BULLETIN

CULTUUR & S

CHOOL

SEPT ’98

4

1415

16

b

a

c

d

e

fg

1/17

2

34

5

6

78

9

10

11

12 13

COLOFONBULLETIN CULTUUR & SCHOOL

SEPTEMBER 1998, JAARGANG 1, NUMMER 4

BULLETIN CULTUUR & SCHOOL WORDT EENS PER TWEE MAANDEN UIT-

GEGEVEN OP INITIATIEF VAN HET MINISTERIE VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN

WETENSCHAPPEN IN HET KADER VAN HET PROJECT ‘CULTUUR EN SCHOOL’.

UITGANGSPUNT VAN HET PROJECT IS: STIMULEREN DAT SCHOLEN MEER GEBRUIK MAKEN

VAN HUN CULTURELE OMGEVING.

DRIE MAAL PER JAAR WORDT ER MET DIT BULLETIN EEN CAHIER OUD NIEUWS UITGEGEVEN,

VERZORGD DOOR HET BUREAU ERFGOED ACTUEEL. HIERIN WORDT DIEPER INGEGAAN OP ONDER-

WERPEN DIE VOORAL DE SECTOR CULTUREEL ERFGOED EN EDUCATIE BETREFFEN.

EINDREDACTIE, COÖRDINATIE EN PRODUCTIE : MARTHE BAUWENS

ALS U TEKSTEN UIT DEZE UITGAVE WILT OVERNEMEN, NEEM DAN CONTACT OP MET DE REDACTIE

VAN HET BULLETIN CULTUUR & SCHOOL

REDACTIESECRETARIAAT: SANDERS, ZEILSTRA & PARTNERS

KONINGINNEGRACHT 72, 2514 AG DEN HAAG, TEL: 070 - 3563922

FAX: 070 - 3642790, E-MAIL: szp@wxs.nl

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE: NELLY FRIJDA, PATRICIA VAN BOSSE,

EUGÈNE SOONTIËNS, MIRIAM GILISSEN STEPHAN VAN DER VEN, JANTINA TER VEER,

FLOOR VIVEEN, JOYCE VAN HOMMERIG, MARTHE BAUWENS

OPMAAK: VORM VIJF ONTWERPTEAM BNO, DEN HAAG

DRUK: DRUKKERIJ ANDO, DEN HAAGISSN NUMMER: 1387 - 6422

REDACTIESECRETARIAAT CAHIER OUD NIEUWS, ERFGOED ACTUEEL

HERENGRACHT 474, 1017 CA AMSTERDAM, TEL: 020 - 4270880

FAX: 020 - 4270833, E-MAIL: er fgoed@ocw.nl

INHOUD

3 MIX VAN TRADITIONEEL EN NIEUW BELEIDBIEDT JUIST KANSENVier vragen aan Rick van der Ploeg,staatssecretaris van Cultuur

4 BERICHTEN UIT DE REGIO met de artikelen:– CULTUUREDUCATIE IN HET OOSTEN

Hoe is dat daar nu geregeld?

– HEB IK DAT ECHT OPGESCHREVEN??Ensemble de Ereprijs krijgt Gelderse scholierenaan het componeren

7 UIT DE SCHOOL GEKLAPT met het artikel:DICHT BIJ HUISRegiomanifestaties ‘Cultuur en School’

8 TISFRISProjecten in het kader van ‘cultuur en school’;het Oosten

12 DE EERSTE KLAP.....JEUGDERVARINGEN METCULTUURDe ‘cultuurconfrontatie’ van Nelly Frijda

13 EEN ONTMOETING OP DE UITMARKT MET KARINADELMUND EN RICK VAN DER PLOEGOCenW brengt culturele instellingen op de hoogtevan CKV 1

14 EEN DUWTJE IN DE RUG VOOR CULTUUREDUCATIEVierdeklassers krijgen gratis CJP

15 ERFGOED ACTUEEL met het artikel:DE SLAGKRACHT VAN DE PRAKTIJKScholen en museum vinden elkaar in techniekproject

17 OVERLEGGEN AAN RONDE TAFELSOp zoek naar nieuwe vormen

18 DITJES EN DATJES‘Weetjes’ voor en door de lezer met in dit Bulletin eeningezonden brief van Harrie Swinkels met een reactiehierop van George Lawson

20 CONTACTPERSONEN ‘CULTUUR EN SCHOOL’

Zo’n dertig procent van de havo- en vwo-scholen begint dit schooljaar al met hetnieuwe vak culturele en kunstzinnigevorming 1. Het accent ligt daarbij sterk ophet zelf (bijvoorbeeld in kleine groepjes) ont-dekken van kunst/cultuur. Welke opvallendekennismaking met cultuur vond plaats in uweigen jeugd?Ik herinner me nog heel goed dat mijn leraarNederlands voorlas uit werk van onder andereBert Schierbeek. Dat maakte veel indruk opmij, net zoals de bespreking van de rock-operaTommy door mijn leraar Engels. Trouwens, ikheb zelf bij het afscheid van de middelbareschool een cabaretrevue gepresenteerd.

Voor cultuurdeelname geldt, zo blijkt uit alleonderzoek: Jong geleerd is oud gedaan. Deschool kan die rol vervullen maar het besteis dat de kennismaking met cultuur thuisplaats vindt. Rent u met uw eigen zoon naarculturele evenementen? Welke? Hoe wordtdie keus gemaakt?Ik neem Boris mee naar boekwinkels, kunst-galerieën, musea, theater en soms opera.Vooral wetenschapsmusea als Boerhaave inLeiden vindt hij leuk; dat moedigt hem aan ookzelf met cultuur aan de slag te gaan metbehulp van de school: lezen en componerenvan gedichten, klarinetspel en theaterspel.

MIX VANTRADITIONEEL EN NIEUWBIEDT JUIST KANSENVIER VRAGEN AAN RICK VAN DER PLOEG,

STAATSSECRETARIS VAN CULTUUR

3

Paars Twee is er. Als u dit leest zijn de nieuwe bewindslie-den van OCenW, minister Loek Hermans en staats-secretarissen Karin Adelmund (onderwijs) en Rick van derPloeg (cultuur), net twee maanden aan de slag. Natuurlijkzijn we benieuwd wat ‘Cultuur en School’ voor hen bete-kent en wat we van de nieuwe bewindslieden mogen ver-wachten. In het volgende Bulletin Cultuur & School steltKarin Adelmund zich aan u voor; nu eerst een kort vraag-gesprek met Rick van der Ploeg (42), de ‘wonderboy’ vande PvdA: econoom, hoogleraar, financieel expert, colum-nist, Engels/Nederlandse achtergrond, bestuurslid vantheatergroep Mug met de gouden tand en, als we collegaAdelmund mogen geloven, ‘een eersteklas levensgenieter’.Dat maakt nieuwsgierig...

Een probleem waar het cultuuraanbodmee kampt is de ‘harde’ concurrentieuit andere hoek: talloze televisienetten,bioscoop, Internet, houseparties en babbel-boxen bestoken de jongeren. Probleem?Unieke kans? Hoe kunnen we daar het bestemee omgaan, denkt u?Ook deze harde concurrentie maakt deel uitvan het cultuuraanbod. Het is juist een uitda-ging voor het traditionele cultuuraanbod om inte spelen op deze ontwikkelingen; juist met eenmix van traditionele en nieuwe cultuurdragerskun je een bredere doelgroep van vooraljongeren aanspreken.

U bent nu bezig met inwerken en kennis-maken op uw nieuwe beleidsterrein. Watvond u de leukste uitspraak of gedachtewaar u tot nu toe tegen aan bentgelopen over cultuur?Bij de expositie Het Alfabet van deKoninklijke Bibliotheek in de Nieu-we Kerk te Amsterdam zag ik dathet mogelijk is door eeuwenoudeboekjes te bladeren met behulp vanmuis en beeldscherm, heel grappig.Dat biedt ideale kansen om op ver-schillende manieren van ons cultureleerfgoed gebruik te maken; ik kan me voor-stellen dat je dit soort programma’s bijvoor-beeld ook gebruikt op school, als leerlingenwerkstukken over cultuur maken.

JANTINA TER VEER

RICK VAN DER PLOEG,

STAATSSECRETARIS VAN CULTUUR

FOTO: ROBERT SCHEERS

INT

ER

VIE

W

4

DAGPROJECT INTRODANS

FOTO: HANS GERRITSEN

Ook worden er gesprekken gehouden met leer-krachten over hun specifieke wensen ten aan-zien van het educatief aanbod.In 1997 was het project gericht op het basis-onderwijs. In 1998 wordt een vergelijkbaarproject opgezet voor vbo/mavo.Er zal onder andere een workshop wordengeorganiseerd waarin de leerlingen wordenvoorbereid op een reguliere voorstelling vanIntrodans. Zo zal bijvoorbeeld worden inge-gaan op de overeenkomst tussen dans en top-sport door een video te vertonen waarin eenvergelijking wordt gemaakt tussen de bewegin-gen van voetballer Marco van Basten en dedansbewegingen van Clint Farha.Op de introductiedag heeft Introdans de leer-krachten gevraagd te reageren op het aanbod.Dit heeft geresulteerd in concrete suggesties,die in de nabije toekomst zullen worden uitge-test. Zo wordt het deel waarin de danser bijnanaakt te zien is, achterwege gelaten (‘Datzorgt voor grote hilariteit’), de lengte van devideoband teruggebracht en zal de nadrukvooral op het dansen zelf liggen (‘Probeer niette veel informatie over te dragen).

Ieder apart omwille van de flexibiliteit‘Ieder apart omwille van de flexibiliteit ensamenwerken waar mogelijk’ is het mottowaarmee het project ‘Cultuur en School’ inde regio Oost is vormgegeven. De provinciesGelderland en Overijssel vonden het beter derijksgelden voor cultuureducatie te verdelen,opdat beide provincies projecten kunnen kiezendie goed aansluiten bij de culturele voorzienin-gen en de bestaande activiteiten in de eigenprovincie/regio. Zo is er in Gelderland een uit-gebreid netwerk van steunfunctie-instellingen,verspreid over verschillende steden en is er inOverijssel één centraal bemiddelingsbureau,Kunst op School geheten.In de provincie Gelderland participeren desteden Arnhem en Nijmegen in het project‘Cultuur en School’. Inclusief de rijksbijdragekan de provincie Gelderland jaarlijksƒ250.000,– besteden en de beide gemeentenelk ƒ125.000,–.In de provincie Overijssel doen met ingangvan 1998 de gemeenten Zwolle, Hengelo enEnschede mee via de ‘cultuurtrajecten’ binnenhun gemeenten. Het totale budget vanƒ500.000,– (inclusief rijksgelden) wordtbesteed in overleg met de gemeenten, diegezamenlijk nog eens met zo’n ƒ 150.000,–meedoen.

Introdans; Samenwerken waar mogelijk isIntrodans is ervan overtuigd dat leerkrachteneen grote rol spelen bij de introductie en veran-kering van dans in het onderwijs. De aandachtwordt daarom in eerste instantie op hengericht. Het dansgezelschap nodigt leerkrach-ten uit om een dag in haar studio door te bren-gen, repetities bij te wonen, choreografen te

ondervragen enz. Zo krijgen ze een (beter)beeld van dans, het dansbedrijf en de

bestaande educatieve activiteiten.

CULTUUREDUCATIE IN HET OOSTENHOE IS DAT DAAR NU GEREGELD

BERICHTEN UIT DE REGIO

In deze rubriek staat dit keer ‘Het Oosten’ centraal. In het artikel Cultuureducatie in hetOosten, wordt u op de hoogte gesteld van het cultuureducatiebeleid aldaar. In het artikel‘Heb ik dat echt opgeschreven?’ krijgt u een indruk hoe scholieren uit het voortgezetonderwijs zelf hedendaagse muziek componeren, die het muziekensemble Ereprijs vervol-gens uitvoert.

RE

GIO

NIE

UW

S

MEER INFORMATIE:INTRODANS;ROEL VOORINTHOLT TEL: 026 - 3512111

5

EEN GEDEELTE UIT DE PARTITUUR

VAN JEROENS WERK: KOLAB

RE

GIO

NIE

UW

S

Kleinere projecten voor de RegionaleOpleidingscentra (ROC’s)Omdat een gezamenlijk project voor de 12ROC’s in regio Oost niet mogelijk bleek, isbesloten om met het eenmalige budget van ƒ 175.000,- (rijksbijdrage ƒ 150.000,-) maxi-maal 6 projecten van ± ƒ 25.000,- te financie-ren. Aan de opleidingen wordt de voorwaarde

‘HEB IK DAT ECHT OPGESCHREVEN??’ENSEMBLE DE EREPRIJS KRIJGT GELDERSE SCHOLIEREN AAN HET COMPONEREN

‘In dit deel mag de piano wel wat harder,dat moet echt knallen!’ zegt Jeroen, een 17-jarige leerling uit 6 VWO tegen de dirigent.Op de lessenaar van de dirigent staat departituur van Jeroens werk: Kolàb. Het 15-koppig orkest repeteert geroutineerd ennauwkeurig, om het stuk zo veel mogelijkvolgens de bedoelingen van de componistte laten klinken. Dirigent Wim Boermanoverlegt van tijd tot tijd met hem. Is hettempo goed? Moet die lijn in de trombonesniet wat meer naar voren komen? Het is dui-delijk dat deze leerling even serieus wordtgenomen als alle professionele componis-ten waarmee het orkest doorgaans werkt.

Hier is iets bijzonders aan de hand: vijftien professionele musici die zich uitsloven voor dehersenspinsels van een gewone vwo-leerling.We zijn dan ook aanwezig bij de repetitiedagvan het Ereprijs-compositieproject op hetLudgercollege te Doetinchem. De aanwezige

leerlingen, examenkandidaten met muziek inhun pakket, hebben maanden toegeleefd naardeze dag. Allemaal hebben ze een muziekstukgeschreven voor dit orkest en ze horen van-daag voor het eerst in werkelijkheid, wat ze inhun hoofd hadden bedacht en op papier gezet.Bij sommigen leidt de confrontatie tot groteopwinding : ‘Geweldig! Precies zoals het moetklinken!’ Bij anderen tot verrassing of bevreem-ding: ‘Is dat werkelijk wat ik heb opgeschre-ven?’ Samen met de docent en de dirigentwordt gezocht naar aanpassingen en verbete-ringen, die het resultaat dichter bij de bedoe-ling van de maker brengen. Het moet tenslottegoed klinken, als over enkele weken het projectwordt afgesloten met een feestelijk première-concert. Ouders, docenten, medeleerlingen,vrienden en familie komen dan luisteren naarde resultaten!

Het project is zes jaar geleden op het Ludger-college ontwikkeld,

gesteld dat zij moeten samenwerken met eensteunfunctie-instelling uit hun regio om zogebruik te kunnen maken van hun deskundig-heid.Inmiddels zijn er 5 ROC’s bezig met een pro-jectvoorstel.

FLOOR VIVEEN

☛ lees verder op pag. 6

6

vanuit een vrij radicale basisgedachte. Dezewas: laat elke leerling een volledig eigen stukcomponeren voor het orkest. Als dat lukt heeftdie leerling méér over (hedendaagse) muziekgeleerd dan ooit tevoren. Het eerste projectverliep goed en bevestigde de veronderstelling:voor alle betrokkenen, leerlingen, docenten enorkest, bleek het project een hoogst enerveren-de, opwindende en leerzame activiteit. Leerlin-gen hadden zich diepgaand beziggehoudenmet fundamentele muzikale zaken: hoe ismuziek in elkaar gezet, hoe gebruik je de juisteinstrumenten, hoe kunt je een bedoeling inklank overbrengen op een publiek? Met ondersteuning van vele subsidiegevers enkunst-educatieve instellingen is het projectvervolgens verspreid naar zeven andere scho-len die het vak muziek als eindexamenvakaanbieden. Zo speelt de Ereprijs per jaar zo’n70 leerlingen-composities, het maximale aantaldat binnen hun jaarplanning haalbaar is. HetLOKV werkt op dit moment dan ook aan over-draagbaarheid naar andere ensembles.

Een compleet muziekstuk schrijven is voor veelleerlingen een hele opgave. Toch blijkt het in depraktijk heel goed mogelijk: er ontstaan elk jaarweer juweeltjes van originaliteit en frisheid. Dat lukt alleen als de leerlingen goed op hetproject worden voorbereid. Na een speciaalintroductie-concert van de Ereprijs gaat in deles een voorbereidingsprogramma van tweemaanden van start. Leerlingen oefenen compo-neertechnieken, theorie en instrumentatieleeren ontwikkelen tegelijkertijd ideeën voor huneigen stuk. Elke leerling krijgt een individuelecompositieopdracht. Dan volgen zes weken van zelfstandig ploete-ren: het componeren zelf. Hierbij komen alleproblemen en probleempjes van de echte com-ponist om de hoek kijken: writers’ block, te veelof te weinig ideeën, hoe hoog kan een hoorn,zal ik eindigen met een fade-out of juist een cli-max enzovoort. In feite wordt de leerling alszelfstandig componist beschouwd en vanuit dieoptiek begeleid door de docent.

Het afsluitende concert vormt voor de leerlin-gen doorgaans een hoogtepunt in het school-jaar. Ouders, vrienden en bekenden (en deregionale pers) worden opgetrommeld om tekomen luisteren naar de eindproducten. Hetkomt tenslotte niet alle dagen voor dat je neef-je een stuk voor een orkest schrijft.

Voor de Ereprijs is het concert een uitgele-zen manier om een publiek te bereikendat zich doorgaans verre houdt vaneigentijdse muziek. Naast de leerlin-gencomposities worden ook stukkenvan ‘echte’ componisten gespeeld. Veel leerlingen komen af op de stuk-ken van hun klasgenoten, maar belui-steren de andere stukken – voor henletterlijk ‘ongehoorde’ muziek – met groteinteresse. In die zin is het concert een idealeculturele activiteit à la CKV1: de discussies inde pauze en na het concert over welk stuk nuhet mooiste, knapste of lelijkste was, zijn door-gaans niet van de lucht. Niemand hoeft zichondeskundig te voelen, men kan naar har-tenlust de verschillende stukken – van leer-lingen en ‘echte’ componisten – vergelijkenen beoordelen.

Het Ereprijs-project is voor een school nietgoedkoop en voor een docent behoorlijkbewerkelijk. Toch blijven de deelnemers elk jaarmeedoen. Niet alleen omdat het de leerling-componisten een intense leerervaring en unie-ke belevenis oplevert, maar ook vanwege deuitstraling naar andere betrokkenen binnen enbuiten de school. De aula’s vol geïnteresseerdeluisteraars bewijzen steeds weer dat een keuzevoor hoge kwaliteit geen elitarisme hoeft tebetekenen. Het is eerder omgekeerd: wie ietsbijzonders aandurft trekt veel bekijks!

EUGÈNE SOONTIËNS

LEERLING-COMPONIST SUSAN VAN DIEREN GEEFT

DIRIGENT WIM BIERMAN INSTRUCTIES

Leon Vliegen, docent aan het Liemers College te Zevenaar‘De leerling neemt zijn eigen artistieke

beslissingen. Ik schrijf geen noot in zijnof haar stuk. Natuurlijk houd ik wel een

oogje in het zeil, fungeer als praatpaal engeef soms puur technische adviezen. Het is een zeer vergaande vorm van zelfstandig leren’.

Caroline Snoeren

‘Na al die weken van ergernis-

wekkend gepingel op de piano

waren mijn ouders zeer benieuwd

om eindelijk het

eindresultaat te horen’.

MEER INFORMATIE:DE EREPRIJS; WIM BOERMANTEL: 0313 - 653998

7

DICHT BIJ HUISREGIOMANIFESTATIES ‘CULTUUR EN SCHOOL’

Wat doen de scholen uit uw omgeving aan culturele activiteiten? Welke projecten zijn erontwikkeld door cultuurinstellingen in uw stad of provincie? Hoe verloopt in de praktijk desamenwerking tussen scholen en instellingen bij cultuureducatie? Hoe stemmen de spelers in het veld vraag en aanbod op elkaar af? Tijdens Uit de schoolgeklapt-regionaal komen deze aspecten aan bod.

Uit de school geklapt-regionaal is de overkoe-pelende naam voor een reeks van regionalemanifestaties over cultuureducatie op initiatiefvan het Ministerie van Onderwijs, Cultuur enWetenschappen in het kader van ‘Cultuur enSchool’.

Na een grootschalige presentatie van de standvan zaken op het gebied van cultuureducatietijdens de landelijke manifestatie Uit de schoolgeklapt op 23 maart 1998 in Utrecht, vindener in het najaar van 1998 en het voorjaar van1999 door het hele land regionale vervolgbij-eenkomsten plaats, bestemd voor scholen, cul-turele instellingen en beleidsmedewerkers.

Cultuureducatie in de regioDe regionale edities van Uit de school geklaptworden in en door de acht regio’s die ‘Cultuuren School’ kent georganiseerd en spelen zichdaarmee letterlijk en figuurlijk dichter bij huisaf: de lokale praktijk van ‘Cultuur en School’staat centraal op deze manifestaties.Elke regio heeft een eigen inhoudelijke invullinggegeven aan het globale algemene program-ma, om hun specifieke situatie op het gebiedvan cultuureducatie aan bod te laten komen.

Scholen en culturele instellingen presenterenhun ervaringen, concrete voorbeeldprojectenpasseren de revue en er is volop gelegenheid

tot ontmoetingen uitwisselingvan ervaringenmet collega’s vanscholen of instellin-gen uit de omgeving.Zo zijn door heel Neder-land inspirerende en leer-zame bijeenkomsten samengesteld,toegespitst op de stand van zaken per regio.

MIRIAM GILISSEN

Aanmelding en informatie

Alle scholen van het voortgezet onderwijs,

alle culturele instellingen, intermediairs en

beleidsmakers in de regio krijgen circa zeven

weken voorafgaand aan de manifestatie bij

hen in de regio, een uitnodiging met het

programma en een aanmeldingskaart.

Daarmee kunt u zich opgeven voor Uit de school

geklapt-regionaal in uw buurt.

Voor meer informatie kunt u bellen met

B-produkties, 010 - 413 5488.

UIT DE SCHOOL GEKLAPT-REGIONAAL

Najaar1998

Zuid-Holland woensdag 4 november 1998 Provinciehuis

Rotterdam woensdag 11 november 1998 College Henegouwen Rotterdam

Amsterdam eind november Stadhuis Amsterdam

Voorjaar 1998

•Midden-Nederland•Oost-Nederland•Den Haag

•Noord-Nederland•Zuid-Nederland

8

TIS

FR

ISPROJECTEN IN HET KADER VAN ‘CULTUUR EN SCHOOL’

HET OOSTEN

GELDERLAND

CULTUREEL ERFGOED OP VBO/MAVO

IN GELDERLAND

contactpersoon:

Stichting Kunst en Cultuur Gelderland

Caro Delsing, tel: 026 - 3519019

Het project, dat inspeelt op het ‘onderzoekendleren’, sluit aan bij het tweede jaar van de basis-

vorming van het vbo/mavo en kan grotendeelsin de bestaande lessen worden geïntegreerd.Voor 1998 is er, rondom het thema ‘wonen enwerken rond 1900’, een leskist gemaakt metvoorwerpen uit die tijd, zoals een melkkan, eenpo en een profielschaaf. Hierbij horen opdrach-ten die bij vakken als geschiedenis, techniek,verzorging en beeldende vorming kunnen wor-den gebruikt. Voor bepaalde opdrachten moe-ten leerlingen op zoek naar informatie in eennaburig museum of iemand een interviewafnemen (‘oral history’). Na vier weken kan hetproject worden afgesloten met bijvoorbeeldeen expositie of een videopresentatie.

EDUCATIEPROJECT INTRODANS

zie Berichten uit de regio, Cultuureducatie in het

Oosten, pag. 4

COMPOSITIEPROJECT MUZIEKENSEMBLE

DE EREPRIJS

zie Heb ik dat echt opgeschreven?, pag. 5

ARNHEM

KUNST VOOR JONGEREN

contactpersoon: ProjektBuro Kunst Voor Jongeren

Piet van der Pol, tel: 06 - 54266793

Met dit meerjarig project wordt een uitwisse-ling tot stand gebracht tussen de meer geves-tigde kunst en kunstuitingen van jongeren.In 1998 zal dit project plaatsvinden in de multi-culturele wijk Klarendal-Sint Maarten, waaraanvier basisscholen, één vbo/mavoschool en tweewijkcentra meedoen. Gedurende een jaar wor-den er op de scholen ateliers ingericht waarinbeeldend kunstenaars werken aan hun eigenkunstpraktijk. Twee dagen per week werken zeechter samen met leerlingen en docenten om,ter verrijking van hun school of directe omge-ving, nieuwe elementen toe te voegen. In de wijkcentra vinden activiteiten plaats diezoveel mogelijk synchroon lopen met hetschoolproject.

NIJMEGEN

KUNSTMAAT

contactpersoon: Edu-Art Gelderland Zuid

Joop Mol, tel: 024 - 36002600

Kunstmaat beoogt kunstprojecten op maat temaken/brengen voor het voortgezet onderwijs.Edu-Art stelt een geautomatiseerd bestandsamen van projecten/cultuuraanbod en profes-sionals (beeldend kunstenaars, acteurs, dan-sers, ‘kunstvakdocenten’ etc.) die deze ennieuw op te zetten projecten kunnen uitvoeren.Dit betreft zowel gastlessen, producties alsprojecten. Met deze kaartenbak kan een efficiënte‘match’ worden gemaakt tussen een bepaaldeopdracht, het in te zetten project en de daar-voor benodigde professionals.Zo werd er, in het kader van het project Beeld& Verbeelding, een ‘match’ gemaakt tussentheatergroep Teneeter, een decorontwerper eneen vbo- en een mavoschool. Leerlingen vandeze scholen maakten samen met een decor-ontwerper maquettes voor het decor van devoorstelling Màcbèth Móórdenáár van Tenee-ter. Toen ze de voorstelling daadwerkelijkzagen, was het heel spannend om te zien dat

FOTO UIT DE LESKIST ‘WONEN

EN WERKEN ROND 1900’

VAN EEN TIMMERWERKPLAATS

UIT DIE TIJD

FOTO: J. LUYTJES

Zowel in Gelderland als in Overijssel is er voornamelijk voor meerjarige projectengekozen. Om deze reden zijn de meeste van onderstaande projecten al in 1997 gestart.

9

de ontwerper van Teneeter iets heel andershad gemaakt.Met de kaartenbak wordt bovendien een bun-deling van opdrachten/vragen van scholen opinhoudelijke kenmerken mogelijk. Op verzoekvan netwerkscholen in het kader van de invoe-ring van CKV 1 worden er bijvoorbeeld kunst-en cultuurroutes georganiseerd, waarbij cultu-rele instellingen en individuele kunstenaarsgedurende een aantal dagen – verspreid doorhet jaar – diverse projecten presenteren. Disci-plines van dans tot en met cultureel erfgoedkomen hierbij aan bod.

PILOTPROJECT ‘CULTUUR EN SCHOOL’ TENEETER

contactpersoon: Teneeter

Nelleke Verweij, tel: 024 - 3600588

Door middel van een gerichte aanpak wordenleerlingen uit het voortgezet onderwijs gemoti-veerd om in hun eigen tijd, op eigen verant-woordelijkheid de voorstellingen van Teneeterin het eigen theater te bezoeken. In tegenstel-ling tot de verplichte schoolvoorstellingen kankunst zo weer op een persoonlijke manier wor-den beleefd. Er wordt gewerkt aan een netwerkvan directe contacten met jongeren, onderandere door redacties van scholen te benade-ren en een klankbordgroep te ontwikkelen. Geïnteresseerde docenten (kunstambassa-deurs) van scholen kunnen hun wensen ken-baar maken en zo specifieke aanvragen doen.Ook organiseert Teneeter workshops met alsthema ‘kostuums’, ‘decors’, ‘theatermaken’ en‘technische theatervoorzieningen’. Bovendienkunnen voorstellingen worden voorbereid metschriftelijke (achtergrond-)informatie, video-materiaal, mondelinge voorlichting zowel opscholen als in het theater en gesprekken mettheatermakers.Bij een kostuumworkshop voor vbo-leerlingen

hadden leerlingen, bij het zien van de kos-tuums en de rekwisieten, allerlei ideeën voortoneelstukjes vol inspiratie uitgewerkt. Voorsommigen bleek het een totale verrassing omzichzelf bijvoorbeeld als ‘grand dame’ te zien.De stukjes werden dan ook uitbundig gespeeld.

OVERIJSSEL

De provincie Overijssel heeft in overleg met desteden Enschede, Hengelo en Zwolle ervoorgekozen om cultuureducatie in de basisvor-ming van het voortgezet onderwijs te stimule-ren om geen gat te laten vallen tussen het pri-mair onderwijs en de bovenbouw van hetvoortgezet onderwijs. In een vijftal stedenheeft men ‘cultuurtrajecten’ uitgezet met alsdoel een structurele inbedding van cultuur-educatie, waarbij onderwijs en cultureleinstellingen hun beleid op elkaar afstemmen.Hiernaast wil men projecten op het gebied vanerfgoededucatie stimuleren evenals een drietaleducatieve projecten van de grote podium-kunstinstellingen.Aangezien het onmogelijk is alle projectenafzonderlijk te noemen, gaan we vooral in opde structuur. We geven contactpersonen, die uweer door kunnen verwijzen.

1. CULTUUREDUCATIE VOOR DE BASISVORMING;

CULTUURTRAJECTEN

contactpersoon: Kunst op School

Karin Klomp, tel: 038 - 4218143

ZWOLLE

In Zwolle wordt voor de brugklassers op hunschool een Kunstendag

TENEETER: ‘MÀCBÈTH MÓÓRDENÁÁR’

FOTO: BAS MARIËN

☛ lees verder op pag. 10

DEELNEMERS AAN HET

‘RONDJE KUNST’

FOTO: DE MUZERIE

10

georganiseerd, waarbij ze met zoveel mogelijkverschillende disciplines kunnen kennismaken;van popzang tot schilderen naar model. Voorhet tweede jaar wordt een verdiepingsprojectgeorganiseerd, waarbij de leerlingen zichverdiepen in één kunstdicipline. Het derde jaarkan tenslotte deelnemen aan een Rondje Kunst,waarbij culturele instellingen hun deuren openen. Een voorbeeld hiervan is de Rap class inHedon. Bij dit multiculturele project vormenvakken als Nederlands, muziek, lichamelijkeopvoeding en maatschappijleer één geheel.Kritische teksten, poëzie, dans en muziek gaanimmers bij Rap hand in hand. Eerst maken deleerlingen kennis met professionele rappers.Omdat er van wordt uitgegaan dat je rap nietkunt leren omdat het uit jezelf moet komen,worden de leerlingen alleen door de professio-nele rappers begeleid. Op deze manier zijn deleerlingen bijna ongemerkt aan het dichtengeslagen. De workshop eindigt met een perfor-mance. Van alle activiteiten is een videofilmgemaakt, zodat anderen dit project kunnenovernemen.

HENGELO

Bij het cultuurtraject in Hengelo gaat men terbevordering van de samenhang thematischte werk. Voor 1998/1999 is het thema ‘post-wegen’. Dit in het kader van de herdenking van

350 jaar Vrede van Munster. Rondom de oudepostwegen in de regio worden projecten geor-ganiseerd, waarbij communicatie centraalstaat. Zo komt er een tentoonstelling rondomde Vrede van Munster, worden er films in ditkader geprogrammeerd en zal er een projectcommunicatie nu (internet) van start gaan.

ENSCHEDE

Het cultuurtraject in Enschede bestaat uit eenJongKunstWeek waarbij een week lang alleculturele instellingen hun deuren geopend hou-den. Overdag worden er workshops georgani-seerd en ‘s avonds kunnen voorstellingen wor-den bezocht. Met de scholen wordt een pro-gramma met culturele activiteiten ‘op maat’samengesteld bij het project JongKunst KomtLangs. Ook stellen de JongKunstAmbassadeurseen JongKunstAgenda samen waarmee ze aanhun medescholieren bekendheid geven van hetdoor hen samengestelde aanbod. Tenslottewordt er onder begeleiding van jonge kunste-naars een JongKunstFestival georganiseerdwaarbij de scholieren hun producten vertonen.

2. ERFGOEDEDUCATIE

contactpersoon: Kunst op School

Girbe Buist, tel: 038 - 4225030

TIS

FR

IS

KAMAGURKA

11

KM2

Met behulp van een onderwijskit onderzoekenleerlingen uit het basisonderwijs en de basis-vorming een km2 uit hun omgeving. De resul-taten worden verwerkt in een schoolexpositie.Het natuurmuseum uit Enschede stelt uit aldeze deelexposities een overzichtstentoon-stelling samen.

WOORDEN OP STELTEN

Aan de hand van museale gebruiksvoorwerpenwordt een reizende tentoonstelling ontworpenover spreekwoorden en zegwijzen. Een spreek-woordenschatkist bevat educatief les- enspelmateriaal, zoals dominostenen waarmeeleerlingen delen van spreekwoorden bij elkaarmoeten passen.

HANZE & KINDEREN

De belangstelling van jongeren voor de museaen het Hanzeverleden van zeven IJsselstedenmoet worden gewekt aan de hand van eenstripboek en zeven Hanzekasten. Een stripboek vertelt het verhaal van tweekinderen die via een tijdsmachine van allesbeleven in de Hanzesteden. De Hanzekastenbevatten allerlei afbeeldingen, stadsplattegron-den en objecten waardoor jongeren allerleiwetenswaardigheden opdoen over de zevenIJsselsteden.

De overige projecten zijn Kiekkrant, het Alexan-der Hegiusproject en Vrede van Munster. Deprojecten Schoolgaan met Erasmus, Textiel inTwente, Aardse paradijzen en Streekktaal opschool worden komend jaar aan een advies-commissie voorgelegd. De projecten richtenzich op streektaal en streekcultuur.

3. EDUCATIEVE PROJECTEN VAN DE GROTE

PODIUMKUNSTINSTELLINGEN

Doel is de jeugd in Overijssel bekend te makenmet een belangrijk onderdeel van de cultureleinfrastructuur in Overijssel. Naast de twee onderstaande projecten organi-seert Planet Art maandelijks presentaties vanactuele hedendaagse (media)kunst en multime-diale spektakels. Planet Art zal in het kader van‘Cultuur en School’ een project ontwikkelen dateen brug moet slaan tussen de alternatievejongerencultuur en de beeldende kunst/media.Ook zal Jeugdtheatergezelschap Rosa Sonne-vanck met het project Vergeten jongerenbetrekken bij het maken van een voorstelling.

‘SOAP SONNEVANCK’

FOTO: JOHAN GHIJSELS

EDUCATIEPROJECT INTRODANS

zie Berichten uit de regio, Cultuureducatie in het

Oosten, pag. 4

SOAP SONNEVANCK

contactpersoon: Jeugdtheatergezelschap

Rosa Sonnevanck

Serge Wetzels, tel: 053 - 4315400

Vanaf 25 september aanstaande staat dezesoap over het wel en wee van het theater-bedrijf Sonnevanck online op Internet en ver-schijnt er wekelijks een nieuwe aflevering ophet World Wide Web. Zo laat Sonnevanck zienhoe een theatervoorstelling tot stand komt,waarvan het decor wordt betaald of de acteursin het echt ook verliefd op elkaar zijn, of ze zelfde kostuums hebben gemaakt etc.Vragen die vaak door leerlingengesteld worden.Het is voor de bezoeker (vanaf8 jaar) op Internet mogelijkdirect op het verhaal tereageren, vragen te stellen ofsuggesties voor verdere ont-wikkelingen te doen.

adres:http://www.sonnevanck.nl of via http://www.twente.nlnodig: PC met modem en Internetsoftware(Netscape 3.0 of hoger of Microsoft

Internet Explorer 3.0 of hoger)

12

Nelly Frijda vertelt in deze column over haar jeugdervaringenmet cultuur en over hoe zij ertoe gekomen is om actrice te worden.Een veelzijdig actrice, die naast talloze rollen op het toneel (o.a.Anne Frank), ook in musicals heeft gespeeld en beroemd werdals ‘Ma Flodder’.

‘Mijn moeder zong vroeger veel liedjes en erwerd bij ons thuis veel gelezen. Ik kom uit eenSDAP-milieu; er stonden bij ons veel boekenvan De Arbeiderspers en De Wereldbibliotheekin de boekenkast. Eigenlijk een beetje rareboeken, zoals De grote stille knecht en datsoort ellende, maar ik geloof niet dat ik erslechter van geworden ben. Ook heb ik veelsprookjes gelezen, dat vond ik het einde.

Op de middelbare school hield ik me eerstvooral bezig met muziek. Ik zat op het Amster-dams Montessori-lyceum. Veel kinderenhadden al een culturele bagage van thuis meegekregen; de meeste speelden al vanafhun 6e jaar viool.De muziekleraar ontdekte dat ik mooi kon zin-gen en vroeg me voor een muzikale instuif lied-jes van Brahms te zingen. ‘Nelly Wiegel (zoheette ik toen) zingt de wiegeliedjes vanBrahms’; de lokker van de avond. Maar jaBrahms, ik zong liever De stormwind waait uitKun je nog zingen, zing dan met me mee. Daarzat lekker veel drama in. Ik heb dan ook veelapplaus van die kinderen gekregen.

Later ging ik naar Het Spinoza-lyceum, waarverschillende docenten enorm stimulerend voorme zijn geweest. Een goede docent kan je netdat duwtje in de rug geven, dat je nodig hebtom je in een richting te laten sturen, waar jegoed in bent.Ik had eigenlijk twee interesses; biologie encultuur. Ik was gek van planten en beestenen had al gauw een abonnement op Artis.

De leraar biologie was enig. Dankzij mijn leraar Frans bracht ik op school-avonden Franse chansons ten gehore. Doormijn leraar geschiedenis, die ook kunstgeschie-denis gaf, ben ik nu nog steeds uitermate geïn-teresseerd in schilderkunst. Mijn lerares Nederlands zei dat ik naar detoneelschool moest; zij zag dat ik het heerlijkvond om te spelen dat je in een andere wereldbent, een verhaal te vertellen. Aan de glamourvan het vak dacht ik niet. Zij heeft me geholpenmet het toelatingsexamen voor de toneel-school. Ik werd toegelaten! Mijn vader waswoedend, hij vond dat ik eerst het gymnasiummoest afmaken.Toen ik drie maanden later van de toneelschoolwerd afgeschopt – wegens gebrek aan talent –was het ‘out of the question’ dat ik alsnog bio-logie zou gaan studeren, omdat ik mijn middel-bare school niet had afgemaakt.

Zo startte mijn loopbaan in het theater, waar ikbegon bij Wim Kan.En daarna van alles. Ook spelen voor lagere-en middelbare scholen. ’s Morgens om negenuur Hoera voor zon en regen voor een groepjoelende lagere school kinderen. Dat vond ikhelemaal niet leuk, spelen voor die gedwongenschooluitjes. Soms lukte het wel, dan bleek dateen enthousiaste leraar erin was geslaagd omleerlingen vrijwillig mee te laten gaan. Heerlijk,geen centje pijn.’

NELLY FRIJDA

DE

EE

RS

TE

KL

AP

...

DE CULTUURCONFRONTATIEVAN NELLY FRIJDA

NELLY FRIJDA

FOTO: KIPPA

JEUGDERVARINGEN MET CULTUUR

13

Babylonische spraakverwarringJan Wagemakers van het Proces ManagementVoortgezet Onderwijs (PMVO) beet tijdensdeze bijeenkomst de spits af door de culturele

instellingen op het hartte drukken goed te

luisteren naar watscholen willen

en niet meteenlesbrieven tegaan maken.Docentenmoeten hun

vraag goedleren formule-

ren. Door inten-sief overleg tussen

het onderwijs en cultureleinstellingen kunnen mooie producten wordengemaakt, die aansluiten bij het ervarings-gericht onderwijs.

De school is een tweede huis‘Wonen, werken en liefde’ zijn volgens KarinAdelmund de drie pijlers waarop het leven isgebaseerd. De school is niet alleen een plekwaar wordt gewerkt, maar ook een tweedehuis. Hier moet je ook leren ontvankelijk te zijnvoor het moois dat de kunsten bieden. Docen-ten krijgen hierin een meer begeleidende dandocerende rol. Voor diegenen die zich op dierol willen voorbereiden, moet nascholingbeschikbaar zijn. Leerlingen zullen bijvoorbeeldin kleine groepjes voorstellingen bezoeken. Opschool moet zo’n bezoek worden voorbereid.Cultuur moet op de school worden ingebed.Dit geldt niet alleen voor havo/vwo, maarzeker ook voor vbo/mavo.

Zo veel zien en toch zo weinig meemakenVolgens Rick van der Ploeg is er nog nooit eengeneratie geweest die zoveel heeft gezien,maar toch zo weinig heeft meegemaakt. Cultu-rele vorming zou hier verandering in kunnenbrengen. De leerling moet dan wel in vrijheidvoor bepaalde cultuuruitingen kunnen kiezen.

Om de financiële barrière weg te nemenzouden vouchers een mogelijkheid kunnen zijnom leerlingen gratis of met korting toegangtot de culturele instellingen te verschaffen. Men moet leerlingen leren kijken en hen aan-grijpingspunten bieden bij hun belevingswe-reld. Zo kunnen jongeren ook ‘verheven kunst’als Othello van Shakespeare waarderen. In deinterpretatie van Cosmic Illusion werd Othellomet O.J. Simpson vergeleken en werd gebruikgemaakt van multimediale middelen. Op dezemanier werden verschillende werelden bijelkaar gebracht; multiculturele bevolkings-groepen met ieder hun eigen culturele bagageen leeftijdsgroepen met verschillend kijkgedrag(de zapcultuur van de jeugd in tegenstelling totouderen die meer gewend zijn naar een langevoorstelling te kijken).

Cultuur verbindt verschillende groepen uit desamenleving met elkaar. Daarom is het belang-rijk dat kunst en cultuur van iedereen is. Daar-toe is het vak CKV 1 ingevoerd, waarbij de leer-lingen herhaalde malen met cultuur in aanra-king zullen worden gebracht.

Ouders moeten erbij worden betrokkenTijdens het Uitmarktweekend bleek dat nietalleen culturele instellingen zich op de hoogtewilden stellen van het vak CKV 1, maar dat ookouders gretig door het lesmateriaal bladerdendat door bureau Erfgoed Actueel, LOKV, SLO,Cito en de KPC Groep ter inzage werd aanboden.

MARTHE BAUWENS

Omdat dit jaar het nieuwe vak Culturele en Kunstzinnige Vorming (CKV 1) wordt geïntro-duceerd, werd culturele instellingen en culturele gangmakers van scholen de gelegenheidgeboden zich op de Uitmarkt over CKV 1 te oriënteren op het nieuwe lesmateriaal in hetdoor OCenW ingerichte informatiecafé. De nieuwe staatssecretarissen Rick van der Ploeg(Cultuur) en Karin Adelmund (Onderwijs) gaven een voorzet over hun beleid tijdens dealdaar gehouden receptie.

Meer informatie:

Diverse brochures, nota’s en andere

publicaties gaan dieper in op onderwerpen.

Bij OCenW zijn onder meer de

volgende folders verkrijgbaar:

•Onderwijs, informatie voor

culturele organisaties

•Culturele en kunstzinnige vorming,

nieuw schoolvak voor havo en vwo

•Cultuur en school, project met

budget voor zinvolle relaties

MEN LAAT ZICH INFORMEREN

OVER HET NIEUWE LESMATERIAAL

VOOR CKV1

FOTO: BART VERSTEEG

EEN ONTMOETING OP DE UITMARK T MET KARIN ADELMUND EN RICK VAN DER PLOEGOCenW BRENGT CULTURELE INSTELLINGEN OP DE HOOGTE VAN CKV 1

14

Onder het motto ‘jong verleid blijft oud gedaan’, krijgen vijftien-duizend vierdeklassers dit schooljaar een gratis Cultureel Jonge-ren Paspoort (CJP). Het is een proef om te kijken of deze groep jon-geren hiermee vaker naar de bioscoop zal gaan, sneller een muse-um binnen stapt of het theater gaat bezoeken.

draaien. Richard Witte, organisator van deKunstbende in Noord-Holland, werd doorgemeente Haarlem benaderd om mee te hel-pen cultuur dichter bij jongeren te brengen. Defeestavond was zijn idee: ‘Jongeren vinden zo’nfeest met dj’s en een bekende live act natuur-lijk tien keer aantrekkelijker dan één toneel-voorstelling’, zegt hij. ‘Logisch. Wij proberenze juist ook op hun manier aan te spreken,maar ze zo wel kennis te laten maken met hethele culturele programma.’Naast Haarlem doen ook Delft, Enschede,Gouda, Alkmaar, Nijmegen en Zwolle mee.Elke gemeente zorgt voor zijn eigen activitei-ten. Zo verzorgt Nijmegen een driemaandelijksKunstmenu, een op jongeren gerichte greep uithet reguliere aanbod. Art à la Carte is eencultureel weekend waarin alle instellingen hunprogrammering speciaal op jongeren afstem-men. In Enschede wordt een JongKunstWeekgehouden, waar de culturele instellingen uit degemeente en leerlingen van alle scholen inEnschede aan meedoen.

Heel stoerEen Cultureel Paspoort op zak en zoveel cultu-rele activiteiten, betekent nog niet dat de scho-lieren er gebruik van maken. Het bereiken vanjongeren lijkt het grootste probleem. ‘Ze op eenmanier benaderen die aanspreekt’, is de een-voudige formule van Richard Witte. ‘Als eenleraar in een klas informatie over het cultureleprogramma uitdeelt, vinden de leerlingen hetjuist heel stoer om dat weg te gooien. Iets datje van een docent krijgt kan nooit cool zijn, zodenken ze. Het CJP magazine krijgen ze thuisvia de post. Dat is iets heel anders. Het is aanhun persoonlijk geadresseerd en ze kunnen hetop het gemak bekijken.’ Gemeente Haarlem zalzorgen voor een folder bij het landelijke CJPmagazine, waarin de Haarlemse activiteitenstaan. Witte is van plan met een aantal leerlin-gen een redactie te vormen om recensies enandere stukken te schrijven. ‘We proberen opeen leuke manier zoveel mogelijk gemengd,laagdrempelig aanbod te brengen. Ook iets alskunstuitleen hoort daarbij. Beeldende kunstwordt van alle kunstvormen nog het meestgezien als elitair. Maar zou het niet ontzettendleuk zijn, om voor heel weinig geld een HermanBrood aan de muur te hebben?’

Het mes van dit proefproject, een initiatief vanhet Ministerie van OCenW, snijdt aan verschil-lende kanten. Niet alleen kunnen jongeren metde CJP kortingen op een meer toegankelijkemanier van kunst en cultuur gaan genieten,ook worden de culturele instellingen gestimu-leerd hun aanbod meer op de jeugd af te stem-men. En bovendien zal cultuureducatie, waarhet OCenW om te doen is, met het CJP projecteen duwtje in de rug krijgen. Het project startniet voor niets tegelijk met het vak CultureleKunstzinnige Vorming (CKV) in het voortgezetonderwijs, waarvoor veel scholieren op eigeninitiatief het culturele veld in moeten.

Liever een feest met dj’sHaarlem is één van de acht deelnemendegemeenten. Het CJP project zal hier in stijl vanstart gaan met een feest in concertzaal hetPatronaat. Alle nieuwe CJP houders krijgenhiervoor een uitnodiging. Naast optredens en presentaties van Kunst-bende-deelnemers zullen er een paar dj’s

CJ

P

ONDERDEEL CJP CAMPAGNE

ILLUSTRATIE: FERRY TIMMER

EEN DUW TJE IN DE RUG VOOR CULTUUREDUCATIEVIERDEKLASSERS KRIJGEN GRATIS CJP

15Niet alleen vwo en havoUit onderzoek van de Faculteit Sociale Weten-schappen van de Universiteit Utrecht blijkt datCJP sowieso effect heeft; jongeren die het pas-poort aanschaffen nemen drie keer zo vaakdeel aan culturele activiteiten. Degenen die hetongevraagd krijgen, zoals al gebeurt als ze eenrekening openen bij de ABN/AMRO, genietentwee keer zo vaak cultuur. Michiel van der Kaaij, van stichting CJP, hooptop hetzelfde effect voor de vijftienduizendscholieren. Hij geeft toe al heel blij te zijn met

de deelname van vbo en mavo, ongeveer dehelft van de vijftienduizend. Dit is volgens hemeen groep die zelden zelfstandig aan cultuurdoet en daarbij het moeilijkst te bereiken is.‘We moeten natuurlijk afwachten of het ver-strekken van een gratis CJP hetzelfde effectheeft op deze groep als op de havo en vwoleerlingen. Maar ik hoop het.’ Richard Wittevindt dat vbo en mavo leerlingen de CJP’s hetmeest verdienen. ‘Het is niet moeilijk een vwoleerling naar het theater te krijgen. Maar bijhet vbo en mavo, daar ligt de uitdaging.Samen met de Toneelschuur in Haarlem probe-ren we wat meer voorstellingen voor dezegroep leerlingen aan te trekken, voorstellingendie aansluiten bij hun leefwereld.’

Onderzoekers van de Universiteit Utrecht zul-len aan het eind van het schooljaar weten ofhet project geslaagd is. Als blijkt dat de gratisCJP’s de scholieren inderdaad dichter bij cul-tuur brengen, kan worden overwogen aan allevierdeklassers bij het vak CKV een CJP tegeven. Aan de inzet van de culturele instellin-gen zal het niet liggen, tot hen is het weldoorgedrongen: wie de jeugd heeft, heeft detoekomst.

JOYCE VANHOMMERIG

ER

FG

OE

D A

CT

UE

EL

ERFGOED ACTUEEL

Hoe kan cultureel erfgoed worden gebruikt? Archeologische vondsten, archieven, musealecollecties en monumenten kunnen namelijk als leermiddel heel effectief zijn, zoals hetproject Slagkracht voor vbo/mavo leerlingen.

Bijna iedereen kent het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem, met z’n fraaie collectiecultuurhistorische gebouwen. Vandaag de dag laat het museum z’n bezoekers veel meeractiviteit zien en beleven dan vroeger het geval was. De operationele stoomzuivelfabrieken de rijdende trams zijn daar sprekende voorbeelden van. Tot de bezoekers behoren tegenwoordig ook groepjes leerlingen die niet zomaar komenkijken, maar gericht iets komen doen. Ze nemen deel aan het techniekproject Slagkrachtdat vier scholen samen met het Openluchtmuseum hebben opgezet. Een project overi-gens dat, net als vergelijkbare samenwerkingsverbanden met de Leidse musea en hetZuiderzeemuseum te Enkhuizen, subsidie ontvangt van het Ministerie van OCenW in hetkader van ‘Cultuur en School’.

DE SL AGKRACHT VAN DE PRAK TIJKSCHOLEN EN MUSEUM VINDEN ELKAAR IN TECHNIEKPROJECT

Botsing van culturenDe actievere koers van het Openluchtmuseumis ook Chris Kok, docent Algemeen VormendOnderwijs voor vbo-onderbouw aan het

Arnhemse Lorentz College, opgevallen. Samenmet Sandra van Ginkel, projectleider van hetmuseum, was hij van meet af aan betrokkenbij Slagkracht. ☛ lees verder op pag. 16

CJP SPLITSING CJP MAGAZINE

FOTO: IVAR PEL

‘Zo’n samenwerking tussen een school en eenmuseum lijkt in eerste instantie een botsingvan culturen’, aldus Kok. ‘Over het algemeenmag je in een museum niets aanraken, maarmoet je luisteren. Dat zou met mijn leerlingen,wat echte doe-kinderen zijn, de nodige proble-men kunnen opleveren.’ Uiteindelijk is erveel meer mogelijk gebleken dan hij had ver-wacht. Ook Sandra van Ginkel laat zich positiefuit over de samenwerking en geeft daarbij aandat het museum de klus niet alleen had kunnenklaren. ‘Wij krijgen regelmatig scholen over devloer, maar deze intensieve vorm van samen-werking was nieuw voor ons. Het diende alsexperiment.’ Dat scholen en museum in hunopzet zijn geslaagd, blijkt uit de enthousiastereactie van Henny Stokman, die als begelei-dend ouder bij Slagkracht betrokken was. Zijspreekt haar waardering uit voor de goedegang van zaken in het museum, met namevoor de inzet en het geduld van de museum-medewerkers.

Betrokken en aandachtigSlagkracht laat leerlingen in de cultuurhistori-sche setting van het Openluchtmuseumervaren welke rol techniek door de eeuwenheen heeft gespeeld. Ze worden geconfron-teerd met problemen die de mens in de loopvan de geschiedenis is tegengekomen en heeftopgelost met behulp van techniek. Daarbijmaken de leerlingen op lokaties, verspreid overhet museumterrein, kennis met verschillendevormen van energie-omzetting en -overbren-ging. Chris Kok vreesde nog even voor een tevol programma, maar dat bleek mee te vallendankzij de goede voorbereiding in de klas. Inhet museum werden de leerlingen groepsge-wijs geconfronteerd met opdrachten als: ‘Hoe

kunnen we de boot die in de vijver ligt metzo min mogelijk inspanning naar de kant trek-ken?’ Leerlingen konden eerst door middel vanhandkracht en daarna met behulp vankatrollen ervaren wat de meest efficiëntemanier is. Bij de tramremise diende hetin beweging zetten van een lorrie alsvoorbeeld voor de kracht die nodig isom een zwaar object op rails in bewe-ging te krijgen. Dergelijke praktijkop-drachten hadden als gevolg dat de leer-lingen heel betrokken en aandachtig methet project bezig waren.

Vaker erop uitHet museumbezoek kreeg op school een ver-volg tijdens zogenaamde verwerkingsles-sen, waarin de verschillende vormenvan energie-opwekking op een rijtjewerden gezet. Op basis van het ver-kregen inzicht in overbrengingstech-nieken moesten de leerlingen eenspeeltuintoestel ontwerpen enmaken op schaal. Deze afsluitendeopdracht bleek in de lespraktijk vanChris Kok echter te vaag en te ruimgedefinieerd, zodat daar veel te veel tijd inis gaan zitten. Toch is hij positief over de inge-slagen weg en wil hij er vaker op uit metzijn leerlingen. ‘Vaak durft men datniet met vbo-leerlingen, omdat eenstandaardprogramma voor dezekinderen niet voldoet. Maar dooreen goede voorbereiding enafspraken met de betreffendeinstelling, zoals in dit geval hetOpenluchtmuseum, is er volgens mijheel veel mogelijk.’ Kok is tevredenover Slagkracht, net als zijn leerlingen,

DE SLAGKRACHT VAN DE PRAKTIJK

FOTO: NEDERLANDS OPENLUCHTMUSEUM

16

De ouder:

‘De gedachte dat vbo-leerlingen

geen interesse in cultuur zouden hebben,

is nergens op gebaseerd. Als ik alleen al

naar mijn eigen kinderen kijk, zie ik dat

ze een hele brede belangstelling hebben.

Dat Slagkracht van de grond is gekomen,

is daarom heel goed geweest.’

Henny Stokman, moeder van Carla

De leerling:

‘Het waren allemaal leuke opdrachten

om te doen. En omdat je het doet, leer je

ervan. Behalve over techniek leerde je

ook over geschiedenis. Constant in de

klas moeten zitten is dan toch wel een

beetje saai. Op deze manier bekijk je de

dingen eens van de andere kant.’

Carla Stokman; dochter van Henny

De docent:

‘Deze werkwijze verschaft mijn leerlingen

sneller inzicht dan alleen een uitleg

op papier. Het werkt zelfs zo inzicht ver-

helderend, dat vrijwel alle leerlingen in

staat waren om feilloos de essentie van

de werking van de karnmolen te tekenen.

Het praktijkleren blijkt van groot belang.’

Chris Kok; docent Lorentz College

De projectleider:‘Als museum hebben wij veel geleerd

van dit project. Door de samenwerking

met de docenten zijn wij veel te weten

gekomen over de omgang met leerlingen,

bijvoorbeeld hoeveel tijd er nodig is voor

een opdracht, hoe groot de groepenmogen zijn en hoeveel begeleidinger nodig is.’Sandra van Ginkel; Nederlands Open-

luchtmuseum

17

OVERLEGGEN AAN RONDE TAFELSOP ZOEK NAAR NIEUWE VORMEN

Overleg aan ronde tafels suggereert gelijkheid van de deelnemers. Eén van de centrale thema’s van het beleidvan ‘Cultuur en School’ is het verbeteren van de afstemming tussen kunstenaars, kunstinstellingen en scholen.Afgelopen juni werd in Arnhem een kunsteducatiemarkt gehouden voor de regio Oost Gelderland, die zo wasvormgegeven dat de deelnemers elkaar op voet van gelijkheid konden ontmoeten.

DialoogInstellingen in de verschillende branches vande kunst en leraren uit het voortgezet onder-wijs kwamen bijeen in Musis Sacrum in Arn-hem. In plaats van de gebruikelijke gang vanzaken, waarbij de aanbieders hun folders uit-stallen in kraampjes, waren de vertegenwoor-digers van de instellingen gezeten aan rondetafels waar de docenten bij aan konden schui-ven. De bedoeling was dat, in plaats van hetéénrichtingsverkeer dat er meestal is tussenaanbieders en docenten, er een dialoog zouontstaan.

GeanimeerdDe educatiemarkt in Arnhem was zeker geani-meerd, maar toch leek het er niet op dat ´hetelkaar direct ontmoeten´ de vervulling was vaneen lang gekoesterde wens, of dat de docentenblij waren met de gelegenheid om eindelijkeens hun wensen kenbaar te maken. Zo wasIneke Blom van het Theater van het Oostentevoren benieuwd of de docenten nu inderdaadmet verlangens en vragen zouden komen.Overwegend waren de docenten zich echterkomen informeren over het aanbod. Slechtséén docent had een idee geopperd voor eeneducatief project rond de nieuwe productieEen Golem. De suggestie betrof een aanpakwaarbij twee of drie leerlingen zich zoudenrichten op verschillende aspecten van dezedoor Judith Herzberg geschreven muziek-theatervoorstelling: de muziek, de literairekant, de geschiedkundige en culturele achter-grond. Ideeën hierover zullen gezamenlijkworden uitgewerkt.

Nieuwe contactenIs er door de gekozen vorm van de ronde tafel-gesprekken een andere vorm van afstemmingen communicatie tot stand gekomen? Degedachte blijft hangen dat de docenten tochweinig vragen kunnen formuleren. Hebben zijmisschien nog onvoldoende zicht op de moge-lijkheden van kunstzinnige vorming? Of is hetde oude gewoonte dat instellingen hun aan-bod presenteren en docenten toeluisteren? Toch hebben zowel instellingen als docenten deuitbreiding van de contacten door deze bijeen-komst als positief ervaren. René Bullinga vanEdu Art: ‘er zijn een aantal concrete afsprakenuit voortgekomen over samenwerking bij pro-jecten. Door het intensievere contact is eenplan ontstaan om een netwerk van docentenCKV op te zetten. Alle betrokkenen willen vaneen dergelijke regionale bijeenkomst wel eennieuwe traditie maken.’

GraalTe verwachten valt dat met de komst van hetvak CKV 1 andere vormen van overleg en nieu-we netwerken zullen ontstaan. Ook de rol vande ondersteuningsorganisatie Edu Art zal zichgaan uitkristalliseren in het voortgezet onder-wijs. Sinds kort werkt men met een vaste con-tactconsulent per school.Als ridders van de ronde tafel gaan instellin-gen en docenten gezamenlijk op zoek naar degraal van de afstemming. Maar het lijkt ermeer op dat men in kleine stapjes naar elkaartoegroeit, dan dat met een bepaalde vormge-ving van het overleg de oplossing gevonden is.

PATRICIA VAN BOSSE

hun ouders en het Openluchtmuseum. Op demin of meer mislukte eindopdracht na is hetproject wat hem betreft voor herhaling vat-baar. In dat geval wil Sandra van Ginkel eenopdracht toevoegen die specifiek meisjesaanspreekt, want de jongens waren over hetalgemeen enthousiaster dan de meisjes.

Misschien toch nog een punt van kritiekdan? Kok: ‘Wat doen we als ‘t regent?’Maar van een overdekt Openlucht-museum willen ze in Arnhemniets weten.

STEPHAN VAN DE VEN

Meer informatie:Nederlands Openluchtmuseum; Sandra van Ginkeltel; 026 - 3576111

18

DIT

JE

S E

N D

AT

JE

S‘WEETJES’ VOOR EN DOOR DE LEZER

INGEZONDEN BRIEVEN

Harrie Swinkels van het Steunpunt Kunstzinnige Vorming Zeist vindt dat derol van de steunfunctie-instellingen binnen het project ‘Cultuur en School’onderbelicht blijft. Projectleider ‘Cultuur en School’ George Lawson van hetMinisterie van OCenW geeft hierop een reactie.

PROJECT CULTUUR EN SCHOOL EN DE STEUNFUNCTIE-INSTELLINGEN

instellingen met de Nederlandse Federatievoor Cinematografie (NFC). Filmfan, een aan-tal jaren geleden geïnitieerd en georgani-seerd door Kunstweb (steunfunctie-instellingAmsterdam) in samenwerking met het NFC,wordt inmiddels uitgevoerd in 20 steden. Dit,waarschijnlijk landelijk grootste, kunsteducatie-ve project is zo succesvol, omdat er in al diesteden wordt gewerkt met de steunfunctie-instellingen die beschikken over de inhoudelijkeen organisatorische know-how en de goederelaties met het onderwijs.

Laten we ons in de discussie over de rol van desteunfunctie-instellingen bij de verdere invul-ling van het ‘Cultuur en School’ beleid tochvooral laten leiden door de na te streven doe-len te relateren met de feitelijke gegevens enopgedane ervaringen en deskundigheid in hetbereiken van concrete resultaten.

HARRIE SWINKELS

Harrie Swinkels wijst terecht op de rol van desteunfunctie in de genoemde projecten. Desteunfunctie-instellingen doen immers veelgoeds! Daarover verschillen we niet vanmening. Dat wordt niet altijd erkend! Ook datkan ik volgen.Wie een blijvende plek voor cultuur op school wil,moet vooral mikken op een grotere rol van desteunfunctie-instellingen! Goed mogelijk, maarde steunfunctie moet die rol wel zelf verwerven!

Scholen zijn steeds zelfstandiger. Bij meer cul-tuur op school hoort de vraag van de schoolvoorop te staan. De één heeft behoefte aaneigen relaties met musea en theaters, eenander juist aan dienstverlening door de steun-functie. Het succes van een steunfunctie zalvooral afhankelijk zijn van de mate waarin zijzich in de eigen regio bewijst als zelfbewusteen klantgerichte instelling waar scholen énculturele instellingen graag zaken mee doen.Harrie Swinkels spreekt over vooringenomen

Het beleid onder de noemer ‘Cultuur enSchool’ heeft een stimulerend effect op dekunsteducatie. Het leidt ook tot een levendigdebat over de doelen en hoe die het bestebereikt kunnen worden. In dit debat duiken zonu en dan stemmen op die hierin geen rolweggelegd zien voor de steunfunctie-instellin-gen voor kunsteducatie. Gezien het ontbrekenvan argumenten lijkt deze stellingname meergebaseerd te zijn op vooringenomen stand-punten en een – op zijn minst – onvolledigebeeldvorming, dan op feiten.

Een feit is bijvoorbeeld dat het project ‘Cultuuren School’ niet op zich staat en het wiel nietopnieuw hoeft uit te vinden. ‘Cultuur enSchool’ kan voortbouwen op een traditie vansuccessen en mislukkingen, die inmiddelsgeleid hebben tot know-how en inzicht in suc-cesfactoren als het gaat om een structurele enverankerde plaats van kunst en cultuur in hetonderwijs. (Een onderwerp dat naar vorenkomt in het artikel Cultuur is er niet voor de lol,in Bulletin Cultuur & School, nr 3). Die deskun-digheid is voor een belangrijk deel opgebouwdin de steunfunctie-instellingen. Logisch dat veelprojecten in het kader van ‘Cultuur en School’dan ook geïnitieerd of aangehaakt zijn bij dezeinstellingen.

Wat de beeldvorming betreft, die zal voor niet-direct-betrokkenen wel onvolledig zijn. Datbetekent je erin verdiepen of dat de steunfunc-tie-instellingen een grotere prioriteit moetenleggen bij profilering en naar buiten treden. Indeze tijd hoor je blijkbaar toch meer te ‘scoren’en de publiciteit te halen. En haal je dan ooitde publiciteit wel, dan lukt het nog niet om diebeeldvorming te versterken. Zo blijft in hetBulletin Cultuur & School van juni jl. bij debeschrijving van het succesvolle project Film-educatiefestival Filmfan, ( pag. 18) de essentië-le rol van de steunfunctie-instellingen volledigonvermeld. Het is namelijk een samenwerkings-project van een groot aantal steunfunctie-

19

standpunten en onvolledige beeldvorming.Daar ligt voor de steunfunctie een belangrijketaak. Wie luistert naar scholen en cultureleinstellingen, hoort - althans in mijn ervaring -vaak harde noten kraken: ‘bureaucratisch,inflexibel, onpraktisch’. Dat beeld zal van regiotot regio sterk verschillen, ook niet volledig ensoms vooringenomen zijn. Maar juist daaromzou een onderzoek naar het eigen imago van

de steunfunctie heel nuttig kunnen zijn. Sterkeén zwakke kanten worden dan duidelijk. Datzou wel eens kunnen leiden tot een hernieuwdzelfbewustzijn en een sterke profilering in deeigen regio. Nooit weg in een tijd waarin deoverheden, betrokken bij ‘Cultuur en School’,op zoek zijn naar strategische partners.

GEORGE LAWSON

ENKELE ‘WEETJES’

Reizende tentoonstelling

De Koppoter voorbij

Het unieke aan De Koppoter voorbij is dat dekunstwerken autonoom zijn. Er is niet

rond een bepaald thema gewerkt,het toont niet een bepaalde fasevan het kind en de werken zijnook niet onder begeleidingvan een volwassene gemaakt.Nee, deze tentoonstelling,

met teken- en schilderwerk vanjongeren, toont zelfstandige

werken van tien talentvolle jongerenvan zes tot achttien jaar.

Docentendag

Literatuur in het studiehuis

Het Letterkundig Museum in Den Haag organi-seert op 30 oktober aanstaande een dag waaru ideeën op kunt doen voor het literatuuronder-wijs in de tweede fase en het vak CKV 1.

Een greep uit de workshops:Willem Jan Otten: Relatie toneel en

literatuurRonald Giphart: LeesbevorderingHeere Heerresma: Waarom leerlin-

gen aanzetten tot lezen?Karin Spaink: Internet in het literatuur-

onderwijs

Bovendien is er een informatiemarkt waarin ukennis kunt maken met de nieuwste methodesvoor literatuuronderwijs.

OKW/NPS-Scholierenprijsvraag 1998;

Het Hoorspel

Sinds 1985 organiseert de K.L. Poll-Stichtingvoor Onderwijs, Kunst en Wetenschap jaarlijkseen kunstprijsvraag voor leerlingen uit hetvoortgezet onderwijs.Voor 1998 is gekozen voor het hoorspel. Hetraakt verschillende vakken: Nederlandseliteratuur, drama (scenarioschrijven, acte-ren, regisseren), muziek (klank), natuurkun-de (geluid), media (radio) en techniek.Iedere school, klas of leerling die zich voordeze prijsvraag opgeeft, krijgt een uitgebreideopdrachtformulering. Het uitgangspunt is eenscript met drie aktes.Iedere aanmelder krijgt de opdracht een aktetot een hoorspel van tien minuten te bewerkenen op band op te nemen. De inzending dienthalf januari a.s. te worden ingestuurd. Een jurymet onder andere Paul de Leeuw zal drie win-naars kiezen die workshops van regisseur Peterte Nuyl zullen volgen ter voorbereiding op deuiteindelijke opnamen. Technicus Leo Knikman zalhen dan inwijden in de technische mogelijkhedenvan een radio-studio. Bij voldoende kwaliteitwordt het hoorspel door de radio uitgezonden.

Van 15 oktober tot

eind december is deze

tentoonstelling te zien in

Het Oude

Raadhuis in Leerdam,

Kerkstraat 18,

tel: 0345 - 614433

meer informatie:

Carina Brummel;

tel; 070 - 3339605

K.L. Poll-Stichting,

Gabriel Verheggen,

Prinsengracht 583-4,

1016 HT Amsterdam;

tel: 020 - 6235451

ABONNEMENT?

U kunt zich op het Bulletin Cultuur & School

abonneren (gratis) door een

briefje met uw naam en adres te

sturen of te faxen naar

Sanders, Zeilstra & Partners.

U ontvangt dan een inschrijfformulier.

SANDERS, ZEILSTRA & PARTNERSt.a.v. Marthe Bauwens Koninginnegracht 722514 AG Den Haagfax: 070 - 3642790

CONTACTPERSONEN ‘CULTUUR EN SCHOOL’ IN DE REGIO

Wilt u meer weten over de diverse activiteiten die ondernomen worden in het kader van het project ‘Cultuur en School’ ofwilt u zelf een projectaanvraag indienen, dan kunt u contact opnemen met één van de volgende personen.

HET NOORDEN

Provincie Groningen

Rudi de Vries

tel 050-3164966

fax 050-3164787

Postbus 610

9700 AP GRONINGEN

Provincie Friesland

Julius Riemersma

tel 058-2925797

fax 058-2925124

Postbus 20210

8900 HM LEEUWARDEN

Provincie Drenthe

Ebrina den Engelsman

tel 0592-365611

fax 0592-365671

Sienus Nijborg

tel 0592-365598

fax 0592-365671

Postbus 122

9400 AC ASSEN

Gemeente Groningen

Siewert Pilon

tel 050-3680171

fax 050-3680280

Postbus 20001

9700 PB GRONINGEN

Gemeente Leeuwarden

Laura van den Braak

tel 058-2338328

fax 058-2153949

Postbus 21000

8900 JA LEEUWARDEN

HET ZUIDEN

Provincie Noord-Brabant

Eddie Lint

tel 073-6812209

fax 073-6123610

Pierre Rutgers

tel 073-6812750

Postbus 90151

5200 MC DEN BOSCH

Provincie Limburg

Janine Versteegen

tel 043-3897194

Postbus 5700

6202 MA MAASTRICHT

Provincie Zeeland

Jacques van Aspert

tel 0118-631438

Postbus 6001

4330 LA MIDDELBURG

Gemeente Eindhoven

Ad Hofstee

tel 040-2382889

Postbus 90150

5600 RB EINDHOVEN

Gemeente Breda

Th. Heesters

tel 076-5294163

Postbus 90156

4800 RH BREDA

Gemeente Maastricht

Marijke Mooren

Mevrouw A. Schipper

tel 043-3505409

Postbus 1992

6201 BZ MAASTRICHT

Gemeente Tilburg

Michiel Borgman

tel 013-5429762

Postbus 90155

5000 LH TILBURG

Gemeente Den Bosch

Mevrouw H. Kroonberg

tel 073-6155805

Postbus 12345

5200 GZ DEN BOSCH

HET WESTEN

Provincie Noord-Holland

Ellen Koning

tel 023-5143612

fax 023-5143550

Postbus 3007

2001 DA HAARLEM

Provincie Zuid-Holland

Aty de Wolf

Mary-Ann Koster

tel 070-4417208

fax 070-4417832

Postbus 90602

2509 GA DEN HAAG

Gemeente Haarlem

Noortje Benne

tel 023-5115732

Postbus 3333

2001 DH HAARLEM

Gemeente Leiden

Dhr. van der Ree

tel 071-5165333

Postbus 9100

2300 PC LEIDEN

AMSTERDAM

Gemeente Amsterdam

Dhr. Rasterhoff

tel 020-5522818

fax 020-5523110

Postbus 202

1000 AE AMSTERDAM

ROTTERDAM

Gemeente Rotterdam

Olga Smit

tel 010-4172037

fax 010-4172095

Postbus 70012

3000 KP ROTTERDAM

DEN HAAG

Gemeente Den Haag

Peter Spijkers

tel 070-3533637

fax 070-3533058

Postbus 12564

2500 DP DEN HAAG

HET OOSTEN

Provincie Gelderland

Floor Viveen

tel 026-3599339

fax 026-3599480

Postbus 9090

6800 GX ARNHEM

Provincie Overijssel

Paul Klaassen

tel 038-4251250

fax 038-4252650

Postbus 10078

8000 GB ZWOLLE

Gemeente Arnhem

Thea v.d. Berg

tel 026-3774866

Postbus 9029

6800 EL ARNHEM

Gemeente Enschede

Cees Bloemers

tel 053-4884512

Postbus 20

7500 AA ENSCHEDE

Gemeente Nijmegen

Conny Verberne

tel 024-3292396

Postbus 9105

6500 HG NIJMEGEN

Gemeente Zwolle

Ben de Bruyne

Jan Slijkhuis

tel 038-4982302

Postbus 1018

8001 BA ZWOLLE

Gemeente Hengelo

Stina van der Ploeg

tel 074-2459332

Postbus 18

7550 AA HENGELO

HET MIDDEN

Provincie Utrecht

Fanny Huisman

tel 030-2582272

fax 030-2582245

Postbus 80300

3508 TH UTRECHT

Provincie Flevoland

Heleen Geluk

tel 0320-265526

Postbus 55

8200 AB LELYSTAD

Gemeente Utrecht

Liesbeth van Droffelaar

tel 030-2861511

fax 030-2861512

Postbus 16200

3500 CE UTRECHT

20

Het project ‘Cultuur en School’

Dit is een vierjarig project, gestart in 1997, met

als doel de samenwerking tussen culturele

instellingen en scholen op het gebied van cul-

tuureducatie een flinke impuls te geven.

‘Cultuur en School’ beoogt:

leerlingen in contact te brengen met

verschillende cultuuruitingen

scholen te stimuleren meer gebruik te maken

van hun culturele omgeving

cultuur ook een plaats te geven buiten de

kunstvakken, zoals in geschiedenis,

techniek en de talen

culturele instellingen te stimuleren hun aanbod

beter af te stemmen op de behoeften uit het

onderwijs en op de jongerencultuur

•

••

•