van mens TOT mens

over verlies

Wat kun je doen als iemand in je naaste omgeving rouWt? alles over verliesverwerking in nederland

“ op mijn vierde Werd ik feminist en humanist” vier mensen delen hun levensverhaal

“ nadat alle ballast is verdWenen, blijft liefde over” Laura van Dolron over de betekenis van verlies

mag

azin

e va

n ve

reni

ging

Hum

anit

as,

uitg

ave

mei

201

6

Dankzij u.

Foto

: Ann

eke

Hym

men

We komen ook op plekkenzonder postcode.

Via het Maatjesproject Match kan Humanitas jongeren onder-steunen bij het vinden van hun plek in de maatschappij. Door het versterken van zelfvertrouwen, het vergroten van hun netwerk en het maken van goede keuzes in bijvoorbeeld school, werk of vrije tijd. Humanitas ontving sinds 2008 een bijdrage van € 44,9 miljoen.

Deelnemers van de Postcode Loterij: bedankt! Dankzij u kunnen wij Humanitas en 94 andere organisaties financieel ondersteunen. En dankzij u groeide dit Nederlandse loterij-initiatief uit tot de grootste fondsenwerver ter wereld – er werd al ruim € 7 miljard aan goede doelen geschonken. Samen voor een betere wereld: postcodeloterij.nl

Adv A4 Humanitas_P207_01.indd 1 07-04-16 15:38

advertentie

1

2 Achter de schermen

3 Voorwoord

4 opinie

waarom zeggen mensen zo snel ‘het leven gaat door’? theatermaakster Laura van dolron had een miskraam en ondervond hoe belangrijk het is om verdriet de ruimte te laten.

10de deeLnemeren de VrijwiLLiger

Vrijwilliger wendy en deelnemer rietje vertellen over hun ervaring met humanitas steun bij rouw.

12het herinnerings­museum

in het herinneringsmuseum krijgen voorwerpen met een grote emotionele waarde een bijzondere plek.

14in perspectief

in de jaren vijftig en zestig was rouwen in nederland taboe. inmiddels is dat veranderd. hoe rouwen wij nu in nederland? wat werkt bij het verwerken van verlies en wat niet?

22 chAtteun verloor onlangs zijn partner en heeft het daar erg moeilijk mee. hij lucht zijn hart bij de chat praten over Verlies van humanitas.

24LeVensVerhALen

fragmenten uit de levens van ton, sonja, martha en janny, die hun verhalen over levensvreugde en doorzettingsvermogen met ons delen.

38 humAnitAs community

42tipsinspirerende tips rondom het thema verlies.

44fActsheethumanitas in het kort: ontdek wat we allemaal doen en hoe wij hulp aanbieden aan mensen die te maken krijgen met verlies.

HUMANTITAS _VERLIES_02.indd 6 05/04/16 12:15

inhoud

heb je het

magazine uit?

gooi het dan niet

weg, maar geef

het door aan

anderen.

2Achter de schermen

de mAkers AAn het woord

“ervaringen uit het verleden worden opgeslagen in ons geheugen. ons binnenwerk van het geheugen is een archiefkast met materiële en immateriële herinneringen. Zo zie ik voor me dat ieder mens op een zeker moment een herinnering uit zijn archiefkast haalt en exposeert. mooi vind ik het dat ‘het herinne­ringsmuseum’ in dit nummer van Van mens tot mens een plek biedt om herinneringen te delen.”

meLAnie corre, iLLustrAtor

‘herinnerings­museum’ (p. 12)

“toen ik terugkwam van het inter­view voor dubbelportet was het er: bewondering. Voor de tijd en energie die de vrijwilligers en deelnemers in hun contact steken. en voor de openheid waarmee ze hun verhaal met mij delen. rietje en wendy hebben allebei veel meegemaakt op het gebied van verlies. het was prachtig om te zien hoe zij nu weer vol levenskracht zijn.”

“het was een voorrecht om de mensen wier levensverhaal is opgetekend in hun persoonlijke

‘humanitas Levensboek’ te mogen fotograferen. Behalve de openhar­tige ontvangst was de zelfbewuste en opgewekte uitstraling iets wat mij opviel aan alle geportretteerden. Alsof de laatste losse eindjes en onbeantwoorde vragen inmiddels op hun plaats waren gevallen en er een innerlijke berusting was gekomen. maar mét een hoopvolle en positieve blik op de toekomst.”

josephine krikke, schrijVer

‘duBBeLportet’ (p. 10)

gerArd wesseL, fotogrAAf

‘LeVensBoek’ (p. 26)

“ eigenlijk gaat dit magazine over liefde, verdriet en veerkracht. in alle verhalen die we maakten komen deze drie elementen naar voren. Bij het eerste redactieover­leg vond ik het thema verlies soms wat ongrijpbaar, want wat is rouw nu eigenlijk behalve verdrietig zijn? ik kwam er tijdens het maken van het magazine achter dat rouw vooral heel hard werken is. je leven opnieuw inrichten. een nieuwe toekomst uitstippelen. je sociale leven herdefiniëren. en dat terwijl je iemand vreselijk mist. ik wilde in dit magazine laten zien hoe liefde en verlies zich tot elkaar verhouden. en hoe je mensen kunt helpen veerkrachtig te zijn. door te luisteren en te vragen waar ze op dat moment hulp bij kunnen gebruiken.”

iLse VAn sLote n , BLAdmAnAger VAn mens tot mens

2

3Voorwoord

ieder jaar zijn er zo’n 500.000 mensen die geconfronteerd wor­den met de dood van iemand uit hun directe omgeving. toch verschilt het rouwproces van persoon tot persoon: iedereen gaat er op zijn eigen manier mee om. eigenlijk is rouwen zoiets als het heen en weer bewegen tussen intens verdriet en het zoeken naar nieuwe manieren om je leven opnieuw vorm te geven. en dat is meestal een moeizaam, pijnlijk en soms ook eenzaam proces. een proces waar iedereen mee te maken krijgt. dit laatste maga­zine uit de serie is daarom een themanummer over verlies.

mijn moeder overleed toen ik 26 jaar oud was, nadat ze twee jaar leukemie had gehad. dat was veel te vroeg, ze was pas 50. Veel belangrijke momenten in mijn leven heeft ze niet meegemaakt. ik had bijvoorbeeld graag met haar willen delen dat ik inmiddels zelf kinderen op de wereld heb gezet. op moeilijke momenten vond ik troost en kracht om door te gaan bij de mensen om me heen. door samen over mijn moeder te praten of juist door een wandeling te maken en stil te kunnen zijn, hielpen ze het verdriet draagbaarder te maken. ik realiseerde me daardoor dat het belangrijk is om mensen te hebben die er zonder oordeel voor je zijn. die met je praten, meehuilen, meelachen en naar je luisteren. dat gun ik iedereen.

onze humanitas­vrijwilligers weten ook hoe belangrijk het is om je emoties te kunnen uiten. Ze bieden op veel verschillende manieren steun. in één­op­één gesprekken, online via de chat of in lotgenotengroepen. Bij een lotgenotengroep speciaal voor jongeren ontmoette ik een aantal tieners die steun zochten bij elkaar. wat ik heel bijzonder vond is dat ze een paar jaar later zélf een lotgenotengroep leidden. het raakte me dat deze jongeren in al hun kwetsbaarheid en soms met half verwerkt verdriet in staat waren om zelf weer andere jongeren te steunen.

in dit magazine gaan we op zoek naar antwoorden op vragen als: wat is rouw? Zitten er ook positieve kanten aan en hoe verwerk je een verlies? hoe ga je toch door terwijl je het eigenlijk niet meer ziet zitten? om hier antwoord op te vinden, gingen we in gesprek met een aantal deskundigen. daarnaast maakten we een reportage van mensen die in de laatste fase van hun leven zijn en terugkijken op wat er achter hen ligt. Zij maakten samen met humanitas­vrijwilligers een boek over hun ­ veelal bewogen ­ leven. illustrator edith carron en fotograaf gerard wessel vingen met hun illustraties en fotografie een glimp op van hun bijzon­dere verhalen. Zo kunnen deze verhalen herinnerd worden als een ode aan het leven.

eva scholtedirecteur humanitas

Luisteren Zonder oordeeL

fotografie: roy B

eusker

HUMANTITAS _VERLIES_02.indd 2-3 22/03/16 11:10

opinie

Tekst: Judith Zeeman Illustraties: Karst-Janneke Rogaar

“ Nadat alle ballast is verdwenen, blijft liefde over”

In 2013 verloor theatermaakster Laura van Dolron haar kindje na een zwangerschap van drie-en-een-halve maand. “Een miskraam wordt meestal niet aangemerkt als het allergrootste verdriet”, zegt ze. “Maar zo voelde het wel. Ik weet nog dat ik dacht: ik ga dit vól beleven en ik huil er net zolang om als ik zélf wil.” Door het verlies groeiden Laura en haar vriend meer naar elkaar toe. “Onze liefde werd nog intenser.” Het legde de kiem voor haar voorstel-ling Liefhebben, waarin ze zich afvraagt wat de universele waarde van verlies is. Een van haar bevindingen: “Het helpt je dichter bij anderen te komen.”"

4

HUMANTITAS _VERLIES_02.indd 2-3 22/03/16 11:10

HUMANTITAS _VERLIES_02.indd 8 05/04/16 12:18

7

“Sinds mijn geliefde en ik dat kindje verloren, is onze relatie veel zuiverder geworden. We moesten – zelfs in die verdrietige situatie – even grinniken bij het idee dat we ons veel meer een eenheid voelden. Dat dicht-bij-gevoel tussen hem en mij is er nog steeds. Ik maakte de voorstelling Liefhebben ook om dat een beetje vast te houden. Door mijn ervaringen met het publiek te delen, houd ik het levend voor mezelf. Het was ook fijn dat mijn partner en ik elkaar in ons verdriet feilloos aanvoelden. Een verdriet waar we, ondanks ons verlies, nieuwsgierig naar waren. Ik weet nog wel dat ik enorm veel heb gepraat over wat we meemaakten. Meteen in het ziekenhuis al. Het grap-pige was dat mijn man zag hoe sommige verplegers af en toe zogenaamd een afvalbak kwamen legen, alleen om even te luisteren naar wat ik zoal te vertel-len had. Vertellen is natuurlijk mijn vak. Maar ik merkte ook dat het mijn eerste natuur is om met woor-den op zoek te gaan naar wat mooi is. Vandaar mijn speurtocht naar een soort universele waarde van ver-lies. Waarom wilde ik het mezelf gunnen zo uitge-breid bij ons verlies stil te staan? Wat zegt dat over mij? Maar ook: wat zegt het over de omgeving? Waar-om zeggen mensen zo snel ‘het leven gaat door’?

Verdriet moet de ruimte krijgen

Mijn vriend en ik namen eensgezind de ruimte en de tijd voor ons verdriet. En we werden selectiever in wie we om ons heen konden hebben. Wie goedbedoe-lend zei ‘het leven gaat door’, daar liepen we een tijdje met een boogje omheen. In plaats van in discus-

sie te gaan, spaarden we onze krachten voor ons ver-driet. Omdat we dat toen zo hebben opgelost, zijn de verhoudingen goed gebleven en maakt iedereen nu weer moeiteloos deel uit van ons leven. Maar ja, je hebt ook mensen waarvan de partner zoiets zegt. En zelfs dán zou ik aanraden: neem een tijdje afstand van die persoon die jouw verdriet niet de ruimte laat. Zulke mensen weten vaak zelf ook niet hoe ze uit-drukking aan hun verdriet moeten geven. Wat ze zeg-gen is nooit gemeen bedoeld, maar kan je toch veel pijn doen en energie kosten.

Wees ook bedacht op het nasleepje. Dat moment waarop je denkt: nu is het klaar. Dan moet je even extra waakzaam zijn. Denk: waarom zeg ik dat nu zo stellig? Is het ook echt klaar? Of vind ik dat het klaar zou moeten zijn? Dat is niet hetzelfde. Het eerste is eigenlijk een opdracht aan jezelf om nu met rouwen te stoppen. Rouwen kost veel energie, dus je wilt ook graag dat het afgelopen is. Het is een soort nageboor-te. Een kind baren is zwaar, maar die nageboorte moet je ook nog verwerken. Het is ook het stadium waarin mensen niet meer vragen hoe het met je gaat. Dat maakt de nasleep tot een eenzamer stukje. Maar wel een leuker stukje, omdat het ’t laatste deel is. Er gloort licht aan het eind van de tunnel. Maar je mag het je-zelf niet afdwingen. Dat heb ik mensen ook zien doen. Als iemand zegt: ‘Nu ben ik er klaar mee’, dan weet je: je wilt er klaar mee zijn. Heel voorstelbaar, maar zo werkt het niet.

Of je er ooit echt klaar mee bent, weet ik niet. In het begin kon ik nog door het verdriet worden overval-len. Inmiddels vind ik dat niet bedreigend meer. Maar ik moet er ook niet aan denken mijn dochtertje kwijt

LAurA VAn doLron (rotterdam, 1976) is een nederlandse theatermaakster met een geheel eigen genre: stand­up philosophy. publiek dat komt om te lachen, zet ze aan het denken. wie komt om te denken, laat ze lachen. in 2001 studeerde ze af als regisseur aan de toneelacademie maastricht. Als schrijver en regisseur was ze onder meer verbonden aan frascati­producties. Van 2009 tot 2013 was ze aangesloten bij het nationale toneel. nu maakt ze zelf werk onder ‘goed gezelschap van Laura’. Van haar voorstelling Liefhebben maakte ze ook een boekje onder dezelfde titel. Van dolron heeft samen met haar partner een dochtertje van 1 jaar.

opinie

“ Wie goedbedoelend zei ‘het leven gaat door’, daar liepen we een tijd met een boogje omheen”

fotografie: Barrie h

ullegie

8

te raken. Dan ben ik ineens weer een totale beginner in het verliezen. Een miskraam is een leven dat nog niet is begonnen en dat je nog niet kende. Voor mij was het ’t verlies van mijn droom en verlangen. Dat zal minder pijnlijk zijn dan het verliezen van een mens – hoewel het een gevaarlijk gebied is om het ene verdriet met het andere te gaan vergelijken. Ik kan natuurlijk ook niet optreden als autoriteit op het gebied van verlies.

De dood helpt om dichter bij elkaar te komen

Ik weet wel dat liefde en verlies vaak in elkaars nabij-heid zijn te vinden. In de buurt van een sterfbed voel je precies welke zaken slechts relatief zijn en welke niet. Je telefoonrekening, je drukke agenda, je ego en je Facebook-profiel: allemaal niet meer belangrijk. Ook kleine zorgjes of ergernissen worden gerelati-veerd door dat hele grote, machtige: de dood. Nadat alle ballast is verdwenen, blijft liefde over. Daarom kan de liefde – qua kracht – de dood evenaren. Ik denk dat de dood zó machtig is, dat alleen de liefde sterk genoeg is om bij ̛m in de buurt te zijn. Die laat zich niet relativeren.

Soms denk ik: wat jammer dat je de dood nodig hebt om in te kunnen zien hoe betrekkelijk bijvoorbeeld een meningsverschil is. Daarom probeer ik in mijn voorstelling diezelfde sfeer op te roepen, maar dan zonder iemand op z’n sterfbed. Ik merk dat dat werkt. Dat lees ik in het gastenboek op mijn website. Mensen doen daarin de meest persoonlijke ontboezemingen. Vaak gaan die over het voornemen meer lief te heb-ben, soms gekoppeld aan hun eigen verleden en her-inneringen. Ze spiegelen mijn ervaringen en via hen krijg ik bijna mijn eigen voorstelling ‘teruggespeeld’. Erg fijn. Maar ook tijdens de voorstelling voel ik al dat mensen helemaal snappen wat ik bedoel. Dat zit ̛m in de soort lach en de manier waarop ze luisteren. Dan voel je je onderling even heel erg verbonden.

Datzelfde effect doet zich ook in het echt voor. Als de dood in de buurt is, zijn we daar zo bang voor dat we minder bang lijken voor elkaar. Vaak weten

we als vanzelf wat goed is om te doen. Dan durf je opeens wél iemand vast te pakken en wél door te vragen, ook als iemand bijna gaat huilen. En soms is een hand op een schouder of een kus al genoeg. Een nichtje van me zorgde voor haar vader in zijn laatste jaar, hij had kanker. Dan stapte ik wel op de trein om even een sigaretje met haar te roken en pakte daarna de trein weer terug. Ik voelde heel sterk: dat is belangrijk. De dood helpt om dichter bij elkaar te komen.

Tegen mensen die rouwen, kun je het beste eerlijk zijn. Ook als je niet weet wat je moet doen: gewoon zeggen. En stel vragen. Ik ben van mezelf nieuws-gierig en heb gemerkt dat rouwende mensen dat pret-tig vinden. Zeker in het begin is bijna geen vraag te dol. Bij ons was dat ook zo. Wij wilden alles vertel-len. Van de kleur van het bloesje van de zuster die ontdekte dat het kindje dood was, tot wat we daar-voor hadden gegeten. Veel mensen hebben het nodig om die ervaring mentaal een paar keer opnieuw te beleven. Als luisteraar geef je iemand een cadeau, wanneer je samen door dat verhaal wandelt. Er zijn natuurlijk altijd mensen die liever niet willen praten. Maar naar mijn ervaring is dat heel zeldzaam.

Neem niet alles voor lief

Uiteindelijk was het de taal die mij hielp mijn verlies te overwinnen. Ik schreef voor de voorstel-ling over wat ik had meegemaakt. Maar de echte verwerking was het praten erover. Verder heb ik ervoor gekozen heel mild voor mezelf te zijn en mezelf niet op te zadelen met een schuldgevoel. Ik ben onderdeel van een generatie die veel zelf kiest en dan vind je al gauw dat je ook zelf overal verantwoordelijk voor bent. Maar ik had alles ge-daan om de zwangerschap goed te laten verlopen. Ik had plat gelegen en toch ging het mis. Het lag aan mijn lichaam. Maar ik ging ook niet vervelend tegen m’n lichaam doen. Dat kan ook nog. Nee, ik was zacht voor mezelf. Dat heb ik als heel louterend ervaren. Dus sta in eerste instantie ook jezelf bij. Gun dat jezelf.

“ Door te luisteren, geef je iemand een cadeau”

opinie

9

HUMANTITAS _VERLIES_02.indd 6 05/04/16 12:15

“ Als de dood in de buurt is, zijn we daar zo bang voor dat we minder bang lijken voor elkaar”

De komst van mijn dochtertje heeft veel veranderd. Ze is een éénjarige boeddhist. Kan met alle aandacht en liefde een blokje een uur lang van alle kanten bekijken, laten vallen, weer oppakken. Vragend om-hoog houden naar mij: snap jij dit nou? Omdat zij de wereld zo magisch en bijzonder vindt, zie ik het als een opdracht niet meer zomaar alles voor lief te ne-men. De cultuurpessimistische ideeën die ik had, heb ik geparkeerd. Ze heeft me ook veel meer vertrouwen in de toekomst gegeven; zij ziet die zó zitten. En dan heb ik ook nog zo’n rustige en blijmoedige man. Met z’n tweetjes maken zij mij zelfverzekerder. Ook in mijn voorstellingen. Volgens mij ben ik beter gaan spelen, met meer lef. Het thuisfront betekent

erg veel voor mij. Daar zijn twee mensen die mij heel leuk vinden, waardoor ik nu ook zonder de goedkeu-ring van het publiek kan. Ja, ik heb veel geluk met dit gezin.”

De voorstelling ‘Liefhebben’ speelt niet meer, maar het gelijknamige boek van Laura van Dolron is nog steeds in de winkel verkrijgbaar, of te bestellen via haar website: www.lauravandolron.com/ liefhebben-het-boek

opinie

10de deelnemer ...

rietje de Leeuw (63) uit Amsterdam. Voormalig horecamedewerker. klaverjasser. Verloor drie jaar geleden haar vriend henk.

fotografie: maaike koning

“ik zat zó in de put, ik was een wrak. mijn hartsvriendin zei: ‘Volgens mij heb jij hulp nodig van humanitas.’ twee weken later zat wendy bij me. Ze is een jaar lang gebleven. het ziekteproces van henk, met wie ik een LAt­relatie had, was heftig. hij wilde thuis sterven, maar de professionele zorg was niet best. er waren dagen dat ik van 7.00 tot 23.00 uur bij hem was. dat was pittig voor mij, ook omdat ik rugklachten heb. toen wendy kwam, heb ik eerst al mijn woede over de slechte zorg moeten spuien. pas daarna was er ruimte om te rouwen. wendy begreep me. sterker nog: we lijken enorm op elkaar. Zelfs onze huizen en kleren zijn zowat hetzelfde. na de dood van henk had ik me steeds meer teruggetrok­ken, maar na een tijdje met wendy begon ik toch weer mezelf op te maken, te koken en met klaverjassen buiten de deur. ik ben vrolijk van aard en ik voelde dat weer terugkomen. ik ga zelfs weer dansen!”

“Wendy begreep me. Sterker nog: we lijken enorm op elkaar”

11... en de vrijwilliger

wendy hogema (51). uitvaartverzorger en sportbegeleider. Vrijwilliger bij steun bij rouw van humanitas Amsterdam en diemen.

“Laatst was er een lichtjesavond op de begraafplaats. duizenden mensen kwamen eropaf. ik had kaarsen meegebracht voor rietje, maar had niet verwacht dat ze die wilde aansteken. toch deed ze het, bij het veldje waar de uitgestrooide as van haar vriend ligt. ‘mijn leven gaat verder’, zei ze tegen hem. dat was zo’n overwinning voor haar. toen kon ik zeggen: het is goed zo, de rouwbegeleiding is klaar. Aan dat moment op de begraafplaats is heel wat voorafgegaan. eindeloos hebben we gepraat, iedere week kwam ik bij haar thuis. eerst was er woede, daarna rouw. het werk als vrijwilliger is soms zwaar, maar zo mooi. je komt op misschien wel het moeilijkste moment in iemands leven. en die persoon opent zich naar jou toe. dat vind ik een eer. ik heb zelf acht jaar gerouwd na het overlij­den van mijn man. ik merk dat ik iets kan betekenen voor mensen. het belangrijkste van dit werk vind ik dat je kunt luisteren zonder een oordeel te vellen.”

“ Ik merk dat ik iets kan betekenen voor mensen”

oVer humAnitAs steun Bij rouwrouwen kost soms veel energie. de vrijwilligers van steun bij rouw bieden individuele begeleiding. Vaak zijn zij lotgenoten; mensen die weten wat de ander doormaakt. die aandacht hebben en écht luisteren. de vrijwilliger komt een half jaar tot een jaar thuis langs.

12herinneringsmuseum

het herinneringsmuseum

de foto VAn mijn opA

“ik had altijd een foto van mijn opa in mijn kast staan. op een dag kwam ik thuis terwijl de telefoon ging. het was mijn moeder, opa was net over leden. ik wilde er meteen naartoe, dus ik pakte nog wat spulletjes uit de kamer. en daar lag zomaar ineens, middenin een zonnestraal, de foto van mijn opa op de grond. hij was van de kast gevallen. ik ben niet zo spiritueel, maar heb dat altijd als een mooi teken gezien.”

hedwig, 42 jaar, tekstschrijver

dingen zijn maar dingen, wordt soms gezegd. toch kunnen voorwerpen een grote emotionele waarde hebben, vooral als ze je doen denken aan mensen van wie je veel hield die er niet meer zijn. wij vroegen zes mensen welk voorwerp zij als herinnering zouden willen plaatsen in ons speciaal voor dit magazine samengestelde ‘museum’.

illustratie: melanie c

orre

een roL ducttApe

“mijn moeder Anja hield altijd de hele boel bij elkaar. Zowel letterlijk als figuurlijk. we gingen elk jaar met de hele familie kamperen en altijd werd er bij het opbouwen van het kampement wel iets in elkaar geknutseld. een lichtslang aan de partytent of een gebroken tentstok; Anja plakte het met ducttape stevig aan elkaar. na haar dood merkten we dat ze ook de lijm in onze familie vormde door alles te organiseren, en dat we die rol zelf weer langzaam hebben moeten overnemen.”

marc, 38 jaar, Bouwkundig inspecteur

13herinneringsmuseum

sLijpsteen

“de fijnste herinneringen aan mijn vader zijn de momenten dat hij ging klussen in het schuurtje achter ons huis. dan tilde hij mij op zijn werkbank, waar ik mocht kijken terwijl hij bezig was. dat waren de momenten waarop ik écht contact had met mijn vader en we tijd hadden om samen te kletsen. ondertussen speelde ik dan met de slijpsteen waarmee je zo fijn kon draaien.”

debby, 45 jaar, secretarieel medewerker

piAno

“Als ik terugdenk aan mijn moeder marga, zie ik haar achter de piano zitten. toen ze nog leefde, werd ik er soms gek van. Ze speelde altijd dezelfde werken, van mozart en chopin. maar nu mis ik het ontzettend. Ze probeerde mij vaak over te halen om ook piano te gaan spelen, maar ik zette mijn hakken in het zand. en nu zit mijn zoon finn, haar kleinzoon, al een paar maanden op pianoles. ik geniet er ontzettend van.”

max, 39 jaar, jurist

reiskoffer

“mijn oudtante cornelie was een reizig­ster. samen met haar man, een diplomaat, woonde ze in rio de janeiro en in new york. Vanuit haar bed in het verzorgings­tehuis waar ze de laatste jaren van haar leven doorbracht – ze is 101 geworden – vertelde ze hier vaak over. Al voordat ze stierf, gaf ze mij haar reiskoffer. haar naam staat er met grote letters opgekalkt. Als ik ernaar kijk, denk ik met veel liefde aan haar terug.”

peter, 70 jaar, gepensioneerd

schiLderij VAn LimBurg

“mijn opa uit Limburg was meubel maker, maar schilderde ook graag. Vooral landschappen uit de omgeving. hij is plotseling overleden toen mijn moeder zwanger was van mij; ik ben naar hem vernoemd. mede door zijn schilderijen en de verhalen over hem, was hij altijd bij ons aanwezig. toen ik op mezelf ging wonen in het westen van het land, kreeg ik een schilderij van hem mee. Als ik ernaar kijk, verlang ik terug naar Limburg en mis ik de opa die ik nooit heb gekend.”

david, 40 jaar, psycholoog

14in perspectief

in het zwart naar de kerk en met de hulp van je eigen gemeenschap het verdriet verwerken. rouwen in nederland verliep vroeger volgens vaste gebruiken en rituelen. dat is tegenwoordig anders. hoe rouwen wij nu in nederland? wat werkt en wat niet? we vroegen het vier experts op het gebied van rouwverwerking. “de dood is al lang geen taboe meer.”"

VerLies–Verwerking Anno nu

tekst: hilde duyxillustraties: Adrien parlange

we mogen ons verdriet weer laten zien

15

16in perspectief

het is nu een paar dagen geleden dat martijn, de broer van de tienjarige Linde, door een tragisch ongeval overleed. gisteravond ging ze met haar ouders naar een bijeenkomst in het buurthuis om het leven van martijn te vieren. het hele dorp liep uit. Zijn vrienden speelden zijn favo­riete muziek. oom frank vertelde een mooi verhaal. een heleboel onbeken­de mensen kwamen Linde condole­ren en lieten haar met hun tranen zien wat ze voelden. ook op school kijkt iedereen ineens anders naar haar. er staat een speciaal ingerichte plek in de hal met kaarsjes en bloe­men. er is een mevrouw die met haar over haar gevoelens wil praten. maar Linde wil het liefst met haar vriendin­nen spelen. Al die aandacht? die kan haar persoonlijk gestolen worden.

rouw in nederland is niet meer wat het ooit was. in de jaren vijftig en zes­tig was de dood een taboe, erover praten werd ’t liefst gemeden. men­sen werden begraven als één van ve­len, vaak met vaste rituelen vanuit de kerk. we stonden zwijgend aan het graf, waar de predikant zijn bekende verhaal afstak. pas als we thuis kwa­men, konden we het verdriet de vrije loop laten, in de veiligheid van je pri­vacy. maar anderen ermee lastig val­len? dat deden we liever niet.

Verdriet LAten Zien

dat is nu wel anders. na de ontzuiling, die in de jaren zestig werd ingezet, veranderde nederland in een opener en vrijer land, waar je je gevoelens mocht tonen en persoonlijke ervarin­

hoeVeeL mensen sterVen er ieder jAAr in nederLAnd?

400

Aantal mensen dat per dag sterft

Aantal mensen per jaar dat met de dood van een naaste te maken krijgt

Aantal mensen dat jaarlijks sterft in ons land

Aantal mensen dat daar grote problemen door ondervindt

130.000 100.000500.000 →→→

17in perspectief

gen belangrijker werden. inmiddels is de behoefte om de rouw publiekelijk te tonen zelfs alom aanwezig, ziet ook paul Boelen, hoogleraar bij de afdeling klinische psychologie van de universiteit utrecht. “Vanuit soci­ale structuren, zoals vroeger de kerk, is er minder steun. maar mensen heb­ben in tijden van verdriet en rouw wel behoefte aan het delen van hun ge­voelens. het wij­gevoel, de gemeen­schapszin, geeft troost. we mogen ons verdriet weer laten zien en we kunnen erover praten. Via alle moge­lijke kanalen.”

je kunt je rouw tegenwoordig dan ook delen via allerlei online kanalen, zoals de sociale media, maar ook op door uitvaartorganisaties speciale inge­richte herinneringspagina’s. en daar­

naast kun je via stille tochten of grote bijeenkomsten, zoals je die zag na de ramp met de mh17, laten weten dat je mee­rouwt. de dood is al lang geen taboe meer. maar een risico schuilt er wel in die massale en online rouw, vindt Boelen. “naast de enorme ver­bondenheid, die echt kan troosten, kan de steun ook flinterdun zijn. soms is collectieve steun bijna meer ramp­toerisme. het staat ver af van de men­sen om wie het gaat. want hoe kom je tot een collectief rouwproces waar iedereen zich in kan vinden? dat lukt niet. sommige mensen zitten hele­maal niet te wachten op steunbetui­gingen van mensen die ze helemaal niet kennen, anderen vinden het juist erg fijn. duidelijk is dat je er weinig grip op hebt.”

intercuLtureLe rouw

naast de massale en online rouw, krijgt ook de rouw in verschillende culturen steeds meer aandacht in nederland. yarden is nu als eerste uitvaartorganisatie bezig met het opzetten van een multicultureel af­scheidscentrum in Amsterdam Zuid­oost, dat begin 2017 geopend zal worden. Anita van Loon houdt zich binnen yarden bezig met diversiteit en ziet de behoefte voor zo’n centrum groeien in nederland. “wij voeren veel gesprekken met mensen die in de Bijlmer wonen en zien dat zij nu nog tegen veel problemen aanlopen. er zijn zoveel verschillende wensen. creolen willen na een begrafenis tot laat doorgaan, met veel muziek. gha­nezen huren een dj in en maken er een feest van. joodse begrafenissen vinden al 24 uur na het overlijden plaats. Antillianen willen lekker eten na de begrafenis en het liefst zelf ko­ken. waar moeten zij dit allemaal doen? Binnenkort kan dit allemaal in ons nieuwe centrum.” tijdens de voorbereidingen voor dit nieuwe centrum verdiepte Van Loon zich in de verschillende intercultu­rele rituelen omtrent de dood. “ik leer daar zelf ook veel van. wij hebben in nederland de neiging om veel angst te voelen. ik zie bij andere culturen dat de dankbaarheid overheerst. Ze vieren het leven van de overledende. in suriname brengen ze je dansend naar je graf. dat vind ik mooi. tegelij­kertijd zijn ze niet bang om hun emo­ties te uiten. mensen uit Afrika huilen het vaak uit. dat werkt niet voor ieder­een hoor. en ik zie ook dat wij in ne­derland aan het veranderen zijn. er komt steeds meer ruimte en vrijheid om te rouwen op je eigen manier.” "

wAt Begrijpen kinderen VAn de dood?

→ Kinderen tot 3 jaar Zij hebben geen besef van het begrip dood. Ze voelen wel verlies en ook de emotionele afwezigheid van een rouwende ouder. dit geldt ook voor baby's.

→ Kinderen van 3 tot 6 jaar Ze beseffen nog niet het definitieve karak­ter van de dood, maar kunnen grote belang­stelling tonen voor de biologische kanten: "kan opa mij nog horen als ik iets zeg?"

→ Kinderen van 6 tot 9 jaar Bij hen begint het besef door te dringen dat de dood onomkeerbaar is, onherroepelijk en definitief. maar ze begrijpen nog niet goed dat doodgaan iedereen overkomt.

→ Kinderen van 9 tot 12 jaar Zij beseffen dat alles wat leeft doodgaat. de kinderen in deze leeftijdsgroep zijn minder afhankelijk van volwassenen en vragen niet altijd aandacht voor hun verdriet.

→ Kinderen van 12 jaar en ouder de onvermijdelijkheid en het universele karakter van de dood dringt door bij kinde­ren in de tienerleeftijd. jongeren van die leeftijd worden diep geraakt wanneer ze van nabij met de dood te maken krijgen.

Bron: www.achterderegenboog.nl

18in perspectief

ritueLen

joanna wojtkowiak, universitair do­cent existentiële Begeleiding ziet deze verschuiving in de samenleving ook. de uitvaart wordt steeds per­soonlijker, waarbij de persoonlijkheid van de overledende centraal staat en het afscheid een manier is om het le­ven van de dode te gedenken en te vieren. rituelen spelen hierbij een belangrijke rol. “of je nu in een leven na de dood gelooft, heel religieus bent, of helemaal niet”, zegt wojtko­wiak. “de meeste mensen gebruiken en zoeken naar rituelen in hun ver­werking.”

Bloemen en kaarsjes, je ziet ze dan ook overal ter wereld. “maar rituelen kunnen nu ook heel persoonlijk zijn”, aldus wojtkowiak. “een wereldbol op de kist bijvoorbeeld, van iemand die veel van reizen hield. een foto van een favoriete boom of een prachtig uit­zicht. Alles wat ons maar aan de dier­bare overledene doet denken. wat mensen fijn vinden, is dat ze met een ritueel iets kunnen dóen. Ze hoeven er niet bij te praten. heel troostend.”

Zorgen deze rituelen nu ook voor het bezweren van de angst voor de dood? wat nu als je helemaal nergens in ge­

looft? “er is in nederland nog steeds veel angst en zelfs ontkenning van de dood”, zegt wojtkowiak. “rituelen geven houvast en troost en worden door iedereen gezocht, maar ze kun­nen ook doorslaan. dan willen men­sen de positieve kanten van het leven benadrukken en vergeten daarbij de pijn en het verdriet te benoemen. soms kan de dood een verlossing zijn, na een lange ziekte bijvoorbeeld, maar vaak is het heel verdrietig. ik vind dat verdriet ook een plek moet hebben binnen de rituelen. het is wat ons allemaal verbindt, wat ons men­selijk maakt. mensen die de controle houden en bijvoorbeeld hun eigen uitvaart regelen worden als ‘helden’ gezien. je mag bijna niet meer bang zijn voor de dood. terwijl dat er wel bij moet horen, vind ik.”

oVereind BLijVen stAAn

rouwbeleving is dus veel meer open­(baar) geworden en heel persoonlijk. Betekent dit nu ook dat we onze ge­voelens van verlies anders beleven dan vroeger? Volgens journalist en rouwdeskundige daan westerink niet. “rouwen betekent leren omgaan met het gegeven dat iemand er niet meer is. iedereen verwerkt dat op zijn of haar eigen manier en dat is altijd zo

geweest. je zult telkens weer gecon­fronteerd worden met jouw veran­derde rol. je bent ineens weduwe geworden. je bent je vader kwijt. je moet daarmee dealen en tegelijkertijd overeind blijven staan. de focus in nederland ligt nu enorm op het praten en het delen van verdriet. maar je moet ook door.”

onderzoek van paul Boelen toont aan dat zo’n tachtig procent van de men­sen zijn of haar leven na een verlies weer goed kan oppakken. ongeveer vijf tot tien procent van mensen in de rouw loopt echt vast, gemiddeld meer dan 100.000 mensen in nederland per jaar. hoe je met rouw omgaat, heeft veel te maken met je karakter, zegt Boelen. “Als je sowieso al kampt met mentale problemen, zal je eerder kwetsbaar zijn. Als je naaste door ge­weld of een noodlottig ongeval om het leven is gekomen, kun je daar ook veel last van krijgen. daarnaast lopen mensen die onveilig gehecht zijn en weinig sociale steun krijgen thuis en in hun omgeving eerder kans om vast te komen zitten in de rouw.”

Voor deze mensen is er meer nodig dan alleen praten, zeggen westerink en Boelen beiden. “je moet deze groep erg serieus nemen”, aldus Boelen.

→ confrontatie met het verlies

→ Betekenissen en gevoelens

→ Loslaten­aangaan­herdefiniëren van relaties

→ ontkenning/ vermijding van herstel

→ deelnemen aan veranderende wereld

→ nieuwe dingen doen→ Afleiding van verlies→ ontkenning/vermijding

van verdriet→ nieuwe rollen/

identiteiten/relaties

Verliesgericht

dagelijks leven

rouwen is een sLingerend proces

herstelgericht

duale procesmodel van omgaan met Verlies (stroebe en schut, 1999)

Bron: www.daanwesterink.nl/blog/rouwen

20in perspectief

“Voor hen is goede psychotherapie nodig waarbij je praat over wat er no­dig is om met het verlies om te gaan. mijn advies is daarbij altijd: ga dingen doen. Blijf in contact met mensen, met je werk en je sociale omgeving. ook al heb je er geen zin in. dat hele ‘blijf maar lekker thuis tot het weer over is’, dat werkt niet. Beter is om je verdriet te integreren in je alledaagse leven. dan zie je dat mensen lang­zaam weer overeind krabbelen.”

wAt heLpt jou?

hulp is er gelukkig genoeg in neder­land op het gebied van rouwverwer­king. naast de psycholoog staan er veel rouwbegeleiders met veel liefde voor je klaar. “er wordt enorm veel ge­praat in dit land”, zegt westerink. “je mag huilen, je mag voelen en delen, dat begrijpen we allemaal. maar een jonge vrouw die een week na de dood van haar moeder op een feestje staat te dansen? dat begrijpen we nog te

hoe heLp je iemAnd die rouwt?→ wees aanwezig→ durf een luisterend oor en een

troostende schouder te bieden→ Vraag hoe je kunt helpen→ geef degene die rouwt de tijd→ durf gevoelens bespreekbaar

te maken → denk niet te snel dat hij/zij

er nu maar overheen moet zijn→ stuur een kaartje op de sterf­

datum van de overledene en laat weten dat je eraan denkt.

21in perspectief

weinig. terwijl dat voor die vrouw mis­schien wel heel erg fijn is. iedereen rouwt anders. je hoeft je nergens schuldig over te voelen. heb je geen zin in al dat gepraat? dan moet je het niet doen. Veel therapeuten gaan uit van hun eigen ideeën over de beste manier van rouwen, van vaste fases waar we doorheen moeten gaan. maar ze zouden moeten vragen: wat helpt jou? wat heb jij nu nodig?”

westerink ziet dan ook dat kinderen die een groot verlies voor hun kiezen krijgen, zoals het verlies van een va­der of moeder, hier nog niet altijd goed begrepen worden. “Ze krijgen soms niet de juiste steun. er is vol­doende hulp beschikbaar, en genoeg mensen die willen helpen. moeders van vriendjes die van alles extra orga­niseren en regelen bijvoorbeeld, met de beste bedoelingen. maar veel kin­deren willen dat alles normaal blijft. Ze willen gewoon spelen met hun vriendjes en vriendinnetjes en een juf

of meester die wat meer op ze let. en die ook kan zeggen: ‘hé, ik zag dat je zo’n lol had tijdens het voetballen. wat fijn’. thuis hebben die kinderen vaak al verdriet genoeg.”

BLijVende steun

omgaan met een rouwende. het blijft lastig, vooral omdat iedereen dus verschillende behoeftes heeft. wat kun je dan toch het beste doen als er iemand in jouw naaste omgeving rouwt? “Laat weten dat je er bent”, zegt westerink. “en stel vragen. ‘heb je zin om iets leuks te gaan doen?’ ‘Zal ik voor je koken?’ ook na een jaar moet die steun blijven. het verdriet blijft altijd een rol spelen in iemands leven en kan op ieder moment weer in volle hevigheid terugkomen. ik ben zelf op jonge leeftijd mijn moeder ver­loren. toen ik een kind kreeg, miste ik mijn moeder enorm. Ze is geen oma geworden. dat deed pijn. en dat mag.”weten en ondersteunen, dat noemt

ook Boelen als belangrijkste aspecten van de steun. Vermijd het in ieder ge­val niet. Aan de andere kant moeten rouwinitiatieven niet te opdringerig worden. “uit onderzoek blijkt dat mensen daar niet gelukkiger van wor­den. kijk maar naar het voorbeeld van Linde, die al die opgelegde aandacht na de dood van haar broer helemaal niet fijn vond. het is dus heel delicaat, vandaar ook dat het zo moeilijk wordt gevonden. wat kan ik nou wel of niet zeggen, vragen mensen zich af. mijn advies, durf het er gewoon over te hebben. durf ook te lachen met elkaar. stel je beschikbaar op. het is altijd fijn als er interesse blijft. eigenlijk is het heel simpel. door te vragen wat de ander nodig heeft, toon je respect en inlevingsvermogen. en dat kan heel veel mensen, en ook kinderen zoals Linde, enorm helpen en troosten.”

22chat

een kort gesprekteun verloor onlangs zijn partner en heeft het daar erg moeilijk mee. hij lucht zijn hart bij de chat praten over Verlies van humanitas.

22

humanitas: hallo, welkom bij praten over Verlies vanavond. waar wil je het over hebben?

teun: ik verloor al jong mijn vader, daarna mijn kind en sinds kort mijn partner. ik probeer niet weg te zakken in een depressie en dat gaat soms best. maar nu is mijn hoofd te vol.

jeetje… wat heb jij veel meegemaakt.

ik zit er even helemaal doorheen. ik heb zo’n hoofdpijn dat het lijkt of mijn hoofd gaat ontploffen.

Zo zeg, dat is nogal wat. ja, zo vertaalt het lichaam soms wat de geest niet aankan: dat de maat vol is.

mijn hoofd zit zo vol dat ik ervan in de war raak. ik verlang naar een externe harde schijf om wat dingen op te parkeren. soms schrijf ik het van me af, maar dat lukt nu niet meer.

je kunt inderdaad soms dingen van je afschrijven, maar daarmee is je verdriet nog niet verwerkt.

klopt. daar kom ik niet eens aan toe.

ik denk persoonlijk ook niet dat het om verwerken gaat. het gaat erom dat je probeert om het verlies een beetje in je eigen leven te verweven, dat het een bepaalde betekenis krijgt in jouw eigen levensverhaal. iemand zei ooit: “Afval verwerk je, verdriet niet”. dat vind ik mooi gezegd.

Vind ik ook mooi gezegd. ja, verdriet en verlies blijven bij je, dat kan ook niet anders. soms heb je jaren dat alles gewoon loopt. die vliegen voorbij, achteraf. de verdrietjaren voelen zwaarder omdat die niet vliegen maar kruipen. en de mensen verwachten dat je ‘sterk’ bent. daardoor krijg je geen ruimte om ook je zwakte te laten zien.

ik kan me voorstellen dat je het allemaal graag eens een tijdje zou ‘deleten’.

de buitenwereld wil graag troosten, maar dat werkt zo averechts. Alsof ik iets moet, en ik kan niet meer tegen het woord ‘moet’.

illustratie: floor rieder

23chat

de humanitas chat www.pratenoververlies.nl is bedoeld voor iedereen die een dierbare is verloren en daarover wil praten. mensen kunnen online, vertrouwelijk en anoniem chatten met een vrijwilliger van humanitas. de vrijwilligers zijn goed voorbereid en worden begeleid bij hun taak.www.pratenoververlies.nl wordt mede mogelijk gemaakt door yarden.

dit gesprek is gebaseerd op een bestaand gesprek en ingekort. namen en gebeurtenissen zijn wegens privacyredenen veranderd.

23

en dat vinden veel mensen doorgaans heel eng en moeilijk: om gewoon bij jou en jouw verdriet te blijven. met lege handen jou nabij te blijven. mensen willen het zo graag oplossen voor een ander. en er valt voor jou niets op te lossen, alleen te erkennen en jou de ruimte te geven.

mooi gezegd: “met lege handen nabij te blijven”.

wat mis jij het meest als je kijkt naar wat je van andere mensen nu nodig zou hebben?

ik mis vooral mensen die niet meteen hun mening klaar hebben, mensen met tijd (iedereen heeft het druk) en soms gewoon mensen om me heen zodat het niet zo stil is.

het klinkt alsof de men­sen die jou echt geven wat je nodig hebt niet ruim voorhanden zijn?

niet ruim nee, maar af en toe wel. mijn meest directe omgeving heeft natuurlijk ook zélf veel verdriet.

ja, dat maakt het soms ook lastig.

Bovendien merk ik nu dat het verlies van een ouder zó anders is dan van een partner.

Vertel...

ik was zelf ooit het kind wiens vader jong overleed. en dan gaat je leven toch door, terwijl dat nu voor mij niet zo voelt. ik begrijp dus nu mijn moeder als weduwe opeens veel beter.

wat mooi dat je je nu in haar kunt verplaatsen.

ik wil je heel erg bedanken voor jouw onbevooroor­deelde luisteren. ik ga het gesprek stoppen. mijn energie is nog beperkt merk ik. maar een paar mooie uitspraken van jou gaan naar mijn harde schijf. dank, dank.

heel graag gedaan. Bedankt voor je openhartigheid.

24Levensverhalen

Uit

het leven

25Levensverhalen

Tekst: Saskia EngbersIllustraties: Edith CarronPortretfoto’s: Gerard WesselFoto’s in de illustraties: uit privé-collectie van geportretteerden

Levensverhalen die je wilt vastleggen. Omdat ze bijzonder zijn, grappig of ontroerend. Of omdat je simpelweg niet wilt dat ze verloren gaan. Met Humanitas Levensboek kunnen mensen met hulp van een vrijwilliger hun levensverhaal optekenen. Ton, Sonja, Martha en Janny deden dit. Vier verhalen over het vinden van kracht, levensvreugde en doorzettingsvermogen. "

gegrepen

26Levensverhalen

2 sept 1932 Geboren in Amsterdam 1938–1944 Lagere school en twee jaar

voortgezet gewoon lager onderwijs (vglo)

1946–1952 Werk bij verschillende naaiateliers

1949–1989 Vele opvoeringen met het Amsterdams Jongeren Toneel, later Theater van het Hoonge-lach. Hoogtepunten: De Driestuiversopera van Brecht, De Gijzelaar van Brendan

Behan, De Meiden van Jean Genet

1952 Huwelijk met Frits 1952–1965 Geboorte zonen Martin, Eric,

Ruud, Fred, Carlo en dochter Ellen

1974 Frits overlijdt1994 Verhuizing naar Almere2000 Opvoering voor kinderen met

De Stoute Oma’s2013–nu Theaterbezoek met zoon,

kleindochter en schoondochter "Lees verder op pagina 30

“ Toneel heeft mij sterk gemaakt” –Martha van Hekken (83)

27Levensverhalen

“ Op mijn vierde werd ik feminist en humanist” –Sonja Scheepens (90)

1 aug 1925 Geboren op Java1937–1942 Gymnasium1942–1945 Verblijf in interneringskampen

in Nederlands-Indië1945 Moeder overlijdt in Jappenkamp 1946 Repatriëring naar Den Haag1947–1949 Propedeuse Psychologie

in Amsterdam/Kweekschool in Den Haag

1951–1954 Invaljuf op openbare lagere scholen in Amsterdam

1951–1957 Huwelijk met Henri en geboorte

zonen Jan Wouter en Rieks 1965–1983 Actief in de PvdA voor Rooie

Vrouwen, als gemeenteraadslid en fractievolger in Epe en als cursusleider Vrouwen Oriënteren zich op de Samenle-ving (VOS)

1968–1973 Juf Humanistisch Vormings Onderwijs (HVO)

2006 Henri overlijdtNu Lid van gespreksgroep en

twee leesclubs "Lees verder op pagina 32

28Levensverhalen

“ Spijt komt in mijn woordenboek niet voor”

–Ton Kaal (78)

17 feb 1938 Geboren op Sumatra 1942–1945 Verblijf in interneringskampen

in Nederlands-Indië1946 Repatriëring van het gezin

naar Apeldoorn1946–1957 Lagere school en gymnasium 1957–1967 Theologische Faculteit

Groningen1965–1969 Eerste huwelijk en geboorte

zonen Gerrit-Jan, Anthon en Pieter

1967–1989 Cursusleider, methodiek-ontwikkelaar en uiteindelijk directeur aan Volkshogeschool Het Huis te Eerbeek

1971 Huwelijk met Nelle1972 Geboorte dochter Hendrien1988–1999 Predikant bij achtereenvolgens

de Remonstrantse Gemeente in Bussum, Doesburg en Zwolle Waarnemend predikant in Twente

2002–2013 Voorganger op verschillende plaatsen in het land (een paar keer per maand)

2013 Nelle overlijdt2002–nu Leider gespreksgroepen van

de Remonstrantse Gemeente Arnhem.

"Lees verder op pagina 34

29Levensverhalen

“ Ik geniet elke dag opnieuw” –Janny van Bree (86)

15 juni 1929 Geboren in Vollenhoven1942–1945 Mulo 1945–1947 Industrie- en Huishoudschool1947–1953 Loonadministratie op een

kantoor1953 Huwelijk met Herman1954–1956 Geboorte dochter Herma

en zoon Leo1958–2002 (Bestuurs)lid van verschillende

commissies Stichting Bouw Bejaardenhuizen

1959–1970 Diaken van de Nederlands-Hervormde kerk

1965–1973 Lid van bestuur Plattelandsvrouwen

1965–1998 Lid van bestuur Verzorgingshuis Wittesteijn

1967–1992 Voorzitter patiëntenbibliotheek Dr. J. H. Jansen ziekenhuis

1974–1981 Mantelzorg beide schoonouders

2004 Herman overlijdt

2002–nu Contactpersoon Plattelandsvrouwen

2010–nu Bezoekdame Nederlands-Hervormde kerk

2011–nu Gastvrouw Vrouwencentrum Noordoostpolder

"Lees verder op pagina 36

30

“Door bij het toneel te gaan ben ik uit mijn schulp gekropen. Daarvóór was ik een bang meisje. Op mijn tiende kwam een neef van mijn moeder tijdelijk bij ons in huis wonen. Iedereen vond het een leuke, vlotte vent, maar hij misbruikte

mij. Daarnaast mishandelde mijn moeder mij en mijn broer. Ze was verbitterd door dingen die haar waren overkomen en dat reageerde ze op ons af. Wat was ik bang voor die dominante vrouw met die harde, grijze ogen! Gelukkig vond ik een andere uitlaatklep dan mijn

moeder: toneelspelen. Ik begon bij het Amsterdams Jongeren Toneel. Dat werd later het Theater van het Hoongelach. Veertig jaar ben ik daar gebleven. Eerst speelden we vrome stukken, later gingen we over op onder andere Shakespeare, Friedrich von Schiller en Brecht. Ik heb weinig scholing gehad, maar toneel – en vooral Brecht – heeft mij gevormd. Brecht stelt onrecht aan de kaak en daardoor heb ik leren knokken. Toneel heeft mij sterk gemaakt. Naast het toneel had ik nog een andere grote liefde: Frits. Ik leerde Frits kennen toen we allebei zeventien waren. Ik raakte in verwachting

Martha van Hekken (83)

Levensverhalen

31

en dat betekende dat we moesten trouwen. In die tijd was het een schande als je zwanger werd voor je huwelijk, maar de hele buurt kwam mij feliciteren: ‘Kind, wat heerlijk dat je het huis uit kan!’ We hebben samen een mooie tijd gehad tot Frits overleed toen hij nog maar 41 jaar was. Ik stond er ineens alleen voor met zes kinderen. Het was hard werken om alles draaiende te houden, maar de kinderen zijn goed terechtgekomen. Als je veel tegen slagen hebt, helpt het om je vast te bijten in iets waar je goed in bent en plezier aan beleeft. Het maakt niet uit wat dat is: toneelspelen, bloemschikken of

mozaïeken. Je komt dan vanzelf in een fijne roes met positieve gedachten. Toen ik doof werd aan één oor moest ik stoppen bij het Theater van het Hoongelach. Jammer, maar ik ben niet bij de pakken gaan neerzitten. Straks ga ik in het buurthuis een sok breien. Dat heb ik nooit gekund. Geweldig toch, om dat alsnog te leren?”

Levensverhalen

32Levensverhalen

“Tot mijn derde jaar was ik enig kind. Iedereen was dol op mij en aandacht kreeg ik volop. De geboorte van mijn broertje Henk bracht daar verandering in: een cruciaal moment in mijn leven. Er kwam heel veel visite om ‘Henkje’ of

‘Henkeman’ te bekijken. Het huis stond vol bloemen. ‘Wat een geluk! Een jongen!’ riep iedereen enthousiast. Daar begreep ik niets van. Was een jongen een groter geluk dan een meisje? Blijkbaar wel, want niemand zag

mij meer staan. Ik moest zelfs oppassen dat ik niet omver werd gelopen. Ik vond Henk daardoor een rotjoch. Toen ik mijn moeder op een keer hielp met het verschonen van zijn luiers dacht ik: ik prik hem met een veiligheidsspeld. Dat zal hem leren! Ik stond al met die speld in de aanslag, toen ik me ineens realiseerde: dat baby’tje kan er niks aan doen. Ik heb Henk niet geprikt. Gelukkig vonden mijn vader en moeder jongens en meisjes allebei even lief. Maar andere mensen hadden, ook daarna, alleen nog oog voor mijn broertje. Daarnaast

Sonja Scheepens (90)

33Levensverhalen

was mij nóg iets opgevallen. Volwassenen hadden regels waar je je aan moest houden. Alleen waren die regels bij iedereen anders. Zo moest het bestek in het ene huis links liggen en in het andere rechts. Mensen spraken kwaad van degenen die het anders deden dan zij. Op mijn vierde vroeg ik mijn vader hoe ik om moest gaan met volwassenen die elkaar tegenspraken en die jongens belangrijker vonden dan meisjes. Hij zei dat ik maar gewoon mezelf moest zijn. De ene keer valt dat goed, de andere keer niet. In dat laatste geval kon ik

maar het beste rustig blijven. En accepteren dat mensen nu eenmaal van elkaar verschillen. Zo werd ik op mijn vierde feminist én humanist. De raad van mijn vader heb ik mijn hele leven met me meegedragen.”

Sonja’s levensboek lezen? Stuur een mail naar Levensboek.Sonja.Scheepens@gmail.com en ontvang een link naar het boek.

34

“Ik ben geboren in Nederlands-Indië. Tijdens de bezetting door Japan heb ik met mijn moeder, zus en jongste broer in meerdere kampen gezeten. Mijn vader en oudste broer zaten in een ander kamp. Vooral in het laatste kamp vond ik het

verschrikkelijk. We hadden niks meer, alleen nog wat versleten kleren. In 1946 is ons gezin herenigd en zijn we naar Nederland gekomen. Als ik terugkijk, kan ik

zeggen dat ik goed uit die moeilijke tijd ben gekomen: ik heb een mooie carrière gehad en een gelukkig huwe-lijk met Nelle. Maar dat zie ik niet als een verdienste van mijzelf. Als mensen succesvol zijn in het leven, komt dat vaak omdat ze op het juiste moment op de juiste plaats waren. Kijk, ik leef nog omdat in 1945 de bom op Hiroshima is gevallen. Maar heel veel mensen die toevallig in die stad woonden, zijn er niet meer. Al doe je in je leven nog zo je best om naar links te sturen,

Ton Kaal (78)

Levensverhalen

35

er hoeft maar dát te gebeuren of je gaat ineens naar rechts. Dat neemt niet weg dat je kansen kunt grijpen. En dat heb ik wel gedaan. Mijn eerste huwelijk duurde kort. Toen het beëindigd was, zat ik mijzelf in de weg. Wat had ik een puinhoop van mijn leven gemaakt! Bij wijze van troost nodigde een collega mij uit voor de lunch. Zij had een vriendin te logeren: Nelle. Ik was op slag verliefd toen ik haar zag. Tijdens dat etentje heb ik Nelle voortdurend het hof gemaakt. Ze moest op dat

moment niets van mij hebben, maar als een terriër heb ik me in haar vast gebeten. Uiteindelijk ging ze overstag. We zijn 43 jaar getrouwd geweest. Een ander zal zeggen: wat een drammer. Maar als ik iets graag wil, ga ik ervoor. Soms mislukt dat, maar dan heb ik in elk geval mijn best gedaan. Spijt heb ik in elk geval nooit. Dat woord komt in mijn woordenboek niet voor.”

Levensverhalen

36Levensverhalen

Janny van Bree (86)“Ik wilde graag verpleegkundige worden, maar daar stak mijn moeder een stokje voor. Meisjes hoorden niet te werken vond ze. In plaats daarvan stuurde ze me naar de Industrie- en Huishoudschool. Ze hoopte dat ik daar eindelijk manieren zou

leren, want ik was een wildebras. Op mijn achttiende ging ik – zeer tegen de zin van mijn moeder in – de loonadministratie doen op een kantoor. Daar leerde ik Herman kennen, een knappe, intelligente man. We

werden verliefd en trouwden. Het was een prima huwe-lijk. Ik zat in heel veel commissies en besturen. Daar-door was ik vaak weg. ‘Er staat eten in de koelkast’, zei ik dan. In die tijd was het heel bijzonder als een vrouw dat deed. Maar Herman liet mij mijn gang gaan. Hij stimuleerde mij zelfs om allerlei cursussen te doen: feministische theologie, filosofie, Engels, Duits, kunst-geschiedenis en binnenhuisarchitectuur. In 1998 kreeg Herman een herseninfarct. Hij kon niet meer lezen, schrijven en later ook niet meer praten. Hij leefde op

37Levensverhalen

sondevoeding. Zes jaar lang heb ik hem verzorgd. Toen hij overleed, had ik daar meteen vrede mee. Herman was geen man voor een protserig graf. Hij hield erg van grote stenen. Die verzamelde hij in de natuur om ze vervol-gens in onze tuin te leggen. Eén voor één heb ik die stenen met de fiets naar zijn graf gebracht. Zo heb ik hem teruggegeven wat hij mooi vond. In plaats van bloemen hebben we graan op de kist gestrooid. Blijkbaar is er wat naast het graf terechtgekomen, want het jaar daarop groeiden er vier aren: twee grote en twee kleine.

Ze staan symbool voor Herman, mij en onze beide kinderen. Ik mis Herman nog steeds, maar het zit in mijn karakter om altijd door te gaan. En te genieten, elke dag opnieuw. Van mijn tuin, bijvoorbeeld. Kijk, de narcissen komen weer op. Zo’n bolletje dat een bloem wordt, en een jaar later weer. Het is een wonder!”

38humanitas community

Bijdragen aan het werk van humanitas kan op verschillende manieren. door als vrijwilliger aan de slag te gaan bijvoorbeeld, of door donateur of lid van humanitas te worden. maar wist je dat je humanitas ook kunt opnemen als goed doel in je testament?

neem humAnitAs op in je testAment

overweeg eens om humanitas te steunen met een gift via een testament. een mooie bestemming voor wat je tijdens je leven hebt opgebouwd en na kunt laten aan volgende generaties.

wAArom nALAten AAn humAnitAs?steeds meer mensen vinden het belangrijk de goede doelen waar ze zich tijdens hun leven bij betrok­ken voelen, ook een laatste steun in de rug te geven. de samenleving kan je steun immers nog lang gebruiken. ruim 1 miljoen volwasse­nen en kinderen in nederland leven onder of op de armoedegrens. honderdduizenden hebben geen of een klein sociaal netwerk, en kunnen zich niet redden in een alsmaar complexer wordende maatschappij.

VrAAg de Brochure AAn

met je nalatenschap kun je deze mensen en kinderen perspectief bieden en de kans op meedoen in onze samenleving vergroten. overweeg je om humanitas op te nemen in je testament of heb je vragen? Vraag de brochure Nalaten aan Humanitas aan via de antwoordkaart Ik geef later op de groene kaart hiernaast, bel 020­5231100 of stuur een e­mail naar info@humanitas.nl.

steun humAnitAs we kunnen eLke BijdrAge goed geBruiken

“ik heB humAnitAs opgenomen in mijn

testAment om ook ná mijn LeVen iets te Betekenen Voor Anderen.”mevrouw Van hoorn, lid en donateur van humanitas

39

ik geef mijn stem

ik geef mijn

energie

ik geef een

BijdrAgeik geefLAter

ik geef mijn energieBij humanitas kun je bijzonder werk doen als vrijwilliger. je kunt bijvoorbeeld mensen ondersteunen die een dierbare verloren hebben, die tijdelijk hulp kunnen gebruiken bij de opvoeding of hun administratie op orde willen brengen. maar er is nog veel meer te doen. Als je tijd en energie over hebt en denkt dat je iets kunt betekenen voor onze deelnemers, word dan een van onze vrijwilligers. Al onze vrijwilligers worden gedegen opgeleid, zodat zij goed getraind en goed voorbereid op pad gaan. Bovendien kun je als vrijwilliger van humanitas gratis lid worden van onze vereniging.

interesse? stuur ons je gegevens via deze kaart of via humanitas.nl. wij nemen contact met je op om samen te kijken wat je kunt doen voor humanitas, en hoe je je kunt inzetten voor anderen.

meneer mevrouw

Voornaam

Achternaam

geboortedatum

Adres

postcode

woonplaats

e­mail

telefoonnummer

stuur deze kaart in een envelop (geen postzegel nodig) naar:humanitas Landelijk Bureau, Antwoordnummer 10155,1000 pA Amsterdam

ik geef mijn stemde activiteiten van humanitas sluiten aan bij de onderwerpen die leven in de maatschappij, zoals eenzaamheid, opvoeding of schulden. je kunt meedoen met humanitas door lid te worden van onze vereniging. Voor € 30 per jaar steun je niet alleen de vrijwilligers maar kun je ook meepraten over onze vereniging en programma’s. indien je het op prijs stelt, ontvang je twee keer per jaar ons blad Van mens tot mens. je contributie komt rechtstreeks ten goede aan de afdeling in je regio.

Vraag je lidmaatschap aan via deze kaart of regel het meteen op humanitas.nl.

meneer mevrouw

Voornaam

Achternaam

geboortedatum

Adres

postcode

woonplaats

e­mail

telefoonnummer

hierbij geef ik toestemming aan humanitas om tot

weder opzegging de contributie van € 30 te incasseren van

iBAn rekeningnummer

ik ben vrijwilliger en word gratis lid.

handtekening datum

stuur deze kaart in een envelop (geen postzegel nodig) naar:humanitas Landelijk Bureau, Antwoordnummer 10155, 1000 pA Amsterdam

ik geef een BijdrAgemet een eenmalige of structurele donatie aan humanitas draag je bij aan de financiering van onze activiteiten en de opleidingen van onze vrijwilligers. dankzij je donatie kunnen we ons werk goed en gratis blijven doen.

wil je donateur worden? meld je dan aan via deze kaart of regel het meteen op humanitas.nl.

meneer mevrouw

Voornaam

Achternaam

geboortedatum

Adres

postcode

woonplaats

e­mail

telefoonnummer

Bedrag: € 15 € 25 € 50 € 100 €

frequentie: per maand per jaar eenmalig

iBAn rekeningnummer

handtekening datum

stuur deze kaart in een envelop (geen postzegel nodig) naar:humanitas Landelijk Bureau, Antwoordnummer 10155, 1000 pA Amsterdam

ik geef LAterwie na overlijden een bijdrage wil geven aan humanitas, kan ons in het testament opnemen. Bijvoorbeeld door humanitas als erf genaam te benoemen. of door een specifiek bedrag of bepaald bezit aan humanitas na te laten, een zogenaamd legaat. je bepaalt altijd zelf waar het geld naar toe gaat. naar een speci­fieke activiteit bijvoorbeeld, of de afdeling waar je lid van bent.

is je interesse gewekt? Vul dan je gegevens in op deze kaart of via humanitas.nl.

meneer mevrouw

Voornaam

Achternaam

geboortedatum

Adres

postcode

woonplaats

e­mail

telefoonnummer

ik wil graag meer informatie over nalaten aan humanitas.

ik wil de vereniging humanitas opnemen in mijn testament.

neem contact met mij op om de mogelijkheden te bespreken.

ik heb humanitas al opgenomen in mijn testament.

stuur deze kaart in een envelop (geen postzegel nodig) naar:humanitas Landelijk Bureau, Antwoordnummer 10155, 1000 pA Amsterdam

41

“ondanks alle goede medische zorgen, vallen er ook in ons land verbazend veel mensen tussen wal en schip. want als je niet beter wordt, dan kun je eenzaam worden. of als het in je leven door welke oorzaak ook misloopt, ligt verslaving dichterbij dan je denkt. of armoede. met allerlei ellende tot gevolg. dat kan soms zomaar gebeuren. Voor dat soort situaties is humanitas een geweldige organisatie. neem alle maatjesprogramma’s. gewoon gezelschap is een zegen voor de ander. het mooie bij humanitas is ook de professionele structuur. Vrijwilligers worden goed opgeleid en ingezet waar dat hoognodig is. ogenschijnlijk kleine dingen die een groot verschil maken. en waar ik met mijn schenkingsovereenkomst graag een financiële bijdrage aan lever.”

paul postma, donateur van humanitas sinds 2000

“ik ben opgegroeid met de Arbeiders jeugd centrale. daar golden dezelfde principes als bij humanitas; er voor elkaar zijn en saamhorigheid zonder dat dit ten koste gaat van zelfstandigheid. ik ben er vervolgens bij humanitas ingerold, in het voorzitterschap van de afdeling utrecht – en later van het gewest. mijn baas was actief in de vereniging en had mij erop gewezen, zodoende. ik stopte pas toen ik met pensioen ging. toen mijn man en ik 25 jaar bij elkaar waren, gaven we een feestje. maar wat voor cadeau moesten we vragen? iets voor kinderen, bedachten we toen. Zo kwamen we op geld voor de kindervakantieweken van humanitas. dat is toch weer een soort link met de Arbeiders jeugd centrale.”

wil van der Louw, lid en donateur van humanitas sinds 1989

“ken je edward Bellamy? in 1887 schreef hij Looking Backward. hierin gaf hij zijn visie op een betere wereld. daarin hebben we allemaal het beste met de ander voor, bestaat er geen criminaliteit, geen geld en is iedereen gelijk. mijn vader voelde zich daartoe aangetrokken en sloot zich aan bij de Bellamisten. ik vond dat als kind spannend, maar ook erg idealistisch. het humanisme sprak me meer aan, want je leeft niet alleen voor jezelf. je maakt er samen wat van, nú, ook al omdat er straks niets is. daar hoort ook vrijwilligerswerk bij. dat heb ik altijd gedaan, tot en met hoofd­bestuurswerk voor humanitas aan toe. nu heb ik daar geen tijd meer voor – ik ben mantelzorger voor mijn man. natuurlijk ben ik wel nog steeds lid. en we doneren jaarlijks een vast bedrag. want dat werk van al die vrijwilligers, dat móéten we steunen.”

ria holsheimer, lid en donateur van humanitas sinds 2005

humanitas community

“ kLeine dingen kunnen een groot VerschiL mAken”

“ wAt Voor cAdeAu moesten we VrAgen…?”

“ je Leeft niet ALLeen Voor jeZeLf”

fotografie: gerhard w

itteveen

tips

doodgewoonhoe erg kun je iemand missen die er niet meer is? waarom sterven ook jonge mensen en waar gaat iemand naartoe als hij dood is? ook voor kinderen is de dood vaak lastig te begrijpen. de prachtig geïllustreerde gedichten in dit boek tonen aan dat doodgaan bij het leven hoort en daarom eigenlijk doodgewoon is. Bette Westera en Sylvia Weve, Uitgeverij Gottmer, ISBN 9789025762353

LeZen Voor kinderen

dAt is heeL wAt Voor een kAtdit ontroerende prentenboek gaat over poes roetje, die dood is gegaan en begraven moet worden. samen met zijn moeder verzint de hoofdpersoon tien dingen waarom roetje zo’n fijne poes is geweest. tien dingen, dat is heel wat voor een kat! Judith Viorst en Fleur van der Weel, Uitgeverij Gottmer, ISBN 9789025741136

doen

een hArtVerscheurend VerhAAL VAn duiZeLingwek­kende geniALiteitdave eggers’ boek Een hartverscheurend verhaal van duizelingwekkende genialiteit gaat over de tragische dood van eggers’ ouders (die binnen vijf weken na elkaar aan kanker stierven toen hij eenentwintig jaar oud was) en de wijze waarop hij zijn dan achtjarige broertje toph opvoedt. het is, zoals hp/de tijd reeds schreef, ‘zowel een mis voor de doden als een toast op het leven’. Dave Eggers, Uitgeverij Lebowski, ISBN 9789048802685

je mAg mij ALtijd BeLLenin dit boek vertelt karin kuiper over de eerste 1001 dagen na de dood van haar man (en schrijver) karel glastra van Loon. het is een boek vol herkenbare anekdotes met tips voor lotgenoten en hun naasten, die in rouwsituaties wel vaak iets willen doen, maar niet altijd weten wat. Karin Kuiper, Uitgeverij Lannoo, ISBN 9789020978216

nAAr het museum op de BegrAAfpLAAts

oLifAntenVerdriet

dodenmaskers, oude haarschilderijen, design rouwobjecten, een collectie miniatuurlijkwagentjes en ingrediënten voor een moderne moslim­uitvaart, zoals lotuspoeder, kamfer en musk. je kunt het allemaal bekijken in museum tot Zover op begraafplaats de nieuwe ooster. Kijk voor meer informatie op www.denieuweooster.nl/museum

hebben olifanten gevoel en dus ook verdriet? hoe troosten ze elkaar? wat kunnen wij leren van dieren? met de excursie ‘Leven en dood van de olifant en Zoo’ wil uitvaartorganisatie yarden in samenwerking met olifanten kenner marjo hoedemaker kinderen in het basisonderwijs spelenderwijs leren over leven, dood en afscheid. Lees meer over dit project op www.yarden.nl

LeZen

illustraties: marloes toonen

42

tips

Arnaud maggs en spring hurlbut delen een leven en houden van elkaar. minstens zoveel houden ze van de kunst die ze onafhankelijk van elkaar maken. sterfelijk­heid vormt zowel een belangrijk thema in het werk als in het persoonlijk leven van spring. haar geliefde Arnaud is met zijn vijfentachtig jaar namelijk ruim twee decennia ouder dan zij. Ze weet dat ze waarschijnlijk eerder afscheid moet nemen van hem dan van haar eigen leven. Regie: Marcia Conolly en Katharine Knight. Bekijk deze ontroerende documentaire via www.npo.nl

surfen

spring & ArnAud

kijken

kAuwBoyde afwezigheid van zijn moeder heeft een verwijdering tussen jojo en zijn vader veroorzaakt. jojo vindt troost bij een jonge kauw die uit het nest gevallen is. hij moet de vogel verborgen houden voor zijn vader, want die wil geen dieren in huis hebben. jojo belt dagelijks stiekem met zijn moeder. op haar verjaardag wil hij haar verrassen met de vogel. Zijn vader wil echter absoluut niet de verjaardag vieren van iemand die afwezig is. dankzij de speciale band met de kauw en het aanpassingsvermogen dat alleen kinderen hebben, weet jojo uiteindelijk de muur rond het hart van zijn vader af te breken. Regie: Boudewijn Koole, jaar: 2012, duur: 84 minuten

op de drempeLcoen Verbraak praat met mensen die van hun arts te horen hebben gekregen dat ze nog maar korte tijd te leven hebben. hij doet dat in een speciaal tweeluik van de ntr­serie Kijken in de ziel, getiteld Op de drempel. het zijn confronterende interviews over hoe het is om te leven met een doodvonnis op zak. Acht geïnterviewden vertellen onomwonden over leven in het zicht van de dood. Zoek de serie op via www.npo.nl

L’AttesAL’attesa is een italiaans filmdrama. de film vertelt het verhaal van een siciliaanse moeder die samenwoont met de verloofde van haar zoon, maar het niet kan opbren­gen haar te vertellen dat haar zoon niet meer terugkomt. Regie: Piero Messina, duur: 90 minuten, jaar: 2016

ieder jaar overlijden enkele duizenden mensen in nederland die geen contact meer met hun familie hebben of helemaal geen familie meer hebben. john Appel reconstrueert de levens van enkele overledenen die door de sociale dienst begraven worden. in gesprekken met nabestaanden en met mensen uit de omgeving van de overledene wordt zichtbaar wat er schuil gaat achter de verlatenheid aan het graf. Bekijk de documentaire op www.vpro.nl

Veel mensen vinden praten over de dood lastig en ongemakkelijk. dat het leven en dat van onze vrienden en familie eindigt, daar denken we ook liever niet aan. maar het risico bestaat dan dat je vrienden en familie niet weten wat je wensen zijn als je komt te overlijden. Op de website www.uitburgeren.nu kun je al je ideeën en beslissingen kenbaar maken, zodat nabestaanden straks niet voor vragen en dilemma’s komen te staan.

de LAAtste eer

uitBurgeren

Bij de één was het een spookrijder. de ander zat te klooien met zijn carkit. de vijf sprekers in de documentaire In één klap van documentairemaker frans Bromet zijn allen veroorzakers van een dodelijk verkeersongeval. hoe gaan ze om met de gevolgen na die heftige gebeurtenis? Kijk de documen-taire terug via www.npo.nl

in een kLAp

43

Vroeger of later krijgt iedereen te maken met verlies. Van een geliefde, familielid of vriend bijvoorbeeld. of verlies van je relatie, vrijheid, werk, mobiliteit of zelfstandigheid. na zo’n verlies moet je leren omgaan met een nieuwe situatie en vaak een blijvend gemis. Afscheid nemen is niet makkelijk. Vrijwilligers van humanitas helpen mensen om de nieuwe situatie te leren accepteren en hun leven opnieuw in te richten.

44

humAnitAs VerLies

factsheet

30% Verlies ouder 23% Verlies partner 15% Verlies van familie 13% Verlies algemeen 5% Verlies kind 4% Verlies van gezondheid 3% Verlies van vrienden 2% miskraam 2% naderend verlies dierbare 1% Zelfmoord 1% Verlies van huisdier 1% Verlies van werk

3.749 deeLnemers

1.206 VrijwiLLigers

themA VerLies:

onderwerpen chAt prAten oVer VerLies

naast deze onderwerpen komen ook de volgende thema’s op de chat voor: moord, verlies i.v.m. verhuizing, verlies hulpverlener, incest, angsten, anorexia en abortus.

45factsheet

humAnitAs Lot­genotengroep rouw

hoe verwerk je zoiets ingrijpends als het overlijden van iemand de je zeer na stond? hoe gaan anderen daar mee om? Lotgenotengroep rouw biedt steun in groepsverband aan mensen als ze niet meer weten hoe het verder moet. in vertrouwelijke en veilige ont­moetingen geven lotgenoten elkaar hulp bij de rouwverwerking en bieden troost. tijdens de bijeenkomsten ko­men onderwerpen aan de orde als emoties, lichamelijke klachten, af­scheid (kunnen) nemen en reacties van de omgeving.

Aantal deelnemers: 235 Aantal vrijwilligers: 60

humAnitAs prAten oVer VerLies (chAt)

soms is praten over verlies niet mak­kelijk. de omgeving toont niet altijd begrip. op www.pratenoververlies.nl kan iedereen dagelijks, gratis en ver­trouwelijk chatten over verlies en rouw met een goed getrainde vrijwil­liger die vaak ook ervaringsdeskun­dige is. de chat biedt een plek om het hart te luchten en om vragen en pro­blemen te bespreken die met verlies te maken hebben. praten over verlies wordt uitgevoerd in samenwerking met yarden.

Aantal chats: 1.152Aantal vrijwilligers: 45

humAnitAs Lotgenotengroep echtscheiding

een scheiding is pijnlijk en kan iemands wereld op z’n kop zetten. er moet veel worden geregeld en misschien vragen de kinderen extra aandacht. de Lotgenotengroep echt­scheiding biedt zowel in emotionele als in praktische zin uitkomst. in de groep is aandacht voor de nieuwe situatie, opvoeding van de kinderen en de omgang met de ex­partner. er zijn ook speciale lotgenotengroepen voor kinderen en jongeren met ge­scheiden ouders.

Aantal deelnemers: 103Aantal vrijwilligers: 26

humAnitAs Vrij­wiLLige pALLiAtieVe terminALe Zorg

Als iemand niet lang meer te leven heeft, springen mantelzorgers bij. wanneer de zorg te zwaar wordt zijn de vrijwilligers van de palliatieve ter­minale Zorg er voor de mantelzorger. Zij bieden hulp in de vorm van steun en aandacht. daarnaast helpen zij de zieke zo lang mogelijk greep te hou­den op het eigen leven. in groningen staan de vrijwilligers in hospice het gasthuis de mensen die er verblijven in huiselijke sfeer terzijde.

Aantal deelnemers: 874Aantal vrijwilligers: 416

humAnitAs jongeren in rouw

het verlies van een dierbare kan bij jongeren extra hard aankomen. onze vrijwilligers begeleiden groeps­bijeenkomsten met lotgenoten, waar in de jongeren gevoelens en ervaringen kunnen delen. het contact met jon­geren die hetzelfde hebben meege­maakt, geeft ze het gevoel dat ze er niet alleen voor staan. sommige jonge­ren geven na deze groep voorlichting op scholen over rouw en verlies.

Aantal jongeren: 315Aantal vrijwilligers: 56

humAnitAs steun Bij rouw (indiVidueeL)

rouwen na een ingrijpend verlies is belangrijk. iedereen rouwt op z’n ei­gen manier en in z´n eigen tempo. soms kost dat veel energie. steun bij rouw helpt. een vrijwilliger, vaak een lotgenoot, reikt mensen de hand en zoekt hen thuis op gedurende een half jaar tot een jaar. het persoonlijk contact van herkenning, erkenning en steun bieden troost, zodat iemand weer zelf verder kan.

Aantal deelnemers: 1749Aantal vrijwilligers: 603

onZe ActiViteiten

46factsheet

humAnitAs in het korthumanitas is er voor mensen die samen met een vrijwilliger op eigen kracht iets willen veranderen aan hun situatie. jaarlijks helpen circa 22.000 goed geschoolde vrijwilligers zo’n 60.000 deelnemers. wij werken binnen zes thema’s: eenzaamheid; verlies; opvoeden; opgroeien; detentie en thuisadministratie.

60.000deeLnemers

22.000VrijwiLLigers

BespArendde hulp van onze vrijwilligers werkt. het voorkomt dat mensen een beroep moeten doen op professionele zorg en hulpverlening. en vrijwilligers helpen mee het sociale netwerk te versterken!

de humAnitAs­wAArden• samenleven op basis

van gelijkwaardigheid• regie behouden over

je eigen leven• verantwoordelijkheid

nemen voor jezelf en voor een ander

• vraaggericht werken: kijken wat er leeft in de maatschappij en de activiteiten daarop aanpassen

persoonLijke AAnpAkhumanitas werkt klein­schalig en persoonlijk. de contacten zijn van mens tot mens en wor­den lokaal georgani­seerd. wat ons bindt is het gevoel dat we iets voor elkaar willen bete­kenen en een zinvolle bijdrage willen leveren aan de maatschappij.

schoLingBij ons gaat niemand zonder voorberei­ding aan de slag. de humanitas Academie organiseert de scholing van onze vrijwilligers. daarnaast krijgt elke vrijwilliger persoonlijke begeleiding.

Bron: jaarverslag humanitas 2015

47

VerLiesomgaan met rouw, echt scheiding of andere vormen van verlies

Vroeger of later krijgt iedereen te maken met verlies. Van een geliefde of familie­lid bijvoorbeeld. of verlies van vrijheid, gezond heid, mobiliteit of zelf stand ig­heid. meestal gaat het om een abrupte wending in je leven, waarbij je moet leren omgaan met een nieuwe situatie en vaak een blijvend gemis van dat wat vroeger was. Afscheid nemen is niet makkelijk, maar betekent ook zeker niet het einde. met humanitas kun je je nieuwe situatie langzaam verkennen, leren accepteren en van daaruit je leven opnieuw inrichten.

eenZAAmheidsociale contacten leggen en onderhouden

iedereen heeft sociale contacten nodig: een goede vriend, familie, enkele ken­nis sen of bekende gezichten in de buurt. mensen die je vertrouwt. het voelt goed wanneer je iets kunt betekenen voor anderen en anderen voor jou. toch zijn er veel mensen die zich eenzaam voelen. eenzaamheid kan iedereen overkomen. je kunt je bijvoorbeeld tijdelijk eenzaam voelen door een echtscheiding, ver­huizing, ziekte of verlies van werk. of misschien vind je door een psychiatrisch verleden of verstandelijke beperking moeilijk aansluiting bij de maatschappij. wat de reden ook is, humanitas kan je helpen om zelfstandig een sociaal net­werk op te bouwen en te onderhouden. je staat er niet alleen voor.

thuis­AdministrAtieorganisatie van financiële en administratieve zaken

wanneer het leven tegenzit, kun je mak­ke lijk grip verliezen op de organisatie van je financiën of andere administratie. en als de klad er eenmaal in zit kan het snel bergafwaarts gaan. enveloppen blijven ongeopend, schulden stapelen zich op en het overzicht is ver te zoeken. humanitas helpt je de zaken weer op een rijtje te zetten. we kunnen je tijdelijk ondersteunen bij het op orde brengen en houden van je (financiële) administratie.

detentieleven tijdens en na gevangenschap

Als je in de gevangenis zit, is het leven vaak eenzaam. je hebt te maken met ver­lies van vrijheid en zelfstandigheid, maar ook met de afwezigheid van je kinderen of partner. humanitas kan je tijdens de­tentie helpen met je sociaal netwerk in stand houden, de opvoeding van je kin­deren op afstand of je financiën weer op orde krijgen. we kunnen ook steun bieden aan het thuisfront, door te zorgen voor een min of meer normale thuissituatie voor kinderen. we kunnen hen onder brengen bij familie, meegaan op bezoek, hen begeleiden bij activi tei ten als zwem les en eens langs gaan bij de school. Ben je eenmaal weer vrij? dan helpen we je weer aansluiting te vinden bij de samenleving.

opgroeieneen fijne jeugd hebben

de jeugd heeft de toekomst, wordt vaak gezegd. maar jong zijn is niet altijd mak­kelijk. het kan zijn dat je niet goed met je ouders kunt opschieten, je gepest wordt op school of leeft in armoede. misschien heb je problemen met huiswerk, geld of kun je niet op vakantie zoals andere kinderen. soms lijken problemen echt veel te groot om aan te pakken. Bijvoor­beeld wanneer je in je tienerjaren zwanger raakt, of je te maken hebt met een lover­boy. gelukkig is er voor veel zaken een op lossing en die hoef je echt niet alleen te zoeken! humanitas kan je helpen jouw plek te vinden in de samenleving, zodat je kunt meedoen met de rest en iets kunt betekenen voor anderen.

opVoedenover ouderschap

in ieder gezin kan het wel eens een tijdje minder goed lopen. Zo valt opvoeden echt niet altijd mee. spanningen kunnen hoog oplopen, het gezin kan uit elkaar vallen of door andere omstandigheden tijdelijk uit balans raken. gelukkig zijn de meeste gezinnen erg veerkrachtig. humanitas ondersteunt bij de opvoeding. we zorgen voor een beetje extra aan­dacht en proberen de zelfredzaamheid van alle gezinsleden te versterken. Zo kunnen we nieuwe problemen voorkomen.

Alle humanitas­activiteiten zijn onderverdeeld in zes thema’s:

factsheet

groei

po

tentie

vragenzelf

tttebewust

bb

geluk

vera

ntwoordel

ijk

heid

geloof

inzichtb

eg rip

toleran

t ie

bbbbbbbbbbbbbbbbbeeeeeeeeeeeeee

ggggg

toooooollllleeerraannnn

tliefde

kennis

antwoord ennnnnnnnnn

issssss

ervaren

aannntttwtwt ooooowow ooooooorrrrddddddrdr eeeeeeeeeeeeennnnnnn

niiberoep

kansen

gggeeeeeeee

iiiiiissssssssssssssssskkkkkkkkkkkeeeeeeennnnnnnnnnniiiii

ennnnnnnnnn

ppppppeenn

mensen

vrijheid

eee

ggggggggggg

errrvvvvvrvr aaaaaaaaaaaavav rrrr

kkkkkkkaaarrreeeeeeeeeennnnnn

mmmeeeeeeeeeeeeeennnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnsssssssssssssssss

samenle

veneellllllluuuuuukkkkzzzzzzzzzzzzzeeeeee

kkllllll

eeeeeellluuzzzzzzzeeennnnnnn

vvvvggggggggggggggggeeeee

ssssssssseeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeennnnnnnnnnn

eennnnnnnzin

ander

rech

t

ggggroororee

e

vragggeengggg

ppppppoooooooooo

ttttte

vrragg

pppppppppppooooobbbbbbbeeeeewwwwwwww

lffffffffbbbbbbbbbbbkkkkkk ggggggggggeeeeeellloooooooooofffff

gggggggggeeellleeeellllllllllffffffffffffggggeeeeeelllloooooo

ttttttttttooooooll

lliiiiiiiieeeeeeeeeffffffffffffffffffffffffffffffffffffffddddd td t

ukkkkkkkkkkkkeeeeeeeee

klllll toekomst

scho

onheidkunst

be

staankw

etsba ar

vera

ndering

macht

angst

betrokkenhei

d

waardevol

Universiteit voor HUMAnistieK

UvH.nl

Aan de Universiteit voor Humanistiek verdiep je je in mensen en de vragen van onze tijd. Je onderzoekt wat ons drijft, wat we belangrijk vinden, en hoe we als samenleving vorm kunnen geven aan humane waarden als rechtvaardigheid, gelijkheid en vrijheid. Durf jij zelf te denken én open te staan voor anderen? Dan zit je goed bij de UvH. Want hier vinden wij:

De mooiste stuDie is De mens

Advertentie 48

Dit magazine is een uitgave van vereniging Humanitas. Heb je het magazine uit? Gooi het dan niet weg, maar geef het door aan anderen.

Je kunt dit magazine ook online vinden: Kijk op IssUU.com en je vindt onze publicaties met het trefwoord ‘Humanitas magazine’.

ReDacTIeBen van Heesbeen (hoofdredacteur), Hilde Duyx, Ilse van sloten (bladmanager), sofie vriends

meT meDeweRKInG vanLonneke Bär, Roy Beusker, edith carron, melanie corre, anne Dilven, saskia engbers, Barrie Hullegie, maaike Koning, Josephine Krikke, adrien Parlange, Karst-Janneke Rogaar, marloes Toonen, Gerard wessel, Gerhard witteveen, Judith Zeeman

cOncePT, vORmGevInG en eInDReDacTIevandejong, amsterdam

DRUKweRKwilco art Books, amersfoort

aDveRTeRenneem contact op met Ilse van sloten via 020-5231100 of i.vansloten@humanitas.nl.

meeR weTen?wil je meer informatie over wat Humanitas voor jou kan betekenen? Of wil je vrijwilliger, lid of donateur worden? neem contact op via humanitas.nl, bel 020-5231100 of mail naar info@humanitas.nl.

Ons online jaarverslag kun je vinden op: www.humanitasjaarverslag.nl

Tekst, foto’s en illustraties mogen alleen worden overgenomen na schriftelijke toestemming van vereniging Humanitas.

Humanitas heeft haar best gedaan om de rechten van alle recht-hebbenden te achterhalen. meen je rechthebbende te zijn, neem dan contact op met de redactie.

eeRDeRe THemanUmmeRs van DIT maGaZIne:

cOLOfOn

facebook.com/humanitasnederland

@HumanitasnL

vereniging Humanitas Postbus 71, 1000 aB, amsterdam020-5231100info@humanitas.nlwww.humanitas.nl

KvK: 40530895Issn: 0166-1124Rekeningnummer voor giften: nL58 InGB 0000 294050 op naam van vereniging Humanitas o.v.v. ‘Gift’.

over opvoeden

over thuisadministratie

De magazines zijn na te bestellen via: info@humanitas.nl.

over eenzaamheid

over detentie

over opgroeien

over 70 jaar Humanitas

Vertrouwelijk chatten over verliesMisschien heb je al wat meegemaakt rondom de dood? En wil je er met iemand over praten? Op

www.pratenoververlies.nl kun je gratis chatten over verlies en rouw; 7 dagen per week van 19.00 tot

22.00 uur. Je kunt er je hart luchten, maar ook terecht met al je vragen en (praktische) problemen.

Over Yarden

Met bijna 100 jaar ervaring

en een vereniging van bijna

één miljoen leden is Yarden

dé uitvaartorganisatie van

heel Nederland. Als af-

scheidsspecialist onder-

steunt en inspireert Yarden

bij het organiseren en ver-

zorgen van een passende

begrafenis of crematie.

Door voorlichting en het

initiëren van diverse acti-

viteiten wordt bewustwor-

ding over leven, dood en

afscheid bevorderd.

Yarden maakt een persoon-

lijk afscheid voor iedereen

bereikbaar en betaalbaar,

omdat een goed afscheid

mensen verder helpt.

Een goed afscheidhelpt je verder.

Wil je meer weten? Kijk dan op www.pratenoververlies.nlPraten over verlies is een samenwerking tussen Humanitas en Yarden.

advertentie

cOnTacT