Human Anatomy and Physiology.pdf

Human Anatomy and Physiology (Afan Oromo, Sebeta College of SNTE, Oromia, Ethiopia, 2013) [email protected]

1

ANAATOOMII FI FIIZIYOLOOJII NAMAA

(Biol.321)

Ofgaaa Jiraataa Daakkoo [email protected]

BBO

Finfinnee

Adoolessa, 2013

Seensa Moojulichaa

Koorsiin Anaatoomii fi Fiiziyoloojii Namaa kun lakkoosfa koorsii Biol.321 qabatee abbaa kireediitii

sadiii tauudhaan kennama. Akkaataa dalagaaleen adda addaa nafa keessaa itti gaggeeffaman

hubachuuf ijaarsi nafa namaa beekamuu qaba. Kanaafuu yaad-rimee babaloon lameen adda bahuu

waan hin dandeenyeef koorsiin kun anaatoomii fi fiiziyoloojii nafa namaa irratti xiyyeeffata.

Boqonnaan jalqabaa maalummaa anaatoomii fi fiiziyoloojii ibsuun eegalee akkaataa qindoomina

caasaalee qaamaa fi kallattii ijaarsa nafa namaa haala dimshaasha taeen ibsa. Itti aansuun sirnootni

qaamaa namaa boqonnaalee 12tti qoodamanii dhiyaataniiru.

Akkaataa qoodama koorsii Ministeera Barnootaa Federaala Dimokiraatawaa Itooppiyaatiin sadarkaa

biyyaatti qophaaeen koorsotni akka Baayoloojii Waliigalaa (Boil.101), Baayoloojii Seelii (Biol. 132),

Saayinsii Bineeldota Invertebireetii( Biol.221) fi Saayinsii Bineeldota Vertebireetii (Biol.222) koorsii

kana dursaanii (Prerequisite) kennamuu qabu. Haa tau malee akkaataa sagantaa barnootaa

kilaasteriitiin koorsotni dursaa armaan olii hundi waan hin kennamneef adeemsa baruu-barsiisuu

koorsii kanaa irratti amma tokko dhiibbaa fiduu dandaa. Kanaafuu barsiisotni koorsii kana barsiisan

qaawwaa kana guutuuf maloota adda addaa kan mataa isaaniitti fayyadamuun kan irraa eegamu

yammuu tau moojulli kunis hanqina kana yaada keessa galchuun bakka tokko tokkotti

kadhimamtootni barsiisotaa ofii isaaniin dubbisanii hubachuu akka dandaanitti yaada-rimeewwan

tokko tokko balinaa fi gadi fageenyaan ibsuu yaaleera.


2

Gochaawwan garee fi dhuunfaan dalagaman hedduun moojula kana keessatti dhiyaataniiru.

Kaadhimamtootni barsiisotaa gochaawwan kanneen utuu bira hin darbin hojjachuun faayedaa guddaa

akka irraa argatan gorfamu. Yaaliiwwan dhuma moojuaa kanaatti dhiyaatanis barnoota dhiyaataniif

deggarsa guddaa waan taaniif amma dandaametti aguugamuu qabu.


3

Kaayyoo Mojulichaa

Dhuma koorsii kanaatti kaadhimamtootni barsiisotaa:

Ijaarsa sirna gogaa hubatu

Dalagaalee caasaalee sirna gogaa beeku

Qabiyyeewwan sirna lafee guutuu namaa beeku

Dalagaalee waliigalaa sirna lafee guutuu namaa addeessu

Tishuulee mashaa goseessu

Buura kottoonfannaa maashaa beeku

Hariiroo sirna maashaa fi sirna lafee guutuu namaa gidduu jiru ibsu

Akkaataa sirni narvii dalagaalee qaamaa itti qindeessu beeku

Hariiroo qaamota miiraa fi sirna narvii wiirtuu hubatu

Faayedaa qaamota miiraa beeku

Fakkii kaasuun maqaa caasaalee bullaainsa soorataa agarsiisu

Akkaataa bullaainsa soorataa beeku

Akkaataa xuuxama soorataa hubatu

Akkaataa qindoomina caasaalee hargansuu hubatu

Dalagaa sirna hargansuu beeku

Dalagaa sirna marsaa dhiigaa beeku

Hariiroo sirna marsaa dhiigaa fi limfii hubatu

Akkaataa kaleen itti hojjatu addeessu

Osmooriguleeshinii ilaalchisee gahee kaleen taphatu hubatu

Maalummaa sirna indookiraayinii hubatu

Dalagaa xannachoota ujummo-maleeyyii adda addaa beeku

Caasaalee sirna wal hormaataa dhalaa hubatu

Caasaalee sirna wal hormaataa dhiiraa hubatu

Dalagaa caasaalee walhormaataa dhiiraa hubatu

Dalagaa caasaalee walhormaataa dhalaa beeku


4

Boqonnaa 1: Buura Anaatoomii fi Fiiziyoloojii Namaa

Seensa

Birkiiwwan saayinsii baayoloojii keessaa qorannoon fiiziyoloojii fi anaatoomiin buuraan kutaalee

qaamaa fi dalagaalee isaanii nama hubachiisa. Dabalataanis qorannoon anaatoomii fi fiiziyoloojii

tajaajila eegumsa fayyaa fi dhimmoota kanaan walqabatan adda addaaf illee murteessaa dha.

Boqonnaan kun maddaa fi hiika anaatoomii fi fiiziyoloojii, sadarkaalee fi akkaataa qindoomina

caasaalee fi jechoota kallattiin qaamota namaa itti ibsaman gadifageenyaan sakattaa.

Kaayyoo

Dhuma boqonnaa kanaatti kaadhimamtootni barsiisotaa:

Anaatoomiif hiika ni kennu

Maalummaa fiiziyoloojii ni ibsu

Garaagarummaa anaatoomii fi fiziyoloojii ni himu

Hariiroo anaatoomii fi fiziyoloojii ni addeessu

Sadarkaalee qindoomina caasaalee qaama namaa ni tarreessu

Caasaalee gamis-seelii ni tarreessu

Tishuulee ijoo qaamota namaa ijaaran maqaa dhahu

Jechoota ijoo kallattii qaamota namaa ibsan ni eeru

Maqaa onawwan keesa nafa namaa ni himu

1.1 Maalummaa Fiiziyoloojii fi Anaatoomii

Maddi jecha Physiology Giriik yammuu tau kan uumame jechoota lama, isaanis Physis = uumama

fi Logus = qorachuu kanneen jedhaman irraa ti. Kanaafuu fiiziyoloojiin qorannoo adeemsa

fiizikaalaa fi keemikaalaa lubbu-qabeeyyii keessatti gaggeeffamuu ti. Fakkeenyaaf adeemsi marsaa

dhiigaa, walhormaataa, guddinaa, meetaaboolizimii adda addaa fi kkf fiiziyoloojii ykn adeemsa

dalagaa qaamaa keessatti ramadamu. Seenaan fiiziyoloojii bineeldotaa ammayyaa argannoo ogeessa

fayyaa lammii Ingilizi Wiiliyaam Harveyi (1616) irraa eegala.

Gochaa: Qorannoon Wiiliyaam Harvey maal akka agarsiise kitaabilee wabii sakattauun

gareedhaan gabaasa barreeffamaa barsiisaa keetiif dhiyeessi.


5

Dalagaan qaamaa (fiiziyoloojiin) kan gaggeeffamu seelota, tishuulee, qaamotaa fi sirna qaamotaa

keessatti. Caasaalee kunniin immoo ijaarsa qaamaa (Anaatoomii) agarsiisu.

Akka hiikni jecha Girik anatome jedhu agarsiisutti Anatomyn baqaqsuu ykn tarsaasuu jechuu

yammuu tau, saayinsiin kun seenaa jalqabaa isaa keessatti qaama biqilootaa fi bineeldotaa baqaqsuun

qorachuu irratti kan hundaae waan tureef hiika kana argate. Akka waliigalaatti garuu anaatoomiin

saayinsii waaee qindoomina caasaalee qaama lubbu qabeeyyii qoratuu dha. Qindoominni caasaa

dalagaa isaa waliin waan adeemuuf anaatoomiin fiiziyoloojii wajjiin kan walitti hidhamee dha. Ijaarsi

qaamaa uumamaan dalagaa qabatamaa tokko raawwachuu akka dandautti kan qindoomee dha.

Qorannoon dalagaa giddugaleessa godhachuun ijaarsa qaamaa qoratu anaatoomii dalagaa (Functional

anatomy) jedhama.

1.2 Sadarkaalee Qindoomina Caasaalee

Tiwooriin seelii, seeliin buura caasaa fi dalagaa lubbuu tauu ibsa. Haa tau malee ijaarsi qaama

lubbu-qabeeyyii utuu sadarkaa seelii irra hin gain iyyuu sadarkaalee walxaxoo keessa darba. Seeliin

namaa tokko caasaalee gamis-seelii (sub-cellular structures ykn organelles) jedhaman of keessaa

qaba. Tokkoo tokkoon casaalee kanneenii dalagaa murtaawaa raawwata. Orgaaneelotni immoo kan

ijaaraman atomota adda addaa irraa ti. Kanneen keessaa hunda caalaa heddumminaan kan argaman

Kaarboonii (C), Hayidiroojinii (H), Oksiijinii (O) fi Naayitiroojinii (N) yammuu taan Foosfarasii(P)

fi Salfariin (S) immoo itti aanu. Kanneen biroo hedduunis ni jiru. Akka waliigalaatti qabiyyeewwan

kunniin bifa ayoonotaan akkasumas bifa kompaawundoota orgaanikaa fi inorgaanikaan qindoomanii

seelota keessatti dalagaalee adda addaa raawwatu.

Qorannoo anaatoomii fi fiiziyoloojiif akka tolutti qindoomina caasaalee sadarkaa gurguddoo jahatti

qooduun ni dandaama. Isaanis sadarkaalee keemikaalawaa, seelii, tishuu, qaamaa, sirna qaamaa

fi orgaanizimii ti. Seelii fi qabiyyeewwan keemikaalawaa isaa koorsii baayoloojii waliigalaa irratti

gadi fageenyaan kaaniiru.

Gochaa

Hubannoo koorsii Baayoloojii Waliigalaa (Biol.101) irraa argattee kaumsa godhachuu (gaaffii

1ffaa

fi 2ffaa

) akkasumas immo dhuunfaan kitaabilee wabii erga sakattaatee booda miseensota


6

garee wajjin mareen cimsuun gaffiiwwan armaan gadii ilaalchisee daree keessatti ibsa balaa

kennaa.

1. Atomotaa fi kompaawundoota qaama keessatti argaman faayidaawwan isaanii wajjin

gabaabsii ibsi.

2. Orgaaneelota seelii namaa keessatti argaman caasaa fi dalagaan adda baasuun ibsi.

3. Hima Anaatoomiin (ijaarsi caasaa) tokko dalagaa (fiiziyoloojii) tae akka raawwatutti

qindoomee argama jedhu ragaa qabatamaa lamaan dhugoomsi. (Fakkeenya: qilleensa

malee daqiiqaa muraasaaf illee lubbuun turuun hin dandaamu. Kanaaf immoo qilleensi

yeroo hundaa salphaatti gara sombaatti seenuu fi gara alaattis bahuu akka dandauuf

ujummoon qilleensaa yeroo hundaa banaa taee akka turutti kan caaseffamee dha.

Kanaaf akka tolutti caasaan kun morgaa irraa ijaarame.)

Tishuulee qaama namaa

Qaamotni namaa baayeen tishuulee adda addaa irraa kanneen ijaaraman yammuu tau, gosaa fi

akkaataan qindoomina tishuulee kanneenii akkaataa ijaarsa caasaa fi dalagaalee qaamotaa murteessu.

Qaamotni namaa tishuulee ijoo (Primary tissues) gosoota afur (4) irraa kanneen ijaaramanii dha.

Isaanis:

A. Tishuu ippiteeliyamii (Epitelial tissue): Tishuuleen kunniin ala gogaa, ala qaamota keessaa

tokko tokkoo, dhaaba qaawwaa qaamota kanneen akka qaamota bullaainsa soorataa, hargansuu,

ujummoolee caasaalee fincaanii, walhormaataa fi dhiigaa, akkasumas kutaalee xannachootaa

keemikaalota maddisiisanii fi kkf aguuganii argamu. Seelota walitti siqanii (hiiqanii) caasaa kanaaf

jabina kennan irraa kan tolfamu yammuu atu seelotni kunniin yammuu hubaman salphaatti bakka

buuu (Regenerate) dandau. Kun maaliif sitti fakkaata?

Dalagaan tishuu ippiteeliyamii ijoon maddisiisuu (Secretion), xuuxuu (Absorption), dhimbiibuu

(Filtration) fi balaa irra ittisuu (Protection) dha.

B. Tishuu qabsiistuu (Conneective tissue)

Qaama keessatti heddumminaan facaanii kanneen argaman yammuu tau ribuun, coomni, morgaan,

lafeen, dhiigni, limfii fi kkf fakkeenyota ijoo tishuu kanaa ti.Dalagaan isaanii ijoon qaamota utubuu fi


7

walitti hidhuu, balaa irraa ittisuu, boca qaamaa eeguu fi kkf dha. Tishuun kun gosoota adda addaatti

qoodamuu dandaa.

C. Tishuu maashaa (Muscular tissue)

Tishuun maashaa seelota akka waliigalaatti faayibiroota maashaa jedhaman irraa tolfame. Seelotni

kunniin amala kottoonfachuu fi diriiruu waan qabaniif dheerachuu fi gabaabbachuun sochii uumuu

dandau. Tishuuleen maashaa gosoota bebbeekamoo sadiitti ramadamu. Kanneen gadi fageenyaan

boqonnaa afur keesstti ibsamaniiru.

D. Tishuu narvii (Nervous tissue)

Tishuun kun seelota dalagaa fi bocaan adda taan kanneen akka waliigalaatti niyuroonota fi

niyuroogiliyaa jedhaman irraa ijaaraman. Sammuu, ispaayinaal koordii fi neervota keessatti kanneen

argaman yammuu tau dalagaan isaanii dhaamsa elktiroo-keemikaalawaa daddabarsuu dha.

Niyuroogiliyaan seelota niyuroonota utubuu fi balaa irraa ittisuu keessatti qooda fudhatanii dha.

1.3 Akkaataa fi Kallattii Ijaarsa Qaama Namaa

Anaatoomii namaa ibsuuf kaumsa kan tau namni anaatoomiin isaa qoratamu tokko (the subject)

kan qoratutti (the observer) fuullii isaa garagalee fi nafni isaa guutummaan qajeelee, miilli isaa kan

diriirfatee fi kallattiin quba miilaa gara fulduraa kan tae, harki lamaan cina lamaaniin bakka kan

qabatanii fi baruun harkaa fuulduratti kan garagalee dha. Kallattiin nafaa kun gar-duraa (Anterior

position) jedhama (Fakk.1.1). Faallaan kanaa gar-duubaa (Posterior position) jedhama.

Qorannoo anaatoomii fi fiiziyoloojii keessatti bakkaa fi kallattii kutaan qaamaa itti argamu ibsuuf

jechoota (terminologies) ogeessotni irratti waliigalantu hojii irra oolu. Jechootni kunniin maqaa

naannoo kutaalee qaamaa (Regioal names) ykn kallattii kutaalee qaamaa (directional terms)

kanneen ibsan tauu dandau.

Alaan yammuu ilaalamu naannawaan anaatoomii kutaalee qaamaa ijoon mataa, morma, tiraankii,

harkaa fi miila. Kanneen jalatti immoo caasaalee adda addaatu hammatamu.


8

Fakk.1.1Kallattii gar-duraa fi maqaa naannawaa kutaalee qaamaa ijoo

Qorannoon anaatoomii mala baqaqsuutiin qaamota qooduu irratti kan hundaaee dha. Kana

hubachuuf sararaa balaan (akka waraqaa) tokko nafa bakka adda addaatti akka inni qoodutti

fudhachuudhaan (imaginary plane) qorachuun mala beekamaa dha.

Sararaan armaan oliitti ibsame nafa yookaan qaama irraa gadee bakka lamatti, jechuun, bitaa fi

mirgatti yoo qoode qoodinsa kallattii saajitaalii (Sagital plane) jedhama. Yoo gar-duraa fi gar-

boodaatti qoode immoo qoodinsa kallattii duree (Frontal plane) jedhama. Karaa broo sararaan

tokko nafa yookaan qaama tokko gar-olii fi gar-gadiitti yoo qoode qoodinsa dalgee (Transverse

ykn horizontal plane) jedhama. Akkaataan qoodinsa kanneenii bakka wal-qixaatti yookaan wal-

caalmaan tauu dandaa.


9

Fakk.1.2Sararaawwan anaatoomiikawaa (anatoomical planes)

Kallattii qaamotni adda addaa waliin qaban ibsuuf jechootni yeroo baayee hojiirra oolan kanneen

armaan gadii ti.

Gar-duraa (Anterior): Kutaalee gara fuul dura qaamaatti argaman ibsa. Hoosiftoota miila afiraniin

sochoan keessatti gar-duraa fi gar-jalaa (Ventral) hiikaa adda addaa qabu. Nama keessatti garuu

gar-jalaa kan jedhu hin beekamu.

Gar-boodaa (Posterior): Kutaalee gara duuba qaamaatti argaman ibsa. Nama keessatti kallattiin

kun gar-dugdas (Dorsal) waan ibsuuf akka kan hoosiftoota miila afuriin sochoanii hiikaa adda

addaa hin qabaatu.


10

Gochaa

Nafni namaa onawwan (Body cavities) kanneen akka ona qomaa, ona garaa fi kkf kanneen

qaamotni adda addaa keessatti argaman of keessaa qaba. Kitaabilee wabii sakattauun

onawwan qaamaa, kallattii issaan itti argamanii fi qaamota keessa isaaniitti argaman ibsi.


11

Boqonnaa 2: Caasaa fi Dalagaa Sirna Gogaa

Seensa

Gogaan qaama karaa alaa guutummaa nafa namaa aguugee naannoowwan keessaa fi alaa

walquunnamsiisuu dha. Qaamolee namaa hunda keessaa kan ammaan gogaan qixxaatu hin jiru.

Dirra (Surface area) 1.5m2 -2 m2 kan aguuguu fi yabbina (furdina) 0.5mm 4.0mm kan qabuu

dha. Ulfaatina nafa nama gaeessaa tokko keessaa kan gogaa 7% taa. Gogaan qaama yammuu

tau, caasaalee isa irraa uumaman fi walitti hidhata qaban, kanneen akka rifeensaa, qeensaa fi

xannachoota adda addaa wajjin sirna gogaa (integumentary system) uuma. Boqonnaan kun

caasaa fi dalagaa waliigalaa sirna gogaa irratti xiyyeeffata.

Kaayyoo

Boqonnaa kana baratanii erga xumuranii booda kadhimamatootni barsiisotaa:

Maqaa baqqaanota gogaa ni himu

Naqawwan ippiidarmisii keessatti argaman ni tarreessu

Maqaa seelota gogaa ijaaranii ni eeru

Qabiyyeewwan darmisii maqaan adda baasu

Dalagaalee xannachoota gogaa keessatti argamanii ni addeessu

Caasaalee gogaa irraa uumaman adda baasu

Dalagaalee waliigalaa gogaa ni tarreessu

Dhibeewwan gogaa huban muraasa ni eeru

Of eeggannoo gogaaf godhamuu qabu ni himu

2.1 Caasaa Gogaa

Gogaan baqqaanota gurguddoo lama qaba. Isaanis ippiidarmisii fi darmisii dha. Tokkoo tokkoon

isaanii immoo gamis-baqqaanota adda addaa of keessaa qabu. Akka waliigalaatti ippiidarmisii fi

darmisiin membireenii tishuu ippitaaliyamii kan membireenii kutaanasii (Cutaneous membrane)

jedhamu uumu.


12

(a)

(b)

2.1 Caasaa gogaa waliigalaa

2.1.1. Ippiidarmisii

Baqqaanni kun caasaa gara alaatti argamuu dha. Yabbinni isaas bakkaa gara bakkaatti walcaala.

Kutaaleen nafaa kanneen rifeensa hin qabnee fi yeroo baayee naannoo waliin walrigatan gogaan

isaanii yabbuu dha. Baruun harkaa, keessi faana miilaa fi fiixeen qubaa fakkeenya caasaalee

gogaa yabbuu qabanii ti. Ippiidarmisiin seelota armaan gadii of keessaa qaba (Fakk.2.2)

1.Keeraatiinoosaayitii (Keratinocyte): qabiyyeen gogaa irra caalaan (90%) seelii kana of

keessaa qab keeraatiinoosaayitiin keeraatiinii tolcha.

Gochaa:


13

A. Keeraatiiniin kompaawundoota orgaanikaa keessaa isa kami irraa tolfama?

B.Faayidaan keeraatiinii maali?

2.Meelanoosaayitii (Melanocyte): seeliin kun meelaaniinii qopheessa. Meelaaniiniin

kompaawundii halluu gogaa murteessuu dha. Haalluun kun gogaa keessaa facaee balaa xiyyi

ifa aduu UV (Ultra Violet) jedhamu geessisuu dandau gogaa irraa ittisa. Dhalli namaa

hundi amma seelota meelaanoosaayitii haala walfakkaatuun qabu. Garaagarummaan halluu

gogaa kan jiraatu sababa garaagarummaa dalagaa seelota kanneenii, jechuun amma

melaaniinii qophaauu, fi akkaataa itti meelaanoosomiin (qalqalloo meelaaniiniin keessatti

qophaau) gogaa keesstti facaee argamu irraa kan kaeen. Kun immoo dhaala sanyii (gene)

waliin walqabata. Ifi aduu oomisha meelaaniinii ni dabalchiisa.

3.Seelota Laangerhaanii (Langehans cells): Dhuka lafee keessatti oomishamuun gara

ippiidarmiitti sochou. Seelotni kunniin madinummaa qaamaa kakaasuun qaama dhukkuba

irraa baraaruu keessatti gaee taphatu.

4.Seelota Meerkel (Merke Cells): daangaa ippidarmisii fi darmisii gidduutti argamu. Fiixee

narvotaa waliin waan walquunnamaniif akka sirbidoota tuqaatiitti hojjatu.

Naqa (Gamis-baqqaanota) Ippiidarmisii

Seelotni armaan olii baqqaanota shan (gogaa yabbuu keessatti) yookaan afur (gogaa haphii

keessatti) tolchu. Taaumsi boqaanota kanneenii keessaa gara alaatti akka armaan gadii ti.

1. Naqa ykn gamis-baqqaana Baazaalee (Basal layer ykn Stratum basale): jala

ippiidarmiitti argama. Hirmamni seelii maayitoosiisiin waan keessatti gaggeeffamuuf seelota

dhabaman bakka buusuuf wabii dha. Seelotni keeraatiinoosaayitii haaraan heddumminaan asitti

argamu.

2. Naqa Ispaayinoosaamii (Stratum spinosum): Boqqaana seeloota muraasa of keessaa qabu

taee filaamentoota keeraatiinii qaba. Kanaaf dhiibba goga irra gahu damdamachuu waliin

walqabata.

3. Naqa Giraanuloosamii (Stratum Granulosum): Baqqaana furdinni isaa seelota 3 5 gahu

taee bakka itti keeraatiinoosaayitootni jijjiiramuun battee taanii nuukilasii fi orgaaneelotni

isaanii caccabanii dhabamanii dha.


14

4. Naqa Luusiidiyamii (Stratum Lucidium): kun gogaa yabbuu qofa keessatti argama.

Seelotni bakka kanaa nuukilasii waan hin qabaneef baqqaanni kun baqqaana qulqulluu (Clear

layer) jedhama.

5. Naqa Koorniyamii (Stratum Corneum): Baqqaana alaa taee furdina seelota 20 30 qaba.

Keeraatiiniin bakka kanaa yabbuu fi duaa kan tae fi seelota gara keessaa irraa balaa kan ittisuu

dha. Gilaayikooliippiidiin seelota gidduudhaan bishaan gogaa keessa akka gadi hin seenne ittisu

gamis-baqqaana kana keessatti argama. Baqqaanni kun harcaaa fi yeroo yerootti jalaa bakka

buaa ola.

Barattootaa! Yeroo tokko tokko bishaan saamunaan heddumminaan keessatti bulbulame keessa

harka ykn miila keessan yoo tursitan gogaan keessan ni shuntuura. Kun maaliif isinitti fakkaata?

Saamunaan liippiidii bulbuluu dandau gilaayikoolippiidiin karaa irraa gogaa ittisu dhiquun akka

inni haphatu taasisa. Yeroo kana keeraatiiniin gogaa keessaa bishaan xuuxee bokokuun shuntuura.

Kun kan tau kara gogaan furdaa (yabbuu) taee ti.

Fakk.2.2. Baqqana ippiidarmisii gogaa haphii irraa


15

2.1.2. Darmisii

Akka ippiidarmisii utuu hin taane darmisiin baqqaana ujummoo dhiigaa, limfii fi seelota narviin

badhaadhaa taee dha. Furdinni isaa bakkaa bakkatti walcaala. Fakkeenyaaf, baruuu harkaa fi

keessa faana miilaatti yabbuu yammuu tau, baalee ijaa fi qaamolee saalaa dhiiraa irratti haphii

dha.

Darmisiin gosoota seelota tishuu qabsiistuu keessatti argaman hunda of keessaa qaba jechuun ni

dandaama. Seelotni akka faayibiroobilaastii, maakiroofeejii, seelotni mastii (Immune Mast

cells) fi seelotni dhiigaa adii kunneen baqqaana kana keessatti argaman keessaa ijoo dha.

Fooliikiliin rifeensaa, xannachootni zayitaa fi dafqaa illee jalqabatti kaumsi isaanii tishuu

ippiidarmii irraa haa tau malee, darmisii keessatti gadi seenanii argamu.

Darmisiin pirootiinota kollaajiinii fi illaastiinii of keessaa qaba. Lameenuu seelii

faayibiroobilaastii keessatti qophaau.

- Kollajiiniin darmisii keessatti heddumminaan kan argamu taee gogaaf jabina kan kennuu dha.

- Illaastiiniin gogaaf amala pilaastikummaa waan kennuuf gogaan dhiibbaa irra gahu

damdamatee boci isaa bakkatti deebiuu akka dandau taasisa.

Darmisiin naqa (gamis-baqqaanota) lamatti qoodama. Isaanis

1. Naqa paappilarii (Papillary layer): naqa qalaa jala ippiidarmisiitti aanee argamuu dha. Irri

isaa gara ippiidarmisiitti ol dadachaaa caasaalee alatti muxxatanii baan kanneen pappillee

darmisii (dermal papillae) jedhaman uuma. Ashaaraan qubaa (fingerprint) kanneen keessaa

tokko. Sirbidduuwwan (fuutuu miiraa) tuqaatii (Meissners corpuscles), dhiibbaa (Pacinnian

corpuscles), dhukkubbii, hoaa fi qabbanaa naqa gogaa kana keessatti argamu.

Ujummoowwan dhiigaa naqa kana keessatti heddumminaan waan argamaniif toannaa

tempireechara qaamaa keessatti qooda guddaa qabu.

Gochaa:

Kitaabilee wabii dubbisuudhaan dhiigni gogaa keessa yaau yeroo naannoon qorruu fi yeroo

qabbanaau akkamiin tempireechara qaamaa toachuu akka dandau ibsi.


16

2. Naqa Reetiikulaarii (Reticular layer): Qabiyyeen darmisii inni olaanaan (80%) naqa kanaan

aguugama. Gamis-baqqaanni kun ribuu kollaajiinii adii wal keessa galuun walxaxee jiru of

keessaa qaba. Gogaan duugamee akka uffataatti faayidaaf oolu jabina kan argatu sababa

qabiyyee kanaaf. Caasaan kun kollaajinii heddumminaan haa qabaatu malee illaastiiniis of

keessaa qaba.

2.1.3 Caasaalee gogaa irraa uumaman (Skin appendages)

Caasaaleen gogaa irraa tolfaman kanneen akka rifeensaa, qeensaa fi xannachoota adda addaa

gogaa wajjin walitti sirna gogaa (Integumentary system) uumu.

A. Rifeensa: Rifeensi caasaa gogaa hoosiftootaa irratti argamuun bineeldota hundaa irraa adda

isaan taasisuu dha. Rifeensii irra caalaa keeraatiinii irraa tolfama. Kutaan rifeensaa gogaan

alatti argamu shaaftii (Shaft) yammuu jedhamu kan gogaa keessaa immoo hundee (Root)

jedhama. Tokkoon tokkoo rifeensaa kan biqiluu fooliikilii ofii isaatii keessatti. Karaa jalaa

fooliikiliin kaappilaarota isaa sooran waliin walqabatee jira. Maashaaleen piilii jedhaman

(Arrector pili) kanneen yeroo qorraa rifeense harkisuun akka ijaajjan taasisanis fooliikilii

kanatti qabatanii jiru.Rifeensi halluu isaa kan argatu meelaaniinii hundee fooliikilii keessatti

tolfamu irra ti.

B. Qeensa: Qeensi keeraatiinii jabaa fi gogaa tae irraa tolfama. Seelotni jala hundee qeensaa

jiran saffisaan hirmama seelii gaggeessu. Battala seelotni kunniin keeraatiinawa taaa

adeeman qaamni gara irraa jiru ol dhibamaa adeemee qeensi gara alaatti guddata. Faayidaa

qeensi namaaf kennu maali?

C. Xannachoota: Gogaan xannachoota adda addaa of keessa qaba. Kanneen keessa muraasni:

-Xannacha dafqaa (Sudoriferous/Sweat gland): darmisii keessatti heddumminaan kan

argaman taee dafqa qopheessanii karaa ujummoolee mammaramoo taanii gogaa irratti gadi

lakkisu. Xannachootni kunniin gogaa namaa keessa lakkoofsa miliyoonota muraasa taeen

argamu.

Faayidaan dafqaa maali?

-Xannacha Zayitaa (Sebaceous/Oil gland): Xannachootni kunniin ammaan kan walcaalan

yammuu tau akka waliigalaatti garuu sasalphoo fi kanneen damee qabanii dha. Keessa faana

miilaa fi baruu harkaa irraa kan hafe gogaa hunda keessa facaanii argamu. Xannachootni

kunniin yeroo hundaa fooliikiloota rifeensaa waliin kan walitti hidhamaniif zayita


17

qopheessan rifeensa jalaan gogaa irratti kanneen gadi lakkisanii dha jechuun ni dandaama.

Haa tau malee, kanneen fiixee qaama saalaa dhiiraa, hidhii fi baalee ijaa keessa jiran zayita

isaanii kallattiidhaan bakka rifeensi hin jirre gogaa irratti dhangalaasu.

Zayitni xannachoota kanneeniin qophaau dibata gogaa fi rifeensaa kan uumamaa waan

taeef miidhagna isaaniif barbaachisaa dha. Hunda caalaa garuu amma bishaan hurkaan

ippiidarmisii irraa dhabamuu xiqqeessuu fi gogaan salphaatti fangasoota adda addaan akka

hin faalmne ittisuun fayyummaa namaa eega.

Ammi zaayitaa (Sebum) yeroo dargaggummaa fi dardarummaa qophaau daran olaanaa

waan taeef yeroo tokko tokko ujummoo xannachoota kanneenii keessatti kuufamuun

uumamuu finniisaaf sabab tauu dandaa.

Gochaa (pirojektii):

Guuriin (Cerumen) gurraa maali? Maal keessatti qophaaa? Faayidaan isaa hoo? Walitti

dhufeenyi inni xannacha dafqaa wajjin qabu maali?

2.1.4. Baqqaana jalee gogaa (subcutaneous layer)

Baqqaanni kun kan argamu jala darmisii tti. Kanaafuu akka qaama gogaatti hin fudhatamu. Haa

tau malee tishuulee qabsiistuun kan badhaadhe waan taeef gogaa maashaatti qabsiisa.Kanaafuu

bakka kanatti kaasuun hubannoof barbaachisaa taa. Baqqaanni jala gogaatti argamu kun tishuu

adiippoosii of keessaa qaba. Tishuun kun immoo cooma qaamaa kuusuun beekamu. Dalagaa

gogaa keessaa tokko tempireechara qaamaa toachuu dha.Coomni gogaa jalatti kuusamee jiru

kun hoa qaamaa qusachuu keessatti gaee taphata.

Gaaffii: A.Coomni tishuu adiippoosii keessa kuusamu kun akkamiin hoa qaamaa qusachuu

keessatti buaa buusa?

B. Coomni kun faayidaa biroo qabaa? Miidhaan isaa hoo?

2.2. Dalagaa Gogaa

Dalagaan qaama namaa haala tasgabbaaaan akka itti fufuuf gogaan gaee olaanaa qaba.

Dalagaawwan gogaa keessaa ijoon kanneen armaan gadiiti.

1. Qaama irraa balaa ittisuu (Protection)


18

Gogaan qaama aguugee jarmootni tokko tokko akka hin seenneef ittisa. Karaa biroo

immoo seelotni Laangerhaanii (Langerhans cells) fi faagoosaayitootni gogaa keessa jiran

madinummaa qaamaa kakaasuu keessatti qooda guddaa qabu. Meelaaniiniin gogaa

keessatti qophaau immoo xiyyi ifa aduu hamaan (UV) seelota gogaa keessaa irraan

balaa akka hin geenyeef gargaara.

2. Akka qaama miiraatti hojjachuu (Sensation/ Sense organ)

Sirbidduuwwan gogaa keessa jiran miirawwan akka dhukkubbii, tuqaatii, dhiibbaa, hoaa

fi diilallaa waan fuudhanii gara Sirna Narvii Wiirtuutti dabarsaniif qaamni haala

tasgabbaaaa keessa akka jiraatuuf gaee guddaa taphatu.

3. Akka qaama usaansaatti hojjachuu (Excretion)

Xuriiwwan akka yuuriyaa, amooniyaa fi asiidii yuurikii kara gogaa qaama keessaa

dhabamsiifmu. Haala qabiyyee bishaan qaamaa irratti hundaauunis bishaan darbaan karaa

gogaa dhabamsiifama.

4. Tempireechara qaamaa toachuu (Regulation of body temperature)

Hoa naannoo irratti hundaauudhaan hoa qusachuu yookaan hirisuun qaamni haala

tasgabbaaaa keessa akka jiraatuuf qoodni gogaa guddaa dha.

Gaaffii:

Akkaataa gogaan itti tempireechara qaamaa toachuu keessatti qooda fudhatu ilaalchisee

marii garee taasisuun gabaabsi ibsi.

5. Meetaaboolizimii (Metabolic role)

Vaayitaamin Dn tolfamuu kan eegalu gogaa keessatti. Keemikaalli gogaa keessatti

argamu yeroo gogaan xiyya ifa aduu Altiraa Vaayoleet (UV light) jedhamu xuuxu gara

keemikaala oomisha Vit. Df kaumsa (Precursor) taeetti jijjiirama. Dhuma irratti

keemikaalli inni lammataa kun kalee fi tiruu keessatti gara vaayitaamin D siataatti

jijiirama.

Gochaa

Kitaabilee wabii dubbisuun dalagaalee gogaa biroo ilaalchisee gabaasa barreeffamaa

gabaabaa dhiyeessi.

2.3. Dhibeewwanii fi Balaawwan Gogaa Hubuu Dandaan


19

Gogaan qaama aguugee gara alaatti argamuun isaa fi caasaa haphii tauun isaa yeroo hundaa

haala hamaaf akka saaxilamu taasisa. Balaan akka ibidda, keemikaalotaa fi elektirikaan

gubachuu yeroo baayee kan nama quunnamuu dha. Wantootni qara qabanii fi shaakarraaoo

(Sharp/rough) taan gogaa irraan balaa gahu. Balaan gogaa irra gahu gara darmisiitti gadi

fageenya yoo qabaate fi/ykn balaa yoo tae hubaatii inni geessisu daran hamaa dha. Balaan gahe

garuu ippiidarmisii qofa irratti kan daangeffame yoo tae gogaan keenya akka waliigalaatti yeroo

gabaabaa keessatti deebisee of ijaaruu dandaa.

Orgaanizimootni akka fangasootaa, baakteeriiyaa fi vaayirazota adda addaa kanneen gogaa

faaluudhaan gogaa irraan miidhaa geessisan jiru. Dhibeewwan gogaa huban keessaa hamaa fi

yaaddeessa kan tae cawwee gogaa ti. Cawwee gogaa gosoota adda addaatu jiru. Kanneen

keessaa tokko tokko yeroon yoo yaalaman kan fayyuu dandaamu yammuu tau, meelaanoomaa

kan jedhamu hunda caalaa hamaa dha. Kun kan uumamu seelota meelaanoosaayitii keessatti.

Of eeggannoo taasisuudhaan balaawwanii fi dhibeewwan gogaa keenya miidhuu dandaan

xiqqeessuun ni dandaama. Fakkeenyaaf dhibeen cawwee gogaa xiyya ifa aduu hamaa tae

waliin waan walqabatuuf akka barbaachisummaa isaatti gogaa keenyaa golguun rakkoo kana

amma tokko xiqqeessuun ni dandaama.

Gochaa

Maloota balaawwanii fi dhibeewwan adda addaa gogaa keenya irraa ittisuuf fayyadan tarreessi.

Boqonnaa 3: Caasaa fi Dalagaa Sirna Lafee Guutuu Namaa

Seensa


20

Sirni lafee guutuu namaa tishuulee ijoo taan lafee fi morgaa of keessatti hammata. Kanneen caasaa fi

dalagaan adda adda. Akka waliigalaatti lafeewwan 206 nama gaeessa tae keessatti argamu.

Ulfaatina qaamaa keessa 20% lafeen qabatamee jira. Boqonnaan kun tishuulee sirna lafee guutuu

namaa ijaaran, lafeewwan adda addaa fi dalagaalee isaanii irratti xiyyeeffata.

Kaayyoo

Boqonnaa kana baratanii erga xumuranii booda kadhimamatootni barsiisotaa:

Malummaa lafee addeessu

Gosoota lafee adda baasu

Caasaalee buuraa lafee tarreessu

Seelota lafee ijaaran ni himu

Amaloota morgaa addeessu

Gosoota morgaa himu

Tajaajila morgaan qaama keessatta raawwatu ni addeessu

Gosoota lafee guutuu namaa himu

Ulaagaalee mitikaawwn ittin goseessaman tarreessu

Mitikaawwan qaamaa dalagaan adda baasu

Dalagaalee sirna lafee guutuu namaa addeessu

3.1 Caasaa Sirna Lafee Guutuu Namaa

Sirni lafee guutuu namaa tishuulee lafee fi morgaa irraa ijaarame. Kanneen qabiyyee ijoo haa taan

malee, tishuuleen narvii, ippiteeliyamii, adiippoozii fi kkf milkaaina dalagaa sirna kanaaf

barbaachisoo waan taaniif lafee guutuu (skeleton) waliin qindoominaan argamu.

3.1.1. Lafee (Bone)

Jechi lafee jedhu akkamiin ibama? Gareen irratti maradhaatii dareef ibsaa.


21

3.1.1.1 Gosoota lafee (Types of bones)

Bocaa fi amma irratti hundaauun lafeen bakka afuritti qoodamuu dandaa. Isaanis:

1. Lafeewwan dhedheeroo (Long bones): Lafeewwan dheerinni isaanii balina isaanii caalan

taee kanneen fiixee irratti bookkuu taanii dha.Lafee dheeraan kutaalee diyafiisisii

(diaphysis) fi ippiifiisisii (epiphyses) jedhaman qaba. Diyaafiisisiin caasaa dheeraa fi

jabaa gidduu yammuu tau ippiifiisisiin caasaa laafaa fiixeewwan irraa ti. Lafeen somaa

miilaa kanaaf fakkeenya gaarii dha.

2. Lafeewwan gaggabaaboo (Short bones), Dheerinni fi balinni isaanii kanneen walfakkaatuu

dha. Fkn Lafee lakkuu (Carpals)

3. Lafeewwan babattee (Flat bones): Lafeewwan babaloo fi haphii taanii fi ixee irratti batlee

fi tokko tokko immoo gomboobaa (Curved) kan taanii dha. Fkn: Lafee ceekuu (scapula)

4. Lafeewwan ammaa fi bocaan walmakoo (Irregular bones): kanneen tuutaan qindooman

taee bocaa fi ammaan adda adda taanii dha. Fkn: Lafee vertebiree, Lafee fuulaa


22

Fakk.3.1 Gosoota lafeewwanii (Bocaan)

3.1.1.2 Caasaa buuraa lafee

Caasaan lafee yuunitoota buuraan amalaa fi dalagaa lafee murteessan irraa kan ijaaramee dha.

Maqaan isaanii walitti dhiyeenyaa fi rukkina tishuulee lafee kanneenii agarsiisa.

A. Lafee jabaa (Compact bone):

Lafeen kun yuunitoota Ostiyon ykn Sirna Havershiyanii (Osteon/Haversian systems) jedhaman

irraa tolfame. Yuunitootni kunniin boca ujummoowaa kan qabanii fi baayee walitti dhiyaatanii

kanneen ijaaramanii dha. Tokkoo tokkoon ostiyoonii ujummoo (canal) keessa isaa jiru

aguuga.Yuunitootni kunniin soorataa dabarsuu fi xuriiwwan seelota keessaa dhabamsiisuun

beekamu. Lafee jabaan hanga lafeewwan qaamaa waliigalaa keessaa 80% taa.

B. Lafee lallaafaa (cancellous bone)

Ispiikiyuulota lilmoo fakkaatan kanneen tiraabeekuullee (trabeculae) jedhaman of keessatti

hammata. Lafeen kun lallaafaa waan taeef ispoonjii jedhamee waamama. Hanga lafeewwan

qaamaa keessaa lafee lallaafaan 20% qabata. Lafee lallaafaan lafeewwaan jaboon aguugamanii

gara keessatti argamuu dandau. Tiraabeekuulleen seelota of keessa kan qaban yammuu tau

soorataa fi xuriin diffiyuushiniin keessa geejibamu. Ispiikiyulootni lafee lallaafaaf jabina waan

kennaniif akkaataan taaumsaa isaanii lafee tokko irraa gara birootti adda adda tauu dandaa.

Garaagarummaan kun akka dalagaa lafee sanaatti ulfaatina inni baachuu ykn utubuu dandau

waliin kan adeemuu dha.

Lafeen ujuummoolee dhiigaa seelota lafeetiif wantoota barbaachisoo taan gara keessaatti

geejibanii fi xuriiwwaan immoo gara alaatti dhabamsiisaniin kan badhaadhee dha.


23

3.1.1.3 Gosoota seelota lafee

Lafeen seelota gosa sadii kanneen jireenya isaa murteessan irraa ijaarame. Isaanis

1.Ostiyoobilaastota (Osteoblasts): seelota xixiqqoo kanneen maatiriksii orgaanikii oomishanii

gadi lakkisanii dha. Sababa kannaaf seelota lafee tolchan jedhamanii beekamu. Maatiriksiin

maali?

2.Ostiyoosaayitoota (Osteocytes): seelota gaeessaa fi kan hirmama hin gaggeessinee dha.

Seelotni kunniin maatiriksiin marfamanii argamu. Maatiriksiin haala tasgabaaaan akka itti

fufuuf barbaachisoo dha.

3.Ostiyookilaastota (Osteoclasts) seelota gurguddoo fi nukilasoota hedduu qabanii dha.

Maayitookondiriyaa fi laayisoosomoota heddumminaan qabu. Sababa lafee soofanii albudoota

gadi lakkisiisaniif (erosion of bone minerals) boca lafeewwanii jijijjiiruu keessatti gahee

guddaa qabu.

3.2 Morgaa (Cartilage)

Morgaan tishuu qabsiistuu adda tae kan kollaajiinii heddumminaan of keessaa qabuu dha.

Morgaan qaama namaa fi kan vertebireetota biroo keessatti argama.Caasaan kun salphaatti

dadachauu dandaa. Akka lafee utuu hin taane morgaan ujummoo dhiigaa of keessaa hin qabu.

Kanaaf seelotni isaa soorataa fi oksiijinii kan argatan naannoo isaanii irraa diffiyushiniidhaan.

Umurii sadarkaa micireetti lafeen qaamaa morgaa dha. Adeemsa dagaaginaa keessa morgaan

lafeen bakka buamaa adeema. Kanaafuu dhaloota boodaa ammi morgaa qaama keessaa muraasa

taaa adeema. Haatau malee morgaan umuri namaa guutuu dalagaa isaa itti fufu qama namaa

keessa hedduu dha. Gurri, funyaan, ujummoon qilleensaa, lafee armaa, fi kkf caasaalee morgaa

irraa tolfamanii dha. Buusaawwan keessattis gaee morgaan taphatu daran olaanaa dha.

Morgaa tishuuwwan qabsiistuu biroo irraa kan adda taasisu seelii gosa tokkoo qofa of keessaa

qabaachuu isaa ti. Seeliin morgaa kondiroosaayitii (Chondrocyte) jedhama. Kondiroosaayitootni

maatiriksii kollaajiiniin marfamanii argamu.

Tishuuwwan morgaa gosoota sadiitu jiru. Isaanis:

1.Morgaa Hayaaliinii (Hyaline cartilage): Ammi kollaajiinii maatiriksii isaa keessaa muraasa

waan taeef amma tokko ifa of keessa dabarsa. Maqaa isaas jecha Girikii hiikaan isaa

burcuqqoo jechuu tae irraa argate. Hayaaliiniin gosoota morgaawwan biroo caalaa qaama

keessatti heddumminaan kan argamu yammuu dha.Morgaan hayaaliinii iddoo lafeewwan walitti


24

hidhaman irratti fiixee lafeewwan tokko tokkoo aguuga. Lafee cinaachaa lafee armaa

(sternum) wajjin kan walitti qabsiisus morgaa kana. Morgaan geengoon ujummoo qilleensaa

tolchuun yeroo hundaa banaa taee akka jiraatu taasisu hayaaliinii dha. Fiixeen funyaanis

morgaa hayaaliinii of keessaa qaba.

2.Morgaa Illaastikii (Elastic cartillage): Morgaan gosa kanaa kollaajiinii caalaa illaastiinii

heddumminaan waan of keessaa qabuuf salphatti dadachauun boci isaa dhaabbataan utuu hin

jijjiiramin bakkatti deebiuu dandaa. Caasaan gurraa alaa fi sanduqni sagalee (larynx ykn

Voice box) illaastiinii irraa tolfaman.

3.Morgaa Faayibiroo (Fibrocartillage): Morgaan kun morgaawwan lameen caalaa jabina kan

qabuu dha. Sababni isaa maatiriksii isaa keessa kollaajiinii adii baayisee walitti hiiquun

waltumsetu jira. Tishuun kun caasaawwan gidduutti argamuun akka wal hin rigneef ittsa.

Fakkeenyaaf lafeewwan vertebiree gidduu waan jiruuf dhiibbaa uumamuu dandau damdamatee

nageenya naarvotaa eega. Qadaaddiin jilbaas morgaa faayibiroo of keessaa qaba.

3.3 Gosoota Lafee Guutuu Namaa (Divisions of Human Skeleton)

Sirni lafee guutuu namaa lafeewwan maqaan adda bahanii beekaman 206 of keessatti hammata.

Kanneen bakka gurguddoo lamatti qoodamu. Isaanis:

1. Lafee guutuu aksiyaalii (Axial skeleton)

2. Lafee guutuu appendiikulaarii (Appendicular skeleton)

1.Lafee guutuu aksiyaalii (Axial skeleton)

Aksiyaalii keessatti kanneen hammataman lafeewwan taaumsa olii-gadee (vertical) nafaa

irratti argamanii dha. Kunis lafee guutuu sammuu (skull), lafee guutuu dugugguruu

(Vertebre), lafee guutuu cinaachaa fi kan harmaa of keessatti hammata (Fakk3.2). Akka

waliigalatti lafee guutuun aksiyaalii lafeewwan 80 of keessatti hammata. Lafeewwan kanneen

akka armaan gadiitti gurmuu gurmuu ijoon ramadamu.

i. Lafeen guutuu sammuu walitti = 28

- Kiraaniyamiin (Lafee sammuu golgu) = 8

- Lafee fuulaa = 14

- Lafee gurraa (Ossicles) = 6

ii. Hayooyidii = 1


25

Hayooyidiin qaama keenya keessa lafee kamiin iyyuu walitti utuu hin hidhamin kophaa kan

dhaabbatuu dha. Morma keessa saanduqa sagalee olitti riibuudhaan lafee gidduu fi keessoo

gurraa aguugun (Temporal bone) tti hidhamee argama. Bocni hayooyidii U fakkaata.

iii. Lafee guutuu dugugguruu = 26

iv. Lafee guutuu lafee cinaachaa fi harmaa = 25

2.Lafee guutuu appendiikulaarii (Appendicular skeleton)

Appendiikulaariin lafeewwan gubbaa fi goodaan lafee guutuu aksiyaaliitti qabatanii achirraa

kaan of keessatti hammata. Fiixee gara oliin lafeen qonyee (Clavicle) fuulduraan lafee

armaatti qabatee lafeen ceekuu (scapula) immoo karaa duubaa alkallattiin maashaa fi ribuun

lafee cinaachaatti qabatee eegala. Goodan immoo lafeewwan mooo irraa kauun amma fiixee

miilaatti kanneen jiranii dha. Lafeen guutuu appeendiikulaarii walumatti lafeewwan 126 tau.

Lafeewwan kunniin bakka lamatti yaammuu qoodaman:

i) LafeeGuutuu harka lamaanii fi gatiittii (upper extremities including shoulder girdle)

= 64

ii. Lafee guutuu luka lameenii fi mooo (lower extremities including hip girdle) = 62

Gocha:

Lafeewwan lakkoofsi isaanii armaan olitti eerame (206) bakka itti argamanii fi maqaa isaanii

kitaabilee wabii sakattauun adda baasii faakkii wajjin barreeffamaan barsiisaaf gabaasi.


26

Fakk 3.2 Dhaaba lafee guutuu namaa

3.4 Buusaawwan/Mitikaawwan (Joints/Articulations)

Kaadhimamaa barsiisa! Buusaa qaamaa jechuun maal jechuu dha? Mee miseensota garee keetii

wajjin maree gaggeessuun:

A) Nafa namaa keessa bakka buusaan jira jettan tarreessaa

B) Dalagaa nafaa keessatti faayidaa buusaa ibsaa.

Buusaan bakka (tuqaa) lafeewwan itti wal quunnamanii dha. Gaaffiin armaan olii yeroo deebiuu

buusaan bakka itti nafni namaa dadachauu dandau waan taeef sochii qaamaaf fayyada kan

jedhu eeramuu dandaa. Kun dhugaa haa tau iyyuu malee, hundi buusaawwanii ni dadachau


27

jechuun hin dandaamu. Sochiiff mijataa tauu ykn tauu dhabuun akkaataa ittiin buusaawwan

goseessamanii ramadaman keessaa tokko.

2.3.1 Ramaddii buusaawwanii (Classification of joints)

Buusaawwan garaagarummaa dalagaa ykn caasaa irratti hundaauun ramadamuun moggaasa

argatu. Haala kanaan boosaawwan bakka gurguddaa armaan gadii lamatti ramadamu.

I. .Ramaddii caasaa irratti hundaae (Structural classification)

Ramaddiin caasaa irratti hundaae akaakuu tishuu qabsiistuu lafeewwan walitti qabsiisanii fi

lafeewwan walittin hidhaman gidduu bakki qaawwaan jiraachuu yookaan jiraachuu dhabuu

irratti hundaaa. Qabxiiwwan kanneen irratti yammuu hundaaamu buusaawwan gosoota sadiitu

jiru. I saanis:

i) Buusaawwan ribuu (Fibrous joints): Buusaawwan kanneen keessatti ribuun jabeessanii

lafeewwan walitti hidhu. Buusaawwan kunniin gosoota adda addaatti kan qoodaman yammuu

tau kanneen keessaa tokko tokko sochii xiqqoo ni eeyyamu. Akka waliigalaatti garuu

lafeewwan buusaa ribuun walitti qabsiifaman buusaa kana irratti sochouu hin dandaan. Fkn:

Buusaa lafee guutuu sammuu keessatti lafeewwan fuulaa (Frontal) fi cina buqqee mataa

(Parietal) gidduu jiru.

ii) Buusaawwan morgaa (cartilaginous joints): Buusaawwan morgaadhaan (hayaaliinii ykn

morgaa faayibirootiin) lafeewwan walitti qabsiisan as jalatti ramadamu. Buusaa morgaa irratti

lafeewwan amma tokko sochouu dandau. Fkn: Buusaa lafeewwan dugdaa gidduu jira

iii) Buusaawwan sinooviyaalii (Synovial joints): Buusaan sinooviyaalii qaama keessa

heddumminaan kan jiruu fi gosoota adda addaa kan of jalatti hammatuu dha.

Buusaawwan kanneen ona membireenii dhangalaoon guutame qabu. Buusan akkasii tishuu

qabsiistuu lafeewwan walitti qabsiisanis ni qabu. Akka waliigalaatti garuu buusaawwan

sinooviyaalii guutummaan guutuutti sochii lafeewwaniif mijatoo dha.

Fkn: Buusaa lafee morma keessaa (Vertebiree 1ffaa fi 2ffaa gidduu), buusaa ciqilee, kkf


28

II. Ramaddii dalagaa irratti hundaae (Functional classification)

Ramaddiin dalagaa irratti hundaae kun lafeewwan buusaa kanaan walitti qabsiifaman sochouu

dhabuu ykn sochouu dandauu fi sadarkaa sochii isaanii kan ibsuu dha. Kanaaf ramaddii isa

duraanii waliin kan walfaana ilaalamuu dandauu dha.

i. Sinaartiroosis (Synarthrosis): akka waliigalaatti lafeewwan buusaa kanaan walqabsiifaman hin

sochoan. Gosti buusaa kanaa isa maqaa caasaa buusaa ribuun ibsamee dha.

ii. Amfiiartiroosis (Amphiarthrosis): Lafeewwan buusaa kanaan walitti qabsiifaman sochii

murtaawaa raawwachuu dandau. Kun maqaa caasaa buusaa morgaatiin kan waamamuu dha.

iii. Diaartiroosis (Diarthrosis): Buusaa maqaa caasaa sinooviyaaliin waamamu yammuu tau

sochii bilisaa kan dandeessisuu dha. Lafeen guutuu aksiyaalii akka waliigalaatti buusa kana

waan of keessaa qabaniif sochiiwwan qaamaa gurguddoon lafeewwan kanneeniin gaggeeffamu.

3.5 Dalagaa Sirna Lafee Guutuu Namaa (The Function of Human Skeletal

System)

Dalagaan sirna lafee guutuu namaa idaama dalagaalee lafee, morgaa fi mitikaawwanii

ti.Dalagaalee kanneen keessaa ijoon:

1. Utubbii qaamaa (Support): akkuma ijaarsi mana tokkoo muka ykn dhakaan utubamee

dhaabbatu naf namaa buuraan sirna lafee guutuutiin utubama. Boca fi dhaabbiin namaa

lafeedhaan deggarama. Caasaaleen gurra alaa, funyaanii, kkf buuraan moorgaa dha.

2. Ittisa (Protection): tishuulee fi qaamawwan keessa nafa namaa, irra caalaa kanneen lallaafoo

taan, lafeewwaniin golgamanii balaa irraa baraaramu. Lafeen sammuu, lafeen dugugguruu fi

lafeen cinaachaa qaama irraa balaa ittisuu ilaalchisee fakkeenyawwan gaggaarii dha.

Gaaffii:

Lafeewwan guutuun kunniin sadan qaamawwan isaan balaa irraa ittisaan kam faa?

3. Sochii (Movement): Gargaarsa buusawwaniitiin lafeewwan qaamota baatanii sochou. Yeroo

sochii maashaawwan kottoonfachuu fi diriiruun lafeewwan sochoosu. Morgaawwan lafeewwan

walitti qabsiisani akkasumas akka wal hin rigne ittisan sochii qaamaa tumsuu keessatti qooda

guuddaa qabu.

4. Kuusa albudaawwanii (Mineral storage): Albudootni akka kaalshiyamii, foosfarasii fi kkf

lafee keessatti kuusamu. Yeroo cunqoon albudaa akka kaalshiyamii dhiiga keessaa gadi buu


29

lafee keessaa gadi lakkifamuun bakka bua. Yoo dhiiga keessatti heddummaate immoo lafee

seenuun madaalli cunqoo albudaa dhiiga keessaa haala tasgabbaaaa taeen akka itti fufu taa.

Gochaa

Kitaabilee wabii sakattauudhaan adeemsa (Mechanism) madaalli cunqoo

kaalshiyamii dhiigaa haala tasgabbaaaa taetti (homeostasis of blood calcium

concentration) ittiin eegamu ilaalchisee barreeffamaan gabaasa barsiisaa keef dhiyeessi.

Gabaasa kana keessatti gaee xannachootnii fi hormoonotni taphatan irratti

xiyyeeffadhu.

5. Seelii dhiigaa oomishuu (Blood cell formation ykn Hematopoiesis): Dhukni lafee diimaa

(red bone marrow) seelota dhiigaa diimaa oomisha. Tishuun kun nama gaeessa keessatti irra

jireessa fiixeewwan lafeewwan dhedheeroo, lafeewwan babattee, lafee guutuu sammu,

lafeewwan cinaachaa, armaa fi moaa keessatti argamu. Daaimman keessatti dhukni lafee

dimaa lafeewwan hunda keessatti argama jechuun ni dandaama.

Gochaa

Kitaabilee wabii fayyadamuudhaan:

1. Akkaataa itti lafeen yeroo dagaagina miciree uumamu

2. Akkaataa itti lafeen yammuu cabu deebisee of suphu ilaalchisee gareedhaan maree

taasisuun daree keessatti ibsi.


30

Boqonnaa 4: Caasaa fi Dalagaa Sirna Maashaa

Seensa

Amaloota lubbu qabeeyyiin ittiin ibsaman keessaa tokko sochii dha. Sochiin guutummaa nafaan

yookaan kutaa nafaa murtaaaan raawwachuu dandaa. Boqonnaa 3ffaa keessatti gaee sirni lafee

guutuu namaa sochii keessatti taphatu ibsameera. Maashaanis sochii nafaa keessatti gaee

murteessaa taphata. Kana malees maashaan dalagaalee biroo adda addaa raawwata. Boqonnaan

kun caasaa fi dalagaa sirna maashaa namaa waliigalaa (Gross structure and function of human

muscular system) irratti xiyyeeffata.

Kaayyoo

Barumsa boqonnaa kanaa erga xumuranii booda kaadhimamtootni barsiisotaa:

Amala addaa seelota maashaa tarreessu

Gosoota tishuulee maashaa tarreessu

Garaagarummaa tishuulee maashaa gidduu jiru ibsu

Maalummaa maayoofaayibiriilii addeessu

Maashaawwan amalaan goseessu

Akkaataa kottoonfannaa maashaa addeessu

Akkaataa walirra gangalannaa filaamentota maashaa ibsu

Dalagaalee maashaa tarreessu

4.1 Caasaa Maashaa (Anatomy of muscle)

Maashaan qaama tishuuwwan adda taan irraa ijaaramee dha. Addummaan tishuulee maashaa

uumama seelota maashaa wajjin kan walqabatee dha. Dalagaan maashaas adda tauu tishuuwwan

kanneenii irratti kan hundaaee dha.

4.1.1 Seelota maashaa

Seelotni maashaa faayiberoota mssshaa (Muscle fibers) jedhamuun beekamu. Akka

waliigalaatti seelonni kunniin qaqaloo fi dhedheeroo dha. Seelonni maashaa aguuggii

membireenii sarkooleemaa jedhamu ofirraa qabu. Sarkooleemaan caasaa seelota biroo keessatti

membireenii pilaazmaa jedhamu wajjin walfakkaata. Ujummooleen ujummoo-T jedhaman

hedduun sarkooleemaa irraa gara keessaatti dhooquun (banamuun) fiixee tokko irraa kaanii gara


31

keessa seeliitti diriiru. Caasaan kun dhaamsa narvawaa sarkooleemaa bira gahe gara keessaatti

dhangalaasa.

Fakk. 4.1 Seelii maashaa lafee

Seelotni maashaa nuukilasii tokko ykn tokkoo ol qabaachuu dandau. Seelotni kunniin annisaa

dalagaa isaaniif barbaachisan guuttachuudhaaf kan gargaaran maayitookondiriyaa hedduu of

keessaa qabu. Orgaaneeliin seelota biroo keessatti Reetikulamii Keessoo Pilaazmaa jedhamu

seelota maashaa keessatti Reetiikulamii Sarkoopilaazmaawaa kan jedhamu yammuu tau, yeroo

maashaan haala diriire (relaxed state) keessa jiru Ca++ kottoonfannaa maashaaf barbaachisu

kuusa. Seeliin maashaa orgaaneelota biroos of keessa ni qaba.

Gocha:

Orgaaneelota faayiberoota maashaa keessatti argaman biroo tarreessuun dalagaa isaanii

ibsi.

Caasaaleen akka maayoofaayibiriilii fi filaamentotni isaanii kanneen seelota maashaa

dalagaadhaan adda taasisanis seelota kanneen keessatti argamu. Maayoofaayibiriiliin caasaa

buuraa maashaa ti. Bocaan siliindarikaalawaa ykn ulee kan fakkaatan taee seelii keessa fiixee

irraa gara fiixeetti diriianii argamu. Tokkoo tokkoon maayoofaayibiriilii filaamentota pirootiinaa

gosa lama of keessaa qaba. Isaanis filaamentii qaloo fi filaamentii furdaa jedhamuun

beekamu. Filaamentootni kunniin maayoofaayibirii keessatti qindoomuudhaan Sarkoomerii

uumu. Sarkoomeroonni kutaalee maayoofaayibiriilii yammuu taan, inni tokko kan biroo irraa

bakka kuufama pirootiinii qabu kan diskii-Z jedhamuun gargar qoodama (Fakk.4.2).


32

Gochaa

Fakkiiwwan armaan gadii lamaan sirriitti qoachuudhaan maalummaa fi garaagarummaa

zoonii H, sararaa M, baandiiwwan A fi I ibsi.

Fakk.4.2 Maayoofaayibiriilii fi qindoomina qabiyyeewwan isaa


33

4.1.2 Tishuuwwan maashaa

Tishuuwwan maashaa amaloota adda isaan tasisan armaan gadiitiin ibsamuu. Kanneenis:

i.Siaaina elektirikaawaa (Electrical excitability): dhaamsa elektirookeemikaalawaaa kan

pootenshaalii gochaa (action potential) jedhamu maddisiisuudhaan rifachiisoowwan tokko

tokkoof kulkulfatu.

ii. Kottoonfannaa (Contractability): yeroo pooteenshaalii gochaatiin kakaafaman (stimulated)

annisaan kottoonfachuun deebii kennu.

iii.Diriiruu (Exteensibility): yeroo harkifaman utuu hubaatiin irra hin gain dheeratu.

iv. Amala pilaastikummaa (Elasticity): Kottoonfachuu fi diriiruu booda rakkoo tokko malee

iddoo isaaniitti deebiuun bocaa fi dheerina isaanii eeggachuu dandau.

4.1.2 Gosoota tishuuwwan maashaa

Tishuuwwan maashaa karaawwan adda addaan ramadamuu dandau. Fakkeenyaaf morfoloojii

(boca) fi dalagaa irratti hundaauun ramaduun malleen beekamoo dha.

1) Ramaddii morfoloojjii irratti hundaae :

A) Maashaawwan sarara qabeeyyii (Striated muscles): Maashaaleen kunniin yeroo

maayikirooskooppii jalaan ilaalaman caasaalee akka kirrii taanii adii fi gurraacha fakkaatanii

mulatan of keessaa qabu.

B) Maashaalee sarara maleeyyii (Non-striated/smooth muscles): keessi isaanii qulqulluu kan

tae ykn sararaa kirrii fakkaatan armaan olii kanneen hin qabnee dha.

2) Ramaddii dalagaa irratti hundaae

A) Maashaa fedhii (Voluntary muscles): dalagaan maashalee kanneenii fedhii orgaanizimii

sanaan toatama.

B) Maashaa fedhii malee (involuntary muscle): dalagaan maashaalee kanneenii toannoo

orgaanizimootaan ala kan raawwatuu dha.

Dalagaalee fi caasaalee isaanii kaumsa godhachuun akka waliigalaatti maashaaleen

akkaakuuwwan tishuulee sadiitti qoodamu. Kanneenis.

1. Maashaa lafee (skeletal muscle): sarara qabeeyyii fi maashaa fedhii ti. Maashaalee irree

namaa keessaa yoo fudhanne morfoloojiin sararaa ujummowaa walkeessa galanii jiran of keessatti

kan hammatan yammuu tau, fedha keenya irratti hundaauun kottoonfachuu fi diriiruun dalagaa


34

isaanii raawwatu. Maashaaleen lafee qaamota lafe maashaawaa (skeletal muscle organs)

keessatti kanneen argaman taee dhaabbii qaamaa eeguu, sochii lafee fi hoa maddisiisuu keessatti

bakka olaanaa qabu.

2. Maashaa onnee (Cardiac muscle): Maashaa sarara qabeeyyii fi fedhii malee ti. Maashaan

kun dhaaba onnee irratti kan argamu yammuu tau, dalagaan isaas onneen akka kottoonfatuu fi

dhiiga raabsu gochuu dha. Seelotni maashaa onnee dame-qabeeyyii waan taaniif akkaataa

dhaamsii tokko irraa isa birootti darbutti walquunnamanii (intercalated) siaainaa fi walitti

fufiinsaan onneen kottoonfachuu fi diriiruun akka dandau taasisu. Seeliin maashaa onnee tokko

irra caalaa nukilasii tokko of keessaa qaba. Seeliin maashaa onnee kan maashaa lafeeummi caalaa

maayitookondiriyaa heddumminaan kan of keessaa qaban taee garuu gaggabaaboo dha.

Maashaaleen onnee dandeettii adda tae qabu. Innis ofiin of kakaasuu dha.

Gochaa: Gaafilee armaan gadii irratti gareen mariachuun buaa isaa daree keessatti gabaasi.

1. Onneen erga tishuulee dalagaan onnee akka kakau gochuu dandaan qaba taee dhaamsi

narvii fi hormoononni onnee kaasuu keessatti qooda hin qaban jechaa dhaa? Ibsi.

2. Yoo onneen hojii isaa yeroo muraasaafis haa tau dhaabe maal taana? Yaad-rime deebii

gaaffii 1ffaa

wajjin walitti fiduun ibsi.

3. Maashaa safaa (Smooth muscle): maashaan kun sarara kirriiwwanii of keessaa hin qabu.

Dalagaan isaas fedhii malee dha. Dhaaba qaamawwan qaawwa qabeeyyii (hollow organs) taan

kanneen akka ujummoowwan bullaainsa soorataa, hargansuu fi caasaalee saal fincaanii

(urogenital) akkasumas keessa dhaaba ujummoolee dhiigaa fi limfii, maashaa ijaa fi kkf

keessatti argamu. Dalagaan isaaniis wantootni adda addaa ujummoolee kanneen keessa akka

sochoan gargaruu, ujummoolee dhigaa balisuu fi kkf wajjin kan walqabatuu dha. Seelonni

maashaa kanaa nukilasii tokko tokko qofa qabu.

4.2. Kottoonfannaa Maashaa fi Molekiyuulota Buura Kottoonfannaa

Pirootiinotni maayoosiinii fi aktiinii jedhaman kanneen qabiyyee filaamentota maayoofaayibiriilii

taan pirootiinota kottoonfannaa (contractile proteins) jedhamu. Kanaafuu kottoonfannaan

maashaa idaama kottoonfannaa pirootiinota kanneenii ti. Akka waliigalaatti jechi kottoonfannaa

jedhu gabaabbachuu dheerina wantootaa haa ibsu malee kottoonfannaan maashaa gaargaarsa


35

niyuroonii dhaamsa deebistuu (motor neuron) tiin faayibaroota maashaa keessatti dhiphina

(tension) uumamu agarsiisa. Adeemsi kun akka waliigalaatti taateewwan adda addaa of keessatti

hammata. Akkaataa kottoonfannaa maashaa (Mechanism of muscle contraction) kana ibsuudhaaf

taateewwan maashaa lafee keessatti raawwatan fudhachuun filatamaa taa.

4.2.1 Akkaataa kottoonfannaa maashaa

Haala uumamaan keessatti maashaan lafee haala boqonnaa (at rest) keessatti argama. Seeliin

narvii dhaamsa deebistuu gara maashaa lafeetti dhaamsa fiduun sarkooleemaa tuqa. Niyurooniin

dhaamsa deebistuu saarkoleemaa wajjin bakka dadachaaa fi battee tae kan fiixee niyuroonii

dhaamsa deebistuu (motor end plate) jedhamu irratti walquunnamuun marfata quunnamtii

niwuroonii fi maashaa (neuromuscular junction) uumu. Gidduu isaanii qaawwaa sinaapsii

xiqqootu jira. Yeroo dhaamsi narvawaa fiixee niyuroonii dhaamsa deebistuu gahu veeziikilootni

xixiqqoon molekiyuulota dhaamsa dabarsittuu (neurotransmitter) kan assetaayilkooliin

(Acetylcholine) jedhamu gidduu niyuroonii fi sarkooleemaatti gadi lakkisu. Dhaamsa

dabarsituun kun bakka qaawwaa xiqqoo keessa diffuushiniinn sochouudhaan ceee sarkooleemaa

itti aanu tuquun sirbiddooo assetaayilkoolii kakaasuun dhaamsi bifa elektirikaan (electrical

impulse) saarkooleemaa keessatti akka gadi lakkifamu taa. Sadarkaan kun sadarkaa itti

sarkooleemaan siaauu dha. Dhaamsi sarkooleemaa irraa karaa ujummoo-T gara keessa seelii

maashaatti dhangalahuun reetiikulamii saarkoopilaazmawaa keessaa Ca++

akka gadi lakkifamuu

taasisa. Kun immoo pirootiinotni kottoonfannaa wal harkisanii gabaabbachuun kottoonfannaa

maashaa fida. Kottoonfannaan maashaa yeroof kan raawwatu yammuu tau irra caala yeroo

gabaabaa keessatti dafee bakkatti deebiuun diriira.

Gocha

1. Adeemsa kottoonfannaa maashaa keessatti pirootiinotni wal harkisan kamii fi kami?

2. Maayoosiinii fi aktiinii keessaa isa kamtu isa kami harkisa?

3. Tirooppooniiniin maali? Gahee inni kottoonfannaa maashaa keessatti qabu hoo?

4. Kottoonfannaa maashaaf annisaan ni barbaachisaa? Yoo tae eessaa dhufa?

4.2.2. Moodela walirra gangalannaa filaamentotaa maashaa (Sliding filament model)


36

Gochaa

Kaadhimamtoota Baratootaa! Barreffama keewwata kanatti aanu utuu hin dubbisiniin

dura yaada rimeewwan boqonnaa kana keessatti qalbeeffatte irraa kauun gaaffilee armaan

gadii yaali.

1. Maashaan kan kottoonfatu walitti dadachauun moo akkamiin?

2. Fakkiiwwan armaan oliii ilaaluun filaamentootni furdaa fi qalaan yeroo maashaan

kottoonfatu waltuquu dandauu fi tuquu dhabuu isaanii tilmaami.

3. Walirra gangalannaa filaamentotaa jechuun maal jechuu dha? Kanneen walirra

gangalatan filaamentota kami? Walirra gangalannaan kun akkamiin raawwata?

Maalimmoo fida?

Akkuma armaan olitti ibsuun yaalame filaamentii furdaan pirootiinii maayoosiinii fiixee irraa kan

qabu yammuu tau, yeeroo maashaan kottoonfachuu eegalu maayoosiiniin kun pirootiinii fiixee

filaamentii qaloo irra jiruutti qabata. Kun kan tau fiixeewwan saarkoomeerii lameeniin. Itti

aansuun filaamentii furdaan isa qalaa gara gidduutti (gara sararaa M tti) yeroo harkisu lameen

iyyuu walirra gangalachuun sarkoomeeriin akka gabaabbatuu fi akka waliigalaatti maashaan akka

kottoonfatu taasisu.


37

Fakk.4.3 Sarkoomeroota lama keessatti akkaataa walirragangalannaa filaamentootaa

4.3 Dalagaalee Waliigalaa Maashaa

Gochaa

Barattootaa! Mee gareedhaan gaaffilee armaan gadii irratti mariadhaatii daree keessatti

gabaasaa.

1. Hariiroo maashaa fi lafeen qaama keenyaa qaban maali?

2. Namni yeroo baayee sochii jabeenya qaamaa shaakalu kanneen hin shaakalle caalaa

dhaabbii qaamaa waliigalaa gaarii qaba. Kun maaliif isinitti fakkaata?

3. Seelotni maashaa maayitokondiriyaa hedduu of keessaa qabaachuun isaanii dalagaa

maashaa ilaalchisee maal hubachiisa?

Maashaan akka waliigalaatti dalagaalee armaan gadii raawwata.

1. Sochii qaamaa: Kottoonfannaan maashaalee sochii kutaalee qaamaa fi sochii nafa guutuu namaa

argamsiisa.


38

2. Dhaabbii qaamaa: dhaabbiin qaamaa ijaarsa maashaan utubamuun boca uumamaa akka qabaatu

taasisuu keessatti gahee olaanaa taphata.

3. Hoa oomishuu: seelotni maashaa, keessumaa immoo seeloonni maashaa lafee, hoa guddaa

oomishuudhaan madaala tempireecharaa ilaalchisee qaamni haala tasgabbaaaa (homeostasis)

keessa akka jiraatu taasisu.


39

Boqonnaa 5: Sirna Narvii

Seensa

Dalagaaleen qaama namaa sirnoota lamaan qindaaa. Isaanis Sirna Indookiraayinii fi Sirna

Narvii ti. Sirnootni kunniin lamaan dalagaaleen qaamaa haala tasgabbaaaa (homeostasis)

keessatti akka itti fufuuf toannoo gaggeesu. Haa tau malee akkaataan raawwii toannoo isaanii

adda adda. Sirni narvii dalagaa isaa kan raawwatu dhaamsa narvawaa ykn pootenshaalii gochaa

(Nerve impulse/ Action potential) maddisiisuu fi dabarsuun yammuu tau raawwiin kun saffisaa

dha. Karaa biroo immoo sirni indookiraayinii qindoomina dalagaa qaamaa kan raawwatu

hormoonotaan yammuu tau saffisni raawwii isaa kan isa duraan gadi.

Boqonnaan kun caasaa fi dalagaa sirna narvii irratti kan xiyyeeffatu yammuu tau caasaan sirna

narvii sammuu, ispaayinaal koordii fi narvoota adda addaa of keessatti hammata. Ispaayinaal

koordii fi sammuun walitti sirna narvii wirtuu yammuu uuman hundi narvotaa immoo Sirna

Narvii Moggaa (Peripheral Nervous System) Uumu.

Kaayyoo

Xumura boqonnaa kanaatti kaadhimamtootni barsiisotaa:

Garaagarummaa caasaa irratti hundaauun gosoota niyuroonotaa himu

Kutaalee niyuroonii adda baasu

Akkaataa uumama pootenshaalii gochaa ibsu

Akkaataa itti pootenshaaliin gochaa uumame tokko daddarbuu dandau himu

Garaagarummaa narvoota simpateetikii fi paaraasimpateetikii himu

Maalummaa sirna seensarii himu

Maalummaa rifuu liphii ibsu

Rifuu liphiif fakkeenya qabatamaa kennu

5.1 Gosootaa fi Caasaalee Niyuroonotaa

Seeliin narvii niyuroonii jedhama. Niyuroonotni akkuma seelota maashaa rifachiisoo

elektirikaalawaatiin siaauudhaan rifachiisoo kana gara dhaamsaatti jijjiiruu dandau. Dalagaa


40

isaanii ykn kallattii dhaamsa itti dabarsan irratti hundaauun niyuroononni bakka sadiitti

qoodamu. Isaanis:

1. Niyuroonii dhaamsa geesituu (Sensory /afferent neuron): kutaalee qaamaa adda addaa

irraa dhaamsa gara sirna narvii wiirtuu (sammuu fi ispaayinaal koordii) tti dabarsa.

2. Niyurooni dhaamsa deebistuu (Motor neurons/efferet neuron): sirna narvii wiirtuu irraa

dhaamsa fuudhuun gara xannachootaa fi maashaatti dabarsa.

3. Niyuroonii quunnamsiistuu (association/interneuron neuron): daddarbiinsa dhaamsa

niyuroonii dhaamsa geessituu irraa gara dhaamsa deebistuutti gaggeeffamu qindeessu.

Kan argamanis sammuu fi ispaayinaal koordii keessa tti.

Sirni narvii seelota biliyoonota hedduutti lakkaaaman qaba. Niyuroonotni hundi caasaalee

armaan gadii qabu.

1. Qaama seelii (cell body): kutaalee niyuroonii keessaa isa guddaa yammuu tau yeroo

tokkoo tokko akka seelii of dandauutti ilaalama. Sababni isaa qaamni seelii niyuroonotaa

nukilasii, saayitoopilaazmii fi orgaaneelota adda addaa kanneen akka maayitookondiriyaa

fi qaama goljii waan of keessaa qabuuf. Reetiikulamii keessoo pilaazmaa shaakarraaaa

irra kan jiru raayiboosomiin pirootiinii dhaamsa dabarsituu (neurotransmitter)

qopheessus as keessatti ni argama. Kanneen bilisaan argamanis ni jiru.

2. Dendiraayitii (Dendirite): caasaa qaama seelii irraa kauu fi kan damee mukaa xixiqqaa

fakkaatee mulatuu dha. Maqaan kun jecha Girikii kan hiikaan isaa muka jechuu tae

irraa argame. Fiixeewwan isaa rifachiisoo narvii irraa fuudhuun qaama seelii fi/ykn

aksoonii niyuroonii birootti dabarsu.

3. Aksoonii (Axon): kutaa niyuroonii dheeraa ulee fakkaatu yammuu tau irra caalaa fiixee

qaama seelii qalaa tae irraa kan eegaluu dha. Niyurooniin tokko aksoonii tokko qabaata.

Aksooniin immoo yeroo baayee damee cinaa tokko ykn tokkoo ol qabaachuu dandaa.

Aksooniin dhaamsa qaama seelii irraa fuudhee kallattiin dabarsa.


41

Fakk.5.1 Caasaa waliigalaa niyurooni

Gochaa

Kitaabilee wabii sakattauun deebiiwwan armaan gadii dhuunfaadhaan deebisi.

1. Garaagarummaa caasaalee gosoota niyuroonii sadanii fakkii kaasuun agarsiisi

2. Dalagaalee tokkoo tokkoo niyuroonota kanneeniis ibsi.

3. Niyurogiliyaan maali? Dalagaan isaa hoo?

5.2. Pootenshaalii Gochaa fi Daddabra Isaa (Action potential and its

propagation)

Pootenshaalii gochaa jijjiirama chaarjii ykn olkauu fi gadi buuu (fluctuating) elektirikaalaa

membireenii pilaazmaa seelii narvii irratti yeroof raawwatu yammuu tau kan eegalus yeroo

seeliin nervii siaauu dha. Kanaaf pootenshaaliin gochaa dhaamsa narvawaa (nerve impulse)

membireenii pilaazmaa seelota narviirra yaauu dha. Kana hubachuudhaaf immoo dursaan haala

garaagarummaa chaarjii alaa fi keessa niyuroonotaa beekuun murteessaa dha.

Niyurooniin tokko yeroo odeeffannoo dabarsaa hin jirre haala boqonnaa (at rest) keessa jira

jedhama. Niyurooniin haala boqonnaa keessa jiru tokko keessaan gara qarqara membireenii isaatti

amma tokko irra caalaa chaarjii negeetiivii yammuu qabaatu dhangalaoon qarqara ala

membireenii niyuroonii kanaa jiru immoo amma tokko irra caalaa chaarjii poozeetiivii qabaata.

Kun irra caalaa kan uumamu garaagarummaa cunqoo ayoonotaa gara alaa fi gara keessaa

membireeniitti argamaniin. Yeroo kana haalli niyuroonii kanaa Pootenshiyaalii Boqonnaa


42

Membireenii (Resting membiren potential) keessa jira jedhama. Garaagarummaan chaarjii

qarqara keessaa fi ala membireenii pilaazmaatti jiraachuun kun bifa annisaa kuufamaa (Potential

energy) yammuu tau kan safaramu vooltii ykn miilii vooltiin. Niyuroonii haala boqonnaa keessa

jiru keessatti pooteenshaaliin membireenii giddugaleessaa 70mv (keessi seelii 70mv tiin ala

seeliin gadii) dha. Mallattoon chaarjii kun kan gara keessaan qarqara membireenii seeliitti argamu

mulsa. Seeliin pooteenshaalii membireenii qabu Polarized tae jedhama.

Pootenshaaliin gochaa sadarkaalee lamaan ibsama. Yeroo chaarjiin keessa seelii haala boqonnaa

irraa gara zeerootti ol dhufuu eegaluun darbees pooseetiivii tau seeliin depolarized tae

jedhama. Kun kan tau yeroo niwurooniin rifachiisoon (Stimulus) kakauu dha. Yeroo gabaabaa

keessatti immoo keessi seelii gara haala boqonnaatti deebiuun 70mv irra gaha. Sadarkaan

pooteenshaalii membireenii kun deebiee poolaarauu (Repolarizing phase) jedhama. Haala

kanaan dhaamsi narvii bakka tokkotti uumame bifa elektirikaan niyuroonii irra dhangalauun

daddarba. Dhaamsa daddabarsuu Sirna Narvii keessatti ayyoononni barbaachisoon Na+, K

+, Ca

++

fi Cl- dha. Pirootiinonni chaarjii negaatiivii qabanis ni jiru.

Gochaa

Akkaataa itti tokkoo tokkoon ayoonota kanneenii toatamuudhaan booo (Channel) isaanii

keessa gara keessaa fi ala seeliitti dhangalauun garaagarummaa chaarjii armaan olii

uuman ilaalchisee barreeffamaan gabaasa dhiyeessi. Fkn. Keessi seelii gara pooseetiiviitti kan

dhufu bouun Na+ banamee Na+ gara keessatti waan dhangalaasuuf. Yeroo kana booon k+

banamuuf xiqqoo boodatti harkifata.

5.3 Sirna Narvii Otonomikii (Autonomic Nervous System)

Sirni narvii otonomikii (SNA) Sirna Narvii Keessaa (Visceral Nervous System) jedhamuunis

ni beekama. Sirni narvii kun miira qamota keessaa kanneen akka maashaa onnee, maashaa safaa fi

xannachootaa kan toatuu (kakaasu yookaan dhorku) dha. Dalagaan isaa haala fedhii maleen

raawwatama.

Akkuma kanneeen biroo sirni narvii otonomikiis caasaadhaan niyuroonii dhaamsa geessituu

otonomikii (authonomic sensory neurons), sirna narvii wiirtuu keessaa giddugala qindeessituu


43

(integrating centers in CNS) fi niyuroonii dhaamsa deebistuu otonomikii(Authonomic motor

neurons) of keessatti hammata. Akka waliigalaatti sirni narvii kun dalagaan qaamaa haala

tasgabbaaaa uumamaa (Homeostasis) keessa akka jiraatu taasisa.

SNA dameewwan lamatti qoodama. Kanneenis Paaraasimpateetikii fi Simpateetikii dha.

1. Narvii Paaraasimpateetikii: dalagaalee qaamaa kanneen yeroo boqonnaa wajjin walqabatan,

jechaan gorora maddisiisuu, imimmaan, fincaan, bullaainsa soorataa fi bobbaa baasuu wajjin kan

walqabatuu dha.

2. Narvii Simpateetikii dalagaalee qaamaa siaaina barbaadan kanneen akka loluu ykn

dheessuu wajjin walqabata. Narviin simpateetikii tarkaanfii ariifachiisaa keessatti hojjirra oola.

Qofaqofaatti yammuu ilaalaman dalagaan lameenii walii faallaa haa tau iyyuu malee akka

waliigalaatti idaamni raawwii lameenii jireenyaaf kanneen waltumsanii dha.

5.4. Sirna Seensarii (Sensory System)

Sirni kun qaama sirna narvii taee kan odeeffannoo gara Sirna Narvii Wiirtuutti geeffamu

qindeessuu dha. Sirni seensarii sirbidoota, daandiiwwan dhaamsa geessituu fi kutaa sammuu kan

dhaamsa fuudhu of keessatti hammata.

Fkn : Sirni sensarii ijoon beekaman kanneen arguu, dhageetti, tuqaatii, dhandhammii fi foolii ti.

Iddoo Simannaa Niyuroonii (Receptive fields): Bakka ykn iddoo itti rifachiisoon fudhatamuun

(simatamuun) dhaamsi niwuroonii irraan akka daddarbu taasisuun uumama kulkulfannoof

kaumsa taanii dha.

Gaaffii:

Iddoowwan simannaa beekamoo taan tarreessuun dalagaa isaanii ibsi.

5.5 Rifuu Liphii

Kulkulfannoo baayee ariitiin raawwatamu, kan gochaa fedhii malee taee fi qaamni haala

tasgabbaaaa keessa akka jiraatuuf gumaachuu dha. Rifachiisoon rifuu liphiif kaumsa tau kan

keessa qaamaa ykn qaamaan alaa tauu dandaa. Gochaan kun deebii rifachiisoodhaaf godhamu

taee kan battalatti raawwatuu dha. Yeroo rifuun liphii tokko itti raawwatu (Reaction time)


44

dhiibbaa rifachiisoo irraa eegalee amma namni sun kulkulfatutti (deebii kennutti). Akka

waliigalaatti kun kan raawwatu yeroo miiliisekondiin shallagamu keessatti. Nama keessatti rifuun

liphii bifa Marsoo Rifuu Liphiin (reflex arc) raawwata. Marsaa kana keessatti rifachiisoon

sirbidoon fuudhamee bifa dhaamsa narvawaan niyuroonii dhaamsa geessituutiin gara ispaayinaal

koordii deema. Ispaayinaal koordii keessatti niyuroonii gameeteessituunis qooda ni fudhata.Kana

booda tarkaanfiin akka fudhatamuuf dhaamsi karaa niyuroonii dhaamsa deebistuu gara qaama

dhimmi ilaaluutti (Maashaa/xannachaa) darbee tarkaanfiin fudhatama (Fakk. 5.2). Sammuun

dhimma kana kan beeku erga gochaan kun raawwatee booda.

Gochaa

Rifuu liphii ilaalchisee hubannoo barumsa sadarkaa tokkoffaa irraa qabdu irraa kauu fi

kitaabilee wabii dubbisuun fakkenyota lama eeruun tartiiba raawwii taateewwan isaanii

ibsi.

Fakk.5.2 Fakkeenya waliigalaa marsoo rifuu liphii

Boqonnaa 6


45

Qaamota Miiraa Ijoo fi Miirota Fiizikaalaa

Seensa

Qaamni keenya haala tasgabbaaaa uumamaan (homeostasis) akka itti fufuuf jijjiirraa keessaa fi

ala qaamaatti uumaman ilaalchisee odeeffannoo argachuun deebii (response) kennuu qaba.

Odeffannoon ykn rifachiisoon kun sirbidoodhaan (receptor) fuudhamanii gara dhaamsa narviitti

jijjiiramuun niyuroonii dhaamsa geessituu irraan gara Sirna Narvii Wiirtuutti ergamu. Deebiin

(response) kan kannamu kana booda. Sirbiddoon miirota fuudhan qaamota miiraa keessatti

qindoominaan argamu. Rifachiisoo adda addaaf miiramuu irratti garaagarumma agarsiisu.

Boqonnaan kun caasaa fi dalagaa qaamota miiraa ijoo taan ija, gurra, arrabaa fi funyaan irratti

xiyyeeffata.

Kaayyoo

Dhuma boqonnaaa kanaattii kaadhimamttootni barsiisotaa:

Qaamota miiraa ijoo tarreessu

Fakkii kaasuun caasaalee ijaa agarsiisu

Akkaataa uumama fakkeettii addeessu

Caasaalee gurraa adda baasu

Akkaataa itti oollannaan sagalee kookiiliyaa bira gahu himu

Adeemsa dhageettii ibsu

Dalagaalee gurraa waliigalaa tarreessu

Iddoowwan kuskusseewwan dhamdhammii adda baasu

Faayedaa kuskusseewwan dhamdhammii adda addaa himu

Sirbidoowwan foolii maaliif akka miiraman himu

Funyaan keessa bakka sirbidoowwan foolii itti argaman himu


46

6.1 Ija Qaama Miiraa Arguu

Iji keenya qaama miiraa boca, halluu, sochii, kkf wantoota naannoo keenyaa ilaalchisee raga nu

kenna. Kun kan tauu dandau yeroo ifti waantoo irraa calaqqisee ija keenya keessa seenee

sirbidoowwan ifaaf miiramoo taaniin fuudhamee gara Sirna Narvii Wiirattuutti darbee deebii

argatuu dha. Qaamni keenyas odeeffannoo kana irratti hundaaee tarkaanffii fudhata. Waantoota

hubattii fiduu dandaan irraa of eega; wantoota isaaf barbaachisan ofitti fudhata. Kanaafuu iji

qaama miiraa arguu yammuu tau qaamni haala tasgabbaaaa uumamaa keessa akka jiraatuuf

gahee murteessaa taphata.

6.1.2 Caasaa fi dalagaa ijaa

Gochaa

Gaaffilee armaan gadii irratti gareen mariachuun daree keessatti gabaasa dhiyeessi.

1. Wantoo fuula kee dura jiru tokko arguuf maaltu barbaachisa? Dukkana keessa arguun

maaliif hin dandaamu?

2. Sirbidoowwan fuutuu calaqqee ifaa taan ija keenya keessaa bakka kamitti argamu?

Faayidaan isaanii hoo?

3. Fakkeettiin eessatti uumama? Fakkeettiin yeroo reetiinaa irra buu gadigombifamaa dha

moo qajeelaadha? Yoo gadi gombifamaa dha tae akkamiin fakkii sirrii tae arguu

dandeenya?

4. Narviin reetiinaa irraa dhaamsa fuudhee gara Sirna Narvii Wiirtuutti geessu goosoota

niyuroonotaa boqonnaa darbe keessatti baratte keessaa kami keessatti ramadama?

Hojii daree (Kan dhuunfaan hojjatamu)

Qaama miiraa arguu (ija) ilaalchisee yaad-rimeewwan sadarkaalee barnootaa gadi

aananitti baratte irraa kauudhaan dalagaalee caasaawwan fakkii armaan gadii irratti

agarsiifamanii dhuunfaan gadi fageenyaan ibsi.


47

Kubbaan ijaa baqqaanota sadii qaba.Kanneenis:

1. Iskileeraa (Sclera) baqqaana gara alaa kan adii fakkaatee mulatuu dha. Baqqaanni kun

jabaa fi kan kubbaa ijaa aguugee argamu fi ujummoo dhiigaa of keessaa kan hin qabnee dha. Gara

fuuldura ijaan ifa kan of keessa dabarsuu dha. Membireenii haphiin ala baqqaana kanaa aguugu

konjaktiivaa jedhama. Dhukkubni ijaa kan caasaa ijaa adii diimessu konjaktiiviitii jedhama.

Koorniyaan maali? Bakka kamitti argama?

2. Baqqaana koorooyidii ykn gidduu (Choroid coat): Baqqaana iskileeraatti aanee gara

keessaatti kan argamuu fi ujummoo dhiigaan badhaadhaa taee dha. Koorooyidiin

meelaanoosaayitoota waan of keessaa qabuuf haalluun isaa gurraacha halluu bunaa (dark

brown) fakkaata. Halluun kun ifa xuuxuuf gargaara.

Kaadhimamaa barsiisa! Meelaanoosaayitii jechuun maal jechuu dha?

3. Reetiinaa (Retina): Reetiinaan baaqqaana keessoo kubbaa ijaa gar-duubaan bakka aguuguu

dha. Reetiinaan sirbidoowwan seelota ulee (rod cells) fi seelota geengoo (cone cells) of

keessaa qabaniin badhaadhaa dha. Seelotni geengoo ifa gahaa keessatti halluuwwan adda baasuuf

gargaaru. Seelotni ulee garuu dimismisa keessa wantootaa fi sochii adda baasuu malee

halluuwwan adda addaa gargar baasuu hin dandaan. Wantootni halluu adda addaa qaban adii ykn

gurraachaa fakkaatanii mulatu.

Dirri retiinaa hundi seelota ulee fi geengoo walqixa hin qaban. Bakki tuqaa (Blind spot)

jedhamu seelota kanneen hin qabu. Kanaaf fakkiin achi irratti uumamuu hin dandau. Narviin

dhageettii reetiinaa keessaa kan bauu qixa tuqaa jaaminaa kanatti. Karaa biroo dhooqi fooviyaa

immoo seelota geengoon badhaadha dha.

Gochaa

Kitaabilee wabii dubbisuun gaaffilee armaan gadiif deebii barreeffamaa dhiyeessi.

1. Agartuun caasaa dha moo bakka? Maaliif?

2. Wantoo fagoo caalaa wantoo dhihoo yeroo ilaalaa turtu ija kee keessatti dadhabbiin sitti

dhagahama.Kun maaliif sitti fakkaata?

3. Faayidaan dhangalaoowwan agartuu fi vitiriyosii maal?


48

Fakkii 6.1 caasaa ijaa keessaa

6.1.2 Arguu

Ifi wantoo irraa balaqqeessaee dhufu koorniyaa fi leensiin dabee gara reetiinaatti darba. Adeemsa

kana keessatti qaawwaan agartuu dhiphachuu fi balachuun ammi ifaa akka murtaau taasisa.

Amma qaawwa kanaa kan toatu caasaa murteessoo ifaa jedhamuu dha. Uumamaan leensiin

amala qalachuu (dheerachuu) fi furdachuu (gabaabbachuu) waan qabuuf boca isaa jijjiirrachuun

calaqqeen wantoota fagoo fi dhihoo irraa kaan reetiinaa irra akka buan taasisa. Reetiinaan

sirbidoowwan seelota ulee (rod cells) fi seelota geengoo (cone cells) of keessaa qabaniin

badhaadhaa dha. Sirbidoowwan kunniin fakkeettii calaqee ifaatiin dhufee reetiinaa irra qubate

kana fuudhanii bifa dhaamsa narvawaatiin narvii argartuu (optic nerve) irraan gara SNW ergu.

Dhaamsi kun SNW keessaa bakka wiirtuu arguu (Optic centre) jedhamutti erga hiika argateen

booda fakkiin kun maal akka tae hubanna. Fakkiin reetiinaa irra buu kan gadi gombifamee

yammuu tau kan sirrau sammuudhaan.


49

6.2 Caasaa fi Dalagaa Gurraa

Kaadhimamtoota barattootaa! Sirbidoowwan ijaa ifaaf kan miiraman yammuu tau kan gurraa

immoo maaliif kan miiramn sitti fakkaata?

Gurri qaama miiraa dhageettii ti. Uumamni caasaa gurraa akkaataa danbalii sagalee fuudhuu fi

daddabarsuu dandautti kan caaseffamee dha.

6.2.1 Caasaa Gurraa

Caasaan gurraa bakka gurguddaa sadiitti qoodama. Isaanis

A) Ala gurraa: Morgaa gurraa, ujummoo ala gurraa fi ala dhibbee gurraa hammata. Morgaan

gurraa danbalii sagalee walitti qaba, ujummoon gurra danbalii sagalee kana kallattii gara

keessaan qajeelchee dibbee gurraa birraan gaha. Dibbeen gurraa membireenii haphiin

(Tympanic membrane) kan aguugamee fi alaa fi gidduu gurraa kan daangessuu dha.

B) Gidduu gurraa: Fuuncaa lafeewwan xixiqqoo sadii of keessa qaba. Isaanis akka armaan

gadiitti tartiibaan walitti hidhamanii argamu.

Lafeen gaddumaa dibbee gurraa irraa kaa. Lafeen boraatii karaa alaa lafee gaddumaatti qabatee

karaa keessaa immoo lafeen faanaatti hidhamee gidduutti argama. Gidduun gurraa qilleensaan

kan guutamee dha. Dhiibbaan qilleensa alaa fi gidduu guraa (gara alaa fi keessa dibbee gurraa)

walmadaaluu qaba. Kun ujummoo ustaachiyaanii kan gidduu gurraa fi keessoo afaanii

walquunnamsiisuun eegama. Lafeen faanaa gara keessaan membireenii foodaa molaalaa (Oval

window) ofirraa qabutti qabata. Membireeniin kun kaumsa keessoo gurraa ti.

C) Keessoo gurraa: Keessoon garraa dhangalaoon kan guutamee dha. Caasaan bifaan qola

cilalluu fakkaatu kan maramee (chochlea) jedhamu keessoo gurraa keessatti argam. Narviin

dhageetti immoo maramee kanarraa kaee keessoo gurraa sammuu wajjiin walquunnamsiisa.

Danbaliin sagalee yammuu dhangalaoo keessoo gurraa sochoosu, sirbidoon keessoo gurraa

oollannaaf miiraoo taan dhaamsa narvawaa narvii dhageettii irraatti gadi lakkisu.

Yaaaan martoo (semicircular canals) caasaa keessoo gurraa kallattii sadiin diriiree argamuu

dha. Caasaan kun madaala qaamaa eeguu keessatti gahee guddaa kan taphatuu dha.


50

Fakk.6.2 Fakkii gurra namaa

Gochaa

Kitaabilee wabii sakattauun fi gareen irratti mariachuun deebii gaaffilee armaan gadii daree

keessatti ibsaa.

1. Dalagaan gurraa dhageettii fi madaala qaamaa eeguu dha yammuu jedhamu maal jechuu

dha?

2. Chaasaalee gurraa madaala qaamaa eeguu keessatti gahee qaban eeruudhaan akkamitti

akka dalagaa kana raawwatan ibsi.

6.2.2 Adeemsa dhageettii


51

Sirbiddoowwan gurra keessaa oollannaa sagaleef miiramu. Ollannaan kun bakka itti uumamee

irraa kaee morgaa gurraan walitti qabamee ujummoo ala gurraa keessaan darbee dibbee gurraa

oollachiisuun gara gidduu gurraatti ceee haala armaan gadiin sochoa.

Madda sagalee morgaa gurraa fi ujummoo ala gurraa dibbee gurraa lafeewwan

gidduu gurraa sadan foddaa molaalaa fi keessaan dhangalaoo keessoo guraa

Sirbidoowwan gara jalee maramee Narvii dhageetti SNW (Sammuu). Kana booda

sammuun oollannaa isa bira gahe kana adda baasee maalummaa isaa akka beeknu taasisa.

6.3 Arraba Qaama miira dhamdhammii

Arrabni qaama miiraa dhamdhammii kan keemikaalotaaf miiramuu dha. Tuutni seelotaa kichuu

fakkaatan kanneen kuskussee dhamdhammii jedhaman arraba keessatti awwaalamanii argamu.

Isaanis yoo wanti dhamdhamamu bulbulamee qaawwaa keessaan bira gahe malee dhamdhammii

wantoo tokkoo adda baasuu hin dandaan. Arraba keessa kuskusseen dhamdhammii gosoota

afurtu kallattii adda addaatti kuufamanii argamu. Haala kanaan:

- Kuskusseen miaawaa - fiixee fuulduraa

- Kuskusseen kuraawaa - cina fiixee lamaanii

- Kuskusseen dhangaggaawaa - gara gidduu cinaa

Documents

Human Anatomy and Physiology.pdf