65
Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl HISTORIA PRAWA SĄDOWEGO: PRAWO ANTYCZNE 1.OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA: - dwie podstawowe grupy- prawa Bliskiego Wschodu i prawa państw śródziemnomorskich, - prawa Bliskiego Wschodu: * w Azji, położone najbliżej Morza Śródziemnego i Czarnego, sięgające po płw. Arabski, wyżynę irańską oraz Egipt, * prawa trwale zachowane- wypalane tabliczki, kamień itp), * zawierają się w tej grupie prawa despotii wschodnich- Egiptu i Mezopotamii: > gł. Gospodarka rolna, > despotyczny władca uważany za bóstwo, > prawo przepojone elementami sakralnymi, > prawo pochodzi od bóstwa lub jest od niego przekazane władcy dla ludu, > teokratyczny charakter państwa, > ścisłe podporządkowanie jednostki państwu. * także inne państwa o charakterze odmiennym, niż despotie- Izrael- prawo hebrajskie: > system ten jednak też był oparty na religii monoteistycznej, przyjęto normy zawarte w Starym Testamencie, * brak zwartego systemu prawa, * brak teoretycznych konstrukcji- kazuistyka, * w porównaniu do innych obszarów- prawo stało na Wschodzie na wysokim poziomie. - prawa państw śródziemnomorskich: * tworzone przez pierwotnie małe organizmy państwowe (polis, civitas), * szybkie przejście od gospodarki agrarnej do handlu, * silniejsza ochrona praw jednostki, * prawo sądowe chroni jednostkę przed wszechwładzą państwa, * prawo greckie- nie stworzyło zwartego systemu prawa, * prawo rzymskie- stworzyło spójny, zwarty system prawa, który wywierał i wywiera wpływ na prawo całego cywilizowanego świata, * prawo oparte na pracy niewolników- wiele miejsca poświęcały regulacji ich położenia= pozbawiony jakichkolwiek praw, jak rzecz, * nie przestrzegano zasady równości w odniesieniu do wolnych- ta kategoria osób była bardzo zróżnicowana- najbardziej charakterystyczna cecha praw antycznych. 2.PRAWA EGIPTU I MEZOPOTAMII: - Egipt- brak obszerniejszych pomników prawa, jedynie fragmenty zbiorów prawa z czasów późnego państwa egipskiego- ustawy karnej faraona Horemheba + z VIII w.p.n.e kodeks Bocchorisa, > w Egipcie- silny rozwój prawa w okresie greckim- za panowania Ptolemeuszów, oraz w okresie rzymskim- po włączeniu do imperium rzymskiego, > rozwinął się tam system prawa hellenistycznego, a później- rzymsko-hellenistycznego. - Mezopotamia: > najstarsze ustawodawstwa: kodeks króla Urukaginy, kodeks monarchy Ur-Nammu, kodeks Lipit-Isztara, kodeks z Eszunny, > II w.p.n.e- opanowanie przez Amurytów, ich władca- Hammurabi- wydaje kodeks. Kodeks Hammurabiego: -odnaleziony w 1901r. W Suzie, -tekst znany w całości, napisany pismem klinowym, -prolog, właściwe postanowienia, epilog, -prolog- Hammurabi jako osoba powołana przez bogów, -epilog- wezwanie bóstw do błogosławienia tych, którzy przestrzegają prawa, i potępiania tych, którzy go nie przestrzegają, 1

Hps Skrypt

Embed Size (px)

DESCRIPTION

skrypt do hps

Citation preview

Page 1: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

HISTORIA PRAWA SĄDOWEGO:

PRAWO ANTYCZNE 1.OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA:

- dwie podstawowe grupy- prawa Bliskiego Wschodu i prawa państw śródziemnomorskich,- prawa Bliskiego Wschodu:

* w Azji, położone najbliżej Morza Śródziemnego i Czarnego, sięgające po płw. Arabski, wyżynę irańską oraz Egipt,* prawa trwale zachowane- wypalane tabliczki, kamień itp),* zawierają się w tej grupie prawa despotii wschodnich- Egiptu i Mezopotamii:

> gł. Gospodarka rolna,> despotyczny władca uważany za bóstwo,> prawo przepojone elementami sakralnymi,> prawo pochodzi od bóstwa lub jest od niego przekazane władcy dla ludu,> teokratyczny charakter państwa,> ścisłe podporządkowanie jednostki państwu.

* także inne państwa o charakterze odmiennym, niż despotie- Izrael- prawo hebrajskie: > system ten jednak też był oparty na religii monoteistycznej, przyjęto normy zawarte w Starym Testamencie,

* brak zwartego systemu prawa, * brak teoretycznych konstrukcji- kazuistyka, * w porównaniu do innych obszarów- prawo stało na Wschodzie na wysokim poziomie.

- prawa państw śródziemnomorskich:* tworzone przez pierwotnie małe organizmy państwowe (polis, civitas),* szybkie przejście od gospodarki agrarnej do handlu,* silniejsza ochrona praw jednostki,* prawo sądowe chroni jednostkę przed wszechwładzą państwa,* prawo greckie- nie stworzyło zwartego systemu prawa,* prawo rzymskie- stworzyło spójny, zwarty system prawa, który wywierał i wywiera

wpływ na prawo całego cywilizowanego świata,* prawo oparte na pracy niewolników- wiele miejsca poświęcały regulacji ich położenia=

pozbawiony jakichkolwiek praw, jak rzecz,* nie przestrzegano zasady równości w odniesieniu do wolnych- ta kategoria osób była

bardzo zróżnicowana- najbardziej charakterystyczna cecha praw antycznych.

2.PRAWA EGIPTU I MEZOPOTAMII: - Egipt- brak obszerniejszych pomników prawa, jedynie fragmenty zbiorów prawa z czasów późnego państwa egipskiego- ustawy karnej faraona Horemheba + z VIII w.p.n.e kodeks Bocchorisa,

> w Egipcie- silny rozwój prawa w okresie greckim- za panowania Ptolemeuszów, oraz w okresie rzymskim- po włączeniu do imperium rzymskiego,> rozwinął się tam system prawa hellenistycznego, a później- rzymsko-hellenistycznego.

- Mezopotamia:> najstarsze ustawodawstwa: kodeks króla Urukaginy, kodeks monarchy Ur-Nammu, kodeks

Lipit-Isztara, kodeks z Eszunny,> II w.p.n.e- opanowanie przez Amurytów, ich władca- Hammurabi- wydaje kodeks.

Kodeks Hammurabiego:−odnaleziony w 1901r. W Suzie,−tekst znany w całości, napisany pismem klinowym,−prolog, właściwe postanowienia, epilog,−prolog- Hammurabi jako osoba powołana przez bogów,−epilog- wezwanie bóstw do błogosławienia tych, którzy przestrzegają prawa, i potępiania tych, którzy go nie przestrzegają,

1

Page 2: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−dążność do systematyzacji,−dominuje ujęcie kazuistyczne, choć występują także abstrakcyjne, co świadczy o dość wysokiej babilońskiej kulturze prawniczej,−trzy grupy przepisów: dot. Niewolników, stosunków rodzinnych, prawo karne,−prawo dot. Niewolników- typowe; podstawa produkcji- praca niewolników; przy sprzedaży niewolnika- odpowiedzialność za wady fizyczne; regulacja kwestii zbiegostwa,−przepisy o rodzinie- stanowisko żony gorsze od męża, choć w określonych sytuacjach miała ona prawo odejść od męża,−prawo karne- kara talionu (identyczna ze skutkiem popełnionego przestępstwa; miała zastosowanie tylko wtedy, gdy strony były sobie równe) i kara odzwierciedlająca (odzwierciedlenie rodzaju przestępstwa- zróżnicowana kara ze względu na klasową przynależność stron).Prawo starożytnego Izraela:−zawarte głównie w pierwszej części Starego Testamentu- Pięcioksięgu; w religii mojżeszowej- Tora, Prawo Mojżesza,−autorstwo przypisywane Mojżeszowi,−prawo wg. Tradycji objawione przez Boga,−skład- księga Rodzaju (Genesis), Wyjścia (Exodus), Kapłańska (Leviticus), Liczb (Numeri), Powtórzonego Prawa (Deuteronomium),−z czasem rozwinęła się druga warstwa prawa hebrajskiego- Talmud- dyskusje uczonych rabinów w formie komentarzy i uzupełnień do ST,−typowy charakter prawa objawionego przez Boga i związanego z nakazami religijnymi (Dekalog),−zawiera także przepisy prawa sądowego, rodzinnego (małżeństwo, małżeństwo niewolnika, rozwodu itp.),−rodzina w społeczeństwie żydowskim- charakter patriarchalny, cechy małżeństwa archaicznego,−prawo karne- zasada zemsty rodowej; talion; przepisy chroniące niewolników,−przepisy chroniące słabych i zwierzęta,−odstąpienie od odpowiedzialności zbiorowej.

3. PRAWO GRECKIE: −niewiele bezpośrednich źródeł poznania,−zachowane kilka dokumentów dot. Umów kupna-sprzedaży, pożyczki, zastawu,−przekazy pośrednie- Iliada, Odyseja, dzieła Herodota, Plutarcha, filozofów- Arystotelesa i Platona, tragedie, komedie (Sofokles, Arystofanes), mowy sądowe retorów,−reformy Drakona, Solona, Likurga,−prawodawcy Wielkiej Grecji (kolonie w pd Italii)- Zaleukos, Charondas,−ogromny wkład do teorii prawa publicznego,−brak prób systematyki i syntezy, precyzji terminologicznej,−ujęcia kazuistyczne, duża rola retoryki,−silnie rozwinięte prawo zobowiązań z umów,−nowy etap- po podbojach Aleksandra Wielkiego- powstanie tzw. Monarchii hellenistycznych- na ich terytoriach zaczyna kształtować sie prawo wyrosłe z symbiozy prawa greckiego i praw orientalnych,−duży wpływ prawa grecko-egipskiego i grecko-syryjskiego,−podbój państw hellenistycznych przez Rzym- prawo rzymsko-hellenistyczne,−prawa hellenistyczne i rzymsko-hellenistyczne zachowały się w bogatych źródłach w tekstach pisanych na papirusie w Egipcie i Syrii.

2

Page 3: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

PRAWO FEUDALNE 1.Treść, główne nurty:

Pojęcie i treść:−prawo ukształtowane i znajdujące zastosowanie w okresie dominacji stosunków feudalnych,−także prawo ukształtowane w starożytności a przydatne i stosowane w feudalizmie,−nierówne- dominacja feudałów (przywileje, odmienne stanowisko poszczególnych klas, brak warunków do rozwinięcia prawa powszechnego),−brak powszechności- partykularyzm- prawo feudalne przyrównane do mozaiki praw narodowych, partykularnych, stanowionych, specjalnych itp. Ale prawa nie były sobie obce,−nierówne traktowanie jednostki wynikało z podziału społeczeństwa na grupy wolnych i niewolników- w feudalizmie niewolnictwo zanika,−o „wolności” lub „niewoli” decydowały rozbudowane stosunki zależności między samymi wolnymi,−zróżnicowanie stanowe kształtowało nierówność prawa (głownie w prawie rzeczowym, karnym i procesowym),

Elementy chronologiczne:−obejmuje okres ok. 1400 lat (początek- upadek cesarstwa zachodniorzymskiego, koniec- koniec feudalizmu w Austrii i Rosji- ok. 1850 r.),

Główne nurty:−dwa główne nurty rozwojowe- rzymski i rodzimy,−nurt rodzimy: pierwszy i najstarszy; prawa feudalne początkowo kształtowały się na podstawie własnych tradycji narodowych,−nurt prawa rzymskiego: od XII w coraz bardziej oddziaływało na prawa rodzime; ścieranie się tych dwóch nurtów było najbardziej charakterystyczną cechą rozwoju prawa feudalnego,−nurt prawa kanonicznego: związany silnie z prawem rzymskim,−nurt prawa racjonalnego i skodyfikowanego,−nurt prawa angielskiego.

2.Cechy charakterystyczne prawa feudalnego:- przeważnie prawo zwyczajowe, niepisane, z tradycją ustną,

−stałość i ociężałość tych praw rodziła nieporozumienia, wybierano wtedy najstarszych z grona, aby rozstrzygnęli spór- także sposób przekazywania prawa na młodsze pokolenia,−pojawienie się spisów prawa zwyczajowego- utrwalenie, nadanie mu większej pewności,−rola zwyczaju zmniejszała się w miarę, jak rósł aparat władzy państwa, a gospodarka sie rozwijała,−zmierzch prawa zwyczajowego- szkoła prawa natury, Oświecenie, absolutyzm (XVII-XVIII)- ożywienie tendencji ustawodawczych i kodyfikacyjnych.

Zasada osobowości prawa:−jednostka podlega prawu swej narodowości,−przeciwieństwo- zasada terytorialności,−w feudalizmie- początkowa dominacja zasady osobowości, choć była ona uciążliwa,−od XI wieku zasada osobowości ustępuje zasadzie terytorialności.

Partykularyzm:−rozbicie w sensie geograficznym, na szereg lokalnych praw zwyczajowych,−brak jednolitego prawa w obrębie jednego państwa (wyjątek- Anglia),−partykularyzmowi sprzyjało prawo zwyczajowe, polityczne i gospodarcze rozbicie państwa, brak kodyfikacji urzędowych,−partykularyzm mimo prób zwalczania utrzymywał się do końca feudalizmu.

Prawa stanowe i szczególne:−kształtowanie się prawa stanowego- każdy stan=inne, odrębne prawo,−bardzo wyraźnie w Niemczech (szlachta- Landrecht, mieszczanie- Stadtrecht, chłopi- Hofrecht, duchowni- prawo kanoniczne),−podziały stanowe pokrywały się nieraz z partykularyzmem geograficznym,

3

Page 4: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−istniał partykularyzm stanowy i geograficzny,−prawa szczególne: prawo lenne (normowało stosunki lenne między seniorem a wasalem), prawo służebne (normowało stanowisko i obowiązki służków dworskich, którzy ze stanów niższych weszli do rycerstwa niemieckiego), prawo górnicze, prawo morskie, prawo handlowe i wekslowe.

PRAWO FEUDALNE ZACHODNIEJ EUROPYA. HISTORYCZNY ROZWÓJ ZACHODNIOEUROPEJSKIEGO PRAWA FEUDALNEGO I JEGO ŹRÓDEŁ.a) rodzime prawo zwyczajowe i stanowione:§ PRAWA BARBARZYŃSKIE:

1.Spisy praw zwyczajowych:- w państwach barbarzyńskich pierwotna dominacja prawa zwyczajowego,- zetknięcie się Germanów z kulturą prawa rzymskiego oraz z pismem- spisy praw barbarzyńskich,- impuls do spisania praw- zasada osobowości prawa,- leges barbarorum- spisy własnego prawa zwyczajowego poszczególnych szczepów germańskich, dokonywane z inicjatywy jakiegoś władcy, często przy dużym udziale ludu; spisane w łacinie; przepisy kazuistyczne i niekompletne; przewaga kwestii procesowych i karnych:

>>> Lex Visigothorum:spis prawa Wizygotów (Lex Eurici), najstarszy w ogóle spis prawa germańskiego; pod wyraźnym oddziaływaniem prawa rzymskiego.

>>> Lex Salica Francorum (Pactus Legis Salicae):prawo Franków salickich, spis prawa szczepu panującego- najważniejszy; pierwsza

redakcja- praca prywatna, początek wieku VI; wywarło wpływ na spis praw Alamanów i Bawarów; obejmowała- prawo zwyczajowe obowiązujące, wolne od wpływów rzymskich; pierwotny tekst- 65 artykułów, głównie prawo karne i procesowe; uzupełniana później licznymi dodatkami.

>>> Lex Longobardorum:edykt króla Rotara, oficjalny zbiór prawa longobardzkiego ogłoszony w 643r; wysoki poziom; najdoskonalszy ze spisów prawa gemańskiego; zasada terytorialności; uwzględnienie prawa rzymskiego, ale w zastosowaniu do prawa germańskiego; dużo o prawie karnym; uzupełniany i modyfikowany; prawo na nim oparte bujnie się rozwijało i przetrwało w pn. Italii do końca średniowiecza.

2.Próby ustawodawcze:- zwyczajowe prawa szczepowe- nie jedyne stosowane w państwach wczesnogermańskich- równoległy rozwój prawa stanowionego,- największe znaczenie- ustawy królów frankońskich- kapitularze podzielone ze wzgl. Na moc, jaką miały: ••• Capitularia legibus addenda – dodane do praw szczepowych- zmieniały lub uzupełniały postanowienia zawarte w leges,

••• Capitularia per se scribenda- odnosiły się do całego państwa, nie liczyły się z prawami szczepowymi- forma unifikacji.

PRAWO ZWYCZAJOWE PÓŹNEGO ŚREDNIOWIECZA1. Niepisane prawo zwyczajowe:−prymat prawa zwyczajowego nawet po rozpadzie monarchii frankońskiej na królestwa Niemiec i Francji,−po X wieku- leges barbarorum idą w zapomnienie,−skutek upadku oświaty, znajomości łaciny, braku zainteresowania,−XI-XIIw. - Francja, Niemcy- okres dominacji prawa zwyczajowego przekazywanego w tradycji ustnej.2. Partykularyzm prawa francuskiego i niemieckiego:−proces rozdrobnienia państwa= proces rozdrobnienia prawa,−FRANCJA:

> ok. 700 praw zwyczajowych,> każde o różnym zasięgu terytorialnym (czasem rozległe, czasem tylko ściśle lokalne),

4

Page 5: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

> część północna kraju- „kraje prawa zwyczajowego”,> część południowa kraju- „kraje prawa pisanego”,> prawo rzymskie wciąż żywe,> znajomość prawa rzymskiego głownie z Breviarum Alarici- traktowane jako zwyczaj powszechny,> od XI wieku- zerwanie z zasadą osobowości prawa.

− NIEMCY:> partykularne prawa zwyczajowe na większych terenach,> szczególna rola- 3 systemy praw:

1) prawo saskie (północ),2) prawo frankońskie i szwabskie ( południe i zachód).

> nadmiernej partykularyzacji nie sprzyjały silne systemy praw miejskich (Kolonia, Lubeka, Magdeburg) i tworzenie się rodzin miast o tym samym prawie,> od XIII wieku- zasada terytorialności prawa.

3. Spisy prawa partykularnego:- próby spisów- od XIII wieku,- proces spisywania- odebrał prawu zwyczajowemu cechę niepewności i zapobiegał rozdrobnieniu prawa,- prawo spisane- rola unifikacyjna,- początkowo spisy prywatne i nieoficjalne.- FRANCJA- spisy prawa zwyczajowego:

1) Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii – oficjalny spis prawa normandzkiego, obowiązujący do dziś,2) Zwyczaje Beauvaisis / hrabstwa Clermont- zawierał rodzime cechy prawa francuskiego.

−NIEMCY:1) Zwierciadło Saskie / Sachsenspiegel / Specculum Saxonum- spis prawa zwyczajowego wschodniosaskiego; autor- Eike von Repkow; dzieło zachowuje rodzimość prawa saskiego; napisane początkowo po łacinie, przetłumaczone na dolnoniemiecki; w dwóch częściach:a) Landrecht, b) Lenrecht; szczególna rola w rozwoju prawa niemieckiego, tłumaczone na kilka języków; znaczna rola na Litwie, Ukrainie, Czechach i w Polsce,2) Zwierciadło Szwabskie ( Augsburg, 1257),3) Zwierciadło Frankońskie (ok 1328).

4. Prawo miejskie:−obok prawa ziemskiego,−przeważnie zwyczajowe, uzupełniane przez stanowione- tzw. Wilkierze- akty ustawodawcze wydawane przez rady miejskie,−w Niemczech- charakterystyczne było powstawanie „rodzin” prawa (miasta macierzyste i miasta-córki)- główna rola Lubeki, Kolonii, Magdeburga,−prace prywatne obejmujące zwyczajowe prawo miejskie- Weichbild saski (XIVw)- obejmujący w jedną całość źródła miejskiego prawa magdeburskiego; stosowany w Polsce i Czechach,−Włochy- prawo statutowe, którego podstawą były spisy praw zwyczajowych uzupełniane uchwałami miasta- każde miasto posiadało swój statut, statuty powstawały od XII wieku,−początkowo przeważało w statutach prawo germańskie, później- rzymskie,−kolizje między prawami statutowymi- utrudnienie stosunków prawnych między ludnością- wykształciły się tzw. Normy kolizyjne- zasady prawa międzynarodowego opracowane przez szkolę komantatorów (Bartolus de Saxoferrato),−prawo statutowe- duża rola w rozwoju prawa morskiego, handlowego, karnego ( włoscy uczeni komentatorowie i glosatorowie jako pierwsi zajęli się naukowo prawem karnym.5. Prawo lenne:−kształtowane głównie drogą zwyczajową, czasem uzupełniane ustawami,−źrodła- z różnych Zwierciadeł niemieckich, jednak najważniejszy spis- „Zwyczaje Lenne”- praca prywatna, XI/XIIw. Włochy,−XIIIwiek- najlepsza redakcja- Vulgata- dołączona do Corpus Iuris Civilis i w całości recypowana w Niemczech.6. Prawo zwyczajowe a ustawa:−od końca średniowiecza coraz większa waga prawa stanowionego,−Anglia- od XIII wieku- ustawy królewskie źródłem rozwijającego się common law, największa wartość ustaw Henryka II i Edwarda I,

5

Page 6: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−Constitutiones regni Silicae / Konstytucje z Melfi- kodyfikacja z Sycylii wydana przez Fryderyka II Hohensztaufa,−we Francji coraz większa waga ordonansów- ustaw panującego,−w Niemczech tworzono landfrydy- pokoje ziemskie (zwalczały anarchię, zawierały postanowienia dot. Prawa karnego),−recepcja prawa rzymskiego w Niemczech w XVI wieku zahamowała rozwój rodzimego prawa zwyczajowego,−we Francji prawo zwyczajowe aż do Wielkiej Rewolucji ma podstawowe znaczenie (ale istnieją ordonanse nakazujące spisywać prawo lokalne).

b. PRAWO RZYMSKIE§ LEGES ROMANAE BARBARORUM I TRADYCJE PRAWA RZYMSKIEGO NA ZACHODZIE I POŁUDNIU EUROPY−tradycje prawa rzymskiego nie wygasły po 476r.- posługiwali się nim nadal, choć w wersji zwulgaryzowanej romańscy autochtoni, a władcy germańscy nakazali je spisać (zasada osobowości prawa),−Vi VI wiek- spisy leges romanae barbarorum (niekompletne, charakter skrótów, zniekształcenia, naleciałości germańskie):

1) Lex Romana Visigothorum / Breviarum Alarici:w państwie Wizygotów, ogłoszony przez Alaryka w 506 roku, oparty głownie na kodeksie teodozjańskim; obowiązywał krótko- do wydania Lex Visigothorum Reccesvindiana (wspólne prawo dla ludności germańskiej i romańskiej), ale długo utrzymał duże znaczenie, długo był głownym źródłem znajomości prawa rzymskiego,

2) Lex Romana Burgundiorum: w państwowe Burgundów, wydany przez Gundobada; kompilacja prawa rzymskiego z okresu cesarstwa + prawo wulgarne; duże naleciałości germańskie; po upadku państwa Burgundów

stracił na znaczeniu.3) Edictum Theodorici: miał obowiązywać Ostrogotów i Rzymian.

−tradycje prawa rzymskiego nie zanikły (badania nad prawem rzymskim w szkole prawniczej w Pawii- uznano je za prawo powszechne dla wszystkich -lex omnium generalis-).

§ RENESANS PRAWA RZYMSKIEGO W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU1.Szkoła glosatorów:

- renesans prawa rzymskiego- początek w XI wieku dzięki glosatorom na uniwersytecie bolońskim,−początek od odkrycia Digestów Justyniańskich,−twórca- Irneriusz,−badanie prawa rzymskiego metodą egzegezy (objaśnienia, tłumaczenia). Objaśnienia tekstów wpisywano na marginesach lub między wierszami – glosy marginalne i interlinearne,−opracowania w formie kazusów i sum,−kazus- zdarzenie prawne układane odpowiednio do praktycznego zastosowania przepisu,−suma- krótkie streszczenia wyjaśniające postanowienia ze źródeł justyniańskich,−XIII w- Accursius- zbiór glosów- „Glossa ordinaria”/ „Glossa Accursiana”.

2. Szkoła komentatorów:−przystosowali prawo rzymskie do potrzeb praktyki,−największy rozwój- XIV wiek,−Baldus de Ubaldis, Bartolus de Saxoferrato (obszerne komentarze do prawa rzymskiego, wielki autorytet),−obszerne komantarze do zbioru justyniańskiego,−omawiano już glosowane prawo, opierano się głównie na „Glossa Accursiana”,−naginano prawo rzymskie do współczesnych potrzeb,−w ich wydaniu prawo rzymskie było bardziej elastyczne, możliwe do szerokiego zastosowania,−nowe instytucje prawne i podstawy nowych dyscyplin prawa.

3. Nauka na uniwersytetach:−prawo rzymskie staje się powszechnym przedmiotem wykładów,−kształceni w prawie rzymskim- legiści,−Bolonia, Padwa, Perugia, Piza,−w Paryżu zabroniono wykładania prawa rzymskiego z obawy dla konkurencji wobec kanonicznego i przed

6

Page 7: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

uznaniem zwierzchnictwa cesarstwa niemieckiego nad Francją (prawo rzymskie- prawo cesarstwa),−Niemcy- Praga, Wiedeń, Heidelberg- rozwój w XV wieku przyczynił się do recepcji prawa rzymskiego.

§ RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO W NIEMCZECH1. Pojęcie:−recepcja- prawo rzymskie uznano w Niemczech w bardzo szerokim zakresie za obowiązujące,−XV-XVI wiek,−recepcja teoretyczna- przyjęcie przeświadczenia, że prawo rzymskie powinno mieć to samo znaczenie, co rodzime, bo Rzesza jest kontynuacją dawnego cesarstwa rzymskiego,−recepcja praktyczna- przejęcie prawa rzymskiego przez praktykę prawną,−proces niejednorodny (partykularyzm i inne przyczyny).2. Przyczyny recepcji:

a) recepcja teoretyczna,b) opracowania prawa rzymskiego i jego dostosowanie do praktyki przez glosatorów i komentatorów,c) potrzeba ujednolicenia prawa,d) prawo rzymskie dobrze nadawało się do regulowania rozwijającej się gospodarki towarowo-pieniężnej i odpowiadało w wielu kwestiach i mieszczanom i feudałom.

3. Sposób przeprowadzania recepcji:−recepcja rezultatem długotrwałej praktyki:

a) działalność jurystów oraz uniwersytetów:- duża liczba wykształconych legistów zaczęła wcielać w życie zasady prawa rzymskiego- taka sama była rola uniwersytetów,- znawcy wydawali opinie prawne (opinio doctorum) oparte na prawie rzymskim- zastosowanie w praktyce,

b) rola sądów (Sąd Kameralny Rzeszy): - sędziowie mieli w połowie być doctores iuris, mieli orzekać na podstawie powszechnego prawa Rzeszy rozumianego jako prawo rzymskie, uwzględniając jednak zwyczaje i statuty, choć w praktyce prawo rzymskie miało największe znaczenie.c) zbiory praw miejscowych dokonywanych w duchu prawa rzymskiego: - w XV i XVI wieku- liczne terytorialne zbiory prawa- landrechty / reformacje, - spisywane były na polecenie władz i często ulegały w tym procesie kompletnej romanizacji.

4. Rozmiary recepcji:−recepcja dotyczyła justyniańskiego prawa rzymskiego, ale w takiej postaci, jaka została mu nadana przez glosatorów i komentatorów,−nie można było powoływać się na te przepisy PR, które nie były przedmiotem glos lub komentarzy,−recypowane prawo objęło także elementy dodatkowe- włoskie prawo lenne (Libri Feudorum włączone do Corpus Iuris Civilis) i pewne przepisy prawa kanonicznego,−prawo recypowane obowiązywało subsydiarnie, tzn. Odnoszono się do niego wtedy, gdy nie można było zastosować prawa niższego rzędu, np. Lokalnego, ale uczeni i tak najchętniej stosowali prawo rzymskie i w rezultacie to ono dominowało,−przedmiotem recepcji nie stało się prawo- wiejskie, górnicze, częściowo handlowe,−recepcja nie przebiegała równomiernie pod względem geograficznym, np. Zwierciadło Saskie nie dało się wyprzeć przez PR. Podobnie w Szwajcarii i miastach macierzystych- Lubeka, Magdeburg.5. Skutki recepcji:−zahamowanie w Niemczecvh rozwoju prawa rodzimego,−słaba reakcja pojmowania PR w duchu italskim, jak to widzieli glosatorzy i komentatorzy,−rozwój nowych metod badawczych PR,−od XVII wieku- koncepcja utylitarna- PR należy tak traktować, aby jak najlepiej się przydawało (usus modernus pandectarum- Benedykt Carpzow),−szczyt rozwoju nauki nad PR- XIX wiek- pandektystyka.

§ HUMANIZM PRAWNICZY−sprzeciw wobec pojmowaniu PR w duchu italskim, jak to widzieli glosatorzy i komentatorzy- reakcja wywołana przez humanzim prawniczy,−humaniści szukali czystego PR, bez dodatków, naleciałości itp,

7

Page 8: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−przedstwaiciel w Niemczech- Zasius, krytykował Baldusa de Ubaldis i Bartolusa de Saxoferrato,FRANCJA:

−najżywszy rozwój we Francji- uważano tam jednak, że PR ma znaczenie nie zw względu na cesarstwo (jak w Niemczech), ale z nakazu rozumu,−rozwinięcie we Francji nowego kierunku badań nad PR- francuski sposób wykładu- klasyczny przykład humanizmu prawniczego,−uważano PR za zwyczajowe, dowolnie zmieniane przez praktykę,−chcieli odtworzyć prawo justyniańskie bez zniekształceń,−przedstawiciele- Kujacjusz, Donellus, Hotomanus,−rozpowszechnienie francuskiego sposobu wykładu- systematycznego, przeprowadzonego przedmiotami,

HOLANDIA:−„elegancka holenderska jurysprudencja”- powstała z humanistów francuskich, którzy, będąc hugenotami, musieli emigrować do Holandii,−w XVII i XVIII przoduje w badaniach nad PR,−przeniesione także do kolonii i obowiązujące do dziś w RPA i Cejlonie (Sri Lanka).§ ROZMIARY EKSPANSJI PRAWA RZYMSKIEGO W FEUDALNEJ EUROPIE:−Strefy wpływów prawa rzymskiego w Europie:

1) kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania PR:Włochy, pd. Francja, Hiszpania, Portugalia (PR jako prawo żywe, z Breviarum Alarici),2) kraje pod bardzo silnym wpływem PR:Niemcy, Austria, Holandia,3) kraje pod ograniczonym wpływem PR (prawa rodzime były tak rozwinięte, że przeciwstawiły się PR):pn. Francja, niektóre regiony pn. Niemiec, Polska, Węgry, Szkocja, kraje bałkańskie, Rosja,

Anglia i Irlandia- własne prawo, całkowicie odmienne od PR. Stworzyło ono rodzinę praw anglosaskich, przeciwną rodzinie praw romańskich.

c)PRAWO KANONICZNE§ ŹRÓDŁA PRAWA KANONICZNEGO

1.Pojęcie:- prawo kanoniczne= prawo stworzone przez Kościół (bez względu na to, czego dotyczy),−prawo kościelne= prawo dotyczące Kościoła (bez względu na to, kto je stworzył).

2. Historyczny rozwój:−prawo kanoniczne tak stare, jak Kościół chrześcijański,−pierwsze źródło= Pismo Święte- ST i NT,−duża rola tradycji (Ojcowie Kościoła),−księgi Pisma Św. I Ojców Kościoła- źródło poznania prawa boskiego objawionego,−rozwój- prawo kanoniczne pochodzące od ludzi:

* kanony (ustawy uchwalane przez sobory),* dekretały (ustawy papieskie.

- ustawodawstwo papieskie i soborowe- główne źródło prawa powszechnego,−możliwość kształtowania się partykularnych praw kanonicznych (metropolitalnych lub diecezjalnych),−Dekret Gracjana:

* powstał w Bolonii, za czasów Irneriusza,* „Uzgodnienie niezgodnych kanonów”,* cel dzieła- pogodzenie sprzeczności prawa kanonicznego,* zbiór prywatny,* powszechnie używany,* Gracjan- ojciec nauki prawa kanonicznego,*w miarę narastania materiału źródłowego powstały jeszcze inne zbiory:

1) Liber extra (1234r):> opracowany na życzenie Grzegorza IX,> podział na 5 ksiąg ( za Bernardem z Pawii) – władza ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza; przepisy dot. Sądownictwa; przepisy dot. Duchowieństwa; prawo małżeńskie; karne prawo kanoniczne.

2) Liber sextus – Bonifacy VIII (1298r),

8

Page 9: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

3) Clementinae- Klemens V (1317r),−od czasów Clementinae zaprzestano wydawania urzędowych zbiorów,−początek XVI w.- Jan Chappuis- Extravagantes (zawierało Extravagantes Jana XXII i Extravagantes communes).3. Corpus Iuris Canonici:−po soborze trydenckim (1580) za Grzegorza XIII utrwaliła sie oficjalna nazwa- Corpus Iuris Canonici- dla wymienionych wyżej zbiorów,−zbiór podstawowy i obowiązujący, −( Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX [Liber extra], Liber sextus, Clementinae, Extravagantes + communes).

§ ZNACZENIE PRAWA KANONICZNEGO−nauka rozwinęła się od Dekretu Gracjana- wykładano na uniwersytetach,−później Dekret- podstawa prawniczych studiów,−prawo kanoniczne- przedmiot obowiązkowy, a często jedyny,−wcześniej, niż prawo rzymskie,−opierało się na prawie rzymskim,−stanowiło niejako prawo stanowe dla duchowieństwa,−bywało jedyną podstawą prawną dla niektórych dziedzin z życia świeckiego- lichwa, małżeństwo,−wpływało na prawo świeckie (małżeństwo, testament itp).

d.KODYFIKACJE I UNIFIKACJE§ PRACE KODYFIKACYJNE W NIEMCZECH I FRANCJI OD XVII DO POCZĄTKU XVIII WIEKU

1.Charakter kodyfikacji oświeceniowych:- reformacje- kodeksy praw różnych miast niemieckich,−we Francji rosła moc ustawodawstwa królewskiego,−zbierano dotychczasowe źródła w jednolity zbiór,−prace kodyfikacyjne prowadzone pod wpływem idei, że władca ma stanowić prawo.

2. Kodyfikacja prawa i procesu karnego w Niemczech:−XVI wiek- recepcja prawa rzymskiego i kodyfikacja prawa karnego,−podstawy pod rozwój prawa karnego i procesu- Corpus Iuris Civilis (zwłaszcza Digesta) opracowany przez glosatorów i komentatorów,−rozwój prawa karnego i procesu we Włoszech (pozostawał pod wpływem prawa rzymskiego),−reguły wypracowane we Włoszech zaczęły w Niemczech uchodzić za wzór,−CCB- Constitutio Criminalis Bambergensis opracowany przez Jana von Schwarzenberga z wykorzystaniem prawa miast włoskich,−zlecenie Schwarzenbergowi opracowania kodeksu dla Brandenburgii- został on ulepszony,−1532- CCC- Constitutio Criminalis Carolina – ostateczne przyjęcie- kodeks prawa karnego dla całych Niemiec, opierał się na poprzednich- łączył prawo karne niemieckie ze zdobyczami karnego włoskiego:

> bardzo postępowy, choć niehumanitarny,> klauzula salwatoryjna- CCC miała charakter posiłkowy, subsydiarny; najpierw obowiązywały prawa lokalne, choć z czasem odchodzono od tego i CCC było jedynym źródłem prawa w tej materii,> recypowana w niektórych kantonach Szwajcarii i Mediolanie.

3.Próby kodyfikacji we Francji:- rozwój monarchii absolutnej, umocnienie władzy króla, większa rola ordonansów,−stworzono tylko wycinkowe kodyfikacje:

> wielkie ordonanse Ludwika IV stworzone z inicjatywy Colberta:1. Ordonans o postępowaniu cywilnym,2. Ordonans o postępowaniu karnym,3. Ordonans o handlu,4. Ordonans o marynarce.

> omijały tematykę materialnego prawa prywatnego,−o większej kodyfikacji myślał tylko kanclerz Daguesseau, ale zrobił tylko 3 ustawy, które jednak znalazły potem zastosowanie w Kodeksie Napoleona z 1804.

9

Page 10: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

§ CHARAKTER I PODŁOŻE PRAC KODYFIKACYJNYCH W OŚWIECENIU1.Rozkwit i charakter prac kodyfikacyjnych:

- określenie „kodyfikacji”- od Jeremiasza Benthama, który nie uważał za prawo tego, co nie było w kodeksie,−kodeksy oświeceniowe- chęć stworzenia kompletnego i systematycznego zbioru,−suweren powinien sam świadomie tworzyć nowe prawo,−postulat zgodności prawa z prawem natury.

2. Wpływ szkoły prawa natury:−prawo natury dominuje w XVII i XVIII wieku- istnieją prawa nadrzędne, niezmienne, absolutne, wywodzące się z natury,−nie była wtedy kierunkiem jednolitym, ale łączył je wszystkie racjonalizm,−miało stanowić system nadrzędny, do którego należało dostosować cały ład polityczny,−Samuel Pufendorf- stworzył katedrę prawa natury w Heidelbergu,−różne nurty, ale generalnie było świeckie, wolne od Kościoła i teologii, uniwersalne, miało służyć dobru ogólnemu,−postulaty:

> prawo pozytywne powinno wywodzić się z zasad rozumu,> można prawo tworzyć z niczego- „ex nihilo”,> zwięzłość, jasność, kompletność kodeksów,

- „O duchu praw” Monteskiusz,−„Nauka ustwaodawstwa” Filangieri,−wyrażało program i interesy mieszczaństwa skierowane przeciwko monarchii absolutnej i feudalizmowi.

3. Rola monarchii oświeceniowych w ruchu kodyfikacyjnym:−idea kodyfikacji odpowiadała monarchiom absolutnym- tylko władca był wszechwładny i mógł prawo stanowić, zmieniać itp,−Thomasius- prawo obowiązujące powstaje przez ustawy, które mogą być wydawane tylko przez władcę,−ideologia niemieckiego prawa natury= pogodzenie się z monarchią absolutną,−cel kodyfikacji- dobro ogółu,−W. G Leibniz- domagał się kodyfikacji prawa sądowego na terytorium całej Rzeszy, nie podjęto się jednak (ale prace rozpoczęły poszczególne państwa wchodzące w skład Rzeszy- Bawaria, Austria i Prusy).

§ WAŻNIEJSZE KODEKSY WIEKU OŚWIECENIA

Leopoldina z 1786 r. – (Leopold II, władca Wlk. Ks. Toskani) → wiele wad formalnych, ale w materii realizował idee oświeceniowe, jak: likwidacja okrutnych kar cielesnych i hańbiących oraz kary śmierci. Podstawowa kara – pozbawienie wolności o surowych rygorach. Mały zasięg obowiązywania, ale duże oddziaływanie.

Theresiana z 1768 r. (Maria Teresa) – feudalny, ale pewne postępy, głównie dotyczące formalnej strony, jak systematyzacja materiału i tworzenie pojęć ogólnych. W kwestii treści nadal feudalny – wielość kar okrutnych, tortury (wraz z rycinami jak odpowiednio je wykonać → stąd nazwa Nemesis Theresiana), stosowanie analogii, kar arbitralnych, różnice stanowe, podział kar na bardzo ciężkie, ciężkie i lekkie, mające cel wyłącznie odstraszający, przepisy prawa materialnego i procesowego razem. w praktyce Maria Teresa wielokrotnie uniewinniała skazanych na karę śmierci.

Josephina z 1787 r. – (Józef II, Austria) tylko prawo karne materialne (procedura skodyfikowana rok później); 2 części: I — o przestępstwach i karach kryminalnych oraz II — o przestępstwach i karach politycznych (mniejsze, bo sądzone przez władze administracyjno-porządkowe;krótka, wolna od kazuistyki, jasna i prosta; przyjęcie zasady nullum crimen sine lege w art. 1 → zniesienie arbitralności sędziów (nulla poena sine lege); brak zróżnicowania na stan społeczny; subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności karnej;zrównanie usiłowania z dokonaniem przestępstwa; pominięcie instytucji przedawnienia przestępstwa i kary; katalog przestępstw – ujęcie zbrodni obrazy majestatu jako zamachu przeciwko państwu, a nie przeciw panującemu, zniesienie karalności czarów, wprowadzenie karalności pojedynków, przestępstwa przeciw religii i obyczajności jako „polityczne", ale utrzymana karalność samobójstwa; katalog kar – utylitaryzm społeczny → zniesienie kary śmierci; podstawowa kara – pozbawienia wolności, ale duża surowość w ich wykonaniu – podział ze względu na czas trwania na czasowe, długie i długotrwałe (do 100 lat!), oraz ze względu na stopień dolegliwości na łagodne, ciężkie i najcięższe z możliwością obostrzenia;

10

Page 11: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Po śmierci Józefa II Leopold II zliberalizował kodeks, a jego następca Fryderyk II wzmógł represję wobec ruchów rewolucyjnych → 1797 r. – Ustawa karna dla Galicji Zachodniej → podstawa wydania Księgi ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa z 1803 r. zwanej Franciscaną.

Franciscana z 1803 r. - ścisły podział przestępstw na 2 kategorie (wraz z systematyką): Księga I dotyczyła zbrodni, księga II ciężkich przestępstw policyjnych, a każda z ksiąg dzieliła się na część ogólną i szczególną wraz z odrębnymi przepisami proceduralnymi. Zbrodnie karane przez władze sądowe. Ciężkie policyjne przestępstwa przez władze administracyjne (przestępstwa nieumyślne oraz lżejsze uszkodzenia ciała i czyny naruszające dobre obyczaje). Nawiązywała do Josephiny, czasem z postępowymi (przywrócenie przedawnienia) lub wstecznymi rozwiązaniami. Katalog przestępstw – rozszerzenie przestępstw przeciw władzy państwowej, przestępstwa przeciw religii i obyczajowe jako zbrodnie, rozbudowanie przestępstw przeciw mieniu; katalog kar – wprowadzenie kary śmierci za najcięższe przestępstwa, zniesiono konfiskatę, złagodzenie wykonywania kary więzienia, wprowadziła nadzwyczajne złagodzenia kary i przedterminowe zwolnienia.Elastyczny i abstrakcyjny → utrzymał się długo, choć formalnie ujęto go w nowe ramy w 1852 r. z pewnymi zmianami (zastąpiono w 1974 r.):* usunięcie przepisów z dziedziny procedury karnej* wprowadzono trójpodział przestępstw na zbrodnie (cz. I), występki i wykroczenia (cz. II). * nowa (ograniczająca) definicja zdrady głównej i obrazy majestatu, złagodzono kary więzienia.•zmiany redakcyjne (nowa numeracja przepisów, usunięcie z kodeksu definicji naukowych).

Landrecht pruski z 1794 r.Zawieszenie publikacji Landrechtu pod wpływem rewolucji we Francji → wprowadzono po włączeniu ziem II rozbioru jako posiłkowy w stosunku do praw prowincjonalnych.bardzo obszerny (blisko 20tys art.), napisany kazuistycznie, z wieloma mentorskimi wskazówkami etycznymi. Objął prawie całość prawa materialnego (państwowe, administracyjne, karne, prywatne – 15tys art.), napisany po niemiecku, ale językiem niezrozumiałym, rozwlekłym, liczne dygresje i życiowe przykłady. Oparty na prawie powszechnym → typowy przykład kodeksu przejściowego między feudalizmem a kapitalizmem („pruska droga”), min. obok nowoczesnej definicji własności, istniała własność podzielona, oparty na stanowej strukturze, przywilejach szlachty, poddaństwie chłopów → wraz z reformami Steina-Hardenberga załamały się podstawy Landrechtu.

2.Kodyfikacja prawa cywilnego:- 2. poł. XVIII wieku- pierwsze kodeksy cywilne,−1756- kodeks cywilny bawarski,−1794- Landrecht Pruski (ALR/ Pruskie Prawo Krajowe/ PPK):

> przygotowywany od 1780- J. Von Carmer, C. Svarez,> wprowadzenie projektu- opór feudalnych kół pruskich,> kiedy wprowadzono, dążono do tego, żeby wprowadzić też na ziemiach polskich II rozbioru, żeby zmniejszyć ich związek z Polską,> zaczął obowiązywać od 1.06.1794,> prawo prywatne, karne, procesowe, państwowe, lenne, kościelne i inne,> charakter posiłkowy wobec partykularnych praw pruskich,> stopniowo zastępowano go innymi kodeksami ,a resztę, która została uchylono wprowadzając BGB,> słaba przejrzystość treści, kazuistyka,> podzielony na 2 części (koncepcja podwójnej osobowości człowieka: 1. prawa indywidualne, 2. prawa społeczne),> pomieszanie starych przeżytków z całkiem nowymi rozwiązaniami,> utrzymanie starych instytucji i zasad feudalnych.

- połowa XVIII wieku- rozpoczęcie prac w Austrii,−1811- wydanie ABGB- jednego z głównych kodeksów kapitalistycznego prawa cywilnego.

e) ODMIENNOŚCI PRAWA ANGIELSKIEGO§ ROZWÓJ SYSTEMU COMMON LAW−najstarsze prawo anglosaskie- partykularne, zwyczajowe,

11

Page 12: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−common law zaczyna kształtować się na skutek działalności sądów królewskich,−jednolite, powszechne dla całej Anglii,−orzecznictwo sądów królewskich likwidowało partykularyzm, prowadziło do „pospolitego prawa”,−ani stanowione, ani kształtowane przez zwyczaj,−podstawowe źródło- precedensy,−formalistyczne, mało elastyczne,−charakter kazuistyczny,−zachowanie narodowego charakteru,−prawo rzymskie nie wywarło na nie wpływu,−spisy urzędowe wyroków sądów królewskich,−duża rola jurysprudencji angielskiej- Glanvill, Bracton, Fortescue.

§ ROZWÓJ SYSTEMU EQUITY−powstanie sądu kanclerskiego- osoby, które z uwagi na duży formalizm nie chciały stawać przed sądem królewskim prosiły króla o rozpatrzenie sprawy (król nie był związany prawem); król kierował te sprawy do sądu kanclerskiego orzekającego na podst. Zasad słuszności,−equity- prawo słuszności,−sąd kanclerski- łatwo dostępny, mniej formalny, normy wynikające z zasad moralnych,−podstawy orzekania: łaska, sumienie, poczucie człowieczeństwa.

B. PRAWO PRYWATNEa) PRAWO OSOBOWE § ZDOLNOŚĆ PRAWNA OSÓB FIZYCZNYCH- GŁÓWNE CECHY1.Ogólne uwagi:

−zdolność prawna- zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków,−w feudalizmie wiele ograniczeń, choć ewoluowano w kierunku wyzwolenia.

2. Podstawowe cechy:−brak ścisłego i jednoznacznego określenia zakresu zdolności prawnej- odmienna w różnych kręgach prawa,−podmiotem praw i obowiązków w feudalizmie był człowiek:

* wolny,* zdrowy,* nie pozbawiony czci,* tuziemiec,* korzystający ze swej podmiotowości prawnej w ramach swego stanu lub grupy społ.

−ograniczano zdolność prawną ze względu na:* niewolę,* chorobę,* pozbawienie czci,* obce pochodzenie,* przynależność do innego stanu,* przynależność religijną,* płeć.

- rodzaje ograniczeń zdolności prawnej:1.Niezdolność całkowita:

osoba nie może być podmiotem praw i obowiązków (niewola, obce pochodzenie),2.Niezdolność częściowa:

ograniczenia tylko w pewnym zakresie jako podmiotu prawa, przy zachowaniu zdolności w innych zakresach,

3.Zdolność względna:jednostka mająca nawet pełną zdolność prawną mogła korzystać z niej tylko w obrębie swojego stanu.

§ OGRANICZENIA ZDOLNOŚCI PRAWNEJ OSÓB FIZYCZNYCH

1.Niewola:- niewolnik= rzecz- brak zdolności prawnej,

12

Page 13: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−niewolnicy lepsi (możnych lub Kościoła) otrzymywali czasem ograniczoną zdolność, np. Do zawarcia małżeństwa,−intensywny proces wyzwalania niewolników i przekształcania ich w zależną ludność chłopską,−przez X wiekiem- zanik niewolnictwa.

2. Zdrowie:−brak pełnego zdrowia fizycznego= całkowita utrata/zmniejszenie zdolności prawnej,−w późnym średniowieczu pogląd, że choroba fizyczna nie powinna pociągać za sobą całkowitej niezdolności prawnej,−prawo lenne- jakiekolwiek wady fizyczne= brak zdolności prawnej (prawo wojskowe- kto chciał należycie spełniać obowiązki, musiał być sprawny),−choroba umysłowa- bywała powodem do ograniczenia lub braku zdolności prawnej, np. Zwierciadło Saskie zabraniało dziedziczenia.

3. Cześć:−brak należytej czci= ograniczenie zdolności prawnej,−powody:

1. naganne postępowanie:albo naganne postępowania albo skazanie na karę hańbiącą;

2. określona pozycja osobista:nieślubne urodzenie (później sukcesywnie zmniejszano niedogodności, ale początkowo nie mogło ono dziedziczyć po rodzicach i krewnych, nie mogło samo rozporządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci, gdy nie miało własnego potomka itp.);hańbiący zawód- ograniczenie(np. Dziedziczenie, opieka) lub całkowita niezdolność (prawo lenne)- kat, komediant, śpiewak uliczny, poeta, czyściciel ulic, hycel, młynarz, krawiec, owczarz. Niektóre utrzymały się w Niemczech aż do XIX wieku,

−ogólna tendencja- ograniczenie w zakresie publicznoprawnym, a nie prywatnoprawnym.3. niehonorowy zawód:

hańbiący zawód- ograniczenie(np. Dziedziczenie, opieka) lub całkowita niezdolność (prawo lenne)- kat, komediant, śpiewak uliczny, poeta, czyściciel ulic, hycel, młynarz, krawiec, owczarz. Niektóre utrzymały się w Niemczech aż do XIX wieku,

−ogólna tendencja- ograniczenie w zakresie publicznoprawnym, a nie prywatnoprawnym.4.Obce pochodzenie:

- obcy= wróg, chyba, że był czyimś gościem- wtedy otrzymywał od tej osoby ochronę prawną i pewien zakres zdolności,−w związku z zasadą osobowości prawa sytuacja cudzoziemców polepszyła się, choć nie na długo,−prawo połowu- władca mógł na swoim terenie ująć cudzoziemca i przetrzymując go 1 rok i 1 dzień na tym terytorium zmienić go w niewolnego chłopa,−rozbitkowie- własność panującego,−wraz z rozwojem handlu obcym gościom udzielano ochrony,−„prawo gościnne”- rozwinęło się najpierw we Włoszech, potem w Niemczech- dawanie pewnego zakresu zdolności prawnej cudzoziemcom,−ograniczanie głownie w sferze majątkowej, dziedziczenia i testowania (np. W braku ustawowych dziedziców majątek po cudzoziemcu bierze władca).

5. Stan:−własność pewnych dóbr zastrzeżona tylko dla szlachty,−wyłączność pewnych zawodów- tylko dla mieszczan,−ograniczenia silnie występowały w 3 dziedzinach:

1. prawo opiekuńcze (opiekun nie może być niższego stanu niż pupil),2. dziedziczenie (nie można dziedziczyć po osobie wyższego stanu),3. małżeństwo (w przypadku nierówność stanów- małżonek stanu wyższego + dzieci spadali do stanu niższego).

6. Inne czynniki ograniczające zdolność prawną:−wyjęcie spod prawa / śmierć cywilna,−płeć- kobieta nie mogła dziedziczyć nieruchomości,−religia (choć w średniowieczu jedynie kacerze- odstępcy od chrześcijaństwa- byli prześladowani przez państwo i Kościół):

* od zasady cuius regio, eius religio- przynależność do danej religii była warunkiem posiadania

13

Page 14: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

całkowitej zdolności prawnej.

§ POCZĄTEK I KONIEC ZDOLNOŚCI PRAWNEJ OSOBY FIZYCZNEJ1.Początek zdolności:

- zazwyczaj z chwilą urodzenia, o ile dziecko było żywe i miało postać ludzką,−prawa starogermańskie- od chwili nadania imienia, od uznania przez ojca (podniesienie, podanie pokarmu itp),−warunek uznania dziecka za żywe- krzyk, otwarcie oczu, objęcie wzrokiem pomieszczenia,−brak rejestru urodzin i niemożność stwierdzenia faktu narodzin,−księgi urodzeń, małżeństw i zgonów- dopiero po soborze trydenckim (1545-1563) w kościołach katolickich,−państwowych ksiąg stanu cywilnego- brak.

2. Koniec zdolności:−w sposób naturalny z chwilą śmierci,−możliwa była utrata zdolności prawnej za życia:

a) wyjęcie spod prawa:instytucja stosowana wobec przestępców naruszających porządek prawny i pokój (mir); osoba taka nie miała w ogóle zdolności prawnej, można było bezkarnie ją zabić; współmałżonek stawał się wdową/wdowcem, a dzieci sierotami; najdłużej w formie banicji;b) śmierć cywilna:we Francji i Anglii; człowiek zostawał usunięty ze społeczeństwa i tracił zdolność prawną; najczęściej był to dodatek do skazania na ciężkie roboty,c) śmierć klasztorna:wstępujący do klasztoru traktowany jest jak zmarły i traci wszelką zdolność prawną,d) utrata wolności.

§ OSOBY PRAWNE−zdolność prawną miały także związki osób- korporacje, lub zakłady- fundacje,−pojęcie osoby prawnej rozwinęli kanoniści i komentatorzy (zwłaszcza Bartolus de Saxoferrato)- przeciwstawienie zbiorowości jednostkom, z których ta zbiorowość się składa, uznając taką zbiorowość za samodzielną jednostkę posiadającą zdolność prawną (teoria fikcji),−osoba mistyczna, fikcyjna,−zakład powstaje z woli założycieli, np. Kościół z woli Boga, a w korporacji decyduje wola członków.

§ ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH1.Uwagi ogólne:

- mogła być ograniczona przez różne czynniki, głównie przez wyżej wymienione,−podstawowa rola- wiek, płeć, zdrowie,−w czasach wcześniejszych ograniczenia wypływały z mundium, tj z władzy opiekuńczej nad osobami niesamowładnymi,−kto nie podlegał mundium mógł samodzielnie dokonywać czynności prawnych + najczęściej miał też zdolność wojskową.

2. Wiek:−zdolność do czynności prawnych uzyskiwano po osiągnięciu odpowiedniego stadium rozwoju psych-fiz.,−czasy najdawniejsze- mężczyzna pełnoletni= umiejący władać bronią,−później ustalano granice- najmniej- 10 lat, przeważnie 12, rzadziej 15; później przesuwa się między 16 a 25 rok życia,−po recepcji przyjęto, że do 7 r.ż dziecko jest całkowicie niezdolne do czynności prawnych,−przekroczenie 60-70 roku życia- przymusowa opieka= ograniczenie zdolności do czynności prawnych.

3. Płeć:−kobiety zazwyczaj całe życie pozostawały pod czyjąś opieką/władzą; bardziej swobodne później stanowisko wdowy- korzystała ona z pełni zdolności do czynn. pr.,−stanowisko prawne kobiet było jednak bardzo zachwiane- w niektórych miastach niemieckich- brak ograniczeń,−od XVI wieku- ponowne ograniczenia- kobieta musiała podlegać opiece ze względu na swoją lekkomyślność.

4. Zdrowie:−na ograniczenie- wpływ zdrowia fizycznego, np. Zakaz dysponowania majątkiem na łożu śmierci, przy darowiznach przymus okazania sprawności fizycznej itp),

14

Page 15: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−chorzy, ułomni- pod opiekę,−później zaczęto dostrzegać, że bardziej liczy się stan psychiczny, niż fizyczny,−chorzy umysłowo- pod opiekę,−postępowanie o ubezwłasnowolnienie (w Niemczech po recepcji)- ubezwłasnowolniony nie odzyskiwał pełni praw nawet w okresach przerw w chorobie,−ubezwłasnowolnienie- także dla marnotrawców.

b) PRAWO MAŁŻEŃSKIE§ MAŁŻEŃSTWO- JEGO CHARAKTER I ZAWARCIE

1.Charakter:- związek jednego mężczyzny i jednej kobiety- monogamia,−dzięki chrześcijaństwu- dogmat o małżeństwie jako sakramencie- później dodano, że wywołuje on także świeckie skutki.

2. Małżeństwo przez porwanie i kupno:−w czasach najdawniejszych,−porwanie- piętnowane, spotykane dość rzadko, chyba, że w przypadkach egzogamii- szukania partnerki poza swoją grupą społeczną; raczej było celem zdobycia partnerki, niż sposobem zawarcia małżeństwa- dopiero współżycie partnerów miało charakter konstytutywny,−małżeństwo endogamiczne (małżonkowie z tej samej grupy społ.)- tylko małżeństwo zawierane na drodze pokojowej- przez kupno, czyli umowę mającą znaczenie konstytutywne dla powstania małżeństwa,

> umowa pomiędzy muntwaldem- mającym mundium, a narzeczonym- z czasem przedmiotem umowy stała się władza nad kobietą a nie sama kobieta,> pierwotnie umowa realna- uiszczenie ceny i wydanie kobiety.

3.Umowa formalna:- umowa realna przekształciła się w tzw. Normalną, tj. Zawierającą zobowiązanie dłużnika do świadczenia w przyszłości,−pierwotnie jednolity akt rozbijał się na dwa osobne- zmówiny i zdawiny.

> Zmówiny:* umowa, na mocy której narzeczony płacił muntwaldowi cenę kupna, a muntwald zobowiązywał się do przekazania kobiety,* cena była formą zadatku- gwarancją wykonania zobowiązania,* w późniejszym średniowieczu kobieta dysponowała sama sobą, ale w feudalizmie jeszcze wymagana zgoda ojca,* muntwald wręczał narzeczonemu laskę lub różdżkę jako zakład- wręczenie zakładu gwarancją wykonania zobowiązania w przyszłości pod rygorem ustalonych konsekwencji.

> Zdawiny/ ślub: * kobieta była wydawana narzeczonemu przez muntwalda,

* wydanie narzeczonej, wprowadzenie żony do domu męża, symboliczne przejęcie władzy nad żoną (ujęcie ręki itp), pokładziny,

* FORMA ŚWIECKA!!! * z czasem ślub już zawarty czasem błogosławił ksiądz, co nie zmieniało świeckiego charakteru

małżeństwa.4.Małżeństwo kanoniczne:

- po przyjęciu chrześcijaństwa Kościół walczy z poligamią,porywaniem kobiet, kazirodztwem itp.−od XI wieku prawo małżeńskie podporządkowano Kościołowi,−wymogi ważności małżeństwa wg. Prawa kanonicznego:

1. złożenie oświadczenia woli:−małżeństwo tworzy oświadczenie woli(szkoła paryska), a nie cielesne obcowanie(szkoła bolońska)- papież Aleksander III,−oświadczenie woli musi być prawidłowe, nieobciążone błędem, przymusem, symulacją,−dogmat o małżeństwie jako sakramencie,−sponsalia:

> de futuro- oświadczenie o zamiarze zawarcia małżeństwa w przyszłości /zaręczyny/,> de praesenti- oświadczenie o zamiarze zawarcia małżeństwa w teraźniejszości;

**sponsalia de futuro przekształcały się w małżeństwo jeśli nastąpiło copula carnalis lub po objawieniu woli

15

Page 16: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

wstąpienia w związek.2. brak przeszkód zrywających małżeństwo:

−przeszkody:> zrywające- sprzeciwiają się zawarciu małżeństwa,np. kazirodztwo, różnice wiary, przyjęcie święceń kapłańskich, niski wiek, impotencja- od niektórych można było uzyskać dyspensę;

−zakaz zawierania małżeństw krewnych w linii prostej bez ograniczeń i w linii bocznej między rodzeństwem,−małżeństwo między krewnymi w linii bocznej możliwe od VII stopnia komputacji kanonicznej(ilość generacji od wspólnego przodka liczone po jednej, dłuższej stronie);−później zredukowano do IV i III st. Komputacji kanonicznej, a obecnie do IV st. Komputacji rzymskiej;

> wzbraniające- nie zezwalały na zawarcie małżeństwa, ale jeśli ktoś zawarł, to było ono ważne.

3. właściwa forma zawarcia małżeństwa: - małżeństwa zawierane w obliczu Kościoła- przed kapłanem, w obecności świadków i po trzykrotnych zapowiedziach,

- początkowo nie przestrzegano tych wyznaczników, a i Kościół tolerował i uważał za ważne małżeństwa tzw. Tajne- bez nakazanych formalności, zawarte prywatnie,

−brak rejestru małżeństw sprzyjał bigamii,−porządek z tym zrobił dopiero sobór trydencki,−dekret Tametsi:

> podkreślenie sakramentalnego charakteru związku,> małżeństwo, aby było ważne musi być zawarte przed duchownym, w obecności świadka i po trzykrotnych zapowiedziach,> małżeństwa tajne po wydaniu dekretu stały się nieważne,> zaręczyny nie mogły przez copula carnalis przekształcić się w małżeństwo,> do dziś uzupełnione postanowienia dekretu są obowiązujące.

5. Kryzys małżeństwa kanonicznego:−XVI wiek- protestantyzm zaprzecza sakramentalnemu charakterowi małżeństwa,−podważanie wyłączności Kościoła w dziedzinie małżeństwa,−protestanci posługiwali się prawem małżeńskim przedsoborowym, później podstawą ich małżeństwa także stała się obecność duchownego,−pojawienie się małżeństwa cywilnego (XVI i XVII, Holandia, Anglia),−Ludwik XVI wprowadza dla hugenotów śluby cywilne (dotąd ich związki nie były „legalne” a dzieci nieślubne) w 1787roku,−przeciw kościelnemu prawu małżeńskiemu także szkoła prawa natury- Hobbes,−władcy absolutni nie chcieli się pogodzić z wyłącznością Kościoła na małżeństwo,−w Niemczech- zaczęto odróżniać małżeństwo jako sakrament (Kościół) i umowę cywilną (państwo),−Józef II (1783)- EHAPATENT- małżeństwo jest umową cywilną i wszystko, co go dotyczy reguluje świeckie ustawodawstwo; pozostało jednak wyznaniowe, ponieważ zawierano je przed kapłanem odpowiedniego wyznania- nie stworzono małżeństwa świeckiego!!!

* patent stwarzał kolizję z prawem kanonicznym, co mogło prowadzić nawet do nieważności małżeństwa;

- Landrecht przyjął koncepcję zbliżoną do austriackiej i także wprowadzał ograniczenia nieznane w prawie kanonicznym, co wywoływało kolizje (ważne małżeństwo- tylko przed kapłanem).

§ ROZWIĄZANIE MAŁŻEŃSTWA−najczęściej- śmierć,−najwcześniej- rozwód (albo układ, albo jednostronny, tzw. Repudium- odtrącenie żony za jej rzekomą winę); postępowanie męża musiało mieć uzasadnienie, inaczej groziła mu zemsta ze strony rodziny żony,−wyjęcie spod prawa, śmierć cywilna,−KK- nierozerwalność małżeństwa, zakaz rozwodów- ustanie małżeństwa za życia obojga małżonków tylko przez rozwiązanie i tylko w wyjątkowych wypadkach, ale musiało być zawarte ważnie i nie dopełnione w sensie fizycznym,

16

Page 17: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−KK tolerancyjny był dla możnych i feudałów,−KK stworzył instytucję separacji „od łoża i od stołu”- rozdzielenie małżonków bez możliwości zawarcia przez nich następnego małżeństwa,−protestanci dopuszczali rozwód,−prawo świeckie nie ingerowało w rozwody wśród katolików; od Rewolucji Francuskiej- rozwody wg. Prawa świeckiego.

§ MAJĄTEK MAŁŻEŃSKI−podstawa majątku małżeńskiego- masa majątkowa męża,−także żona mogła wnosić wartości istotne dla małżeńskiej gospodarki,−wyprawa (od rodziny)- przedmioty do osobistego użytku, z czasem także cenniejsze ruchomości,−posag (od rodziny)- rozwinięcie pierwotnej wyprawy, stanowił część należną kobiecie z jej rodzinnego majątku- odpowiednik tego, co by jej zostało w drodze dziedziczenia; głównie gotówka, czasem nieruchomości; często polepszał pozycję męża,−wiano (od męża)- suma pieniężna lub wydzielony kawałek nieruchomości itp z możliwością wyegzekwowania po śmierci męża- zabezpieczenie majątkowe żony na wypadek śmierci męża,−podarek poranny (od męża)- składany po nocy poślubnej; jeśli żona była niższego stanu, mąż mógł dać jej tylko to- jedyna okazja, aby wspomóc ją finansowo i podnieść jej pozycję, komfort itp.−We Francji te dwie instytucje zlały się w jedno + w razie śmierci męża żona nabywała prawo wieczystego użytkowania na części jego majątku- tzw. Wiano ustawowe- najczęściej na 1/3, rzadko na ½ majątku,−jeśli z małżeństwa były dzieci, to dziedziczyły po ojcu i matce,−jeśli kobieta zmarła bezdzietnie- wiano wracało do majątku męża,−majątek zmarłego męża przypadał krewnym- głównie synom, rzadko żonie.

§ STOSUNKI MAJĄTKOWE MIĘDZY MAŁŻONKAMI1.Zarząd majątku przez męża przy utrzymaniu oddzielności majątku żony i męża:

- wynikał z mundium nad żoną,- każdy z małżonków pozostawał właścicielem całego majątku, ale rządził nim mąż,- w razie śmierci jednego- jego część była dziedziczona, a pozostały majątek zabierał współmałżonek,

2.Ograniczona wspólność majątkowa: a) wspólność dorobku z czasów małżeństwa, na ruchomościach i nieruchomościach,b) wspólność tylko majątku ruchomego wniesionego do małżeństwa i nabytego w trakcie jego trwania-większe przywileje miał mąż ( w razie śmierci męża cały majątek dzielono między żonę a dziedziców zmarłego- żonie przypadała część najmniejsza),

3.Pełna wspólnota majątkowa: - stopienie się wszelakiego majątku małżonków w jedną wspólną całość; większe przywileje miał mąż,- w razie śmierci jednego, cały majątek przypadał drugiemu, choć bywały wyjątki.

−rzymski system posagowy:- rozdzielność majątkowa małżonków, ale żona musi wnieść posag, jako wkład na pokrycie „ciężarów małżeństwa”,- posag- własność męża, ale nie mógł go sprzedać,- żona mogła posiadać własny majątek.

- powyższe systemy mogły ulegać licznym modyfikacjom- w Niemczech takich systemów wykształciło się ok. 200,

−stosunki majątkowe można było też regulować za pomocą umów małżeńskich, w których z góry określano kwestie wspólności/rozdzielności/zarządu/użytkowania/odpowiedzialności za długi itp.

c.PRAWO RZECZOWE§ OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA1.Rzeczy ruchome i nieruchome:

- podział często niepokrywający się ze stanem rzeczy,−np. Zwierciadło Saskie- ruchomości to rzeczy, które „można poruszyć i nosić”, ale już inne niemieckie powiedzenie określa, że ruchomości to takie rzeczy, które ulegają zniszczeniu od pochodni,−nieruchomości- również same prawa związane z nieruchomością, a także prawa o charakterze publicznym, wiążące się z ziemią,

17

Page 18: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−istnienie odmiennych zasad rządzących ruchomościami i nieruchomościami, np. Inne reguły nabywania, posiadania, zastawu rzeczy ruchomych i nieruchomych,−odmienne zasady dziedziczenia ruchomości i nieruchomości,−feudalistyczna nieruchomość służyć miała raczej zbiorowości, niż jednostce (liczne ograniczenia prawa właściciela),−po recepcji różnice te zatarły się w dużej mierze, choć nie wszędzie (wyjątki- prawo angielskie, niektóre prawa partykularne).

2. Własność a posiadanie:−termin „własność”- od XII wieku w Niemczech, a pojmowane tak, jak w prawie rzymskim dopiero po recepcji,−nierozróżnianie w sposób ostry własności od posiadania.

3. Prawa rzeczowe ograniczone:−brak wyraźnego rozgraniczenia między prawem własności a prawami rzeczowymi ograniczonymi,−przed recepcją prawo rzeczowe, to głównie faktyczne władztwo nad rzeczą,−brak rozróżniania między władztwem prawnym a faktycznym,−polegały na władztwie nad rzeczą, ograniczonym w zależności od treści tego ograniczonego prawa,−„własność”- w różnych aspektach,−najważniejsze rzeczowe prawa ograniczone epoki feudalizmu:

1. ciężary realne:> na gruncie spoczywał ciężar, który każdorazowy właściciel gruntu musiał uiszczać(działanie pozytywne) pewnej osobie- uprawnionemu do pobierania ciężaru, np. Czynsze, dziesięciny,> duża rola w miastach- z dawnych lokacji pozostał jedynie czynsz- ciężar realny- przypadający miastu;> renty- obciążała grunt- każdorazowy jego właściciel musiał płacić pewnej osobie; ciężar wieczysty, niewykupny; uwolnienie tylko przez porzucenie gruntu lub całkowite jego zniszczenie,> rent pobranych nie zaliczano na poczet ceny kupna gruntu.

2. służebności gruntowe; 3. zastaw: > dominował zastaw użytkowy, > z czasem wykształciła się hipoteka.

§ POSIADANIE I WŁASNOŚĆ1. Posiadanie:−posiadanie= gewere - faktyczne władanie rzeczą; obowiązkowo wola posiadania,−czasem przyznawano posiadanie komuś, kto nie władał faktycznie rzeczą, np. Prawny spadkobierca,−możliwość jednoczesnego posiadania tej samej rzeczy przez wiele osób z różnych tytułów /nieruchomości/,−przy ruchomościach zależało od faktycznego dzierżenia rzeczy- jeśli ktoś swoją rzecz oddawał dobrowolnie, mógł się domagać zwrotu tylko od tej osoby, tracił ochronę prawną działającą erga omnes,2. Własność:−najpełniejsze prawo do rzeczy= najwyższy stopień gewere,−teoria własności podzielonej : własność bezpośrednia/zwierzchnia(pan feudalny) i wałsnosć podległa/ użytkowa(chłop); każdy z właścicieli miał inne uprawnienia,−lokacje gruntowe- właściciel oddawał swój grunt w użytkowanie innej osobie- reguła w feudalizmie; mogły być dożywotnie, wieczyste, czasowe; mogła wiązać się z nimi zależność, a mogły być „wolne”,−lokacje miejskie- miasta będące właścicielami gruntów oddawały je miejskim kolonistom w użytkowanie i pod zabudowę- pierwotna/założycielska lokacja- pełna własność kolonisty przy uiszczaniu wieczystego czynszu,−lokacje lenne- nadanie wasalowi lenna,−własność nieruchomości- większe skrępowanie rozporządzaniem za życia i na wypadek śmierci:

> prawo bliższości krewnych:* retrakt- krewny zbywcy nieruchomości miał prawo odkupić ją od nabywcy,* pierwokup,(stosowanie było także w stosunku do sąsiadów)(możni wzbraniali się przed tym za pomocą ordynacji)

- przy przeniesieniu własności wymagano dwóch aktów:1.wzdanie - oznaczało przeniesienie prawa własności,2.wiązanie - polegało na wprowadzeniu nabywcy w posiadanie.

18

Page 19: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

d)PRAWO ZOBOWIĄZAѧ OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA−oddzielenie od siebie długu od odpowiedzialności- możliwość istnienia długu bez obowiązku jego świadczenia ze strony dłużnika- był on tylko dłużny, ale nie odpowiedzialny,−świadczenie miało być wykonywane natychmiast, a jeśli nie mogło być- dłużnik dawał zastaw lub rękojmię uwalniając się od odpowiedzialności,−później chciano stopić w jedno dług i odpowiedzialność, a zastaw i rękojmię uczynić tylko gwarancją wykonania zobowiązania,−zobowiązania- z deliktów i umów,−umowa realna : przez przyjęcie rzeczy od jakiejś osoby przyjmujący stawał się dłużnikiem,−umowa formalna : konieczność ścisłego przestrzegania formy; zobowiązanie do świadczenia w przyszłości- albo przez ślubowanie wiary albo przez wręczenie wadiacji/zakładu; podstawowy sposób powstawania zobowiązań z umów;−ślubowanie wiary - w formie uroczystej; złożenie przysięgi wykonania świadczenia w przyszłości + ważne były gesty rąk,−wadiacja - przekazanie przez dłużnika wierzycielowi symbolu będącego znakiem własnościowym dłużnika + odpowiednie formuły słowne,−umowy konsensualne- rozwinęły się pod wpływem prawa rzymskiego,−rozwój zobowiązań= rozwój gospodarki, handlu itp,−wykształcenie się w miastach włoskich spółki komandytowej, akcyjnej; prawo wekslowe.

e) PRAWO SPADKOWE§ OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

1.Testament a dziedziczenie beztestamentowe:- wczesny feudalizm- nie uznaje się dziedziczenia testamentowego,−pierwsze miejsce- dziedziczenie beztestamentowe oparte na zwyczaju lub ustawie,−Kościół odgrywa ważną rolę w uznaniu dziedziczenia testamentowego- chodziło o to, aby na Kościół można było przeznaczyć taką część majątku, jaką otrzymali synowie- tzw. Część swobodna- spadkodawca mógł nią wedle uznania dysponować,−testament szybko przyjął się w miastach, gdzie własność była bardziej zindywidualizowana,−testament nie musiał zwierać ustanowienia dziedzica, lecz jedynie dyspozycję pewnymi rzeczami/częścią majątku,−od recepcji- zaczyna w tych krajach obowiązywać testament na zasadach rzymskich,−umowy o dziedziczeniu- głównie między małżonkami.

2. Dziedziczenie beztestamentowe:−podstawowa odmiana spadkobrania w krajach z prawem rodzimym,−inne zasady dziedziczenia ruchomości, nieruchomości, początkowe wyłączenie kobiet z dziedziczenia,−we wszystkich systemach dziedziczenia- pierwszeństwo dla synów,−prawo kaduka- przejmowanie spadku przez panującego z braku uprawnionego dziedzica,−wg. Zwierciadła Saskiego- dwa kręgi dziedziców- ściślejszy (potomkowie, rodzice, rodzeństwo) i obszerniejszy (pozostali uprawnieni krewni)- mężczyźni wyłączali konkurujące z nimi kobiety,−system parantel- I. Parantela- descendenci spadkodawcy, II. Parantela- krewni wywodzący się od ojca spadkodawcy, III. Parantela- krewni od wspólnego dziadka itd.

PRAWO KARNE I PROCES KARNY§ OKRES RODOWO-PLEMIENNY

−jeszcze przed państwami szczepowymi- prawo karne pod wpływem zasady prywatnoprawnej,−kara- znaczenie prywatne, bo wymierzał ją sam poszkodowany lub jego rodzina,−od XVI wieku- charakter publicznoprawny- przestępstwo ścigane przez państwo,−od okresu rodowo-plemiennego istniały już przestępstwa o charakterze publicznym- zdrada plemienna, tchórzostwo na wojnie, przestępstwa obyczajowe, zbrodnie religijne= obraza bóstw, którą należy pomścić,−przestępstwo- naruszenie pokoju w grupie społecznej (najcięższe- naruszenie miru powszechnego),−mała kwestia winy, najważniejsze były skutki bez względu na zamiar sprawcy i okoliczności,−nie rozróżniano bezprawia cywilnego od karnego,

19

Page 20: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−pierwotny proces- tylko karny; cywilny dopiero od XIII wieku,−system kar:

* przestępstwa prywatne:>zasada zemsty,> zasada kompozycji- ugoda między stronami- sprawca mógł uniknąć zemsty przez uiszczenie kary kompozycyjnej (przy zabójstwie- główszczyzna; przy lżejszym zranieniu- nawiązka),

* przestępstwa publiczne: > sprawca na sąd wiecu plemiennego- jeśli okazał się winny= kara śmierci,

> kara śmierci- charakter sakralny, dokonywali jej kapłani traktując jako ofiarę, > wyjęcie spod prawa.

§ PRAWO KARNE I PROCES W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA1.Prawo karne we wcześniejszym okresie średniowiecza (do XII):

- wzrost liczby przestępstw ściganych z urzędu,−podstawowa kara dla naruszającego mir powszechny- wyjęcie spod opieki monarszej ,−najczęściej stosowano karę śmierci, kary mutylacyjne (okaleczenia), chłostę, piętnowanie,−kary publiczne- stosowane dowolnie- kilka kar do wyboru za jedno przestępstwo,−mimo wzrostu przestępstw nadal zasada prywatnoprawna,−dominacja kar kompozycyjnych nad zemstami rodowymi, ale coraz częściej nakładano dodatkowa karę pieniężną przypadającą władzy państwowej,−kary kompozycyjne- z góry ustalane przez ustawę; kary nie były równe, uzależnione były od klas,−postępowanie rugowe- państwo występowało ze skargą na zabójcę, jeśli nikt inny z nią nie wystąpił- tępienie zabójstw,−ogólny wzrost znaczenia zasady publicznoprawnej.

2.Proces wczesnośredniowieczny:- brak odrębnego procesu karnego i cywilnego,−u schyłku średniowiecza rozróżnienie na skargę karną (wymierzenie kary) i skargę cywilną (usunięcie skutków bezprawia cywilnego),−skargowość/ zasada akuzatoryjna- proces był wszczynany tylko na podstawie skargi uprawnionego do jej wniesienia,−zakaz łączenia w jednej osobie oskarżyciela i sędziego,−w większości przypadków- skarga miała charakter prywatnoprawny,−postępowanie rugowe,−ustność i jawność,−formalizm,−oddzielenie postępowania dowodowego od samego przewodu- miało ono miejsce poza sądem i po wydaniu wyroku,−jeśli oskarżony zaprzeczał- wyrok nie miał charakteru końcowego i był tylko warunkowy,−brak apelacji,−„nagana” sędziego- pokrzywdzony w procesie zarzucał wnioskodawcy wyroku złamanie prawa,−środki dowodowe prymitywne, o charakterze formalnym,−podstawowe znaczenie- przysięga strony wsprta przysięgą współprzysiężników (nie przysięgali na stan faktyczny, tylko na swoje prywatne przekonanie)- miała ona charakter sakralny, np. Przysięgano na krzyż,−sądy boże/ ordalia - Bóg nie dopuści do skazania niewinnie oskarżonego:

* dwustronne- pojedynek sądowy, próba krzyża,* jednostronne- próba żelaza, próba gorącej/zimnej wody,*** Kościół w 1215 zakazał duchownym uczestnictwa w ordaliach, ale popularne były nadal;

- dowód z dokumentu (urzędowe, których strona nie mogła kwestionować) i ze świadków- ich znaczenie rosło, ale były najrzadziej wykorzystywane.3.Zmiany w prawie karnym późnego średniowiecza (XIII-XV):

- dalszy wzrost znaczenia zasady publicznoprawnej,−coraz większa rola kar publicznych- coraz mniejsza kompozycyjnych,−kara powinna odstraszać przestępcę od recydywy, a resztę społeczeństwa od naśladowania tego czynu,−niezwykłe okrucieństwo prawa karnego,−kary publiczne najczęściej niewspółmiernie surowe w stosunku do przestępstwa,

20

Page 21: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−w Niemczech rozgałęzienie systemu kar cielesnych. Wyróżniano kary:a) na gardle- kara śmierci:

* wielorodzajowa- ścięcie, łamanie kołem, spalenie, utopienie, wbicie na pal,* kwalifikowana- zadająca szczególne cierpienie, zadająca przed śmiercią dodatkowe cierpienie;

b) na ręku- kary mutylacyjne,c) na skórze i włosach- najlżejsze- piętnowanie, chłosta, obcięcie włosów,*** WSZYSTKIE- charakter hańbiący + wpływ na stanowisko prawne skazanego,*** powrót do kar talionu i kary odzwierciedlającej,

- karę mógł złagodzić sędzia sam lub na wniosek pokrzywdzonego; skazany czasami mógł się wykupić od kary- korzystne dla możnych i uprzywilejowanych,−szkoła włoska- uczeni włoscy starali się sklasyfikować przestępstwa i kary oraz zwrócić większą uwagę na rolę winy przy przestępstwie:

* odrzucenie przekonania, że o winie decyduje skutek zewnętrzny czynu; zwracano uwagę na stopień winy (dolus i culpa),* konstrukcja usiłowania- stan oparty na złym zamiarze, przystąpieniu do działań i niedoprowadzenia ich do skutku z przyczyn niezależnych od sprawcy; karalność usiłowania,* obrona konieczna i warunki jej bezkarności,* branie pod uwagę okoliczności obciążających i łagodzących,* wzór dla prawa karnego niemieckiego i francuskiego.

§ PRAWO KARNE I PROCES KARNY OD XVI DO XVIII WIEKU1.Prawo karne:

- czasy nowożytne- zwycięstwo zasady publicznoprawnej,−brak ścisłego pojęcia przestępstwa i ich klasyfikacji,−Carolina (1532) wymienia tylko najcięższe przestępstwa zagrożone karą śmierci,−doktryna niemiecka (XVII) wprowadza podział na przestępstwa lżejsze, cięższe i najcięższe,−braki w kodeksach itp uzupełniano przez zasady analogii – prowadziły one do nadużyć,−od XVIII wieku postulat- nullum crimen sine lege,−postępowe zasady przejęte ze szkoły włoskiej :

* Carolina- zwraca uwagę na nastawienie woli sprawcy- zróżnicowanie winy umyślnej i nieumyślnej,* usiłowanie= przestępstwo,* bezkarność za obronę konieczną i działanie w stanie wyższej konieczności,* kara powinna być tylko publiczna,* koniec kar kompozycyjnych i wpływu pokrzywdzonego na wysokość kary,* kary nadzwyczajne- łagodniejsze /po uwzględnieniu środków łagodzących/,

- cel kary- odstraszenie; utrzymano kary okrutne jak wielorodzajową i kwalifikowaną śmierć,- możliwość nałożenia kary nie przewidzianej przez kodeks,−klasowość prawa karnego.2. Proces inkwizycyjny:−zaczął się rozwijać w XIII wieku dzięki ustawodawstwu sycylijskiemu i papieskiemu,−stopniowo wypierał skargowy, a od XVI wieku- głównie stosowany był inkwizycyjny,−cechy:

a) wszczynany z urzędu na podstawie doniesienia; skarga miała charakter publiczny (oskarżyciel- przedstawiciel organu publicznego),b) wszystkie funkcje procesowe (ściganie, oskarżanie, obrona) w ręku jednej osoby- sędziego,c) postępowanie w zasadzie tajne i pisemne,

- pozycja oskarżonego bardzo słaba- brak gwarancji obrony, system środków dowodowych na jego niekorzyść,−zasada legalnej oceny dowodów- sędzia oceniał dowody wg. Reguł określanych przez ustawę,−orzekanie na zasadzie prawdy formalnej (najlepszym środkiem do wykrycia prawdy materialnej było przyznanie się oskarżonego, ale że nadużywano tortur, to wielu niewinnych się przyznawało),−bardzo niehumanitarny.3.Odmienności angielskie w karnym prawie procesowym:

- niehumanitarne, ale były inne zasady postępowania z oskarżonym- miał on większe szanse obrony,−Habeas Corpus:

21

Page 22: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

zakaz przetrzymywania aresztanta w więzieniu bez zgody sędziego; zapobiegała bezprawiu.−ławy przysięgłych- osoby powołane przez szeryfa z ludności miejscowej- czynnik ludowy w sądownictwie (tylko w sądach specjalnych nie było ławy przysięgłych):

* Wielka Ława Przysięgłych (Grand Jury)- 23 przysięgłych; decydowali, czy istnieją dostateczne podstawy do decyzji oddania kogoś pod sąd- czynności wstępne;* Mała Ława Przysięgłych (Petty Jury)- 12 przysięgłych; występowała w trakcie rozprawy, wydawała werdykt, który był podstawą wyroku (oni o winie, sędzia o karze),

- system ław przejęty przez wiele państw.

§ KIERUNEK HUMANITARNY WIEKU OŚWIECENIA1.Główne postulaty humanitarystów:

- na gruncie prawa natury- ostra krytyka prawa karnego,−Monteskiusz, Wolter, Beccaria,−głowne postulaty dotyczyły roli ustawy karnej i problemu represji karnej,−zwolennicy kodyfikacji, aby prawo było jasne i ujednolicone,−nullum crimen sine lege,−nulla poena sine lege,−równość wobec prawa karnego dla wszystkich,−Beccaria- państwo na podstawie zawartej z obywatelami umowy społecznej ma prawo karać przestępców naruszających przez swój czyn tę umowę,−kary tylko za czyny zagrażające społeczeństwu,−kara powinna mieć na celu poprawę przestępcy, być proporcjonalna do popełnionego czynu, wymierzana w określony sposób ale też szybka i nieuchronna,−likwidacja okrutnych kar; lepsze jest pozbawienie wolności i roboty przymusowe,−likwidacja przestępstw przeciwko religii (czary, magia, herezja),−reforma procedury karnej, likwidacja procesu inkwizycyjnego i tortur,−wprowadzenie zasady domniemania niewinności oskarżonego i ław przysięgłych.

2. Początki realizacji postulatów humanitarnych:−znalazły zastosowanie w różnym stopniu w wielu kodeksach, min. Leopoldina, Józefina, Franciscana, Landrecht:

* realizowano zasadę powszechności prawa karnego, równości wszystkich wobec niego,* częściowe zerwanie z zasadą analogii,* złagodzenie systemu kar- zniesienie kwalifikowanej kary śmierci i kar mutylacyjnych,* podstawa- kary więzienia i roboty przymusowe,* w wielu krajach zniesienie tortur podczas procesu,

- tendencje humanitarne dalej będą się rozwijały, jednak w feudalizmie prawo nadal działało głownie na korzyść możnych.

PROCES CYWILNY§ ROZWÓJ ODRĘBNEGO PROCESU CYWILNEGO−rozróżnianie skarg na cywilne i karne- od XIII wieku,−proces cywilny- prywatnoprawny,−główną rolę odegrał proces rzymskokanoniczny (z sądownictwa kościelnego)- w dużej mierze oparty na rzymskim procesie kognicyjnym. Cechy:

* zasada dyspozycyjności- rozpoczęcie procesu uzależnione od woli strony,* sporność/ kontradyktoryjność,* pisemność – wszystkie ważniejsze czynności dokładnie spisane-proces przewlekły i skomplikowany,

* legalna teoria dowodów- brak swobodnej oceny dowodów przez sędziego,* strona miała prawo do apelacji,* egzekucja wyroku- charakter urzędowy.

- dla pewnych spraw postępowanie skrócone/ sumaryczne: * mniejsza rola czynności dokonywanych na piśmie, * zasada ewentualności- strony były zobowiązane od razu przedstawić wszystkie swoje twierdzenia i dowody, także takie, które mogłyby odegrać jakąś rolę wtedy, gdy inne nie będą wzięte pod uwagę (ewentualność),

−powszechny proces cywilny- stworzony w Niemczech(XVII)- zastąpił na ziemiach niemieckich

22

Page 23: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

rzymskokanoniczny,−w Prusach- proces oparty na zasadach inkwizycji śledczej, nie uwzględniał zasady kontradyktoryjności i ewentualności- sędzia sam z urzędu kierował procesem, dochodził nowych okoliczności i dowodów bez względu na stanowisko stron.

III.PRAWO FEUDALNE SŁOWIAŃSZCZYZNY§ GŁÓWNE ŹRÓDŁA PRAWA W PAŃSTWACH SŁOWIAŃSKICH−wiarygodne źródła o prawie polskim- dopiero od XIII wieku,−najstarszy zbiór prawny ludów słowiańskich- Zakon sudnyj liudem prawdopodobnie z Bułgarii z czasów cara Symeona Wielkiego, przeniesiony później do Wielkiej Morawy,−najstarsze źródła prawa ruskiego (Wlk. Księstwa Kijowskiego)- dogowory- umowy książąt ruskich z Bizancjum (międzynarodowe prawo prywatne, karne, dziedziczenie i inne)- pierwszy w Europie traktat międzynarodowy likwidujący prawo nadbrzeżne,−prawo staroruskie- Ruska Prawda- najstarszy spis nieskażonego, rodzimego prawa w języku staroruskim:

a) Krótka Prawda, tzw. Prawda Jarosława (ustawy wydane przez księcia Jarosława Mądrego + Prawda Jarosławiczów- jego synów= dominacja prawa karnego i procedury sądowej),b) Obszerna Prawda- cz.1 odpowiadająca mniej więcej treści Krótkiej Prawdy, cz.2- Statut Włodzimierza Monomacha; prawo karne, prywatne- zobowiązania, opieka, dziedziczenie.

−główne źródło- zwyczaj; bardzo mało spisów prawa zwyczajowego,−Najstarszy Zwód (Księga Elbląska)- XIV wiek,−bardzo dużo spisów prawa w Czechach- wiele się zachowało, co ułatwia także badanie prawa polskiego z tamtego czasu:

* w Czechach i Polsce rodzime prawo= prawo stanowe, szlacheckie --> ZIEMSKIE; w miastach- miejskie, dla chłopów- wiejskie; duże zbieżności w samym prawie i wiele powtarzających się instytucji.

23

Page 24: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

PRAWO POLSKIE W OKRESIE FEUDALIZMUHISTORYCZNY ROZWÓJ PRAWA. ŹRÓDŁA PRAWA ŚREDNIOWIECZNE PRAWO

§ POCZĄTKI−fragmentaryczne wzmianki od podróżników i kronikarzy (Ibrahim ibn Jakub, Thietmar) w X wieku,−XI-XIIwiek- brak jakichkolwiek źródeł poznania prawa sadowego w Polsce,−pełniejszy, choć też niedostateczny obraz od XIII wieku- Najstarszy Zwód.

§ SYSTEMY PRAWA W POLSCE ŚREDNIOWIECZNEJ−stanowość i partykularyzm prawa,−do XIII wieku cała ludność polska podlegała jednemu prawu- polskiemu prawu zwyczajowemu,−od XIII wieku lokacje na prawie niemieckim- ekspansja prawa niemieckiego, które stworzyło podstawę do rozwoju systemu stanowionego prawa miejskiego, wiejskiego i ziemskiego- rozpad polskiego prawa na te 3 systemy podstawowe,−Kościół posługiwał się prawem kanonicznym,−ludność niepolska- własne prawa.

§ PRAWO POLSKIE- PRAWO ZIEMSKIE1.Podstawowe źródła:

- główne źródło tworzenia prawa- zwyczaj, prejudykaty (orzecznictwo sądów),−od XIV wieku- ustawodawstwo potwierdzające zwyczaj,−źródła poznania prawa: dokumenty, spisy prawa, księgi sądów, kroniki, księga założenia klasztoru cystersów w Henrykowie (Księga Henrykowska).

2. Prawo zwyczajowe:−znajomość głównie dzięki źródłom praktyki prawnej; utrwalone przez dokumenty i zapiski sądowe,−bardzo mało zachowanych spisów prawa zwyczajowego. Najstarszy- Najstarszy Zwód Prawa Polskiego (NZ)- Księga Elbląska:

* powstał prawdopodobnie w XIV wieku,* w języku staroniemieckim dla potrzeb Krzyżaków- stosowali oni dla Polaków zasadę osobowości prawa,* dominuje procedura sądowa, prawo karne, a także są oryginalne instytucje, jak: Ordalia/ sądy

24

Page 25: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

boże, usilstwo- gwałt na kobiecie, ślad- obowiązek gonienia przestępcy od wsi do wsi,* nieliczne prawo cywilne; tekst urywa się pośrodku zdania;

- Konstytucje i prawa ziemi łęczyckiej (ok. XV wieku)- spis prawa lokalnego, partykularnego, obejmujący prejudykaty i uchwały sejmiku- lauda.

3.Prawo stanowione:- bardziej spisanie niż stanowienie prawa,−początkowo ustawy władców polskich -statuty-, nie wkraczały w sferę prawa sądowego. Przełom- statuty Kazimierza Wielkiego:

a) małopolski (Wiślica; późniejszy; przepisy reformatorskie i nowatorskie jako zalążek kodyfikacji ogólnopolskiej),b) wielkopolski(Piotrków; wcześniejszy; spis lokalnego prawa wielkopolski),* później do statutów dołączono krótkie ustawy- ekstrawaganty, prejudykaty i petyta (niesformułowane ostatecznie projekty przepisów),* dygesta- połączony zwód statutów wielkopolsko-małopolskich,* głównie prawo sądowe, ale też materialne cywilne i karne,* początkowo nie odgrywały większego znaczenia, ale statuty nieszawskie kazały traktować je jako podstawę orzekania w sądzie,* umieszczenie w Zbiorze Łaskiego- sankcja monarsza- traktowane do końca RP jako źródło prawa.

- statut warcki (1423),−akty o charakterze ustawodawczym uchwalały także organy lokalne. Uchwały te, to lauda.

4.Partykularyzm:- prawo ziemskie- partykularne ze względu na odrębności dzielnicowe: małopolska, wielkopolska, mazowiecka,−na wszystkich ziemiach mogły tworzyć się dalsze, lokalne odmienności, ale różnice nie były znaczne, o czym świadczy fakt, że od XIII wieku mówi się o ius Polonicum lub mos Polonicum.

§ PRAWO MIEJSKIE−wraz z lokacją na prawie niemieckim- kształtowanie się systemu prawa miejskiego opartego na prawie niemieckim,−miasta polskie lokowane na prawie Magdeburga; później utworzyły się odmiany tego prawa:

średzkie (Wlkp.), chełmińskie (Pomorze, Mazowsze),- w miastach nadmorskich- lokacje na prawie lubeckim,−podstawowe źródła miejskiego prawa sądowego:

* pouczenia prawne- od miast macierzystych dla miast-córek,* ortyle- wyroki precedensowe wydawane gł. Przez miasta macierzyste,* wilkierze- statuty uchwalane przez radę miejską,** niemieckie spisy prawa- Zwierciadło Saskie, Weichbild saski/magdeburski- tłumaczone na język łaciński, aby umożliwić ludności posługiwanie się nimi. Od XV wieku tłumaczenia niektórych na język polski.

§ PRAWO WIEJSKIE−osady lokowano i na prawie niemieckim i polskim,−jeśli wieś lokowana była na prawie niemieckim, to i tak najczęściej zamieszkiwana była przez Polaków, a więc ustrój takiej wsi był niemiecki, ale Polacy posługiwali się własnym, polskim prawem,−na Podkarpaciu od XIV wieku- wsie na prawie wołoskim- prawo zwyczajowe, dla ludności zajmującej się pasterstwem i hodowlą.

§ PRAWO KANONICZNE−prawo stworzone przez Kościół; mogło być powszechne lub partykularne,−od XII wieku znano niektóre księgi powszechnego prawa kanonicznego,−od XIII wieku zaczęły upowszechniać się podstawowe jego źródła- Dekret Gracjana i Dekretały papieża Grzegorza IX oraz Corpus Iuris Canonici,−rozwijało się prawo partykularne, głównie na synodach, gdzie biskupi uchwalali statuty prowincjonalne,−statuty diecezjalne,−1420- statuty Mikołaja Trąby; synod wieluńsko-kaliski (obejmowały dotychczasowe polskie statuty

25

Page 26: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

prowincjonalne i usystematyzowały prawo w nich zawarte,−1527- zbiór Jana Łaskiego,−1579- zbiór Stanisława Karnkowskiego (dostosowywał prawo partykularne do postanowień soboru trydenckiego),−1628- zbiór Jana Wężyka- uzupełniał zbiór Karnkowskiego.

ŹRÓDŁA I ROZWÓJ PRAWA SĄDOWEGO W OKRESIE RP SZLACHECKIEJ (XVI-POŁOWA XVIII)§ SYSTEMY−nadal podział na 3 podstawowe systemy- miejski, wiejski, ziemski; żydzi, ormianie- własny system,−odrębność prawa na Mazowszu, Litwie i w Prusach Królewskich,−Mazowsze:

* lenno Polski wcielane stopniowo w skład Korony,* prawo oparte na zwyczaju i ustawodawstwie książąt mazowieckich,* II Zwód prawa mazowieckiego= Zwód Goryńskiego- sankcja monarsza,* szlachta- przyjmuje ziemskie prawo Korony z odrębnościami zawartymi w eksceptach mazowieckich,

- Prusy Królewskie: * szlachta- odrębny od polskiego system prawa, * prawo początkowo oparte na niewygodnym prawie chełmińskim; potem- Korektura prawa pruskiego,

−Litwa:* XVI wiek- kolejne statuty litewskie,* najważniejszy- III status, tzw. Kodeks prawa litewskiego,* pod znacznym wpływem prawa polskiego, ruskiego i rzymskiego,* używane jako prawo posiłkowe w Koronie,* wiele przepisów było powszechnych w całej Litwie.

§ POLSKIE PRAWO ZIEMSKIE1.Źródła tworzenia prawa:

- gł. Prawo zwyczajowe lub wprowadzone przez praktykę sądową,−„wyroki o mocy ustawy”,−konstytucje, lauda.

2. Kultura prawna w Polsce Złotego Wieku:−ożywienie kultury kodyfikacyjnej i unifikacyjnej, większe znaczenie prawa rzymskiego,

* Prawo rzymskie:> ożywienie nauki w Polsce,> próby wprowadzania w PL prawa rzymskiego,> wielu wrogów (niechęć wobec PR bo było ono prawem cesarstwa, a wtedy cesarstwem byli Niemcy- uważano to za objaw podporządkowania PL Niemcom; niechęć szlachty do zmian),> prace nad kodyfikacją i unifikacją prawa ziemskiego.

3. Słabośc ruchu kodyfikacyjnego:−pierwsza poważniejsza próba- Zbiór Jana Łaskiego (cz.1- prawo ziemskie, cz2.- zabytki prawa niemieckiego),−1523- opracowanie Formula Processus (prawo procesowe dot. Postępowania wszczynanego na podst. Skargi prywatnej; przyjęta w Koronie)-> poprawna redakcja i tendencje reformatorskie, jedyny oficjalny kodeks sądowego prawa ziemskiego do końca RP!!!−sejm odrzucał następne projekty kodyfikacji- np. Korektura Praw/Korektura Taszyckiego (5 ksiąg, nowoczesna forma, oparcie na dotychczasowych statutach i konstytucjach; odrzucona, bo sprzeciwiała się za bardzo wolnościom szlacheckim),−odrzucenie Korektury= hamulec w rozwoju pl prawa ziemskiego; do rozbiorów nie będzie już kodyfikacji.

4. Zbiory nieoficjalne. Jurysprudencja:−jurysprudencja pl na raczej niskim poziomie- zbieranie, komentowanie,−XVI wiek- zbiory Jakuba Przyłuskiego, Jana Herburta, Stanisława Sarnickiego i Jana Januszowskiego,−Przyłuski- propagartor prawa rzymskiego, rzymskiej systematyki itp.,,−XVII- Teodor Zawacki, Tomasz Drezner, Mikołaj Zalaszowski,−XVIII- Stanisław Konarski i Józef A. Załuski- Volumina Legum.

§ PRAWO MIEJSKIE I WIEJSKIE

26

Page 27: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

1.Prawo miejskie:- główne źródła- akty stanowione przez miasto (wilkierze) i akty (ordynacje, statuty) wydawane przez króla dla

miast królewskich i przez właścicieli dla miast prywatnych,−podstawowe znaczenie- Zwierciadło saskie, Weichbild magdeburski (po raz pierwszy w PL w Zbiorze Łaskiego; później jako samodzielne dzieło wydane przez Mikołaja Jaskiera- miało służyć jako obowiązujące w sądach miejskich i wiejskich,−tłumaczenia Zwierciadła saskiego i weichbildu magdeburskiego- Paweł Szczerbicz- ujednolicenie praktyki sądów miejskich,−na miejskie prawo karne- coraz większy wpływ Caroliny,−„Artykuły prawa majdeburskiego”- Bartłomiej Groicki- pierwsze w języku polskim, rola nieoficjalnych kodeksów w polskich sądach,−silniejszy wpływ prawa rzymskiego i kanonicznego-> przenikanie ich do prawa polskiego dzięki: Jaskierowi, Groickiemu, Zalaszowskiemu, Lipskiemu i innym.

2. Prawo wiejskie:−duże znaczenie źródeł prawa miejskiego- Zwierciadło saskie, Weichbild i Carolina,−silny wpływ miejscowych zwyczajów,−kształtowane przez właścicieli wsi, którzy wydawali ustawy wiejskie (wilkierze/ordynacje)- regulowały głownie wewnętrzne stosunki wsi, czasem przepisy z zakresu prawa sądowego.

PRAWO U SCHYŁKU RZECZYPOSPOLITEJ (DRUGA POŁOWA XVIII WIEKU)§ WPŁYW OŚWIECENIA−ożywienie nauki prawa na uniwersytetach,−większe znaczenie prawa natury i międzynarodowego; powstaje katedra prawa krajowego,−„Prawo cywilne narodu polskiego”- Teodor Ostrowski,−tłumaczenie na polski dzieł Monteskiusza „O duchu praw”, Beccarii „O przestępstwach i karach”, Filangieriego „Nauka ustawodawstwa”,−idee oświecenia i humanitaryzmu- Czochron, Szymanowski, Kołłątaj, Ostrowski, Kuźmirski,−postulat reformy prawa i kodyfikacji, ale nie szło to za daleko:

* nie występowano przeciwko monopolowi szlachty na własność ziemi,* starano się podnieść osobiste stanowisko chłopa,* krytykowano przestarzały system prawa, jego niesprawiedliwość, pieniactwo w sądach,* oparcie prawa pozytywnego na prawie natury,* postulat zwięzłości, jasności, kompletności kodeksów.

§ PRÓBY KODYFIKACYJNE−1776- uchwalenie ogólnokrajowego prawa wekslowego- pierwsze w kraju prawo powszechne,−1776- powołanie komisji kodyfikacyjnej: na czele Zamoyski, a także Wybicki. Zadanie- opracować całość polskiego prawa sądowego + uwzględnienie prawa natury:

* brano pod uwagę oświeceniowe postulaty.- 1778- „Zbiór praw sądowych”/ „Kodeks A. Zamoyskiego”: * nowe rozwiązania w kwestiach opieki, kurateli, zobowiązań (wprowadzenie wielu nowych); prawo

karne- instytucje i pojęcia feudalne,−1780- odrzucony przez sejm- opozycja duchowieństwa,−prace kodyfikacyjne na nowo w okresie Sejmu Czteroletniego: pracować miały 2 komisje- dla Korony i dla Litwy /tzw. Kodeks Stanisława Augusta/- Targowica zerwała Sejm i ostatnia próba kodyfikacji również się nie udała.

PRAWO SĄDOWE§ OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA−dawne prawo sądowe- raczej samodzielne, nie pod obcymi wpływami (polskie-ziemskie, bo miejskie było w dużej mierze oparte na niemieckim!!!),−obce prawa kształtowały teminologię- latynizacja słownictwa, zubożenie własnego języka prawnego,

27

Page 28: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−rozwój niektórych instytucji pod wpływem prawa kanonicznego lub ziemskiego,−pod wieloma względami podobne było rodzime prawo polskie do rodzimych praw obcych państw,−polskie prawo sądowe- głownie zwyczajowe + tworzone przez praktykę sądową,−w średniowieczu przepojone formalizmem i symboliką; miało wiele cech prawa względnie obowiązującego,−inny niż na Zachodzie rozwój ziemskiego prawa karnego i procesu karnego- u nas łagodniejsza represja karna, nieprzyjęcie zasady inkwizycji, duże znaczenie zasady prywatnoprawnej,−prawo miejskie uległo wpływom Zachodu- publicyzacja prawa, procesu karnego, zaostrzenie represji.

PRAWO PRYWATNE§ PRAWO OSOBOWE

1.Zdolność prawna:- przyznawana osobie fizycznej i prawnej,

•osoby fizyczne:> całkowite pozbawienie wobec niewolników oraz (w czasach najdawniejszych) cudzoziemców,> wywołańcy:

osoby wyjęte spod miru, pozbawione praw w następstwie popełnienia ciężkiego przestępstwa- uznani za zmarłych,** banicja- miała coraz większe znaczenie; także pozbawieni zdolności prawnej, ale w lepszej sytuacji niż wywołańcy,

> cudzoziemcy: tylko pierwotnie nie mieli zdolności pr.; inna sytuacja ludności obcej etnicznie, a zamieszkującej w

RP (Żydzi, Ormianie, Tatarzy)- zakres ich zdolności pr. Regulowany przez ich własne prawa, choć częściowo zależał także od nadrzędnych organów publicznych, np. Kościoła, miasta;

** szczególna sytuacja Żydów- uregulowana przez przywilej Bolesława Pobożnego i inne akty; w średniowieczu wiele ograniczeń, np. Nakaz mieszkania w gettach, noszenie specjalnych odznak, spiczastych czapek itp; zakaz zawierania małżeństw z chrześcijanami; podlegali specjalnej ochronie jako „słudzy skarbu”- służący pomocą $ panującemu; bogaci zajmowali się zakazaną dla chrześcijan lichwą.−częściowa zdolność prawna:

mieli ją później cudzoziemcy oraz kobiety,−pełna zdolność prawna:

osoby nieobciążone wadami; mogły z tej wolności korzystać tylko w obrębie własnego stanu wobec rownych sobie- była więc to zdolność względna,

−osoby prawne:korporacje (stwarzyszenia), fundacje (zakłady).** korporacje:

miasta, cechy, gildie, wspólnoty wiejskie, gminy żydowskie; państwo jako osoba prawna- od XIVw., ** fundacje:

kościoły, klasztory, szpitale (musiała posiadać dobro materialne, działać z woli założyciela)--> fundacje na rzecz Kościoła- wzbudzaly sprzeciw państwa, starano się utrudniać ich zakładanie, co nie do końca się udawało.2.Zdolność do czynności prawnych:

- kształtowała się pod wpływem czynników takich, jak: wiek, zdrowie, płeć,* wiek: > początkowo wg. Fizycznych oznak dojrzałości, później sztywno ustalona granica: XIV w- 12 lat, Xvw- 15

lat, tylko dla chłopców, 1768- 18 lat, ale przez „nadanie wieku” można było stać się pełnoletnim wcześniej dzięki orzeczeniu sądu lub panującego z ważnych przyczyn,

> początkowo pełnoletność=całkowita zdolność do czynności prawnych; później granicę pełnej zdolności do czynności prawnych przesunięto na 24 r.ż., > „lata sprawne”- 18, „lata dojrzałe”-24, > polscy minores podlegali kurateli.

* zdrowie: > początkowo wymóg zdrowia i fizycznego i psychicznego, później wymagano tylko dobrego zdrowia

umysłowego (Formula processus), > umysłowo chorych nie traktowano na początku jako ubezwłasnowolnionych, więc ich czynności mogły być ważne; do końca średniowiecza byli oni raczej chronieni przez prawo,

28

Page 29: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

> od XVI w- kuratela i całkowite lub częściowe ubezwłasnowolnienie poprzedzone wywiadem dot. Stanu zdrowia chorego.

* płeć: > kobieta mająca „lata sprawne” zdolna była do czynności prawnych ale z ograniczeniami wynikającymi z

jej statusu w rodzinie, > pełna zdolność w zakresie własnego majątku- wdowy i mężatki, > po 12 r.z pozostawała pod opieką ojca do czasu zamążpójścia/wstąpienia do zakonu, > dziewczyna osierocona przez ojca- pod opieką krewnych, których mogła wybrać; jeśli po 18 r.ż wzbraniano jej zamążpójścia, mogła wybrać się do innych krewnych po pozwolenie- wydanie się za mąż bez pozwolenia=utrata posagu, > od XVI wieku- regres, zaczyna się ograniczać tę zdolność- kobiety zaczęto zaliczać do jednej grupy z małoletnimi i chorymi umysłowo; mężatki pod opieką mężów; kuratela dla wdów pozostających w majątku rodzinnym; pozostałe wdowy, rozwiedzione i żony banitów traktowano jako sui iuris.

§ PRAWO MAŁŻEŃSKIE1.Prawo małżeńskie osobowe:

- przed przyjęciem chrześcijaństwa przypadki wielożeństwa,−pierwotnie małżeństwo w wyniku kupna lub porwania, jednak porwanie było raczej sposobem zdobycia kobiety, niż zawarcia małżeństwa,−małżeństwa przez umowę formalną- akt świecki wyrażający się w instytucjach zmówin i zdawin (opisane wyżej, str. 15),−zdawiny- w czasie wesela ojciec zezwalał pannie młodej na wstąpienie w związek; młodzi wypowiadali na zapytanie dziewosłęba formułki-”biorę sobie ciebie za gospodarza/gospodynię”, przenosiny do domu męża, oddanie żony pod władzę męża i pokładziny,−po przyjęciu przez Polskę chrztu prawo kanoniczne wymieniało 3 podstawowe elementy ważnego małżeństwa: złożenie zgodnego oświadczenia woli, brak przeszkód zrywających małżeństwo, właściwa forma zawarcia małżeństwa- niewielu tego przestrzegało, więc Kościół zmuszony był do uznawania za ważne także tych związków, które nie spełniały wszystkich wymogów,−ostateczne rozporządzenie upowszechniło się po soborze trydenckim (dekret Tametsi)- dwoje świadków, zapowiedzi x 3,−rozwiązanie małżeństwa- najczęściej przez śmierć:

* w czasach przedchrześcijańskich- rozwody, oddalenie żony z ważnej przyczyny,* chrześcijaństwo- dopuszczalne rozwiązanie ważnego małżeństwa nie dopełnionego fizycznie; o stwierdzenie nieważności można było starać się też później jeśli istniały wady 3 fundamentalnych wymogów ważności małżeństwa,* niemożność uzyskania rozwodu w chrześcijaństwie zastąpiono separacją.

2.Prawo małżeńskie majątkowe:- prawo świeckie,−majątek małżeństwa= masa majątkowa męża + wartości wniesione przez żonę,−najdawniej żona wnosiła tylko wyprawę- przedmioty osobistego użytku ale mogły być to też przedmioty znacznej wartości,−posag- głównie $,ale też i nieruchomości; obowiązek prawny ojca/brata, ekwiwalent części spadku, jaką by otrzymała,−dziewczyna traciła prawo do posagu wychodząc za mąż bez zgody krewnych lub w wyniku małżeństwa z przedstawicielem niższego stanu,−wiano- żona dostawała od męża,−wiano i posag były oprawiane/zabezpieczane przez męża na jego majątku. W razie śmierci męża żona miała prawo używania i pobierania użytków z części oprawionej do śmierci lub ponownego zamążpójścia,

* rozporządzanie oprawionymi dobrami w czasie małżeństwa było ograniczone, żona nie odpowiadała też tą częścią za długi męża. Oprawę poświadczano tzw. Listem oprawnym/wiennym. * taki system nazwano rządem posagowym- odrębność majątkowa małżonków- posag był własnością żony, ale zarząd nad majątkiem miał mąż; mógł on dysponować posagiem pieniężnym.

−wieniec- suma wypłacana przez spadkobierców męża, gdy ten nie zapisał na swych dobrach wiana,−dożywocie- małżonek przeżywający drugiego zatrzymywał do swej śmierci całość majątku w użytkowaniu.

29

Page 30: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

§ PRAWO RZECZOWE1.Rzeczy:

- „najświetniejsze rozróżnienie rzeczy”- rzeczy ruchome i nieruchome,−większe skrępowanie w rozporządzaniu rzeczą nieruchomą za życia i na wypadek śmierci- nieruchomości były podstawą bytu rodzinnego,−własność na nieruchomościach- w znaczeniu zbiorowym, mniej indywidualnym niż w Rzymie czy dzisiaj,−nieruchomości- grunty i rzeczy w trwały sposób z nimi związane + rzeczy niematerialne, np. Prawa związane z gruntem,−podział na rzeczy ruchome i nieruchomości nieostry, często sprzeczny z naturą.

2. Posiadanie:−zwane dzierżeniem- początkowo niesprecyzowane, niewyraźnie oddzielone od własności,−od średniowiecza rozróżniano posiadanie jako faktyczne władztwo nad rzeczą od własności, ale brak ochrony posesoryjnej,−ochrona posesoryjna rozwijała się bardziej od XV wieku- miała zapobiegać częstym aktom „gwałtownego wyzucia” z posiadania,−od XVI wieku kwestię posiadania regulowały konstytucje sejmowe- wyzutego należy jak najszybciej wprowadzić w posiadanie bez badania stanu prawnego,−faktycznie ochrona mocno kulała- rozwlekano się nad badaniem okoliczności, nie doprowadzano spraw do końca, anarchia prawna itp.

3. Prawo własności:−najwcześniej = „posiadać z tytułem dziedzicznym”, „posiadać wieczyście”,−najobszerniejsze prawo rzeczowe zawierające w sobie prawo do posiadania, użytkowania i rozporządzania rzeczą (choć rozporządzanie bywało ograniczane).

4. Formy i cechy własności ziemskiej:−własność ziemi- postać własności podzielonej, −teoria własności podzielonej : własność bezpośrednia/zwierzchnia(pan feudalny) i własność podległa/ użytkowa(chłop); każdy z właścicieli miał inne uprawnienia,−nowe formy gospodarki ziemskiej- osadnictwo chłopów na ziemi- własność chłopa-czynszownika (grunt, który użytkował chłop w zamian za czynsz mógł on sprzedać, a jego descendenci mieli prawo do dziedziczenia; pan nie mógł go pozbawić użytkowania bez odszkodowania,−folwarki- własność niepodzielna, ziemia należała tylko do pana- własność użytkowa chłopa istotnie straciła na znaczeniu,−zwierzchnia własność szlachecka w PL- wolna, alodialna- nie podlegała innemu władztwu prawnemu,−formy własności zbiorowej:

* niedział rodzinny- wspólnota ziemi ojca z synami i córkami (niedział ojcowski) lub wspólnota rodzeństwa (niedział braterski),

> niedział był własnością pospólnej ręki – członkowie niedziału władali nim nie w równych częściach, ale jako mający prawo do całej rzeczy i działający zbiorowo,> wystąpienie z niedziału= utracenie wszelkich praw do majątku wspólnoty,

* wspólnota sąsiedzka /opola lub wspólnota wiejska.−dobra dziedziczne- te, które właściciel dzierżył po przodkach; podlegały ograniczeniom swobody rozporządzania (prawo bliższości, ograniczenia testowania),−dobra nabyte- mniejsze restrykcje,−ordynacje rodowe- od XVI wieku- wielkie dobra ziemskie wyjęte spod regulacji prawa ziemskiego, oparte na specjalnych statutach domowych zatwierdzonych przez monarchę i sejm (np. Radziwiłłowie, Zamoyscy, Myszkowscy, Zasławscy, Sułkowscy)- sprzeciw szlachty,

** zapewnienie świetności rodu; niepodzielność dóbr; dziedziczenie tylko w jednej linii i tylko przez jedną osobę na zasadzie primogenitury.

5. Ograniczenia własności ziemi:−własność zwierzchnia nie pokrywała się z użytkową- właściciel zwierzchni miał prawo własności, ale ograniczone prawem własności użytkowej, które posiadał chłop,−+ inne, niżej wymienione.

****Regalia:- prawa zastrzeżone wyłącznie dla panującego,−np. Regale polowania, rybołówstwa, górnicze- straciły na znaczeniu jeszcze w średniowieczu.

30

Page 31: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

****Prawo bliższości:−dotyczyło dóbr rodzinnych i zapewniało bliższemu uprawnionemu możność wyłączenia od tych dóbr od dóbr osób posiadających gorsze prawo- dalszych pod względem pokrewieństwa:

a) pierwokup,b) retrakt – prawo wykupu dóbr od nabywcy przez krewnych zbywcy,

−traciło na znaczeniu, skracano terminy możliwości zrealizowania retraktu; przetrwało do XVIII wieku.****Ograniczenia sąsiedzkie:

−wspomniane już w Najstarszym Zwodzie,−dotyczące przerastających gałęzi chmielu na ogród sąsiada, gałęzi drzew owocowych, zakazu zabudowy na odległość rzutu siekierą od miedzy itp.

****Ograniczenia powstałe na skutek istnienia cudzych praw rzeczowych:−emfiteuza, superficies, zastaw, ciężary realne, służebności.

6.Nabycie prawa własności na rzeczach nieruchomych:a) sposób pierwotny- bez udziału poprzednika w prawie:

zawłaszczenie rzeczy niczyjej (zawłaszczający musiał dokonać tzw. Zapowiedzi poprzez czynności w sądzie. Zapowiedzi zakazywały wstępu na zawłaszczony grunt i pobierania z niego pożytków),zasiedzenie.

b) sposób wtórny- między żyjącymi podmiotami- przy przeniesieniu własności nie wystarczała tylko czynność o charakterze obligacyjnym, należało też dokonać 3 czynności:

* wzdanie- przeniesienie prawa własności w formie oświadczenia zbywcy przed władcą + symbole, ** wwiązanie- wprowadzenie nabywcy w posiadanie nieruchomości przy udziale

przedstawiciela sądu, zbywcy, nabywcy, sąsiadów i świadków, np. Obejście granic + symbolika, *** inskrypcja- wpis aktów wzdania i wwiązania do ksiąg sądowych.

7.Ograniczone prawa rzeczowe:- prawo wolności=służebność:

* powstawały w drodze umowy lub z mocy prawa,* dominowały gruntowe z możliwością ograniczenia prawa do pewnego czasu i pobierania drobnych opłat za korzystanie ze służebności,* istniały też osobiste,* przykłady gruntowych- prawo kobylego pola, wolność leśna, „zalewek”, wolności drogowe.

−ciężary realne- na gruncie spoczywał ciężar, który każdorazowy właściciel musiał uiszczać osobie uprawnionej do odbierania tego ciężaru, np. Łanowe, dziesięciny, służba wojenna szlachty, renty.

RENTY:* powstawały w drodze darowizny lub sprzedaży przez właściciela gruntu pewnego określonego dochodu pochodzącego z nieruchomości, ustanowionego na niej na rzecz uprawnionego i płacone periodycznie, np. Co rok,* większość w drodze darowizny,* początkowo ciężary wieczyste i niewykupne- ciążyły na każdym właścicielu,* później można było wykupić rentę (renty wykupne)- obejście kanonicznego zakazu lichwy,* szlachta ustanawiała renty tylko na rzecz kościoła lub mieszczan; nie było obrotu rentami pomiędzy samą szlachtą (oni posługiwali się pożyczkami zabezpieczonymi przez zastaw),

−zastaw:* zastaw nieruchomości/użytkowy i zastaw bezużytkowy- bez dzierżenia rzeczy,* zastaw użytkowy:

> „zastaw do wydzierżenia”- pożytki z rzeczy zaliczał wierzyciel na poczet wierzytelności, zastaw kończył się z chwilą zaspokojenia długu,> „zastaw na upad”- pożytków nie zaliczano na poczet długów; zastaw wygasał w chwili uiszczenia długu przy zastawie bezterminowym, a przy terminowym groziła utrata własności nieruchomości na rzecz zastawnika,

* zastaw bezużytkowy: > bez dzierżenia i użytkowania zastawionej rzeczy, > terminowy, > umożliwiał zabezpieczenie kilku wierzytelności na jednej nieruchomości, > jeśli nie nastąpiło zaspokojenie długu zastawnik realizował swe roszczenie przez sprzedaż

31

Page 32: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

nieruchomości lub objęcie jej na własność albo przejście w rolę zastawnika użytkowego,−prawo dot. Zastawu było w PL na wysokim poziomie; regulowane konstytucją „O ważności zapisów”,−zasady obowiązujące przy hipotece:

1. Prior tempote potior iure,2. Zasada jawności- swobodny dostęp do ksiąg, w których zapisane były hipoteki, można było zobaczyć ile jest zapisów na daną rzecz,3. Zasada szczegółowości- hipoteka ma obciążać dobra ściśle określone,4. Zasada dobrej wiary- jeśli ktoś działa na podstawie ksiąg, nie może być narażony na straty.

§ ZOBOWIĄZANIA1.Powstanie i rozwój:

- w prawie ziemskim mało rozwinięte w przeciwieństwie do miejskiego lub rzymskiego,−początkowo nie musiało pociągać za sobą odpowiedzialności dłużnika; później rękojmię zaczęto traktować posiłkowo, obok odpowiedzialności dłużnika,−powstawały w wyniku umowy albo przestępstwa,−najdawniej- umowy realne /przez przejęcie jakiejś rzeczy/,−później- formalne /zobowiązanie dłużnika do świadczenia w przyszłości/,−umowy konsensualne- brak większego znaczenia, „gołe” porozumienie nie rodzi zobowiązania,−„pospólna ręka”- wszyscy dłużnicy byli łącznie podmiotami jednego, niepodzielnego stosunku obligacyjnego; wszystkie czynności musiały być dokonywane z uwzględnieniem wspólnoty- z czasem zbliżyły się do zobowiązań solidarnych; występowanie pospolite, np. Niedział.

2.Sposoby utwierdzania i umacniania umów:- utwierdzenie- przesądzało o ważności umowy,−umocnienie- gwarantowały spełnienie przez dłużnika,−utwierdzanie:

* klątwa,* przysięga na bóstwo,* gesty rąk,* wręczanie wierzycielowi różnych przedmiotów, np. Czapki, rękawiczki, zielonej różdżki,* litkup- biesiada, w której udział brały strony i świadkowie umowy,* pisemne potwierdzenie.

- umocnienie: * rękojemstwo, * zastaw,

* załoga- albo obowiązek dłużnika do przebywania w gospodzie ze służbą i bydłem w gospodzie na określony czas na własny koszt albo przyjęcie wierzyciela do gospody na własny koszt dokóki nie spłaci się długu,

* łajanie- bezkarne rzucanie obelg ustnie i pisemnie na dłużnika, * zakład/wadiacja- suma $, którą musiał dłużnik zapłacić jeśli nie wykonał zobowiązania w terminie.

3.Rodzaje umów:- głównie proste- zamiana, darowizna, kupno-sprzedaż, pożyczka, wierna ręka,−zamiana- przeniesienie przez stronę własności jakiejś rzeczy w zamian za własność innej rzeczy kontrahenta,−darowizny- charakter renumeratoryjny- obdarowany również musiał coś świadczyć,−kupno-sprzedaż- rozwinęła się z zamiany; największe znaczenie jeśli chodzi o nieruchomości,−wyderek- szlachcic sprzedawał nieruchomość zastrzegając sobie prawo wykupu, które nie przedawniało się, nie można więc było nabyć czegoś przez zasiedzenie,−arenda- dzierżawa,−pożyczka- wg. Prawa kanonicznego powinna być nieodpłatna; początkowo udzielać jej mogli tylko Żydzi; po średniowieczu zakaz lichwy-ściągania odsetek, przestał obowiązywać,−wierna ręka- depozyt; stosunek obligacyjny, mocą którego osoba zaufana dokonywała jakichkolwiek czynności na rzecz wierzyciela. Później w tym znaczeniu występował tylko depozyt.

*** w prawie miejskim większy rozwój- weksel, najem pracy, dzieła, spółka, komis.

§ PRAWO SPADKOWE1.Dziedziczenie beztestamentowe:

32

Page 33: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

- wcześniej- jedyne; później także główne,−postępująca indywidualizacja własności (zwłaszcza ziemi)- przyczyna rozwoju prawa spadkowego,−dziedziczenie ruchomości- w miarę swobodne; dziedziczenie nieruchomości objęte rygorystycznymi przepisami,−początki- niedział- w razie śmierci ojca syn utrzymywał się nadal we własności całego majątku, ale nie jako spadkobierca, ale jako właściciel niedziału,−cechy rozwoju dziedziczenia beztestamentowego:

a) synowie- dziedzice konieczni, dziedziczą w równych częściach, a jeśli któryś nie żyje- dziedziczą jego dzieci,b) rozwój praw dziedzicznych kobiet; córki dziedziczyły po ojcu w braku równych im stopniem krewnych męskich; od XVI wieku zasada czwarcizny- córki w zbiegu z braćmi miały prawo do odziedziczenia ¼ majątku,c) poszerzanie się kręgu bocznych krewnych uprawnionych do dziedziczenia- dziedziczyli oni w braku bliższych krewnych, bardziej uprawnionych,d) brak dziedziczenia po małżonku,e) brak krewnych uprawnionych do spadku= spadek stawał się puścizną, która przypadała panującemu- prawo kaduka (panujący musiał nadać kaduk jakiemuś szlachcicowi, więc sam korzyści nie miał).

2. Testament:−początkowo niedopuszczalny, bo:

1) niedopuszczalne było, aby rozporządzenie za życia skuteczne było też po śmierci,2) jeśli sporządzony był na rzecz tych, którzy nie byli dziedzicami beztestamentowymi- naruszał zasady, że wartość nieruchoma jest dobrem rodzinnym,

−pierwsze testamenty pod wpływem Kościoła od XII wieku, głownie na rzecz żon, które miały na konto Kościoła dokonać darowizny,−Kościół walczył o uznanie testamentów w XII-XV wieku i wywalczył ustępstwa u niektórych panujących,−od XVIw aż do końca RP nie można było pod groźbą nieważności rozporządzać w testamencie nieruchomościami,−wszystkie te zakazy miały na celu ukrócenie ekspansji materialnej kościoła i zapewnienie lepszego bytu państwu i wojsku.

PRAWO KARNE§ PRZESTĘPSTWA

1.Pojęcie:- określane w sposób materialny- czyn, który wyrządzał szkodę jednostce bądź społeczeństwu i naruszał

bezpieczeństwo oraz ład społeczny,−przestępstwo jest naruszeniem zakazów Boga- grzech,−definicja formalna- przestępstwem jest czyn zakazany przez ustawę.

2. Podstawy i rodzaje odpowiedzialności karnej:−pierwotnie nie zwracano uwagi na obiektywną podstawę odpowiedzialności- stwierdzenie rzeczywistego i ścisłego związku przyczynowego między postępowaniem sprawcy a skutkiem przestępstwa,−nie zwracano uwagi na podstawę subiektywną odpowiedzialności- kwestię winy- subiektywnego stosunku sprawcy do popełnionego czynu,−karano jednakowo za czyny umyślne, nieumyślne i przypadkowe,−brak rozróżnienia między stopniami winy (wina umyślna, nieumyślna, przypadek),−pierwotna dominacja odpowiedzialności obiektywnej/skutkowej- o jej powstaniu decydował skutek zewnętrzny bez względu na wolę sprawcy,−od schyłku średniowiecza większa uwaga na wolę sprawcy i stopień winy,−słabe rozwinięcie pojęcia usiłowania,

** Odpowiedzialność zbiorowa i indywidualna:−przewaga zasady odp. Indywidualnej,−do schyłku średniowiecza często stosowano też odpowiedzialność zbiorową, a szczególnie tzw. Rodowo-rodzinną- odpowiedzialność całego rodu za czyn popełniony przez jego członka, np. Krwawa zemsta, herezje, zdrada kraju,−odpowiedzialność zbiorowa typu terytorialnego- odp. Opoli lub wsi w razie niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na ich terytorium + odp. Za niepodjęcie pościgu za nim („ślad”)= uiszczenie przez opole/wieś główszczyzny za zmarłego.

3. Przyczyny umniejszające/wyłączające karalność:−wynikały z faktu, że pewne czyny uznawane za przestępstwa traktowano jako pozbawione cech przestępczości

33

Page 34: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

ze względu na ich charakter i okoliczności (el. Obiektywny) lub brak winy sprawcy (el. Subiektywny):* samopomoc:dopuszczona i niekaralna, o ile nie wychodziła poza ramy prawa; zabić można było przestępcę na gorącym uczynku, nocnego złodzieja, okradającego dom szlachecki, cudzołożnika, porywacza dziewczyny;* początek:prowokacja w formie zaczepki słownej lub czynnej wywołująca odwet, który prowadził do zranienia a nawet zabicia przeciwnika; od XV wieku karane zabicie szlachcica w wyniku początku;* obrona konieczna:raczej jako akt odwetu; prawo miejskie- odparcie bezprawnego, nagłego ataku na dobra prawem chronione za pomocą środków o sile proporcjonalnej do ataku- wyłączenie karalności;* stan wyższej konieczności:w celu obrony jednego dobra można było poświęcić inne, cudze dobro;* pozbawienie ochrony prawnej:bezkarne zabicie osób wyjętych spod prawa, skazanych na banicję i infamię; osoby takie mogły skorzystać z listu żelaznego udzielanego przez króla= zapewnienie nietykalności; zabić można było włóczącą się kobietę;

−karę wyłączano lub umniejszano ze względu na małoletność i niepoczytalność sprawcy, np. Nie zezwalano na karę śmierci na nieletnim, w zamian za chłostę i oddanie do szkoły zakonnej.

4.Podział przestępstw:- prywatne i publiczne,−w prywatnych kary najczęściej prywatne, co nie wykluczało dodatkowych kar $ na rzecz organów publ.,−ład społeczny chroniony przez mir powszechny, którego strażnikiem był władca,−mir osobowy- obejmował niektóre kategorie osób, jak: kobiety, dzieci, Żydzi, sieroty itp.,−mir miejscowy- szczególna ochrona pewnych miejsc, np. Drogi publiczne,−z urzędu ścigano przestępstwa prywatne naruszające mir,−nowożytność- poszerzanie kategorii przestępstw publicznych przez nakładanie obowiązku wniesienia skargi przez pokrzywdzonego lub jego rodzinę; później skargę mógł wnieść starosta a potem każdy szlachcic,5. Rodzaje przestępstw:PRZESTĘPSTWA PUBLICZNE

a) zbrodnia obrazy majestatu:•zamach na życie panującego, naruszenie jego czci, próba pozbawienia go władzy, brak posłuszeństwa, zdrada kraju,•początkowo dotyczyła króla, urzędników, senatorów, posłów, doradców, a potem już tylko króla,•wystarczał sam zamiar popełnienia zbrodni,•kara- głównie śmierć + konfiskata mienia i utrata czci,

b) zdrada kraju:•początkowo jako obraza majestatu,•wszelkie działania skierowane przeciwko państwu,

c) przestępstwa przeciwko panującej religii:•w średniowieczu głównie herezje,•po reformacji przestano karać heretyków,•szczególnie ciężkie- ateizm; bluźnierstwo, świętokradztwo, krzywoprzysięstwo,•specyficzne- czary /posądzano o nie głównie kobiety; zniesione w Oświeceniu/,

d) łotrostwa:•kradzieże i rozboje dokonywane zawodowo, ścigane publicznie,

e) przestępstwa przeciwko skarbowi:•najcięższe- fałszowanie monet, a także sprzeniewierzenie państwowych pieniędzy /i innych przedmiotów/ przez urzędników,

f) przestępstwa przeciwko moralności i dobrym obyczajom:•tylko w środowiskach miejskich i wiejskich /fałszywy obraz/,•karano cudzołóstwo, sodomię, homoseksualizm, sam stosunek seksualny /zwłaszcza na wsi/ pomiędzy osobami w wolnym stanie cywilnym,•tolerowano prostytucję i domy publiczne znajdujące się pod nadzorem kata miejskiego.PRZESTĘPSTWA PRYWATNE

34

Page 35: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

a) przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu:•najważniejsze- zabójstwo karane karą $-główszczyzną,•zabójstwo krewnego lub szlachcica- kara śmierci,•zabójstwa wśród szlachty dzielono na umyślne i nieumyślne. Umyślne- ścięcie; nieumyślne- kara wieży dolnej na 1 rok i 6 tygodni,•uszkodzenie ciała,

b) przestępstwa przeciwko mieniu:•najbardziej pospolite- kradzież; kradzież kwalifikowana- surowsze represje,•wyrządzanie szkód polnych i leśnych,•podpalenie- szczególnie domu /kara śmierci/,

c) przestępstwa przeciw czci:•zniewaga lub oszczerstwo/potwarz,•kara- „odszczekanie”,

d) gwałty:•czyny niedozwolone wykonane przy użyciu siły, przemocą fizyczną,•gwałty na mieniu i na osobie,•rozbój, zgwałcenie, porwanie – kara śmierci.

§ KARY1.Charakter represji karnej:

- charakter represji w dużej mierze zależał od systemów stanowych prawa,−kary najsurowsze tam, gdzie oparto się na prawie niemieckim („krwawy Sakson”),−schyłek RP- głosy humanitaryzmu.

2. Motywacja kary:−kara jest konieczna ze względu na popełniony grzech (religia),−kara stanowi odpłatę za wyrządzoną szkodę (sprawiedliwość),−odstraszenie od popełnienia przestępstwa (prewencja),−idea poprawy przestępcy,

3. Zasada wymiaru kary:−gdy sprawę rozpatrywał władca- kary arbitralne, tj. Wymierzane według uznania,−u schyłku RP starano się temu zapobiegać- zasada nulla poena sine lege,−na wymiar kary miały wpływ różnice społeczne,−uwzględniano okoliczności łagodzące i obciążające, np. Ujęcie na gorącym uczynku, recydywa, okazanie skruchy, podeszły wiek.

4. Kary:−prywatne i publiczne,−PRYWATNE:

* krwawa zemsta:> miała charakter rodowy,> dotykała nie tylko sprawcę, ale cały jego ród,> stopniowo zastępowana ugodą i okupem, sprawca musiał jednak dokonać aktu pokory,> później ograniczono ją tylko do stanu szlacheckiego i przestępstw grożących życiu lub zdrowiu,> zacieśnienie do osoby sprawcy,> wprowadzenie przedawnienia i „odpowiedzi”- kto chciał dokonać zemsty, musiał powiedzieć to przed sądem i wstrzymać się z wymierzeniem zemsty 6 tygodni od „odpowiedzi”,

* kary pieniężne/ kompozycyjne: > główszczyzna przy zabójstwach i nawiązka przy innych krzywdach, > u schyłku średniowiecza obowiązywały z góry ustalone stawki,

> nawiązki zróżnicowane ze względu na pochodzenie pokrzywdzonego i jego stan zdrowia, > nieuiszczenie główszczyzny=kara śmierci.−PUBLICZNE:

* kara śmierci:> głównie w sądach miejskich,> zwykła lub kwalifikowana,> wielorodzajowa,

35

Page 36: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

* kary mutylacyjne:> często o charakterze odzwierciedlającym,

* kary cielesne: > chłosta + niektóre połączone z ujmą na honorze, np. Wystawienie po chłoście w żelaznej klatce

na widok publiczny lub ustawienie pod pręgierzem, * kary pozbawienia wolności:

> więźniowie przetrzymywani w lochach zamkowych, > od XVI w- kara wieży dolnej – skazaniec przebywał na dnie wieży, jedzenie spuszczano mu na

sznurze; kara ta nie hańbiła szlachcica, ale rujnowała zdrowie a czasem pozbawiała życia, * wywołanie, infamia, banicja: > wyjęcie spod prawa=śmierć cywilna; infamia- pozbawienie czci; banicja- wygnanie, * kary majątkowe: > najpoważniejsza- konfiskata majątku- mogła być karą dodatkową albo samoistną, > zwana „złupieniem”, > kary grzywien- najcięższa- 70 grzywien /zwana „niemiłościwą”/- później zredukowana do 14.

PRAWO PROCESOWE§ SKARGOWY PROCES ZIEMSKI

1.Uwagi ogólne:- miał na celu przywrócenie jakiegoś stanu materialnego bądź ukaranie w razie złamania prawa,−proces ziemski= postępowanie sądowe wg. Polskiego prawa ziemskiego,−procesy na podstawie prawa wiejskiego i miejskiego były odmienne, szczególnie od nowożytności w zakresie spraw karnych,−jednolitość postępowania dla spraw cywilnych i karnych,−występowało wiele rodzajów procesów ziemskich, jednak różniły sie tylko w szczegółach; wyróżniał się tylko proces graniczny i o zbiegłych chłopów.

2. Pozasądowe rozstrzyganie sporów:−spory z przestępstw prywatnych rozstrzygano w drodze samopomocy,−rozstrzyganie sporów przez jednaczy- arbitrów= postępowanie polubowne.

3. Główne zasady procesowe:−obowiązywała zasada skargowości- wszczynanie procesu tylko na podstawie skargi powoda, z reguły osoby prywatnej (zasada prywatnoprawna),−proces oparty na zasadzie formalizmu- konieczność przestrzegania (później mniej) ściśle określonych form postępowania, formułek itp,−zasada dyspozycyjności- strony mogły rozporządzać przedmiotem postępowania i czynnościami procesowymi,−zasada kontradyktoryjności/ sporności- musiał istnieć spór, żeby istniał proces,−dominacja zasady ustności i jawności.

4. Postępowanie sądowe:−dwie strony- powód i pozwany,−wymóg osobistego stawienia się łagodzony poprzez możliwość wyznaczenia zastępcy procesowego,−od XVI w palestra- zawodowa, płatna adwokatura,−proces: początek od wniesienia skargi, na której podstawie sąd formułował pozew zawierający zakres roszczeń powoda; pozew dostarczał woźny osobiście powodowi, −możliwość dylacji- odroczenia rozprawy- mogły tego dokonać strony i sąd za usprawiedliwieniem, np. Choroba, powódź, rozprawa większej wagi w tym samym czasie,−jeśli pozwany stawił się, ale nie chciał wdawać się w spór broił się za pomocą zarzutów procesowych- ekscepcji, np. Ekscepcje peremptoryjne- niweczące roszczenie powoda; ekscepcje dylatoryjne- odraczające rozprawę,−postępowanie dowodowe- zasada legalnej teorii oceny dowodów,−środki dowodowe: przysięga stron z powołaniem się na Boga i krzyż; współprzysięga; świadkowie; sądy boże; dokument publiczny,−po przeprowadzeniu dowodu- wyrok ostateczny ( w odróżnieniu od przedstanowczych wydawanych w środku procesu).

5. Środki prawne przeciw wyrokowi:−brak apelacji,−nagana sędziego- strona naganiała sędziego, czyli oskarżała o wydanie niesprawiedliwego wyroku; musiała

36

Page 37: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

nastąpić tuż po wydaniu wyroku, wyrok zawieszano i powstawał nowy proces między naganiającym a nagonionym sędzią przed innym sądem; naganiający stawiał zakład, który w razie jego przegranej przypadał sędziemu; jesli sędzia przegrał- tracił cześć i godność oraz musiał zwrócić zakład; z czasem sędzia nie tracił posady, ale musiał uiścić karę- mocja=zmodyfikowana nagana,−Formula processus wprowadza apelację,−nadzwyczajne środki prawne- male obtentum- przeciwko wyrokom wydanym zaocznie, niewłaściwie lub podstępnie; wznowienie procesu- jeśli istniały dowody, o których strona nie wiedziała przed wydaniem wyroku; gravamen(uciążliwość)- gdy strona wniosła apelację lub mocję, a sędzia jej nie przyjął.

6. Egzekucja:−niekiedy osobista- niewywiązujący się z obowiązku mógł być związany i oddany w ręce strony, która proces wygrała,−największe znaczenie egzekucji majątkowej.

POSTĘPOWANIE Z URZĘDU W SPRAWACH KARNYCH−postępowanie z urzędu- tylko do spraw karnych,−dopuszczano je głównie wtedy, gdy panujący miał dostatecznie silną władzę lub proces wymagał specjalnego postępowania na zasadzie śledczej,

1. Przejawy zasady śledczej w procesie ziemskim:−postępowanie arbitralne (do końca XVI wieku)- panujący robił co chciał z przestępcą- mógł go zatrzymać z urzędu i osądzić wg. Własnego uznania- zagrożenie dla interesów szlachty /ścigany, oskarżony i osądzony mieli prawo azylu, np. Kościelnego/,−od XVI w- skrutynium- śledztwo prowadzone z urzędu przez urzędnika- instygatora- przygotowywał materiał dla sądu, nie brał udziału w sądzeniu- zalążek teraźniejszego procesu mieszanego,−zasada inkwizycyjna miała większe znaczenie w procesach za łotrostwo, zdradę kraju i obrazę majestatu- wolno było nawet torturować.

2. Proces inkwizycyjny w prawie miejskim i wiejskim:−od XV wieku, a od XVI się upowszechnił dzięki recepcji Caroliny,−nie był tajny, oskarżonemu przysługiwało prawo do obrony,−zasada pisemności postępowania,−podział postępowania na stadia,−wszczynany z urzędu na podstawie doniesienia,−pierwsze stadium/inkwizycja generalna/- ustalenie faktu popełnienia przestępstwa i osoby przestępcy,−drugie stadium/inkwizycja specjalna/- miało doprowadzić do uzyskania świadectwa winy oskarżonego,−legalna teoria dowodów,−dowody- na pierwszym miejscu przyznanie się oskarżonego- dla wymuszenia stosowano tortury,−XVI-XVIIIw- proces rugowy- z oskarżeniem występowali wyznaczeni przez władzę pańską rugownicy, zbierający informacje o popełnionych przestępstwach- sprzyjało deprawacji społeczności wiejskiej.

37

Page 38: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

PRAWO OKRESU PAŃSTWKONSTYTUCYJNYCH

ŹRÓDŁA I HISTORYCZNY ROZWÓJ PRAWA W OKRESIE PAŃSTW KONSTYTUCYJNYCH

OGÓLNY RYS§ GŁÓWNE KIERUNKI ROZWOJU−na fali koncepcji prawnonaturalnych wyrosły 2 kodeksy cywilne XIX wieku- napoleoński c.c i austriacki ABGB- francuski po zwycięskiej Rewolucji, austraicki w okresie monarchii feudalno-absolutnej,−przełom XIX i XX wieku- niemiecki BGB i szwajcarski ZGB,−w tych kodeksach przetrwały dawne normy prawa zwyczajowego, rzymskiego (wpływ komentatorów, glosatorów i humanizmu prawniczego) a także prawa kanonicznego + prąd prawa natury,−trwała akcja kodyfikacji prawa karnego i procedury karnej zapoczątkowana w wieku Oświecenia,−kodyfikacje prawa kanonicznego oraz opartego na ideologii marksistowsko-leninowskiej,−nowy etap prawa ustawowego i skodyfikowanego,−obok krajów prawa skodyfikowanego utrzymały się kraje bez kodyfikacji= Anglia, USA.

§ WIELKIE RODZINY PRAWA−rodzina prawa- zespół krajów, których prawa w ogólnych swych założeniach są do siebie podobne,−wspólcześnie 2 rodziny- romańska(kultura prawa rzymskiego) i anglosaska(common law),−system prawa socjalistycznego- początek od przemocy i narzucania prawa,−prawo islamu (Koran + inne źródła),−prawo Indii,−prawo krajów dalekiego Wschodu- system prawa chińskiego i system prawa japońskiego.

KRAJE PRAWA SKODYFIKOWANEGO

FRANCJA

38

Page 39: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

§ REFORMA PRAWA SĄDOWEGO W OKRESIE WIELKIEJ REWOLUCJI1.Uwagi ogólne:

- francuska monarchia absolutna nie podjęła reformy prawa sądowego i karnego w duchu idei oświeceniowych, robi to dopiero Wielka Rewolucja,

−polityczne zwycięstwo mieszczaństwa nad ustrojem feudalnym= całkowita przebudowa ustroju i zasad, na których dotąd opierało się prawo,−upadek feudalnej hierarchii społeczeństwa przypieczętowany Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela z 1789.

2. Reformy prawa cywilnego:−zasada powszechności i równości praw politycznych jednostki,−pełna i zindywidualizowana własność,−swoboda umów w dziedzinie prawa zobowiązań,−hasło trzech wolności- osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego,−laicyzacja prawa cywilnego, głównie w dziedzinie prawa małżeńskiego,−likwidacja urządzeń feudalnych (dekret o zniesieniu przywilejów stanowych i feudalnych powinności chłopów), −zrównanie dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich w dziedzinie dziedziczenia,−słaby postęp w dziedzinie kodyfikacji.

3. Reformy prawa karnego:−równe kary bez względu na przynależność stanową,−likwidacja postępowania inkwizycyjnego,−uwzględnienie humanitarnych postulatów, np. Zniesienie tortur,−jawność rozprawy, swobodna ocena dowodów przez sąd,−zmiany były wprowadzane w dekretach lub mniejszych kodeksach; pełna kodyfikacja dopiero za Napoleona.

§ KODYFIKACJA NAPOLEOŃSKA1.Uchwalenie pięciu kodeksów:

- 1800-1810- za czasów Napoleona wydano 5 kodeksów,−pierwszy był kodeks materialnego prawa cywilnego- sam Napoleon uczestniczył w jego redagowaniu; ostatecznie projekt uchwalony w 1804= Kodeks Cywilny/ Kodeks cywilny Francuzów/ Kodeks Napoleona; od upadku Napoleona do dziś- Code Civil/ c.c;−1806- kodeks postępowania cywilnego,−1807- kodeks handlowy,−1808- kodeks postępowania karnego,−1810- kodeks karny,−odtąd model 4 lub model 5 był naśladowany poza Francją.

2. Kodeks cywilny (c.c- Kodeks Napoleona)- charakterystyka:−ponad 2000 artykułów,−3 księgi- I o osobach, II o majątkach i różnych rodzajach własności, III o różnych sposobach nabywania własności- podział nawiązywał do systematyki rzymskiej, ale nie był z nią identyczny,−księga I- przepisy prawa małżeńskiego(bez majątkowego), opiekuńczego, osobowego;−księga II- prawo rzeczowe;−księga III- spadkowe, małżeńskie majątkowe, zobowiązania,−łączenie starych systemów z nowymi postulatami prawa natury,−reforma prawa już istniejącego i przystosowanie go do nowych, kapitalistycznych potrzeb,−oparcie na założeniach liberalno-egalitarnych,−prawo miało służyć indywidualnym potrzebom jednostki,−na wysokim poziomie techniki kodyfikacyjnej; język szczególnie zwięzły i jasny- wzorowali się na nim sławni pisarze.

3. Znaczenie:−dla mieszczaństwa europejskiego XIX wieku- symbol i wzór nowego, postępowego prawa,−koła reakcyjne widziały w nim zagrożenie dla feudalnych porządków (Metternich- „źródło trującego jadu”),−obowiązywał we wszystkich krajach Wielkiego Cesarstwa- Belgia, Luksemburg, wszystkie państwa niemieckie pod dominacją napoleońską, Gdańsk, Księstwo Warszawskie i inne),−upadek Napoleona= znaczne zmniejszenie zakresu obowiązywania,−pod jego wpływem powstawały kodeksy cywilne XIX wieku- rumuński, włoski, hiszpański, portugalski, kodeksy

39

Page 40: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

krajów Ameryki Łacińskiej, kodeksy niektórych stanów USA i w Kanadzie, w krajach arabskich,−dzieło zostało przyćmione przez BGB i ZGB.

4. Kodeks procedury cywilnej i kodeks handlowy:−w dużej mierze nawiązywały do „wielkich ordonansów”,−Kodeks procedury cywilnej:

* wiele przejął ze starych ordonansów, ale też stworzył podstawy nowego prawa procesowego,* zasada ustności i bezpośredniości, kontradyktoryjności, dyspozycyjności, koncentracji materiału procesowego.

−Kodeks handlowy:* z ordonansów o handlu i marynarce= przepisy zostały zmodyfikowane.

5.Kodeksy karne:- 1808- kodeks procedury karnej --> podtrzymywał podstawowe zdobycze Rewolucji- uchylenie procesu

inkwizycyjnego, prawo oskarżonego do obrońcy, jawność rozprawy itp; utrzymanie sędziów przysięgłych w postaci ławy orzekającej; oddziaływał zwłaszcza na kodeksy niemieckie;

−1810- kodeks karny --> uwzględniał postulaty prawa natury i zdobycze Rewolucji- zasady równości kar dla wszystkich i nulla poena sine lege, nullum crimen sine lege; był dość niehumanitarny- częste kary śmierci, pręgierz i piętnowanie; do 1863- liczne zmiany usuwające niehumanitarne represje karne.

AUSTRIA

§ KODYFIKACJA PRAWA CYWILNEGO1.Powstanie ABGB:

- prace zaczęły się już w XVIII wieku- monarchia habsburska dążyła do unifikacji gospodarczej i politycznej,−1797- kodeks cywilny zachodnio-galicyjski- nakazał go wprowadzić Franciszek I zniecierpliwiony przewlekaniem się prac; w tym samym roku wprowadzono go także na wschodzie Galicji,−ostatnie stadium prac kodyfikacyjnych- F. Zeiller; projekt zatwierdzony przez Franciszka I w 1811 jako ABGB,−w 1855 w Wolnym Mieście Krakowie, gdzie poprzednio obowiązywał c.c,−1914-1916- poważne zmiany, 3 nowele,−w okresie międzywojennym liczne odrębne ustawy- teraz ABGB w Austrii jest źródłem subsydiarnym.

2. Charakterystyka ABGB:−zwięzły- ok. 1500 paragrafów,−3 księgi: I- „O prawie osobowym”-prawo dot. Stanowiska osoby (fizycznej i prawnej), prawo familijne osobowe; II- „O prawie rzeczowym”- majątkowe, zobowiązania, spadkowe, małżeńskie majątkowe; III- „O przepisach wspólnych dla prawa osobowego i rzeczowego”;−duży wpływ prawa natury i koncepcji oświeceniowych,−jasność, zwięzłość, konkretność, brak kazuistyki,−odrzucenie zwyczaju, chyba, że kodeks się na niego powoływał,−w razie wątpliwość- szukać w prawie natury,−powszechność i równość praw- choć w Austii nadal panował ustrój feudalny,−przepisy dot. Szlachty i poddaństwa chłopów- w „ustawach politycznych”,−po 1848 uchylono feudalizm, ale kodeksu nie trzeba było zmieniać, a wystarczyło uchylić „ustawy polityczne”,−1895- wydanie kodeksu postępowania cywilnego.

§ KODYFIKACJA PRAWA KARNEGO−1803- Franciscana,−1852- nowy kodeks karny- przeróbka Franciscany,−połowa XIX w- kolejne zmiany w przeróbce,−procedura karna na zasadzie procesu inkwizycyjnego,−po Wiośnie Ludów uchylono proces inkwizycyjny, ale w 1853 wrócono do starych zasad,−1873- ostateczne zerwanie z inkwizycyjnym na rzecz skargowego + zasada ustności, jawności i sędziowie przysięgli.

NIEMCY

§ SZKOŁA HISTORYCZNA, PANDEKSTYSTYKA I POZYTYWIZM PRAWNICZY

40

Page 41: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

1.Szkoła historyczna:- krytyka szkoły prawa natury,−szkoła historyczna- wszyscy jej przedstawiciele byli wybitnymi profesorami- G. Hugo, F.K Savigny,−Hugo- prawo powstaje samoczynnie w długim procesie historycznym,−Thibaut- domagał się stworzenia jednolitego kodeksu dla Niemiec- krytyka Savigny'ego- jego zdaniem kodyfikacja byłaby szkodliwa, bo przekreślonoby moc prawa- produktu historycznego, tworu narodu, odbicia ducha narodu,−teraźniejszosć=wytwór przeszłości; prawo= przejaw historycznego rozwoju,−program zbieżny z ideą romantyzmu prawniczego, antyliberalny, reakcyjny,−wyodrębniły się w nij dwa kierunki- romanistyczny i germanistyczny,−romanistyczny:

* F.K Savigny, G.F Puchta- badania nad prawem rzymskim, nawiązania do humanizmu prawniczego,* głosili potrzebę recepcji prawa rzymskiego,* tworzenie zrębów pandektystyki,

- germanistyczny: * K.F Eichhorn, J. Grimm,

* skierowanie uwagi na prawo rodzime, silne podkreślanie elementów narodowych, * nacjonalizm.−zwrócili uwagę na konieczność wiązania prawa z procesem dziejowym,−dali podstawy pod badania historyczne współcześnie.

2. Pozytywizm prawniczy. Pandektystyka.−2 poł. XIX wieku- pozytywizm prawniczy- B. Windscheid,−podstawowy cel- opracowanie podstawowych pojęć i systematyki prawa pozytywnego,−pozytywizm kształtował się na gruncie pandektystyki- nauki recypowanego prawa rzymskiego,−formalizm, dogmatyzm,−sprawiedliwość i prawo wyczerpują się w ustawie, prawo=ustawa --> skrajna postać,−na gruncie pandektystyki doszli do perfekcji w technice prawniczej i dogmatyce,−abstrakcyjne pojęcia prawne- „jurysprudencja pojęć”,−pozytywizm+ pandektystyka= duży wpływ na charakter i treść BGB i ZGB.

§ KODYFIKACJA PRAWA CYWILNEGO1.Partykularyzm. Pierwsze prace kodyfikacyjne i unifikacyjne:

−szkoła historyczna- tendencje antykodyfikacyjne,−na obszarze Niemiec różne systemy prawa- Prusy- Landrecht pruski, Austria- ABGB, Ren i Badenia- francuskie prawo, znaczna reszta Niemiec- recypowane PR,−1848- ogólnoniemiecka ordynacja wekslowa,−1861- Niemiecki Kodeks Handlowy /obowiązywał do 1898- w związku z BGB wprowadzono nowy kodeks handlowy,−1875- obligatoryjne śluby państwowe,−1877- kodeks procedury cywilnej.

2. BGB- powstanie:−prace od 1874- główna rola Windscheida,−1877- ogłoszenie projektu, ostrak krytyka- O. Von Gierke, A. Menger- projekt zbyt romanistyczny, żądanie większego uwzględnienia prawa rodzimego, krytyka zasady równości prawa,−1890- druga komisja,−1896- uchwalenie projektu= powstanie BGB / moc obowiązująca- od 1.01.1900/.

3. Systematyka BGB:−podział wg. Systemu pandektowego: część ogólna --> osoby fizyczne, prawne, pojęcia rzeczy, czynności prawnych itp. Kolejne 4 księgi --> zobowiązania, rzeczowe, rodzinne, spadkowe.

4. Ocena BGB:−łączył różne elementy właściwe dla kapitalizmu monopolistycznego,−z jednej strony głosił idee liberalne, z drugiej antyliberalne,−zdarzały się feudalne przeżytki,−głosił patriarchalne małżeństwo,−znakomity pod względem techniki kodyfikacyjnej i abstrakcyjnych pojęć,

41

Page 42: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−małozrozumiały język,−przepisy kauczukowe- normy elastyczne, pozwalające sędziemu rozstrzygać wg. Zasad dobrej wiary, obyczajów itp.,−wybitnie romanistyczny,−krytykowany przez germanistów ze szkoły historycznej.

5. Dalsze losy BGB:−do czasów Hitlera zmiany minimalne,−za Hitlera- zmiany w związku z rasizmem i nacjonalizmem, min. „ustawy norymberskie”, zmiana przepisów prawa spadkowego,−po II wojnie- Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec- uchyla wszystkie zmiany wprowadzone przez hitlerowską Rzeszę,−w NRD obowiązuje do 1975, w RFN w 1975 dokonano w nim poważniejszych zmian,−dziś BGB obowiązuje w całych Niemczech w postaci niewiele zmienionej.

6. Znaczenie BGB:−przyćmienie sławy c.c,−wywarł wpływ na kodeksy min. Polski, Brazylii, Meksyku, Peru, Japonii i niektórych krajów azjatyckich.

§ KODYFIKACJA PRAWA KARNEGO1.Kodeksy prawa karnego:

- na początku XIX wieku- partykularyzm: Landrecht pruski i Franciscana,−po upadku Rzeszy państwa dążą do skodyfikowania prawa karnego: J. P. A Feuerbach- k.k. Bawarski,−1851- w Prusach wydano nowy kodeks karny wzorowany na francuskim; w 1870 przyjęty w Związku Północno-Niemieckim a w 1871 w całej Rzeszy zjednoczonej przez Prusy,−1871- unifikacja w zakresie „małoniemieckim”- bez Austrii.

2. Kodeksy postępowania karnego:−mieszczaństwo niemieckie żąda zmian na wzór francuski, min. Obalenia procesu inkwizycyjnego, wprowadzenia sądów przysięgłych, zasady ustności i jawności w procesie,−dopiero ruchy rewolucyjne (Wiosna Ludów) przyczyniły się do poważniejszych zmian,−jednolity kodeks procedury karnej- 1877.

SZWAJCARIA

§ SZWAJCARSKIE KODEKSY PRAWA CYWILNEGO−prace nad kodyfikacją i unifikacją- 2 poł. XIX wieku,−1833- kodeks zobowiązań /Eugen Huber/,−1907- Huber przedstawia projekt kodeksu cywilnego; 1911- uchwalenie kodeksu, 1912- zaczynaja obowiązywać oba kodeksy Hubera- dzieło jednego człowieka,−uznany za najlepsze dzieło nowożytnej cywilistycznej myśli prawniczej,−na gruncie pandektystyki, z uwzględnieniem tzw. „szkoły wolnego prawa”- wypełnianie luk w prawie przez prawotwórczą działalność sędziego,−ZGB różnił się systematyką od BGB: I księga- prawo osobowe, II- rodzinne, III- spadkowe, IV- rzeczowe,−jasność, elegancja języka, uwzględnienie realiów społecznych- przewaga nad BGB,−prawo rodzime w silniejszym stopniu,−recypowane w Turcji.

ROSJA

§ KODYFIKACJA PRAWA ROSYJSKIEGO1.Nieudane prace kodyfikacyjne w XVIII i początkach XIX wieku:

- 1649- kodeks prawa rosyjskiego- aż do początku XIX wieku nie stworzono nic nowego,−od Piotra Wielkiego do Pawła I działało 9 komisji- brak skutków, bo władcy nie reformowali kraju,−1804- Aleksander I powołał 10. komisję; przewodniczący- Michaił Sperański- jego projekt wzorowany na c.c spotkał się z krytyką, a sam Sperański został zesłany na wygnanie.

2. Zbiór praw cesarstwa rosyjskiego:−prace kodyfikacyjne podjęto na nowo za Mikołaja I; główna rola- Sperański odwołany z wygnania; prace

42

Page 43: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

podzilone na 2 etapy- 1) zebranie materiału chronologicznie, 2) opracowanie zbioru systematycznego;−Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego /od 1649 do 1825/; w latach późniejszych dodano jeszcze Drugi i Trzeci Pełny Zbiór /do 1917 roku/,−na podstawie 1. Pełnego Zbioru opracowano kodeks- Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego- moc obowiązująca od 1835; składał się z 8 części w 15 tomach, obejmował prawo sądowe, wojskowe, państwowe, administracyjne itp= całokształt obowiązującego prawa:

* przestarzały, daleko w tyle.3. Kodeksy karne:

−prawo karne zawarte w zbiorze praw- przestarzałe; Sperański inicjuje nową kodyfikację, którą dokańcza Błudow,−1845- Kodeks kar głównych i poprawczych:

* nadal niehumanitarny,* niewiele zmian,* feudalny charakter,* później nowelizowany, ale nawet to go nie poprawiło,

−1903- Nowy kodeks karny N.S Tagnacewa- duży krok naprzód; nie został jednak wprowadzony w całości, co osłabiło znaczenie reformy prawa karnego.

4. Kodeksy postępowania cywilnego i karnego:−kodeks postępowania cywilnego /1864/ wzorowany na procedurze francuskiej z 1806,−kodeks postępowania karnego /1864/ - wiele elementów postępowych- koniec procesu inkwizycyjnego, jawność i ustność rozprawy, sądy przysięgłe; znaczenie było jednak oslabione ze względu na częste wprowadzanie postępowania specjalnego ze względu na stan wyjątkowy.

KRAJE PRAWA NIESKODYFIKOWANEGO

§ PRAWO ANGIELSKIE1.Prawo sędziowskie:

- ma główne znaczenie; opiera się na tworzeniu prawa przez orzecznictwo sądowe wg. Systemu common law lub equity,−common law- główny; oparty na orzecznictwie sądów królewskich; reguła stare decisis,−common law- sądy królewskie; equity- Sąd Kanclerski,−koniec XIX wieku- zniesienie dualizmu sądownictwa, powstaje jeden- Sąd Najwyższy; dualizm prawa zostaje!,−equity- rozwój od XVII wieku; w dziedzinie prawa cywilnego wypiera common law; uzupełnianie, poprawianie, usuwanie niedogodności common law.

2. Rola statute law:−od XIX wieku rośnie rola ustawy /statute/ jako źródła prawa,−prawo zawarte w ustawie uzyskuje pełną wartość po interpretacji przez sąd- na podstawie ustawy powstanie precedens, na który będzie się można powoływać bez przytaczania ustawy,−silne ingerencje w prawo karne i cywilne,−porządkowanie szerszych dziedzin prawa; powstają tzw. Konsolidacje.

3. Źródła poznania prawa angielskiego:−głównie- zbiory wyroków sądowych,−traktaty wybitniejszych prawników angielskich- „Komentarze” E. Coke'a; W. Blackstone,−zbiory ustawodawstwa angielskiego,−przewodniki po prawie angielskim.

4. Znaczenie prawa angielskiego:−dało początek anglosaskiej rodzinie prawa,−na nim oparło się prawo Irlandii,−pod jego wpływem zostaje prawo niektórych kolonii w Ameryce Północnej, państw afrykańskich i azjatyckich.

§ PRAWO USA1.Przyjęcie systemu common law:

- Anglicy chcieli, by w brytyjskich koloniach Ameryki stosowano common law, ale tamtejsza ludność często nie chciała się do tego prawa stosować a sam aparat państwowy nie był na tyle rozwinięty, żeby przyjąć tak skomplikowane prawo,

−posługiwano się raczej prymitywnym prawem, często opartym na Biblii, tworzonym lokalnie,

43

Page 44: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−XVIII wiek- rozwój gospodarczy, stabilizacja= przejęcie common law,−do dziś USA posługuje się common law, z wyjątkiem Luizjany, gdzie obowiązuje system prawa francuskiego.

2. Prawo federalne i stanowe:−konstytucja z 1787- tylko nieliczne kwestie prawa sądowego będą regulowane przez Kongres/władze federalne/= swoboda kształtowania prawa w poszczególnych stanach,−prawo federalne(1) i prawa stanowe(50),−prawo federalne: małe wycinki prawa; głównie stanowione,−prawo stanowe: większość prawa; główne źródło- orzecznictwo ale są też kodeksy; poszczególne prawa stanowe mają wiele cech wspólnych, tendencje do ujednolicania przez powoływanie się na precedensy lub kodeksy innych stanów.

3. Amerykański common law:−po zerwaniu więzów z Anglią rozwijał się niezależnie,−mniejsze znaczenie reguły stare decisis,−początkowe podejście= sądy federalne mogą tworzyć i stosować ogólny common law, nie uwzględniając common law stanowego,−później= poza materiami zastrzeżonymi wyłącznie dla federacji, nie ma federalnego, ogólnego common law,−proces ujednolicania się poszczególnych common laws,−inicjatywa uporządkowania precedensów w porządku systematycznym.

4. Prawo stanowione:−coraz to większe znaczenie; w USA ma większy wpływ na kształt prawa niż w Anglii,−zbiory prawa stanowionego:

* Konsolidacje: zbiory ustawodawstwa stanowego lub federalnego; alfabetyczne; niewyczerpujące;** Kodeksy stanowe: niektóre ze stanów mają własne kodeksy cywilne, a każdy ma kodeks karny;*** Kodeksy ujednoliconych praw stanowych: stany dobrowolnie przyjmują za obowiązujący wspólny kodeks jakiegoś działu prawa.

PRAWO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO

§ KODEKSY PRAWA KANONICZNEGO−od czasów Clementinae (1317), umieszczonej w Corpus Iuris Canonici, nie było kodyfikowane,−pierwsze prace- Sobór Watykański I /Pius IX/; likwidacja Państwa Kościelnego; −1904- wznowa prac /Pius X/- kierownik prac- Piotr Gasparri,−1917- ogłoszenie kodeksu- Kodeks Prawa Kanonicznego /Benedykt XV/,−Kodeks Prawa Kanonicznego:

* systematyka wzorowana na pandektowej; 5 ksiąg: I- postanowienia ogólne, II- o osobach, III- o rzeczach, IV- o procesach, V- o przestępstwach i karach; obowiązywał 65 lat;

−15.01.1959- Jan XXIII ogłasza zamiar zreformowania kodeksu,−1962-65- Sobór Watykański II, powołanie komisji; do prac przystąpiono po soborze,−25.01.1983- promulgacja nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego przez Jana Pawła II z mocą obowiązującą od 27.11.1983; podzielony na 7 ksiąg.

PRAWO PAŃSTW SOCJALISTYCZNYCH§ KSZTAŁTOWANIE SIĘ I CHARAKTER PRAW SOCJALISTYCZNYCH−po przejęciu władzy przez bolszewików prawo długi czas nieskodyfikowane,−źródło prawa- rewolucyjne sumienie i świadomość prawna kształtowane orzecznictwem sądów rewolucyjnych,−od samego początku instrument walki politycznej,−od wprowadzenie nowej polityki ekonomicznej (NEP)- ożywienie działalności prawotwórczej,−od 1922 wydano szereg kodeksów, głównie kodeks cywilny Rosyjskiego SFRR, a potem karny i procedury cywilnej i karnej + rodzinny i opiekuńczy,−obok kodeksów- Zasady- określały zadania, jakie miały spełniać poszczególne gałęzie prawa i precyzowały podstawowe zasady tej gałęzi,−po II wojnie- szereg nowelizacji- nowe Zasady i kodeksy prawa cywilnego i karnego w poszczególnych republikach,−prawo cywilne - ograniczenie własności prywatnej, prymat państwa nad jednostką, ochrona własności

44

Page 45: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

społecznej, wywłaszczenie i wyniszczenie właścicieli ziemskich, kolektywizacja, likwidacja przemysłu prywatnego,−prawo karne - klasowy charakter, wybitnie represyjne, represje pozasądowe, wolno było sądzić na podstawie analogii, nie było zasady nullum crimen sine lege,−w państwach demokracji ludowej nie dochodziło do takich wypaczeń,−prawo socjalistyczne dzieliło się na : cywilne materialne/formalne, karne materialne/formalne,−oddzielanie prawa rodzinnego i opiekuńczego od cywilnego,−wyodrębnienie z tradycyjnego prawa cywilnego prawa gospodarczego,−podobieństwo do systematyki romańskiego prawa- podobieństwa formalne i zewnętrzne!!!,−rozbieżność między teorią prawa a jego stosowaniem,−oparte na założeniach ideologicznych, wywodzących się z nauki marksizmu-leninizmu,−upadek ustrojów komunistycznych= likwidacja ZSRR (1991), choć min. Chiny czy Kuba nadal się tym prawem posługują.

PRAWO SĄDOWE W OKRESIE PAŃSTW KONSTYTUCYJNCYHPRAWO CYWILNE

§ OGÓLNE KIERUNKI ROZWOJU PRAWA CYWILNEGO1.Tendencje liberalne:

- kapitalistyczne prawa cywilne oparte na zasadach podkreślających autonomię jednostki,−wolność osobista, równość wobec prawa, nienaruszalność własności prywatnej, swoboda umów, swoboda testowania= zasady szkoły prawa natury,−zasada równości- znaczenie często formalne; ogromne zróżnicowane społeczeństwa mogło prowadzić do dominacji niektórych jednostek nad innymi.

2. Zmiany w prawie cywilnym w okresie kapitalizmu monopolistycznego:−koniec liberalizmu gospodarczego (od XIX w.), wkracza gospodarka monopolistyczna,−rewizja poglądów na temat autonomii jednostki= zmierzanie do ograniczenia nadmiernych praw jednostki przez zwiększenie ingerencji państwa w sferę prywatnoprawną,−liczne antyindywidualistyczne zmiany w prawie cywilnym= nowelizacje kodeksów i prawa poza kodeksami- np. Administracji; powstanie prawa pracy,−zachodziły także zmiany indywidualistyczne i liberalne- likwidacja przeżytków patriarchalnych, równość w rodzinie itp.

§ PRAWO OSOBOWE1.Zasada powszechności i równości:

- prawo cywilne dla każdego i dla wszystkich równe,−pozostałe przejawy nierówności:

* upośledzenie kobiet:szczególnie mężatek; zwłaszcza w c.c, ABGB;** upośledzenie dzieci nieślubnych:

45

Page 46: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

zwłaszcza w prawie rodzinnym i spadkowym; szczególnie ostry- c.c- 2 kategorie: a) dzieci nieślubne zwykłe (ze związku dwóch osób stanu wolnego); mogły uzyskać status dziecka małżeńskiego; b) dzieci zrodzone ze

związków cudzołożnych i kazirodczych; pozbawione wszystkich praw.*** upośledzenie ze względów religijnych:ABGB; np. Można wydziedziczyć dziecko, jeśli porzuci wiarę chrześcijańską; zgoda władz na małżeństwo z Żydem.

−XIX i XX w.- tendencja znoszenia tych nierówności, np. W RFN nierówność płci zniesiono dopiero w 1957,−równość łamana w państwach totalitarnych, min. Ustawy norymberskie.

2. Zdolność prawna osób fizycznych:−mimo odchyleń od zasady równości ustalono, że zdolność prawna przysługuje każdej osobie fizycznej /c.c, ABGB przyznaje ją początkowo obywatelowi/,−cudzoziemcy- zasada wzajemności /mogą korzystać z praw kraju X w takim stopniu, w jakim w swoim kraju pozwalają korzystać ze swoich praw obywatelom kraju X/,−drobne ograniczenia ze względu na utratę czci,−początek- urodzenie; koniec-śmierć/uznanie za zmarłego/śmierć cywilna.

3. Zdolność do czynności prawnych:−zależała od wieku i stanu psychicznego, a także od płci i cech charakteru- marnotrawstwo/opilstwo,−całkowicie zdolny- pełnoletni 21 r.ż (c.c, BGB), 20 r.ż (ZGB); czasami stosowano przyznanie zdolności do czynności pr. Osobie niepełnoletniej, która ukończyła 18 r.ż za zgodą opiekuna,−„małżeństwo czyni dojrzałym”,−chory psychicznie, marnotrawca, nałogowy pijak- ubezwłasnowolnienie całkowite/częściowe= ograniczona zdolność do czynności prawnych całkowicie/częściowo.

4. Osoby prawne:−c.c nie zawierał przepisów dot. Osób prawnych, co zmieniało się w XIX i XX wieku- nadawano osobowość prawną instytucjom o wyższej użyteczności, na zasadzie koncesji; 1901- nadanie osobowości prawnej wszystkim stowarzyszeniom dozwolonym przez prawo,−w BGB i ZGB szczegółowe unormowania dot. Osób prawnych- odróżnienie na 2 typy- publiczny i prywatny a także korporacje i fundacje; BGB – niektóre mogły działać na zasadzie koncesji, a niektóre mogły nie uzyskać zgody władz administracyjnych, głównie związki robotnicze.

§ PRAWO MAŁŻEŃSKIE (OSOBOWE)1.Laicyzacja prawa małżeńskiego:

- podporządkowanie dziedziny prawa małżeńskiego świeckiemu prawu cywilnemu,−pierwsze śluby cywilne już w XVI wieku w Holandii, a szerzej od XIX wieku w Anglii,−przełom- reformy Wielkiej Rewolucji- małżeństwo= umowa cywilna regulowana przez prawo.

2. Typ laicki:−całe prawo małżeńskie należy do dziedziny prawa cywilnego normowanego wyłącznie przez państwo,−ważne małżeństwo- tylko przed urzędnikiem s.c; unieważnienie, rozwód- tylko w sądzie cywilnym),−podstawowe znaczenie- 2 dekrety z 1792 dot. Aktów stanu cywilnego, małżeństwa i rozwodu:

* zniesiono ograniczenia, np. Konieczność zgody rodziców (z wyjątkiem osób poniżej 21 r.ż), w pokrewieństwie, obowiązywała świecka forma małżeństwa, liberalne potraktowanie rozwodu(dawał go urzędnik s.c),

−c.c - obowiązkowe śluby cywilne przed urzędnikiem, rozwód przed sądem, powiększono liczbę przeszkód z pokrewieństwa i powinowactwa, mężczyzna do 25 r.ż musiał uzyskać zgodę rodziców, niezależnie od wieku trzeba było uzyskać akt uszanowania; od 1907- osoby pełnoletnie mogły zawrzeć małżeństwo bez zgody,−w Niemczech laicyzacja nastąpiła najpóźniej /partykularyzm/; BGB- wszystkie sprawy dot. Małżeństwa reguluje prawo cywilne.

3. Typ mieszany:−występujący w 2 wariantach:

* /ABGB, Ehapatent, Landrecht pruski/ --> prawo małżeńskie należało do dziedziny prawa cywilnego i jurysdykcja w tych sprawach należała wyłącznie do sądów cywilnych, ale czyniono pewne koncesje na rzecz wyznań:

> konieczność zawarcia związku w formie wyznaniowej,> brak możliwości rozwodu dla katolików,> ślub cywilny tylko dla osób nie należących do żadnego wyznania.

46

Page 47: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

** prawo cywilne dopuszcza możliwość wyboru świeckiej lub wyznaniowej formy zawarcia małżeństwa /Anglia, Włochy, Hiszpania, Polska międzywojenna/.

4. Typ wyznaniowy:- /Carska Rosja/- regulacja prawna dotycząca małżeństwa przejmowała w większości normy wyznaniowe,−oddano jurysdykcję w sprawach małżeńskich w ręce poszczególnych wyznań / na pierwszym miejscu prawosławie/.

§ PRAWO WŁASNOŚCI1.Własność nieograniczona:

- zniesienie feudalnej własności podzielonej i wprowadzenie własności w duchu rzymskim jako pełnego i nieograniczonego władztwa nad rzeczą,

−przełom- Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela- „własność jest prawem świętym i nietykalnym”,−jedynie ABGB utrzymywał podział własności na zupełną i niezupełną, choć ogólna koncepcja była jak najbardziej romanistyczna,−c.c- własnosć jest prawem absolutnym, ale nie można z niego robić użytku przeczącego ustawie; zerwanie z feudalnymi ograniczeniami- własność pełna i absolutna a wywłaszczenie tylko w interesie publicznym i za sprawiedliwym odszkodowaniem,−BGB i ZGB- tradycyjna, romanistyczna koncepcja, ale nie było to jak w c.c prawo absolutne.

2. Zachwianie się zasady „wolności własności”:−kapitalizm monopolistyczny --> wzrost nierówności społecznych --> kryzysy gospodarcze i polityczne --> coraz silniejszy interwencjonizm państwa --> nowe prądy oddziałujące na prawo własności: krytyka indywidualistycznego i absolutnego prawa własności, np. Solidaryzm społeczny, reformizm katolicki /własność nie służy zaspokojeniu indywidualnych potrzeb- jest funkcją społeczną uprawnionego, powołaniem do wypełniania określonych zadań w gospodarce/,−Francja- nie zmieniono przepisu kodeksu, ale wydano szereg przepisów ograniczających właścicieli ze względu na interes społeczny,

* po II wojnie polityka interwencjonizmu zaszła tak daleko, że poczyniła wielkie wyłomy w zakresie indywidualnego prawa własności (wywłaszczanie, nacjonalizacja na wielką skalę),

−BGB- ograniczenia w kodeksie nieliczne, ale nacisk na granice wykonywania własności,* podkreślenie społecznej funkcji własności – konstytucja weimarska 1919,

−ZGB- liczne, publicznoprawne ograniczenia prawa własności ze względu na dobro ogólne,* przyznawał państwu liczne możliwości ograniczenia prawa własności i dawał ku temu szereg podstaw, np. Wymogi higieny, bezpieczeństwa budowlanego, komunikacji, melioracji itp.

§ PRAWO ZOBOWIĄZAŃ (Z UMÓW)1.Zasada swobody umów:

- tendencje liberalne i indywidualistyczne- duży wpływ na prawo zobowiązań, przyczyna pojawienia się fundamentalnej zasady swobody umów,

−swoboda umów= swoboda kształtowania przez strony stosunku cywilnoprawnego w drodze umowy; swoboda zawarcia/niezawarcia umowy, wyboru kontrahenta, formy zawarcia umowy,−„pacta sunt servanda”,−zasada równości stron- raczej formalna,−c.c - najbardziej dobitny przejaw swobody umów; można było całkowicie autonomicznie kreować treść umowy, formę itp, byle tylko nie naruszała ona porządku publicznego i dobrych obyczajów; tylko nieliczne przepisy w formie ius cogens, większość to ius dispositivum; podkreślenie zasady ważności umów- unieważnić można było tylko w wyjątkowych wypadkach; zasada kauzalności zobowiązań- utrudniała obrót prawny,−ABGB- zobowiązania są czysto indywidualistyczne,−BGB, ZGB- swoboda umów istnieje, choć w porównaniu z c.c jest bardziej ograniczona--> BGB uważa za nieważne umowy krzywdzące jedną ze stron /wyzyskanie przymusowego położenia lub niedoświadczenia/, ZGB--> możliwość rozwiązania takiej umowy przez pokrzywdzonego w ciągu 1 roku;

* dopuszczały czynności abstrakcyjne- + dla zasady bezpieczeństwa i maksymalnego ułatwienia obrotu.2. Ograniczenie zasady swobody umów:

−od 2. poł. XIX w- coraz ostrzejsza krytyka, stopniowe osłabianie wolności umów,−nieważność umów lichwiarskich, wykorzystujących niedoświadczenie, przymusowe położenie /Austria/,

47

Page 48: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−nieważność umów kłócących się z interesem społecznym /Francja/,−zasada ekwiwalentności umów/równowartości świadczeń, umowy adhezyjne /Niemcy/,−odwrót od liberalizmu gospodarczego, nowe idee solidaryzmu, większa ingerencja państwa, rozwój ustawodawstwa socjalnego--> kształtowanie się prawa pracy.

3. Prawo handlowe:−rozwijało się od średniowiecza,−w kapitalizmie tendencja do wyodrębniania norm dotyczących tego obrotu,−kodeksy handlowe- regulują stosunki cywilnoprawne między kupcem a nabywcą.

§ PRAWO SPADKOWE1.Zasada powszechności i równości:

- zasada powszechności- spadkobiercą może być każdy, jeśli do tego został powołany,−ograniczenia zasady równości praw spadkowych:

* ABGB, BGB- utrzymały feudalne ordynacje co do dziedziczenia dóbr arystokratycznych właścicieli ziemskich,* upośledzenie dzieci nieślubnych,* dziedziczenie gospodarstw rolnych najczęściej na jednego, najstarszego syna,* niegodność dziedziczenia, np. Przez przyczynienie się do śmierci spadkodawcy, przeszkadzanie w sporządzeniu testamentu, pozostawanie w związku cudzołożnym/kazirodczym ze spadkodawcą.2. Systemy dziedziczenia:

−testament, ustawa, kontrakt dziedziczenia (ABGB, ZGB, BGB),−kontrakt dziedziczenia- kontrahenci zawierali umowę, że jedna ze stron będzie dziedziczyła; spadkobiercą mogła być osoba trzecia, nie będąca stroną w umowie; ABGB ogranicza--> dla małżeństw,−swoboda testowania /testament, umowa/--> nie była absolutna: dziedzice konieczni (zachowek, część konieczna, rezerwa, część obowiązkowa),−ustanowienie dziedzica nie było istotnym składnikiem pojęcia testamentu,−różni lub ci sami spadkobiercy mogli dziedziczyć z różnych tytułów.

PROCES CYWILNY§ ROZWÓJ I ZASADY NOWOŻYTNEGO PROCESU CYWILNEGO−tendencja liberalna- proces ma służyć ochronie interesów indywidualnych jednostki i w całości ma być podporządkowany jej swobodnej decyzji,−zmiany liberalne początkuje francuski kodeks procedury cywilnej- wzór dla innych, min. Państw niemieckich,−zasady prawa procesowego obowiązujące w XIX i XX wieku:

* dyspozycyjność – strony były „panami sporu”, miały decydujący wpływ na tok procesu; nikt wbrew swej woli nie mógł być zmuszony do złożenia skargi cywilnej; sędzia nie wychodził poza żądania stron,** kontradyktoryjność- sporność; strony gromadzą materiał procesowy udowadniający istnienie sporu,*** ustność i bezpośredniość,**** jawność,***** swobodna ocena dowodów,****** koncentracja materiału procesowego – zgromadzenie materiału procesowego w określonym czasie, aby można było jak najszybciej sprawę rozstrzygnąć- uniknięcie przewlekłości;

−dążono do wykrycia prawdy prawniczej/sądowej= wydanie rozstrzygnięcia zgodnego z materiałem przedstawionym przez tylko jedną stronę,−później niekiedy następował odwrót od opinii, że proces jest wolną walką stron, np. Kodeks austriacki i Niemcy= przewaga sędziego.

PRAWO KARNE§ NOWE KIERUNKI W DOKTRYNIE PRAWA KARNEGO−1 poł. XIX w.- dominacja szkoły klasycznej:

uznawała ona postulaty XVIII-wiecznego kierunku humanitarnego, ale bez związku z otaczającą rzeczywistością--> założyciel: Anzelm Feuerbach; przedstawiciele: Bentham, Rossi, Ortolan, Tagnacew,* głównie dogmatyka prawa karnego i budowa abstrakcyjnych pojęć,* formalna definicja przestępstwa- czyn zabroniony przez ustawę,

48

Page 49: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

* przestępstwo= akt wolnej woli przestępcy,* założenia woluntaryzmu i indeterminizmu,* kara sprawiedliwa, oparta na idei odwetu /Kant, Hegel/,

−2. poł. XIX w.- kierunek normatywny:* kontynuacja klasycznego,* należy badać przepisy prawa karnego pod względem formalnym, bez wdawania się w rozważania pozaprawne,* Binding,

−2. poł. XIX w.- kierunek pozytywistyczny/naturalistyczny dzielący się na szkołę antropologiczną i socjologiczną – reakcja przeciwko kierunkowi klasycznemu i normatywnemu;

*** sz. Antropologiczna- Lombroso, Ferii, Garofalo,* znaczna część przestępców to przestępcy urodzeni,* wyodrębnił antropologiczny typ przestępcy z wyglądu człowieka,* leczenie takiego przestępcy bądź uznanie go za nieuleczalnie chorego.

*** sz. Socjologiczna- F. Von Liszt, * przestępstwo zjawiskiem społecznym, * badanie związków zachodzących między popełnieniem przestępstwa a czynnikami socjalnymi,

* duży wpływ na ustawodawstwo karne- nowe instytucje, ośrodki poprawcze, warunkowe zawieszenie kary.

§ PODSTAWOWE ZMIANY W PRAWIE KARNYM−kapitalistyczne kodeksy wieku XIX i XX wprowadziły szereg zmian, których domagały się kierunki w doktrynie XVII i XIX wieku:

1. Zasada publicznoprawna= naczelna,2. Tylko ustawa jest źródłem prawa karnego,3. Nie ma przestępstwa ani kary bez ustawy; ustawa nie może działąć wstecz,4. Nieletni karani inaczej niż dorośli,5. Drobne przekroczenia prawa= wykroczenia,6. Zmiana katalogu przestępstw- odrzucenie min. Usiłowania samobójstwa, herezji, apostazji,7. Zmiana represji karnej- stopniowa likwidacja kar hańbiących i okrutnych, kara śmierci w szczególnych wypadkach, lub całkowicie zniesiona; podstawowa kara- pozbawienie wolności; przestępca karany po raz pierwszy- łagodniejsza kara,8. Rozbudowany system środków zabezpieczających typu izolacyjnego, leczniczego i administracyjnego.

PROCES KARNY

§ ROZWÓJ PROCESU MIESZANEGO−proces inkwizycyjny ustępuje mieszanemu, wprowadzonemu kodeksem z Rewolucji i kodeksem Napoleona; największa rola w upowszechnieniu- francuski kodeks postępowania karnego z 1808,−w Niemczech- koniec od Wiosny Ludów, w Austrii jeszcze później,−łączył elementy inkwizycyjnego i skargowego,−element inkwizycyjny- przestępstwa ścigane są z urzędu, niezależnie od woli pokrzywdzonego; postępowanie przygotowawcze prowadzone przez organa państwowe,−element skargowy- sąd mógł wszcząć proces jedynie na podstawie skargi wniesionej przez uprawniony podmiot, tj. Prokuratora,−postępowanie odbywało się na zasadzie wolnej rozprawy- kontradyktoryjność/sporność,−3 funkcje: oskarżenia(prokurator), sądzenia(właściwy sąd), obrony(obrońca lub sam oskarżony),−zasada domniemania niewinności oraz in dubio pro reo ,−swobodna ocena dowodów,−jawność i ustność.

§ WZROST ZNACZENIA CZYNNIKA SPOŁECZNEGO−sądy przysięgłe, ławy sądownicze, sądy pokoju,−jeszcze w okresie feudalno-absolutnym sądy przysięgłe były kontrolą dla sędziów i rękojmią swobód obywatelskich- wprowadzono je w okresie Wiosny Ludów w Niemczech i Austrii,a także w Rosji dla ciężkich

49

Page 50: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

przestępstw,−podział na 2 ławy- oskarżającą i orzekającą--> decydują jednomyślnie o winie (Anglia); w państwach kontynentalnych tylko jedna ława-orzekająca--> głównie większością głosów + wraz z sędzią decydują o karze,−czasami dla cięższych spraw- instytucja ławników sądzących wraz z sędzią,−obecnie tendencja do ograniczania udziału przysięgłych w procesach cywilnych.

PRAWO SĄDOWE NA ZIEMIACH POLSKICH W LATACH 1795-1918

ŹRÓDŁA PRAWA SĄDOWEGO−III rozbiór=stopniowe uchylanie mocy obowiązującej polskiego prawa sądowego i zastępowanie go przepisami państw zaborczych.

§ ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO1.Zabór pruski:

- po I rozbiorze prawo polskie utrzymane jako prowincjonalne,−1794- wprowadzenie Powszechnego Prawa Krajowego dla Państw Pruskich/Pruskie Prawo Krajowe/Landrecht Pruski - eliminowanie polskiego prawa sądowego,−Landrecht najwcześniej w I zaborze jako prawo posiłkowe; w 1797 rozszerzono jego moc jako prawa bezwzględnie obowiązującego również na tereny II i III zaboru,−Landrecht obowiązywał do wejścia w życie w 1900 r. BGB,−Księstwo Warszawskie= Kodeks Napoleona,−po utworzeniu Wielkiego Księstwa Poznańskiego wprowadzono tam Landrecht,−obok Landrechtu obowiązywały ustawy szczegółowe, np. O ochronie własności autorskiej, towarzystwach akcyjnych, prawie handlowym i wekslowym, spółkach komandytowych i akcyjnych,−ustawa laicyzująca mieszany typ małżeństwa /1857/,−od 1900- BGB- działał w 20-leciu międzywojennym w nieskodyfikowanych działach prawa byłego zaboru pruskiego, a nawet w pierwszych latach po II wojnie,−kodeks handlowy cesarstwa, a później niemiecki kodeks handlowy- uchylały postanowienia Landrechtu,−kodeks postępowania cywilnego- obowiązywał w Polsce do 1933- do czasu wejścia w życie polskiego kodeksu postępowania cywilnego.

50

Page 51: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

2.Zabór austriacki:- prawo polskie utrzymało swe obowiązywanie do czasu ukończenia kodyfikacji w Austrii,−nawet po wprowadzeniu kodeksów austriackich w pierwszej połowie XIX wieku nadal stosowano prawo polskie,−ze względu na potrzebę polskie prawo przedrozbiorowe wykładano w Krakowie i we Lwowie,−Kodeks Cywilny Zachodniogalicyjski- wszedł w życie w 1798 i wywarł wpływ na treść ABGB- prawnonaturalne idee sprawiedliwości i powszechności prawa oraz kompletności; równość, wolność, swoboda umów; zasadę równości naruszała pozycja żony w rodzinie i pozycja dzieci nieślubnych, oraz ograniczenia pełni praw cywilnych ze względu na wyznanie i stan majątkowy,−znowelizowany ABGB obowiązywał w Polsce do 1946; nowelizacji dokonywali także prawnicy polscy-Zoll, Till,−Rzeczpospolita Krakowska- obowiązywało prawo sądowe Księstwa Warszawskiego=c.c + procedura cywilna i prawo handlowe,−Powszechna Ustawa Sądowa,−1895- kodeks postępowania cywilnego- w pełni nowoczesny; w PL obowiązywał do 1933, do wejścia w życie polskiego k.p.c.

3. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie:−1807- utworzenie Księstwa Warszawskiego; obowiązywać ma prawo francuskie:

* Kodeks Napoleona /strona 37/,* wprowadzenie przez Sejm Królestwa prawa hipotecznego opartego na polskiej tradycji,* 1825- Sejm Królestwa uchwalił Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego /K.C.K.P/, który zastąpił I księgę c.c i część księgi III:

−przywrócił wyznaniową formę małżeństwa,−-//- „rząd posagowy”,−likwidacja śmierci cywilnej,−władza rodzicielska dla obojga rodziców,

- ukaz carski „O związku małżeńskim”- nowe prawo małżeńskie, typ wyznaniowy, zastępował te przepisy z K.C.K.P,

−zniesienie kasacji,−zastąpienie francuskiego kodeksu postępowania cywilnego przez rosyjską ustawę o postępowaniu cywilnym.

§ ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO1.Zabór pruski:

- Landrecht pruski /miał on nowoczesne cechy, nie w pełni wykorzystane, np. Zasady nullum crimen/poena sine lege, dominacja pozbawienia wolności nad śmiercią itp/,

−rys feudalny: kazuistyka, podział na przestępstwa publiczne i prywatne, kara śmierci i kwalifikowana kara śmierci mają odstraszyć,−od 1851- pruski kodeks karny:

* zbrodnie, występki, wykroczenia,*kary zasadnicze (śmierć, pozbawienie wolności, twierdza, areszt, grzywna, nagana) i kary dodatkowe (dozór policji, wygnanie z kraju, przepadek mienia,* nullum crimen/nulla poena sine lege,* czynniki wykluczające i łagodzące karalność,* obowiązywał do wejścia w życie kodeksu karnego Związku Północnoniemieckiego przekształconego po zjednoczeniu Niemiec w kodeks karny Rzeszy Niemieckiej:

> łagodniejszy od pruskiego- ograniczenie kary śmierci,> przedterminowe zwolnienie z więzienia,> całkowita nieodpowiedzialność nieletnich do 12. r.ż i ograniczona do 17 r.ż,> niekompletny- uzupełniany ustawami szczegółowymi,> obowiązywał do 1932.

−proces karny- Pruska Ordynacja Kryminalna:* utrzymywała proces inkwizycyjny,* sędzia= oskarżyciel i obrońca,* legalna teoria dowodów,* zakazane tortury,* pisemny i tajny proces,* ograniczone prawo apelacji,

51

Page 52: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

* niehumanitarny charakter łagodziły nowele- śledztwo prowadził sędzia śledczy; proces ustny i jawny, oskarżony- prawo do obrony i apelacji,

−1879- kodeks postępowania karnego Rzeszy- utrwalał humanitarne zmiany wprowadzone w poprzednim nowelami; obowiązywał do 1929.

2. Zabór austriacki:−po I rozbiorze polskie prawo karne,−1787- wchodzi w życie Józefina, oparta na ideach humanitarnych,−ziemie III zaboru- Kodeks Karny Zachodniogalicyjski, nawiązujący do wcześniejszej Józefiny,−1803- dla całej Austrii kodeks materialnego i procesowego prawa karnego- Franciszkana,−1852- austriacki kodeks karny- dwuczęściowy + podział na zbrodnie, występki i wykroczenia, szczególnie silna ochrona interesów władcy i państwa; w PL obowiązywał do 1932,−proces karny- początkowo Ordynacja Procesowa, którą później uchylono w Galicji Zach. Na rzecz K.K. Zachodniogalicyjskiego a później Franciszkany,−później w Austrii wzorowany na francuskim k.p.k, a na ziemiach PL- nowy k.p.k wzorowany na Franciszkanie i tak samo staroświecki; nowy typ dopiero w 1873 /wprowadził typ mieszany procesu, ustność, jawność, swobodę oceny dowodów itp/--> obowiązywał w PL do 1929.

3. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie:−brak polskiej kodyfikacji= pozostawiono prawo karne Landrechtu pruskiego i austriackiej Franciszkany- obowiązywały pomocniczo wobec prawa polskiego,−zmiany prawa karnego w Królestwie Polskim w XIX wieku:

a) 1818- Kodeks Karzący Królestwa Polskiego /oparty na Franciszkanie/--> nowoczesność mieszała się z reliktami prawa feudalnego; systematyka zbliżona do francuskiego k.k; trójpodział przestępstw,b) 1847- Kodeks Kar Głównych i Poprawczych /zmodyfikowana forma kodeksu rosyjskiego/--> krok WSTECZ,c) 1876- rosyjski k.k nie różniący się od K.K.Gł.iP.d) kodeks Tagnacewa- jedynie jego przepisy o przestępstwach politycznych i religijnych, ale w 1917 zdecydowano, aby obowiązywał w całym K.Pl.- ze zmianami szczegółowymi do 1932,e) utrzymano pruską Ordynację Kryminalną i prawo procesowe Franciszkany--> obowiązywały do wprowadzenia rosyjskiej ustawy o postępowaniu karnym /nowoczesna, obowiązywała do 1929/.

PRAWO CYWILNE I PROCES CYWILNY§ PRAWO OSOBOWE−zdolność prawna- nabywana z chwilą urodzenia; koniec--> śmierć naturalna/cywilna,−zdolność do czynności prawnych- ograniczenie wieku (21r.ż c.c i BGB, 24. r.ż ABGB) i zdrowia psychicznego; z tradycji feudalnej- ograniczenie kobiet; Landrecht zdolność do czynn. pr. Uzależniał też od przynależności stanowej,−pozbawienie praw cywilnych w Królestwie Polskim:

1. w wyniku naturalizacji „w obcym kraju”,2. w wyniku przyjęcia bez zgody króla urzędów publicznych lub służby wojskowej pod obcym panowaniem,3. w wyniku zamążpójścia za cudzoziemca,

−ograniczenia dla dzieci pozamałżeńskich,−instytucja uznania za zmarłego,−osoby prawne- wg. Landrechtu pruskiego; teoria fikcji (Savigny) i teoria interesu (Ihering)- wszelkie zbiorowości- twory sztuczne, a prawa podmiotowe powinny przysługiwać jednostkom,

* 2.poł. XIX w.- rozwój--> BGB obszernie normuje kwestię osób prawnych: > 2 sposoby tworzenia- droga koncesyjna /konieczność uzyskania zezwolenia władz/

normatywna /wpis do rejestru sądowego/, > 2 rodzaje- stowarzyszenia/korporacje, zakłady/fundacje.

§ PRAWO MAŁŻEŃSKIE OSOBOWE. RODZINA:−laicyzacja prawa małżeńskiego, najsilniej w Prusach; w Rosji- sakralizacja,−współistnienie 3 odmiennych systemów prawa osobowego małżeńskiego: świecko-wyznaniowy/mieszany, laicki, wyznaniowy (opis--> strona 44),−uprzywilejowana pozycja prawosławia:

* nakaz małżeństw mieszanych wyznaniowo,* przed popem,

52

Page 53: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

* dzieci musiały należeć do cerkwii prawosławnej= dyskryminacja i antypolskie nastawienie,−Niemcy wprowadzają obowiązkowe śluby cywilne,−dominująca pozycja męża,−idea trwałości i nienaruszalności rodziny- domniemanie ślubnego pochodzenia dziecka urodzonego w małżeństwie, zakaz „poszukiwania ojcostwa”, silne upośledzenie dzieci pozamałżeńskich-->najsilniejsze w c.c.,−c.c--> władza nad dziećmi w czasie trwania małżeństwa należała się tylko ojcu- zarząd majątku i środki poprawy,−K.C.K.P- władza rodzicielska dla obojga rodziców + „środki karności domowej”; nadużycie władzy=odebranie jej przez sąd /podobnie w ABGB/,−od końca XIX wieku tendencje do ograniczenia patriarchalizmu, możliwość ingerencji państwa w sferę stosunków rodzinnych, prawo kontrolowania sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej, nadzór nad ojcem źle wykonującym swoje obowiązki względem rodziny.

§ PRAWO WŁASNOŚCI−konstrukcja własności podzielonej- Landrecht, ABGB, K.C Zachodniogalicyjski,−w kodeksach obowiązujących na ziemiach polskich prawo własności definiowano w dwojaki sposób:

* definicje pozytywne- ius utendi, fruendi et disponendi,* definicje negatywne- określały, czego właścicielowi czynić nie wolno,

−potrzeba zmian regulacji prawnych- zwiększenie roli interesu ogólnego poprzez ograniczenie indywidualnych, egoistycznych interesów właścicieli--> myśl socjalistyczna,−myśl społeczna KK /Rerum Novarum Leona XIII/- „własność prywatna jest prawowita i nietykalna”; konflikty załagodzi upowszechnienie własności,−solidaryzm społeczny /Leon Duguit/- własność łączy się z obowiązkiem społecznym i pełni funkcję socjalną,−dostosowanie prawa do nowych okoliczności- orzecznictwo sądowe--> elastyczna interpretacja przepisów o prawie własności; granice własności określa ustawa i prawa osób trzecich (BGB)= zakaz szykany,−przeniesienie własności w c.c- z mocy samej umowy; niepotrzebny był wpis do ksiąg nawet przy nieruchomościach,−hipoteka francuska- nie określała szczegółowo, jak polska, przedmiotu; nie miała charakteru wieczystego- Sejm Królestwa Polskiego zmienił to prawo:

* obowiązek odrębnych ksiąg hipotecznych do każdej nieruchomości,* wpisy pod kontrolą sądu- rękojmia wiary publicznej ksiąg,* zasady pierwszeństwa, jawności i szczegółowości,

−w Austrii- obowiązek wpisywania do ksiąg gruntowych aktów nabycia, przeniesienia i ograniczenia własnośco na nieruchomości, ale w praktyce nie przestrzegano tego= obrót bezksięgowy.

§ PRAWO ZOBOWIĄZAŃ. POCZĄTKI PRAWA PRACY−zasada swobody umów= autonomia jednostki; wymóg zgodności umów z porządkiem publicznym,−c.c- kauzalność zobowiązań,−BGB- większe ograniczenia swobody umów, niż w c.c- ważność umów niezależna od podstawy prawnej, nieważne umowy krzywdzące jedną ze stron; abstrakcyjny charakter umów,−umowy typowe/adhezyjne- zawierane przez przystąpienie- strona przystępująca do umowy np. z bankiem, pracodawcą itp. nie miała swobody ustalania treści itp. danej umowy,−Austria- nieważność umów lichwiarskich oraz zawartych z wykorzystaniem niedoświadczenia i przymusowego położenia strony,−Prusy- swobodę umów ograniczał przymus pracy, regulaminy pracy/umowy typowe/, układy taryfowe- stawka wynagrodzeń za odp. stanowisko itp.,−uzupełniające przepisy kodeksów cywilnych- przepisy specjalne, regulujące stosunki pracy,−Królestwo Polskie- pionierska regulacja stosunków pracy górników; coraz powszechniej odczuwana potrzeba ingerencji państwa w sferę stosunków umownych,−faktyczna nierówność pracodawcy i pracowników--> konflikty społeczne--> wykształcenie się ustawodawstwa socjalnego i gałęzi prawa pracy,−początki w Prusach i Niemczech- tzw. Ordynacje przemysłowe /zakaz zatrudniania dzieci poniżej 9. r.ż oraz zakaz pracy szkodliwej dla zdrowia i niezgodnej z moralnością kobiet/,−Austria i Rosja- zacofanie; do końca XIX w czas pracy wynosił tam 11-11,5 h, a zatrudnienie dzieci ograniczano; koniec XIX w.- powstaje inspekcja pracy,−swobodę umów ograniczało prawo lokatorów oraz etatyzm/działalność państwa jako przedsiębiorcy/.

53

Page 54: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

§ PRAWO SPADKOWE−za ziemiach polskich- 3 tytuły dziedziczenia- z testamentu, ustawy i z kontraktu dziedziczenia,−testament:

* ograniczenia wieku i zdrowia psychicznego + marnotrawców/Austria,Rosja- zakaz testowania duchownych/,* nie mógł naruszać praw spadkowych dziedziców koniecznych,* system zachowku(ABGB, BGB)--> możliwość roszczenia o część majątku; i części koniecznej/rezerwy (c.c)--> obowiązek pozostawienia części koniecznej dla tych dziedziców,

−ograniczenie możliwości podziału gospodarstwa rolnego,−Rosja- podział dóbr na rodowe i nabyte- rodowymi można było w testamencie dysponować tylko na rzecz krewnych w linii prostej,−XIX i XX w- utrata dominacji przez dziedziczenie ustawowe; ustawowe- szeroki krąg osób na ziemiach polskich, a w prawie rosyjskim nawet bez ograniczeń,−tendencją rozwojową było ograniczenie ilości dziedziców ustawowych oraz zwiększenie praw spadkowych małżonka i dzieci pozamałżeńskich,−powszechna zasada- dziedziczenie ustawowe tylko w braku testamentu,−„niegodność dziedziczenia”- w systemie dziedziczenia ustawowego,−kontrakt dziedziczenia /ABGB, BGB/- umowa, na podstawie której jedna ze stron albo osoba trzecia stawała się spadkobiercą; ABGB- tylko między małżonkami.

§ PROCES CYWILNY

−służyć ma interesom prywatnym jednostki, która decyduje o jego wszczęciu i przebiegu,−wzorcowy, nowoczesny proces cywilny wprowadzono do Księstwa Warszawskiego w 1808:

* jawny, ustny, bezpośredni,* spór stron; sędzia ograniczony wnioskami stron- miał bierną rolę,* zasada kontradyktoryjności; sąd wydawał wyrok tylko na podstawie tego, co strony przedstawiły,* swoboda oceny dowodów,* zasada koncentracji materiału,* obowiązkowe postępowanie pojednawcze,* przymus adwokacki,* apelacja, kasacja, wznowienie postępowania,* obowiązywał do 1876; później- rosyjski k.p.c utrzymał podstawowe zasady; zmiany- zlikwidowanie przymusu adwokackiego i ograniczenie zasady ustności w postępowaniu w sądach wyższej instancji,

−Prusy- Powszechna Ordynacja Sądowa- 1793:* zasada śledcza/inkwizycyjna,* proces pisemny i tajny,* formalna teoria dowodów,--> ZMIANY przez ogólnoniemiecki kodeks postępowania cywilnego+nowele = wprowadzenie wzorów z procedury francuskiej,

−Austria:* pisemny, sformalizowany,* system dowodów formalnych,* oparty na zasadzie sporności,--> przestarzała procedura --> zmienia ją F. Klein = procedura „kleinowska”:

> dyspozycyjność, ustnośc, jawność, > swobodna ocena dowodów, > ograniczony katalog dowodów, > uwzględnianie interesu ogólnego- funkcja społeczna.

PRAWO KARNE I PROCES KARNY§ GŁÓWNE TENDENCJE ROZWOJOWE

1.Kierunek humanitarny i polska myśl prawnicza XIX wieku:−humanitaryzm w Polsce- Ostrowski, Wybicki, Szymanowski, Kuźmirski,−postulat prawa karnego równego dla wszystkich członków feudalno-stanowego społeczeństwa,

54

Page 55: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−zmiana katalogu przestępstw i kar- najważniejsze miało być pozbawienie wolności + obowiązek użytecznej społecznie pracy,

prawo do obrony oskarżonego, określenie przyczyn aresztu i zakaz tortur,−częściowo zrealizowane ustawodawstwem sejmu RP – zniesienie śmierci za czary oraz tortur, a później włączenie zasady domniemania niewinności, nullum crimen i nulla poena, wychowawczy cel kary,−Kodeks Karzącego Królestwa PL- równość wobec prawa, nullum crimen, kary domu poprawy,−instrukcje o więziennictwie,−wątki humanitarne nauczane na wydziałach prawa uniwersytetów,−częściowa realizacja w kodeksach zaborczych,−polska myśl prawnicza w okresie rozbiorów rozwijała się nadal- zastępowała nieistniejące lub szczątkowe instytucje polskiego prawa i wymiar sprawiedliwości,−rozwój pl. myśli prawniczej uzależniony był od stopnia samodzielności ustrojowej ziem polskich wobec zaborcy oraz od otoczenia prawa- czy było gdzie je realizować /uniwersytety, czasopisma, stowarzyszenia/,−udział polskich prawników w stosowaniu i tworzeniu prawa obcego,−pierwsze 30-lecie XIX wieku- względna swoboda badań naukowych i nauczania,−sejm miał zagwarantowane konstytucją kompetencje tworzenia prawa sądowego,−wydanie pierwszego w PL czasopisma prawniczego „Themis Polska”,−nauka w nurcie oświeceniowym; słabo rozwijała się nauka o szczegółowych gałęziach prawa obowiązującego,−działalność H. Kołłątaja,−reforma więziennictwa wg. projektu Niemcewicza i Skarbka w Księstwie Warszawskim,−ocena nowych instytucji Kodeksu Napoleona- zwolennicy /Łubieński, Wyczechowski/ i przeciwnicy/Skarbek/,−kierowanie pracami nad kodyfikacją prawa karnego- spory nad niektórymi instytucjami,−idea państwa praworządnego kształtująca się w okresie monarchii konstytucyjnej- obowiązek polskich prawników do poznania, skomentowania i wyjaśnienia nowych przepisów z c.c i ABGB,−w zaborze austriackim wpływ szkoły egzegezy- zmieniono nawet program nauczania prawa,−silny wpływ nauki niemieckiej-Kanta i Hegla,−poglądy szkoły klasycznej realizował Romuald Hube- zwolennik lojalności wobec władzy petersburskiej; najwybitniejszy- Edmund Krzymuski – mieszana koncepcja kary, dwojaka funkcja kary, społeczne uwarunkowania przestępczości,−nasilenie badań nad historią ustroju i prawa sądowego PL,−po 1831- zamknięcie uniwersytetu w Warszawie- aktywność prawnicza przesuwa się do Galicji,−w zaborze austriackim żywy rozwój na uniwersytetach w Krakowie i we Lwowie,−w Galicji stosunkowo duże swobody dla Polaków- uprawnienia ustawodawcze sejmu, język pl w sądach, szkołach, administracji, UL,−pionierska ustawa o ochronie zwierząt i ptaków,−zwolennicy kierunku socjologicznego- Makarewicz, Makowski, Rappaport; najwybitniejszy- Leon Petrażycki,−Till, Zoll, Wróblewski- współautorzy nowel ABGB.

2.Między starym a nowym prawem:- większość obowiązującychy na ziemiach polskich w XIX wieku kodeksów miała charakter epoki przejściowej,−Landrecht pruski:

* kazuistyczne przepisy, liczne przepisy pozbawione sankcji karnej, * zasady nullum crimen/nulla poena, dominacja kar pozbawienia wolności,* teoria odstraszenia, kwalifikowana kara śmierci,* silna ochrona honoru i religii,* zróżnicowanie stanowe kar,* środki karne wobec domowników i służby,** w Księstwie Warszawskim część przepisów złagodzono,

−kodeksami epoki przejściowej były też: Józefina, Kodeks Zachodniogalicyjski, Franciszkana, Kodeks Karzący Królestwa Polskiego,−Józefina:

* równość prawa karnego,* realizacja zasad nullum crimen/nulla poena,* surowe kary z dominacją więzienia,* kara śmierci tylko doraźnie,* przestępstwa: kryminalne, zbrodnie i przewinienia polityczne,

55

Page 56: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

* brak przedawnienia.−Franciszkana:

* łagodniejsza od Józefiny,* kara śmierci w postępowaniu zwyczajnym,* brak kazuistyki.

−1852- nowy, zmieniony austriacki kodeks:* zmieniona, uzupełniona wersja Franciszkany,* nowocześnie usystematyzowany,* zbrodnie, występki, wykroczenia,* łagodził niektóre przepisy, min. O zdradzie majestatu itp,* do 10 r.ż- brak odpowiedzialności,* likwidacja kary chłosty,* karanie licznych czynów nie wymienionych w kodeksie, lecz w ustawach szczegółowych /prawo prasowe, ustawa o włóczęgostwie/.

−Kodeks Karzący Królestwa Polskiego:* wzorowany na Franciszkanie, postępowy wobec Landrechtu,* brak kazuistyki,* elementy tradycji feudalnej- surowe kary za przestępstwa wobec państwa, religii, idea odwetu,* pozbawienie wolności w wielu postaciach,* równość wobec prawa; ograniczenie kary śmierci, koniec ze śmiercią kwalifikowaną,* po klęsce powstania listopadowego- nowele o charakterze politycznym.

−Kodeks Kar Głównych i Poprawczych:* krok wstecz wobec KKKP,* kara odwetem społeczeństwa i państwa wobec sprawcy,* wymiar kary uzależniony od wielu czynników, np. Wyznania,* kary cielesne zabronione wobec szlachty, urzędników itp.,* kara zesłania na Syberię,* kary o charakterze religijnym, np. Pokuta kościelna,* wydano do niego nowele a potem zastąpiono nowym, równie surowym kodeksem.3. Tendencje nowoczesne:

−najdoskonalsze kodeksy karne okresu zaborów:* pruski k.k /1851/,** niemiecki k.k /1871/,*** rosyjski kodeks Tagnacewa /1903/,

−nowoczesna systematyka- podział na 2 części- ogólną i szczegółową,−zasada równości podmiotów wobec prawa,−nullum crimen/nulla poena + lex retro non agit,−formalna definicja przestępstwa /czyn zabroniony przez ustawę pod groźbą kary/,−liczył się subiektywny stosunek sprawcy do czynu- wina,−wyczerpujący i syntetyczny katalog czynników wyłączających karalność,−odrębne zasady odpowiedzialności sprawców niepełnoletnich- całkowicie nieodpowiedzialni- do 10/12 r.ż; odpowiedzialność warunkowa- 10/12- 17/18- podlegali środkom wychowawczym; od 17/18 r.ż- odpowiedzialność bezwarunkowa,−podział kar na zasadnicze i dodatkowe,−instytucja środków zabezpieczających- o charakterze leczniczym, poprawczo-zabezpieczającym,−zwiększanie roli prawa karnego w walce z opozycją polityczną,−wiele czynów uznano za przestępstwa przez ustawy szczegółowe; przepisy prawnokarne umieszczane były w ustawach o charakterze prywatnoprawnym i administracyjnym,−zaostrzenie reperesji karnych w sprawach politycznych /gł. zabór rosyjski/,−karalność nowych czynów- ustawy o buntach i tajnych związkach, środkach wybuchowych, o kradzieży prądu.

4. Proces karny:−zrywanie z zasadami procesu inkwizycyjnego, wprowadzanie mieszanego,−wzrost roli czynnika społecznego,−wyodrębnienie przepisów proceduralnych w osobnym kodeksie,−1. poł. XIX w- we wszystkich zaborach proces inkwizycyjny,

56

Page 57: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−Austria- Powszechna Ordynacja Procesowa Józefa II,−Galicja- ustawa karna zachodniogalicyjska oparta na Franciszkanie- pozytywne zmiany:

* negatywna, teoria dowodowa, kolegialność sądu, zakaz zaostrzenia kary przez sąd wyższej instancji, tryb doraźny postępowania- 24h /brak apelacji i prawa łaski/,* kodeks karny z 1853 zachował proces inkwizycyjny,

−Galicja, 1873- Juliusz Glaser- reforma procesu karnego, nowy kodeks:* proces mieszany, * ściganie przestępstw z urzędu,* śledztwo początkował prokurator; oparte na zasadach inkwizycyjnych,* prawo sędziego do gromadzenia dowodów z urzędu,* apelacja,* prawo do obrony oskarżonego, nawet w procesie doraźnym,* poważniejsze sprawy- sąd kolegialny,

−proces karny w Księstwie Warszawskim:* inkwizycyjny z elementami skargowości,* wprowadzono jawność, publiczność rozprawy i kasację,* proces wszczynany z urzędu,* w sprawach zagrożonych karą główną sąd miał obowiązek przyznać obrońcę z urzędu,* wymóg zatwierdzania wyroków spraw politycznych przez namiestnika,* apelacja, kasacja, prawo łaski.

−/1876/ rosyjska ustawa postępowania karnego stanowiła duży postęp wobec obowiązujacych dotąd austriackich:

* wprowadzenie procesu mieszanego,* swobodna ocena dowodów, gwarancja obrony oskarżonego,* elementy inkwizycyjne w postępowaniu wstępnym- 1. faza,* dochodzenie- policja; śledztwo- sędzia śledczy + możliwosć wywiadu środowiskowego,* przed sądem zasada skargowa; o winie decydowali sędziowie przysięgli,* ograniczony zakres apelacji,* w latach 80. i w okresie rewolucji 1905-1907- zmiana liberalnych przepisów, wprowadzenie orzekania w trybie uproszczonym przez sądy wojskowe, bez prokuratora, obrońcy i środków odwoławczych,

−Prusy:* do 1879 na podstawie przepisów inkwizycyjnych,* postępowanie z urzędu,* sędzia= oskarżyciel, obrońca i wyrokujący,* tajny, pisemny,* legalna teoria dowodów,* zakazane tortury, ale dopuszczana chłosta i czasowy areszt,* ograniczone prawo do obrońcy i apelacji,* prośby o złagodzenie i darowanie kary.

−Prusy, Ustawy szczegółowe:* wydane w okresie Wiosny Ludów,* unowocześnienie przepisów pruskiej Ordynacji,* złagodzono archaiczny proces inkwizycyjny, poprawa pozycji oskarżonego,* jawność, ustność, swobodna ocena dowodów,* prawo wyboru obrońcy, poszerzenie możliwości apelacji.

−Ogólnoniemiecka Procedura Karna /1879/:* podział czynności przygotowawczych między prokuratora i sędziego śledczego,* aktywna rola sądu--> działał on samodzielnie w celu wykrycia prawdy faktycznej/obiektywnej,* rozprawa główna na zasadzie skargowości,* o winie decydowali przysięgli, o karze- sędziowie zawodowi,* środki odwoławcze- odwołanie i rewizja,* kontrola sądu nad orzeczeniami organów administracyjnych,* funkcje rozdzielone na 3 podmioty- oskarżyciela, obrońcę i sędziego,* domniemanie niewinności,* instytucji sędziów przysięgłych nie wprowadzono w Królestwie Polskim.

57

Page 58: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

PRAWO SĄDOWE ODRODZONEJ RP§ STAN PRAWNY PO ODZYSKANIU NIEPODLEGŁOŚCI−organizowanie sądownictwa,−1917- Tymczasowa Rada Stanu- przepisy o tymczasowym organizowaniu sądownictwa w Królestwie; dokonała zmian w rosyjskim kodeksie karnym z 1903,−w 1918 nadal prawa zaborców- utrudnienie integracji, stabilizacji, rozwoju gospodarki,−źródła prawa cywilnego:

* b. Królestwo Polskie- księgi II i III c.c, ustawy hipoteczne, K.C.K.P, ustawa o związku małżeńskim;* b. Rosyjskie gubernie zachodnie- tom X Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego,* b. Zabór pruski- BGB,* b. Galicja- ABGB,* Spisz, Orawa- prawo węgierskie + od 1923 ABGB.

−Źródła cywilnego prawa procesowego:

58

Page 59: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

* b. Zabór rosyjski- rosyjska ustawa postępowania cywilnego,* b. Zabór pruski- niemiecki k.p.c,* b. Galicja- austriacki k.p.c.

−Źródła prawa karnego materialnego i procesowego:* kodeks Tagnacewa + ustawa o postępowaniu karnym,* k.k Rzeszy Niemieckiej + niemiecki k.p.k,* austriacki k.k + k.p.k.

−Postulowano 3 rozwiązania:1. utrzymanie praw zaborczych uzupełnionych częściową kodyfikacją,2. unifikacja prawa przez przejęcie sprawdzonego kodeksu obcego,3. połączenie procesu unifikacji z dokonaniem polskiej kodyfikacji--> ta opcja zwyciężyła.

§ KOMISJA KODYFIKACYJNA I REZULTATY JEJ PRAC1.Organizacja i przebieg prac nad unifikacją i kodyfikacją:

- 44-osobowa Komisja Kodyfikacyjna pod przewodnictwem Franciszka Ksawerego Fiericha- przygotowanie programu prac, uwzględnienie historii narodu, tradycji oraz współczesnej myśli,

−prace w wyspecjalizowanych sekcjach, członkowie podkomisji z różnych zaborów,−projekty o charakterze autorskim,−nad kodeksem pracowali: głównie Juliusz Makarewicz i Wacław Makowski, a także:

Doliński, Górski, Till, Longchamps de Berier, Domański, Krzymuski, Mogilnicki, Rymowicz, Fierich, Gołąb, Litauer,

−projekty konsultowano ze znawcami, specjalistami; potem przekazywano radzie ministrów i po poprawkach wnoszono do sejmu jako projekty rządowe, a po noweli sierpniowej- jako rozporządzenia prezydenta,−powstanie poszczególnych zbiorów chronologicznie:

* projekt międzynarodowego prawa prywatnego i prawa międzydzielnicowego,* prawo wekslowe i czekowe,* prawo patentowe,* prawo autorskie i o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji,* przepisy o postępowaniu egzekucyjnym /1932/,* k.p.c /1933/,* kodeks zobowiązań /1933/,* kodeks handlowy/1934/,* prawo upadłościowe i przepisy o postępowaniu układowym /1934/,

−brak kodyfikacji prawa osobowego małżeńskiego opartym na modelu mieszanym- sprzeciw KK,−prace nad kodyfikacją reszty przerwał wybuch wojny,−całkowicie zunifikowane i skodyfikowane- k.k /1932/ i k.p.k /1929/.

2. Prawo cywilne materialne i procesowe. Prawo handlowe. Prawo pracy.−Projekt kodeksu handlowego nie był naglący; komisja skupiła się na prawie akcyjnym i o spółkach,−prawo akcyjne- weszło w życie w 1929,−prawo o spółkach z o.o- weszło w życie w 1933,−prawo o spółkach akcyjnych oparte na prawie niemieckim,−kodeks handlowy /1934/- bardzo nowoczesny, wyspecjalizowany; podstawowe pojęcia- „kupiec” i „czynność handlowa”; kupcy rejestrowi i nierejestrowi; dwie księgi; był prawem szczególnym w stosunku do kodeksu zobowiązań,−po wojnie kodeks handlowy uchylony przez cywilny z 1964- brak był własności indywidualnej, prywatnych przedsiębiorstw; moc utrzymały przepisy o spółkach,−1934- odrębny kodeks zobowiązań- równość stron, wolność umowy, trwałość zawartej prawidłowo umowy, sędzia mógł mieć wpływ na treść umowy oraz mógł zerwać umowę już zawartą; ograniczenie wolności umów ustawami szczegółowymi; część ogólna i szczegółowa; źródła zobowiązań; wady oświadczenia woli; liczne klauzule generalne,−prawo rzeczowe z okresu zaborów uzupełnione na wzór krajów Europy ustawami szczegółowymi ograniczającymi prawo własności,−ograniczenia- głównie do własności ziemi – ustawodawstwo agrarne:

* ustawy o reformie rolnej- 1919 i 1920- przymusowy obowiązek wykupu ziemi wielkich włąścicieli ziemskich za odszkodowaniem za wywłaszczaną ziemię; ograniczenia prawne obrotu ziemią; wymóg

59

Page 60: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

zezwolenia na przeniesienie prawa własności ziemi nie będącej własnością chłopską,* ustawa o reformie rolnej z 1925- wprowadza parcelację prywatną obok istniejącej już państwowej,* 1937- poszerzenie ograniczeń obrotu gospodarstwami- zakaz zbywania, nabywania, podziału, dzierżawy i zastawu gospodarstw powstałych w wyniku parcelacji/reforma rolna z 1920/--> wymagana zgoda władz administracji rolnej; zasada niepodzielności gospodarstw rolnych,* 1919, 1920, 1924- obowiązek wydzierżawiania niektórych gruntów, np. Leżących odłogiem okreslonej grupie (np. Bezrolnym i małorolnym) po ustalonej przez państwo stawce,

−inne przejawy interwencjonizmu państwa:* zakaz podziału nieruchomości budowlanych w miastach przed zatwierdzeniem przez władze planów podziału,* ograniczony obrót nieruchomościami na terenach przygranicznych i w rejonach umocnień,* ograniczone nabywanie przez cudzoziemców,

−zmiany przepisów o formach prawnych obrotu nieruchomościami /zwłaszcza o księgach hipotecznych--> głównie na terenie b. zaboru rosyjskiego/,−utrzymana zasada dobrowolności- skutek --> na terenach b. Zaborów rosyjskiego i austriackiego stan w księgach i stan rzeczywisty najczęściej się nie zgadzały,−wolno przebiegał proces likwidacji fiedikomisów i ordynacji rodowych, ale od 1939 już nie obowiązywały,−odrębna własność lokali,−przymus aktu notarialnego dla umów przenoszących własność nieruchomości pod rygorem nieważności,−Kodeks Postępowania Cywilnego- 1930; ustność, jawność, kontradyktoryjność + el. śledcze, dyspozycyjność, ochrona interesów jednostki:

--> wejście w życie= 1.01. 1933,--> w 1932 uzupełniony o przepisy o sądowym postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym,--> 1938- nowela usprawniająca postępowanie sądowe,--> normował tryb postępowania spornego w sprawach cywilnych= postępowanie zwyczajne i nadzwyczajne /nie regulował niespornego/,--> postępowanie tylko na wniosek strony,--> szczegółowe uregulowanie czynności procesowych, wymogów, przebiegu posiedzeń, możliwości odwołania, kosztów itp.,--> zasada dyspozycyjności, równości stron, „prawo ubogich”- zwolnienie od kosztów postępowania,--> sporność/kontradyktoryjność + zasada instrukcyjna- sędzia miał ograniczony, ale czynny udział,--> jawne postępowanie, ustność,--> zasada koncentracji materiału,--> szeroki katalog dowodów i swobodna ich ocena,--> postępowanie egzekucyjne- sądy i komornicy,--> 2 rodzaje egzekucji- pieniężnych i niepienieżnych (ruchomości, nieruchomości, prawa majątkowe),--> instytucja tytułu egzekucyjnego uprawniającego do przeprowadzenia egzekucji + klauzula wykonalności,--> ograniczenia egzekucji: o charakterze podmiotowym(osoba dłużnika), przedmiotowe (względy humanitarne i społeczne),--> precyzyjne określenie przebiegu egzekucji,--> ze znacznymi zmianami wprowadzonymi po wojnie obowiązywał do 1964 roku.

−Prawo pracy:* regulowało stosunki wynikające z wykonywania pracy najemnej, którą cechowała osobista zależność pracownika od pracodawcy,* stosunki pracy regulowane były już w małej mierze poprzez kodeks zobowiązań, a w większości przez ustawy szczegółowe i dekrety:

--> o 8-godzinnym dniu pracy,--> o związkach zawodowych,--> o czasie pracy w przemyśle i handlu,--> o inspekcji pracy,--> o obowiązkowym ubezpieczeniu chorobowym,--> o urlopach dla pracowników,--> o pracy młodocianych i kobiet,

60

Page 61: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

--> o zabezpieczeniu na wypadek bezrobocia,--> o umowie o pracę, bezpieczeństwie i higienie pracy, o sądach pracy i inne.,

* wolność własności i umów- liczne ograniczenia.3.Prawo karne materialne i procesowe:

- Makarewicz i Makowski--> projekt kodeksu karnego wydany przez Prezydenta RP 11.07.1932 + projekt prawa o wykroczeniach= obowiązywały--> 1.09.1932:

* nowoczesne zasady prawa karnego: nullum crimen/nulla poena,* równość wobec prawa,* humanitaryzm,* odpowiedzialność karna- subiektywna, zindywidualizowana,* środki zabezpieczające obok kar,* koncepcje szkoły socjologicznej,* jasny, zwięzły język, brak kazuistyki,* część ogólna- zasady odpowiedzialności, formy działania przestępnego, katalog kar, karanie nieletnich; część szczególna- katalog przestępstw,* oparty na sędziowskim wymiarze kary- swoboda orzekania w granicach górnej i dolnej sankcji,* formalna definicja przestępstwa,* zbrodnie, występki, wykroczenia,* kary zasadnicze- śmierć /w 5 przypadkach/,więzienie, areszt, grzywna,* kary dodatkowe- utrata praw obywatelskich, czci, praw rodzicielskich itp.,* warunkowe zwolnienie z odbycia części kary,* przedawnienie ścigania, wyrokowania i karania,* krytyka środków zabezpieczających stosowanych zamiast lub obok kary jako naruszenie zasad praworządności i godzenie w wolności obywatelskie,* przepisy prawnokarne zawarte też w ustawach specjalnych: rozporządzenie o niektórych przestępstwach przeciw bezpieczeństwu państwa; dekret o ochronie niektórych interesów państwa; wojskowe prawo karne,* stosowany do 1969; nowele z 1932-38 i po 1944 przeobraziły go tak gruntownie, że w latach 60. już nie można było uznać go za wartościowy i kompletny,

**** Nowy kodeks postępowania karnego /1969/:* liberalne założenia gwarancji praw jednostki,* proces mieszany,* większość przestępstw ścigana z urzędu z wymaganym wnioskiem uprawnionego oskarżyciela,* regulacja wszystkich stadiów procesu- postępowanie przygotowawcze na zasadzie śledczej; postępowanie przed sądem pierwszej instancji /cel- wykrycie prawdy rzeczywistej/; postępowanie odwoławcze o charakterze wieloinstancyjnym- kasacja i apelacja,* zasada prawdy rzeczywistej,* środki zapobiegawcze wobec uchylającego się od sądu- poręczenie, kaucja $, areszt,* zasada domniemania niewinności i zakaz zaostrzenia kary przez wyższą instancji--> uchylone w 1932- możliwość podwyższenia kary, jeśli sprawa była rozpatrywana ponownie w wyniku uchylenia wyroku przez Sąd Najwyższy, * tryb postępowania odrębnego- sprawy karnoadministracyjne; sprawy nieletnich; postępowanie doraźne, przyspieszone, jednoinstancyjne,* ustność, jawność= prewencja generalna + kontrola społeczna nad wymiarem sprawiedliwości.

POLSKIE PRAWO SĄDOWE PO 1945 ROKU§ PRAWO CYWILNE−zmiana stosunków własnościowych- akty o reformie rolnej i nacjonalizacji przemysłu,−akcja unifikacji prawa cywilnego 1945-1946,−dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej /1944/ i o wpisywaniu do ksiąg hipotecznych prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej, o przejęciu na własność Skarbu Państwa niektórych lasów oraz o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze miasta Warszawy,−publiczna gospodarka lokalami i kontroli najmu w Warszawie i 6 największych miastach- pozbawienie właścicieli domów prawa dysponowania, a zajmować je mogły osoby, które uzyskały przydział; czynsz wyznaczała władza,

61

Page 62: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−obowiązek wykonywania władzy właścicielskiej pod rygorem jej odebrania- o przymusowym zagospodarowaniu nieużytków rolnych, o planowym zagospodarowywaniu przestrzennym kraju- wywłaszczenia w celu realizacji planów,−1946- ustawa o przejęciu na własność przez państwo podstawowych gałęzi gospodarki narodowej- bez odszkodowania przejmowano przedsiębiorstwa Rzeszy, Wolnego Miasta Gdańska i ich obywateli; za odszkodowaniem pozostałe przedsiębiorstwa w 17 działach przemysłu,−unifikacja prawa cywilnego likwidująca partykularyzm geograficzny- zaczęto prace, które możliwe były do szybkiego wykonania dzięki temu, że zaawansowane były prace przedwojenne, których nie ukończono,−dekrety dokonywały unifikacji i wstępnej reformy,−przyjęcie funkcjonalizmu prawa- „prawa prywatne winny być wykonywane w sposób odpowiadający ich celowi społecznemu,−źródło prawa- powszechne prawo zwyczajowe + zakaz tworzenia zwyczajów lokalnych,−dekrety unifikujące prawo rodzinne, znoszące patriarchalność rodziny, zmniejszenie dyskrymiancji dzieci pozamałżeńskich, laicyzacja prawa małżeńskiego, na pierwszym planie dobro dziecka,−dekret o prawie małżeńskim /1945/:

* laicyzacja,* odrzucenie rozdziału- instytucji znoszącej wspólnotę małżeńską,* tezy polityczne do prawa małżeńskiego- nie ma możliwości działania sądów kościelnych i prawa kanonicznego, bo wynika to z zasady suwerenności państwa i wyłączności polskich sądów w sprawach dotyczących obywateli; prawo kościelne osłabiłoby system prawny i godziło w praworządność,* normował zaręczyny, zawarcie małżeństwa, prawa i obowiązki małżeńskie, unieważnienie, rozwód i jurysdykcję w sprawach małżeńskich,* zawarcie małżeństwa- umowa, 2 świadków, urzędnik + prawo dopełnienia obrzędów religijnych,* zdolność do zawarcia małżeństwa uzależniona od wieku (18 lat) i zdolności do czynności prawnych,* przeszkody: bigamia, pokrewieństwo w linii prostej, pokrewieństwo między rodzeństwem rodzonym i przyrodnim, powinowactwo, przysposobienie, choroba, nastawanie na życie małżonka w celu umożliwienia małżeństwa,* zupełne równouprawnienie małżonków; solidarna odpowiedzialność za zobowiązania,* unieważnienie- albo w chwili zawierania związku albo z ważnych przyczyn,* rozwód tylko wtedy, kiedy nie ucierpi na tym dobro małoletnich dzieci a pożycie jest w trwałym i stałym rozkładzie (uzupełniono o możliwość rozwodu, kiedy współmałżonek stwierdził swoją przynależność do narodu niemieckiego lub niemieckie pochodzenie na obszarze GG- nadzwyczajne przyczyny rozwodu),* w przypadku rozwodu sąd orzekał o winie, co miało wpływ na alimentację i powierzenie dziecka;

−nowe prawo rzeczowe: * romanizująca definicja własności,* likwidacja konstrukcji własności podzielonej,* uproszczenie hipoteki,* wpis do księgi wieczystej- nie jedyny sposób nabywania, przenoszenia, zmian itp praw rzeczowych na nieruchomościach,* obowiązek prowadzenia odrębnej księgi wieczystej dla każdej nieruchomości,* przymus zachowania formy aktu notarialnego umów o przeniesieniu własności nieruchomości,* liczne ograniczenia prawa własności /F. Zoll wymienia ich aż 5 grup, przy czym uważa, że ustawy przedwojenne w tej kwestii powoływały się na Konstytucję, a powojenne na cele publiczno-socjalne/,

−zmiany prawa rzeczowego i stosunków własnościowych- 1. etap tworzenia socjalistycznego prawa cywilnego,−gospodarka planowa, zmniejszający się sektor prywatny,−w tych warunkach traciły na znaczeniu przepisy kodeksu handlowego z 1934; zmniejszenie się znaczenia kodeksu zobowiązań,−prawo spadkowe:

* dekret z 1946,* 2 tytuły dziedziczenia- ustawa i testament,* ograniczenie kręgu spadkobierców ustawowych, poprawienie pozycji małżonka:

1. krewni (zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa),2. żyjący małżonek,3. państwo /tylko gdy inny spadkobierca nie dochodził do spadku/,

* silne ograniczanie spadkodawcy w rozporządzaniu majątkiem.

62

Page 63: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−1947= 16 dekretów zunifikowało prawo rzeczowe, rodzinne, spadkowe ułatwiając proces tworzenia nowego aparatu państwowego i integrację,−etap 2.- tworzenie socjalistycznego systemu prawa z Konstytucją PRL z 22.07.1952 na czele:

* własność oparta na koncepcjach Marksa i Lenina; odrzucenie abstrakcyjnego pojęcia własności; typizacja własności- podział na formy i typy,* własność i prawo własności związane z funkcją społeczno-gospodarczą podmiotów i charakterem podmiotów prawa,* 3 typy własności- społeczna/ państwowa; spółdzielcza/ , indywidualna /kapitalistyczna; drobnotowarowa/, osobista,* zróżnicowany stopień ochrony prawnej dla każdego typu własności /szczególnie chroniona państwowa i społeczna/,* zasada jednolitego funduszu mienia narodowego- własność ogólnonarodowa przysługiwała niepodzielnie państwu,* odejście od klasycznego rozumienia osoby prawnej /w PRL osoby prawne=zarządcy majątku narodowego/,* centralne planowanie, zarządzanie administracyjne,* akceptowanie przejściowego stosowania dawnego prawa, dopóki nie będzie skodyfikowane nowe, socjalistyczne,* jednostki gospodarki uspołecznionej- jednostki organizacyjnie reprezentujące sektor uspołeczniony- organizacje społeczne ludu pracującego= stosunki między nimi regulowało prawo gospodarcze,* państwowe komisje arbitrażowe- wypracowywały zasady przystosowane do obrotu uspołecznionego= w praktyce nowe zasady obrotu towarowego odpowiadające socjalistycznemu systemowi planowania i zarządzania,* klauzule generalne pozwoliły na kształtowanie treści przepisów zgodnie z aktualnymi priorytetami społecznymi i gospodarczymi, z uwagą na cel społeczny itp; podobnie w sądownictwie,

−1950- przepisy ogólne prawa cywilnego i kodeks rodzinny: * znaczne zmiany dotyczące wykładni prawa i wykonywania praw podmiotowych,* brak przepisów o obrocie gospodarczym,* wprowadzenie terminu „zasady współżycia społecznego w Państwie Ludowym”- umożliwienie swobodnej interpretacji przepisów= zasady moralności socjalistycznej,* wykładnia prawa zgodna z „zasadami ustroju i celami Państwa Ludowego”,* wykładnia oficjalna- Rada Państwa; wykładnia praktyczna- sądy, państwowe komisje arbitrażowe,* Sąd Najwyższy dawał wytyczne zapewniające jednolitość orzecznictwa i zgodność z zasadami państwa ludowego,* niechęć wobec prawa zwyczajowego,* zdolność prawna dla każdego, od chwili urodzenia; zdolność do czynności prawnych ograniczona wiekiem (od 18 lat) i ubezwłasnowolnieniem,* zasada specjalnej zdolności prawnej socjalistycznych osób prawnych- była ona ograniczona zadaniowo, tzn. Jej podmiotowość prawna była ograniczona zadaniami wynikającymi z ustawy lub statutu;

** kodeks rodzinny /1950/ zastąpił 4 dekrety z lat 1945-46,** wyodrębnienie całości stosunków rodzinnych w osobny dział prawa,** obowiązywał do 1964,** nie normował wszystkich ważnych materii, np. Majątek w małżeństwie, kuratela i opieka, stosunki prawne między rodzicami a dziećmi,** kodeks cywilny stosowany miał być tylko posiłkowo i gdy nie stoi w sprzeczności z założeniami kodeksu rodzinnego,** wyodrębnienie kodeksu rodzinnego- wzorowane na ZSRR.

−3. okres w historii powojennego prawa- powołanie w 1956 Komisji Kodyfikacyjnej przy Ministrze Sprawiedliwości:* 1960- projekt kodeksu cywilnego, wniesiony do Sejmu w 1964,* od 1965- kodeks rodzinny i opiekuńczy,* od 1964- kodeks cywilny z przepisami wprowadzającymi,* od 1965- kodeks postępowania cywilnego,

−brak zerwania z dawnym porządkiem prawnym,−zmniejszanie zakresu stosunków regulowanych metodą cywilnoprawną, opartą na równości podmiotów,

63

Page 64: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

−nowe gałęzie prawa- rolne, spółdzielcze, lokalowe,−zasada jedności prawa cywilnego,−zwiększanie zakresu regulacji prawnej metodami nie mającymi charakteru cywilnoprawnego,−uprzemysłowienie i urbanizacja--> potrzeba wydawania przepisów administracyjnych, finansowych itp. normujących kompleksowo nowe problemy.

§ PRAWO KARNE−prawo przedwojenne- niewystarczające wobec skutków wojny i opozycji politycznej, a także nowych potrzeb tworzonego systemu,−instrumentami stały się dekrety i ustawy, bo kodyfikacja wymagała więcej czasu,−uzupełnienie i zmiany w katalogu przestępstw, kar, zasad, procedury i procesu,−k.p.k. z 1928 znacznie zmieniony dekretami i ustawami o ustroju sądów i prokuratury,−1944- dekret o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców Narodu Polskiego (tzw. Sierpniówka)- nieostry, niekompletny; 1946- nowelizacja; dzieło wyjątkowe, działające wstecz, ale za aprobowaną powszechnie potrzebą rozliczenia skutków wojny i okupacji;

*** zawężono dekret tylko do Niemców= charakter polityczny, a w praktyce dekret stosowany było do karania również żołnierzy AK, podziemia politycznego i powojennych przeciwników politycznych,

−Kodeks Karny Wojska Polskiego /1944/ + prawo o ustroju sądów i prokuratury wojskowej:* uchylał moc obowiązującą kodeksu z 1932,* poszerzał zakres przestępstw podlegających sądowi wojskowemu, zaostrzał represję karną,* narzędzie represjonowania opozycji politycznej,* pod sąd wojskowy mogły dostać się osoby cywilne za przestępstwa „kontrrewolucyjne”,* ograniczone prawo do obrony,* rozdział prokuratury od sądu i zasada ławniczych składów orzekających,

−1944- dekret PKWN o ochronie państwa:* kazuistyczne rozszerzenie katalogu czynów karalnych- umożliwienie szerokiej interpretacji,* karane było utrudnianie działania urzędów i instytucji państwowych, a kara śmierci groziła za używanie i nabywanie radia!!!* sprawy przekazywano sądom wojskowym,* dekret wszedł w życie z mocą wsteczną,* uchylony został w 1945 dekretem o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa- jeszcze gorszy, bo bardziej szczegółowy. Uznano go za zbyt liberalny i wprowadzono mały kodeks karny;

−od 1946- mały kodeks karny /obowiązywał do 1969/:*szeroki katalog czynów karalnych,* niezwykle surowa represja,* niski poziom techniki legislacyjnej,* jednoznacznie krytyczna opinia,* nieostrość, bardzo elastyczne dyspozycje,* zła systematyka, kazuistyka,* 3 rozdziały- przestępstwa przeciw bezpieczeństwu publicznemu, porządkowi publicznemu i interesom gospodarczym państwa,

−1945- dekret o postępowaniu doraźnym i o Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym:

* podlegały jej przestępstwa o charakterze gospodarczym i politycznym,* kompetencje określone ogólnikowo,* postępowanie jednoinstancyjne, raczej bez obrońcy, tajne,* w 1956r uznano, że Komisja jest niezgodna z zasadą praworządności,

−1946- dekret o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego:* działał wyłącznie wstecz,* umożliwiał karanie za dozwolone w dniu 1.09.1939 działania polityczne i publiczne,* obowiązywał do 1969,

−sankcje karne zawarte w ustawach nie mających prawnokarnego charakteru, np. O ochronie wolności sumienia i wyznania; o obronie pokoju,−„sekcje tajne”- rozpatrywały w trybie specjalnym sprawy polityczne uznane za szczególnie groźne dla

64

Page 65: Hps Skrypt

Materiał pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

bezpieczeństwa państwa= naruszenie podstawowych zasad procedury sądowej w sprawach karnych i fundamentalnych zasad wymiaru sprawiedliwości:

* postępowanie tajne, rozprawy w więzieniu, ograniczone prawo do obrony,* brak domniemania niewinności,* sąd mógł ograniczyć się do ustalenia prawdy względnej,* opierano się na maksymalnych uprawdopodobnieniach,* pozaprawne metody- tortury,* przyznanie się oskarżonego= dowód,*dla stwierdzenia współdziałania wystarczyło wykazanie jakiegokolwiek związku oskarżonego z czynem,

−sądy:* brak ławników /wprowadzani stopniowo od 1944 w sądach wojskowych/,* w PRL= ławnicy uzyskali wyższą pozycję od sędziów przysięgłych- propagandowy postulat demokratyzacji,* nowe kadry kształcone na studiach i w trybie nadzwyczajnym (krótkotrwałe kursy przygotowujące do roli sędziego lub prokuratora),* brak realizacji minimów proceduralnych- zasady jawności, równości stron, bezstronności sędziego itp.,* wymiar sprawiedliwości wykonywały także pozakonstytucyjne organy,* bezpodstawne sankcje karne, niewspółmierne do czynów,* rzadkie kary alternatywne,* podwójna ocena kary śmierci- Marks się sprzeciwiał, Lenin pochwalał,* szczególna ochrona interesu społecznego- nadrzędny nad jednostką,* kara śmierci uzsadaniana jej funkcją ochronną, nadzwyczajnym, przejściowym charakterem (zagrożone nią były również przestępstwa o charakterze gospodarczym),

−od lat 50. prace nad reformą i kodyfikacją prawa karnego:1. pierwszy w Polsce Ludowej projekt kodeksu karnego- skrajnie socjalistyczny, brak poparcia,2. drugi projekt Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratury Generalnej- także brak sukcesu,3. trzeci projekt z 1963- odrzucony,4. 1.01.1970- wejście w życie kodeksu karnego, kodeksu postępowania karnego i kodeksu karnego wykonawczego- wszystkie 3 z poprawkami obowiązywały do 1998r.

65