh

l·nh thæ thuéc ®Þa Ph¸p. V× thÕ, nh÷ng ph−¬ng s¸ch ho¹t ®éng

kh«ng gièng nhau vµ ph¶i thay ®æi theo tõng nhãm thuéc ®Þa

lín. VÒ ®¹i thÓ, ng−êi ta cã thÓ chia çc thuéc ®Þa lµm 5 lo¹i nh−

sau: B¾c Phi, T©y Phi vµ ch©u Phi xÝch ®¹o, §«ng D−¬ng,

Ma®ag¸txca, çc thuéc ®Þa cò.

c/ Mét khã kh¨n kh¸c lµ thiÕu kh¶ n¨ng tù gi¶i phãng ë hÇu

hÕt nh÷ng ng−êi b¶n xø. Hä kh«ng cã qu¸ khø çch m¹ng; trong

nhiÒu thuéc ®Þa hä quen thãi n« lÖ vµ cßn ch−a nhËn kh¶ n¨ng tù gi¶i tho¸t khái c¶nh ®ã. Nç lùc cña chóng ta nh»m gi¶i phãng hä

vµ d¾t dÉn hä, vµ qua ®ã, hµnh ®éng çch m¹ng cña chóng ta sÏ

kh«ng ®−îc hä ñng hé nghiªm chØnh, Ýt ra lµ lóc b¾t ®Çu ë nh÷ng

n−íc cã chÕ ®é chuyªn chÕ ®éc ®o¸n.

B»ng bÊt cø çch nµo nh÷ng khã kh¨n ®ã còng kh«ng thÓ

biÖn minh cho viÖc §¶ng Céng s¶n tõ bá mét chÝnh s¸ch thuéc

®Þa thùc tÕ vµ cã kÕt qu¶. NÕu chóng ta nªu ra nh÷ng ®iÒu ®ã cèt

chØ ra Ých lîi cña mét tæ chøc ®Æc biÖt chuyªn lo tuyªn truyÒn

céng s¶n thµnh c«ng.

Tæ chøc ®Æc biÖt nµy, Ban l·nh ®¹o ®· chuÈn bÞ lËp mét Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa trong trô së §¶ng.

Ban nµy lµ mét c¬ quan t− vÊn tuyÓn ng−êi trong sè çc


chuyªn gia, nghÜa lµ nh÷ng ®¶ng viªn cã hiÓu biÕt vÒ çc thuéc ®Þa

®Ó ®Õn ®ã sinh sèng.

Nã cã nhiÖm vô thu thËp tµi liÖu vÒ thuéc ®Þa, cung cÊp cho çc

§¹i héi ®¶ng vµ trong thêi gian gi÷a hai ®¹i héi, cho Ban l·nh ®¹o

nh÷ng kÕt luËn cã thÓ cho phÐp ra nh÷ng quyÕt ®Þnh thÝch hîp vÒ

mÆt häc thuyÕt, tuyªn truyÒn vµ s¸ch l−îc.

Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa ®· th¶o mét b¶n t−êng tr×nh vÒ t×nh

h×nh hiÖn nay cña çc nhãm thuéc ®Þa kh¸c nhau, x¸c ®Þnh râ rµng

nh÷ng yªu cÇu chñ yÕu vÒ lo¹i kinh tÕ, chÝnh trÞ, vµ x· héi mµ

ng−êi b¶n xø còng nh− ng−êi lao ®éng chÝnh quèc sèng ë thuéc ®Þa c¶m nhËn thÊy. Tõ sù kiÓm chøng nh÷ng nhu cÇu ®ã, Ban ®· rót

ra nh÷ng kÕt luËn, nh÷ng quy t¾c s¸ch l−îc thÝch hîp qua viÖc vËn

dông chóng, ®Ó g©y nªn ë thuéc ®Þa mét phong trµo ®èi lËp chèng

chñ nghÜa t− b¶n vµ phong trµo g©y c¶m t×nh víi céng s¶n.

V× ch−¬ng tr×nh nghÞ sù cña §¹i héi M¸cx©y qu¸ nÆng nªn b¸o

ço nµy cña Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa, ®¸ng tiÕc lµ kh«ng thÓ ®−îc

xem xÐt vµ th¶o luËn ë ®ã ®−îc. Nh−ng ®iÒu mµ ng−êi ta cã thÓ

tr«ng ®îi ë §¹i héi M¸cx©y, tr−íc hÕt lµ §¹i héi t¸n thµnh nguyªn

t¾c thµnh lËp mét c¬ quan ®Æc biÖt phô tr¸ch chÝnh s¸ch vÒ thuéc

®Þa cña §¶ng, tiÕp ®ã lµ uû quyÒn cho Ban l·nh ®¹o thÊy râ: 1/ TiÕp tôc vµ më réng nhiÖm vô chuÈn bÞ ®· ®−îc khëi ®Çu. 2/ Tr×nh

bµy ë §¹i héi sau cña §¶ng mét luËn c−¬ng vÒ thuéc ®Þa ®· ®−îc

nghiªn cøu nghiªm tóc ®Ó §¹i héi th¶o luËn ®Õn n¬i ®Õn chèn sao

cho tõ ®ã §¶ng cã mét chÝnh s¸ch thuéc ®Þa râ rµng, cã ph−¬ng

ph¸p vµ thiÕt thùc.

Bëi vËy, chóng t«i ®Ò nghÞ §¹i héi th«ng qua nghÞ quyÕt

d−íi ®©y:

"§¹i héi lÇn thø I cña §¶ng Céng s¶n Ph¸p, häp ë M¸cx©y sau

khi nghe b¶n b¸o ço do Ban l·nh ®¹o thay mÆt Ban nghiªn cøu

thuéc ®Þa tr×nh bµy, chØ ra sù cÇn thiÕt trong thêi gian ng¾n nhÊt ph¶i t¹o ra mét phong trµo ®èi kh¸ng mang tinh thÇn céng s¶n,

chèng chñ nghÜa t− b¶n vµ hai h×nh thøc ®Æc biÖt cña nã lµ chñ

dù th¶o nghÞ quyÕt... 481

nghÜa ®Õ quèc, chñ nghÜa qu©n phiÖt vµ chñ nghÜa ph¸o thuyÒn ë

çc thuéc ®Þa.

"XÐt tÝnh phøc t¹p cña vÊn ®Ò thuéc ®Þa, v× cã sù kh«ng thuÇn

nhÊt cña çc thuéc ®Þa vµ xÐt sù ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ

x· héi th−êng chËm ch¹p cña d©n b¶n xø, ®ång thêi xÐt ®Õn søc

m¹nh cña chÕ ®é chuyªn chÕ hµnh chÝnh mµ hä lµ n¹n nh©n.

"ChuÈn y nguyªn t¾c lËp thµnh mét c¬ quan ®Æc biÖt chuyªn

nghiªn cøu vµ s−u tËp t− liÖu vÒ thuéc ®Þa lµ c¬ quan t− vÊn, ®Æt

d−íi quyÒn kiÓm tra cña Ban l·nh ®¹o.

"Giao cho Ban nµy b»ng mäi ph−¬ng s¸ch cÇn thiÕt nh»m tÝch cùc tuyªn truyÒn ngay tõ b©y giê vÒ thuéc ®Þa trong khi chê ®îi

mét dù ¸n hoµn chØnh vµ chi tiÕt vÒ ho¹t ®éng thuéc ®Þa ®−îc th¶o

luËn ë §¹i héi tíi cña §¶ng.

"§Æc biÖt §¹i héi ®Ò nghÞ Ban l·nh ®¹o dµnh mét môc ®Ó

nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy trªn b¸o L'HumanitÐ vµ trong çc s¸ch, b¸o

vµ Ên phÈm cña §¶ng.

"§¹i héi ®Ò nghÞ çc ban nãi chung, ®Æc biÖt lµ çc ban tån t¹i ë

çc thuéc ®Þa hay ë nh÷ng thµnh phè cã quan hÖ th−êng xuyªn víi

çc thuéc ®Þa ®ã còng nh− nh÷ng ng−êi céng s¶n biÖt lËp thuéc mäi

chñng téc, hîp t¸c ngay tõ b©y giê víi Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa".

Th¸ng 12 n¨m 1921

BAN NGHI£N CøU THUéC §ÞA



482

HéI LI£N HIÖP THUéC §ÞA

§ång bµo th©n mÕn,

NÕu c©u ph−¬ng ng«n "§oµn kÕt lµm ra søc m¹nh" kh«ng ph¶i

lµ mét c©u nãi su«ng,

NÕu ®ång bµo muèn gióp ®ì lÉn nhau,

NÕu ®ång bµo muèn bªnh vùc cho quyÒn lîi cña b¶n th©n

m×nh, còng nh− quyÒn lîi cña tÊt c¶ ®ång bµo ë çc xø thuéc ®Þa,

H·y gia nhËp Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa.

§IÒU LÖ TRÝCH YÕU

§iÒu 2 - Môc ®Ých cña Héi lµ tËp hîp vµ h−íng dÉn cho mäi

ng−êi d©n çc xø thuéc ®Þa hiÖn sèng trªn ®Êt Ph¸p ®Ó; soi s¸ng

cho nh÷ng ng−êi d©n ë thuéc ®Þa vÒ t×nh h×nh mäi mÆt ë n−íc

Ph¸p nh»m môc ®Ých ®oµn kÕt hä; th¶o luËn vµ nghiªn cøu tÊt c¶

nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ vµ kinh tÕ cña thuéc ®Þa.

§iÒu 4 - TÊt c¶ héi viªn ph¶i ®ãng héi phÝ 3 th¸ng mét kú

lµ 9 phr¨ng.

§iÒu 10 - TÊt c¶ héi viªn bÊt kú lóc nµo, ®Òu cã thÓ göi th−

®Õn trô së cña Héi ®Ó yªu cÇu nh÷ng ®iÒu lîi Ých mµ Héi dµnh

riªng cho çc héi viªn cña m×nh.

héi liªn hiÖp thuéc ®Þa 483

§iÒu 131) - Héi s½n sµng gióp ®ì vµ cøu trî cho mäi héi viªn cña çc nhãm ®· gia nhËp Héi.

§iÒu 142) - Trong ph¹m vi tµi chÝnh s½n cã, Héi cã thÓ cung

cÊp cho tÊt c¶ héi viªn nh÷ng b¸o chÝ vµ tµi liÖu cã liªn quan ®Õn

sinh ho¹t cña çc thuéc ®Þa, hoÆc chuyªn lo bªnh vùc cho çc

thuéc ®Þa.

BAN CHÊP HµNH:

§¹i diÖn:

§«ng D−¬ng: NguyÔn ¸i Quèc (thî söa ¶nh) §¶o Rªuyni«ng: B¸ckÝtx« (tr¹ng s−)

§ah«m©y: M.Bl«ngcua (tr¹ng s−)

Goa®¬lóp: Gi¨ng B¸ptixt¬ (nhµ bu«n)

QuÇn ®¶o ¡ngti¬: M«ranh®¬ (nhµ bu«n)

M¸ctinÝch: M«ngnÐcvin (®¹i diÖn th−¬ng m¹i)

Guyan: ¤n«ri¨ng (Chñ nhiÖm), Gi¸m ®èc Héi ch÷ thËp ®á.

§ång bµo h·y göi ®¬n xin vµo héi cho M«ngnÐcvin, 9, Phè

ValÐtt¬, quËn 5, Pari; hoÆc cho NguyÔn ¸i Quèc, 9, Ngâ

C«ngpoanh, quËn 17, Pari.

Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, b¶n chôp


_______________

1), 2) Cã b¶n chôp çc ®iÒu 13 vµ 14 trªn ®©y, nh−ng ®¸nh sè lµ ®iÒu 15 vµ 19, néi dung çc ®iÒu ®Òu gièng nhau (BT).

484

LêI K£U GäI CñA BAN NGHI£N CøU THUéC §ÞA CñA §¶NG CéNG S¶N PH¸P

Chóng t«i hiÓu nçi ®au khæ cña çc b¹n, nh−ng çc b¹n ch−a

hiÓu nçi ®au khæ cña chóng t«i. Cã lÏ çc b¹n cho r»ng tÊt c¶ mäi

ng−êi ë Ph¸p ®Òu cã quyÒn hµnh vµ ai còng muèn gi÷ çc b¹n

trong vßng n« lÖ.

ThËt ra nh÷ng ng−êi g©y ra sù lÇm than cho çc b¹n vµ gi÷

çc b¹n trong c¶nh khæ ®ã ®Ó lîi dông chØ lµ mét sè Ýt, chóng cã

quyÒn hµnh v× chóng giµu. Chóng t«i lµ sè ®«ng vµ ®ang ®Êu

tranh chèng l¹i chóng v× chóng t«i còng nh− çc b¹n lµ n¹n nh©n sù tµn b¹o cña chóng. Çc anh em ng−êi b¶n xø thÊy râ chóng t«i

cïng víi anh em cã chung mét kÎ thï lµ bän chñ cña chóng t«i.

Chóng t«i thµnh lËp ë ®©y mét chÝnh ®¶ng lín ®Êu tranh ®Ó gi¶i

phãng nh÷ng ng−êi kh«ng cã quyÒn hµnh ë chÝnh quèc vµ còng

muèn ®Êu tranh ®Ó gi¶i phãng nh÷ng ng−êi b¶n xø ë thuéc ®Þa bÞ

b¾t lµm n« lÖ.

Chóng t«i yªu cÇu çc b¹n gióp ®ì chóng t«i trong nhiÖm vô

®ã, v× çc b¹n vµ chóng t«i, chóng ta cïng chung mét lîi Ých.

Chóng t«i yªu cÇu çc b¹n coi chóng t«i nh− b¹n vµ anh em cña

çc b¹n. Chóng t«i s¸t çnh víi çc b¹n trong cuéc kh¸ng chiÕn vµ ®Êu tranh cña çc b¹n chèng sù tham tµn cña bän thùc d©n, sù

hung b¹o cña bän cai trÞ vµ binh lÝnh, bän nµy cã nh÷ng tªn ®ång

lo· lµ bän quan l¹i b¶n xø.

Ngµy mµ chóng ta sÏ ®−îc tù do nhê ë thµnh c«ng cña sù thay

lêi kªu gäi cña ban nghiªn cøu... 485

®æi mµ chóng ta ®ang chuÈn bÞ ®©y, sù lÇm than khæ cùc cña çc

b¹n sÏ chÊm døt. Lóc ®ã çc b¹n sÏ cã thÓ tù ®iÒu khiÓn lÊy c«ng

viÖc cña m×nh vµ kÕt qu¶ lao ®éng cña çc b¹n sÏ thuéc vÒ çc b¹n.

Mèi quan hÖ gi÷a chóng t«i víi çc b¹n sÏ lµ nh÷ng mèi quan hÖ

®oµn kÕt vµ liªn minh.

ViÕt vµo th¸ng 1-1922.

B¸o Nh©n d©n, sè 7691, ngµy 26-5-1975.

486

B¶N TRUYÒN §¥N B»NG TIÕNG VIÖT CñA BAN NGHI£N CøU THUéC §ÞA

CñA §¶NG CéNG S¶N PH¸P

Çc b¹n lao ®éng b¶n xø! Nh÷ng ng−êi céng s¶n ë chÝnh quèc

hiÓu râ nçi ®au khæ cña çc b¹n... Çc b¹n bÞ hai lÇn bãc lét: lµ lao

®éng vµ lµ d©n b¶n xø. Nh÷ng ng−êi chñ çc b¹n tõ chÝnh quèc

®Õn kh«ng hµnh ®éng mét m×nh. Nh÷ng ng−êi quyÒn thÕ ë n−íc

çc b¹n, bän ®¹i ®Þa chñ vµ bän cÇm ®Çu muèn gi÷ cña c¶i vµ

quyÒn hµnh cña chóng. §Ó bãc lét çc b¹n, chóng ®· c©u kÕt víi

chÝnh quyÒn, bän thùc d©n vµ çc c«ng ty ch©u ¢u... Nh− ë kh¾p

mäi n¬i trªn thÕ giíi, chóng t«i ®· lËp ra mét §¶ng Céng s¶n lín

®Êu tranh ®Ó gi¶i phãng mäi ng−êi lao ®éng.

§¶ng muèn ho¹t ®éng ñng hé nh÷ng ng−êi anh em cña m×nh ë

thuéc ®Þa. Nã ®Ò nghÞ çc b¹n cho biÕt nh÷ng sù ®µn ¸p mµ çc

b¹n lµ n¹n nh©n. Nã dµnh cho çc b¹n b¸o chÝ cña nã vµ sù gióp ®ì

cña nh÷ng nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ cña nã. Nã ®Ò nghÞ çc b¹n

gióp ®ì nã tÝch cùc vµ ë n−íc thuéc ®Þa nµo cã chi bé §¶ng, chóng

t«i mong çc b¹n coi ®ã lµ nh÷ng c¬ quan b¶o vÖ çc b¹n. Nã ®Ò

nghÞ çc b¹n ®oµn kÕt l¹i gi÷a nh÷ng ng−êi lao ®éng ë nhµ m¸y vµ

n«ng th«n, bÕn tµu vµ cã nh÷ng mèi quan hÖ h÷u nghÞ víi nh÷ng

ng−êi lao ®éng tõ chÝnh quèc tíi ngµy cµng nhiÒu, hä thuéc cïng

giai cÊp víi çc b¹n.

b¶n truyÒn ®¬n b»ng tiÕng viÖt... 487

V× nÒn hoµ b×nh thÕ giíi, v× tù do vµ Êm no, nh÷ng ng−êi bÞ bãc

lét thuéc mäi chñng téc cÇn ®oµn kÕt l¹i vµ chèng bän ¸p bøc.


ngµy 24-5-1975.

488

LêI K£U GäI THAM GIA HéI HîP T¸C XUÊT B¶N B¸O LE PARIA1)

Pari, ngµy 10 th¸ng 2 n¨m 1922

Çc ®ång chÝ th©n mÕn,

Çc ®ång chÝ ®· nhËn hay sÏ nhËn mét b¶n ®iÒu lÖ Héi hîp

t¸c cña b¸o Le Paria. Héi nµy ®ang thµnh lËp sÏ xuÊt b¶n mét

tê b¸o nh− tªn ®· nªu vµ ®ã sÏ lµ mét xuÊt b¶n phÈm thËt sù

cña thuéc ®Þa. Ch¼ng cÇn nhÊn m¹nh ®Õn sù khÈn cÊp ph¶i cho ra tê b¸o nµy.

Çc b¹n ta ë chÝnh quèc b¾t ®Çu c¶m thÊy cÇn ph¶i thay ®æi t×nh

h×nh hiÖn nay ë çc thuéc ®Þa. Nh−ng do chç kh«ng cã t− liÖu, hä

chê m·i m·i hoÆc hµnh ®éng ch¼ng ch¾c ch¾n g×. Trong c¶ hai

tr−êng hîp, cã nguy c¬ hä lµm h¹i phong trµo chung ®Ó thiÕt lËp

l¹i c«ng lý trong nh©n d©n çc thuéc ®Þa.

VÒ phÝa m×nh, çc d©n téc ë thuéc ®Þa tiÕp tôc t−ëng r»ng nh©n

d©n Ph¸p lu«n lu«n lµ nh÷ng viªn chøc ho¹nh häe vµ ch¼ng cã

lßng xãt th−¬ng nµy hay lµ nh÷ng tªn thùc d©n mµ ch−¬ng tr×nh lµ

bãc lét vËt vµ ng−êi ë thuéc ®Þa. TiÕng nãi cña nh÷ng cùu chiÕn binh ng−êi b¶n xø, ®· tõng ®au khæ bªn c¹nh nh÷ng "ng−êi l«ng l¸

xåm xoµm" ë Ph¸p, l¹i cµng bÊt lùc ®Ó ng¨n hä khái tin r»ng mäi

binh sÜ cò cña "®¹i chiÕn", - d−íi con m¾t çc vÞ cã chøc quyÒn ë

_______________

1) §Çu ®Ò do ban biªn tËp ®Æt.

lêi kªu gäi tham gia héi hîp t¸c... 489

thuéc ®Þa, - lµ mét ng−êi ®¸ng ngê vµ lµ mét ®èi t−îng ph¶i kiÓm

so¸t ®Æc biÖt nghiªm ngÆt.

Çc b¹n ë mÉu quèc, çc ®ång chÝ ë thuéc ®Þa, v× lîi Ých cña

c«ng lý, ch©n lý vµ tiÕn bé, cÇn ph¶i xo¸ kho¶ng çch gi¶ t¹o d−êng

nh− chia rÏ çc ®ång chÝ. Tê Le Paria, lµ tê b¸o ®Çu tiªn nh»m môc

®Ých hoµn thµnh nhiÖm vô Êy.

NhiÖm vô nµy ch¼ng dÔ dµng g×; ®Ó ®èi phã, víi hy väng th¾ng

lîi, chóng t«i kªu gäi sù tËn tuþ cña çc ®ång chÝ mµ t«i biÕt lµ v«

biªn.

H·y tham gia héi hîp t¸c cña chóng ta, Le Paria, hay ®Æt mua dµi h¹n ngay tõ b©y giê tê b¸o cña chóng t«i cïng tªn Êy; hoÆc,

nÕu ®−îc, çc ®ång chÝ h·y lµm c¶ hai ®iÒu trªn. Sù thµnh c«ng

cña chóng ta phô thuéc vµo sù tËn tuþ cña ®ång chÝ, vµ t−¬ng lai

çc thuéc ®Þa l¹i phô thuéc vµo sù thµnh c«ng trªn; chóng ta d¸m

kh¼ng ®Þnh nh− vËy.

Cè g¾ng lªn mét chót, b»ng çch gióp ®ì chóng t«i. Çc b¹n vµ

çc ®ång chÝ, sÏ phôc vô sù nghiÖp hoµ b×nh vµ nh©n lo¹i.

RÊt th©n thiÕt.

Thay mÆt Héi ®ång qu¶n trÞ

XT£PHANY

Thñ quü chÝnh

GUT¥NOA §¥ TURY

Thñ quü phô

NGUYÔN ¸I QUèC

Tµi liÖu ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p,


490

LêI K£U GäI

Çch ra b¸o h»ng th¸ng cña chóng t«i nãi lªn r»ng: Le Paria

ra m¾t b¹n ®äc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn hÕt søc h¹n chÕ vÒ ph−¬ng

diÖn tµi chÝnh. Vµ lêi tuyªn bè nµy gióp cho nh÷ng ai cã thÓ cßn

ph©n v©n vÒ hµnh ®éng xuÊt hiÖn ë ®©y lÇn ®Çu tiªn khái ph¶i mÊt

c«ng t×m hiÓu v« Ých.

Thùc vËy, trong lÞch sö phong trµo quÇn chóng b¶n xø ë çc

thuéc ®Þa cña Ph¸p, ch−a bao giê cã mét tê b¸o ®−îc lËp ra ®Ó nãi

lªn nçi ®au khæ vµ t×nh tr¹ng cïng khèn chung cña hä, bÊt kÓ lµ

hä thuéc ®Êt n−íc vµ gièng nßi nµo. Le Paria ra ®êi do sù ®ång c¶m

s©u s¾c cña çc ®ång chÝ ë B¾c Phi, T©y Phi thuéc Ph¸p,

Ma®ag¸txca, §«ng D−¬ng, ¡ngti¬ vµ Guyan. B¸o ra ®êi chÝnh lµ v×

nh÷ng lêi høa hÑn dèi tr¸ vÒ tù do vµ c«ng lý ®−îc ®−a ra trong

qu¸ tr×nh cuéc chÐm giÕt khñng khiÕp nh÷ng n¨m 1914-1918,

nh−ng hoµn toµn kh«ng ®−îc thùc hiÖn sau khi c¬n gi«ng tè dÞu ®i.

Tê b¸o biÓu hiÖn ý thøc tËp thÓ cña nh÷ng ng−êi v« s¶n b¶n xø

hiÓu rÊt râ r»ng: bän bãc lét lîi nhuËn vµ ®Æc quyÒn, ®Æc lîi, kh«ng

muèn mÊt ®i, dï lµ mét chót quyÒn lùc vµ niÒm kiªu h·nh cña

chóng. Bän cÇm quyÒn võa mï, võa ®iÕc, kh«ng muèn hiÓu chót g×

vÒ nh÷ng biÕn cè ®ang thai nghÐn trªn thÕ giíi.

Le Paria tè ço nh÷ng sù l¹m quyÒn vÒ chÝnh trÞ, lèi cai trÞ ®éc

®o¸n, t×nh tr¹ng bÞ bãc lét vÒ kinh tÕ mµ nh©n d©n çc vïng l·nh

thæ réng lín ë h¶i ngo¹i ®ang lµ n¹n nh©n. B¸o kªu gäi hä ®oµn

kÕt l¹i, ®Êu tranh cho tiÕn bé vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn cña chÝnh

lêi kªu gäi 491

hä. B¸o kªu gäi hä, tæ chøc hä, nh»m môc ®Ých gi¶i phãng nh÷ng

ng−êi bÞ ¸p bøc khái çc lùc l−îng thèng trÞ, thùc hiÖn t×nh yªu

th−¬ng vµ b¸c ¸i.

Vµ b©y giê, ®éi ngò ®· s½n sµng, çc b¹n da vµng, da tr¾ng vµ

da ®en, h·y ®Æt mua b¸o cña chóng t«i; h·y göi cho chóng t«i tµi

liÖu; h·y ®øng bªn c¹nh chóng t«i; h·y ra søc ñng hé chóng t«i, dï

cho chóng t«i cã gÆp ph¶i nh÷ng luång b·o t¸p ng−îc chiÒu thÕ nµo

ch¨ng n÷a.

Le Paria ®· s½n sµng b−íc vµo cuéc chiÕn ®Êu, môc ®Ých cña

b¸o ch¾c ch¾n sÏ ®¹t ®−îc: ®ã lµ gi¶i phãng loµi ng−êi.

LE PARIA


ngµy 1-4-1922.

492

KIÕN NGHÞ VíI §¹I HéI LÇN THø II §¶NG CéNG S¶N PH¸P1)

NhËn thÊy r»ng §¹i héi Quèc tÕ Céng s¶n lÇn thø IV s¾p tíi

bµn ®Õn vÊn ®Ò thuéc ®Þa vµ viÖc ®ã ph¶i lµ c«ng t¸c hµng ®Çu cña

nh÷ng ng−êi céng s¶n Ph¸p, trong khi giai cÊp t− s¶n h·m trong

vßng ¸p bøc rÊt nhiÒu nh©n d©n thuéc ®Þa.

QuyÕt ®Þnh r»ng vÊn ®Ò thuéc ®Þa sÏ ®−îc ®−a vµo ch−¬ng

tr×nh nghÞ sù cña Héi nghÞ toµn quèc cña §¶ng.

Trong khi chê ®îi, th«ng qua lêi kªu gäi nh©n d©n thuéc ®Þa do

Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa th¶o vµ ®Ò nghÞ ®¨ng lêi kªu gäi ®ã trªn b¸o L' HumanitÐ.

Yªu cÇu çc ®¶ng bé céng s¶n ë thuéc ®Þa t¨ng c−êng c«ng t¸c

tuyªn truyÒn vµ kÕt n¹p ®¶ng viªn trong sè ng−êi b¶n xø vµ yªu

cÇu cö cµng nhiÒu cµng tèt nh÷ng ng−êi b¶n xø ®i dù Héi nghÞ

toµn quèc.

ViÕt vµo th¸ng 10-1922.


ngµy 30-5-1975.

_______________

1) B¶n kiÕn nghÞ nµy do NguyÔn ¸i Quèc, ®¶ng viªn §¶ng Céng s¶n Ph¸p, cïng mét sè ®¶ng viªn ng−êi thuéc ®Þa tr×nh tr−íc §¹i héi §¶ng (BT).

493

®¶ng céng s¶n vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa

Göi ng−êi b¶n xø çc thuéc ®Þa,

Hìi nh÷ng ng−êi lao ®éng b¶n xø! Nh÷ng ng−êi céng s¶n ë

chÝnh quèc biÕt ®−îc nçi khæ cña çc b¹n. Hä biÕt r»ng tõ ngµy çc

xø së cña çc b¹n bÞ nh÷ng qu©n nh©n x©m chiÕm, çc b¹n mÊt hÕt

tù do, r»ng ng−êi ta ®· sö dông nh÷ng biÖn ph¸p tµn b¹o ®Ó buéc

çc b¹n ph¶i lao ®éng mµ kh«ng ®−îc thu gÆt thµnh qu¶. Nh÷ng

quan cai trÞ, d©n sù hay qu©n sù, khñng bè çc b¹n, ¸p dông

nh÷ng luËt lÖ tµn khèc víi çc b¹n.

Chóng ®· t¹o nªn hai lo¹i toµ ¸n: mét cho b¹n th©n cña hä, hiÒn lµnh, khoan hoµ, vµ toµ ¸n kia lµ cho çc b¹n, kh¾t khe vµ

®Ém m¸u.

Çc b¹n bÞ bãc lét hai lÇn: trªn t− çch lµ ng−êi lao ®éng vµ

trªn t− çch lµ ng−êi b¶n xø. Chñ cña çc b¹n, xuÊt ph¸t tõ mÉu

quèc, kh«ng hµnh ®éng ®¬n ®éc. Nh÷ng ng−êi cã quyÒn lùc ë n−íc

çc b¹n, nh÷ng nghiÖp chñ lín vµ çc «ng chñ muèn b¶o vÖ cña c¶i

vµ quyÒn thÕ cña m×nh, liªn minh víi nhau ®Ó bãc lét çc b¹n, liªn

minh víi chÝnh quyÒn, víi bän thùc d©n vµ çc c«ng ty ch©u ¢u.

Trong chiÕn tranh, thanh niªn n−íc çc b¹n bÞ bøt ra khái nhµ;

hoÆc b»ng çc lêi høa h·o, hoÆc b»ng ®e do¹ vµ vò lùc, vµ ng−êi ta ®· ®−a chóng ®Õn lß mæ tøc lµ chiÕn tranh ®Ó b¶o vÖ lîi quyÒn vµ

nh÷ng hËn thï cña chÝnh nh÷ng kÎ giµu cã ®· chinh phôc ®Êt n−íc

çc b¹n. NhiÒu ng−êi ®· bá m¹ng, nh÷ng ng−êi kh¸c bÞ th−¬ng tËt

suèt ®êi. Ng−êi ta kh«ng gi÷ lêi høa nªu ra trong chiÕn tranh, lµ


nh−îng l¹i cho çc b¹n nh÷ng quyÒn trän vÑn vÒ con ng−êi vµ vÒ

c«ng d©n.

Ngoµi ra, çc «ng chñ nµy tiÕp tôc Ðp çc b¹n cung cÊp cho hä

binh lÝnh cho mét cuéc chiÕn tranh næ ra nay mai th«i mµ lßng

tham cña çc «ng chñ ®ang chuÈn bÞ vµ víi hy väng dïng çc b¹n

®Ó ®µn ¸p çch m¹ng mµ chóng t«i chuÈn bÞ ®Ó gi¶i phãng chung

chóng ta.

Cã lÏ çc b¹n t−ëng r»ng tÊt c¶ mäi ng−êi sèng ë Ph¸p còng

®Òu cã quyÒn lùc c¶ vµ ®Òu ®ång t×nh ®Ó duy tr× çc b¹n trong vßng

n« lÖ. Kh«ng. ë n−íc Ph¸p mÉu quèc còng cã vµ cã nhiÒu nh÷ng ng−êi kh¸c ch¼ng cã tµi s¶n g× c¶, ph¶i lao ®éng ®Ó sèng, d−íi

quyÒn còng nh÷ng «ng chñ Êy, vµ chÞu ®Ó ng−êi giµu bãc lét.

Nh÷ng ng−êi g©y nªn nçi thèng khæ cña çc b¹n vµ duy tr× nã

v× ®iÒu ®ã cã lîi cho hä, nh÷ng ng−êi Êy lµ thiÓu sè ë mÉu quèc,

nh−ng hä cã quyÒn lùc v× hä rÊt giµu; vµ chóng t«i, lµ nh÷ng ng−êi

thuéc ®a sè, chóng t«i lµ n¹n nh©n cña nh÷ng b¹o ng−îc cña hä,

chóng t«i ®Êu tranh chèng l¹i hä. Hä còng ®−a chóng t«i - nh− çc

b¹n - ra mÆt trËn vµ hä dïng b¹o lùc bøt con çi chóng t«i ra, biÕn

chóng thµnh lÝnh tr¸ng ®Ó chóng b¶o vÖ nh÷ng cña c¶i kh«ng

thuéc vÒ chóng t«i. §−îc tù do chót Ýt h¬n çc b¹n, chóng t«i ®· cã thÓ liªn hiÖp l¹i

®Ó ®Êu tranh chèng l¹i chñ cña chóng t«i vµ chóng t«i chuÈn bÞ lËt

®æ hä ®Ó tæ chøc, chØ nh»m lîi Ých cña mäi ng−êi, mét x· héi toµn

cÇu tù do h¬n vµ c«ng b»ng h¬n, ë ®ã lao ®éng lµ tèi cao. V× thÕ

chóng t«i ®· thµnh lËp, nh− ë mäi n¬i trªn thÕ giíi, mét §¶ng

Céng s¶n vÜ ®¹i, ®Êu tranh ®Ó gi¶i phãng mäi ng−êi lao ®éng.

§¶ng chñ tr−¬ng nç lùc ®Ó cøu vít tÊt c¶ nh÷ng anh em ë çc

thuéc ®Þa, ®¶ng yªu cÇu çc b¹n th«ng tin cho ®¶ng biÕt vÒ tÊt c¶

nh÷ng ng−îc ®·i mµ çc b¹n mçi lóc l¹i lµ n¹n nh©n; ®¶ng s½n

sµng ®Ó çc b¹n tuyªn truyÒn trªn b¸o chÝ cña ®¶ng vµ s½n sµng ®Ó çc nh©n vËt chÝnh trÞ cña ®¶ng gióp ®ì çc b¹n. §¶ng yªu cÇu çc

b¹n th©n thiÖn víi ®¶ng vµ, ë trong çc thuéc ®Þa mµ cã tån t¹i çc

®¶ng céng s¶n vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa 495

chi nh¸nh cña ®¶ng chóng t«i, çc b¹n h·y coi çc chi nh¸nh Êy lµ

nh÷ng c¬ quan b¶o vÖ çc b¹n. §¶ng yªu cÇu nhÊt lµ çc b¹n ®oµn

kÕt l¹i, gi÷a lao ®éng ë xÝ nghiÖp, ë n«ng th«n... vµ duy tr× nh÷ng

quan hÖ anh em víi nh÷ng ng−êi lao ®éng tõ mÉu quèc ®Õn - ngµy

cµng nhiÒu - hä cïng giai cÊp víi çc b¹n: hä lµ c«ng nh©n, c«ng

chøc, n«ng d©n, tiÓu viªn chøc, thuû thñ.

V× hoµ b×nh thÕ giíi, v× tù do vµ sù no Êm cña mäi ng−êi,

nh÷ng ng−êi bÞ bãc lét thuéc mäi nßi gièng, chóng ta h·y ®oµn kÕt

l¹i vµ ®Êu tranh chèng bän ¸p bøc!

Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa cña ph©n bé ph¸p

cña quèc tÕ céng s¶n 120 phè PhayÐtt¬, Pari.


ngµy 1-11-1922.

496

TRUYÒN §¥N Cæ §éNG MUA B¸O LE PARIA

Dù kiÕn nh÷ng sù kiÖn nghiªm träng cã thÓ x¶y ra ngµy mét

ngµy hai, b¹n ®õng ®îi g× mµ ch−a mua b¸o Le Paria vµ h« hµo b¹n

bÌ mua nã. Tê b¸o nµy lµ tê b¸o cña b¹n, gióp b¹n tho¸t khái c¶nh n«

lÖ vµ sÏ ph¸t hµnh réng r·i trong tÊt c¶ çc thuéc ®Þa, nh»m d¾t dÉn

mäi ng−êi bÞ bãc lét thuéc mäi mµu da ®oµn kÕt l¹i d−íi l¸ cê ®á bóa

liÒm ®Ó trong mét phong trµo çch m¹ng quèc tÕ réng lín quÐt s¹ch mäi kÎ bãc lét mµ chóng ta lµ nh÷ng ng−êi cïng khæ.

ChØ cã chñ nghÜa céng s¶n míi cøu nh©n lo¹i, ®em l¹i cho mäi

ng−êi kh«ng ph©n biÖt chñng téc vµ nguån gèc sù tù do, b×nh ®¼ng,

b¸c ¸i, ®oµn kÕt, Êm no trªn qu¶ ®Êt, viÖc lµm cho mäi ng−êi vµ v×

mäi ng−êi, niÒm vui, hßa b×nh, h¹nh phóc, nãi tãm l¹i lµ nÒn céng

hoµ thÕ giíi ch©n chÝnh, xãa bá nh÷ng biªn giíi t− b¶n chñ nghÜa

cho ®Õn nay chØ lµ nh÷ng v¸ch t−êng dµi ng¨n c¶n nh÷ng ng−êi lao

®éng trªn thÕ giíi hiÓu nhau vµ yªu th−¬ng nhau.

TÊt c¶ mäi ng−êi h·y ®øng lªn quanh l¸ cê ®á ®Ó chinh phôc

thÕ giíi. Lao ®éng tÊt c¶ çc n−íc, ®oµn kÕt l¹i!

ViÕt vµo ®Çu n¨m 1923.


ngµy 30-5-1975.

497

Kû NIÖM B¸O LE PARIA

Mét n¨m ®· tr«i qua kÓ tõ khi b¸o Le Paria ra ®êi. Çc b¹n

quan t©m ®Õn sè phËn cña tê b¸o ngay tõ buæi ®Çu, nh©n dÞp kû

niÖm nµy, c¶m ¬n tÊt c¶ nh÷ng ai ®· can ®¶m víi diÔn ®µn nhá bÐ

nµy, b¶o vÖ nh©n d©n çc thuéc ®Þa.

Çc b¹n mua dµi h¹n, çc b¹n quyªn gãp cho b¸o ®Õn sè gÇn

®©y ®−îc 645 phr¨ng1), h·y nhËn lÊy sù biÕt ¬n ch©n thµnh cña

chóng t«i. Chóng t«i ®· kh«ng qu¸ l¹c quan ®èi víi nh÷ng ®iÒu dù

®o¸n tr−íc. Chóng t«i hiÓu râ sù nghiÖp mµ chóng t«i theo ®uæi,

®Æt ra v« vµn khã kh¨n. Mét mÆt, ®«ng ®¶o d− luËn ch©u ¢u

ch−a ®−îc chuÈn bÞ ®Ó theo dâi ®Çy ®ñ quan ®iÓm cña chóng ta.

MÆt kh¸c, nh÷ng ng−êi d©n thuéc ®Þa ë Ph¸p th−êng ch−a quan

t©m ®Õn t×nh h×nh cã quan hÖ tíi sè phËn ®ång bµo hä ë çc

thuéc ®Þa ®ang ph¶i ®−¬ng ®Çu víi mäi sù phiÒn nhiÔu, víi b¹o

lùc cña nhµ cÇm quyÒn ë ®Þa ph−¬ng, víi sù bãc lét t− b¶n chñ

nghÜa cña nh÷ng kÎ ®i khai ho¸. Cuèi cïng, kho¶ng çch gi÷a

Pari víi ch©u Phi, ch©u ¸, ch©u Mü rÊt xa. Nh÷ng cuéc tiÕp xóc gi÷a chóng t«i víi nh©n d©n çc thuéc ®Þa mµ Le Paria cã tr¸ch

_______________

1) Bµi nµy, t¸c gi¶ viÕt tõ tr−íc, nªn viÕt “çc b¹n quyªn gãp cho b¸o ®Õn sè gÇn ®©y ®−îc 645 phr¨ng”, nh−ng ë cét 2, sè 14, ®¨ng tæng sè tiÒn quyªn gãp ®−îc tõ ®Çu ®Õn lóc nµy ®−îc 892 phr¨ng. 645 phr¨ng lµ tÝnh ®Õn sè 13 (BT).


nhiÖm b¶o vÖ l¹i lu«n lu«n bÞ c¶n trë bëi nh÷ng kÎ thèng trÞ

thuéc ®Þa g©y ra.

Nh−ng ph¶i thõa nhËn r»ng, chóng t«i ®ang ®øng tr−íc mét

®iÒu lo l¾ng rÊt lín. Chóng t«i ®· tÝnh tr−íc r»ng nhiÖm vô khÈn

thiÕt cña mét tê b¸o nh− tê b¸o cña chóng t«i lµ ph¶i b¶o vÖ çc

anh em b¶n xø. ViÖc ®ãn nhËn lÊy nhiÖm vô ®ã ®· dµnh cho Le

Paria lµ ®óng víi ®iÒu mong muèn cña chóng ta.

Sang n¨m thø hai, chóng t«i muèn thùc hiÖn nh÷ng viÖc lµm

tèt ®Ñp h¬n. Ph¶i lµm cho Le Paria xuÊt hiÖn trong mét thêi kú víi

nh÷ng kÕt qu¶ rùc rì, cã nhiÒu ng−êi t×m ®Õn b¸o, víi sè l−îng b¶n

in t¨ng h¬n vµ sè trang nhiÒu h¬n tr−íc. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã chØ

cã thÓ thµnh sù thËt nÕu cã ®−îc nh÷ng nguån dù tr÷ thÝch ®¸ng.

VËy mµ, kh«ng thÓ ®ßi hái mét sù cè g¾ng cao h¬n n÷a ®èi víi 5, 6

b¹n ®· nhËn nhiÖm vô ngay tõ ®Çu, ®· chÞu ®ùng tõ 12 th¸ng qua.

Cã thÓ nãi r»ng riªng nh÷ng viÖc in vµ göi ®i, gi¸ 3 phr¨ng mçi sè

trong mét n¨m lµ võa ph¶i. §Ó thuËn tiÖn cho viÖc tuyªn truyÒn

cho tê b¸o, lóc nµy chóng t«i thÊy r»ng kh«ng thÓ n©ng gi¸ lªn

ngay ®−îc.

§èi víi tÊt c¶ nh÷ng ai ®äc b¸o, muèn b¸o sèng l©u vµ lín

m¹nh, hiÓu nhiÖm vô cña nã, nªn mua dµi h¹n cho m×nh vµ vËn

®éng nhiÒu ng−êi mua dµi h¹n b¸o Le Paria. CÇn ph¶i lµm cho

trong vßng 2 hay 3 th¸ng tíi ®©y, chóng ta cã trªn 1.000 ®éc gi¶,

trªn 1.000 ng−êi mua b¸o dµi h¹n. Chóng t«i còng kh«ng ngÇn

ng¹i nãi ra viÖc quyªn gãp rÊt khiªm tèn còng lµ mét sù gióp ®ì

rÊt quý b¸u ®èi víi chóng t«i. Chóng t«i nãi nh÷ng ®iÓm cuèi

cïng vÒ çc céng t¸c viªn. Le Paria lµ tiÕng nãi cña quÇn chóng bÞ

¸p bøc. TÊt c¶ ®Òu cung cÊp t− liÖu cho chóng ta, ®Òu viÕt vÒ

chóng ta.

Çc b¹n Ph¸p, çc ®ång bµo ë thuéc ®Þa c− tró trªn ®Êt Ph¸p,

çc anh em b¶n xø ë çc thuéc ®Þa, h·y ®¸p l¹i lêi kªu gäi cña

chóng t«i.

kû niÖm b¸o le paria 499

H·y lµm viÖc cho Le Paria, cho sù diÖt trõ chÕ ®é ®éc ®o¸n

chèng l¹i bän ç mËp thùc d©n!

Sù nghiÖp gi¶i phãng nh÷ng ng−êi bÞ ng−îc ®·i mu«n n¨m!

Sù nghiÖp gi¶i phãng nh©n d©n b¶n xø mu«n n¨m!

LE PARIA


th¸ng 5-1923.

500

t¸c phÈm cã thÓ lµ cña chñ tÞch hå chÝ minh

B¸o ço vÒ b¾c kú, trung kú vµ nam kú61

1. T×nh h×nh ng−êi bãc lét 2. T×nh h×nh ng−êi bÞ bãc lét

3. C−¬ng lÜnh cña chóng t«i 4. T−¬ng lai

I T×nh h×nh ng−êi bãc lét

A. ë thuéc ®Þa

3/4 ng©n s¸ch dµnh ®Ó tr¶ l−¬ng cho viªn chøc ng−êi ¢u. Çc

doanh nghiÖp ®−îc h−ëng ®éc quyÒn, quyÒn chuyÓn nh−îng, trî

cÊp vµ nh©n lùc, sau ®©y lµ nh÷ng con sè ng©n s¸ch n¨m 1923:

Ng©n hµng §«ng D−¬ng – Quý I l·i 13.611.377 phr¨ng 23,

trÝch mét sè tiÒn 1 triÖu ®−a vµo quü dù tr÷ bÊt ®éng s¶n ®Ó n©ng

cao quü nµy tõ 7 triÖu lªn 8 triÖu. Quý II l·i 14.481.680 phr¨ng 97,

trÝch 1.100.000 phr¨ng ®−a vµo quü dù tr÷. C«ng ty ®−êng s¾t - Thu kinh doanh 35.093.717 phr¨ng so víi

28.248.503 n¨m 1922.

C«ng ty tÇu ®iÖn - L·i rßng 933.317 phr¨ng so víi 889.235.

C«ng ty than - S¶n l−îng ®¹t 56.153 tÊn so víi 55.891.

C«ng ty ®iÖn - KhÊu hao 375 phr¨ng trong cæ phÇn danh nghÜa

500 phr¨ng.

b¸o ço vÒ b¾c kú, trung kú vµ nam kú 501

C«ng ty cao su - TrÝch tõ çc lo¹i phÝ vµ khÊu hao 500.000

phr¨ng, l·i rßng lµ 4.157.920 so víi 1.864.942.

C«ng ty r−îu - L·i 8.452.879 so víi 7.712.824, Héi ®ång qu¶n

trÞ ®· ®Ò nghÞ t¹i ®¹i héi bÊt th−êng ngµy 17-6 n©ng vèn tõ 11

triÖu lªn 33 triÖu.

B. ë chÝnh quèc

Tõ n¨m 1916 ®Õn n¨m 1918, §«ng D−¬ng ®· cung cÊp 48.922

binh lÝnh vµ mét sè t−¬ng ®−¬ng thî; 367.314.634 phr¨ng 60 cho

vay; 13.816.117 phr¨ng 60 cho çc ho¹t ®éng nh©n ®¹o qu©n sù; 335.882 tÊn s¶n phÈm. VÒ mÆt thÞ tr−êng, §«ng D−¬ng ®· nhËp

khÈu thÝ dô trong n¨m 1923: 1.063 xe h¬i, trong ®ã 869 tõ Ph¸p vµ

121 xe t¶i, trong ®ã 81 tõ Ph¸p. CitroÌn lµ mét trong nh÷ng nhµ

cung cÊp xe vµ CitroÌn thuª c«ng nh©n b¶n xø.

C. M¸nh líi cña ng−êi bãc lét ®Ó duy tr× t×nh tr¹ng cña hä

1. Tham nhòng - Chóng b¸m vµo giíi nhµ nho −u tó cò b»ng

çch cÊp cho hä nh÷ng chøc quan l¹i, mÒ ®ay vµ nh¾m m¾t tr−íc

nh÷ng vô hèi lé truyÒn thèng. Chóng khuyÕn khÝch çc vô tè gi¸c

®ª tiÖn, t«n vinh bän ph¶n béi, cho tiÒn hÇu hÕt b¸o chÝ. 2. Gi¶ t¹o vÒ chñ nghÜa tù do - Chóng ®¸nh lõa giíi trÝ thøc trÎ

®−îc ¢u ho¸ b»ng çch võa cho nhËp quèc tÞch võa cho tróng cö

nhá giät ®Ó g©y cho hä hy väng ®−îc vµo çc phßng th−¬ng m¹i

hoÆc n«ng nghiÖp, vµo çc héi ®ång thµnh phè, tØnh hoÆc thuéc ®Þa.

3. Chñ nghÜa ngu d©n chung - Ng−êi ta gi¶i thÓ tæ chøc ®¹i häc

cò cã çc líp d¹y miÔn phÝ ch÷ H¸n vµ ng−êi ta hy väng lµm nh− thÕ

cã thÓ c¾t ®øt quan hÖ trÝ thøc víi nh÷ng ng−êi çch m¹ng Trung

Quèc vµ NhËt B¶n. VÒ h×nh thøc, hä thµnh lËp mét tr−êng trung

häc duy nhÊt trong toµn quèc vµ mét tr−êng gäi lµ ®¹i häc. Ng−êi ta

kh«ng khuyÕn khÝch sinh viªn sang Ph¸p häc, mµ chØ cho 5 hoÆc 6 häc bæng vµ l¹i dµnh cho con «ng ch¸u cha ngu dèt vµ hÌn h¹.


4. ChÕ ®é b¶n xø - Tøc lµ çc s¾c lÖnh.

ThÝ dô: S¾c lÖnh ngµy 14-5-1924 vÒ viÖc thµnh lËp vµ ho¹t ®éng

cña çc tr−êng t− thôc (mäi ng−êi ®Òu biÕt thÕ nµo lµ s¾c lÖnh).

5. R−îu vµ thuèc phiÖn cho quÇn chóng - Cã c¶ Thiªn chóa

gi¸o nh−ng Ýt th«i v× nh©n d©n An Nam may thay kh«ng cuång

tÝn. Sau chiÕn tranh, ®¹o Tin lµnh ®· ®−îc ®−a vµo d−íi h×nh

thøc “Héi qu¸n sinh viªn” ë Hµ Néi, Xar« ®· ra lÖnh kh«i phôc

çc nhµ chïa.

6. Duy tr× mét qu©n ®éi th−êng trùc, mét ®éi tÇu chiÕn, ®−êng

giao th«ng chiÕn l−îc, v« tuyÕn ®iÖn, m¸y bay vµ c¶ xe t¨ng. N¨m 1925, ng−êi ta dù ®Þnh s¸p nhËp 19.000 ng−êi b¶n xø ë thuéc ®Þa

vµ 15.000 ë Ph¸p.

7. Tho¶ thuËn qu©n sù th−¬ng m¹i víi Mü vµ NhËt B¶n.

B»ng chøng, MÐclanh ®i T«ki«, mét ®oµn ®¹i biÓu Mü ®Õn Sµi

Gßn. Ngoµi ra, chóng kÝch ®éng ng−êi An Nam chèng Hoa kiÒu ë

§«ng D−¬ng vµ ng−îc l¹i.

B»ng chøng, n¨m 1919, tÈy chay hµng Trung Quèc, cuéc tÈy

chay do chÝnh quyÒn xói giôc.

D. Nç lùc cña ng−êi bãc lét nh»m ph¸t triÓn t×nh tr¹ng cña hä

1. BiÖn ph¸p chung: Dù ¸n v« liªm sØ vµ ngu xuÈn “®Ò cao” viÖc

thµnh lËp ViÖn hµn l©m thuéc ®Þa, thµnh lËp çc viÖn thuéc ®Þa ë

Pari. M¸cx©y vµ Boãc®«, çc v¨n phßng thuéc ®Þa, héi qu¸n sinh

viªn vµ lao ®éng, tæ chøc triÓn l·m thuéc ®Þa ë Pari, thµnh lËp mét

hÖ thèng réng lín vÒ v« tuyÕn ®iÖn, v.v..

2. ¦u ®·i qu¸ ®¸ng ®èi víi çc doanh nghiÖp t− b¶n - thùc d©n.

B»ng chøng: Thµnh lËp mét c«ng ty qu¶n lý Ng©n hµng c«ng

nghiÖp Trung Hoa, dù ¸n ®ang ®−îc th¶o luËn vÒ sù ®éc quyÒn cña

Sµi Gßn - Chî Lín. 3. Tr−ng dông vµ xuÊt khÈu lao ®éng An Nam ®i HÐbrides võa

qua hoÆc ®i chÝnh quèc.


4. M−u toan t− b¶n chñ nghÜa ®èi víi Trung Quèc vµ Xiªm.

B»ng chøng: C«ng ty xe löa V©n Nam, Ng©n hµng Nga - ¸, th¸ng 5 võa qua, th¸i tö Xiªm Burachatra, cao uû v−¬ng quèc

Xiªm vÒ ®−êng s¾t ®Õn Pari.

II T×nh h×nh ng−êi bÞ bãc lét

A. Çc giai cÊp x· héi

Theo ®iÒu tra d©n sè n¨m 1921, sè d©n cña toµn §«ng

D−¬ng thuéc Ph¸p lµ kho¶ng 20 triÖu, sèng trªn diÖn tÝch gÇn

700 ngh×n km2.

1. TÇng líp −u tó bao gåm mét phÇn çc nhµ nho líp cò, kÓ c¶

Cung ®×nh HuÕ vµ mét phÇn, nh÷ng ng−êi T©y häc trÎ.

Sè ng−êi thø nhÊt, ®«ng nhÊt ë Trung Kú vµ B¾c Kú nh−ng Ýt

h¬n; ë Nam Kú, hä bÞ lÊn dÇn bëi líp trÎ ®ang cã ¶nh h−ëng ngµy cµng lín kh¾p trong n−íc.

§Õn tËn n¨m 1914, phÇn lín nh÷ng nhµ çch m¹ng lµ nh÷ng

nhµ nho næi tiÕng vÒ tµi n¨ng; nh÷ng nhµ çch m¹ng nµy c− tró ë

NhËt B¶n vµ Trung Quèc, hoÆc bÞ ®−a ®i ®µy hoÆc bÞ chÆt ®Çu. Cßn

nh÷ng nhµ nho ë l¹i trong n−íc, th× mét sè Ýt n»m im trong th¸p

ngµ; mét sè kh¸c th× c¬ héi, hÌn nh¸t hoÆc ph¶n béi, ngay lóc nµy

vÉn phôc vô chÝnh quyÒn. Hä lµm bé tr−ëng trong Cung ®×nh HuÕ,

tæng ®èc çc tØnh, v©n v©n... Tuy nhiªn, nh÷ng ng−êi nµy trung

thµnh víi thùc d©n Ph¸p mµ ®iÓn h×nh lµ nhµ vua hiÖn nay, kh«ng

cã uy tÝn g× ®èi víi quÇn chóng vµ cã xu h−íng mÊt dÇn cïng víi

thÕ hÖ cò.

Ngµy nay, chÝnh n−íc “An Nam trÎ” ®ang vÉy vïng trong n−íc.

Bªn c¹nh líp thanh niªn −u tó nµy gåm çc nhµ trÝ thøc, ng−êi ta

thÊy xuÊt hiÖn mét líp nhµ c«ng th−¬ng −u tó: §ã lµ nh÷ng ng−êi

b¶n xø cßn rÊt hiÕm ®−îc häc ë çc tr−êng cña ®¹i t− b¶n hiÖn ®¹i.


Ngoµi nh÷ng phÇn tö ®Æc biÖt ®ã ra, giai cÊp t− s¶n lín cã ®¹i diÖn

lµ çc ®¹i ®Þa chñ, cô thÓ lµ nh÷ng quan l¹i tÇng líp cò hoÆc bè mÑ

líp thanh niªn ®· ¢u ho¸.

2. TiÓu t− s¶n - nh÷ng ng−êi sèng ë n«ng th«n bao gåm th©n

hµo, lý tr−ëng Nhµ n−íc giao cho thu thuÕ ®iÒn thæ, nh÷ng tiÓu

chñ sèng b»ng mét m¶nh ruéng vµ tù cµy cÊy, nh÷ng chñ trang

tr¹i qu¶n lý ruéng ®Êt cho ®¹i ®Þa chñ vµ cã tr−êng hîp chÝnh hä

còng thuª n«ng d©n. Chñ trang tr¹i vµ lý tr−ëng, nh÷ng ng−êi thu

thuÕ, lµ nh÷ng ng−êi trung gian vµ nh÷ng ng−êi bãc lét n«ng d©n.

Tr−íc ®©y, th©n hµo, tøc lµ nh÷ng uû viªn héi ®ång thµnh phè vµ

viªn chøc thµnh phè, nhê cã quyÒn tù trÞ cña çc x·, ®· lµm phÇn

®Öm gi÷a quan l¹i vµ n«ng d©n. Ngµy nay, víi nhËn thøc l¹c hËu

vµ víi chÝnh quyÒn Ph¸p, hä kh«ng cã vÞ trÝ trong qu¸ tr×nh ph¸t

triÓn cña ®Êt n−íc.

Tr¸i l¹i, tiÓu t− s¶n ë thµnh thÞ l¹i tham gia vµo qu¸ tr×nh ®ã.

Hä lµ nh÷ng th−¬ng gia, b¸n hµng ho¸ cña ch©u ¢u, cho thuª xe

®¹p vµ xe h¬i, qu¶n lý çc nhµ hµng vµ kh¸ch s¹n cña Ph¸p, s¶n

xuÊt giÇy vµ hßm ®ùng ®å. Giai cÊp x· héi nµy ®· truyÒn b¸ mét

çch v« ý thøc nh−ng rÊt nhanh chãng trong nh©n d©n nÒn v¨n

minh vËt chÊt cña ph−¬ng T©y.

3. QuÇn chóng bao gåm hÇu hÕt lµ n«ng d©n. ë thµnh phè lµ

phu kÐo xe, båi bµn, phu khu©n v¸c, phu bÕn xe, bÕn c¶ng, nhµ ga,

d©n khai hoang, d©n trång trät, phu lµm lao dÞch, c«ng nh©n, cuèi

cïng lµ binh lÝnh.

N«ng d©n - dèt ®Æc, v« tæ chøc vµ cam phËn. Chñ yÕu lµ lµm

ruéng. Hä lµm thuª ¨n l−¬ng hoÆc chñ trang tr¹i nhá, tøc lµ hä xin

trùc tiÕp mét m¶nh ®Êt cña mét phó n«ng hoÆc th«ng qua mét chñ

trang tr¹i lín: Hä cµy cÊy vµ chia s¶n phÈm thµnh hai phÇn víi

chñ hoÆc trung gian. Ng«i nhµ l¸ mµ hä vµ gia ®×nh ë th−êng

kh«ng ph¶i cña hä mµ tµi s¶n duy nhÊt cña hä lµ mét con nghÐ.

MÆc dÇu t×nh tr¹ng t¹m bî ®ã, nh−ng ng−êi “nhµ quª” thÝch sèng


trong “çi nhµ” víi mét b¸t c¬m, Ýt muèi vµ Ýt ç kh« h¬n lµ ra tØnh

v× hä sî lµm lao dÞch.

C«ng nh©n - Ýt ngu dèt vµ cam phËn h¬n. Hä b¾t ®Çu biÕt

chèng ®èi. Nh−ng hä cßn hoµn toµn thiÕu tæ chøc. Ngoµi ra, t×nh tr¹ng thiÕu tæ chøc lµ phæ biÕn vµ khi nh÷ng ng−êi b¶n xø dï cã

biÕt søc m¹nh cña tæ chøc c«ng ®oµn th× chÝnh quyÒn còng ®µn ¸p

mäi m−u toan tËp hîp. ë çc c«ng x−ëng, ng−êi c«ng nh©n An

Nam hoµn toµn chÞu d−íi quyÒn ®éc ®o¸n cña çc ®èc c«ng vµ chñ.

May thay hä kh«ng uèng r−îu.

Båi - kiÕm ®−îc nhiÒu tiÒn h¬n. Hä lµ thµnh phÇn nh©n d©n

“hiÖn ®¹i nhÊt”, qua tiÕp xóc hµng ngµy víi T©y, nh÷ng tªn mµ hä

¨n c¾p vµ khinh rÎ.

Phu kÐo xe - ®¸ng ®−îc ®Æc biÖt chó ý. §ã lµ bé phËn ®«ng ®¶o

vµ khèn khæ nhÊt. V× vËy, hä lµ ®éi qu©n lµm çch m¹ng trong t−¬ng lai. N¨m 1921, 200 culi ë Chî Lín ®· b¾t ®Çu ®×nh c«ng.

§Ó cã kh¸i niÖm vÒ tiÒn c«ng cña hä, chóng ta biÕt ë Hµ Néi,

tiÒn c«ng chÝnh thøc lµ kho¶ng 0 ®ång 25 = 2 phr¨ng 25 cho giê

®Çu tiªn vµ 0 ®ång 20 = 2 phr¨ng cho mçi giê tiÕp theo. Cø cho hä

kÐo 10 giê trong mét ngµy ®ªm th× hä lÜnh ®−îc 2 ®ång 25 lµ tèi ®a

(22 phr¨ng 50). Nh−ng xe kÐo l¹i ph¶i thuª cña mét «ng chñ hoÆc

mét c«ng ty víi gi¸ 1 ®ång mét ngµy = 10 phr¨ng. Ng−êi culi cßn

l¹i 12 phr¨ng 50. H¬n n÷a hä kh«ng bao giê cã mãn lîi bÊt ngê

nµo. Kh«ng cã tiÒn boa v× ë ®©y kh«ng cã th«ng lÖ ®ã. Khi cã ng−êi

gäi th× ph¶i ch¹y ®Õn ngay kh«ng th× bÞ m¾ng nhiÕc. ë B¾c Kú vµ nhÊt lµ ë Trung Kú, nhiÒu xe kÐo kh«ng cã b¸nh

xe cao su. Ng−êi ta thuª víi gi¸ rÎ h¬n: 0 ®ång 80 thay v× 1 ®ång

mét ngµy, vµ gi¸ çc cuèc xe gi¶m 0 ®ång 15 = 1 phr¨ng 50 giê

®Çu tiªn vµ kÐo xe l¹i nÆng nhäc h¬n v× b¸nh xe b»ng gç bäc s¾t

kh«ng cã cao su, xãc nhiÒu h¬n khi ch¹y qua nh÷ng hè s©u trªn

®−êng. NhiÒu khi kh¸ch ngåi hai ng−êi trªn mét xe vµ ®Çy hµnh

lý ®Ó tiÕt kiÖm.

Qu©n ®éi - ¢m m−u ®Çu ®éc n¨m 1907 vµ cuéc næi dËy ë


Th¸i Nguyªn n¨m 1917 chøng tá qu©n ®éi b¶n xø lµ n¬i cã thÓ

cung cÊp nh÷ng ng−êi çch m¹ng.

LÝnh do çc x· tuyÓn mé. Hä cã quyÒn dïng hoa lîi tõ tµi s¶n

cña x· ®Ó nu«i binh lÝnh. Trong khi lµm nghÜa vô hä cè kiÕm ®−îc

mét cÊp bËc qu©n sù t−¬ng ®−¬ng víi cÊp quan l¹i d©n sù ®Ó khi

trë vÒ cã thÓ ®øng trong hµng ngò çc th©n hµo. Hä cã mét Ýt ¶nh

h−ëng dï kh«ng muèn, hä lµm n¸o ®éng thªm ë n«ng th«n do cö

chØ ho¹t b¸t cña hä sau khi ®· sèng trong doanh tr¹i vµ thêi gian ë

thµnh phè.

§ã lµ nh÷ng lùc l−îng dù bÞ tèt cho ho¹t ®éng tuyªn truyÒn trong quÇn chóng vµ cuèi cïng ®iÒu ®ã ®· diÔn ra ®èi víi 50.000

“lÝnh t×nh nguyÖn” tõ Ph¸p trë vÒ.

4. Phô n÷ b¾t ®Çu hiÖn ®¹i ho¸ ë çc thµnh thÞ, cßn ë n«ng

th«n hä vÉn ngu dèt, cã phÇn mª tÝn vµ hoµn toµn v« tæ chøc vµ

cam phËn. ë çc thµnh phè, cã mét sè tr−êng hîp næi dËy chèng

quyÒn lùc cña bè mÑ hoÆc cña chång; nh−ng cã thÓ nãi ngay r»ng

®ã lµ nh÷ng tr−êng hîp ®Æc biÖt vµ kh«ng bao giê v−ît qu¸ mét

cuéc bá trèn mét thêi gian råi l¹i vÒ, mét cuéc b¾t cãc hoÆc ly dÞ

hîp ph¸p. Kh«ng hÒ cã nh÷ng téi ¸c ghª gím hoÆc tù s¸t.

Vî çc quan l¹i th−êng lui tíi bän T©y. Con g¸i cña hä còng b¾t ch−íc mÑ. Phô n÷ tiÓu t− s¶n thµnh phè ®i häc ®Ó lµm c« gi¸o

hoÆc y t¸ (®ã lµ nh÷ng nghÒ duy nhÊt cho phô n÷ b¶n xø), cßn mét

phÇn lín tr«ng nom çc cöa hµng. Phô n÷ tiÓu t− s¶n ë n«ng th«n

cai qu¶n c«ng viÖc ®ång ¸ng, nu«i t»m, dÖt v¶i, ®i chî bu«n b¸n

thãc. Phô n÷ th−êng d©n th× lµm ruéng; mét sè ë thµnh phè lµm

culi, c«ng nh©n nhµ m¸y, lµm vó em cho T©y.

ë çc thµnh phè cã çc tr−êng tiÓu häc cho n÷ sinh; ë çc trung

t©m thµnh phè cã vµi ký tóc x¸ cho con nhµ giµu, nh−ng ë çc tæng

kh«ng cã tr−êng cho n÷ sinh nh− tr−êng cho nam sinh. T«i quen

hai n÷ sinh viªn B¾c Kú sang häc ë Ph¸p: §ã lµ nh÷ng n÷ sinh viªn duy nhÊt.

Hai tÖ n¹n: §a thª vµ m¹i d©m, nay ®−îc tæ chøc theo kiÓu


ch©u ¢u. §©y lµ ®Æc ®iÓm cña thùc d©n Ph¸p, v× ë çc thuéc ®Þa

Anh, n¹n ®a thª bÞ huû bá vµ n¹n m¹i d©m bÞ cÊm.

Tuy nhiªn, kh«ng thÓ gi¶i thÝch r»ng sù tån t¹i cña chÕ ®é ®a

thª lµ do ng−êi phô n÷ chÞu ®Ó ®µn «ng bãc lét tµn b¹o nh− ë ng−êi

La M· vµ Håi gi¸o. LuËt ph¸p vµ phong tôc An Nam h¹n chÕ

quyÒn cña ng−êi cha vµ ng−êi chång. Sau ®©y lµ mét nÐt vÒ mÆt

ph¸p lý cña ng−êi phô n÷ An Nam:

Lý do ng−êi ta dùa vµo ®Ó cho phÐp ®a thª lµ ®Ó kiÕm ng−êi kÕ

tôc nÕu ng−êi vî c¶ kh«ng cã con trai (nçi lo kh«ng cã con trai kÕ

tôc lµ thiÕt yÕu ®èi víi ng−êi An Nam v× viÖc thê cóng tæ tiªn vÉn cßn rÊt thÞnh hµnh).

Tuy nhiªn, ®a thª kh«ng phæ biÕn mµ lµ mét ®iÒu sang träng.

LuËt ®ßi hái ph¶i cã sù ®ång ý cña vî c¶ vµ b¶o ®¶m quyÒn cña vî

c¶ ®−îc qu¶n lý tµi s¶n kh«ng nh÷ng cña con riªng cña m×nh mµ

c¶ cña con vî hai. Con çi vî hai ph¶i chÞu ®¹i tang 27 th¸ng cho

bµ c¶ vµ chØ chÞu tang mét n¨m cho mÑ ®Î. CÊm ng−êi chång

kh«ng ®−îc h¹ vî c¶ thµnh “vî lÏ” vµ ng−îc l¹i. ë n−íc chóng t«i,

phô n÷ kh«ng ë t¸ch riªng víi nam giíi. Së dÜ t«i ph¶n ®èi ®a thª

v× nã c¶n trë gi¶i phãng phô n÷ An Nam.

Ng−êi chång kh«ng cã quyÒn sinh quyÒn s¸t: Ai cho m−în hoÆc b¸n vî sÏ bÞ ®¸nh 80 roi. Theo luËt, chång cã thÓ bá vî nh−ng ph¶i

cã lý do, nÕu kh«ng còng bÞ ®¸nh 80 roi. Ngoµi ra, cÊm kh«ng ®−îc

ly dÞ nÕu:

1. Vî ®ang chÞu tang 27 th¸ng cho ng−êi trong gia ®×nh cña chång;

2. Sau ngµy c−íi, gia ®×nh trë nªn giµu cã;

3. NÕu vî kh«ng cã n¬i n−¬ng tùa kh¸c ngoµi n¬i ë cña hai

vî chång.

Chång qu¶n lý tµi s¶n cña vî, nh−ng kh«ng ®−îc chuyÓn

nh−îng nÕu vî kh«ng ®ång ý. Sù thËt ng−êi vî An Nam cã nhiÒu

−u ®·i (mµ phô n÷ ch©u ¢u kh«ng cã), n¾m “ch×a kho¸ cña gia ®×nh” vµ qu¶n lý tµi s¶n cña gia ®×nh.

Khi go¸ chång, vî vÉn gi÷ nguyªn çi quyÒn ®ã, ®−îc h−ëng gia


tµi vµ khi bµ vî go¸ cßn sèng th× con çi kh«ng cã quyÒn ®ßi phÇn

cña m×nh, trõ phi cã di chóc cña cha cho chia phÇn.

Khi t¸i gi¸, ng−êi vî mÊt hÕt çi quyÒn nãi trªn vµ theo luËt

th× trë thµnh hoµn toµn xa l¹.

Ng−êi vî An Nam kh«ng cã quyÒn ®i kiÖn, nh−ng cã thÓ nhê bè

mÑ kiÖn hé.

5. Ng−êi Hoa ë §«ng D−¬ng - ë thµnh phè nµo ë §«ng D−¬ng

còng thÊy ng−êi Hoa. PhÇn lín b¸n hµng. §ã lµ t− s¶n thµnh thÞ

vµ trung l−u. Hä rÊt h¨ng h¸i, ®ãng gãp vµo sù ph¸t triÓn kinh tÕ ë

§«ng D−¬ng. Nh−ng ë ®©y còng cã tÇng líp t− s¶n Hoa kiÒu líp trªn, gåm nh÷ng nhµ c«ng nghiÖp vµ tµi chÝnh m¹nh vµ ®«ng h¬n

®ång nghiÖp ng−êi An Nam vµ theo kiÓu t− b¶n cËn ®¹i. Trung

t©m cña hä lµ Chî Lín, mét thµnh phè Nam Kú víi 138.000 d©n

(trong ®ã mét nöa lµ ng−êi Hoa). Hä tho¶ hiÖp víi thùc d©n Ph¸p,

hä thÓ hiÖn kh«ng ngÇn ng¹i tinh thÇn d©n téc vµ ai còng biÕt vai

trß cña hä trong Ng©n hµng B.I.C vµ trong dù ¸n ®éc quyÒn cña

Sµi Gßn. Çn bé tuyªn truyÒn cña chóng t«i ph¶i chó ý ®Õn nh÷ng

ng−êi nµy. Tr¸i l¹i, nh÷ng ng−êi trung l−u cã thÓ gióp Ých cho

chóng t«i. Trong Çch m¹ng Trung Quèc, nh÷ng th−¬ng gia kh¸

gi¶ ®· tæ chøc çc c«ng ty bÝ mËt ®Ó gióp ®ì vµ tuyªn truyÒn cho T«n DËt Tiªn. Trong sè ®ã, cã nh÷ng ng−êi d©n chñ ®· trë thµnh

céng s¶n.

B. Cuéc ®Êu tranh giai cÊp

Cuéc ®Êu tranh giai cÊp kh«ng diÔn ra gièng nh− ë ph−¬ng T©y.

- VÒ phÝa ng−êi lao ®éng, ®ã lµ sù kh«ng gi¸c ngé, sù nhÉn

nhôc vµ kÕt qu¶ lµ thiÕu tæ chøc. VÒ phÝa bän chñ, kh«ng cã m¸y

mãc, ruéng ®ång thuéc së h÷u cña ®¸m ®«ng, nh÷ng ®Þa chñ h¹ng

trung vµ h¹ng nhá vµ nh÷ng kÎ mµ ë ®ã ®−îc coi lµ ®¹i ®Þa chñ th×

chØ lµ nh÷ng tªn lïn tÞt bªn c¹nh nh÷ng ng−êi trïng tªn víi hä ë ch©u ¢u vµ ch©u Mü; kh«ng cã triÖu phó ng−êi An Nam. Nh÷ng

tªn thËt giµu cã ë ®ã th× ë ®©y chØ lµ nh÷ng kÎ thu t« kh¸ gi¶ th«i.


- Cho nªn, nÕu n«ng d©n gÇn nh− ch¼ng cã g× th× ®Þa chñ còng

kh«ng cã tµi s¶n g× lín; nÕu n«ng d©n chØ sèng b»ng çi tèi thiÓu

cÇn thiÕt th× ®êi sèng cña ®Þa chñ còng ch¼ng cã g× lµ xa hoa; nÕu

thî thuyÒn kh«ng biÕt m×nh bÞ bãc lét bao nhiªu th× chñ l¹i kh«ng

hÒ biÕt c«ng cô ®Ó bãc lét cña hä lµ m¸y mãc; ng−êi th× ch¼ng cã

c«ng ®oµn, kÎ th× ch¼ng cã t¬rít. Ng−êi th× cam chÞu sè phËn cña

m×nh, kÎ th× võa ph¶i trong sù tham lam cña m×nh. Sù xung ®ét vÒ

quyÒn lîi cña hä ®−îc gi¶m thiÓu. §iÒu ®ã, kh«ng thÓ chèi c·i ®−îc.

Nh−ng ng−êi ta sÏ b¶o: ThÕ lµ chóng ta ë thêi Trung cæ µ? å!

SÏ lµ qu¸ ®¸ng nÕu so s¸nh ng−êi “nhµ quª”1) víi ng−êi n«ng n«. An Nam ch−a bao giê cã t¨ng l÷ vµ thuÕ m−êi phÇn tr¨m ®ãng cho

Gi¸o héi. Hoµng ®Õ trÞ v× nh−ng ch¼ng lo cai trÞ g×. TÊt nhiªn lµ ®·

cã quan l¹i råi. Nh−ng cã thÓ so s¸nh hä víi chóa phong kiÕn

kh«ng? Kh«ng. Tr−íc hÕt, quan l¹i ®−îc tuyÓn lùa theo con ®−êng

d©n chñ: Con ®−êng thi cö, më réng cho mäi ng−êi vµ mäi ng−êi cã

thÓ chuÈn bÞ thi mµ ch¼ng tèn kÐm g×. H¬n n÷a, quyÒn lùc cña

quan l¹i ®−îc c©n b»ng b»ng tÝnh tù trÞ cña x· th«n.

X· héi Ên §é – China – vµ t«i cã thÓ nãi: Ên §é hay Trung

Quèc vÒ mÆt cÊu tróc kinh tÕ, kh«ng gièng çc x· héi ph−¬ng T©y

thêi Trung cæ, còng nh− thêi cËn ®¹i, vµ ®Êu tranh giai cÊp ë ®ã kh«ng quyÕt liÖt nh− ë ®©y.

Mai ®©y, khi chñ nghÜa t− b¶n ph−¬ng T©y lµm ®æi thay

ph−¬ng §«ng th× ®Êu tranh giai cÊp cã trë nªn quyÕt liÖt kh«ng?

§¹i thÓ lµ cã, nÕu xÐt g−¬ng cña NhËt B¶n.

ThËt ra lµ cã, v× sù T©y ph−¬ng ho¸ ngµy cµng t¨ng vµ tÊt yÕu

ph−¬ng §«ng; nãi çch kh¸c, chñ nghÜa M¸c sÏ cßn ®óng c¶ ë ®ã.

Dï sao th× còng kh«ng thÓ cÊm bæ sung “c¬ së lÞch sö” cña chñ

nghÜa M¸c b»ng çch ®−a thªm vµo ®ã nh÷ng t− liÖu mµ M¸c ë

thêi m×nh kh«ng thÓ cã ®−îc.

M¸c ®· x©y dùng häc thuyÕt cña m×nh trªn mét triÕt lý nhÊt

_______________

1) Trong nguyªn b¶n nh÷ng ch÷ “nhµ quª” viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT).


®Þnh cña lÞch sö, nh−ng lÞch sö nµo? LÞch sö ch©u ¢u. Mµ ch©u ¢u

lµ g×? §ã ch−a ph¶i lµ toµn thÓ nh©n lo¹i.

M¸c cho ta biÕt r»ng sù tiÕn triÓn çc x· héi tr¶i qua ba giai

®o¹n: ChÕ ®é n« lÖ, chÕ ®é n«ng n«, chÕ ®é t− b¶n; vµ trong mçi

giai ®o¹n Êy, ®Êu tranh giai cÊp cã kh¸c nhau. Chóng ta ph¶i coi

chõng! Çc d©n téc ViÔn §«ng cã tr¶i qua hai giai ®o¹n ®Çu

kh«ng? Tõ nhiÒu thÕ kû nay, hä ch¼ng h−ëng ®−îc th¸i b×nh hay

sao ®Ó ®Õn møc lµm cho ng−êi ch©u ¢u khinh rÎ hä (l−êi nh¸c, mª

muéi hµng ngh×n n¨m, v.v.)?

Xem xÐt l¹i chñ nghÜa M¸c vÒ c¬ së lÞch sö cña nã, cñng cè nã b»ng d©n téc häc ph−¬ng §«ng. §ã chÝnh lµ nhiÖm vô mµ çc

x«viÕt ®¶m nhiÖm (Ban Thuéc ®Þa cña chóng t«i võa nhËn ®−îc

th− mêi chóng t«i tham gia c«ng t¸c nµy). Vµ çc x«viÕt sÏ thµnh

c«ng; v× r»ng, ®øng lªn trªn çc thµnh kiÕn chñng téc, hä sÏ lµm

cho thÕ giíi ®−îc miÔn nghe çc lêi tÇm phµo cña nh÷ng Guyxtave

L¬b«ng (Gustave Lebon) vµ nh÷ng H¨ngri Coãc®ie (Henri Cordier).

C. Cuéc xung ®ét gi÷a hai thÕ hÖ vµ hai nÒn v¨n minh

Cuéc ®Êu tranh giai cÊp cã thÓ tån t¹i khi nã bÞ nguþ trang vµ

®Èy lïi bëi cuéc ®Êu tranh gi÷a hai thÕ hÖ: ThÕ hÖ nh÷ng nhµ nho cò vµ thÕ hÖ thanh niªn An Nam ®· ¢u ho¸. Chóng t«i ®· nãi,

th¾ng lîi thuéc vÒ thanh niªn; chóng t«i bæ sung thªm r»ng cuéc

®Êu tranh gi÷a hai thÕ hÖ kh«ng cã g× kh¸c cuéc ®Êu tranh gi÷a

hai nÒn v¨n minh: NÒn v¨n minh ch©u ¢u, do thùc d©n Ph¸p th©m

nhËp vµo bÊt kÓ tèt hay xÊu, vµ nÒn v¨n minh Trung Hoa...

ThËt l¹ lïng khi theo dâi nh÷ng chi tiÕt rÊt nhá cuéc sèng cña

nh©n d©n, nh÷ng biÕn cè cña cuéc ®Êu tranh ®ã... T«i ®· tham dù

mét ®¸m tang; ng−êi An Nam cã phong tôc tÆng cho vong hån

ng−êi chÕt mét çi nhµ b»ng giÊy b»ng çch ®èt ®i ë n¬i cã ng«i mé

sau ®¸m tang: C¨n nhµ t«i thÊy cã m¸i theo kiÓu cña ng−êi An Nam, nh−ng cöa sæ theo ch©u ¢u vµ mét bé xal«ng Pari, lµm n¬i ë

cho ®«i vî chång.


Th¾ng lîi thuéc vÒ líp trÎ An Nam v× ®ã lµ hiÖn th©n cña líp

trÎ ch©u ¢u, th¾ng lîi ®ã cã lîi cho nhiÖm vô cña chóng t«i. §èi víi

chóng t«i, viÖc ng−êi An Nam vµo häc tr−êng Ph¸p v× buéc ph¶i

vµo hoÆc v× cã ý ®å chèng kÎ thèng trÞ cã hiÖu qu¶ h¬n, lµ ®iÒu

kh«ng quan träng.

D. Chñ nghÜa d©n téc

Chñ nghÜa d©n téc lµ ®éng lùc lín cña ®Êt n−íc. ChÝnh nã ®·

g©y nªn cuéc næi dËy chèng thuÕ n¨m 1908, nã d¹y cho nh÷ng

ng−êi culi biÕt ph¶n ®èi, nã lµm cho nh÷ng ng−êi “nhµ quª” ph¶n ®èi ngÇm tr−íc thuÕ t¹p dÞch vµ thuÕ muèi. Còng chñ nghÜa d©n

téc ®· thóc ®Èy çc nhµ bu«n An Nam c¹nh tranh víi ng−êi Ph¸p

vµ ng−êi Trung Quèc; nã ®· thóc giôc thanh niªn b·i kho¸, lµm

cho nh÷ng nhµ çch m¹ng trèn sang NhËt B¶n, lµm vua Duy T©n

m−u tÝnh khëi nghÜa n¨m 19171).

- ChiÕn tranh ®· lµm thay ®æi chñ nghÜa d©n téc:

1. Chñ nghÜa d©n téc ®· hiÖn ®¹i ho¸ khi chuyÓn tõ giíi

th−îng l−u nµy sang giíi th−îng l−u kh¸c. ChÝnh thanh niªn An

Nam ngµy nay ®ang chØ ®¹o nã.

2. Chñ nghÜa d©n téc ¨n s©u vµo quÇn chóng nhê sù ph¸t triÓn cña çc phÇn tö thµnh thÞ vµ nhÊt lµ nhê sù tuyÓn mé vµ trë vÒ

cña “lÝnh t×nh nguyÖn”.

3. Trong chñ nghÜa d©n téc cã c¶ lßng c¨m ghÐt bän x©m l−îc

Trung Quèc vµ ng−êi Ên §é sinh c¬ lËp nghiÖp ë trªn ®Êt n−íc nµy.

4. Nã cã xu h−íng hîp ph¸p ho¸ çc h×nh thøc biÓu hiÖn vµ yªu

s¸ch cña nã. Mét mÆt, chÝnh quyÒn nh−îng bé. MÆt kh¸c, líp

thanh niªn tõ bá ph−¬ng ph¸p tiÕn hµnh nh÷ng cuéc næi dËy bét

ph¸t cña líp ng−êi ®i tr−íc, vµ ngµy nay, ng−êi ta thiªn vÒ chiÕn

thuËt cña nh÷ng nhµ çch m¹ng ch©u ¢u: Tuyªn truyÒn, tæ chøc

vµ khëi nghÜa quÇn chóng. Trong khi líp ng−êi giµ muèn ®éc lËp

_______________

1) Cuéc m−u khëi nghÜa diÔn ra n¨m 1916 (BT).


ngay th× líp trÎ yªu s¸ch nh÷ng thiÕt chÕ chuÈn bÞ cho ®éc lËp (tê

La Tribune indigÌne62: C¬ quan cña ph¸i lËp hiÕn).

- Trung t©m çch m¹ng

1. ë Trung Kú, cã thÓ kÓ çc tØnh NghÖ An, Hµ TÜnh vµ Cè ®«

HuÕ. ë HuÕ, ngay trong Cung ®×nh, còng cã nh÷ng “ng−êi theo chñ

nghÜa chÝnh thèng” ph¸i cña vua Duy T©n, ng−êi bÞ b¾t ®i ®µy ë

Rªuyni«ng v× “chèng Ph¸p”.

V× Trung Kú do çc nhµ nho giµ thèng trÞ vµ nh÷ng trÝ thøc ë

r¶i r¸c trong nh÷ng thµnh phè nhá vµ th«n x·, nªn çc trung t©m

çch m¹ng kh«ng thÊy râ nh− ë B¾c Kú vµ Nam Kú. 2. ë B¾c Kú, tr−íc hÕt ph¶i nãi ®Õn biªn giíi víi V©n Nam lµ

n¬i ®i l¹i hoÆc c− tró cña nh÷ng ng−êi “ngoµi ph¸p luËt” nªn

tØnh Lai Ch©u lµ bé phËn hoÆc ®Þa ph−¬ng b¶o hé cuèi cïng cña

Ph¸p. L·nh chóa cña tØnh nµy, ch−a bao giê ®éc lËp, ®· ch¹y

qua biªn giíi cïng víi gia ®×nh vµ tay ch©n, chØ chê cã dÞp “trë

xuèng”. Råi ®Õn ®ång b»ng “s«ng Hång”, cã Thñ ®« Hµ Néi, n¬i

mµ b¸o chÝ b¶n xø hoµn toµn ®−îc trî cÊp, nh−ng l¹i lµ n¬i

tr−êng trung häc, tr−êng ®¹i häc, çc tæ chøc t−¬ng tÕ, çc héi

thÓ thao vµ th−¬ng m¹i, çc nhµ h¸t ®Òu bÞ chñ nghÜa d©n téc

th©m nhËp. Cã thÓ kÓ c¶ H¶i Phßng, h¶i c¶ng vµ Nam §Þnh, tØnh cã nhiÒu tr−êng häc nhÊt tr−íc khi huû bá çc tr−êng

Trung Hoa, tÊt nhiªn ë ®ã nhiÒu nhµ nho çch m¹ng sinh sèng.

Nh−ng nh÷ng ng−êi nµy còng gièng ®ång nghiÖp cña hä ë Trung

Kú b¾t con m×nh häc tr−êng Ph¸p.

3. Trong sè çc trung t©m cña phong trµo “An Nam trÎ” th×

®øng ®Çu lµ Sµi Gßn. B¸o chÝ ®Þa ph−¬ng b»ng tiÕng Ph¸p ph¸t

triÓn. Mét tr−êng trung häc cho con trai vµ nhiÒu héi thÓ thao ®·

mäc lªn.

4. T«ki«, B¾c Kinh, Qu¶ng Ch©u vµ biªn giíi Trung Hoa lµ

nh÷ng n¬i tró Èn cña nh÷ng ng−êi çch m¹ng. 5. Chóng t«i kh«ng quªn nh÷ng ng−êi bÞ ®i ®µy ë Nouvelle

CalÐdonie vµ C«n §¶o.


6. Cuèi cïng, ë Ph¸p, lµ mét nhãm nhá nh÷ng ng−êi céng s¶n

vµ c¶m t×nh ë Pari, M¸cx©y, Boãc®«, M«nt¬peli¬ vµ L¬ Havr¬.

III C−¬ng lÜnh cña chóng t«i

Ph−¬ng h−íng chung

Ph¸t ®éng chñ nghÜa d©n téc b¶n xø nh©n danh Quèc tÕ Céng s¶n. KhÈu hiÖu nµy, do M¸txc¬va tung ra, ®¸nh vµo çc nhµ t− s¶n nh− mét nghÞch lý t¸o b¹o, nh−ng thËt ra ®iÒu ®ã cã nghÜa g×? Mét chÝnh s¸ch mang tÝnh hiÖn thùc tuyÖt vêi. Giê ®©y, ng−êi ta sÏ kh«ng thÓ lµm g× ®−îc cho ng−êi An Nam nÕu kh«ng dùa trªn çc ®éng lùc vÜ ®¹i vµ duy nhÊt cña ®êi sèng x· héi cña hä. Khi chñ nghÜa d©n téc cña hä th¾ng lîi, th× ®· l©u l¾m råi, phÇn lín thÕ giíi sÏ X«viÕt ho¸ vµ lóc ®ã, nhÊt ®Þnh chñ nghÜa d©n téc Êy sÏ biÕn thµnh chñ nghÜa quèc tÕ. Trong khi chê ®îi, chñ nghÜa d©n téc sÏ quÊy rèi chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p vµ b»ng viÖc lµm nµy, Quèc tÕ Céng s¶n sÏ ®−îc lîi trùc tiÕp.

A. ë §«ng D−¬ng Hµnh ®éng hîp ph¸p phô thuéc vµo viÖc n−íc Ph¸p thõa nhËn

çc x«viÕt. §iÒu ®Çu tiªn ph¶i lµm lµ sÏ thiÕt lËp çc l·nh sù qu¸n Nga ë Sµi Gßn, H¶i Phßng, Hµ Néi, §µ N½ng. Nh÷ng l·nh sù qu¸n nµy tù nhiªn sÏ lµ nh÷ng trung t©m tuyªn truyÒn chñ nghÜa b«nsªvÝch vµ lùa chän çc chiÕn sÜ b¶n xø ®Ó göi sang Nga. Ho¹t ®éng bÊt hîp ph¸p sÏ lµ trî cÊp cho mét tê b¸o, r¶i truyÒn ®¬n vµ nhÊt lµ çc bµi ®¶ kÝch b»ng tiÕng b¶n xø vµ ch÷ H¸n, lµ tæ chøc nh÷ng héi kÝn. Nh©n viªn tuyªn truyÒn gåm cã: Ng−êi b¶n xø, ng−êi Ph¸p vµ ng−êi Nga, nÕu cã thÓ ®−îc th×, biÕt tiÕng n−íc nµy, vµ lµm mét nghÒ khiÕn hä tiÕp xóc ®−îc víi d©n b¶n xø (n÷ hé sinh, n÷ gi¸o viªn, thÇy thuèc ë n«ng th«n, d©n ®ån ®iÒn. Mét luËt s− cho ng−êi b¶n xø sÏ ®−îc mäi ng−êi biÕt tiÕng ngay). Thµnh lËp ra ë Chî Lín mét ph©n bé céng s¶n Trung Quèc.


B. ë NhËt B¶n, ë Trung Quèc vµ ë Xiªm TiÕp xóc víi nh÷ng nhãm ng−êi di t¶n. Thµnh lËp mét l·nh sù

qu¸n ë V©n Nam phñ, thµnh phè rÊt quan träng n»m ë biªn giíi

B¾c Kú, trung t©m tuyªn truyÒn ®Æt ë vÞ trÝ ®ã rÊt tuyÖt. Tranh

thñ lµm cho çc x«viÕt ®−îc c«ng nhËn ë Xiªm, n¬i mµ Anh, Ph¸p

vµ Mü lu«n lu«n cã m−u ®å. Mü cã 4 cè vÊn “ch©u ¢u” trùc thuéc

Bé Ngo¹i giao, Anh vµ Ph¸p cã hai cè vÊn trùc thuéc Bé T− ph¸p.

T¹i sao n−íc Nga l¹i kh«ng cã? H¬n n÷a, mét l·nh sù qu¸n ë B¨ng

Cèc sÏ t×m thÊy çc ng¶ ®−êng ®i Ên §é thuéc Anh, Giava thuéc

Hµ Lan vµ §«ng D−¬ng thuéc Ph¸p?

C. ë Ph¸p

Nhãm céng s¶n ë NghÞ viÖn sÏ cã hai nhiÖm vô quan träng:

1. Thõa nhËn çc x«viÕt

2. Xo¸ chÕ ®é b¶n xø. Trong nhiÖm kú, sÏ yªu cÇu bá thuèc

phiÖn ë §«ng D−¬ng; nã sÏ tè gi¸c çc vô bª bèi nh− vô bª bèi cña

®éc quyÒn ë Sµi Gßn. Tõ Ph¸p ®Õn §«ng D−¬ng qu¸ xa çch, v× vËy

sÏ kh«ng cã vÊn ®Ò NghÞ viÖn ®i xem xÐt nh− cã thÓ lµm ®èi víi

Angiªri vµ Tuynidi.

Ban thuéc ®Þa sÏ lo tr−íc hÕt viÖc tæ chøc c«ng ®oµn. Héi liªn hiÖp liªn thuéc ®Þa sÏ lµm ®óng víi danh hiÖu cña m×nh. Tê Le Paria sÏ ra mçi tuÇn 2 lÇn.

Ho¹t ®éng thuéc ®Þa cña §¶ng Céng s¶n Ph¸p h¼n lµ cßn yÕu

kÐm nh−ng chót Ýt nã lµm ®−îc th× ch¼ng cã ®¶ng nµo lµm ®−îc,

cßn nÕu nã ch−a quan t©m ®Õn ng−êi b¶n xø, ®ã lµ v× ng−êi b¶n xø

ch−a ®Õn víi nã ®−îc mÊy. NhiÖm vô sè mét cña nã lµ ®µo t¹o

nh÷ng chiÕn sÜ b¶n xø. §µo t¹o kh«ng chØ nh÷ng nhµ tuyªn truyÒn

mµ c¶ nh÷ng nhµ çch m¹ng theo kiÓu ch©u ¢u.

D. ë Nga

Muèn thÕ, ®−a ®Õn M¸txc¬va hay ®Õn çc trung t©m kh¸c, çc sinh viªn An Nam (cßn sím ®Ó cã thÓ coi th−êng ng−êi trÝ thøc).


Còng ®−a c¶ nh÷ng ng−êi lao ®éng ch©n tay v× ph¶i ®µo t¹o nh÷ng

qu©n nh©n, thuû thñ cho hång qu©n b¶n xø vµ çc chi bé xÝ nghiÖp

b¶n xø, ®ñ søc thay thÕ çc kü thuËt viªn cña chñ nghÜa t− b¶n.

IV T−¬ng lai

A. Ng−êi bÞ bãc lét cã th¾ng næi ng−êi ®i bãc lét kh«ng?

1. Søc m¹nh lín nhÊt cña chñ nghÜa thùc d©n lµ tõ chÕ ®é ñng hé nã

Ngµy mµ giai cÊp v« s¶n chÝnh quèc ®¸nh b¹i chñ nghÜa t− b¶n

th× sÏ x¶y ra chuyÖn g×? Ngµy ®ã bÌ lò thuéc ®Þa sÏ bÞ quÐt s¹ch. V×

vËy tÊt c¶ m¾t xÝch ®µn ¸p vµ phßng thñ cña chóng: C¶nh s¸t,

qu©n ®éi, çc liªn minh, v« tuyÕn ®iÖn, xe t¨ng, tÊt c¶ ®Òu trë nªn

®¸ng th−¬ng. ¢m m−u th× ®¸ng sî h¬n. §ã lµ “chia ®Ó trÞ” (t«i ch−a

nãi ®Õn çch dïng thuèc phiÖn, mét biÖn ph¸p qu¸ th« tôc ®Ó ®¹t

kÕt qu¶). Nh−ng lµ chia rÏ giíi th−îng l−u víi quÇn chóng, vµ

ngay trong giíi th−îng l−u, dïng thÕ hÖ nµy chèng thÕ hÖ kia; chia

rÏ §«ng D−¬ng víi Trung Quèc... v.v. g©y nghi ngê lÉn nhau gi÷a

ng−êi b¶n xø, v.v.. §ã lµ ®iÒu bÌ lò mong muèn. Chóng cã thùc

hiÖn ®−îc kh«ng. Kinh nghiÖm ®· tr¶ lêi lµ kh«ng. Nh−ng kh«ng

cã g× bÊt h¹nh h¬n lµ chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p. Cã thÓ ®¸nh gi¸

chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p b»ng mét ch÷: Bñn xØn vµ lÊy biÓu

t−îng lµ mét ng−êi: Xar«. ChÝnh Xar« lµ ng−êi ®· khëi x−íng ë

§«ng D−¬ng, chÝnh s¸ch lõa bÞp t− s¶n vµ chÝnh y lµ ng−êi t−ëng

m×nh lµ l¸u ç, mµ chØ lµ mét kÎ ®¸ng th−¬ng; vµ còng v× chñ

nghÜa thùc d©n Ph¸p thiÕu m¹nh d¹n nªn lóc nµo còng rêi r¹c vµ

m©u thuÉn. ThÝ dô vÒ sù rêi r¹c: Thµnh lËp Tr−êng ®¹i häc Hµ Néi, xong

xo¸ ®i, råi l¹i lËp l¹i. ThÝ dô vÒ m©u thuÉn: Hä cho thanh niªn Nam Kú ®æi quèc


tÞch, t−ëng r»ng lµm nh− vËy th× nh÷ng ng−êi nµy g¾n bã h¬n,

nh−ng chÝnh nhiÒu ng−êi cã quèc tÞch míi ®· lîi dông quyÒn ®ã ®Ó

viÕt nh÷ng ®iÒu hä nghÜ trªn b¸o chÝ. ThÝ dô kh¸c: Hä cho r»ng ®·

ch«n vïi nÒn v¨n minh Trung Hoa khi xo¸ bá tr−êng ®¹i häc

Trung Hoa cò, nh−ng thanh niªn An Nam kh«ng ®ßi hái g× h¬n

®−îc h−ëng nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i vµ tõ ®ã hä ®· cã nh÷ng t− t−ëng

tiªn tiÕn! ThÕ lµ hä véi vµng b×nh tÜnh l¹i; hä t×m çch ®µn ¸p “xu

thÕ d©n chñ” b»ng çch khªu gîi l¹i ¶nh h−ëng huyÒn diÖu cña

nhµ vua vµ ®Ó thùc hiÖn ®iÒu ®ã, hä ®−a Kh¶i §Þnh sang Ph¸p.

KÕt qu¶ lµ: Kh¶i §Þnh bÞ c¨m ghÐt nh− mét tªn c−íp ng«i vua v× bÞ khinh rÎ nh− mét con ®Ü ®ùc, vµ nh− thÕ lµ ®ñ ®Ó thñ tiªu t− t−ëng

qu©n chñ trong ®Çu ãc nh©n d©n.

2. Nh−îc ®iÓm lín cña “An Nam trÎ” lµ thiÕu kinh nghiÖm çch

m¹ng. Nh÷ng “ng−êi giµ” chØ d¹y cho hä nh÷ng ph−¬ng ph¸p cæ hñ

vµ kh«ng t−ëng, do ®ã, b©y giê hä ph¶i tiÕp thu kh«ng nh÷ng v¨n

ho¸ mµ c¶ hµnh ®éng cña ph−¬ng T©y. Hµnh ®éng g×? Hµnh ®éng

tèt ®Ñp h¬n c¶: Hµnh ®éng çch m¹ng. §ã lµ tinh tuý cña nÒn v¨n

minh ph−¬ng T©y, nh−ng còng lµ hµnh ®éng khã kh¨n nhÊt. N−íc

An Nam trÎ cã l¹c quan, chiÕn ®Êu, tæ chøc vµ kû luËt kh«ng? Hä

cã mét c−¬ng lÜnh râ rµng vµ cã biÕt lµm çch m¹ng theo ph−¬ng T©y kh«ng?

- Søc m¹nh cña hä tr−íc hÕt lµ quyÒn cña hä. TiÕp ®Õn lµ hä

thi ®ua theo g−¬ng cña NhËt B¶n, Trung Quèc, Ên §é, PhilÝppin

vµ Ai CËp. Lµ sù suy yÕu cña ch©u ¢u do chiÕn tranh võa qua lµm

râ nÐt. §ã lµ ý thøc vÒ qu¸ khø d©n téc. §ã lµ ®iÒu ®¹i t¸ Diguet,

thuéc ph¸o binh thuéc ®Þa viÕt trong cuèn s¸ch cña «ng vÒ nh©n

d©n An Nam:

“Chóng ta thÊy hä liªn tiÕp g¾n bã víi Trung Quèc b»ng mèi

quan hÖ ch− hÇu, sau ®Õn trong 10 thÕ kû qua sèng d−íi sù ®« hé

cña çc chÝnh quyÒn cña Trung Quèc, sau l¹i giµnh ®−îc tù do nhê cã çc cuéc çch m¹ng ®Ém m¸u vµ cuèi cïng, khi ®· tho¸t khái sù

¸p bøc cña Trung Quèc, hä tËp trung chinh phôc çc n−íc kh¸c vµ


®i xuèng phÝa Nam däc theo bê biÓn Trung Kú th©u tãm Champa

vµ Cao Miªn biÕn thµnh çc tØnh cña An Nam, lµm ®−îc nh− vËy

nhê søc sèng kú diÖu thùc hiÖn vÕt dÇu loang, cho ®Õn tËn çc hå

n−íc lín ë s«ng Mªk«ng.

Khi nh×n d©n téc nµy, sau 10 thÕ kû n« dÞch, vÉn nghÜ ®Õn gi¶i

phãng vµ tiÕp tôc mét çch dòng c¶m vµ t¸o b¹o, chóng ta c¶m

thÊy søc sèng vµ sù kiªn tr× cña hä thiÕt tha ®−îc tù do. Theo dâi

nh÷ng cuéc chinh phôc m¹nh d¹n chóng ta nhËn thÊy ë hä víi bÒ

ngoµi yªn lµnh vµ nhÉn nhôc th× hä cßn cã tÝnh khÝ hiÕu chiÕn”.

B. §«ng D−¬ng cã theo chñ nghÜa b«nsªvÝch kh«ng?

Khi ng−êi An Nam hiÓu ra r»ng cã mèi quan hÖ gi÷a chñ nghÜa

t− b¶n vµ chÕ ®é thùc d©n vµ sù ®oµn kÕt gi÷a ng−êi b¶n xø ë çc

thuéc ®Þa víi ng−êi v« s¶n ë chÝnh quèc mµ th¾ng lîi nhÊt ®Þnh sÏ

sím diÔn ra, biÓu hiÖn lµ sù thµnh lËp çc x«viÕt, khi hä c¶m thÊy

triÓn väng ®ã t¨ng c−êng niÒm hy väng cña hä vµ sù ®oµn kÕt ®ã

cñng cè nh÷ng yªu s¸ch cña hä, ®Õn møc hä ch¸n ngÊy çc “tæ chøc

d©n chñ” mµ giai cÊp t− s¶n hÊp hèi khoe khoang, khi nh÷ng ng−êi

An Nam ch−a biÕt nh÷ng g× Nga ®· lµm cho Ai CËp, Thæ NhÜ Kú,

Ên §é vµ cho b¶n th©n hä vµ chÝnh n−íc Nga muèn lµ ®ång minh vµ ng−êi gi¸o huÊn cho hä, th× t¹i sao hä l¹i kh«ng ®Õn víi chóng

ta? Tãm l¹i lµ ph¶i t¨ng c−êng c«ng t¸c tuyªn truyÒn cña chóng ta.

- HiÖn nay, n−íc An Nam trÎ ch−a cã mét nhËn thøc râ vÒ

Quèc tÕ Céng s¶n. Nh−ng ®· cã mét biÓu hiÖn më ®Çu qua tê “DiÔn ®µn b¶n xø” (La Tribune indigÌne), ngµy 19-2-1924 ®· dµnh trªn

trang ®Çu ®¨ng mét bµi vÒ chñ nghÜa b«nsªvÝch. §Çu ®Ò bµi b¸o lµ

“ChÝnh phñ çc x«viÕt ®· ®−îc thõa nhËn” vµ kÕt thóc b»ng c©u

“Nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o Ph¸p cã thÓ lo sî ¶nh h−ëng cña Liªn X«

®Õn chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i vµ thuéc ®Þa cña Ph¸p v× Têrètxki vµ

nh÷ng ng−êi theo Têrètxki tÝch cùc tuyªn truyÒn phæ biÕn häc thuyÕt cña hä kh¾p çc n−íc. Cã lý do g× ®Ó sî tuyªn truyÒn? §iÒu

g× ®ã tuú thuéc chç ®øng cña m×nh. Nh−ng vÒ mÆt nhËn thøc,


chóng ta sÏ cã lîi nÕu hiÓu biÕt tÊt c¶ çc häc thuyÕt, tÊt c¶ nh÷ng

nguyªn t¾c t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn cña çc d©n téc. Nh÷ng x·

héi ®−îc x©y dùng theo nh÷ng nguyªn t¾c cña ®¹o ®øc t− s¶n

kh«ng dÉn ®Õn nh÷ng kÕt qu¶ nh− vËy nªn hä ph¶i chèng l¹i

nh÷ng x· héi ®ã ®Ó t×m mét x· héi tèt h¬n”.

- §Õn n¨m 1906, ë §«ng D−¬ng diÔn ra mét lµn sãng h−íng vÒ

NhËt B¶n. Nh÷ng nhµ trÝ thøc lín ch¹y sang T«ki«, hy väng sím

trë vÒ truyÒn l¹i cho anh em kh¸c. TÊt nhiªn chÝnh quyÒn ®µn ¸p

©m m−u di t¶n. §Ó lªn tµu, bÊt chÊp khã kh¨n, nh÷ng ng−êi çch

m¹ng trèn d−íi hÇm tµu, chui vµo çc bao than hoÆc ch¹y qua biªn giíi V©n Nam, bß ban ®ªm qua bê bôi. Ai kh«ng cÈn thËn th× bÞ

®¸nh ®Ëp (®−a ®i ®µy, ¸m s¸t). MÆc dÇu nh− vËy, çc cuéc ra ®i

vÉn tiÕp tôc nh− mét cuéc hµnh h−¬ng.

T«i kh¼ng ®Þnh r»ng ngµy mµ thanh niªn An Nam biÕt r»ng ë

M¸txc¬va cã mét tr−êng ®¹i häc cho ng−êi ph−¬ng §«ng häc miÔn

phÝ, s½n sµng tiÕp ®ãn hä, kªu gäi hä, tuyÓn chän hä, th× t«i kh¼ng

®Þnh r»ng hµng lo¹t thanh niªn chèng ®èi ë An Nam sÏ ra ®i,

nh÷ng thanh niªn th«ng minh vµ trung thµnh, ®ang bÞ vïi dËp

trong chÕ ®é ngu d©n ë thuéc ®Þa sÏ s«i næi ®i häc ë ch©u ¢u! Vµ

khi nh÷ng nguån sinh lùc nh− vËy ®−îc tù do ph¸t huy, th× kh«ng ai biÕt ®−îc ®iÒu g× sÏ x¶y ra? N−íc Céng hoµ X«viÕt sÏ t×m thÊy ë

®ã vinh quang vµ sù bï ®¾p!

C. Thùc d©n Ph¸p lµm g× ®Ó ng¨n c¶n tuyªn truyÒn b«nsªvÝch

1. Vu khèng - V× mét viÖc kh«ng ra g×, hä chôp vµo ®Çu anh

ch÷ “b«nsªvÝch”. §ã lµ çch lµm cña çc nhµ b¸o thuéc ®Þa chèng

kÎ thï b¶n xø “b«nsªvÝch” vµ còng nh− vËy víi nh÷ng ng−êi

“chèng Ph¸p”.

Vµ nÕu mét ng−êi An Nam bÞ chÝnh quyÒn nµy hay chÝnh quyÒn kia b«i ®en th× tªn cña hä bÞ ghi vµo “danh s¸ch nh÷ng

ng−êi nghi vÊn”. Tuy nhiªn, tÊt c¶ nh÷ng ng−êi bÞ nghi vÊn ®Òu


®−îc nh©n d©n xem lµ ng−êi v÷ng vµng vµ bÝ mËt kÝnh träng, cã

nh÷ng thanh niªn v× muèn næi danh nªn muèn ®−îc xem lµ

“b«nsªvÝch”. Tõ ®ã dÉn ®Õn mét kÕt qu¶ kh«ng l−êng tr−íc ®−îc lµ:

BÌ lò thuéc ®Þa khi khñng bè thanh niªn b»ng mét danh tõ nguy

hiÓm nh− vËy th× l¹i tuyªn truyÒn cho chóng t«i: Chóng gieo çi

tªn cßn chóng t«i gÆt h¸i kÕt qu¶.

Cßn vÒ t¸c dông tuyªn truyÒn cña çc danh tõ, t«i xin nãi qua

r»ng ch÷ “Lªnin” dÞch rÊt dÔ ra tiÕng ViÖt, vÒ ©m thanh còng nh−

ý nghÜa: Lª - Ninh. ¢m ®Çu tiªn lµ tªn mét hä rÊt phæ biÕn ë ViÖt

Nam, ®ång thêi còng lµ mét hä nhµ vua An Nam. ¢m thø hai cã nghÜa lµ an ninh, ng−êi ®em l¹i an ninh; thÇn an ninh mµ ng−êi

An Nam th−êng cóng lÔ ë nhµ gäi lµ ThÇn – Ninh.

NÕu cã mét sù vu khèng nµo ®ã cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn t− t−ëng

ng−êi An Nam, ®ã lµ: “Çc x«viÕt muèn gi¶i phãng çc thuéc ®Þa,

nh−ng sau ®ã ®· chiÕm l¹i. Hä chiÕm ®ãng nh− Nga hoµng tr−íc

®©y. Thùc chÊt ®Õ quèc Nga chØ thay ®æi tªn gäi. R»ng §¶ng Céng

s¶n Nga ph¶i coi chõng! NÕu xa rêi chñ nghÜa M¸c mét chót lµ

ng−êi chiÕn sÜ An Nam sÏ nghi ngê”. V× vËy, t«i mong §¶ng Céng

s¶n Nga hai ®iÒu sau ®©y:

1. §¶ng b«nsªvÝch ph¶i gi÷ v÷ng lµ b«nsªvÝch. 2. ChÝnh s¸ch ®èi víi çc thuéc ®Þa cña Nga ph¶i gi÷ nguyªn

nh− tr−íc khi thùc hiÖn chÝnh s¸ch kinh tÕ míi NEP vµ

kh«ng ®−a vµo NEP.

NÕu thùc hiÖn hai ®iÒu ®ã th× sù vu khèng t− s¶n thÊt b¹i.

2. Chõng nµo mµ tuyªn truyÒn b«nsªvÝch lan réng th× cÇn dù

kiÕn çc cuéc xua ®uæi çc chiÕn sÜ Nga hoÆc Ph¸p (tr−êng hîp

Louzon ë Tuynidi) vµ nhÊt lµ ®µn ¸p çc chiÕn sÜ b¶n xø. Nh÷ng

chiÕn sÜ b¶n xø ph¶i ®−îc tuyÓn mé trong sè nh÷ng ng−êi ®· ®−îc

thö th¸ch nhÊt. Ngoµi ra, cÇn lµm cho nh©n d©n hiÓu r»ng çc

cuéc ®µn ¸p ®Ém m¸u tõ nay trë ®i kh«ng thÓ diÔn ra m·i vµ nh÷ng ng−êi b«nsªvÝch b¶n xø cã sau l−ng c¶ mét chÝnh ®¶ng.

Cuèi cïng, ©m m−u cña chÝnh s¸ch ngo¹i giao t− s¶n sÏ ®−îc


t¨ng c−êng ë Th¸i B×nh D−¬ng. Chóng ta cßn nhí nh÷ng m¸nh

khoÐ cña Ng©n hµng Nga - ¸ ë Trung Quèc. N−íc Xiªm sÏ bÞ quÊy

rèi. N−íc NhËt thuéc Hµn Quèc cã thõa nhËn çc x«viÕt kh«ng?

Liªn minh Trung - Nga t¹o thuËn lîi cho tuyªn truyÒn ë §«ng

D−¬ng. Cßn th¸i ®é cña Mü, tªn ®ao phñ cña PhilÝppin?

KÕt luËn

Kh¶ n¨ng khëi nghÜa vò trang ë §«ng D−¬ng. §Ó mét cuéc

khëi nghÜa vò trang ë §«ng D−¬ng cã c¬ th¾ng lîi:

1. Ph¶i cã tÝnh chÊt mét cuéc khëi nghÜa quÇn chóng chø kh«ng ph¶i mét cuéc næi lo¹n. Cuéc khëi nghÜa ph¶i ®−îc chuÈn bÞ

trong quÇn chóng, næ ra trong thµnh phè theo kiÓu çc cuéc çch

m¹ng ë ch©u ¢u, chø kh«ng ph¶i næ ra ®ét ngét ë biªn giíi Trung

Quèc, theo ph−¬ng ph¸p cña nh÷ng nhµ çch m¹ng tr−íc ®©y.

2. Cuéc khëi nghÜa ph¶i ®−îc n−íc Nga ñng hé. Çc x«viÕt sÏ

cung cÊp vò khÝ, tiÒn b¹c vµ çc kü thuËt viªn, çc binh sÜ, çc thuû

thñ b¶n xø ®−îc ®µo t¹o tr−íc ®ã ë M¸txc¬va. Ngoµi ra, n−íc Nga

cã mét h¹m ®éi kh¸ m¹nh ë Th¸i B×nh D−¬ng, ®ñ søc ng¨n c¶n sù

can thiÖp cña mét vµi c−êng quèc cã tho¶ thuËn víi Ph¸p trong

viÖc chèng ng−êi b¶n xø. 3. Cuéc khëi nghÜa ph¶i trïng hîp víi çch m¹ng v« s¶n ë Ph¸p.

4. Sù nghiÖp cña ng−êi b¶n xø g¾n mËt thiÕt víi sù nghiÖp cña

v« s¶n toµn thÕ giíi; mçi khi chñ nghÜa céng s¶n giµnh ®−îc chót Ýt

th¾ng lîi trong mét n−íc nµo ®ã, nhÊt lµ trong mét quèc gia ®Õ

quèc chñ nghÜa (n−íc §øc ch¼ng h¹n) th× ®ã cµng lµ th¾ng lîi c¶

cho ng−êi An Nam.

ViÕt cuèi n¨m 1924.



CHó THÝCH vµ

b¶n chØ dÉn tªn ng−êi


523

chó thÝch

1. T©m ®Þa thùc d©n: Ngay sau khi NguyÔn ¸i Quèc göi b¶n Yªu

s¸ch cña nh©n d©n An Nam tíi tr−ëng ®oµn çc n−íc dù Héi nghÞ VÐcx©y,

bän båi bót thùc d©n lång lén. Trªn tê Courrier Colonial ra ngµy 27-6 cã

mét bµi nhan ®Ò Giê phót nghiªm träng, chØ trÝch b¶n yªu s¸ch: "Lµm sao

mét ng−êi d©n thuéc ®Þa l¹i cã thÓ dïng b¶n yªu s¸ch cña nh©n d©n ®Ó

c«ng kÝch ChÝnh phñ Ph¸p. ThËt lµ qu¸ qu¾t. Cø theo ®µ nµy th× bän d©n

thuéc ®Þa sÏ lªn ngang hµng víi ng−êi Ph¸p chóng ta vµ sím trë thµnh

«ng chñ cña chóng ta. Kh«ng ®−îc, ph¶i k×m gi÷ chóng m·i m·i trong

vßng n« lÖ". NguyÔn ¸i Quèc viÕt bµi T©m ®Þa thùc d©n ®Ó tr¶ lêi bµi b¸o

sÆc mïi thùc d©n trªn. Tr.5.

2. B¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam: N¨m 1918, ChiÕn tranh thÕ

giíi thø nhÊt kÕt thóc. Ngµy 18-1-1919, ®¹i biÓu çc n−íc ®Õ quèc tham

gia chiÕn tranh häp héi nghÞ ë VÐcx©y (Ph¸p). Héi nghÞ nµy (cßn gäi lµ

Héi nghÞ hoµ b×nh Pari) nh»m x¸c ®Þnh sù thÊt b¹i cña §øc vµ çc n−íc

®ång minh cña §øc, chia l¹i thÞ tr−êng thÕ giíi cho çc n−íc ®Õ quèc

th¾ng trËn, chñ yÕu lµ Mü, Anh, Ph¸p.

Nh©n danh nhãm ng−êi yªu n−íc ViÖt Nam, NguyÔn ¸i Quèc ®· göi

®Õn Héi nghÞ b¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam. NguyÔn ¸i Quèc cßn

thuª in thµnh truyÒn ®¬n, ®¨ng trªn çc b¸o, göi ®Õn çc nhµ ho¹t ®éng

chÝnh trÞ cã tªn tuæi, ph©n ph¸t trong çc buæi héi häp, mÝt tinh, göi cho

ViÖt kiÒu ë Ph¸p vµ göi vÒ n−íc. Tr.5.

3. B¸o Le Courrier d'Hai Phong: B¸o xuÊt b¶n h»ng ngµy ë H¶i Phßng,

n¨m 1887, do Toµ ®èc lý cña chÝnh quyÒn thuéc ®Þa phô tr¸ch. Tr.8.


4. B¸o L'HumanitÐ: Tê b¸o h»ng ngµy cña §¶ng X· héi Ph¸p do

Gi¨ng Gi«rÐt s¸ng lËp n¨m 1904. Sau §¹i héi lÇn thø XVIII (§¹i héi

Tua), §¶ng Céng s¶n Ph¸p thµnh lËp, b¸o L'HumanitÐ trë thµnh c¬ quan

ng«n luËn chÝnh thøc cña §¶ng Céng s¶n Ph¸p.

Trong nh÷ng n¨m ho¹t ®éng ë n−íc ngoµi, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®·

viÕt nhiÒu bµi ®¨ng trªn b¸o L'HumanitÐ, tè ço téi ¸c cña thùc d©n Ph¸p

ë çc thuéc ®Þa vµ kªu gäi nh©n d©n bÞ ¸p bøc ë çc thuéc ®Þa ®Êu tranh

giµnh ®éc lËp tù do. Nhê nh÷ng ho¹t ®éng tÝch cùc cña Ng−êi, b¸o

L'HumanitÐ th−êng xuyªn më môc ®¨ng ®Òu ®Æn çc bµi tuyªn truyÒn

vÊn ®Ò thuéc ®Þa, gi¸o dôc giai cÊp c«ng nh©n Ph¸p nhËn thøc ®óng vÊn

®Ò thuéc ®Þa vµ ñng hé phong trµo gi¶i phãng d©n téc. Tr.10.

5. Héi nghÞ hßa b×nh (Héi nghÞ VÐcx©y): Hai th¸ng sau khi ChiÕn

tranh thÕ giíi thø nhÊt kÕt thóc, ngµy 18 - 1 - 1919 çc n−íc th¾ng trËn

®· häp Héi nghÞ hoµ b×nh t¹i VÐcx©y (Ph¸p). Tham dù Héi nghÞ cã ®¹i

biÓu cña 27 n−íc th¾ng trËn. N¨m c−êng quèc tham gia ®iÒu khiÓn Héi

nghÞ lµ Mü, Anh, Ph¸p, Italia vµ NhËt B¶n, nh−ng thùc sù n¾m quyÒn

quyÕt ®Þnh Héi nghÞ lµ Tæng thèng Mü Uynx¬n, Thñ t−íng Anh L«i Gioãc

vµ Thñ t−íng Ph¸p Clªm¨ngx«. §¹i biÓu cña çc n−íc b¹i trËn còng cã

mÆt ®Ó kÝ vµo çc hoµ −íc do çc n−íc th¾ng trËn quyÕt ®Þnh. Héi nghÞ

VÐcx©y kÐo dµi gÇn hai n¨m vµ diÔn ra hÕt søc gay go, quyÕt liÖt v× çc

c−êng quèc th¾ng trËn ®Òu cã nh÷ng m−u ®å, tham väng riªng trong viÖc

ph©n chia quyÒn lîi vµ thiÕt lËp trËt tù thÕ giíi sau chiÕn tranh. Lµ n−íc

®¨ng cai héi nghÞ, Ph¸p mong muèn lµm suy kiÖt hoµn toµn n−íc §øc c¶

vÒ qu©n sù vµ kinh tÕ, nh»m ®¶m b¶o an ninh vµ ®Þa vÞ b¸ chñ cña Ph¸p

ë lôc ®Þa ch©u ¢u. Nh−ng Anh vµ nhÊt lµ Mü l¹i chñ tr−¬ng ph¶i duy tr×

mét n−íc §øc t−¬ng ®èi m¹nh ®Ó ®èi phã víi phong trµo çch m¹ng ®ang

lªn cao ë çc n−íc ch©u ¢u vµ ©m m−u b¸ chñ ch©u ¢u cña Ph¸p. §ã lµ

chÝnh s¸ch “c©n b»ng lùc l−îng” ë ch©u ¢u mµ Mü rÊt ñng hé. Sau gÇn

nöa n¨m tranh c·i víi ba lÇn cã nguy c¬ tan vì v× bÊt ®ång gay g¾t vÒ

quyÒn lîi, cuèi cïng çc v¨n kiÖn cña Héi nghÞ VÐcx©y ®· ®−îc kÝ kÕt.

Quèc héi Mü ®· kh«ng phª chuÈn Hoµ −íc VÐcx©y v× nh÷ng quyÒn lîi

cña Mü kh«ng ®−îc tho¶ m·n. GÇn hai n¨m sau, ngµy 25-8-1921, Mü ®·

kÝ hoµ −íc riªng rÏ víi §øc. Tr.10.

chó thÝch 525

6. Journal officiel de l'Indochine - Française: C«ng b¸o do Phñ Toµn

quyÒn §«ng D−¬ng xuÊt b¶n tõ n¨m 1889 ®Õn n¨m 1950. Tr.24.

7. B¸o Le Populaire: B¸o xuÊt b¶n h»ng ngµy ë Pari tõ th¸ng 5-1916,

lµ c¬ quan trung −¬ng cña §¶ng X· héi Ph¸p. Tõ sau §¹i héi Tua (12-

1920), Le Populaire tiÕp tôc lµ c¬ quan trung −¬ng cña §¶ng X· héi

(S.F.I.O.). BÞ gi¸n ®o¹n trong nh÷ng n¨m Ph¸p bÞ §øc chiÕm ®ãng.

Th¸ng 8-1944, b¸o xuÊt b¶n trë l¹i vµ ®×nh b¶n vµo th¸ng 2-1970. Tr.25.

8. Vô m−u khëi nghÜa ë HuÕ (ngµy 3-5-1916) do hai sÜ phu yªu n−íc

Th¸i Phiªn vµ TrÇn Cao V©n l·nh ®¹o d−íi danh nghÜa cña vua Duy T©n.

Tuy næ ra ë HuÕ nh−ng khëi nghÜa cã quan hÖ mËt thiÕt víi phong trµo

ViÖt Nam Quang phôc héi ë çc tØnh Nam Trung Kú. Lùc l−îng khëi

nghÜa lµ binh lÝnh ng−êi ViÖt, phÇn lín s¾p bÞ ®−a sang chiÕn tr−êng

ch©u ¢u. KÕ ho¹ch b¹i lé, nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o bÞ hy sinh, vua Duy T©n

bÞ thùc d©n Ph¸p b¾t vµ ®µy ra ®¶o Rªuyni«ng. Tr.25.

9. Ng−êi An Nam chiÕm tØnh Th¸i Nguyªn: §ªm 30-8-1917, d−íi sù

l·nh ®¹o cña §éi CÊn (tøc TrÞnh V¨n CÊn) vµ L−¬ng Ngäc QuyÕn, binh

lÝnh ng−êi ViÖt trong qu©n ®éi Ph¸p ë Th¸i Nguyªn ®· næi dËy ®¸nh

chiÕm tØnh lþ. Sau 6 ngµy chiÕn ®Êu víi qu©n Ph¸p ®−îc t¨ng viÖn tõ Hµ

Néi vµ nhiÒu n¬i kh¸c lªn, L−¬ng Ngäc QuyÕn hy sinh, nghÜa qu©n rót

khái tØnh lþ, chuyÓn vÒ ho¹t ®éng ë vïng rõng nói çc tØnh Th¸i Nguyªn,

VÜnh Yªn, Phóc Yªn, Hoµ B×nh, S¬n T©y. Do bÞ truy n· r¸o riÕt, cuéc khëi

nghÜa yÕu dÇn, ngµy 11-1-1918, §éi CÊn tù s¸t ®Ó gi÷ trän khÝ tiÕt. Cuéc

khëi nghÜa bÞ thÊt b¹i. Tr.25.

10. §¹i héi toµn quèc lÇn thø XVIII §¶ng X· héi Ph¸p: §¹i héi häp

t¹i thµnh phè Tua (Ph¸p) tõ ngµy 25 ®Õn ngµy 30-12-1920, th¶o luËn vÊn

®Ò §¶ng nªn gia nhËp Quèc tÕ thø ba hay ë l¹i Quèc tÕ thø hai. Víi ®a sè

phiÕu tuyÖt ®èi (3.208 t¸n thµnh, 1.022 phiÕu chèng), §¶ng X· héi Ph¸p

t¸n thµnh gia nhËp Quèc tÕ thø ba.

NguyÔn ¸i Quèc tham gia §¹i héi víi t− çch lµ ®¹i biÓu thuéc ®Þa

§«ng D−¬ng. T¹i §¹i héi, Ng−êi ®· ph¸t biÓu lªn ¸n chñ nghÜa thùc d©n,

kªu gäi giai cÊp v« s¶n Ph¸p ñng hé cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng cña nh©n

d©n §«ng D−¬ng. Cïng víi çc ®¹i biÓu −u tó cña giai cÊp c«ng nh©n


Ph¸p, NguyÔn ¸i Quèc ®· bá phiÕu t¸n thµnh §¶ng gia nhËp Quèc tÕ thø

ba vµ trë thµnh mét trong nh÷ng ng−êi tham gia thµnh lËp §¶ng Céng

s¶n Ph¸p. Tr.34.

11. B¸o La DÐpªche Coloniale: B¸o xuÊt b¶n ë Pari tõ th¸ng 8-1896.

Sau ®æi tªn thµnh La DÐpªche Coloniale et Maritime. Tr.53.

12. Cuéc xung ®ét Hy L¹p - Kªman: Cuéc xung ®ét gi÷a Hy L¹p ®−îc

®Õ quèc Anh hËu thuÉn vµ Thæ NhÜ Kú n¨m 1920. G©y ra cuéc xung ®ét

nµy, ®Õ quèc Anh nh»m tiªu diÖt ChÝnh phñ d©n téc vµ c¶i çch cña Thæ

NhÜ Kú do Mutxtapha Kªman l·nh ®¹o. Tr.55.

13. Çc cuéc khëi nghÜa ë Malaba: Cuéc b¹o ®éng cña n«ng d©n ë

Malaba (T©y Nam Ên §é) b¾t nguån tõ cuéc vËn ®éng kh«ng hîp t¸c víi

ChÝnh phñ thuéc ®Þa Anh do G¨ng®i vµ §¶ng Quèc ®¹i ph¸t ®éng tõ n¨m

1920. Sang n¨m 1921, phong trµo ph¸t triÓn thµnh mét lµn sãng ®×nh

c«ng vµ ®Êu tranh vò trang cña quÇn chóng. Cuéc b¹o ®éng ®· bÞ thùc

d©n Anh ®µn ¸p rÊt d· man. Tr.55.

14. Nh÷ng sù kiÖn n¨m 1907, 1908 vµ 1909: §Ó dËp t¾t phong trµo

d©n téc ë Ên §é, tõ n¨m 1907, ®Õ quèc Anh tiÕn hµnh mét ®ît ®µn ¸p

quy m« lín, nh−ng phong trµo vÉn tiÕp tôc lan réng. Næi bËt nhÊt lµ

cuéc ®×nh c«ng cña c«ng nh©n dÖt ë Bombay n¨m 1908, cuéc khëi

nghÜa cña n«ng d©n ë bang Pungi¸p, v.v.. Tõ n¨m 1906 ®Õn n¨m 1909,

chØ riªng ë Bengan, ChÝnh phñ thuéc ®Þa Anh ë Ên §é ®· xö 550 vô ¸n

chÝnh trÞ. Tr.57.

15. B¸o Le Libertaire: TuÇn b¸o cña Héi v« chÝnh phñ - céng s¶n, sau

®ã lµ c¬ quan ng«n luËn cña Liªn ®oµn céng s¶n tù do Ph¸p, xuÊt b¶n ë

Pari tõ n¨m 1895. Tr.61.

16. Tuyªn ng«n nh©n quyÒn vµ d©n quyÒn: V¨n kiÖn quan träng vµ

næi tiÕng cña çch m¹ng t− s¶n Ph¸p c«ng bè ngµy 26-8-1789. Tuyªn

ng«n nªu lªn nh÷ng quyÒn tù nhiªn kh«ng thÓ t−íc bá cña con ng−êi vµ

cña ng−êi c«ng d©n. Tuyªn ng«n më ®Çu b»ng nguyªn t¾c mäi ng−êi sinh

ra ®Òu tù do, b×nh ®¼ng, x¸c ®Þnh chñ quyÒn quèc gia thuéc vÒ nh©n d©n

vµ ban hµnh nhiÒu quyÒn tù do d©n chñ. Thùc chÊt, Tuyªn ng«n quy ®Þnh

nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña chÕ ®é t− b¶n, mµ næi bËt nhÊt lµ quyÒn t−

chó thÝch 527

h÷u. So víi chÕ ®é phong kiÕn chuyªn chÕ th× ®©y lµ mét b−íc tiÕn bé,

ph¶n ¸nh søc m¹nh ®Êu tranh cña quÇn chóng nh©n d©n Ph¸p. Nh−ng

trªn thùc tÕ, giai cÊp t− s¶n kh«ng bao giê thùc hiÖn ®Çy ®ñ çc quyÒn kÓ

trªn mµ thiÕt lËp chÕ ®é ¸p bøc bãc lét tµn b¹o ®èi víi quÇn chóng lao

®éng. Tr.61.

17. B¸o Le Paria: C¬ quan tuyªn truyÒn cña Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa,

do NguyÔn ¸i Quèc vµ mét sè nhµ çch m¹ng Angiªri, Tuynidi, Mang¸t,

M¸ctinÝch, Marèc... s¸ng lËp n¨m 1922, t¹i Pari. B¸o xuÊt b¶n b»ng tiÕng

Ph¸p, lóc ®Çu mçi th¸ng ra mét sè, sau t¨ng lªn hai sè. Sè 1 ra ngµy 1-4-

1922 víi tiªu ®Ò DiÔn ®µn cña çc d©n téc thuéc ®Þa, ®Õn th¸ng 1-1924 ®æi

thµnh DiÔn ®µn cña v« s¶n thuéc ®Þa.

Thêi gian ®Çu NguyÔn ¸i Quèc võa lµ chñ nhiÖm kiªm chñ bót cña tê

b¸o. Sau khi Ng−êi sang Liªn X« ho¹t ®éng (gi÷a n¨m 1923), b¸o ra

kh«ng ®Òu; vµ ®Õn sè 38 (th¸ng 4-1926) th× ®×nh b¶n.

D−íi sù chØ ®¹o trùc tiÕp cña NguyÔn ¸i Quèc, b¸o Le Paria ®· v¹ch

trÇn chÝnh s¸ch ®µn ¸p, bãc lét d· man cña chñ nghÜa ®Õ quèc nãi chung

vµ cña ®Õ quèc Ph¸p nãi riªng, gãp phÇn quan träng vµo viÖc truyÒn b¸

chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµo §«ng D−¬ng vµ çc thuéc ®Þa kh¸c, thøc tØnh

çc d©n téc bÞ ¸p bøc vïng dËy ®Êu tranh tù gi¶i phãng.

MÆc dï bÞ nhµ cÇm quyÒn thùc d©n ra søc cÊm ®o¸n, b¸o Le Paria

vÉn ®−îc nhiÒu thuû thñ hµng h¶i quèc tÕ bÝ mËt chuyÓn vµo n−íc ta, l−u

hµnh kh¸ réng r·i ë Sµi Gßn, H¶i Phßng, Hµ Néi, Nam §Þnh, HuÕ, §µ

N½ng. Nhê tê b¸o nµy, nhiÒu ng−êi ViÖt Nam yªu n−íc thÊy râ h¬n téi ¸c

cña thùc d©n Ph¸p, b−íc ®Çu hiÓu ®−îc Çch m¹ng Th¸ng M−êi Nga vµ

Lªnin, n©ng cao ý thøc gi¸c ngé çch m¹ng. Tr.76.

18. 21 ®iÒu kiÖn cña M¸txc¬va: Nh÷ng ®iÒu kiÖn kÕt n¹p vµo Quèc

tÕ Céng s¶n ®· ®−îc §¹i héi lÇn thø II (n¨m 1920) cña Quèc tÕ Céng

s¶n th«ng qua. Tinh thÇn c¬ b¶n cña nã lµ ®ßi hái çc ®¶ng v« s¶n çc

n−íc muèn ®−îc kÕt n¹p vµo Quèc tÕ Céng s¶n ph¶i cã th¸i ®é døt

kho¸t vÒ ®−êng lèi vµ vÒ tæ chøc ®èi víi Quèc tÕ thø hai, ph¶i ®Êu

tranh kiªn quyÕt vÒ mÆt t− t−ëng còng nh− vÒ nh÷ng biÖn ph¸p ho¹t

®éng cô thÓ chèng mäi h×nh th¸i cña chñ nghÜa c¬ héi vµ xÐt l¹i. Çc


®¶ng ®ã ph¶i nghiªm chØnh thùc hiÖn vµ tuyªn truyÒn gi¸o dôc quÇn

chóng ®−êng lèi vµ quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin; ph¶i ®æi tªn

lµ ®¶ng céng s¶n; ph¶i cã kû luËt chÆt chÏ vµ triÖt ®Ó tu©n theo nh÷ng

nghÞ quyÕt cña Quèc tÕ Céng s¶n.

VÒ vÊn ®Ò gi¶i phãng d©n téc, ®iÒu 8 cña v¨n kiÖn ghi râ: "§¶ng nµo

muèn ë trong Quèc tÕ thø ba ®Òu buéc ph¶i th¼ng tay v¹ch mÆt nh÷ng

thñ ®o¹n x¶o tr¸ cña bän ®Õ quèc "n−íc m×nh" trong çc thuéc ®Þa, ñng hé

trªn thùc tÕ chø kh«ng ph¶i b»ng lêi nãi mäi phong trµo gi¶i phãng ë

thuéc ®Þa". Tr.79.

19. Quèc tÕ thø ba (Quèc tÕ Céng s¶n): Tæ chøc çch m¹ng cña giai

cÊp v« s¶n quèc tÕ, trung t©m l·nh ®¹o phong trµo céng s¶n, c«ng nh©n

vµ phong trµo gi¶i phãng d©n téc thÕ giíi.

Th¸ng 3-1919, d−íi sù l·nh ®¹o cña Lªnin, çc ®¶ng céng s¶n,

nhãm céng s¶n cña 30 n−íc ®· tiÕn hµnh §¹i héi thµnh lËp Quèc tÕ

Céng s¶n t¹i M¸txc¬va. Quèc tÕ Céng s¶n cã vai trß lÞch sö vµ c«ng lao

to lín ®èi víi phong trµo céng s¶n, c«ng nh©n vµ phong trµo gi¶i phãng

d©n téc thÕ giíi. Quèc tÕ Céng s¶n rÊt chó träng ®Õn vÊn ®Ò gi¶i phãng

d©n téc. LuËn c−¬ng vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa do Lªnin

so¹n th¶o ®−îc §¹i héi II Quèc tÕ Céng s¶n (1920) th«ng qua ®· ®Æt nÒn

t¶ng cho viÖc gi¶i quyÕt ®óng ®¾n nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p cña c«ng cuéc

gi¶i phãng çc d©n téc.

Trong qu¸ tr×nh t×m ®−êng cøu n−íc, qua nghiªn cøu b¶n LuËn

c−¬ng cña Lªnin, NguyÔn ¸i Quèc ®· hoµn toµn tin theo Lªnin vµ Quèc

tÕ Céng s¶n, ®· vËn dông s¸ng t¹o nh÷ng nghÞ quyÕt cña Quèc tÕ Céng

s¶n vµo viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ cña çch m¹ng ViÖt Nam.

§ång thêi, Ng−êi ®· tÝch cùc tham gia nhiÒu ho¹t ®éng cña Quèc tÕ

Céng s¶n, cã nh÷ng cèng hiÕn to lín c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn ®èi víi

phong trµo céng s¶n, phong trµo c«ng nh©n vµ phong trµo gi¶i phãng

d©n téc trªn thÕ giíi.

Th¸ng 5-1943, c¨n cø vµo hoµn c¶nh míi, §oµn chñ tÞch Quèc tÕ

Céng s¶n víi sù t¸n thµnh cña ®¹i ®a sè çc ®¶ng céng s¶n, ®· th«ng qua

nghÞ quyÕt tù gi¶i t¸n. Tr.79.

chó thÝch 529

20. Quèc tÕ thø nhÊt: Tæ chøc quèc tÕ ®Çu tiªn cña giai cÊp v« s¶n,

thµnh lËp n¨m 1864 t¹i Héi nghÞ c«ng nh©n quèc tÕ ë Lu©n §«n (Anh), do

C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen l·nh ®¹o.

Quèc tÕ thø nhÊt ®· l·nh ®¹o cuéc ®Êu tranh kinh tÕ vµ chÝnh trÞ cña

c«ng nh©n ë çc n−íc vµ cñng cè sù ®oµn kÕt quèc tÕ v« s¶n. Quèc tÕ thø

nhÊt ®ãng vai trß to lín trong sù nghiÖp truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c vµ

trong viÖc kÕt hîp chñ nghÜa x· héi víi phong trµo c«ng nh©n.

Sau khi C«ng x· Pari thÊt b¹i, mét nhiÖm vô ®−îc ®Æt ra lµ thµnh

lËp çc ®¶ng céng s¶n cã tÝnh chÊt quÇn chóng ë mçi n−íc, trªn c¬ së

nh÷ng nguyªn t¾c mµ Quèc tÕ thø nhÊt ®· ®Ò ra. N¨m 1876, t¹i Héi nghÞ

Phila®enphia (Mü), Quèc tÕ thø nhÊt chÝnh thøc gi¶i t¸n. Tr.79.

21. Quèc tÕ thø hai: Thµnh lËp n¨m 1889 t¹i §¹i héi Liªn minh quèc

tÕ çc ®¶ng x· héi chñ nghÜa khai m¹c t¹i Pari (Ph¸p) theo s¸ng kiÕn cña

Ph. ¡ngghen. Quèc tÕ thø hai ®· cã t¸c dông phæ biÕn chñ nghÜa M¸c vÒ

bÒ réng, ®¸nh dÊu thêi kú chuÈn bÞ c¬ së ®Ó cho phong trµo çch m¹ng

ph¸t triÓn réng r·i trong nh©n d©n lao ®éng ë nhiÒu n−íc.

Sau khi ¡ngghen mÊt, c¬ quan l·nh ®¹o cña Quèc tÕ thø hai r¬i vµo

tay çc phÇn tö c¬ héi chñ nghÜa, bän nµy ®· xÐt l¹i häc thuyÕt çch

m¹ng cña M¸c vµ ho¹t ®éng chèng ph¸ phong trµo c«ng nh©n çc n−íc.

VÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ thuéc ®Þa, Quèc tÕ thø hai ñng hé chÝnh s¸ch ®Õ

quèc chñ nghÜa mµ bän t− b¶n thùc hiÖn ë çc n−íc thuéc ®Þa. Tr.79.

22. LuËn c−¬ng vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa: Tøc S¬ th¶o lÇn thø nhÊt nh÷ng

luËn c−¬ng vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa, do V.I.Lªnin so¹n th¶o

vµ tr×nh bµy t¹i §¹i héi lÇn thø II cña Quèc tÕ Céng s¶n häp tõ ngµy 19-7

®Õn ngµy 7-8-1920.

Trong LuËn c−¬ng vµ B¸o ço cña TiÓu ban vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ

thuéc ®Þa tr×nh bµy t¹i §¹i héi, V.I.Lªnin ®· ®Ò cËp tíi nh÷ng vÊn ®Ò hÕt

søc quan träng ®èi víi phong trµo gi¶i phãng d©n téc. Ng−êi chØ râ: Trong

thêi ®¹i ®Õ quèc chñ nghÜa, çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc lµ mét ph¹m

trï cña cuéc çch m¹ng v« s¶n, v× vËy nh÷ng ng−êi céng s¶n ph¶i ñng hé

çc cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc vµ víi sù gióp ®ì cña giai cÊp v«

s¶n çc n−íc tiªn tiÕn, giai cÊp v« s¶n ë çc n−íc chËm tiÕn, sau khi hoµn


thµnh nhiÖm vô d©n téc d©n chñ cã thÓ tiÕn th¼ng lªn chñ nghÜa x· héi

bá qua giai ®o¹n ph¸t triÓn t− b¶n chñ nghÜa.

LuËn c−¬ng cña V.I. Lªnin ®· ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi nhËn thøc t−

t−ëng cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh trong qu¸ tr×nh t×m ®−êng cøu n−íc.

Ng−êi ®· t×m thÊy ë b¶n LuËn c−¬ng con ®−êng duy nhÊt ®óng ®¾n cña

çch m¹ng ViÖt Nam lµ con ®−êng çch m¹ng v« s¶n. Tõ ®ã, Ng−êi hoµn

toµn tin theo V.I. Lªnin vµ Quèc tÕ Céng s¶n. Tr.80.

23. Pari: Thñ ®« l©u ®êi cña n−íc Ph¸p, mét trong nh÷ng thµnh phè

lín trªn thÕ giíi. Tr−íc ®©y, Pari vèn næi tiÕng lµ mét trung t©m v¨n ho¸

nghÖ thuËt. Tõ cuèi thÕ kû XVIII vµ trong thÕ kû XIX, Pari cßn lµ mét

trung t©m çch m¹ng cña ch©u ¢u. Cuéc çch m¹ng t− s¶n Ph¸p n¨m

1789 vµ cuéc çch m¹ng v« s¶n Ph¸p chèng t− b¶n n¨m 1871 lËp nªn

C«ng x· Pari, lµ hai ®iÓn h×nh çch m¹ng cña nh©n d©n thµnh phè nµy.

Cuèi n¨m 1917, NguyÔn ¸i Quèc trë l¹i Ph¸p vµ ®· ë Pari kho¶ng 6

n¨m. T¹i ®©y, Ng−êi ®· hoµ m×nh trong ®êi sèng lao ®éng vµ ®Êu tranh

cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n Pari, Ng−êi ®· t×m ®Õn chñ nghÜa

M¸c - Lªnin, tin theo Lªnin vµ Quèc tÕ thø ba, trë thµnh mét trong

nh÷ng ng−êi tham gia s¸ng lËp §¶ng Céng s¶n Ph¸p (1920) vµ t×m thÊy

con ®−êng çch m¹ng ®óng ®¾n nhÊt ®Ó gi¶i phãng d©n téc - con ®−êng

çch m¹ng v« s¶n. Ng−êi ®· s¸ng lËp Héi nh÷ng ng−êi An Nam yªu n−íc,

göi ®Õn Héi nghÞ VÐcx©y b¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam, tham gia

s¸ng lËp Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa vµ b¸o Le Paria, ®Ò x−íng b¸o ViÖt Nam

hån cïng nhiÒu ho¹t ®éng çch m¹ng kh¸c. Tr.85.

24. B¸o Le Matin: B¸o xuÊt b¶n ë Pari tõ th¸ng 2-1884. Tr.89.

25. B¸o Le Petit Parisien: B¸o xuÊt b¶n h»ng ngµy ë Pari tõ ngµy

15-10-1876. Tr.89.

26. Giã ©u yÕm thæi chiÒu qu¹t phÈy,

M−a nghÜa nh©n ®ãn vÕt xe l¨n.

§©y lµ hai c©u th¬ cæ nãi vÒ mét viªn quan ë ®Þa ph−¬ng ®−îc nh©n d©n

quý mÕn v× cã lßng nh©n ¸i, quan t©m ®Õn ®êi sèng cña hä. Qu¹t l«ng vµ xe

l¨n lµ nh÷ng ®å dïng cña çc viªn quan khi ®i kinh lý çc ®Þa ph−¬ng.

ë ®©y, t¸c gi¶ nh¾c tíi hai c©u th¬ nµy víi dông ý ch©m biÕm s©u cay vµ

®¶ kÝch nh÷ng hµnh ®éng mµ bän thùc d©n Ph¸p coi lµ "nh©n ¸i". Tr.109.

chó thÝch 531

27. Héi chî triÓn l·m thuéc ®Þa M¸cx©y: N¨m 1922, t¹i thµnh phè

M¸cx©y (Ph¸p), ChÝnh phñ Ph¸p më Héi chî triÓn l·m thuéc ®Þa, tr−ng

bµy çc s¶n vËt mang ®Õn tõ çc thuéc ®Þa cña Ph¸p, ®Ó nãi lªn sù giµu cã

cña thuéc ®Þa vµ c«ng lao "khai ho¸" cña ng−êi Ph¸p, ®ång thêi kªu gäi t−

b¶n Ph¸p bá vèn kinh doanh vµ khai th¸c ë çc thuéc ®Þa. Tr.113.

28. ChiÕn tranh v× c«ng lý: ChØ cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt,

b¾t ®Çu bïng næ ë ch©u ¢u tõ th¸ng 8-1914 vµ kÕt thóc vµo th¸ng 11-1918.

Cuéc chiÕn tranh nµy nhanh chãng lan réng kh¾p thÕ giíi, l«i cuèn nhiÒu

n−íc ®Õ quèc vµ c¶ çc n−íc thuéc ®Þa, phô thuéc. Thùc chÊt nã lµ mét

cuéc xung ®ét ¸c liÖt gi÷a çc n−íc ®Õ quèc lín ®Ó giµnh giËt quyÒn lîi,

chia l¹i thÞ tr−êng thÕ giíi. Nh−ng ®Ó che ®Ëy ý ®å xÊu xa, ®Ó lõa bÞp

nh©n d©n çc n−íc t− b¶n vµ çc thuéc ®Þa, bän ®Õ quèc ®· gäi cuéc chiÕn

tranh ®ã lµ "v× nh©n ®¹o", "v× c«ng lý".

ë ®©y, ch÷ "v× c«ng lý" ®−îc t¸c gi¶ dïng víi ý mØa mai, ch©m biÕm

®Ó v¹ch trÇn thùc chÊt cña cuéc chiÕn tranh tµn khèc nµy. Tr.136.

29. B¸o La RÐpublique Française: B¸o xuÊt b¶n h»ng ngµy ë Pari tõ

ngµy 7-11-1871 ®Õn ngµy 12-7-1924, do Lª«ng G¨mbÐtta s¸ng lËp. Tr.145.

30. B¸o Le Rappel: B¸o xuÊt b¶n h»ng ngµy ë Pari tõ n¨m 1869 ®Õn

n¨m 1933, cã khuynh h−íng chèng gi¸o héi. Tr.154.

31. Journal officiel de la RÐpublique Française: C«ng b¸o cña n−íc

Céng hoµ Ph¸p xuÊt b¶n tõ th¸ng 9-1870. Tr.157.

32. Bé s−u tËp ®éng vËt (nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p: MÐnagerie): Sau

ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914-1918), çc n−íc ®Õ quèc tham gia

chiÕn tranh häp Héi nghÞ VÐcx©y. Môc ®Ých chÝnh cña Héi nghÞ VÐcx©y lµ

ph©n chia l¹i thuéc ®Þa vµ quyÒn lîi cña çc n−íc ®Õ quèc, chñ yÕu lµ

Anh, Ph¸p, Mü, vµ t¨ng c−êng ¸p bøc, bãc lét nh©n d©n çc n−íc thuéc

®Þa. Ph¸p vµ BØ muèn t¸ch vïng c«ng nghiÖp Ruya cña §øc ra khái n−íc

§øc. Çc n−íc kh¸c còng t×m çch x©u xÐ lÉn nhau vµ tËp trung lùc l−îng

tÊn c«ng vµo n−íc Nga X«viÕt... NguyÔn ¸i Quèc viÕt bµi Bé s−u tËp ®éng

vËt víi lèi hµnh v¨n ch©m biÕm s©u cay, luËn téi ®anh thÐp, lét t¶ bé mÆt

¨n c−íp cña chñ nghÜa thùc d©n ®Õ quèc. §ã lµ nguån gèc g©y nªn sù hçn

lo¹n trong x· héi vµ bao nçi bÊt h¹nh cho con ng−êi. Tr.159.


33. §ah«m©y: Nay lµ Céng hoµ Bªnanh, n»m ë phÝa t©y ch©u

Phi, trªn bê §¹i T©y D−¬ng. Thñ ®« lµ Poãct« N«v«. Håi thÕ kû XVI,

§ah«m©y lµ mét thÞ tr−êng bu«n b¸n nhiÒu n« lÖ nªn cßn gäi lµ "Bê

biÓn n« lÖ".

Tõ th¸ng 2-1890, thùc d©n Ph¸p b¾t ®Çu x©m l−îc n−íc nµy, nh−ng

vÊp ph¶i søc kh¸ng cù quyÕt liÖt cña nh©n d©n. §Õn ®Çu n¨m 1894, qu©n

Ph¸p míi ®¸nh chiÕm xong vµ 5 n¨m sau s¸p nhËp xø nµy vµo "Liªn

bang T©y Phi thuéc Ph¸p".

Kh«ng chÞu næi ¸ch thèng trÞ tµn b¹o ®ã, nh©n d©n §ah«m©y nhiÒu

lÇn ®øng dËy ®Êu tranh. N¨m 1915, phong trµo khëi nghÜa vò trang lan

ra nhiÒu tØnh. Tr.187.

34. Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa: Tæ chøc çch m¹ng cña nh÷ng ng−êi

thuéc ®Þa, do NguyÔn ¸i Quèc cïng mét sè ng−êi yªu n−íc cña çc n−íc

thuéc ®Þa Ph¸p s¸ng lËp th¸ng 7-1921, t¹i Pari. Lóc ®Çu Héi cã 200 héi

viªn vµ hai tæ chøc ng−êi thuéc ®Þa xin gia nhËp lµ Héi nh÷ng ng−êi An

Nam yªu n−íc vµ Héi ®Êu tranh cho quyÒn c«ng d©n cña ng−êi

Ma®ag¸txca. Ban Th−êng trùc cña Héi gåm 7 ng−êi, ®øng ®Çu lµ NguyÔn

¸i Quèc. C¬ quan tuyªn truyÒn cña Héi lµ b¸o Le Paria. §Õn n¨m 1926,

Héi ngõng ho¹t ®éng.

Sù ra ®êi cña Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa vµ b¸o Le Paria lµ nh÷ng sù

kiÖn chÝnh trÞ quan träng ®èi víi çc d©n téc bÞ ¸p bøc. Tuy chØ ho¹t ®éng

trong mét thêi gian ng¾n, nh−ng Héi ®· gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc ®oµn

kÕt nh©n d©n çc n−íc thuéc ®Þa trong mét mÆt trËn chung, chèng chñ

nghÜa ®Õ quèc, x©y dùng t×nh ®oµn kÕt gi÷a nh©n d©n çc n−íc thuéc ®Þa

víi giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng Ph¸p. Tr.208.

35. §¹i héi lÇn thø II Quèc tÕ Céng s¶n: Häp tõ ngµy 19-7 ®Õn ngµy

7-8-1920, t¹i M¸txc¬va. T¹i §¹i héi nµy, V.I.Lªnin ®· nhÊn m¹nh nhiÖm

vô ®Êu tranh chèng chñ nghÜa c¬ héi trong phong trµo c«ng nh©n ®Ó gi÷

v÷ng nguyªn t¾c m¸cxÝt trong çc ®¶ng céng s¶n. §¹i héi ®· th«ng qua 21

®iÒu kiÖn gia nhËp Quèc tÕ Céng s¶n vµ th«ng qua b¶n S¬ th¶o lÇn thø

nhÊt nh÷ng luËn c−¬ng vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa do

V.I.Lªnin dù th¶o, v¹ch ra ®−êng lèi ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc cho

nh©n d©n çc d©n téc bÞ ¸p bøc. Tr.211.

chó thÝch 533

36. Quèc tÕ N«ng d©n: Mét tæ chøc çch m¹ng ho¹t ®éng d−íi sù chØ

®¹o cña Quèc tÕ Céng s¶n nh»m ®oµn kÕt réng r·i giai cÊp n«ng d©n çc

n−íc trªn thÕ giíi trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa ®Õ quèc. Quèc tÕ

N«ng d©n häp Héi nghÞ lÇn thø nhÊt vµo th¸ng 10-1923, t¹i M¸txc¬va.

Víi t− çch lµ ®¹i biÓu n«ng d©n cña çc n−íc thuéc ®Þa, NguyÔn ¸i Quèc

®· tham dù Héi nghÞ vµ nhiÒu lÇn ph¸t biÓu ý kiÕn. T¹i Héi nghÞ, Ng−êi ®−îc

bÇu lµm Uû viªn §oµn Chñ tÞch Héi ®ång Quèc tÕ N«ng d©n. Tr.225.

37. H−¬ng C¶ng: Cßn gäi lµ Hång K«ng, mét bé phËn cña l·nh thæ

Trung Quèc. Trong cuéc "chiÕn tranh thuèc phiÖn", n¨m 1842, ®Õ quèc

Anh buéc triÒu ®×nh M·n Thanh ph¶i nh−îng cho chóng H−¬ng C¶ng,

mét cöa biÓn ë phÝa ®«ng nam bê biÓn Trung Quèc. §Õn n¨m 1860, chóng

chiÕm thªm b¸n ®¶o Cöu Long vµ mét sè ®¶o l©n cËn. N¨m 1898, Anh l¹i

chiÕm thªm vïng néi ®Þa Cöu Long réng gÇn 1.000km2. Tõ n¨m 1898 ®Õn

n¨m 1997, nh÷ng phÇn ®Êt nãi trªn ®Òu n»m trong khu vùc H−¬ng C¶ng

vµ biÕn thµnh thuéc ®Þa cña Anh. §©y lµ mét vÞ trÝ quan träng v× nã n»m

trªn ®−êng giao th«ng quèc tÕ, mét trung t©m c«ng nghiÖp, mét thÞ

tr−êng thÕ giíi, mét c¨n cø h¶i qu©n vµ th−¬ng m¹i lín cña Anh. Tr−íc

®©y, Anh cßn lÊy H−¬ng C¶ng lµm bµn ®¹p ®Ó lÊn dÇn ®Êt Trung Quèc,

"më réng cöa ngâ" l·nh thæ Trung Quèc. Chóng chiÕm vïng T©y Nam

(V©n Nam, Tø Xuyªn...) lµm "khu vùc ¶nh h−ëng", thùc tÕ lµ nöa thuéc

®Þa cña chóng. Ngµy 26-9-1984, Anh vµ Trung Quèc ký HiÖp ®Þnh trao

tr¶ H−¬ng C¶ng cho Trung Quèc. Ngµy 1-7-1997, Trung Quèc ®· chÝnh

thøc tiÕp qu¶n H−¬ng C¶ng.

Trong bµi ChÝnh s¸ch thùc d©n Anh viÕt n¨m 1923, NguyÔn ¸i Quèc

®· tè ço hµnh ®éng lÊn dÇn cña ®Õ quèc Anh ®èi víi chñ quyÒn vµ l·nh

thæ Trung Quèc. Tr.233.

38. Sù kiÖn L©m Thµnh: Ngµy 6-5-1923, ®oµn tµu chë kh¸ch T©n Phè

trªn ®−êng ®i lªn phÝa b¾c, qua L©m Thµnh (thuéc tØnh S¬n §«ng), th×

bän thæ phØ do T«n Mü Diªn cÇm ®Çu, ph¸ háng ®−êng s¾t vµ c−íp tµu.

Chóng lïa 300 hµnh kh¸ch ng−êi Trung Quèc vµ ng−êi n−íc ngoµi vµo

nói. Lîi dông sù kiÖn ®ã, bän ®Õ quèc nªu ra ®ñ thø yªu s¸ch v« lý ®Ó

khèng chÕ Trung Quèc. Bµi viÕt cña NguyÔn ¸i Quèc thÓ hiÖn sù c¨m


phÉn ®èi víi chÝnh s¸ch cña thùc d©n Anh vµ bµy tá sù ®ång t×nh m¹nh

mÏ, sù ñng hé kiªn quyÕt ®èi víi cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n Trung

Quèc. Tr.233.

39. Quèc tÕ AmxtÐc®am (Quèc tÕ cña çc c«ng ®oµn vµng): Tæ chøc do

çc c«ng ®oµn c¶i l−¬ng chñ nghÜa cña mét sè n−íc thµnh lËp t¹i héi nghÞ

ë AmxtÐc®am (Hµ Lan) häp tõ ngµy 26-7 ®Õn ngµy 2-8-1919. Toµn bé

ho¹t ®éng cña tæ chøc nµy g¾n liÒn víi chÝnh s¸ch cña çc ®¶ng c¬ héi chñ

nghÜa thuéc Quèc tÕ thø hai. Quèc tÕ AmxtÐc®am chñ tr−¬ng hîp t¸c giai

cÊp gi÷a v« s¶n víi t− s¶n vµ b¸c bá çc h×nh thøc ®Êu tranh çch m¹ng

cña giai cÊp c«ng nh©n, khai trõ ra khái tæ chøc cña m×nh nh÷ng c«ng

®oµn t¶, cù tuyÖt mäi ®Ò nghÞ cña Quèc tÕ C«ng héi ®á vÒ viÖc cïng nhau

®Êu tranh chèng sù tÊn c«ng cña bän t− b¶n, chèng nguy c¬ chiÕn tranh,

chèng thÕ lùc ph¶n ®éng vµ chñ nghÜa ph¸t xÝt, vÒ viÖc thµnh lËp mét

khèi thèng nhÊt çc c«ng ®oµn thÕ giíi. Çc thñ lÜnh Quèc tÕ AmxtÐc®am

ñng hé chÝnh s¸ch thï ®Þch víi Liªn X«.

Sau khi Quèc tÕ C«ng héi ®á ra ®êi (7-1921), ¶nh h−ëng cña Quèc tÕ

AmxtÐc®am trong phong trµo c«ng nh©n dÇn dÇn bÞ ®Èy lïi. Nã hoµn

toµn ngõng ho¹t ®éng trong thêi gian x¶y ra ChiÕn tranh thÕ giíi thø

hai. Tr.239.

40. Quèc tÕ ®á cña çc c«ng ®oµn: Tøc Quèc tÕ C«ng héi ®á - tæ chøc

liªn hiÖp quèc tÕ cña çc c«ng ®oµn çch m¹ng ®−îc thµnh lËp ngµy 3-7-1921,

tån t¹i ®Õn cuèi n¨m 1937. Quèc tÕ C«ng héi ®á liªn kÕt çc trung t©m

c«ng ®oµn kh«ng gia nhËp tæ chøc c«ng ®oµn c¶i l−¬ng lµ Quèc tÕ

AmxtÐc®am, vµ liªn kÕt çc nhãm, çc khuynh h−íng ®èi lËp tiÕn bé

trong néi bé çc tæ chøc c«ng ®oµn c¶i l−¬ng ë çc n−íc. Quèc tÕ C«ng héi

®á ®Êu tranh ®Ó thiÕt lËp sù thèng nhÊt trong phong trµo c«ng ®oµn vµ

b¶o vÖ nh÷ng yªu s¸ch cña giai cÊp c«ng nh©n, chèng nguy c¬ chiÕn tranh

®Õ quèc vµ ®oµn kÕt víi giai cÊp c«ng nh©n n−íc Nga X«viÕt.

T¹i phiªn häp 15, ngµy 21-7-1924, §¹i héi lÇn thø III Quèc tÕ C«ng

héi ®á, víi t− çch lµ ®¹i biÓu §«ng D−¬ng, NguyÔn ¸i Quèc ®· ®äc tham

luËn. Tr.239.

41. Thæ NhÜ Kú: Mét n−íc n»m ë phÝa t©y ch©u ¸, cã vÞ trÝ quan träng

chó thÝch 535

nèi liÒn ba ch©u, l¹i gi¸p liÒn ba vïng biÓn lµ §Þa Trung H¶i, £giª vµ H¾c

H¶i. Trong cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, Thæ NhÜ Kú ®øng vÒ phÝa

§øc bÞ thÊt b¹i. Çc ®Õ quèc giµnh l¹i nh÷ng vïng ®Êt phô thuéc Thæ NhÜ

Kú vµ x©u xÐ ngay chÝnh n−íc Thæ NhÜ Kú (HiÖp −íc Xev¬r¬ th¸ng 8-

1920). Sù kiÖn ®ã lµm bïng lªn cuéc ®Êu tranh m¹nh mÏ cña giai cÊp

c«ng nh©n vµ nh©n d©n Thæ NhÜ Kú ®ßi thµnh lËp Nhµ n−íc Céng hoµ

thèng nhÊt. Th¸ng 11-1922, Kªman, thñ lÜnh ®¶ng cña giai cÊp t− s¶n

"Thæ NhÜ Kú trÎ", ®· thñ tiªu chÕ ®é phong kiÕn; th¸ng 10-1923, tuyªn bè

thµnh lËp n−íc céng hoµ; th¸ng 4-1924, ban hµnh hiÕn ph¸p t− s¶n. §èi

víi giai cÊp t− s¶n, cuéc çch m¹ng ®−îc coi nh− ®· hoµn thµnh. Nh−ng

quÇn chóng nh©n d©n lao ®éng lµ lùc l−îng gãp phÇn quyÕt ®Þnh th¾ng

lîi cña çch m¹ng th× kh«ng ®−îc quyÒn lîi g×.

Phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n Thæ NhÜ Kú ®· ph¸t triÓn m¹nh

mÏ ngay tõ sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. Th¸ng 9-1920, §¶ng Céng

s¶n Thæ NhÜ Kú thµnh lËp, l·nh ®¹o cuéc ®Êu tranh. Trong nöa ®Çu

nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû XX, phong trµo b·i c«ng lan réng vµ rÊt rÇm ré,

cã n¬i cuéc b·i c«ng thu hót tíi 50 v¹n ng−êi tham gia. Th¸ng 11-1923,

§¹i héi c«ng nh©n ë C«ngxt¨ngtinèp thµnh lËp Liªn minh c«ng nh©n Thæ

NhÜ Kú, ®oµn kÕt ®«ng ®¶o c«ng nh©n trong n−íc. Nh−ng ChÝnh phñ

Kªman h¹ lÖnh cÊm çc héi c«ng nh©n ho¹t ®éng vµ ®µn ¸p hä. Tr.244.

42. HiÖp −íc Xev¬r¬: HiÖp −íc ký kÕt gi÷a Thæ NhÜ Kú vµ çc n−íc

®ång minh ngµy 10-8-1920 t¹i Xev¬r¬ (Ph¸p), chia c¾t ®Êt Thæ NhÜ Kú ra

lµm nhiÒu n−íc vµ lËp chÕ ®é nöa thuéc ®Þa ë ®ã. Nh©n d©n Thæ NhÜ Kú

næi dËy ®Êu tranh chèng l¹i hiÖp −íc nµy ®Ó b¶o vÖ ®éc lËp d©n téc. Thæ

NhÜ Kú chiÕn th¾ng, buéc çc n−íc ®Õ quèc ph¶i triÖu tËp Héi nghÞ

L«dann¬ ®Ó xo¸ bá HiÖp −íc Xev¬r¬. Tr.244.

43. Hoµ −íc L«dann¬: B¶n hoµ −íc ®−îc ký kÕt trong héi nghÞ gi÷a

çc n−íc ®ång minh vµ Thæ NhÜ Kú häp ë thµnh phè L«dann¬ (Thuþ SÜ)

tõ ngµy 20-11-1922. B¶n hoµ −íc xÐt l¹i mét sè ®iÒu kho¶n cña HiÖp −íc

Xev¬r¬, x¸c ®Þnh l·nh thæ cña Thæ NhÜ Kú, quy ®Þnh chÕ ®é sö dông çc

eo biÓn §¸c®anen, vµ B«xp«rót ë vïng biÓn H¾c H¶i, chÕ ®é, quyÒn lîi

cña nh÷ng ng−êi theo ®¹o Kit« trªn ®Êt Håi gi¸o.


Hßa −íc L«dann¬ trªn thùc tÕ ®· ¶nh h−ëng ®Õn an ninh cña çc

n−íc vïng biÓn H¾c H¶i nãi chung vµ n−íc Nga X«viÕt nãi riªng. ChÝnh

v× vËy ChÝnh phñ X«viÕt ®· kh«ng phª chuÈn HiÖp −íc nµy. Tr.245.

44. Héi nghÞ Oasinht¬n: Héi nghÞ vÒ viÖc h¹n chÕ h¶i qu©n vµ çc

vÊn ®Ò thuéc Th¸i B×nh D−¬ng vµ ViÔn §«ng häp tõ ngµy 12-11-1921 ®Õn

ngµy 6-2-1922 t¹i Oasinht¬n (Mü). Tham gia héi nghÞ cã Mü, Anh, Ph¸p,

NhËt, Italia, Trung Quèc, BØ, Hµ Lan, Bå §µo Nha.

Môc ®Ých cña Héi nghÞ lµ nh»m chia l¹i thuéc ®Þa vµ ph¹m vi ¶nh

h−ëng gi÷a çc n−íc ®Õ quèc sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, c−íp bãc,

n« dÞch çc n−íc thuéc ®Þa vµ chèng l¹i n−íc Nga X«viÕt.

Çc giíi cÇm quyÒn Mü lµ kÎ khëi x−íng cña Héi nghÞ. Th«ng qua

Héi nghÞ, Mü ®· lµm cho Anh ph¶i tõ bá quyÒn thèng trÞ trªn mÆt biÓn,

lµm cho liªn minh Anh - NhËt ph¶i bÞ thñ tiªu, NhËt chÊm døt ®éc quyÒn

kiÓm so¸t Trung Quèc, t¹o ®iÒu kiÖn cho t− b¶n Mü n« dÞch Trung Quèc.

Tr.268.

45. Tr−êng ®¹i häc céng s¶n Ph−¬ng §«ng (tªn gäi t¾t cña Tr−êng

®¹i häc céng s¶n cña nh÷ng ng−êi lao ®éng ph−¬ng §«ng): Tr−êng thµnh

lËp t¹i M¸txc¬va (Liªn X«) n¨m 1921, theo quyÕt ®Þnh cña Quèc tÕ Céng

s¶n, ®Ó ®µo t¹o çn bé çch m¹ng ë çc n−íc thuéc ®Þa vµ phô thuéc.

T¹i ®©y, çc häc viªn ®−îc trang bÞ nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ

nghÜa M¸c - Lªnin, ph−¬ng ph¸p tæ chøc vµ l·nh ®¹o quÇn chóng ®Êu

tranh çch m¹ng. Trong thêi gian häc tËp, häc viªn ph¶i n¾m v÷ng çc

m«n quan träng nh− chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, chñ nghÜa duy vËt

lÞch sö, kinh tÕ chÝnh trÞ, lÞch sö phong trµo c«ng nh©n quèc tÕ, lý luËn vÒ

çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc, v.v..

Trong gÇn 20 n¨m tån t¹i, Tr−êng ®¹i häc Ph−¬ng §«ng ®· ®µo t¹o

cho çc n−íc ph−¬ng §«ng hµng ngµn çn bé, trong ®ã cã nh÷ng ng−êi vÒ

sau trë thµnh çn bé l·nh ®¹o cã uy tÝn cña çc ®¶ng céng s¶n ë çc n−íc.

Sau khi vÒ ho¹t ®éng ë Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc), NguyÔn ¸i Quèc

®· lùa chän vµ cö nhiÒu çn bé ViÖt Nam vµ mét sè n−íc kh¸c ë ch©u ¸ sang häc t¹i Tr−êng ®¹i häc Ph−¬ng §«ng. Tr.284.

46. §¹i héi lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n: §¹i héi häp tõ ngµy 17-6 ®Õn

chó thÝch 537

ngµy 8-7-1924 t¹i M¸txc¬va. §¹i héi ®· tæng kÕt, rót ra nh÷ng bµi häc

kinh nghiÖm vÒ ®Êu tranh giai cÊp tõ n¨m 1918 ®Õn n¨m 1923 vµ ®Ò ra

chñ tr−¬ng t¨ng c−êng c«ng t¸c x©y dùng çc ®¶ng céng s¶n ®Ó l·nh ®¹o

phong trµo ®Êu tranh thùc hiÖn nh÷ng môc tiªu l©u dµi cña çch m¹ng

vµ quyÒn lîi h»ng ngµy cña quÇn chóng. §¹i héi còng chØ râ ph−¬ng

h−íng, nhiÖm vô cña phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n quèc tÕ lµ ph¶i

®Êu tranh chèng chñ nghÜa c¶i l−¬ng, c¬ héi, chèng nh÷ng phÇn tö ph¸i

h÷u vµ trètxkÝt.

NguyÔn ¸i Quèc ®· tham dù §¹i héi vµ ®· ba lÇn ph¸t biÓu ý kiÕn vÒ

vÊn ®Ò d©n téc vµ thuéc ®Þa vµ nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c. Tr.295.

47. §¹i héi Li«ng: §¹i héi lÇn thø III §¶ng Céng s¶n Ph¸p häp ë

Li«ng (Ph¸p) th¸ng 1-1924. VÊn ®Ò chñ yÕu cña §¹i héi lµ ®Êu tranh ®Ó

cñng cè §¶ng vÒ mÆt tæ chøc vµ t− t−ëng. Tr.301.

48. Nh÷ng sù kiÖn x¶y ra n¨m 1917: Trong ChiÕn tranh thÕ giíi thø

nhÊt, Nga hoµng ®· ph¸i qu©n lÝnh sang chiÕn ®Êu chèng qu©n §øc ë

mÆt trËn Ph¸p. N¨m 1917, nh÷ng binh lÝnh nµy kh«ng chÞu chiÕn ®Êu v×

lîi Ých cña bän t− b¶n, ®· lËp x«viÕt vµ ®ßi trë vÒ n−íc. ChÝnh phñ Ph¸p

sî t− t−ëng çch m¹ng cña binh lÝnh Nga lan sang qu©n ®éi Ph¸p, ®· dån

hä vµo tr¹i tËp trung cã ch¨ng d©y thÐp gai, vµ cho qu©n lÝnh thuéc ®Þa

canh gi÷. Tr.302.

49. Tæng liªn ®oµn lao ®éng thèng nhÊt: Mét tæ chøc liªn hiÖp çc

c«ng ®oµn Ph¸p tån t¹i tõ n¨m 1922 ®Õn n¨m 1936, do çc c«ng ®oµn

çch m¹ng lËp nªn. Tæng liªn ®oµn lao ®éng thèng nhÊt kiªn quyÕt chñ

tr−¬ng kh«i phôc sù thèng nhÊt cña c«ng ®oµn, b¶o vÖ lîi Ých thiÕt th©n

cña giai cÊp v« s¶n vµ ®· cïng víi §¶ng Céng s¶n Ph¸p tham gia ®Êu

tranh chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt vµ chiÕn tranh. Tr.303.

50. Quèc d©n §¶ng: §¶ng chÝnh trÞ ë Trung Quèc, do T«n Trung S¬n

s¸ng lËp n¨m 1905, ban ®Çu lµ Trung Quèc çch m¹ng ®ång minh héi;

sau Çch m¹ng T©n Hîi (1911), c¶i tæ thµnh Quèc d©n §¶ng. Thêi gian

®Çu, Quèc d©n §¶ng lµ mét tæ chøc çch m¹ng. N¨m 1927, ng−êi thay thÕ

T«n Trung S¬n lµ T−ëng Giíi Th¹ch g©y chÝnh biÕn ph¶n çch m¹ng, ®µn

¸p nh÷ng ng−êi céng s¶n, dÉn ®Õn cuéc néi chiÕn lÇn thø nhÊt ë Trung Quèc.


N¨m 1937, tr−íc sù x©m l−îc cña ph¸t xÝt NhËt, Quèc d©n §¶ng buéc

ph¶i hîp t¸c víi §¶ng Céng s¶n Trung Quèc ®Êu tranh chèng kÎ thï

chung. N¨m 1946, Quèc d©n §¶ng l¹i g©y néi chiÕn lÇn thø hai. N¨m

1949, çch m¹ng Trung Quèc thµnh c«ng, lùc l−îng Quèc d©n §¶ng bá

ch¹y ra ®¶o §µi Loan. Tr.317.

51. §¹i héi Bacu: §¹i héi häp tõ ngµy 1 ®Õn ngµy 7-9-1921 t¹i Bacu

(thñ ®« cña AdÐcbaidan). Tham dù §¹i héi cã 1.891 ®¹i biÓu cña 37 d©n

téc ph−¬ng §«ng (trong ®ã cã 1.273 ®¹i biÓu lµ ®¶ng viªn céng s¶n). §¹i

héi nh»m biÓu d−¬ng vµ t¨ng c−êng t×nh ®oµn kÕt gi÷a çc d©n téc

ph−¬ng §«ng, gi÷a çc d©n téc ph−¬ng §«ng víi giai cÊp v« s¶n Nga vµ

giai cÊp v« s¶n thÕ giíi ®Êu tranh chèng chñ nghÜa ®Õ quèc. §¹i héi ®·

hoµn toµn nhÊt trÝ víi NghÞ quyÕt vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ thuéc ®Þa cña §¹i

héi II Quèc tÕ Céng s¶n (1920). Tr.320.

52. NghÜa hoµ ®oµn: Phong trµo yªu n−íc cña n«ng d©n Trung Quèc

nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX vµ cã nguån gèc tõ phong trµo

NghÜa hoµ quyÒn gi÷a thÕ kû XIX.

NÐt næi bËt cña phong trµo NghÜa hoµ ®oµn lµ mang mµu s¾c mª tÝn,

thÇn bÝ víi nh÷ng c©u niÖm chó bÝ Èn, lèi trang phôc kú dÞ.

Sau cuéc chiÕn tranh Trung - NhËt, çc n−íc ®Õ quèc thi nhau x©u xÐ

Trung Quèc. NghÜa hoµ ®oµn ®· tiÕn hµnh nh÷ng cuéc tiÕn c«ng çc nhµ

thê Kit« gi¸o, trôc xuÊt çc linh môc vµ ph¸ huû çc c«ng tr×nh, c¬ së

kinh tÕ cña ng−êi n−íc ngoµi. Mïa hÌ n¨m 1900, çc n−íc ®Õ quèc Anh,

Ph¸p, Mü, NhËt, Nga, §øc, ¸o, Italia ®· thµnh lËp liªn qu©n ®Ó chèng l¹i

NghÜa hoµ ®oµn. Víi sù ph¶n béi cña triÒu ®×nh M·n Thanh, çc n−íc ®Õ

quèc ®· d×m phong trµo NghÜa hoµ ®oµn trong biÓn m¸u. Tr.340.

53. KÕ ho¹ch §aox¬: KÕ ho¹ch b¾t n−íc §øc båi th−êng chiÕn tranh

cho çc n−íc ®ång minh th¾ng trËn trong ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt.

KÕ ho¹ch nµy do §aox¬, gi¸m ®èc mét ng©n hµng lín cña Mü, l·nh ®¹o

viÖc so¹n th¶o vµ ®−îc th«ng qua t¹i Héi nghÞ ®¹i biÓu çc n−íc th¾ng

trËn häp ë Lu©n §«n n¨m 1924.

Môc ®Ých chñ yÕu cña kÕ ho¹ch nµy lµ dän ®−êng cho t− b¶n n−íc

ngoµi, tr−íc hÕt lµ Mü, ®Çu t− vµo n−íc §øc, ®Èy m¹nh viÖc kh«i phôc

chó thÝch 539

tiÒm lùc c«ng nghiÖp qu©n sù cña chñ nghÜa ®Õ quèc §øc nh»m h−íng

n−íc §øc vµo con ®−êng chiÕn tranh chèng Liªn X«, ®ång thêi t¨ng c−êng

chÝnh s¸ch bãc lét, ¸p bøc vµ ®µn ¸p phong trµo çch m¹ng cña giai cÊp

c«ng nh©n vµ nh©n d©n n−íc §øc. Tr.344.

54. Héi quèc liªn: Tæ chøc quèc tÕ, thµnh lËp n¨m 1919 vµ tån t¹i

trong thêi gian gi÷a ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt vµ thø hai, víi môc

®Ých thùc hiÖn nh÷ng cam kÕt ký t¹i Héi nghÞ hßa b×nh Pari (1919). §iÒu

lÖ cña Héi nªu râ môc ®Ých ®Êu tranh cho hoµ b×nh, chèng chiÕn tranh.

Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, Héi quèc liªn ®· dung tóng cho çc thÕ lùc ®Õ

quèc, cæ vò ch¹y ®ua vò trang vµ chuÈn bÞ chiÕn tranh thÕ giíi. Tr.352.

55. Héi nh©n quyÒn vµ c«ng d©n quyÒn: Mét tæ chøc d©n chñ t− s¶n

nh»m ®Êu tranh b¶o vÖ nh÷ng quyÒn tù do t− s¶n. Tæ chøc nµy ®−îc

thµnh lËp n¨m 1898 ë Ph¸p do s¸ng kiÕn cña nhµ v¨n Ph¸p T¬rari¬ nh©n

vô nhµ cÇm quyÒn Ph¸p xö ph¹t nhµ v¨n £min D«la. Tr.353.

56. T¸c gi¶ muèn nãi vÒ Çch m¹ng t− s¶n Ph¸p (1789-1794), cuéc

çch m¹ng ®· xo¸ bá chÕ ®é phong kiÕn chuyªn chÕ, më ®−êng cho sù

ph¸t triÓn chñ nghÜa t− b¶n ë Ph¸p vµ mét sè n−íc kh¸c ë ch©u ¢u.

Ngµy 14-7-1789, quÇn chóng nh©n d©n Pari ®· næi dËy khëi nghÜa,

chiÕm ngôc Baxti, n¬i t−îng tr−ng cho chÕ ®é chuyªn chÕ ®éc tµi. Sù kiÖn

®ã ®¸nh dÊu sù sôp ®æ cña chÕ ®é phong kiÕn ë Ph¸p.

Sau nh÷ng cuéc ®Êu tranh quyÕt liÖt trong néi bé giai cÊp thèng trÞ,

Héi nghÞ Quèc −íc (Quèc héi) ®· ®−îc bÇu ra vµ ph¸i Giac«banh do

M.R«bexpie ®øng ®Çu ®−îc sù ñng hé cña nh©n d©n ®· lªn n¾m chÝnh

quyÒn (th¸ng 6-1793), nÒn chuyªn chÕ d©n chñ çch m¹ng ®−îc thiÕt lËp.

§©y lµ thêi kú ph¸t triÓn cao nhÊt cña çch m¹ng. Tr.355.

57. Hµnh h×nh nh÷ng ng−êi lÝnh khè ®á: Cuéc hµnh h×nh nh÷ng

ng−êi lÝnh khè ®á tham gia vô ®Çu ®éc binh lÝnh Ph¸p ë Hµ Néi, th¸ng 6-

1908. Mét sè sÜ phu yªu n−íc cïng víi nghÜa qu©n Hoµng Hoa Th¸m ®·

liªn l¹c víi nh÷ng ng−êi lÝnh ViÖt Nam yªu n−íc trong qu©n ®éi Ph¸p,

chñ tr−¬ng ®¸nh óp Hµ Néi. Theo kÕ ho¹ch, ®Õn b÷a ¨n tèi ngµy 27-6-

1908, nh÷ng ng−êi ®Çu bÕp bá thuèc ®éc vµo thøc ¨n ®Ó giÕt quan qu©n

Ph¸p, sau ®ã binh sÜ sÏ c−íp kho vò khÝ, ®¸nh chiÕm çc c«ng së, phèi

hîp víi nghÜa qu©n Hoµng Hoa Th¸m tõ ngoµi ®¸nh vµo Hµ Néi.


KÕt qu¶ lµ nhiÒu binh lÝnh Ph¸p ®· bÞ ngé ®éc; nh−ng kÕ ho¹ch b¹i lé,

thùc d©n Ph¸p tµn s¸t d· man nh÷ng ng−êi tham gia vô ®Çu ®éc nµy. Mét

sè ng−êi bÞ chÐm vµ bªu ®Çu trªn çc ®−êng phè lín ë Hµ Néi. Tr.378.

58. Nh÷ng cuéc biÓu t×nh n¨m 1907: Phong trµo c¶i çch b»ng con

®−êng hoµ b×nh diÔn ra s«i næi kh¾p ba kú trong n¨m 1907. Trung t©m

cña phong trµo lµ çc ®« thÞ, nhÊt lµ Hµ Néi. Nh÷ng ng−êi cÇm ®Çu

phong trµo nµy ®Òu lµ çc sÜ phu tiÕn bé. Néi dung cña phong trµo chñ

yÕu lµ më tr−êng häc, truyÒn b¸ t− t−ëng míi, cæ ®éng bá hñ tôc vµ lång

vµo ®ã lµ t− t−ëng yªu n−íc, chèng Ph¸p.

Tiªu biÓu cho phong trµo lµ §«ng Kinh nghÜa thôc (tõ th¸ng 3 ®Õn

th¸ng 11-1907) ®øng ®Çu lµ L−¬ng V¨n Can, NguyÔn QuyÒn, §µo

Nguyªn Phæ.

Phong trµo ®· diÔn ra s«i næi ë kh¾p n¬i. Th«ng qua çc cuéc diÔn

thuyÕt, b×nh v¨n th¬, çc sÜ phu tuyªn truyÒn nh÷ng t− t−ëng míi, ®Ò cao

tinh thÇn d©n téc, kÝch ®éng vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ lßng yªu n−íc cña

nh©n d©n ta. Tr.427.

59. Chñ nghÜa Uynx¬n: Uynx¬n lµ Tæng thèng Mü tõ n¨m 1913 ®Õn

n¨m 1921. N¨m 1917, Uynx¬n tuyªn bè n−íc Mü tham gia ChiÕn tranh

thÕ giíi thø nhÊt, ®øng vÒ phÝa Anh, Ph¸p ®Ó chèng §øc. Khi chiÕn tranh

s¾p kÕt thóc, Uynx¬n ®−a ra "Ch−¬ng tr×nh 14 ®iÓm" lµm c¬ së cho Héi

nghÞ VÐcx©y (1919). Nãi chñ nghÜa Uynx¬n lµ nãi "Ch−¬ng tr×nh 14

®iÓm". Thùc chÊt ®ã lµ chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i ¨n c−íp cña ®Õ quèc Mü,

chèng l¹i n−íc Nga X«viÕt míi ra ®êi, lîi dông sù suy yÕu cña çc n−íc t−

b¶n ch©u ¢u ®Ó n©ng cao ®Þa vÞ quèc tÕ cña Mü vµ t¨ng c−êng n« dÞch çc

d©n téc bÞ ¸p bøc. Nh−ng nã l¹i ®−îc che giÊu b»ng nh÷ng lêi lÏ mÞ d©n

vÒ "d©n chñ" vµ "quyÒn d©n téc tù quyÕt". Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· v¹ch

râ "Chñ nghÜa Uynx¬n chØ lµ mét trß bÞp lín". Tr. 441.

60. Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa: Tæ chøc nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò

thuéc ®Þa cña §¶ng Céng s¶n Ph¸p, thµnh lËp th¸ng 6-1921. NguyÔn ¸i

Quèc lµ uû viªn cña tæ chøc nµy. Ban ®· s−u tÇm vµ phæ biÕn çc tµi liÖu

vÒ t×nh c¶nh çc xø thuéc ®Þa vµ cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n çc n−íc

thuéc ®Þa; tiÕn hµnh c«ng t¸c tuyªn truyÒn trong nh©n d©n Ph¸p vµ nh©n

chó thÝch 541

d©n çc thuéc ®Þa vÒ tinh thÇn ®oµn kÕt quèc tÕ gi÷a giai cÊp v« s¶n çc

n−íc ®Õ quèc víi çc d©n téc bÞ ¸p bøc trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ

nghÜa thùc d©n. Ban ®· göi nhiÒu bµi ®¨ng trªn môc Thuéc ®Þa cña b¸o

L' HumanitÐ vµ t×m çch göi b¸o ®Õn çc thuéc ®Þa. Ho¹t ®éng cña Ban

®· gãp phÇn tÝch cùc vµo c«ng t¸c tuyªn truyÒn häc thuyÕt cña V.I.Lªnin

vµ ®−êng lèi cña Quèc tÕ Céng s¶n vÒ vÊn ®Ò ®Êu tranh gi¶i phãng d©n

téc. Tr.475.

61. B¸o ço vÒ B¾c Kú, Trung Kú vµ Nam Kú: Nguyªn b¶n b»ng

tiÕng Ph¸p l−u t¹i ViÖn M¸c - Lªnin, M¸txc¬va (nay lµ kho l−u tr÷ nhµ

n−íc Céng hoµ Liªn bang Nga). B¶n vi phim l−u t¹i th− viÖn M¸cxÝt,

Pari, cuén sè 7, lo¹i 70, Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa trùc thuéc Ban chÊp

hµnh §¶ng Céng s¶n Ph¸p. B¸o ço gåm 4 phÇn. Trong lÇn xuÊt b¶n

thø hai, Hå ChÝ Minh Toµn tËp, ®· ®¨ng mét phÇn cña B¸o ço vµ xÕp ë

phÇn Çc v¨n b¶n viÕt chung.

HiÖn nay chóng t«i ®· cã toµn v¨n B¸o ço vÒ B¾c Kú, Trung Kú vµ

Nam Kú. Tõ khi nhËn ®−îc B¸o ço nµy, trong hai n¨m 2009, 2010,

chóng t«i ®· tæ chøc mét sè héi th¶o vµ to¹ ®µm khoa häc nh»m lµm râ

h¬n mét sè vÊn ®Ò, trong ®ã vÊn ®Ò ®−îc trao ®æi tranh luËn nhiÒu nhÊt

lµ t¸c gi¶ B¸o ço vÒ B¾c Kú, Trung Kú vµ Nam Kú lµ ai? Chóng t«i cßn cã

v¨n b¶n l−îc ghi ý kiÕn cuéc trao ®æi gi÷a nhµ nghiªn cøu ng−êi Ph¸p

Alain Ruscio - ng−êi ®Çu tiªn c«ng bè B¸o ço vÒ B¾c Kú, Trung Kú vµ

Nam Kú, víi ®oµn çn bé nghiªn cøu cña ViÖn Hå ChÝ Minh vµ çc l·nh

tô cña §¶ng ngµy 5-11-2009 t¹i Pari. Sau ®ã, chóng t«i nhËn ®−îc th−

cña Alain Ruscio göi çc ®ång nghiÖp ViÖt Nam ®Ò ngµy 21-11-2009 xung

quanh B¸o ço vÒ B¾c Kú, Trung Kú vµ Nam Kú.

Qua nghiªn cøu toµn v¨n B¸o ço, hoµn c¶nh lÞch sö ®Çu nh÷ng n¨m

20 thÕ kû XX, tõ nh÷ng héi th¶o, to¹ ®µm khoa häc, chóng t«i cho r»ng

t¸c gi¶ cña B¸o ço tr−íc hÕt ph¶i lµ mét ng−êi ViÖt Nam, mét ng−êi am

hiÓu chñ nghÜa M¸c vµ thùc tÕ lÞch sö ViÖt Nam trong qu¸ khø, hiÖn t¹i,

mét ng−êi cã hiÓu biÕt vÒ n−íc Nga. Mét sè t− t−ëng lín cña B¸o ço nµy

trïng víi quan ®iÓm trong nhiÒu bµi viÕt cña NguyÔn ¸i Quèc nh÷ng

n¨m 1920-1924 vµ víi t− t−ëng Hå ChÝ Minh nh÷ng n¨m sau nµy. §ã lµ


c¬ së ®Ó dÉn tíi nh÷ng suy luËn khoa häc, ng−êi viÕt B¸o ço vÒ B¾c Kú,

Trung Kú vµ Nam Kú cã thÓ lµ NguyÔn ¸i Quèc. Tuy vËy, v× B¸o ço

kh«ng ghi râ hä tªn hoÆc bót danh cña ng−êi viÕt, kh«ng ghi ngµy, th¸ng

viÕt hoÆc ngµy, th¸ng göi vµ còng kh«ng râ B¸o ço nµy göi cho c¬ quan

hoÆc ç nh©n nµo, do ®ã, trong khi cÇn tiÕp tôc x¸c minh lµm râ nh÷ng

vÊn ®Ò trªn, Héi ®ång xuÊt b¶n Hå ChÝ Minh Toµn tËp xuÊt b¶n lÇn thø

ba quyÕt ®Þnh c«ng bè toµn v¨n B¸o ço vÒ B¾c Kú, Trung Kú vµ Nam Kú

vµ xÕp B¸o ço nµy ë phÇn phô lôc: T¸c phÈm cã thÓ lµ cña Chñ tÞch

Hå ChÝ Minh. Trang 500.

62. B¸o La Tribune indigÌne: B¸o cña ph¸i LËp hiÕn §«ng D−¬ng,

xuÊt b¶n ë Sµi Gßn tõ n¨m 1917 ®Õn n¨m 1925, mçi tuÇn ra ba sè vµo

thø 3, 5, 7. Tr.512.

543

B¶N CHØ DÉN T£N NG¦êI

A

ARIXTèT (kho¶ng 384-322 TCN): Nhµ triÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p. Arixtèt

trï trõ gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m, sau «ng ng¶

theo chñ nghÜa duy t©m. VÒ nhËn thøc luËn, Arixtèt gÇn víi chñ nghÜa

duy vËt. Lµ mét bé ãc b¸ch khoa, Arixtèt ®Ó l¹i nhiÒu c«ng tr×nh

nghiªn cøu cã gi¸ trÞ vÒ triÕt häc, sinh vËt häc, ®¹o ®øc häc, thi ph¸p,

¶nh h−ëng to lín vµ l©u dµi trong nÒn v¨n minh ch©u ¢u.

B

BÐCT¥L¤, Pie £gien Max¬len (1827-1907): Nhµ ho¸ häc ng−êi Ph¸p.

N¨m 1876 ®−îc bÇu lµm ViÖn sÜ th«ng tÊn ViÖn hµn l©m khoa häc

PªtÐcbua (Nga).

BÐCT¤NG, Pie Mari ¡ng®rª (1882-1968): LuËt s−, nghÞ sÜ Quèc héi

cña §¶ng X· héi Ph¸p n¨m 1919, dù §¹i héi Tua n¨m 1920 (kh«ng

ph¶i lµ ®¹i biÓu vµ cã tham luËn); nghÞ sÜ Quèc héi cña §¶ng Céng s¶n

Ph¸p ®Õn n¨m 1932, sau ®ã bá §¶ng Céng s¶n.

B£HEN, Pinh« ®ê (1741-1799): Cßn gäi lµ B¸ §a Léc, gi¸o sÜ ng−êi

Ph¸p. D−íi danh nghÜa truyÒn ®¹o, Bªhen ®· tÝch cùc ho¹t ®éng do

th¸m, chuÈn bÞ cho sù can thiÖp vµ x©m l−îc cña thùc d©n Ph¸p vµo

n−íc ta. Bªhen ®· tÝch cùc gióp NguyÔn ¸nh chèng l¹i sù nghiÖp

thèng nhÊt ®Êt n−íc cña phong trµo T©y S¬n; gióp NguyÔn ¸nh ký víi

Ph¸p b¶n hiÖp −íc b¸n n−íc n¨m 1787.


BL¡NG, Giuyn (1881-1960): Tham gia §¶ng X· héi Ph¸p n¨m 1905; ®¹i

biÓu tham dù §¹i héi §¶ng X· héi ë Xtraxbua vµ Tua n¨m 1920,

thuéc ph¸i Quèc tÕ thø ba. N¨m 1921, ®−îc bÇu vµo Ban l·nh ®¹o cña

§¶ng Céng s¶n Ph¸p t¹i §¹i héi toµn quèc häp ë M¸cx©y. NguyÔn ¸i

Quèc ®−îc cö lµm trî lý cho Bl¨ng khi lµm Chñ tÞch phiªn häp s¸ng

ngµy 30-12-1921. VÒ sau, «ng bá §¶ng Céng s¶n, lµm th− ký c«ng

®oµn vµ viÕt b¸o.

B¤, PhilÝp: ChÝnh kh¸ch thùc d©n Ph¸p; Toµn quyÒn §«ng D−¬ng

(1902-1908).

B¤§OANH, P«n: ChÝnh kh¸ch thùc d©n Ph¸p; quyÒn Toµn quyÒn §«ng

D−¬ng tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 9-1922; lµm Tæng gi¸m ®èc nhµ b¨ng

n¨m 1931, Chñ tÞch çc nhµ b¨ng ë §«ng D−¬ng tõ n¨m 1941 ®Õn

n¨m 1944.

B¤N§UIN, Stªnli (1867-1947): L·nh tô cña nh÷ng ng−êi b¶o thñ Anh;

Thñ t−íng Anh nh÷ng n¨m 1923-1924, 1924-1929 vµ 1935-1937; lµ

ng−êi ñng hé chÝnh s¸ch thuéc ®Þa vµ khuyÕn khÝch can thiÖp vò trang

chèng çch m¹ng Trung Quèc nh÷ng n¨m 1924-1927. B«n®uin ®· cÇm

®Çu vô ®µn ¸p cuéc tæng b·i c«ng cña giai cÊp c«ng nh©n vµ cuéc b·i

c«ng cña c«ng nh©n má n¨m 1926; cã th¸i ®é thï ®Þch víi Liªn X«;

thùc hµnh chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch bän x©m l−îc Italia, §øc vµ ©m

m−u c©u kÕt víi n−íc §øc HÝtle chÜa mòi nhän x©m l−îc cña §øc vµo

Liªn X«.

BRAO, Gi«n (1800-1859): Mét trong nh÷ng ng−êi ®Êu tranh gi¶i phãng

ng−êi da ®en ë Mü, tæ chøc ra héi ®Êu tranh thñ tiªu chÕ ®é n« lÖ, lËp

nhµ tr−êng cho ng−êi da ®en, gióp ng−êi n« lÖ ch¹y trèn l¸nh n¹n

sang Cana®a. Brao cÇm ®Çu mét nhãm ng−êi da tr¾ng vµ da ®en ®¸nh

chiÕm kho vò khÝ cña ChÝnh quyÒn bang ViÕcginia. Trong khi ®¸nh

nhau, Brao bÞ b¾t vµ hai con trai bÞ giÕt. Ngµy 2-12-1859, bÞ xö treo cæ.

BU§IN¤, Lui Pie, Emil¬ - Gabrien (1875-?): Tèt nghiÖp Tr−êng Çc

sinh ng÷ ph−¬ng §«ng, sang §«ng D−¬ng tõ n¨m 1901; lµm Phã C«ng

sø tØnh Thõa Thiªn n¨m 1910; sau ®ã lµm nhiÒu viÖc víi t− çch lµ

quan chøc cña chÝnh quyÒn thùc d©n Ph¸p ë §«ng D−¬ng.

b¶n chØ dÉn tªn ng−êi 545

C

CAI¤, Gi«dÐp Mari ¤guýtxt¬ (1863-1944): NhiÒu lÇn lµm Bé tr−ëng

Bé Tµi chÝnh trong ChÝnh phñ Ph¸p. N¨m 1911, lµm Thñ t−íng.

Trong nh÷ng n¨m ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, ®i c«ng çn ë Nam

Mü vµ ë Italia. BÞ kh¶ nghi nªn ChÝnh phñ Clªm¨ngx« b¾t giam n¨m

1917; bÞ kÕt ¸n lµ tiÕp tay kh«ng tù nguyÖn cho kÎ thï n¨m 1920. MÊy

n¨m sau ®−îc tha, råi l¹i ®−îc bÇu lµm nghÞ viªn vµ Bé tr−ëng Bé Tµi

chÝnh n¨m 1925, sau lµm Chñ tÞch Uû ban Tµi chÝnh cña Th−îng nghÞ

viÖn ®Õn n¨m 1940.

CANH, S¸cl¬ (1500-1558): Hoµng ®Õ T©y Ban Nha, cã tham väng lµm b¸

chñ thÕ giíi, ®· g©y nhiÒu cuéc chiÕn tranh víi Ph¸p, §øc, Thæ NhÜ

Kú, Tuynidi, Angiªri, v.v..

CARAKHAN, LÐp Mikhail«vÝch (1889-1937): Nhµ ho¹t ®éng ngo¹i giao

X«viÕt, Uû viªn Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Liªn X«. Ho¹t ®éng çch

m¹ng tõ n¨m 1904; tham gia Çch m¹ng Th¸ng M−êi n¨m 1917. Th−

ký §oµn ®¹i biÓu X«viÕt t¹i cuéc ®µm ph¸n hoµ b×nh ë BrÐt. Trong

nh÷ng n¨m 1918-1920 vµ 1927-1934 lµ Thø tr−ëng Bé Ngo¹i giao. Tõ

1923-1926, §¹i sø Liªn X« t¹i Trung Quèc; n¨m 1937, §¹i sø Liªn X«

t¹i Thæ NhÜ Kú.

CASANH, M¸cxen (1869-1958): Nhµ ho¹t ®éng xuÊt s¾c cña phong trµo

c«ng nh©n Ph¸p vµ quèc tÕ. Tõ n¨m 1912 ®Õn n¨m 1918, biªn tËp viªn

b¸o L'HumanitÐ, c¬ quan trung −¬ng cña §¶ng X· héi Ph¸p vµ n¨m

1918 lµm chñ bót tê b¸o ®ã. Casanh lµ mét trong nh÷ng ng−êi tÝch cùc

ñng hé vµ gióp ®ì NguyÔn ¸i Quèc trong thêi gian ho¹t ®éng ë Ph¸p.

N¨m 1920, víi t− çch lµ ®¹i biÓu cña §¶ng X· héi Ph¸p, Casanh

tham gia §¹i héi lÇn thø II Quèc tÕ Céng s¶n; tõ n¨m 1924 ®Õn n¨m

1943, lµ Uû viªn Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n. Tõ n¨m 1921,

Casanh liªn tôc ®−îc bÇu lµm Uû viªn Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng vµ

Uû viªn Bé ChÝnh trÞ §¶ng Céng s¶n Ph¸p.

CL£M¡NGX¤, Giãocgi¬ B¨nggia (1841-1929): Nhµ ho¹t ®éng Nhµ

n−íc Ph¸p, NghÞ sÜ H¹ nghÞ viÖn tõ n¨m 1875. Vèn lµ thÇy thuèc,


tham gia ho¹t ®éng chÝnh trÞ sau ngµy ®Õ chÕ thø hai sôp ®æ (4-9-

1870), nghÞ sÜ cÊp tiÕn trong Quèc héi, thuéc ph¸i cùc t¶, lµ Bé tr−ëng

Bé Néi vô (1906-1909). Clªm¨ngx« chñ tr−¬ng ra b¸o L'Homme libre

(1913), ®Çu ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt lµ b¸o L'Homme enchainÐ,

tè ço chÕ ®é kiÓm duyÖt. N¨m 1920, bÞ thÊt b¹i trong tranh cö tæng

thèng, Clªm¨ngx« ra n−íc ngoµi vµ viÕt s¸ch.

COãC§IE, H¨ngri (1840-1925): Nhµ §«ng ph−¬ng häc ng−êi Ph¸p, t¸c

gi¶ cña nhiÒu cuèn s¸ch vÒ ph−¬ng §«ng, ®Æc biÖt lµ Trung Quèc.

C¤NGXT¡NGTANH I (1868-1923): Vua Hy L¹p; nèi ng«i vua cha lµ

Gioãcgi¬ I n¨m 1913. N¨m 1917, bÞ b¾t ®i ®µy, sau trë vÒ lªn ng«i n¨m

1920 vµ tho¸i vÞ n¨m 1922.

C¤NS¾C, AlÕchx¨ng®r¬ VaxiliªvÝch (1873-1920): PhÇn tö qu©n chñ,

mét trong nh÷ng kÎ cÇm ®Çu çc thÕ lùc ph¶n çch m¹ng ë Nga, tay

sai cña khèi ®ång minh ®Õ quèc (1918-1919), tiÕp tay cho hµnh ®éng

can thiÖp cña çc n−íc ®Õ quèc vµ g©y ra néi chiÕn chèng l¹i chÝnh

quyÒn X«viÕt sau Çch m¹ng Th¸ng M−êi.

Nh÷ng ®ît tÊn c«ng cña Hång qu©n ®· lµm lùc l−îng cña C«ns¾c

tan r·. C«ns¾c bÞ b¾t lµm tï binh vµ ngµy 7-2-1920, bÞ xö b¾n theo

quyÕt ®Þnh cña Uû ban çch m¹ng IÕccótxc¬ (Liªn X«).

D

DIN¤VIÐP, Ra®«m−xl¬xki G.E. (1883-1936): Gia nhËp §¶ng C«ng

nh©n d©n chñ - x· héi Nga n¨m 1901. Sau Çch m¹ng Th¸ng M−êi, lµ

Chñ tÞch X«viÕt Pªtr«gr¸t, Uû viªn Bé ChÝnh trÞ Ban ChÊp hµnh

Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Nga (b), Chñ tÞch Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ

Céng s¶n. Hai lÇn bÞ khai trõ khái §¶ng Céng s¶n vµ ®−îc phôc håi;

n¨m 1934, bÞ khai trõ h¼n khái §¶ng Céng s¶n.

DUY T¢N (1900-1945): Tøc NguyÔn VÜnh San, vua thø 11 nhµ NguyÔn

tõ n¨m 1907 ®Õn n¨m 1916. Lµ ng−êi yªu n−íc vµ cã tinh thÇn d©n

téc, n¨m 1916 Duy T©n cïng Th¸i Phiªn vµ TrÇn Cao V©n trong tæ


chøc ViÖt Nam Quang phôc héi dùa vµo sè binh lÝnh bÞ mé sang Ph¸p

tæ chøc khëi nghÜa ë HuÕ vµ miÒn Nam Trung Kú. C«ng viÖc bÞ b¹i lé,

khëi nghÜa kh«ng thµnh, Duy T©n bÞ thùc d©n Ph¸p ®µy sang ®¶o

Rªuyni«ng (ch©u Phi). Duy T©n lµ ng−êi ham häc vµ cã ý chÝ. Trong

ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai, gia nhËp qu©n ®éi §ång minh chèng

ph¸t xÝt; n¨m 1945, mÊt v× tai n¹n m¸y bay ë ch©u Phi.

§

§AOX¥, S¸cl¬ Ghit¬ (1865-1951): Nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ Mü. N¨m 1925,

§aox¬ ®Ò ra kÕ ho¹ch ®Çu t− tµi chÝnh ra n−íc ngoµi d−íi sù chØ ®¹o

cña mét uû ban do «ng ®øng ®Çu nh»m thao tóng tµi chÝnh vµ kinh tÕ

çc n−íc kh¸c.

§¸CL¥, ¤guytxt¬ £®ua (1875-1940): Ng−êi Ph¸p, cö nh©n v¨n ch−¬ng.

N¨m 1906, sang §«ng D−¬ng; lµm C«ng sø tØnh Th¸i Nguyªn, chñ

tr−¬ng ®µn ¸p ®Ém m¸u cuéc næi dËy cña binh lÝnh ng−êi ViÖt do §éi

CÊn (TrÞnh V¨n CÊn) vµ L−¬ng Ngäc QuyÕn chØ huy (th¸ng 8-1917).

®¸cuyn, S¸cl¬ R«bíc (1809-1882): Nhµ sinh vËt häc vµ tù nhiªn häc

ng−êi Anh, ng−êi s¸ng lËp ra khoa sinh vËt häc duy vËt chñ nghÜa, nªu ra

lý thuyÕt vÒ sù tiÕn hãa cña gièng loµi vµ cuéc ®Êu tranh sinh tån gi÷a

çc gièng loµi. Häc thuyÕt cña «ng b¸c bá nh÷ng quan ®iÓm duy t©m cña

gi¸o héi vÒ nguån gèc loµi ng−êi vµ çc sinh vËt. ¤ng ®· tr×nh bµy nh÷ng

luËn ®iÓm khoa häc cña m×nh trong cuèn Nguån gèc çc loµi (1859).

§Ò TH¸M (Hoµng Hoa Th¸m) (1858-1913): L·nh tô cña nghÜa qu©n Yªn

ThÕ. N¨m 1888, «ng tham gia phong trµo khëi nghÜa cña n«ng d©n

chèng thùc d©n Ph¸p ë vïng Yªn ThÕ. Nhê cã lßng dòng c¶m, tµi chØ

huy, nghÖ thuËt thu phôc lßng ng−êi, «ng trë thµnh thñ lÜnh cña nghÜa

qu©n. Cuéc chiÕn ®Êu do «ng chØ huy kÐo dµi ngãt 30 n¨m, ®· lµm cho

kÎ thï nhiÒu phen khèn ®èn. Kh«ng khuÊt phôc ®−îc nghÜa qu©n b»ng

qu©n sù, n¨m 1913 thùc d©n Ph¸p ®· cho tay sai ¸m h¹i «ng. Phong

trµo khëi nghÜa bÞ dËp t¾t. Cuéc khëi nghÜa vµ chiÕn tranh du kÝch ë

Yªn ThÕ lµ mét phong trµo ®Êu tranh yªu n−íc quyÕt liÖt vµ bÒn bØ, gãp

phÇn t« th¾m truyÒn thèng yªu n−íc, bÊt khuÊt cña d©n téc ViÖt Nam.


§éI V¡N: Mét trong nh÷ng ng−êi chØ huy cuéc khëi nghÜa B·i SËy (1885-

1889) thuéc tØnh H−ng Yªn, do NguyÔn ThiÖn ThuËt l·nh ®¹o. N¨m

1889, bÞ khñng bè, §éi V¨n tr¸ hµng, ®−îc Ph¸p cÊp cho 500 qu©n ®Ó

®¸nh l¹i nghÜa qu©n. §éi V¨n mang toµn bé qu©n lÝnh vµ vò khÝ gia

nhËp nghÜa qu©n Hoµng Hoa Th¸m ®¸nh l¹i qu©n Ph¸p.

§ê VAL¥RA, Im¬n (1882-1975): Nhµ yªu n−íc Aix¬len, thñ lÜnh cuéc

næi dËy cña nh÷ng ng−êi t×nh nguyÖn Aix¬len n¨m 1916, l·nh tô §¶ng

Xin Pªin n¨m 1918. ¤ng hai lÇn lµm Thñ t−íng Aix¬len vµ quyÕt ®Þnh

Aix¬len ®øng trung lËp trong ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai. N¨m 1959,

lµ Tæng thèng vµ n¨m 1966, ®−îc bÇu l¹i lµm Tæng thèng n−íc Céng

hoµ Aix¬len.

§UME, P«n (1857-1932): Nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ Ph¸p. Toµn quyÒn

§«ng D−¬ng tõ n¨m 1896 ®Õn n¨m 1902. Tõng lµ Bé tr−ëng Bé Tµi

chÝnh Ph¸p, Chñ tÞch Quèc héi Ph¸p (1927), Tæng thèng Ph¸p (1931).

N¨m 1932, bÞ ¸m s¸t.

G

G¸CNI£, Phr¨ngxi (1839-1873): ThiÕu t¸ h¶i qu©n Ph¸p tham gia ®¸nh

chiÕm B¾c Kú lÇn thø nhÊt, bÞ qu©n cña Hoµng T¸ Viªm vµ qu©n Cê

®en cña L−u VÜnh Phóc giÕt chÕt ë gÇn CÇu GiÊy (Hµ Néi) n¨m 1873.

G¡NG§I, M«han®¸t Karamsan (1869-1948): Nhµ triÕt häc, nhµ v¨n,

nhµ ho¹t ®éng næi tiÕng cña phong trµo gi¶i phãng d©n téc Ên §é.

Trong cuéc ®Êu tranh chèng l¹i thùc d©n Anh, giµnh ®éc lËp d©n téc,

M.K. G¨ng®i chñ tr−¬ng kh«ng dïng b¹o lùc vµ kh«ng coi b¹o lùc lµ

ph−¬ng thøc ®Êu tranh chÝnh trÞ. Trong phong trµo ®Êu tranh gi¶i

phãng d©n téc ë Ên §é (1919-1922), M.K. G¨ng®i trë thµnh l·nh tô

cña §¶ng Quèc ®¹i vµ gi÷ vai trß quan träng trong viÖc biÕn §¶ng nµy

thµnh mét tæ chøc quÇn chóng chèng ®Õ quèc. Häc thuyÕt ®Ò kh¸ng

tiªu cùc cña M.K. G¨ng®i trë thµnh t− t−ëng chÝnh thèng cña §¶ng

Quèc ®¹i trong cuéc ®Êu tranh cho nÒn ®éc lËp Ên §é. N¨m 1946,

M.K. G¨ng®i tuyªn bè kh«ng nhÊt thiÕt chØ dïng ph−¬ng ph¸p ®Êu


tranh kh«ng b¹o lùc. M.K. G¨ng®i cã ¶nh h−ëng vµ uy tÝn lín ë Ên §é.

Nh©n d©n Ên §é suy t«n lµ Mah¸tma nghÜa lµ "T©m hån vÜ ®¹i". N¨m

1948, «ng bÞ bän ph¶n ®éng ¸m s¸t.

GHINB¤, H¨ngri (1885-1938): Ng−êi Ph¸p; n¨m 1916, tham gia Héi

nghÞ Kientan. §Çu nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû XX, lµ phãng viªn b¸o

L'HumanitÐ ë §øc. Sau chuyÓn sang ph¸i têrètxkÝt, tiÕp tôc lµm b¸o.

GIA LONG (1762-1820): Tøc NguyÔn Phóc ¸nh, gäi t¾t lµ NguyÔn ¸nh,

®¹i diÖn cña thÕ lùc ®Þa chñ phong kiÕn ®· bÞ phong trµo T©y S¬n lËt

®æ. §Ó chèng l¹i T©y S¬n, kh«i phôc chÕ ®é phong kiÕn, NguyÔn ¸nh

®· cÇu cøu qu©n x©m l−îc Xiªm (1784); ñng hé qu©n x©m l−îc Thanh;

c©u kÕt víi t− b¶n Ph¸p vµ ký víi Ph¸p b¶n hiÖp −íc n¨m 1787. B¶n

hiÖp −íc gåm 10 kho¶n, néi dung chñ yÕu lµ: nh−îng h¼n cho Ph¸p

®¶o C«n L«n; cöa biÓn Héi An vµ cam kÕt ®Ó cho t− b¶n Ph¸p n¾m ®éc

quyÒn bu«n b¸n trªn c¶ n−íc, cung cÊp binh lÝnh vµ l−¬ng thùc cho

Ph¸p khi cã chiÕn tranh; ChÝnh phñ Ph¸p nhËn gióp NguyÔn ¸nh 4

tµu chiÕn vµ mét ®éi qu©n chèng l¹i phong trµo T©y S¬n.

Sau khi ®µn ¸p ®−îc phong trµo T©y S¬n (1802), NguyÔn ¸nh lªn

ng«i, hiÖu lµ Gia Long, më ®Çu nhµ NguyÔn, triÒu ®¹i phong kiÕn cuèi

cïng ë ViÖt Nam.

GIãPPHR¥, Gi«dÐp Gi¾cc¬ Xªxer¬ (1852-1931): Thèng chÕ Ph¸p, ®·

tõng ë B¾c Kú, Xu®¨ng, Ma®ag¸txca tõ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX;

Tæng tham m−u tr−ëng qu©n ®éi vµ Phã Chñ tÞch Héi ®ång quèc

phßng tèi cao Ph¸p n¨m 1911. Sau khi ®−îc phong Thèng chÕ n¨m

1917, Giãpphr¬ sang c«ng çn ë Mü.

GI¥NUIY, S¸cl¬ Rig«n ®¬ (1807-1873): §« ®èc h¶i qu©n Ph¸p, kÎ ®em

chiÕn thuyÒn ®Õn b¾n ph¸ c¶ng §µ N½ng n¨m 1858, më ®Çu cuéc

chiÕn tranh x©m l−îc cña thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam; Bé tr−ëng H¶i

qu©n Ph¸p tõ n¨m 1867.

GU§¥, £mil¬ (1870-1941): Ng−êi Ph¸p, tham gia Héi tam ®iÓm, Phã

§èc lý thµnh phè, Uû viªn Uû ban th−êng trùc cña §¶ng X· héi Ph¸p. ë §¹i héi Tua n¨m 1920, Gu®¬ bá phiÕu cho Quèc tÕ thø hai.


H

HµM NGHI (1872-1943)1): Tøc NguyÔn Phóc ¦ng LÞch, cßn cã tªn gäi lµ

NguyÔn Phóc Minh, vua thø 8 nhµ NguyÔn, ng−êi ®øng ®Çu phe chñ

chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p x©m l−îc trong triÒu ®×nh HuÕ. ¤ng lªn ng«i lóc míi 13 tuæi (1884), ®Æt niªn hiÖu lµ Hµm Nghi. Th¸ng 7-1885,

Hµm Nghi cïng T«n ThÊt ThuyÕt vµ nh÷ng ng−êi chñ chiÕn rêi bá

Kinh ®« HuÕ, ra S¬n Phßng (Qu¶ng TrÞ), nh−ng vÉn bÞ thùc d©n Ph¸p lïng b¾t, ph¶i l¸nh ë vïng rõng nói tØnh Qu¶ng B×nh. T¹i ®©y, «ng xuèng ChiÕu CÇn V−¬ng kªu gäi v¨n th©n, sÜ phu vµ nh©n d©n chèng

Ph¸p. Th¸ng 11-1888, bÞ thùc d©n Ph¸p b¾t, sau ®ã bÞ ®µy sang Angiª

(thñ phñ cña Angiªri ë B¾c Phi).

H¡MLÐT: Nh©n vËt chÝnh trong vë bi kÞch cïng tªn cña ®¹i v¨n hµo Anh SÕchxpia. Nh©n vËt H¨mlÐt t−îng tr−ng cho lßng trung hiÕu vµ qu¶ c¶m cña mét thanh niªn hoµng téc trong cuéc ®Êu tranh chèng l¹i téi

¸c vµ sù lõa läc trong triÒu ®×nh n−íc §an M¹ch ®Çu thÕ kû XVII.

HUYG¤, VÝchto (1802-1885): Nhµ v¨n Ph¸p; nhµ lý luËn vµ ®øng ®Çu tr−êng ph¸i th¬ ca l·ng m¹n Ph¸p; t¸c gi¶ cña nhiÒu tËp th¬, kÞch,

tiÓu thuyÕt næi tiÕng. Çc t¸c phÈm cña Huyg« ®¶ kÝch chÕ ®é ®−¬ng

thêi, lªn ¸n nh÷ng kÎ tµn b¹o giµy xÐo lªn h¹nh phóc con ng−êi vµ ®Æt lßng tin vµo con ng−êi cã kh¶ n¨ng tõ bãng tèi v−¬n lªn nh÷ng ®Ønh cao cña ¸nh s¸ng ch©n lý vµ ®¹o ®øc.

K

KH¶I §ÞNH (1882-1925): Tøc NguyÔn Phóc Böu §¶o, cßn cã tªn lµ NguyÔn Phóc TuÊn, vua thø 12 nhµ NguyÔn. N¨m 1916, ®−îc thùc d©n Ph¸p ®−a lªn ng«i vµ t¹i vÞ ®Õn n¨m 1925. Kh¶i §Þnh lµ mét hoµng ®Õ b¹c nh−îc, hoµn toµn phô thuéc vµo ng−êi Ph¸p.

Khæng tö (551-479 TCN): Nhµ t− t−ëng, nhµ gi¸o dôc næi tiÕng cña

n−íc Trung Quèc cæ ®¹i. Khæng Tö cßn gäi lµ Khæng Phu Tö, tªn thËt

_______________

1) Cã tµi liÖu ghi vua Hµm Nghi (1871-1944) (BT).


lµ Khæng Kh©u, tªn ch÷ lµ Khæng Träng Ni, ng−êi n−íc Lç thêi Xu©n

thu. Thuë nhá nhµ nghÌo nh−ng rÊt ham häc, sau tuæi 30 míi b¾t ®Çu

lËp nghiÖp, võa d¹y häc, võa tham gia chÝnh sù, tõng lµm quan n−íc

Lç, råi chu du qua nhiÒu n−íc ch− hÇu, nh−ng ®Òu kh«ng cã c¬ héi

thùc hiÖn lý t−ëng chÝnh trÞ cña «ng.

Khæng gi¸o, hay cßn gäi lµ Nho gi¸o, do «ng ®Ò x−íng vµo thêi

Xu©n thu, ®−îc hoµn chØnh v¶ bæ sung qua nhiÒu thêi kú vµ bëi nhiÒu

nh©n vËt nh− M¹nh Tö, §æng Träng Th−, Tr×nh H¹o, Chu Hy, V−¬ng

D−¬ng Minh... D−íi thêi H¸n Vò §Õ (139 TCN), Khæng gi¸o trë thµnh

hÖ t− t−ëng ®éc t«n cña giai cÊp thèng trÞ phong kiÕn Trung Quèc.

Khæng gi¸o chñ tr−¬ng x©y dùng x· héi Trung Quèc vÒ chÝnh trÞ, x·

héi, ®¹o ®øc theo Tam c−¬ng (qu©n thÇn, phu phô, phô tö) vµ Ngò

th−êng (nh©n, nghÜa, lÔ, trÝ, tÝn), vua ph¶i lµ "minh qu©n", cßn bÒ t«i

ph¶i phÊn ®Êu theo ®¹o "tu th©n, tÒ gia, trÞ quèc, b×nh thiªn h¹" ®Ó trë

thµnh "qu©n tö". T− t−ëng cña Khæng Tö vÒ c¬ b¶n thÓ hiÖn râ trong

cuèn LuËn ng÷.

Suèt h¬n 20 thÕ kû qua, Khæng gi¸o ®· trë thµnh hÖ t− t−ëng, lý

luËn vµ mét ®¹o gi¸o cã ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn mäi mÆt ®êi sèng cña

x· héi Trung Quèc vµ nhiÒu n−íc ch©u ¸.

K¥RIS¥NA, Rama (1857-?): Nhµ triÕt häc, nhµ v¨n, nhµ ho¹t ®éng

chÝnh trÞ Ên §é næi tiÕng, chñ tr−¬ng ®Êu tranh ®ßi gi¶i phãng vÒ

chÝnh trÞ vµ kªu gäi ®oµn kÕt d©n téc. N¨m 1909, bÞ chÝnh quyÒn thuéc

®Þa Anh trôc xuÊt khái Ên §é.

L

LANÐTX¡NG, Gi¨ng Mari ¡ngtoan ®¬ (1843-1919): Nhµ tù nhiªn häc,

thÇy thuèc vµ nhµ chÝnh trÞ Ph¸p; Toµn quyÒn §«ng D−¬ng n¨m

1891-1894; Bé tr−ëng Bé Hµng h¶i n¨m 1899-1902; Gi¸m ®èc chÝnh trÞ

b¸o SiÌcle n¨m 1906; t¸c gi¶ cña nhiÒu c«ng tr×nh khoa häc.

L·O Tö: Tøc Lý §am, ng−êi sèng cïng thêi víi Khæng Tö thêi ChiÕn

quèc (Trung Quèc); lµ quan coi kho s¸ch trong triÒu ®×nh nhµ Chu vµ


s¸ng lËp ra ®¹o L·o - mét trong ba gi¸o ph¸i lín nhÊt ë Trung Quèc.

§¹o L·o ®−îc Trang Tö ph¸t triÓn theo chñ nghÜa yÕm thÕ, tho¸t tôc.

§¹o L·o khuyªn con ng−êi kh«ng nªn lµm tr¸i víi "®¹o" (v« vi), tøc

quy luËt tù nhiªn. Sau nµy, çc m«n ®Ö cña L·o Tö biÕn "v« vi" thµnh

"xuÊt thÕ" - cã tÝnh chÊt mª tÝn, huyÒn bÝ, dïng bïa chó, thuËt ph¸p

mª hoÆc d©n chóng.

L£ §¹I HµNH (941-1005): Tøc Lª Hoµn, danh t−íng nhµ §inh. Lª Hoµn

lµ ng−êi chØ huy cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Tèng (Trung Quèc) x©m

l−îc lÇn thø nhÊt vµ lËp nhiÒu chiÕn c«ng vang déi t¹i ¶i Chi L¨ng vµ

trªn s«ng B¹ch §»ng. Lª Hoµn ®−îc Th¸i hËu D−¬ng V©n Nga vµ çc

t−íng lÜnh suy t«n lªn ng«i vua më ®Çu nhµ TiÒn Lª (980-1009).

L£ LîI: Anh hïng d©n téc, sinh ngµy 10-9-1385 trong mét gia ®×nh "§êi

®êi lµm qu©n tr−ëng mét ph−¬ng" (v¨n bia VÜnh L¨ng).

N¨m 1406, nhµ Minh x©m l−îc n−íc ta. Tr−íc c¶nh n−íc mÊt nhµ

tan, «ng rÊt ®au lßng vµ nu«i chÝ diÖt giÆc cøu n−íc. Ngµy 7-2-1418,

sau qu¸ tr×nh chuÈn bÞ vµ vËn ®éng nh©n d©n, Lª Lîi ®−îc NguyÔn

Tr·i gióp søc ®· phÊt cê khëi nghÜa ë Lam S¬n (Thanh Ho¸). §−îc

®«ng ®¶o çc tÇng líp nh©n d©n ñng hé, cuéc khëi nghÜa ®· nhanh

chãng chuyÓn thµnh cuéc chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc. Cuéc kh¸ng

chiÕn vÜ ®¹i nµy kÐo dµi 10 n¨m (1418-1428) vµ kÕt thóc th¾ng lîi, lËt

®æ ¸ch thèng trÞ cña nhµ Minh.

Sau khi chiÕn th¾ng qu©n Minh, ngµy 29-4-1428, Lª Lîi lªn ng«i

vua vµ lËp ra triÒu Lª, ®−a chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam vµo giai ®o¹n

ph¸t triÓn thÞnh v−îng.

L£NIN, Vla®imia IlÝch (1870-1924): L·nh tô thiªn tµi cña giai cÊp v«

s¶n vµ nh©n d©n lao ®éng toµn thÕ giíi, ng−êi s¸ng lËp §¶ng Céng s¶n

B«nsªvÝch Nga vµ Nhµ n−íc c«ng n«ng ®Çu tiªn trong lÞch sö loµi

ng−êi, vµ s¸ng lËp Quèc tÕ Céng s¶n. KÕ tôc sù nghiÖp cña C.M¸c vµ

Ph.¡ngghen, V.I.Lªnin ®Êu tranh kiªn quyÕt ®Ó b¶o vÖ tinh thÇn çch

m¹ng cña chñ nghÜa M¸c, chèng l¹i mäi sù xuyªn t¹c cña bän c¬ héi

chñ nghÜa vµ ph¸t triÓn mét çch thiªn tµi c¶ ba bé phËn hîp thµnh

chñ nghÜa M¸c (triÕt häc m¸cxÝt, kinh tÕ chÝnh trÞ häc m¸cxÝt, vµ


chñ nghÜa x· héi khoa häc), gi¶i quyÕt ®óng ®¾n vÒ lý luËn vµ thùc

tiÔn çc vÊn ®Ò ®Æt ra cho çch m¹ng v« s¶n trong thêi ®¹i ®Õ quèc

chñ nghÜa.

V.I.Lªnin ®Æc biÖt chó ý vµ ®· ®−a ra nhiÒu luËn ®iÓm quan träng

vÒ phong trµo ®Êu tranh cña çc d©n téc thuéc ®Þa vµ phô thuéc.

Trong b¶n S¬ th¶o lÇn thø nhÊt nh÷ng luËn c−¬ng vÒ vÊn ®Ò d©n téc

vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa ®−îc tr×nh bµy t¹i §¹i héi II Quèc tÕ Céng s¶n

(1920), V.I.Lªnin ®· nªu ra nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña phong trµo gi¶i

phãng d©n téc.

L£¤P¤N II (1835-1909): Quèc v−¬ng BØ tõ n¨m 1865, ng−êi tæ chøc

nh÷ng cuéc tÊn c«ng ®¸nh chiÕm vïng Trung Phi vµ C«ngg«.

LI¤T¢Y, Lui Uybe G«ngdav¬ (1854-1934): Thèng chÕ Ph¸p; nhiÒu n¨m

lµ quan chøc ë çc thuéc ®Þa cña Ph¸p. N¨m 1894, Li«t©y sang §«ng

D−¬ng. N¨m 1912, lµm T− lÖnh qu©n ®éi Ph¸p ë Marèc. N¨m 1916-

1917, lµm Bé tr−ëng Bé ChiÕn tranh. B»ng nh÷ng hµnh ®éng qu©n

phiÖt hÕt søc tµn b¹o, Li«t©y chØ huy nh÷ng cuéc ®µn ¸p ®Ém m¸u çc

cuéc næi dËy ®ßi gi¶i phãng, chèng thùc d©n Ph¸p ë çc thuéc ®Þa.

LÝPNÕCH, Çc (1871-1919): Nhµ ho¹t ®éng xuÊt s¾c cña phong trµo

c«ng nh©n §øc vµ quèc tÕ, chiÕn sÜ ®Êu tranh tÝch cùc chèng chñ nghÜa

c¬ héi, chñ nghÜa qu©n phiÖt vµ chiÕn tranh ®Õ quèc. LÝpnÕch lµ mét

trong nh÷ng nhµ tæ chøc vµ l·nh ®¹o nhãm "Xp¸ctaquýt" çch m¹ng, lµ

mét trong nh÷ng ng−êi s¸ng lËp §¶ng Céng s¶n §øc vµ l·nh ®¹o cuéc

khëi nghÜa cña c«ng nh©n n¨m 1919; bÞ kÎ thï giÕt h¹i trong nhµ tï.

L¤I, Gioãcgi¬ (1863-1945): Ng−êi Anh; ®¹i biÓu Quèc héi n¨m 1890,

theo khuynh h−íng cÊp tiÕn, chñ tr−¬ng ®µn ¸p ®Ém m¸u cuéc næi dËy

cña ng−êi d©n thuéc ®Þa B«¬. N¨m 1905, lµm Bé tr−ëng Bé Th−¬ng

m¹i; sau ®ã lµm Bé tr−ëng Bé Qu©n nhu (1915), Bé tr−ëng Bé Quèc

phßng (1916), Thñ t−íng (1916). Sau chiÕn tranh, L«i Gioãcgi¬ dù Héi

nghÞ VÐcx©y (1919), lµm thñ lÜnh §¶ng Tù do Anh vµ viÕt håi ký.

L¤NG, M«rix¬ (? -1923): Bé Thuéc ®Þa Ph¸p cö M.L«ng lµm Toµn quyÒn

§«ng D−¬ng th¸ng 12-1919; chÝnh thøc nhËm chøc tõ th¸ng 2-1920.


Khi vÒ Ph¸p c«ng çn, qua C«l«ngb« bÞ chÕt th¸ng 1-1923, lóc ch−a

hÕt nhiÖm kú Toµn quyÒn §«ng D−¬ng.

L¤NGGH£, Gi¨ng (1876-1938): LuËt s−, nhµ b¸o, ®¶ng viªn §¶ng X· héi Ph¸p thuéc ph¸i Giuyn Ghex®¬ (ph¸i trung). T¹i §¹i héi Tua n¨m 1920, L«ngghª bá phiÕu cho Quèc tÕ thø hai vµ vÉn tham gia §¶ng X· héi. N¨m 1934, §¶ng Céng s¶n Ph¸p lËp MÆt trËn nh©n d©n chèng ph¸t xÝt, L«ngghª lµ ng−êi ñng hé vµ tham gia MÆt trËn cho ®Õn khi qua ®êi.

L¥B¤NG, Guyxtave (1841-1931): ThÇy thuèc, nhµ x· héi häc Ph¸p, t¸c gi¶ mét sè t¸c phÈm vÒ nÒn v¨n minh ArËp, Ên §é, v.v..

L¥BROONG, Anbe (1871-1950): ChÝnh kh¸ch Ph¸p, lµ nghÞ sÜ Quèc héi Ph¸p tõ n¨m 1900, Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa (1911-1914), Chñ tÞch Th−îng viÖn (1931), Tæng thèng (1932-1940), bÞ ph¸t xÝt §øc b¾t ®i ®µy (1944- 1945).

LóCX¡MBUA, R«da (1871-1919): Nhµ ho¹t ®éng næi tiÕng cña phong trµo c«ng nh©n Ba Lan, §øc vµ quèc tÕ, mét trong nh÷ng thñ lÜnh çnh t¶ cña Quèc tÕ thø hai. Ngay tõ ®Çu cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, ®øng trªn lËp tr−êng quèc tÕ chñ nghÜa, bµ lµ mét trong nh÷ng ng−êi cã s¸ng kiÕn lËp ra nhãm "Quèc tÕ", sau ®æi tªn lµ nhãm "Xp¸ctaquýt", råi l¹i ®æi lµ "Héi Xp¸ctaquýt". Sau Çch m¹ng th¸ng 11-1918 ë §øc, bµ gi÷ vai trß l·nh ®¹o trong §¹i héi thµnh lËp §¶ng Céng s¶n §øc. Th¸ng 1-1919, bµ bÞ b¾t vµ bÞ bän ph¶n çch m¹ng s¸t h¹i.

Lý B¤N (Lý Nam §Õ) (503-548): Cßn gäi lµ Lý BÝ, quª huyÖn Th¸i B×nh, S¬n T©y (nay thuéc Hµ Néi). N¨m 542, Lý B«n l·nh ®¹o cuéc khëi nghÜa chèng qu©n x©m l−îc nhµ L−¬ng (Trung Quèc), gi¶i phãng ®Êt n−íc. N¨m 544, Lý B«n lªn ng«i vua, x−ng lµ Nam ViÖt ®Õ, ®Æt tªn n−íc lµ V¹n Xu©n. N¨m 545, nhµ L−¬ng l¹i ®em qu©n sang x©m l−îc. Cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n ta bÞ thÊt b¹i. Lý B«n ph¶i lui vÒ vïng Phó Thä vµ mÊt t¹i ®©y.

M

MAN§ENXTAM, ¤xÝp (1891-1938): Sinh trong mét gia ®×nh th−¬ng gia

Nga. Lµm th¬ tõ trÎ; n¨m 1909, cã th¬ in trªn b¸o lÇn ®Çu tiªn. Sau


Çch m¹ng Th¸ng M−êi, tham gia çc c¬ quan tuyªn truyÒn v¨n ho¸;

s¸ng t¸c nhiÒu thÓ lo¹i, nghiªn cøu v¨n häc vµ viÕt b¸o.

Man®enxtam gÆp NguyÔn ¸i Quèc ®Ó pháng vÊn th¸ng 12-1923 vµ

viÕt bµi ®¨ng trªn b¸o Ogoniok.

M¸C, Çc (1818-1883): L·nh tô thiªn tµi cña giai cÊp c«ng nh©n thÕ giíi,

nhµ t− t−ëng vÜ ®¹i nhÊt, ng−êi cïng ¡ngghen s¸ng lËp nÒn triÕt häc

míi - triÕt häc duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö, kinh tÕ chÝnh trÞ

häc vµ chñ nghÜa x· héi khoa häc. Ba bé phËn nµy cã quan hÖ h÷u c¬

víi nhau, cÊu thµnh häc thuyÕt M¸c, trë thµnh hÖ t− t−ëng, thÕ giíi

quan, lý luËn vÒ chiÕn l−îc vµ s¸ch l−îc cña giai cÊp v« s¶n trong cuéc

®Êu tranh xãa bá chñ nghÜa t− b¶n, x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ chñ

nghÜa céng s¶n.

M¸c kh«ng chØ lµ nhµ lý luËn thiªn tµi mµ tr−íc hÕt M¸c lµ nhµ

çch m¹ng vÜ ®¹i. N¨m 1847, M¸c vµ ¡ngghen tham gia s¸ng lËp Liªn

®oµn nh÷ng ng−êi céng s¶n. N¨m 1864, M¸c s¸ng lËp vµ lµ linh hån

cña Quèc tÕ I. M¸c ®· ®Êu tranh kh«ng khoan nh−îng víi mäi thø chñ

nghÜa c¬ héi vµ chñ nghÜa v« chÝnh phñ trong phong trµo céng s¶n vµ

c«ng nh©n quèc tÕ. Ng−êi ®· hiÕn d©ng c¶ ®êi m×nh cho sù nghiÖp gi¶i

phãng giai cÊp c«ng nh©n vµ toµn thÓ loµi ng−êi.

M¸C§¤NAN, Giªm Ramx©y (1866-1937): Ng−êi l·nh ®¹o §¶ng C«ng

nh©n ®éc lËp Anh vµ C«ng ®¶ng Anh; ñng hé chÝnh s¸ch hîp t¸c giai

cÊp vµ çi gäi lµ "chñ nghÜa x· héi nhËp dÇn vµo chñ nghÜa t− b¶n".

N¨m 1924 vµ 1929-1935, lµm Thñ t−íng. M¸c®«nan ®· ra søc b¶o vÖ

lËp tr−êng cña chñ nghÜa ®Õ quèc Anh vµ ®· gieo r¾c nh÷ng ¶o t−ëng

c¶i l−¬ng chñ nghÜa trong phong trµo c«ng nh©n Anh.

M¹NH Tö (372-239 TCN): Tªn Kha, quan ®¹i thÇn thêi ChiÕn quèc

(Trung Quèc). ¤ng cã tµi hïng biÖn, ®· ®i kh¾p ®Êt n−íc Trung Quèc

tuyªn truyÒn, ph¸t triÓn triÕt lý cña Khæng Tö lªn thµnh quèc gi¸o.

¤ng cã c©u nãi næi tiÕng: "D©n vi quý, x· t¾c thø chi, qu©n vi khinh"

(d©n tr−íc hÕt, sau ®ã lµ nhµ n−íc, vua lµ kh«ng ®¸ng kÓ).

MANUINXKI, §imitri Dakhail«vÝch (1883-1959): §¶ng viªn §¶ng

C«ng nh©n d©n chñ - x· héi Nga cuèi n¨m 1903. Sau ®ã bÞ b¾t, bÞ ®i


®µy, råi v−ît ngôc, sèng l−u vong vµ gÆp Lªnin ë Pari. N¨m 1912, bÝ

mËt trë vÒ Nga. Çch m¹ng Th¸ng M−êi Nga thµnh c«ng, Lªnin cö

Manuinxki ra mÆt trËn lµm ChÝnh uû "®á" råi lµm Thø tr−ëng Bé

L−¬ng thùc, Héi tr−ëng Ch÷ thËp ®á. N¨m 1921, ®−îc cö lµm BÝ th−

thø nhÊt §¶ng Céng s¶n Ucraina. Tõ n¨m 1922, chuyÓn sang c«ng t¸c

ë Quèc tÕ Céng s¶n. N¨m 1924, lµ Uû viªn Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ

Céng s¶n; n¨m 1928, lµ BÝ th− Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n. Ba

m−¬i n¨m liÒn lµ Uû viªn Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Liªn X«.

MAR¡NG, R¬nª (1887-1960): Nhµ v¨n Ph¸p, ng−êi gèc Guyan (thuéc

®Þa cña Ph¸p ë Mü Latinh). §Çu nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû XX,

Mar¨ng cã t− t−ëng tiÕn bé, phª ph¸n chÝnh s¸ch ph¶n ®éng cña chÝnh

quyÒn thùc d©n ®èi víi çc n−íc thuéc ®Þa. BÞ thùc d©n Ph¸p g©y ¸p

lùc, Mar¨ng tõ bá quan ®iÓm tiÕn bé, quay l¹i phôc vô lîi Ých cña chñ

nghÜa ®Õ quèc. T¸c phÈm Batuala xuÊt b¶n lÇn ®Çu n¨m 1921, ®−îc

NguyÔn ¸i Quèc ®¸nh gi¸ cao. Sau khi Mar¨ng ®i vµo con ®−êng tho¸i

ho¸, NguyÔn ¸i Quèc nhiÒu lÇn nh¾c tíi Mar¨ng víi th¸i ®é phª ph¸n.

M¡NGGIANH, S¸cl¬ (1866-1925): T−íng Ph¸p. Sau khi tèt nghiÖp

Tr−êng vâ bÞ Xanh Xia, M¨nggianh lµm viÖc nhiÒu n¨m ë çc n−íc

ch©u Phi, ë B¾c Kú (1901-1904); lµm Phã Cao uû Ph¸p ë Marèc n¨m

1912. Trong nh÷ng n¨m ë çc thuéc ®Þa cña Ph¸p, M¨nggianh chñ

tr−¬ng ®µn ¸p tµn b¹o çc cuéc næi dËy cña ng−êi b¶n xø v× gi¶i phãng

d©n téc, chèng chñ nghÜa thùc d©n. M¨nggianh lµm Tæng thanh tra

qu©n ®éi Ph¸p ë çc thuéc ®Þa vµ Uû viªn Héi ®ång quèc phßng n−íc

Ph¸p ®Çu nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû XX.

MÐCLANH, M¸cxian H¨ngri (1860-?): Tham gia qu©n ®éi Ph¸p n¨m

1880-1885. Lµm viªn chøc ë nhiÒu thuéc ®Þa cña Ph¸p (Haiti, C«ngg«,

Gua®¬lóp, T©y Phi, ch©u Phi xÝch ®¹o, Ma®ag¸txca) vµ Toµn quyÒn

§«ng D−¬ng nh÷ng n¨m 1923-1925 vµ lµ kÎ chÕt hôt trong vô nÐm t¹c

®¹n cña Ph¹m Hång Th¸i t¹i Sa DiÖn (Trung Quèc) ngµy 19-6-1924.

M£RÝCH, VÝchto Xªlextanh (1876-1933): Nhµ b¸o Ph¸p, ®¶ng viªn

§¶ng X· héi; ®¹i biÓu cña quËn Xen t¹i §¹i héi lÇn thø XVIII §¶ng

X· héi ë Tua, bá phiÕu cho Quèc tÕ thø ba, ®−îc bÇu vµo Ban l·nh ®¹o


cña §¶ng Céng s¶n n¨m 1920-1921 vµ Héi ®ång qu¶n trÞ b¸o

L'HumanitÐ. N¨m 1923, bÞ khai trõ khái §¶ng Céng s¶n.

M¤NGTEXKI¥, S¸cl¬ Lui (1689-1755): Nhµ x· héi häc t− s¶n lçi l¹c

cña Ph¸p, nhµ kinh tÕ vµ nhµ v¨n... §¹i diÖn cña ph¸i Khai s¸ng thÕ

kû XVIII, nhµ lý luËn cña chñ nghÜa qu©n chñ lËp hiÕn.

MUXTAPHA, Kªman (1881-1938): Cßn cã tªn lµ Kªman AtatuyÕch,

nghÜa lµ "Cha cña ng−êi Thæ NhÜ Kú". Häc Tr−êng qu©n sù Xal«nÝch.

N¨m 1905, tèt nghiÖp ViÖn Hµn l©m qu©n sù víi qu©n hµm ®¹i uý.

N¨m 1915, lµ T− lÖnh Binh ®oµn thø 7 qu©n Palextin, ®¸nh th¾ng liªn

qu©n Anh - Ph¸p ë quÇn ®¶o Galip«li. Kªman l·nh ®¹o çch m¹ng d©n

téc t− s¶n Thæ NhÜ Kú chèng chñ nghÜa ®Õ quèc n−íc ngoµi vµ bän m¹i

b¶n phong kiÕn trong n−íc, kÕt thóc th¾ng lîi n¨m 1922. Sau ®ã lµm

Tæng thèng n−íc Thæ NhÜ Kú ®éc lËp. Kªman chñ tr−¬ng x©y dùng vµ

cñng cè t×nh h÷u nghÞ víi Liªn X«, nh−ng vÉn mang ý thøc hÖ cña giai

cÊp t− s¶n, cÊm çc héi c«ng nh©n ho¹t ®éng vµ ®µn ¸p nh÷ng cuéc b·i

c«ng cña ng−êi lao ®éng.

N

NAP¤L£¤NG, B«nap¸c (1769-1821): Nhµ qu©n sù næi tiÕng cña Ph¸p.

N¨m 1785, tèt nghiÖp Tr−êng ph¸o binh víi qu©n hµm thiÕu uý. Tham

gia çch m¹ng Ph¸p n¨m 1789 vµ nhanh chãng trë thµnh mét viªn

t−íng trÎ n¾m quyÒn chØ huy tèi cao qu©n ®éi. N¨m 1799, tæ chøc ®¶o

chÝnh vµ n¨m 1804, tuyªn bè thiÕt lËp chÕ ®é ®éc tµi. Nap«lª«ng ®· l«i

kÐo n−íc Ph¸p vµo nh÷ng cuéc chiÕn tranh chiÕm ®ãng l·nh thæ nhiÒu

n−íc ch©u ¢u. N¨m 1812, thÊt b¹i trong cuéc chiÕn tranh x©m l−îc

n−íc Nga. N¨m 1814, bÞ liªn qu©n ch©u ¢u ®¸nh b¹i. N¨m 1815,

giµnh l¹i ng«i hoµng ®Õ nh−ng sau thÊt b¹i t¹i OatÐcl« (22-6-1815) l¹i

bÞ lËt ®æ.

NGHI£U: Mét «ng vua mang nhiÒu tÝnh huyÒn tho¹i trong lÞch sö Trung

Quèc thêi m¹t kú c«ng x· thÞ téc. ¤ng næi tiÕng vÒ lßng yªu n−íc, nh©n


tõ. Thêi «ng trÞ v×, ®Êt n−íc thanh b×nh, nh©n d©n no Êm. ¤ng nh−êng

l¹i ng«i vua cho «ng ThuÊn chø kh«ng truyÒn l¹i cho con.

NG¤ BéI PHU (1874-1939): Quª tØnh S¬n §«ng (Trung Quèc), thuéc

ph¸i qu©n phiÖt B¾c D−¬ng hÖ Trùc (tØnh Trùc LÖ). N¨m 1920, Ng«

Béi Phu ®¸nh th¾ng ph¸i qu©n phiÖt §oµn Kú Thuþ råi thao tóng

chÝnh phñ qu©n phiÖt B¾c D−¬ng, lµm tay sai cho ®Õ quèc Anh - Mü.

Ng« Béi Phu chñ tr−¬ng tµn s¸t d· man c«ng nh©n ®−êng s¾t B¾c

Kinh - Vò H¸n n¨m 1923. N¨m 1926, qu©n Quèc d©n §¶ng xuÊt ph¸t

tõ Qu¶ng §«ng tiÕn hµnh B¾c ph¹t, ®¸nh th¾ng ph¸i qu©n phiÖt Ng«

Béi Phu.

NG¤ QUYÒN (899-944): Anh hïng d©n téc, quª ë §−êng L©m (nay thuéc

Ba V× - Hµ Néi). Tr−íc nguy c¬ x©m l−îc cña nhµ Nam H¸n, Ng«

QuyÒn ®· h¹ thµnh §¹i La, giÕt chÕt tªn b¸n n−íc KiÒu C«ng TiÔn,

trõ mèi ho¹ bªn trong, æn ®Þnh t×nh h×nh trong n−íc vµ gÊp rót chuÈn

bÞ lùc l−îng kh¸ng chiÕn. ¤ng lµ ng−êi tæ chøc chiÕn dÞch B¹ch §»ng

lÞch sö, giµnh th¾ng lîi oanh liÖt trªn s«ng B¹ch §»ng, ®¸nh b¹i m−u

®å x©m l−îc cña nhµ Nam H¸n, chÊm døt mét thêi kú mÊt n−íc kÐo

dµi h¬n mét ngh×n n¨m vµ më ra mét giai ®o¹n míi cña lÞch sö d©n

téc. ¤ng ®· quyÕt ®Þnh bá chøc TiÕt ®é sø cña bän phong kiÕn ph−¬ng

B¾c vµ tù x−ng v−¬ng, triÒu ®×nh ®· ®−îc x©y dùng theo thÓ chÕ cña

mét quèc gia phong kiÕn ®éc lËp.

NGUYÔN KH¾C VÖ (1896-? ): Sinh ë tØnh Trµ Vinh, ®ç tiÕn sÜ luËt khoa

n¨m 1921, tiÕn sÜ khoa chÝnh trÞ vµ kinh tÕ n¨m 1922. Th¸ng 6-1948,

NguyÔn Kh¾c VÖ tham gia çc chÝnh phñ bï nh×n do thùc d©n Ph¸p

lËp ra, lµm Bé tr−ëng Bé T− ph¸p råi Phã Thñ t−íng kiªm Bé tr−ëng

Bé T− ph¸p, sau ®ã lµm §¹i sø cña chÝnh quyÒn Sµi Gßn ë Anh n¨m

1952-1954.

P

PASA, ¡ngve (1882-1922): ChØ huy qu©n Thæ NhÜ Kú ë vïng Çpcad¬

n¨m 1914 vµ b¶o vÖ eo biÓn §¸c®anen n¨m 1915-1916; cã t− t−ëng


thèng nhÊt ng−êi Thæ NhÜ Kú ë Trung ¸ vµ ètt«man. NhiÒu lÇn ®Õn

M¸txc¬va, muèn liªn kÕt nh÷ng ng−êi b«nsªvÝch theo lËp tr−êng d©n

téc. §−îc Nhµ n−íc Nga X«viÕt gióp ®ì, Pasa ®¸nh th¾ng kÎ thï ®−îc

®Õ quèc Anh ñng hé. Th¸ng 10-1921, Pasa chèng l¹i Hång qu©n, chÝnh

quyÒn X«viÕt vµ bÞ tö vong.

PAXT¥, Lui (1822-1895): Nhµ ho¸ häc vµ nhµ sinh vËt häc lçi l¹c cña

n−íc Ph¸p vµ cña loµi ng−êi. Sau nhiÒu n¨m nghiªn cøu, Paxt¬ kh¸m

ph¸ nhiÒu bÝ Èn trong viÖc lªn men; nh÷ng kÕt qu¶ t×m tßi khoa häc

cña Paxt¬ vÒ çc bÖnh truyÒn nhiÔm vµ m«n vi trïng häc, lµm ®¶o lén

ngµnh y häc vµ gi¶i phÉu häc. Paxt¬ cßn nghiªn cøu thµnh c«ng nh÷ng

bÖnh cña con t»m vµ gµ, ph¸t minh ra thuèc tiªm phßng vµ chèng näc

®éc cña chã d¹i. Tõ n¨m 1888, ë Ph¸p thµnh lËp ViÖn Paxt¬, trung

t©m nghiªn cøu vi trïng häc.

P£T¥RèP, Rac«nnicèp Phª®o: Ng−êi Nga; ®¶ng viªn §¶ng Céng s¶n (b);

®¹i biÓu dù §¹i héi lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n, ®−îc §¹i héi bÇu lµ

Uû viªn dù khuyÕt Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n n¨m 1924. N¨m

1924 Pªt¬rèp cßn ®−îc cö tham gia Ban Ph−¬ng §«ng. N¨m 1926,

®−îc cö vµo Ban BÝ th− cña Quèc tÕ Céng s¶n kiªm Tæng th− ký Ban

Ph−¬ng §«ng.

PHALIE, ¸cm¨ng (1841-1931): §¹i biÓu ph¸i Céng hoµ trong Quèc héi

Ph¸p (1876), Chñ tÞch Quèc héi (1883), nhiÒu lÇn lµm Bé tr−ëng

(1882-1892), Chñ tÞch Th−îng viÖn (1889), Tæng thèng (1906-1913).

Phan Béi Ch©u (1867-1940): Quª ë §an NhiÔm, Nam §µn, NghÖ An,

mét nhµ yªu n−íc cã nhiÒu ho¹t ®éng tÝch cùc trong nh÷ng n¨m ®Çu

cña thÕ kû XX. Tham gia lËp Duy T©n héi (1904), tæ chøc phong trµo

§«ng Du (1905-1908), lËp ViÖt Nam Quang phôc héi (1912). Th¸ng 6-

1925, thùc d©n Ph¸p b¾t cô ë Trung Quèc råi ®−a vÒ n−íc, xö ë tßa ®Ò

h×nh Hµ Néi. Mét phong trµo ®Êu tranh rÇm ré ®ßi th¶ Phan Béi Ch©u

diÔn ra d−íi nhiÒu h×nh thøc phong phó.

Cïng víi phong trµo ®Ó tang Phan Chu Trinh, phong trµo ®Êu

tranh ®ßi th¶ Phan Béi Ch©u, ®ßi th¶ tï chÝnh trÞ vµ ®ßi quyÒn d©n

sinh d©n chñ, buéc thùc d©n Ph¸p ph¶i tha Cô, nh−ng ®−a vÒ giam


láng ë HuÕ (1926). T¹i ®©y, Cô ®· bµy tá sù tin t−ëng vµo nh÷ng ho¹t

®éng cña NguyÔn ¸i Quèc vµ viÕt cuèn s¸ch Chñ nghÜa x· héi (1935).

PHAN CHU TRINH (1872-1926): Quª ë lµng T©y Léc, huyÖn Tiªn Ph−íc,

tØnh Qu¶ng Nam.

Sau khi ®ç Phã b¶ng, cã th¬i gian cô ®· lµm quan trong triÒu ®×nh

HuÕ, nh−ng sau ®ã tõ chøc vÒ quª ho¹t ®éng chÝnh trÞ, chñ tr−¬ng dùa

vµo Ph¸p ®Ó tiÕn hµnh çc c¶i çch, thùc hiÖn tù do, d©n chñ lµm cho d©n

giµu n−íc m¹nh råi sau ®ã míi tÝnh ®Õn chuyÖn gi¶i phãng d©n téc.

N¨m 1906, sau chuyÕn ®i NhËt vÒ, cô ra søc tuyªn truyÒn chñ

tr−¬ng c¶i çch vµ trë thµnh mét trong nh÷ng ng−êi cÇm ®Çu xu

h−íng c¶i l−¬ng ë n−íc ta håi ®Çu thÕ kû XX.

N¨m 1908, khi phong trµo chèng thuÕ cña n«ng d©n Trung Bé bÞ

®µn ¸p, cô bÞ thùc d©n Ph¸p b¾t ®µy ra C«n §¶o.

N¨m 1911, nhê cã Héi Nh©n quyÒn Ph¸p can thiÖp, cô ®−îc tr¶ tù

do vµ sang c− tró ë Ph¸p.

N¨m 1925, cô vÒ n−íc, l©m bÖnh vµ mÊt vµo ®Çu n¨m 1926.

PHAN §×NH PHïNG (1847-1895): Mét sÜ phu yªu n−íc næi tiÕng cuèi

thÕ kû XIX. H−ëng øng ChiÕu CÇn V−¬ng cña vua Hµm Nghi n¨m

1885, cô l·nh ®¹o cuéc khëi nghÜa chèng thùc d©n Ph¸p, lËp c¨n cø ë

vïng rõng nói H−¬ng S¬n - H−¬ng Khª, tØnh Hµ TÜnh. NghÜa qu©n ®·

v−ît nhiÒu gian khæ, duy tr× cuéc chiÕn ®Êu gÇn 10 n¨m. Cô bÞ th−¬ng

trong mét trËn ®¸nh råi l©m bÖnh vµ mÊt ngµy 28-12-1895.

PHAN V¡N TR¦êNG (1876-1933): Sinh ra trong mét gia ®×nh yªu n−íc,

quª huyÖn Tõ Liªm, Hµ Néi; sang Ph¸p n¨m 1908, võa lµm viÖc, võa

tiÕp tôc häc thªm. N¨m 1914, bÞ b¾t ®i lÝnh; v× nghi ho¹t ®éng chèng

Ph¸p nªn bÞ tï 11 th¸ng. Sau ra khái tï (tr¾ng ¸n), nh−ng ®Õn n¨m

1919 míi ®−îc gi¶i ngò. Phan V¨n Tr−êng hoµn thµnh luËn ¸n tiÕn sÜ

luËt vµ lµm luËt s− ë Toµ th−îng thÈm Pari. N¨m 1923, vÒ n−íc; n¨m

1925, thay NguyÔn An Ninh lµm Gi¸m ®èc chÝnh trÞ b¸o La Cloche

fªlÐe xuÊt b¶n ë Sµi Gßn, cho ®¨ng toµn v¨n Tuyªn ng«n cña §¶ng

Céng s¶n cña C.M¸c vµ Ph.¡ngghen; ®¨ng l¹i nhiÒu bµi cña çc nhµ

ho¹t ®éng céng s¶n Ph¸p ®· xuÊt b¶n ë Ph¸p. Phan V¨n Tr−êng cã

c¶m t×nh víi NguyÔn ¸i Quèc tõ khi míi ®Õn Ph¸p vµ cïng ho¹t ®éng


yªu n−íc chèng thùc d©n ë Pari; ñng hé Çch m¹ng Th¸ng M−êi Nga,

t¸n thµnh ®−êng lèi cña Quèc tÕ Céng s¶n vµ kiªn quyÕt ®Êu tranh

chèng chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p trªn lËp tr−êng tiÕn bé. Th¸ng 5-1926,

b¸o La Cloche fªlÐe ®æi tªn lµ L'Annam, vÉn do Phan V¨n Tr−êng lµm

Gi¸m ®èc mét thêi gian, tiÕp tôc t«n chØ vµ môc ®Ých cña tê b¸o tr−íc.

PHR¡NGX¥, Anat«n (1844-1924): Nhµ v¨n hiÖn thùc vµ nh©n ®¹o chñ

nghÜa Ph¸p, gi¶i th−ëng N«ben vÒ v¨n häc n¨m 1921. N¨m 1921,

tham gia §¶ng Céng s¶n Ph¸p. T¸c gi¶ cña nhiÒu tiÓu thuyÕt næi

tiÕng. Çc t¸c phÈm cña Anat«n Phr¨ngx¬ thÊm nhuÇn chñ nghÜa

nh©n ®¹o cao c¶, ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò x· héi vµ chÝnh trÞ to lín cña

®Çu thÕ kû XX. V¨n phong cña «ng trong s¸ng, nhÑ nhµng vµ giÔu cît

s©u s¾c.

PIE (1672-1725): Cßn gäi lµ Pie ®¹i ®Õ; nhµ c¶i çch næi tiÕng cña n−íc

Nga cuèi thÕ kû XVII, ®Çu thÕ kû XVIII. KÕ vÞ ng«i vua n¨m 1682,

chÝnh thøc ®¨ng quang n¨m 1689. Trong thêi gian trÞ v×, Pie ®· tiÕn

hµnh c¶i çch toµn diÖn ®Êt n−íc: thµnh lËp th−îng viÖn, ph©n chia

khu vùc hµnh chÝnh, x©y dùng kinh ®« míi, ®µo kªnh, ®¾p ®Ëp, më

x−ëng luyÖn kim, khai kho¸ng, ®ãng tµu, x©y dùng qu©n ®éi th−êng

trùc, ph¸t triÓn h¹m ®éi, qu¶n lý nhµ thê vµ thùc hiÖn chÝnh s¸ch më

cöa vÒ c«ng nghiÖp, th−¬ng m¹i. Nh÷ng c¶i çch cña Pie ®· rót ng¾n

kho¶ng çch tôt hËu cña n−íc Nga víi çc n−íc ph−¬ng T©y.

PLAT¤NG (427-347 TCN): Nhµ triÕt häc duy t©m cæ ®¹i Hy L¹p. Plat«ng

dïng lý thuyÕt cña t«n gi¸o cho r»ng th−îng ®Õ s¸ng t¹o thÕ giíi ®Ó

®èi lËp víi quan niÖm duy vËt vÒ vò trô v« cïng v« tËn; dïng thÇn häc

®èi lËp víi quyÕt ®Þnh luËn. Lý luËn x· héi cña Plat«ng nh»m lµm cho

nÒn thèng trÞ cña quý téc ®−îc vÜnh viÔn. Trong häc thuyÕt vÒ nhµ

n−íc lý t−ëng, Plat«ng qu¶ quyÕt r»ng trËt tù x· héi ph¶i dùa trªn ba

®¼ng cÊp: 1. Nh÷ng nhµ triÕt häc chÊp chÝnh; 2. VÖ binh; 3. N«ng d©n

vµ thî thñ c«ng, v.v.. §¼ng cÊp 1 cai trÞ; ®¼ng cÊp 2 gi÷ g×n trËt tù;

®¼ng cÊp 3 s¶n xuÊt. ¤ng coi sù ph©n tranh nh»m lµm cho chÕ ®é bãc

lét n« lÖ vÜnh viÔn Êy lµ "tù nhiªn vµ bÊt di bÊt dÞch".

PO¡NGCAR£, Raym«ng (1860-1934): Tr¹ng s− Ph¸p, nghÞ sÜ Quèc héi,

Bé tr−ëng Bé Gi¸o dôc (1893-1894); Bé tr−ëng Bé Tµi chÝnh (1894-


1895, 1906); Thñ t−íng phô tr¸ch Bé Ngo¹i giao (1912-1913); Tæng

thèng Ph¸p (1913-1920). Lu«n lu«n thùc hiÖn chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cùc

h÷u, nªn cã tªn "Po¨ngcarª hiÕu chiÕn". Nh÷ng n¨m 1922-1924, l¹i lµm

Thñ t−íng, phô tr¸ch ngo¹i giao. Tõ n¨m 1929, rót khái chÝnh tr−êng.

R

RIVIE, H¨ngri: Trung t¸ h¶i qu©n Ph¸p tham gia ®¸nh chiÕm B¾c Kú

lÇn thø hai, bÞ qu©n cña Hoµng T¸ Viªm vµ qu©n Cê ®en giÕt chÕt ë

DÞch Väng, CÇu GiÊy (Hµ Néi) ngµy 18-5-1883.

R¤I, Manaben®ra N¸t (1892-1948): Ng−êi Ên §é, tham gia phong trµo

®Êu tranh chèng ®Õ quèc Anh tõ n¨m 1910. N¨m 1915, sèng ë n−íc

ngoµi vµ tham gia phong trµo céng s¶n. §· dù çc §¹i héi II, III, IV, V

Quèc tÕ Céng s¶n. N¨m 1922, ®−îc bÇu lµ Uû viªn dù khuyÕt Ban

ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n. N¨m 1924, ®−îc bÇu lµ Uû viªn chÝnh

thøc Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n.

Sau bá §¶ng Céng s¶n, tham gia phong trµo ®Êu tranh chèng ®Õ

quèc Anh theo xu h−íng t− s¶n.

RóTX¤, Gi¨ng Gi¾c (1712-1778): Nhµ v¨n, nhµ triÕt häc Ph¸p næi

tiÕng. Rótx« bµi xÝch gi¸o héi vµ cho r»ng nguyªn nh©n cña sù kh«ng

c«ng b»ng trong x· héi lµ chÕ ®é t− h÷u lín, tõ ®ã n¶y sinh m©u thuÉn

trong x· héi. Rótx« ®Ò cao d©n chñ t− s¶n, tÝnh nh©n ®¹o vµ lý t−ëng

ho¸ x· héi céng s¶n nguyªn thuû. ¤ng lµ mét trong nh÷ng g−¬ng mÆt

tiªu biÓu cña thêi kú Khai s¸ng.

S

S¸CL¥ I (1600-1649): Vua Anh tõ n¨m 1625; ng−êi triÖt ®Ó ®Êu tranh ®Ó

duy tr× chÕ ®é phong kiÕn. Trong çch m¹ng t− s¶n Anh, S¸cl¬ I bÞ h¹

bÖ vµ ®−a ra xÐt xö víi møc ¸n tö h×nh cho mét hoµng ®Õ b¹o chóa, kÎ

thï cña nh©n d©n.


SÕCHXPIA, Uyliam (1564-1616): Nhµ v¨n, nhµ th¬, nhµ viÕt kÞch vÜ ®¹i cña n−íc Anh thêi ®¹i Phôc h−ng; t¸c gi¶ cña nhiÒu vë hµi kÞch: Uæng søc yªu ®−¬ng (1591), GiÊc méng ®ªm hÌ (1594), Chµng th−¬ng gia thµnh V¬nid¬ (1594)... vµ cña nhiÒu vë bi kÞch: R«mª« vµ GiuyliÐt (1594-1595), H¨mlÐt (1601), ¤tenl« (1604), Vua Lia (1607)...

S¥VALI£, ¤guyxt¬ (1873-1956): Nhµ du lÞch vµ thùc vËt häc Ph¸p; ®i nhiÒu n−íc ch©u Phi, nghiªn cøu vÒ ®Þa lý, thùc vËt. S¬valiª ®· ®Õn §«ng D−¬ng vµ ®Ó l¹i mét sè c«ng tr×nh khoa häc cã gi¸ trÞ.

T

THµNH TH¸I (1879-1954): Tøc NguyÔn Böu L©n, vua thø 10 nhµ NguyÔn n¨m 1889-1907. Thµnh Th¸i lµ ng−êi yªu n−íc vµ cã tinh thÇn d©n téc. N¨m 1907, Thµnh Th¸i bÞ thùc d©n Ph¸p ®µy sang ®¶o Rªuyni«ng (ch©u Phi). N¨m 1947, ®−îc ®−a vÒ miÒn Nam nh−ng ph¶i sèng t¹i Sµi Gßn; mÊt ngµy 24-3-1954.

THUÊN: Mét «ng vua mang nhiÒu tÝnh huyÒn tho¹i trong lÞch sö Trung Quèc thêi m¹t kú c«ng x· thÞ téc, lµ ng−êi cã c«ng t×m ra çch c©n, ®o thèng nhÊt. Sau nh−êng ng«i cho «ng Vò, mét th−îng th− tµi ba, ®øc ®é chø kh«ng truyÒn l¹i cho con.

TIL¾C, Bai G¨ngga®a (1856-1920): Mét trong nh÷ng l·nh tô phong trµo d©n téc Ên §é h×nh thµnh tõ cuèi thÕ kû XIX, tËp hîp nh÷ng phÇn tö tiÓu t− s¶n vµ trÝ thøc nghÌo, chñ tr−¬ng ®Êu tranh kh«ng tho¶ hiÖp víi thùc d©n Anh. Do thiÕu lý luËn vµ kh«ng liªn hÖ víi phong trµo quÇn chóng nªn ®· ®i vµo ho¹t ®éng v« chÝnh phñ, khñng bè ç nh©n, thËm chÝ sö dông c¶ nh÷ng h×nh thøc t«n gi¸o ph¶n ®éng lµm lîi khÝ tuyªn truyÒn nªn dÇn dÇn phong trµo bÞ tho¸i ho¸. Til¾c cßn lµ mét nhµ v¨n vµ viÕt nhiÒu t¸c phÈm b×nh luËn vÒ t«n gi¸o.

T¤N DËT TI£N (1866-1925): Tøc T«n Trung S¬n, cßn cã tªn gäi lµ T«n V¨n, ng−êi Trung S¬n, Qu¶ng §«ng. ¤ng lµ nhµ çch m¹ng d©n chñ vÜ ®¹i cña Trung Quèc.

N¨m 1905 «ng thµnh lËp Trung Quèc §ång minh héi, ®−îc bÇu lµm Tæng lý, ®Ò xuÊt chñ nghÜa Tam d©n (d©n téc ®éc lËp, d©n quyÒn tù do, d©n sinh h¹nh phóc). Sau khi thµnh lËp §ång minh héi, T«n Trung S¬n ®· l·nh ®¹o nhiÒu cuéc khëi nghÜa vò trang. Çch m¹ng T©n Hîi (1911)


th¾ng lîi, nÒn thèng trÞ chuyªn chÕ phong kiÕn Trung Quèc bÞ lËt ®æ, n−íc Trung Hoa d©n quèc thµnh lËp, «ng ®−îc bÇu lµm L©m thêi §¹i Tæng thèng, ®Þnh ra L©m thêi −íc ph¸p.

N¨m 1914, t¹i NhËt B¶n, «ng l¹i tæ chøc ra Trung Hoa Çch m¹ng §¶ng. Do ¶nh h−ëng cña Çch m¹ng Th¸ng M−êi Nga, tiÕp thu ®Ò nghÞ cña §¶ng Céng s¶n Trung Quèc, «ng c¶i tæ Quèc d©n §¶ng, cïng víi §¶ng Céng s¶n Trung Quèc thµnh lËp MÆt trËn thèng nhÊt, x¸c lËp ba chÝnh s¸ch lín: liªn Nga, liªn Céng, gióp ®ì c«ng n«ng (1923), ®Êu tranh quyÕt liÖt víi nh÷ng ng−êi thiªn h÷u trong Quèc d©n §¶ng vµ chñ tr−¬ng xãa bá çc hiÖp −íc bÊt b×nh ®¼ng víi çc n−íc ®Õ quèc. Nh÷ng ho¹t ®éng vµ quan ®iÓm cña «ng ®· ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn t− t−ëng vµ ho¹t ®éng cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh.

TèNG DUY T¢N (1838-1892): Mét sÜ phu yªu n−íc ®· tÝch cùc h−ëng øng phong trµo CÇn V−¬ng cña vua Hµm Nghi (1885), cïng víi nhiÒu v¨n th©n, sÜ phu gi−¬ng cao cê khëi nghÜa ë vïng nói Hång LÜnh, Thanh Hãa (1885-1892), vµ trë thµnh thñ lÜnh chÝnh cña phong trµo. Th¸ng 9-1892, bÞ ®Þch v©y b¾t vµ xö tö ngµy 5-10-1892.

T¥RANH, Anbe £®ua (1889-1971): Ng−êi Ph¸p, ®¹i biÓu dù §¹i héi lÇn thø XVIII §¶ng X· héi Ph¸p ë Tua, ®−îc bÇu lµm Uû viªn chÝnh thøc Ban l·nh ®¹o cña §¶ng theo Quèc tÕ thø ba, Uû viªn Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Ph¸p n¨m 1925-1926, Uû viªn Bé ChÝnh trÞ Trung −¬ng §¶ng n¨m 1923-1924. N¨m 1928, bÞ khai trõ khái §¶ng Céng s¶n. N¨m 1934, tham gia §¶ng X· héi.

TRÇN §Õ QUü (tøc TrÇn Quü hay TrÇn Ngçi): Ng−êi ®· cïng TrÇn Quý Kho¸ng nèi tiÕp nhau l·nh ®¹o kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh n¨m 1407-1414, c¶ hai bÞ b¾t. TrÇn Ngçi bÞ giÕt vµ TrÇn Quý Kho¸ng nh¶y xuèng biÓn tù tö.

TRÇN NH¢N T¤NG (1258-1308): Tªn lµ Kh©m, vua nhµ TrÇn tõ n¨m 1278; ng−êi trùc tiÕp l·nh ®¹o cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m l−îc M«ng - Nguyªn lÇn thø hai vµ lÇn thø ba; sau nh−êng ng«i cho con vµ tu t¹i nói Yªn Tö; s¸ng lËp ra thiÒn ph¸i Tróc L©m. TrÇn Nh©n T«ng cßn lµ nhµ th¬ xuÊt s¾c.

TRÇN QUý ÇP (1870-1908): Quª ë Qu¶ng Nam, ®ç tiÕn sÜ, ham thÝch

t×m hiÓu nh÷ng t− t−ëng tiÕn bé cña T©y ¢u. TrÇn Quý Çp th−êng ®i

vµo quÇn chóng diÔn thuyÕt, vËn ®éng c¶i çch x· héi, tuyªn truyÒn


tinh thÇn yªu n−íc. N¨m 1908, bÞ Ph¸p ®−a vµo Kh¸nh Hoµ lµm gi¸o

thô ®Ó c¾t ®øt quan hÖ víi phong trµo chèng thuÕ ë Qu¶ng Nam. Do

nh÷ng t− t−ëng vµ ho¹t ®éng tiÕn bé cña TrÇn Quý Çp, thùc d©n

Ph¸p ghÐp vµo téi "ph¶n nghÞch", xö tö ngµy 5-5-1908.

TR¦NG TR¾C, TR¦NG NHÞ: Hai chÞ em, l·nh tô cuéc khëi nghÜa cña

nh©n d©n ta chèng ¸ch thèng trÞ cña phong kiÕn ph−¬ng B¾c, nhµ

§«ng H¸n, ®Çu c«ng nguyªn.

D−íi sù l·nh ®¹o cña Hai Bµ Tr−ng, nh©n d©n ta ®· giµnh l¹i ®−îc

nÒn ®éc lËp tõ tay nhµ H¸n, Tr−ng Tr¾c ®−îc t«n lµm vua (Tr−ng

V−¬ng), ®ãng ®« ë Mª Linh (nay thuéc ngo¹i thµnh Hµ Néi).

Sau hai n¨m giµnh ®−îc ®éc lËp, nhµ H¸n l¹i ®em qu©n x©m l−îc

n−íc ta. Hai Bµ Tr−ng ®· l·nh ®¹o nh©n d©n chiÕn ®Êu anh dòng gÇn

mét n¨m. Nh−ng v× søc yÕu, qu©n ta ®· bÞ tan vì, Hai Bµ Tr−ng ®·

tuÉn tiÕt ë cöa s«ng H¸t (th¸ng 5-43).

U

UT¥R¢Y, EcnÕxt¬: Ng−êi Ph¸p, tham gia Héi ®ång thuéc ®Þa Nam Kú

vµ lµ ®¹i biÓu cña Héi ®ång thuéc ®Þa Nam Kú trong H¹ nghÞ viÖn

Ph¸p. Ut¬r©y lµ mét ®¹i ®Þa chñ, dïng quyÒn thÕ chiÕm 2.000 ha ®Êt

lËp ®ån ®iÒn ë Nam Bé. VÒ chÝnh trÞ, Ut¬r©y lµ mét viªn chøc thùc d©n

ph¶n ®éng.

UYNX¥N, Vu®r« (1865-1924): Tæng thèng Mü n¨m 1913-1921. D−íi thêi

Uynx¬n, vÒ ®èi néi, ChÝnh phñ Mü ®· thi hµnh chÝnh s¸ch ®µn ¸p d·

man phong trµo c«ng nh©n; vÒ ®èi ngo¹i, thi hµnh chÝnh s¸ch ¨n c−íp

vµ bµnh tr−íng, can thiÖp th« b¹o vµo c«ng viÖc néi bé cña çc n−íc

kh¸c, ®Æc biÖt lµ çc n−íc Mü Latinh.

N¨m 1918, Uynx¬n ®−a ra "Ch−¬ng tr×nh 14 ®iÓm". Thùc chÊt

ch−¬ng tr×nh nµy lµ thiÕt lËp ¸ch thèng trÞ cña Mü trªn thÕ giíi, chèng

l¹i n−íc Nga X«viÕt míi ra ®êi. ChÝnh s¸ch nµy ®−îc che ®Ëy b»ng

nh÷ng lêi lÏ mü miÒu nh− "d©n chñ", "quyÒn d©n téc tù quyÕt".

N¨m 1920, Uynx¬n bÞ thÊt b¹i trong cuéc bÇu cö tæng thèng vµ th«i

ho¹t ®éng chÝnh trÞ.


V

VAREN, AlÕchx¨ng®r¬ Clèt ®¬ (1870-1947): LuËt s−, nhµ b¸o, ®¶ng

viªn §¶ng X· héi Ph¸p, dù §¹i héi Straxbua vµ Tua (thuéc ph¸i

L«ngghª), kh«ng t¸n thµnh viÖc gia nhËp Quèc tÕ Céng s¶n. Toµn

quyÒn §«ng D−¬ng n¨m 1925. Sau bá §¶ng X· héi, lµ ®¹i biÓu cña

§¶ng X· héi cÊp tiÕn trong Quèc héi n¨m 1945-1946.

VAY¡NG CUTUYARI£, P«n (1892-1937): Mét trong nh÷ng ng−êi s¸ng

lËp §¶ng Céng s¶n Ph¸p; nguyªn nghÞ sÜ Quèc héi Ph¸p, cùu Chñ

nhiÖm b¸o L'HumanitÐ. ¤ng lµ ng−êi giíi thiÖu NguyÔn ¸i Quèc vµo

§¶ng X· héi Ph¸p (1919). T¹i §¹i héi Tua n¨m 1920, «ng lµ mét trong

nh÷ng ng−êi ®Êu tranh b¶o vÖ chñ tr−¬ng cña §¶ng X· héi Ph¸p gia

nhËp Quèc tÕ Céng s¶n vµ ñng hé bµi ph¸t biÓu cña NguyÔn ¸i Quèc ë

§¹i héi nµy. Vay¨ng Cutuyariª cßn lµ ng−êi tÝch cùc vËn ®éng vµ gióp

®ì NguyÔn ¸i Quèc khi Ng−êi tho¸t khái nhµ ngôc Hång C«ng lªn

Th−îng H¶i, b¾t liªn l¹c víi tæ chøc ®Ó ®Õn Liªn X«.

VINH£ §èCT¤NG, P«n. P«n Vinhª §èct«ng lµ bót danh cña P«n

£chiªn Vinhª (1839-1943): Ng−êi Ph¸p; häc d−îc vµ phôc vô trong

ngµnh hµng h¶i tõ n¨m 1880. Nh÷ng n¨m 1889-1893, lµm viÖc ë ch©u

Phi, s¸ng t¸c v¨n häc, ®· xuÊt b¶n 10 cuèn tiÓu thuyÕt. Trong ho¹t

®éng chÝnh trÞ, Vinhª §èct«ng tham gia ph¸i cÊp tiÕn cùc t¶, t¸c gi¶

cuèn s¸ch Vinh quang cña l−ìi g−¬m, xuÊt b¶n lÇn ®Çu n¨m 1900,

®−îc çc nhµ nghiªn cøu lÞch sö ë Ph¸p xem lµ cuèn s¸ch ®Çu tiªn

c«ng khai chèng chñ nghÜa thùc d©n.

V¤ITINXKI (§arkhin), Grig«ri Naum«vÝch (1893-1953): Ng−êi Nga, tham gia §¶ng Céng s¶n Nga (b) n¨m 1918. N¨m 1920, lµm Th− ký Ban Ph−¬ng §«ng cña Quèc tÕ Céng s¶n; Phã TiÓu ban ViÔn §«ng cña Ban Ph−¬ng §«ng. Nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû XX, V«itinxki ®Õn Trung Quèc víi t− çch ®¹i biÓu cña Quèc tÕ Céng s¶n lµm viÖc víi Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Trung Quèc. Tõ nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû XX, lµm c«ng t¸c khoa häc vµ gi¸o dôc ë Liªn X«.

V¤NTE, Phr¨ngxoa Mari Aruª ®¬ (1694-1778): Nhµ v¨n, nhµ triÕt häc xuÊt s¾c, nhµ t− t−ëng cña trµo l−u triÕt häc "¸nh s¸ng" ë Ph¸p thÕ kû XVIII. §¶ kÝch chÕ ®é phong kiÕn, phª ph¸n s©u s¾c gi¸o héi, ®ßi tù


do, b×nh ®¼ng nh−ng kh«ng triÖt ®Ó, vÉn chñ tr−¬ng b¶o hoµng vµ duy tr× t«n gi¸o.

V¤RèPXKI, Vasl¸p Vaslav«vÝch (1871-1923): Nhµ ho¹t ®éng §¶ng Céng s¶n Liªn X«, nhµ phª b×nh v¨n häc, nhµ ngo¹i giao; tham gia ®oµn ®¹i biÓu Liªn X« t¹i Héi nghÞ L«dann¬ (1922-1923); bÞ qu©n b¹ch vÖ ph¸t xÝt b¾n chÕt ë L«dann¬ ngµy 10-5-1923.

VRANGHEN, Pièt Nic«laiªvÝch (1878-1928): T−íng trong qu©n ®éi Nga hoµng, mét phÇn tö qu©n chñ. Trong thêi kú vò trang can thiÖp cña n−íc ngoµi vµ néi chiÕn ë Liªn X«, Vranghen lµ tay ch©n cña ®Õ quèc Anh, Ph¸p vµ Mü. N¨m 1920, lµ Tæng t− lÖnh çc lùc l−îng vò trang b¹ch vÖ miÒn Nam n−íc Nga. Sau khi bÞ Hång qu©n ®¸nh tan ë B¾c TavrÝch vµ Cr−m, Vranghen ®· ch¹y ra n−íc ngoµi.

Vò: Mét «ng vua mang nhiÒu tÝnh huyÒn tho¹i trong lÞch sö Trung Quèc thêi m¹t kú c«ng x· thÞ téc, næi tiÕng vÒ lßng yªu n−íc vµ ®øc nh©n tõ; cã nhiÒu c«ng lao tæ chøc ®¾p ®ª, x©y ®Ëp phßng chèng b·o lôt, h¹n h¸n, b¶o vÖ mïa mµng.

X

XANH, Luyxiªng: Toµn quyÒn Ph¸p ë Tuynidi.

XAR¤, Anbe (1872-1962): Toµn quyÒn Ph¸p t¹i §«ng D−¬ng trong nh÷ng n¨m 1911-1914 vµ 1917-1919. Trong nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû XX, lµ Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa; n¨m 1936, lµ Thñ t−íng Ph¸p; n¨m 1951, lµ Chñ tÞch Héi ®ång Liªn hiÖp Ph¸p.

XELI£, Lui (1885-1978): §¶ng viªn §¶ng X· héi Ph¸p, t¸n thµnh nh÷ng quan ®iÓm cña Casanh - Phrètxa; tham gia Quèc tÕ thø ba; ®¹i biÓu §¶ng bé Xen tham gia §¹i héi lÇn thø XVIII §¶ng X· héi Ph¸p ë Tua vµ ®−îc bÇu vµo Ban l·nh ®¹o §¶ng Céng s¶n Ph¸p n¨m 1920, n¨m 1922-1924; Uû viªn Trung −¬ng §¶ng n¨m 1925-1926; Uû viªn Bé ChÝnh trÞ Trung −¬ng §¶ng nh÷ng n¨m 1923-1926. N¨m 1929, ra khái §¶ng Céng s¶n; sau trë l¹i §¶ng X· héi råi l¹i bÞ khai trõ khái §¶ng X· héi.

XITR¤£N, ¡ng®rª (1878-1935): Kü s− vµ nhµ c«ng nghiÖp Ph¸p. N¨m

1915, lËp x−ëng s¶n xuÊt vò khÝ. Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt


(1914-1918), chuyÓn sang s¶n xuÊt xe ch¹y xÝch, råi xe h¬i. S¶n phÈm

cña Xitr«ªn cã tiÕng ë Ph¸p vµ trªn thÕ giíi.

XTALIN, I«xÝp VÝchxari«n«vÝch (1879-1953): Mét trong nh÷ng nhµ ho¹t

®éng næi tiÕng cña §¶ng Céng s¶n vµ Nhµ n−íc Liªn X«. N¨m 1898, gia

nhËp §¶ng C«ng nh©n d©n chñ - x· héi Nga råi trë thµnh ®¶ng viªn

B«nsªvÝch sau §¹i héi lÇn thø II cña §¶ng. Thêi kú chuÈn bÞ tiÕn hµnh

Çch m¹ng Th¸ng M−êi Nga, lµ Uû viªn Trung t©m qu©n sù çch

m¹ng. Thêi kú n−íc ngoµi vò trang can thiÖp vµ néi chiÕn, lµ Uû viªn

Héi ®ång qu©n sù çch m¹ng. N¨m 1922, lµ Tæng BÝ th− Ban ChÊp

hµnh Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n (b) Nga. Trong chiÕn tranh b¶o vÖ Tæ

quèc (1941-1945) lµ Chñ tÞch Uû ban quèc phßng vµ lµ Uû viªn nh©n

d©n Bé Quèc phßng Liªn X«, Tæng t− lÖnh tèi cao çc lùc l−îng vò trang

Liªn X«. Xtalin cßn lµ t¸c gi¶ cña nhiÒu t¸c phÈm lý luËn.

569

Môc lôc

Trang

Lêi giíi thiÖu bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp VII

Lêi giíi thiÖu tËp 1 XXXI

1912

Th− göi cô Phan Chu Trinh 1912 1

1913

Bµi th¬ göi cô Phan Chu Trinh 1913 2

Th− göi cô Phan Chu Trinh 1913 3

1914

Th− göi cô Phan Chu Trinh 8-1914 4

1919

T©m ®Þa thùc d©n 1919 5

VÊn ®Ò d©n b¶n xø 2-8-1919 10

Tr¶ lêi pháng vÊn cña mét phãng viªn Mü Tr−íc 2-9-1919 16

§«ng D−¬ng vµ TriÒu Tiªn 4-9-1919 17

Th− göi Anbe Xar« 7-9-1919 21

Th− göi «ng Ut¬r©y 16-10-1919 22

1920

ë §«ng D−¬ng 4-11-1920 27

Th− göi ®ång bµo 27-11-1920 29


ChÝnh s¸ch thuéc ®Þa 1920 31

Lêi ph¸t biÓu t¹i §¹i héi toµn quèc lÇn thø XVIII §¶ng X· héi Ph¸p

26-12-1920 34

1921

10 tr−êng häc, 1.500 ®¹i lý r−îu - KÎ ®Çu ®éc ng−êi b¶n xø

1-4-1921 37

§«ng D−¬ng 4-1921 39

Nh÷ng kÎ b¹i trËn ë §«ng D−¬ng 8-4-1921 41

QuyÒn cña nh÷ng ng−êi lÝnh chiÕn 7-5-1921 43

§«ng D−¬ng 5-1921 45

§«ng D−¬ng 5-1921 49

Vô ©m m−u ë §«ng D−¬ng 1921 51

Phong trµo çch m¹ng ë Ên §é 8 vµ 9-1921 55

NÒn v¨n minh th−îng ®¼ng 23-9-1921 61

Téi ¸c cña chñ nghÜa thùc d©n 30-9-1921 63

Sù qu¸i ®¶n cña c«ng cuéc khai ho¸ 30-9-1921 67

H·y yªu mÕn n−íc Ph¸p, ng−êi b¶o hé çc anh 7-10-1921 68

Th− göi cô Phan Chu Trinh 10-1921 70

1922

C¶nh sinh ho¹t cña thî thuyÒn An Nam 18-3-1922 72

§éng vËt häc 1-5-1922 75

MÊy ý nghÜ vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa 25-5-1922 79

D−íi cuéc "khai ho¸ cao c¶" 29-5-1922 83

Pari 30-5-1922 85

B×nh ®¼ng 1-6-1922 93

Lêi than v·n cña Bµ Tr−ng Tr¾c 24-6-1922 95

Nh÷ng kÎ ®i khai ho¸ 1-7-1922 101

Thï ghÐt chñng téc 1-7-1922 103

Con ng−êi biÕt mïi hun khãi 20-7-1922 105

môc lôc 571

Th− ngá göi «ng Anbe Xar«, Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa

25-7-1922 109

Khai ho¸ giÕt ng−êi 1-8-1922 112

Phô n÷ An Nam vµ sù ®« hé cña Ph¸p 1-8-1922 114

"Së thÝch ®Æc biÖt" 1-8-1922 116

Th− göi Kh¶i §Þnh 9-8-1922 118

D−íi sù b¶o hé cña... 17-8-1922 121

Chñ nghÜa céng s¶n vµ thanh niªn Trung Quèc 19-8-1922 123

"Chñ nghÜa Vi®a" cßn ®ang tiÕp diÔn 7-9-1922 125

Phßng kiÓm duyÖt ë §«ng D−¬ng 28-9-1922 127

§ång t©m nhÊt trÝ 29-9-1922 128

Nh©n ®¹o thùc d©n 1-9-1922 131

ChÕ ®é n« lÖ "hiÖn ®¹i ho¸" 26-10-1922 134

Vô hµnh h¹ Am®uni vµ Ben Benkhia 1-11-1922 136

Sù ch¨m sãc ©n cÇn 2-11-1922 138

VÒ c©u chuyÖn Xiki 1-12-1922 140

Nh÷ng quan toµ thuéc ®Þa tèt bông cña chóng ta 4-12-1922 143

Sù thÞnh v−îng cña §«ng D−¬ng d−íi triÒu ®¹i M. L«ng

22-12-1922 145

1923

Vùc th¼m thuéc ®Þa 9-1-1923 147

Nh÷ng ng−êi b¶n xø ®−îc −a chuéng 15-1-1923 150

Th− ngá göi «ng Lª«ng ¸csimb« 19-1-1923 154

Sù liªm khiÕt thùc d©n 19-1-1923 157

Bé s−u tËp ®éng vËt 1-2-1923 159

Y nh− n−íc mÑ 1-2-1923 163

Lßng ngay th¼ng cña ChÝnh phñ thuéc ®Þa 1-2-1923 165

ChÕ ®é thùc d©n 5-2-1923 167

Tõ vô bª bèi nµy ®Õn vô bª bèi kh¸c 5-2-1923 170

N¹n thiÕu tr−êng häc 5-2-1923 172


"Vi hµnh" 19-2-1923 174

ViÖn hµn l©m thuéc ®Þa 2-1923 179

Nh÷ng ng−êi lµm c«ng tæ chøc l¹i, chèng bãc lét cña chñ nghÜa t− b¶n

16-3-1923 185

Cuéc b¹o ®éng ë §ah«m©y 18-3-1923 187

Khëi nghÜa ë §ah«m©y 30-3-1923 189

Chñ nghÜa qu©n phiÖt thùc d©n 13-4-1923 191

Tinh hoa cña xø §«ng D−¬ng 4-1923 193

B¸o ço göi Ban biªn tËp vÒ ho¹t ®éng cña b¸o Le Paria

1923 195

Çc vÞ thèng trÞ cña chóng ta 5-1923 198

Kh«ng ph¶i chuyÖn ®ïa 6-1923 201

DiÔn ®µn §«ng D−¬ng 6-1923 204

Trß MÐclanh 6-1923 206

Th− göi çc b¹n cïng ho¹t ®éng ë Ph¸p 1923 208

Th− göi Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Ph¸p 7-1923 211

TÖ ®éc ®o¸n ë §«ng D−¬ng - Ng−êi ®−îc b¶o hé vµ ng−êi ®i b¶o hé

7-1923 215

¸ch ¸p bøc kh«ng tõ mét chñng téc nµo 8-1923 217

§éi qu©n chèng çch m¹ng 7-9-1923 218

B¸o ço göi Quèc tÕ Céng s¶n 1923 220

Kh«ng ph¶i chñ nghÜa qu©n phiÖt ®©u, nh−ng... 28-9-1923 223

Ph¸t biÓu t¹i Héi nghÞ lÇn thø nhÊt Quèc tÕ N«ng d©n

10-1923 225

Ph¸t biÓu t¹i Héi nghÞ lÇn thø nhÊt Quèc tÕ N«ng d©n

10-1923 226

Ph¸t biÓu t¹i phiªn häp thø b¶y Héi nghÞ lÇn thø nhÊt Quèc tÕ N«ng d©n

13-10-1923 229

"ChÝnh s¸ch thùc d©n" Anh 9-11-1923 233

Phong trµo c«ng nh©n 9-11-1923 235

NhËt B¶n 9-11-1923 237

T×nh h×nh ë Trung Quèc 4-12-1923 242

môc lôc 573

1924

Phong trµo c«ng nh©n ë Thæ NhÜ Kú 1-1-1924 244

T×nh c¶nh n«ng d©n An Nam 4-1-1924 247

T×nh c¶nh n«ng d©n Trung Quèc 4-1-1924 250

Phong trµo c«ng nh©n ë ViÔn §«ng 25-1-1924 253

Lªnin vµ çc d©n téc thuéc ®Þa 27-1-1924 256

¤ng Anbe Xar« vµ b¶n Tuyªn ng«n nh©n quyÒn 1-1924 258

Th− göi cho mét ®ång chÝ ë Quèc tÕ Céng s¶n 5-2-1924 261

Th− göi Chñ tÞch Quèc tÕ Céng s¶n 15-3-1924 262

§«ng D−¬ng vµ Th¸i B×nh D−¬ng 19-3-1924 263

Göi ®ång chÝ Pªt¬rèp, Chñ tÞch Ban Ph−¬ng §«ng 3-1924 269

Chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p d¸m lµm nh÷ng g×? 2-4-1924 271

Th− göi Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n 11-4-1924 273

N«ng d©n B¾c Phi 1924 275

Sù ph¸ s¶n cña chÕ ®é thùc d©n Ph¸p 14-5-1924 281

Th− göi ®ång chÝ Pªt¬rèp, Tæng th− ký Ban Ph−¬ng §«ng

1924 284

§oµn kÕt giai cÊp 5-1924 286

Phô n÷ ph−¬ng §«ng 5-1924 288

Th− göi ®ång chÝ Pªt¬rèp 13-6-1924 290

Nh÷ng çi tèt ®Ñp cña nÒn v¨n minh Ph¸p 17-6-1924 291

Ph¸t biÓu t¹i phiªn häp thø t¸m §¹i héi lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n

23-6-1924 295

Ph¸t biÓu t¹i phiªn häp thø 22 §¹i héi lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n

1-7-1924 298

Ph¸t biÓu t¹i phiªn häp thø 25 §¹i héi lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n

3-7-1924 305

Tham luËn t¹i §¹i héi lÇn thø III Quèc tÕ C«ng héi ®á

1924 312

51.000 ng−êi An Nam bÞ ®Õ quèc Ph¸p ®éng viªn ®i lµm bia ®ì ®¹n

1924 316


Lªnin vµ çc d©n téc ph−¬ng §«ng 7-1924 317

Çch m¹ng Nga vµ çc d©n téc thuéc ®Þa 1924 320

Th− göi Ban BÝ th− Quèc tÕ Céng s¶n 7-9-1924 325

Th− göi Quèc tÕ Céng s¶n 11-9-1924 327

Th− göi ®ång chÝ T¬ranh 19-9-1924 329

Hµnh h×nh kiÓu Lins¬ 1924 330

Gi¸o dôc quèc d©n 9-1924 337

Çc n−íc ®Õ quèc chñ nghÜa vµ Trung Quèc 24-9-1924 339

C«ng cuéc khai ho¸ giÕt ng−êi 1924 346

Thèng chÕ Li«t©y vµ b¶n Tuyªn ng«n nh©n quyÒn 17-10-1924 353

Chñ nghÜa thùc d©n bÞ lªn ¸n 28-10-1924 356

§¶ng Ku Klux Klan 1924 361

§«ng D−¬ng (1923-1924) 367

- Nh÷ng téi ¸c cña chñ nghÜa qu©n phiÖt 369

- Nh÷ng th¶m ho¹ cña nÒn v¨n minh 373

- §êi sèng kinh tÕ §«ng D−¬ng 380

- T©m ®Þa thùc d©n 387

- Çc quan cai trÞ 391

- ¡n b¸m vµ hçn ®én 394

- TËp ®oµn kÎ c−íp 401

- Sù nh−îng quyÒn vµ nh÷ng kÎ ®−îc nh−îng quyÒn 412

- C«ng chÝnh 417

- T¹p dÞch hay lµ khæ sai 420

- ChÝnh s¸ch ngu d©n 423

- B¸o chÝ 428

- ThuÕ kho¸ 433

- Cuéc kh¸ng chiÕn 437

- Gi¸o héi 442

- C«ng lý 445

- N−íc An Nam d−íi con m¾t ng−êi Ph¸p 450

môc lôc 575

Phô lôc 455

Nh÷ng bµi pháng vÊn vµ t−êng thuËt trªn b¸o

457

Tr¶ lêi pháng vÊn cña phãng viªn b¸o Yi Chª Pao 20-9-1919 457 T¹i §¹i héi lÇn thø I §¶ng Céng s¶n Ph¸p häp

ë M¸cx©y 30-12-1921 459

Th¨m mét chiÕn sÜ quèc tÕ céng s¶n - NguyÔn ¸i Quèc

23-12-1923 460

Tr¶ lêi pháng vÊn cña phãng viªn b¸o L’ Unitµ 15-3-1924 465

Nh÷ng bµi ký tªn chung 469

Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam 1919 469 Th− göi Tæng thèng Mü 18-6-1919 471 ViÖt Nam yªu cÇu ca 472 B¸o ço 20-11-1921 475 Dù th¶o NghÞ quyÕt vÒ chñ nghÜa céng s¶n vµ

çc thuéc ®Þa 12-1921 477

Héi Liªn hiÖp thuéc ®Þa 1921 482 Lêi kªu gäi cña Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa cña

§¶ng Céng s¶n Ph¸p 1-1922 484

B¶n truyÒn ®¬n b»ng tiÕng ViÖt cña Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa cña §¶ng Céng s¶n Ph¸p

486

Lêi kªu gäi tham gia Héi hîp t¸c xuÊt b¶n b¸o Le Paria

10-2-1922 488

Lêi kªu gäi 1-4-1922 490 KiÕn nghÞ víi §¹i héi lÇn thø II §¶ng Céng

s¶n Ph¸p 10-1922 492

§¶ng Céng s¶n vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa 1-11-1922 493 TruyÒn ®¬n cæ ®éng mua b¸o Le Paria 1923 496 Kû niÖm b¸o Le Paria 5-1923 497

t¸c phÈm cã thÓ lµ cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh

500

B¸o ço vÒ B¾c Kú, Trung Kú vµ Nam Kú 1924 500

Chó thÝch vµ b¶n chØ dÉn tªn ng−êi 521 Chó thÝch 523 B¶n chØ dÉn tªn ng−êi 543


ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n

TS. NguyÔn Duy Hïng ChÞu tr¸ch nhiÖm néi dung

ts. hoµng phong hµ

Biªn tËp néi dung: TS. vò träng l©m vò hång thÊm nguyÔn minh hiÒn nguyÔn v¨n chung

Tr×nh bµy b×a: phïng minh trang ChÕ b¶n vi tÝnh: l©m thÞ h−¬ng

Söa b¶n in: hiÒn - chung

§äc s¸ch mÉu: hiÒn - chung

M· sè: ........

CTQG - 2010

In 1.500 cuèn, khæ 16 x 24 cm, t¹i Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia.

Sè ®¨ng ký kÕ ho¹ch xuÊt b¶n:

QuyÕt ®Þnh xuÊt b¶n sè:

In xong vµ nép l−u chiÓu th¸ng 1 n¨m 2011.

Documents

Ho Chi Minh CHI MINH TOAN... · 2018. 6. 14. · 4 T p& (> & H H D %& 8) _ GC i%& '& ( ) & H HD/ V 9 & HH: QX > & %& I9 a FC5` 8 c #8IT %& I9 IKD^V 9 a GO 8 C #: ] \ J8 ' 8 ' # 9