Hz. Peygamber’in (sas) Çağdaşı yaHudilerin inanÇ-ibadet ve dinî …§.-Dr... · 2015-06-01 · 2015-2014 Ders Yolo Siyer Mektebi Müfredato HZ. PEYGAMBER (SAS) DÖNEMç SçYER

2015-2014 Ders Yılı Siyer Mektebi Müfredatı

Hz. PeYgaMber (SaS) DöneMi SiYer coğrafYaSı

Doç. Dr. Nuh ASLANTAŞ

Hz. Peygamber’in (sas) Çağdaşı yaHudilerin

inanÇ-ibadet ve dinî Hayatları

16. d

ers/

22

ara

lık 2

014

marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi islam tarihi anabilim dalı

280 Hz. Peygamber dönemi (sas) siyer Coğrafyası

Hz. Peygamber döneminin en önemli aktörlerinden biri de Yahu-dilerdir. Müslümanların Yahudilerle ilişkileri Medine’ye hicretten

sonra başlamıştır. O dönemde sadece Medine’de değil, Arabistan’ın deği-şik yerlerinde de irili-ufaklı pek çok Yahudi cemaati yaşamaktaydı.

Arabistan Yahudilerinin kökeni genelde Babil İmparatoru Buhtun-nasr[1] sürgününe dayanmaktadır. MÖ. 586 yılında Kudüs’e düzenlediği seferde Mabed’i (Bet ha-Mikdaş) yerle bir eden Buhtunnasr, bölgede-ki Yahudilerin önemli bir kısmını da sürgüne yollamıştı.[2] Sürgünden kaçan Yahudilerin bir kısmı Arap Yarımadası’na gelerek Filistin ile Yemen arasındaki değişik yerleşim birimleri[3] ile Vâdilkura, Teymâ, Yesrib (Me-

[1] Tevrat’ta Nebukadnezzar, Tevrat dışı kaynaklarda Nabu-kudurri-usur veya Nabu-kudur-us-sur olarak geçen Buhtunnasr, II. Babil İmparatorluğu’nun kurucusu Nabupolassar’ın oğ-ludur. Babasının imparatorluğu sırasında ordu komutanlığı yapan Buhtunnasr, MÖ. 608 yılında Suriye’nin istilasıyla görevlendirildi. Komutanlığı sırasında Yahuda Krallığı’nı itaat altına aldı. Babasının ölümünden sonra imparator olan Buhtunnasr, MÖ. 601 yılında Mı-sır’la ittifak kuran Yahuda Krallığı’nı cezalandırma amaçlı bir sefer düzenlediyse de ba-şarılı olamadı. 3 yıl sonra MÖ. 597’de bir sefer daha düzenledi ve Kudüs’ü aldı. Asi Kral Yehoyakim’in yerine Kudüs tahtına Tsedekiya’yı geçirdi ve önde gelen Yahudileri sürgüne gönderdi (Taberî, Tarîhu’t-Taberî, nşr. M. Ebu’l-Fadl İbrahim, Beyrut 1967, I, 536). Ancak Tsedekiya’nın Mısır’la ittifak kurarak taahhüt ettiği vergiyi vermemesi üzerine Kudüs’ü tekrar istilâ etti; kralı öldürerek Yahudileri sürgüne gönderdi (MÖ. 586). Bkz. Şemseddin Günaltay, Yakın Şark Elâm ve Mezopotamya, Ankara 1987, s. 586-590).

[2] Buhtunnasr sürgününün detayları için bkz. Nuh Arslantaş, Emeviler Döneminde Yahudiler, İstanbul 2005, s. 27 vd.

[3] İbn Asakir, Tarîhu Medîneti Dimaşk, nşr. Muhibüddin Ebû Said el-Amravî, Beyrut 1995, III, 416.

Hz. Peygamber’in (sas) Çağdaşı yahudilerininanç-ibadet ve dinî Hayatları

28116. ders Hz. Peygamber’in (sas) Çağdaşı yahudilerin inanç-ibadet ve dinî Hayatları

dine) ve Eyle’ye[4] yerleşmişlerdi. Yahudilerin Arabistan’da yaşadığı bir başka yer ise Hayber’di.[5] Varlıklarını İslam dönemine kadar Orta Ara-bistan’da devam ettiren bu Yahudiler dışında, Güney ve Doğu Arabis-tan’ın değişik yerlerinde de Yahudiler bulunuyordu.[6]

İslam literatürüne ilişkiler bağlamında haklarında en fazla bilgi yansıyan Yahudiler ise Medine’de (Yesrib) yaşayan Nadîr, Kureyza ve Kaynukaoğulları’dır. Kökenleri konusunda değişik görüşler olmakla birlikte,[7] bu kabilelerin soyca İsrailoğulları’ndan olduğu; Nadîr ve Ku-reyza oğullarının ise Harun Peygamber’in soyundan gelen kohenler (kâ-hinân) oldukları kabul edilmektedir.[8] Hz. Peygamber’in Medine’ye hic-reti sırasında şehirde bu iki kabilenin üstünlüğü devam ediyordu. Şehir nüfûsunun yarıya yakınını Yahudiler oluşturuyordu.[9] Hz. Peygamber’in

[4] Belazurî, Fütûhu’l-Büldân, nşr. Abdullah Enîs et-Tabbâ- Ömer Enîs et-Tabbâ, Beyrut 1987, s. 24; Taberî, Tarîh, I, 539; Cevad Ali, el-Mufassal fî Tarîhi’l-Arab kable’l-İslâm, Beyrut 1976-1978, VI, 518. Arabistan Yahudilerinin kökeni konusunda çok değişik görüşler vardır. Bunların kökenini Hz. Musa dönemi, Asur sürgünü (MÖ. 722) ve Roma sürgününe (MS. 70) dayandıranlar da vardır. Tartışmalar için bkz. Arslantaş, Emeviler Döneminde Yahudi-ler, s. 30 vd.

[5] XII. asırda bölgeyi gezen Yahudi seyyah Tudelalı Benjamin Hayber Yahudilerinin Ruben, Gad, Manasse kabilelerinin soyundan geldiğini ve Asur Kralı V. Salmaneser zamanında (MÖ. 727-722) buraya sürüldüklerini kaydeder. Bkz. Benjamin, Tudelalı Benjamin & Ra-tisbonlu Petachia Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, trc. Nuh Arslantaş, İstanbul 2001, s. 72. Benjamin’in bu ifadesi Yeşu 18/7 vd. ile irtibatlandı-rılmaktadır. Hayber Yahudileri tarihi hakkında kapsamlı bir araştırma için bkz. Arslantaş, “Sürgünden Sonra Hayber Yahudileri”, Belleten LXXII, 264 (Ağustos 2008), s. 431-474.

[6] Arabistan’da Yahudi nüfusun yoğun olarak bulunduğu önemli merkezlerden Ye-men’de, kökenleri Hz. Süleyman dönemine dayanan cemaatler yaşamaktaydı (İsrail Welfenson, Tarîhu’l-Yehûd fî Bilâdi’l-Arab fi’l-Câhiliyye ve Sadri’l-İslâm, Mısır 1927, s. 39). Necran ve Hadramevt gibi yerler ise Yahudilerle diğer din mensupları, özellikle de Hıristiyanlar arasında din savaşlarının yaşandığı bölgeler olarak dikkat çekmektedir (İbn Habîb, el-Muhabber, nşr. İlse Lichtenstadter, Hay-darabad 1942, s. 185. Din çekişmelerinden Kur’an-ı Kerim’de de bahsedilmiştir. Bkz. Bürûc 85/1-8. Doğu Arabistan’da Bahreyn çevresi ile Uman Bölgesi’nde ge-çimlerini denizden sağlayan Yahudiler yaşamaktaydı. Bkz. Belazurî, Fütûh, s. 107; Taberî, Tarîh, III, 121.

[7] Medine Yahudilerinin kökeni konusundaki tartışmalar için bkz. Arslantaş, Emeviler Döne-minde Yahudiler, s. 36 vd.

[8] Vâkıdî, el-Meğâzî, nşr. Marsden Jones, Beyrut 1966, II, 441; Belazurî, Fütûh, s. 24; Taberî, Tarîh, I, 539; İbn Asâkir, III, 416. Hz. Peygamber’in eşi Safiye de bir kohen ailesine men-suptu. Bkz. İbn Seyyidinnâs, Uyûnü’l-Eser fî Fünûni’l-Meğâzî ve’s-Siyer, nşr. Muhammed el-Îd-Muhiddin Mestû, Medine 1992, II, 401.

[9] Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, trc. Salih Tuğ, İstanbul 1990, I, 570.


hicreti sırasında Kuba köyünde de küçük bir Yahudi cemaati yaşamaktay-dı.[10] Medine’de Evs ve Hazrec kabilelerinden bazı kimseler ile Benî Hâ-ris b. Ka’b ve Cüzâm’ın boylarından bazıları içerisinde Yahudiliği kabul edenler vardı.[11] Medine’de ayrıca Benî İkrime, Benî Sa’lebe, Benî Mah-mer, Benî Zaûra, Benî Zeyd, Benî Behdel, Benî Avf ve Benî Kusays gibi Yahudiliği benimseyen Arap kabileleri de bulunmaktaydı.[12]

1. Yahudilerin inanç esasları

İslâm kaynaklarına, Hz. Peygamber’in çağdaşı Yahudilerin inanç, ibadet ve dinî hayatlarına dair önemli bilgiler yansımıştır. O dönemde Yahudilerin tek Tanrı, Tevrat, melekler, kıyamet, ölümden sonra diriliş, hesap, mizan, cennet ve cehenneme dair bazı bilgi, inanç ve kabüllere sa-hip oldukları bilinmektedir.[13]

Yahudiler tek Tanrı’ya inanmakla beraber, Tanrı’nın “Yahudilerin rabbi” olduğunu kabul etmekte idiler.[14] Yahudilerin Hz. Peygamber ile yaptıkları tartışmalarda sorularının “Allah, Allah’ın sıfatları ve tevhit” üze-rinde yoğunlaşması dikkat çekicidir. Bu sorulardan, Hz. Peygamber’in, Mekke’de iken müşriklere, Medine’de ise tarihsel süreçte tevhid çizgisin-den saparak pagan kültürlerden ve Hicaz’daki şirk ortamından etkilenen Yahudilere “tevhit gerçeği”ni hatırlattığı sonucuna ulaşmak mümkündür. Kabullerine göre Tevrat’ı vermek için dünya halkları arasından Yahudileri seçen Tanrı,[15] Tevrat öğrenimini de Yahudilikteki bütün kurallara eşde-ğer kabul etmiştir.[16] Bu sebeple Medine Yahudileri çocuklarının Tevrat

[10] Moshe Gil, “The Origin of the Jews of Yathrib”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam 4 (1984), s. 208.

[11] Ya’kubî, Tarîhu’l-Ya’kûbî, Beyrut 1960, I, 257; Ahmet Önkal, “Cüzam”, DİA (Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi), VIII, 149.

[12] Welfenson, s. 14; Gordon D. Newby, A History of the Jews of Arabia, Columbia 1988, s. 18.[13] Bkz. İbn İshâk, es-Sîre, nşr. Muhammed Hamidullah, Konya 1981, s. 63-64; İbn Hişâm,

es-Sîretü’n-Nebeviyye, I-IV (İki mücellet), nşr. Mustafa Sakkâ ve dğr., Beyrut [ty], I, 212. O dönemde komşuları müşrik Arapların bu konularla ilgili bazı bilgilerinin kaynağı da Yahu-dilerdi. Bkz. İbn İshâk, s. 62.

[14] İbn Hişâm, II, 275.[15] Bkz. a.g.e., s. 10, 32. [16] Günümüzde Yahudiler bunu günlük dualarında “Talmud Tora ke-neged kulam” [ותלמוד תורה

ifadesi ile dile getirmektedirler. Bkz. Sidur Kol Ya’kov ke-Minhag Aram-Tısova [כנגד כלםיעקב כמנהג ארם צובה) with ,(Siddur Kol Yaakob according to Minhag of Aleppo) (סדור קול


öğrenimine önem verir; onların Tevrat öğrenimi ile günahlarının affedi-leceğine inanırlardı.[17]

Hz. Peygamber döneminde Yahudiler nübüvvet kurumunu kendi-lerine özgü bir kurum olarak görüyor;[18] Davud (David) ve Süleyman’ı (Şlomo) peygamberden ziyade güçlü birer kral; efsanevî krallıklarını da sihir ve benzeri yollarla elde ettiklerine inanıyorlardı.[19] O dönemde Ya-hudiler Hz. Üzeyir’i “Allah’ın oğlu” olarak niteliyorlardı.[20] Yahudilerin Üzeyir’i “Allah’ın oğlu” olarak kabul ettikleri Kur’ân’da da belirtilmiştir.[21]

Detayları bilinmese de kaynaklarda Hz. Peygamber’in çağdaşı Ya-hudilerin melek inancına sahip olduklarını gösteren bilgiler mevcuttur. Yahudiler melekleri “Allah’ın kızları”, “cinleri kızları”, hatta “Allah’ın cin-lerle evliliğinden doğan varlıklar” olarak kabul eden Yahudiler de vardı.[22] Meleklerden Cebrâil ve Mikâil’le ilgili bazı düşünceleri, İslam kaynak-larına yansımıştır. İnançlarına göre Cebrâil Tanrı’nın sağında, Mikâil ise

English Translation, eds. Rabbi Shimon H. Alouf-Sam Catton-David A. Tawil, USA 1996, s. 9, 31; Türkçe trc. Sidur Kol Yaakov, trc. Liliane Zerbib (Kazes), İstanbul 2005, s. 31.

[17] Taberî, Tefsîr (Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân), Beyrut 1405/1984, V, 127.[18] Vâhıdî, el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, nşr. Safvan Adnan Davudî, Dimaşk 1995/1415, I,

104.[19] İbn Hişâm, I, 544. Peygamberler hakkındaki bu asılsız düşünceleri Kur’ân tarafından red-

dedilmiştir. Bkz. Bakara 2/102.[20] İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, nşr. İhsan Abbâs, Beyrut 1405/1985, I, 282; İbn Seyyidin-

nâs, I, 347.[21] Bkz. Tevbe 9/30. Yahudilerde Üzeyir’in, Allah’ın oğlu kabul edilmesi, kaybolan Tev-

rat’ı yeniden yazmasından kaynaklanmaktadır (Bkz. Samuel b. Yahya el-Mağribî, İfhâ-mü’l-Yahûd, nşr. Muhammed Abdullah eş-Şerkavî, Dârü’l-Hidâye 1986, s. 140). Üzeyir’i Hz. Peygamber’in çağdaşı bütün Yahudilerin mi yoksa belli kabilelerin mi “Allah’ın oğlu” olarak kabul ettiği konusunda kaynaklara herhangi bir bilgi yansımamıştır. Yahudi tarihinde Mabed’in yıkılmasıyla kohenlerin fonksiyonlarını kaybetmeleri, Ezra’ya yüklenen değeri zamanla unutturmasının yanında, peygamberlerinin (İsa Mesih) “Allah’ın oğlu” olduğunu iddia eden Hıristiyanlara eleştiri yönelten din mensuplarının (Yahudiler) Yahudilikteki böy-le bir iddiayı askıya aldığı söylenebilir. Ancak IX. ve X. asırlarda Üzeyir’in hâlâ “Allah’ın oğlu” olduğuna inanan Yahudiler mevcuttu. Câhiz (ö. 255/869) bazı Yahudilerin, Makdisî (ö. 355/966’dan sonra) ise kendi zamanında Filistin Yahudilerinin bir kısmının Üzeyir’i yüceltmek için ona “Allah’ın oğlu”(!) (İbnüllah) dediklerini rivayet ederler. Bkz. Câhiz, el-Muhtâr fî’r-Reddi ale’n-Nasârâ, nşr. Muhammed Abdullah Şerkavî, Beyrut 1991/1411, s. 54, 86; Makdisî, el-Bed’ ve’t-Târîh, Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-diniyye, [ty], IV, 35.

[22] İbn Ebû Hâtim, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, nşr. Es’ad Muhammed et-Tayyib, Riyad 1997, VII, 2332; San’ânî, Tefsîrü’l-Kur’ân, nşr. Mustafa Müslim Muhammed, Riyad 1410, II, 378; Taberî, Tefsîr, XXIII, 108.


solunda oturmaktadır.[23] Yahudiler Mikâil’in sağlık, afiyet, bereket ve bolluk (le-hesed ve rahamim) için indiğini kabul ederlerdi.[24] Mikâil aynı zamanda İsrailoğulları’nı Mısır’dan çıkaran, onları şeytanın (Samael) şer-rinden koruyan melek olarak kabul edilmekte, onun olduğu her yerde Tanrı’nın da hâzır ve nâzır (şehina) olduğuna inanılmakta idi.[25] Cebrâil’e büyük bir düşmanlık besleyen Yahudiler,[26] onun yeryüzüne şiddet, sa-vaş ve kan dökmek üzere indiğini kabul etmekte idiler.[27]

Hz. Âişe’ye kabir azabından bahseden bir Yahudi hanım dolayısıyla[28] o dönem Yahudilerinin kabir alemi ve bu alemle ilgili de böyle bir bilgiye sahip olduğunu öğreniyoruz. O dönemde Yahudiler ahirette vukû bula-cak hesap ve mahşerin Filistin’de olacağına inanıyorlardı.[29] Yahudiler ayrıca ahiret hayatının sadece kendilerine ait olacağı,[30] cennete sadece kendilerinin gireceği,[31] cehennem azabının kendileri için geçici[32] Ya-hudi olmayanlar (goyim) için ise ebedî olduğunu[33] iddia ediyorlardı.

[23] Taberî, Tefsîr, I, 435. Bu bilgi Yahudi kaynaklarda da böyledir. Bkz. Gershom Scholem, “Raphael”, EJd (Encyclopedia Judaica), XIII, 1549; H.L. Ginsberg, “Michael and Gabriel”, EJd (Encyclopedia Judaica), XI, 1488.

[24] San’ânî, Tefsîr, I, 52; İbn Hişâm, I, 543; Taberî, Tefsîr, I, 434. Arapça kaynaklarda zikri geçen bu kabulün kaynağı Tevrat olmalıdır, zira Ahd-i Atîk’in Daniel kitabında Mîkâil, düş-manlarına karşı Yahudileri koruyan, kollayan, yardım eden, yol gösteren baş melek (sar) olarak tanıtılmaktadır. Bkz. Daniel 10/13-21; 12/1.

[25] “Miha-El”, Otsar Yisrael, Ansiklopedya, VI, 166.[26] Bakara 2/97.[27] San’ânî, Tefsîr, I, 52; İbn Hişâm, I, 543; Taberî, Tefsîr, I, 434. İslam kaynaklarında yer alan

bu bilgi, Ahd-i Atik ve Deuterokanonik (Apokrif) kitaplarda yer alan bilgilerle büyük ölçü-de örtüşmektedir. Krş. Daniel, 8/17 vd.; 9/22; Tobit, 12/15; Gershom Scholem, “Raphael”, EJd (Encyclopedia Judaica), XIII, 1549; H.L. Ginzberg, “Michael and Gabriel”, EJd (En-cyclopedia Judaica), XI, 1488.

[28] Hz. Aişe Yahudi bir kadının “Allah seni kabir azabından korusun” şeklinde dua ettiğini nakleder. Bkz. Buharî, Küsûf 7; Müslim, Küsûf 2. Aynı Yahudi kadın Hz. Âişe’ye kabir azabının insan üzerine sıçrayan idrardan olacağını haber vermişti. Bkz. Buharî, Cenâiz 86; Müslim, Mesâcid 24.

[29] İbn Ebû Hâtim, VII, 2341; Taberî, Tefsîr, XV, 132.[30] Bakara 2/94.[31] Taberî, Tefsîr, I, 425-426. Kur’ân bu anlayışı reddetmiştir. Bkz. Bakara 2/94.[32] Bakara 2/80.[33] Taberî, Tefsîr, I, 381. Yahudilerin bu iddiaları Kur’ân tarafından reddedilmiş; eğer sözlerin-

de sadık iseler ölümü temenni etmeleri istenmiştir. Bkz. Bakara 2/80, 94. Ayetlerin tefsiri için bkz. Vâhıdî, I, 119.


İslâm’ın doğduğu sıralarda Arabistan Yahudileri arasında yaygın bir diğer inanç da mesih beklentisi idi. Yahudiler Araplarla girdikleri her mü-cadelede onları yakında çıkacak bir mesihle tehdit ediyor (istiftah), ken-dileriyle asıl, mesihin gelmesinden sonra hesaplaşacakları şeklinde tehdit ediyorlardı.[34] Hz. Peygamber’in peygamberlikle görevlendirilmesi, sa-dece Medine Yahudileri arasında değil, dünya Yahudileri arasında da bü-yük bir ilgi ve merak uyandırmıştı.[35] Mesih konusu, Medine Yahudileri-nin çocuklarına öğrettiği en önemli inanç esaslarından biri idi.[36] Medine Yahudileri beklenen mesihin Harun soyundan olacağını iddia ediyorlardı ki,[37] bu iddianın Araplardaki kabilecilik duygusunun Yahudilerdeki yan-sıması olarak kabul etmek mümkündür.

Hz. Muhammed’in çağdaşı Yahudilerde güçlü bir “seçilmişlik inancı” da mevcuttu. O dönemde Yahudiler kendilerinin Allah’ın oğulları ve sev-gilileri olduğu iddia ederek[38] çocuklar gibi masum olduklarını; gündüz işledikleri günahın gece, gece işledikleri günahın da gündüz silindiğine inanıyorlardı.[39] Seçilmişlikleri dolayısıyla cennetin kendileri için yara-

[34] Mücâhid, Tefsîr, nşr. Abdurrahman et-Tâhir Muhammed Sûretî, Beyrut [ty], I, 83-84; İbn İshâk, s. 62; İbn Hişâm, I, 211; 547; Mukâtil, Tefsîr-i Kebîr, trc. Beşir Eryarsoy, İstanbul 2006, I, 101-102; Taberî, Tefsîr, I, 410-411. Bu tehdit Evs ve Hazrec kabilelerinin Hz. Pey-gamber’e bağlanmalarında etkili olmuş; Yahudilerin tersine, Medineli Araplar Yahudi kom-şularından duydukları son kurtarıcıya inanmayı tercih etmişlerdir. Bkz. İbn Hişâm, I, 282.

[35] Medine Yahudileri şehirlerindeki yeni peygamberin “Yahudilerin beklediği Mesih olup olmadığı” konusunda değişik cemaatlere mektuplar yazmışlardır (Taberî, Tefsîr, IV, 206). Hatta Hz. Peygamber’in beklenen Mesih olup olmadığını araştırmak üzere Irak bölgesi Ya-hudi cemaat temsilcisi (re’sü’l-câlût) bizzat Medine’ye gelmiştir. Kaynaklarda el-Büstâne isimli bir Yahudinin Hz. Peygamber’e gelerek Yûsuf süresi ile ilgili sorular sorduğu rivayet edilir (İbn Ebû Hâtim, VII, 2101-2102; Taberî, Tefsîr, XII, 151). Bu şahsiyet Yahudi kay-naklarda Bostanay olarak zikredilen Babil Yahudilerinin Sâsânî devleti nezdindeki siyasî temsilcisidir. Bostanay’ın Hz. Peygamber’le tartışmasının detayları için bkz. Arslantaş, Emevîler Döneminde Yahudiler, s. 72-73.

[36] İbn Hacer, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, nşr. Ali Muhammed Bicâvî, Beyrut 1992, VII, 416.[37] Vâkıdî, I, 365; a.g.e., II, 677; Belazurî, Ensâbü’l-Eşrâf, nşr. Muhammed Hamidullah, Ka-

hire 1959, I, 444. Abdullah b. Selâm’ın babası büyük bir alimdi. Oğluna Tevrat’ı öğretirken ahir zamanda çıkacak kurtarıcının Harunoğulları’ndan olacağını söylemişti. Bkz. Belazurî, a.g.e., I, 266.

[38] Bkz. Mâide 5/18; Mukâtil, I, 105; İbn Seyyidinnâs, I, 345; İbn Hacer, el-İsâbe, IV, 528.[39] Nisâ 4/49-50; İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, Beyrut 1404, II, 104. Yahudiler bunun gece ya-

tarken ve sabah kalktıklarında okudukları dualar sebebiyle olduğunu iddia etmiş olmalıdır-lar. Zira, günlük dualardan “Kiryat Şem’a ‘al ha-mita”da [קריאת שמע על המטה] Şem’a’dan


tıldığını kabul eden Yahudiler,[40] cehennem azabının geçici olduğuna, ebedî cehennemliklerin ise Yahudi olmayan kimseler olduğunu belirti-yorlardı.[41] Benzer kabulden dolayı cehennem azabının kendilerine sayı-lı günlerde dokunacağına inanan Yahudiler, kabir azabının da bu şekilde olacağına inanıyor; Yahudi olmayanların kabirde daha fazla azap görece-ğini iddia ediyorlardı.[42]

2. ibadet ve dinî uYgulamaları

İlahî kökene sahip olmalarından dolayı ibadetler açısından Yahudilikle İslâmiyet arasında bazı benzerlikler mevcuttur. İslâmiyet’te bunların bir kısmı olduğu gibi bırakılmışsa da, çoğu kısmen ya da tama-men değişmiştir.[43] İslâmiyet’in Yahudilikteki aslına uygun uygulamaları benimseyip tahrif (orijinalini bozma) veya tebdil (değiştirme) edilen hü-kümleri kaldırdığını gösteren en çarpıcı örnek, “On Emir”dir (Evâmir-i Aşere/Aserot ha-diberot). Hz. Peygamber bir hadisinde Müslümanlarla Yahudiler arasındaki 9 değerin müşterek olduğunu, Sebt’in (Şabat/Cu-martesi) ise Yahudilere özgü bir uygulama olduğunu; din adamları tara-fından yasakları artırılarak riayet edilmesi zorlaştırılan Sebt’in, yaşantıda kolaylığı prensip edinen İslâmiyet’le ilgâ edildiğini ifade etmiştir.[44] Ken-disine henüz vahiy gelmemiş olan konularda Ehl-i kitap gibi davranmayı ilke edinen Hz. Peygamber’in, Ehl-i kitap’a muhalefeti öngören tavsiye ve emirleri, bu konularda kendisinin bilgilendirildiğini göstermesi yanında,

önce okunan duada bu düşünceyi ifade eden cümleler kullanılmaktadır. Bkz. Sidur Kol Ya-akov, s. 843-844.

[40] İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, I, 116. Kur’ân bunu da reddeder. Bkz. Bakara 2/94. [41] Bakara 2/80. Ayetin yorumu için bkz. Mukâtil, I, 97, 105.[42] Müslim, Mesâcid 25; Buharî, Cenâiz 86, Deavât 36.[43] Bu benzerliklerin İslâm’ın Yahudilikten neş’et ettiğini değil, Yahudilikteki peygamberler

vasıtasıyla uygulamaya sokulan doğru tutum ve davranışların tasvibi anlamı taşımakta, bu dinlerin esas itibariyle aynı kaynağa, yani vahye dayandığını, ancak bazı hükümlerin Yahu-diler tarafından tahrif edildiğini göstermektedir.

[44] Hz. Peygamber’in müşterek olarak nitelediği dokuz husus şunlardır: Allah’a hiçbir şeyi or-tak koşmamak, hırsızlık yapmamak, zinâ yapmamak, haksız yere Allah’ın haram kıldığı bir nefsi öldürmemek, bir adamı öldürtmek için güç ve kudret sahibi bir kimsenin nüfûzundan faydalanmamak, sihir yapmamak, faiz yememek, evli ve namuslu bir kadına iftira atma-mak, savaştan kaçmamak. Bkz. Tirmizî, İsti’zân 33; İbn Mâce, Edeb 16; Tirmizî, Tefsîrü’l Kur’ân 17.


yeni bir kimlik ve toplum inşâ edebilmenin en temel şartının başkalarına benzememekten geçtiği gerçeğini gördüğünü de göstermektedir.[45]

Medine ve çevresinde yaşayan Yahudiler ihtiyaçlarını giderdikten sonra su ile taharet yapıyorlardı.[46] Yahudilerin temizlik konusundaki bir başka hassasiyetleri de idrar sıçramasına karşı gösterdikleri azami dikkat-ti. Yahudiler, kabir azabının insan üzerine sıçrayan idrardan kaynaklana-cağı endişesiyle elbiselerinde idrar bulaşan kısımları keserek atıyorlardı.[47]

Medine ve çevresindeki Yahudilerin cinsel ilişkiden sonra guslettik-leri söylenebilir.[48] Yahudilerin günümüzde abdest uygulaması ibadet öncesinde elleri yıkama şeklindedir. Makdisî, kendi zamanında (X. asır) başı meshetme ve organları yıkamaya soldan başlama dışında Yahudi-lerin abdestlerinin Müslümanların abdestiyle aynı olduğunu belirtir.[49] Hz. Peygamber’in abdest azalarını sağdan yıkamaya başlamasını,[50] ab-dest uzuvlarını yıkamaya soldan başlayan Yahudilere muhalefet olarak değerlendirmek mümkündür.

Yahudilerde ibadette esas, cemaatle yapılmasıdır. Hz. Peygamber’in nafile ibadetleri evde eda ederek evlerin kabirlere dönüşmesine engel olunması tavsiyesi,[51] Yahudilerdeki bu kabule muhalefettir. Bir hadîste

[45] Nevevî, Riyâzü’s-Sâlihîn: Peygamberimizden Hayat Ölçüleri, trc. ve şerh M. Yaşar Kande-mir-İsmail L. Çakan-Raşit Küçük, İstanbul 2001, VII, 106.

[46] Hicret sırasında Kubâ’ya gelen Hz. Peygamber komşuları Yahudilerden su ile taharet yap-mayı öğrenen yöre halkının temizliğinin Allah tarafından övüldüğünü belirtmiştir. Bkz. İbn Kesîr, es-Siretü’n-Nebeviyye, nşr. Mustafa Abdülvâhid, Beyrut 1976, II, 292-293.

[47] Buharî, Cenâiz 86; Müslim, Mesâcid 24.[48] Guslün Tevrat’ta emredilmesi bir yana (Levililer 15/18), Hz. Peygamber’le zifafa giren

Hayberli Safiye’nin gerdeğin ertesi sabahı yanına gelen Müslüman hanımlara gusletmek istediğini belirtmesi (İbn Sa’d, VIII, 122), Yahudi olduğu dönemlerden gusle alışkın oldu-ğunu göstermektedir.

[49] Makdisî, el-Bed ve’t-Tarîh, IV, 36. Ayrıca bkz. Makrizî, el-Hıtatu’l-Makriziyye (Kitâbü’l-Mevâiz ve’l-‘İtibâr bi Zikri’l-Hıtatı ve’l-Âsâr), Kahire [ty], II, 479.

[50] Buharî, Vudû’ 31, Salât 47, Et’ime 5, Libâs 38, 77; Müslim, Tahâret 66, 67; Ebû Davûd, Libâs 41; Tirmizî, Cum’a 75; Nesâî, Tahâret 90, Gusül 17, Zînet 8, 63; İbn Mâce, Tahâret 42.

[51] Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, nşr. Şuayb el-Arnâvûd ve dğr., Beyrut 1984/1405, VIII, 29. Yahudilerde evde tek başına ibadet eden biri, Yahudi ibadetinin esası olan ‘Amida’da, Tanrı’nın yüceliğinin dile getirildiği Kadişler ve Keduşa’yı okumamaktadır. Hz. Peygam-ber’in yukarıdaki vurgusu buna muhalefet olarak düşünülmüş olmalıdır. Yahudi ibadetinde-ki bahsi geçen dualar için bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 66 (Kadiş); a.g.e., s. 110 (Keduşa).


ayakta mest veya terlik olduğu halde namaz kılınabileceği, bu yönüyle Yahudilere muhalefet edilmesinin belirtilmesi,[52] o dönemde Yahudi-lerin sinagoglara girerken ayakkabılarını çıkardıklarını, ibadetlerini de yalın ayak yaptıklarını göstermektedir. İbadetten önce her Yahudinin “tefilin” adı verilen bir dua kayışı[53] takması ve “talit” giymesi zorunlu-dur.[54] Hz. Ali’nin, omuzlarından aşağıya doğru şal örten bir topluluğu, beytülmidraslarından çıkan Yahudilerin elbiselerini (talit) sarkıtmalarına benzetmesi,[55] Hz. Peygamber’in çağdaşı Yahudilerin talit örtündüğünü göstermektedir. Talitlerin dört köşesinde “tsitsit” adı verilen püsküller vardır. Hayber’in fethinde alınan ganimet olarak alındığı belirtilen “sa-çaklı havlu”lar[56] muhtemelen Yahudilerin ibadet şalı olarak kullandıkla-rı tsitsitli talitlerdi.

Kur’ân’da namazın Yahudilere de farz kılındığı belirtilir.[57] Hz. Pey-gamber’in çağdaşı Yahudiler, detaylarını çok fazla bilmesek de, günlük olarak ibadet yapmakta idiler. Meryem sûresi 19/59. ayetteki “…na-mazı zayi ettiler” ifadesinin tefsirinde bazı müfessirler, Yahudilerin na-mazla ilgili tahrifâtına dikkat çekmiştir.[58] Günümüzde olduğu gibi, Hz. Peygamber’den sonraki dönemlerde (Abbasî ve Fâtımîler dönemi) Yahudilerin günlük üç vakit ibadet ettikleri bilinmektedir.[59] Medine Ya-hudileri, cemaati, vakit ibadetlerine şofar öttürerek çağırıyorlardı. Ezanın teşrî kılınması ile ilgili rivayetlerde, cemaati ibadete çağırma teklifleri arasında, Yahudiler gibi şofar (bûg/بوق اليهود ) öttürme teklifi de vardı.[60]

[52] İbn Kayyım, Ahkâmu Ehli’z-Zimme, nşr. Subhi Salih, Beyrut 1983, II, 756: “…خالفوا اليهود ”فإنهم ل يصلون في نعالهم ول خفافهم

[53] Tefilin takmak Tevrat’ın bir emridir. Bkz. Tesniye, 6/8. Tefilinde Tevrat’tan dört ayrı bölüm yazılıdır: Çıkış, 13/1-10; 13/11-16 (Kadeş le kol behor… ve Ve haya ki yeviaha…); Tesniye, 6/4-9; 11/13-21 (Şem’a Yisrael… ve Ve haya im şamoa…). Bkz. Abraham Bloch, The Bibli-cal and Historical Background of Jewish Customs and Ceremonies, New York 1980, s. 78.

[54] Sayılar 15/37 vd.[55] İbn Manzûr, Lisânü’l-’Arab, Dâru Sâdır: Beyrut [ty], XI, 333.[56] Vâkıdî, II, 710, 680.[57] Mâide 5/12.[58] Mukâtil, II, 537; Vâhıdî, II, 685.[59] Bkz. Arslantaş, İslâm Toplumunda Yahudiler, Abbasî ve Fatımî Dönemi Yahudilerinde

Hukukî, Dinî ve Sosyal Hayat, İstanbul 2008, s. 472.[60] İbn Hişâm, I, 507; Belazurî, Ensâb, I, 273; İbn Mâce, Ezân 1; Buharî, Ezân 1; İbn Seyyi-

dinnâs, I, 327; İbn Kesîr, es-Sîre, II, 336. Sonraki dönem kaynaklara Yahudilerin günlük ibadetlere şofarla çağırdıklarına dair herhangi bir bilgi yansımamıştır. Bu durum ilerleyen


O dönemde Yahudiler ibadetlerini Kudüs’e (Yeruşalayim) dönerek ifa ederlerdi.[61]

Yahudilerin günlük ibadetlerini nasıl icra ettiklerine dair kaynaklara çok fazla bilgi yansımasa da, Hz. Peygamber’in namaz sırasında ellerin bele konmasını (et-tehâsur/التخاصر) yasaklaması[62] ve ibadet esnasında Ya-hudiler gibi sallanmayı (şemle’atü’l-Yahûd) yasaklamasından[63] Yahudile-rin ibadet sırasında bu şekilde hareket ettiklerini göstermektedir. Miladî ikinci asra kadar Yahudi ibadetinin en belirgin vecîbesi olan secde, İslâmî döneme gelinceye kadar Yahudi ibadetinden çıkarılmıştı. Secdenin, değişik Hıristiyan keşişler tarafından da yapılmaya başlanmasından sonra din adamları tarafından ilga edildiği belirtilir.[64] O dönemde Me-dine’deki sinagoglar çok gösterişli ve süslü olmalıdır ki, Hz. Peygamber Müslümanları mescitleri süslemekten sakındırmıştır.[65]

asırlarda Yahudilerin şofarla ibadete çağırma işlemini terk ettiklerini göstermektedir. Ancak Müslüman müellif Mes’ûdî’den Yahudiliğin otantik halini kısmen korumakta olan Sâmirî-lerin X. asırda vakitleri hâlâ gümüşten mamul şofarla (bûkât) duyurduklarını öğreniyoruz. Bkz. Mes’ûdî, Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher, nşr. M. Muhiddin Abdülhamid, es-Seâde: Mısır 1964, I, 59.

[61] Mekke’de Ka’be’yi hizasına alarak Kudüs’e yönelen Hz. Peygamber, Medine’ye hicretten sonra bir müddet daha Kudüs’e yönelerek ibadet etmiş; Yahudilerin bunu Müslümanlara karşı bir üstünlük vesilesi olarak görmeleri üzerine nazil olan bir ayetle kıble Kudüs’ten Ka’be’ye döndürülmüştür. Bakara 2/144; İbn Sa’d, I, 243. Yahudilerin Kudüs’e doğru dön-meyi üstünlük vesilesi olarak görmeleri için bkz. Taberî, Tefsîr, II, 5; İbnü’l-Cevzî, Zâ-dü’l-Mesîr, I, 127.

[62] Buharî, Amel fi’s-salât 17; Müslim, Mesâcid 46; Ebû Davûd, Salât 172; Tirmizî, Salât 164; Nesâî, İftitâh 12; İbn Manzûr, Lisânü’l-’Arab, IV, 240.

[63] İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, XI, 372. Bu sallanmalar günlük ibadette ‘Amida (kıyam) dua-sını okurken gerçekleşmiş olmalıdır. Ya’kubî Yahudilerin ibadetleri hakkında bilgi verirken duanın yapılış şeklini şöyle anlatır: “…İbadet için duran bir kimse topuklarını birleştirir ve sükût içinde sağ elini sol omzuna, sol elini de sağ omzuna koyar. Secde etmeksizin beş kere rükûya eğilir gibi eğilir kalkar.” Bkz. Tarîh, I, 67.

[64] S.D. Goitein, Yahudiler ve Araplar Çağlar Boyu İlişkileri, trc. Nuh Arslantaş-Emine Buket Sağlam, İstanbul 2004, s. 224-225.

[65] Hz. Peygamber bir hadîsinde “Sizler mescitleri Yahudiler ve Hıristiyanların süsledikleri gibi muhakkak süsleyeceksiniz”, buyurmuştur. Bkz. Buharî, Salât 91. Kaynaklarda araştırı-lan dönemle ilgili olarak sinagogların süsleme ve tefrişâtı hakkında başka bir bilgi yoktur. Hadîsteki bu ifadeden Hz. Peygamber’in süslü olarak nitelediği sinagogların Medine’de mi, yoksa gençlik yıllarında çeşitli vesilelerle ziyaret ettiği Arabistan’ın değişik yerlerinde görme fırsatı bulduğu sinagoglarda mı olduğu konusunda kesin bir hükme varmak zor gö-zükmektedir.


Kur’ân’da orucun Müslümanlar gibi, önceki ümmetlere de farz kılın-dığı belirtilir.[66] Hz. Peygamber Medine’ye hicretten sonra Yahudilerin Muharrem ayının 10. gününde oruç tuttuklarını görmüş; Yahudilere bu-nun sebebini sorduğunda onlar bu orucun İsrailoğulları’nın Firavun’un zulmünden kurtulması anısına Musa tarafından şükür gayesiyle tutulan bir oruç olduğunu söylemişlerdi.[67] Bunun üzerine Hz. Peygamber, Ya-hudilere muhalefet açısından sadece o gün değil, bu günün öncesi ve son-rasında da (Muharrem’in 9, 10 ve 11. günleri) oruç tutulmasını tavsiye etmişti.[68] İslâm kaynaklarında “Âşûrâ” olarak zikredilen bu gün, Yahudi takviminde Tişri ayının 10. gününe (Yom Kipur/Kefâret günü) tekabül etmekteydi.[69] Bu oruç Yahudilere Tevrat’ta emredilen yegâne oruçtur.[70] Kefaret gününün en önemli özelliği, bu günde sahur yapılmaksızın bir günden fazla oruç tutulması ve temkin açısından oruç süresinin 25 saate kadar uzatılmasıdır.[71] Hz. Peygamber’in oruçların birbirine eklenmesini (visâl) yasaklayarak[72] sahur yapılmasını teşviki[73] ile iftarda acele edil-mesi yönündeki emirleri,[74] Yahudilerin Yom Kipur’daki uygulamalarına muhalefet olarak ortaya konmuştur.

Kur’ân’da Kâbe’yi inşâ ederek hac yapmak için insanları Mekke’ye davet eden ilk peygamberin Hz. İbrahim olduğu belirtilmesine rağmen,[75] Yahudi geleneğinde ataları İbrahim’in inşâ ettiği bir mabede belirsiz de olsa herhangi bir atıfta bulunulmaması ilginçtir. Yahudilerin Kudüs’te

[66] Bakara 2/183.[67] İbn Kesîr, es-Sîre, II, 377.[68] San’ânî, Tefsîr, III, 370; Buharî, Savm 1, 69; Müslim, Sıyâm 127, 133.[69] Konuyla ilgili olarak bkz. Arslantaş, İslâm Toplumunda Yahudiler, s. 498-499; Yusuf Şevki

Yavuz, “Âşûrâ”, DİA (Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi), IV, 25.[70] Bkz. Levililer 16/29; 23/27; Sayılar 29/7.[71] Birunî, el-Âsârü’l-Bâkiye, s. 277; Makrizî, Hıtat, II, 473.[72] Buharî, Savm 48, 49; Müslim, Sıyâm 59; Ebû Davûd, Savm 24. Sahâbeden Beşîr

b. el-Hasâsiye’nin eşi Leylâ es-Sedûsiye iftar etmeksizin oruç (visâl) tutmak iste-miş, ancak eşi Beşîr Hz. Peygamber’den naklen bu şekilde oruç tutanların Yahu-diler olduğunu söyleyerek hanımına iftar yapmak suretiyle oruç tutmasını tavsiye etmiştir. Bkz. İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, nşr. M. İbrahim Ben-nâ-M. Ahmed Aşur-M. Abdülvehhâb Fayed, Kahire 1970, VII, 257-258.

[73] Bkz. Müslim, Sıyâm 46; Ebû Davûd, Savm 15; Tirmizî, Savm 17; Nesâî, Sıyâm 27.[74] “Oruç açmakta acele ettikleri sürece Müslümanlar hayır üzere yaşarlar.” Bkz. Buharî,

Savm 45; Müslim, Sıyâm 48; Tirmizî, Savm 13; İbn Mâce, Sıyâm 24.[75] Bkz. Bakara 2/127; Hac 22/27-29.


bir mabede sahip olması ve Yahudiliğin evrensellikten milliliğe evrilme-sinden sonra Ka’be’ye haccın Yahudi dinî ve edebî literatüründen çıka-rıldığı anlaşılmaktadır.[76] Tevrat’ta yılda üç kez [Fısıh (Pesah), Haftalar (Şavu’ot) ve Çardaklar (Sukot) bayramında] yapılması emredilen hac,[77] Mabed’in yıkılmasından sonra askıya alınmıştır. Tirmizî’nin rivayet etti-ği bir hadîste imkânı olduğu halde haccetmeyen kimselerin Yahudi veya Hıristiyana benzetilmesi,[78] Hz. Peygamber dönemindeki Yahudilerin namaz kılmalarına rağmen haccetmediklerini göstermektedir.[79]

Kur’ân’da zekâtın İsrailoğulları’na da farz kılındığı belirtilmiş;[80] an-cak mahiyeti hakkında herhangi bir bilgi verilmemiştir. Tevrat’ta Yahudi-lere ziraî mahsul ve sürülerinin onda birini Leviliye, garibe, öksüze ve dul kadınlara vermeleri emredilmiş;[81] “teruma” (תרומה) adı verilen bu öşü-rün hasattan itibaren yapılan sayımdan 7 gün sonra verilmesi de tasrih edilmiştir.[82] Ancak Yahudilikte, hac ve kurban gibi teruma da mabede

[76] Ancak Yahudilikte kohenlerin Müslümanların ihramına benzer “efod” adı verilen giysiler giymesi, başkohenin (kohen gadol) giydiği elbisenin beyaz ve dikişsiz ol-ması, ibadetin icrası esnasında yalınayak olunması (Çıkış 25/7; 28/4-8; II. Samuel 15/30; Wensinck, “İhram”, İA (MEB İslâm Ansiklopedisi), V/II, 943), Ka’be’deki tavaf gibi Çardaklar bayramının (Sukot) her günü Mabed’te süslü mezbahın etra-fında tavaf edilerek (Hoş’ana raba günü 7 kez) (hakafot) dualar [Hoş’anot duası okunması (Bloch, Jewish Customs, s. 208-209), aynı bayramın yedinci [(הושע נה)(Tişri 21) gününe tekabül eden son günün Arefe olarak isimlendirilip Arafat Dağı gibi Zeytin Dağı’nda (Har Harâ) bir araya gelinmesi (Îdü’l-cem) (Birunî, el-Âsâ-rü’l-Bâkiye, s. 277) ve mezbahta kurbanların takdim edilmesi, haccın Yahudiler tarafından şekil ve mekânı değiştirilerek Kudüs merkezli bir ibadet haline dönüş-türüldüğünü göstermektedir.

[77] Bu sebeple Yahudilerde bu üç ay “hac bayramları” olarak da isimlendirilmiştir. Sırasıyla bkz. Levililer 23/7; Tesniye 16/16-17; II. Tarihler 8/13. Hac bayramlarına İslâm kaynakları da dikkat çeker. Meselâ bkz. Birunî, el-Âsârü’l-Bâkiye, s. 281.

[78] “Kim, azığa ve kendisini Allah’ın evi Kâbe’ye ulaştıracak bir bineğe sahip olduğu halde haccetmezse, Yahudi veya Hıristiyan olarak ölmesi hiç fark etmez.” Bkz. Tirmizî, Hacc 3.

[79] Nevevî, V, 558. Bir başka hadîste (Müslim, İmân 134) ise namazı terk eden kimsenin müş-rike benzetilmesi, o dönemlerde müşriklerin hac yapmalarına rağmen namaz kılmadıklarını göstermektedir. Bkz. a.g.e., aynı yer.

[80] İlgili ayetler için bkz. Bakara 2/83; Mâide 5/12. Kur’ân’da zekâtın Hz. İshâk, Ya’kûb ve İsmail peygamberlere de emredildiği belirtilmiştir. Bkz. Enbiyâ 21/73; Meryem 19/55.

[81] Bkz. Tesniye 14/29; 26/12.[82] Tesniye 16/9. Onda birlik terumanın ilk onda biri dinî hizmetlerinin karşılığı olarak Levi-

liler’e verilirdi (Sayılar 18/21-24; Babil Talmudu, Ketubot 26a). Levililer ise bunun onda birini (onda birin onda biri/terumot me’aserot veya terumot min ha-me’aser) Kohenlere takdim ederdi. Bkz. Sayılar, 18/26-28.


bağlı bir ibadet olarak düşünüldüğü için, bu vecîbenin sürgünde olun-duğu müddetçe sadece Filistin’de (Erets Yisrael) oturan Yahudilerin bir yükümlülüğü kabul edilmiştir.[83] Hz. Peygamber’in çağdaşı Finhas isimli bir Yahudi “Allah fakir midir ki, bizden zekât istiyor; istiyorsa, demek ki biz ondan zenginiz”, şeklindeki ifadesi,[84] Medine’de Yahudilerin Filistin’de mukim olmamaları dolayısıyla zekât vermediklerini göstermektedir.[85]

Hz. Peygamber döneminde Yahudiler ölüm döşeğindeki kimselere Tevrat’tan bölümler okumakta idiler.[86] Müslümanlar gibi Yahudiler de ölen kimseleri cemaate bir şekilde duyuruyorlardı. Hayber’de öldürülen Yahudi Ebû Râfî’nin ölümü, şehir surlarına çıkan bir ölü ilâncısı tarafından “Hicaz tâciri Ebû Râfî ölmüştür” şeklinde duyurulmuştu.[87] İlânı yapan kimse, cemaat içerisinde duyuruları yapmakla görevli bir “şamaş” olma-lıdır.[88](*) Yahudilerde cenazenin hemen gömülmesi esastır. Yahudi şair Ebû Âfek’in öldürüldüğünde bekletilmeksizin gömüldüğü kaydedilir.[89] Rivayetlerden o dönemde Yahudilerin cenazeyi defne götürürken yavaş yavaş hareket ettikleri ve bu sırada da ellerinde meşale olduğu halde yük-sek sesle bir şeyler (muhtemelen Mezmurlar’dan pasajlar) okudukları an-

[83] A’hron Oppenheimer, “Terumot and Ma’aserot”, EJd (Encyclopedia Judaica), XV, 1025-1026.

[84] Mukâtil, I, 323-324.[85] “Hani, biz İsrailoğulları’ndan, “Allah’tan başkasına ibadet etmeyeceksiniz, anne babaya,

yakınlara, yetimlere, yoksullara iyilik edeceksiniz, herkese güzel sözler söyleyeceksiniz, na-mazı kılacaksınız, zekâtı vereceksiniz” diye söz almıştık.” Bkz. Bakara 2/83.

[86] Hz. Ebû Bekir ve Ömer’in de bulunduğu bir sırada Hz. Peygamber’in bir Yahudiyi ziya-ret ettiği, Yahudinin o sırada ölüm döşeğindeki yeğenine (İbn Hacer’de oğlu) Tevrat’tan parçalar okuduğu rivayet edilir. Bkz. İbn Sa’d, I, 185; İbn Kesîr, es-Sîre, I, 323; İbn Hacer, el-İsâbe, VII, 217. Bu Yahudi muhtemelen Mezmurlar’dan bir parça okumakta idi; zira Yahudilerde ölüm döşeğindeki kimseye (goses) Tehilim (Mezmurlar) okunması sevap kabul edilmektedir. Bkz. Behar, El Gid Para El Pratikante- Dini Uygulama Rehberi, trc. Morde-hay Yanar, İstanbul 2004, s. 384.

[87] Buharî, Meğâzî 82; Asım Köksal, İslam Tarihi, İstanbul [ty], X, 26-27.[88] (*) Yahudilerde sinagogların bakım ve temizliğiyle şamaşlar ilgilenmektedir. Müslüman-

lıktaki kayyımlık vazifesine benzer bir vazife gören şamaşların yaptığı hizmetler oldukça çeşitli idi. Sinagogun bakım ve temizliği yanında, mücrimlere verilen kırbaç cezasını uy-gulama, Sebtin girişini ilân etmek üzere yüksekçe bir yerden şofar çalma, cemaatin evle-rini dolaşarak sabah ibadetine davet etme ve bet dinin ilânlarını duyurma gibi görevleri de vardı. Şamaşlık kurumu hakkında daha fazla bilgi için bkz. Arslantaş, İslâm Toplumunda Yahudiler, s. 539-540.

[89] Bkz. Belazurî, Ensâb, I, 373: “...فاجتمع إليه قوم ممن كان على مذهبه، فقبروه ”


laşılmaktadır.[90] Hz. Peygamber’in yası üç günle sınırlaması,[91] ayrıca yas tutarken saçların uzatılmasına müsaade etmeyip traş ettirmesini,[92] yedi (şiv’a) ve otuz gün (şloşim) şeklinde iki ayrı yas tutan ve yas sırasında saç ve sakal tıraşı olmayan Yahudilere muhalefet olarak değerlendirilebilir.[93]

O dönemde Yahudiler “Şabat” adını verdikleri “Sebt günü”nü (Cumartesi) tazim ediyorlardı. Yahudilerde “dinlenme günü” kabul edilen Sebt’te işlere ara verilmesi, dinî bir vecîbedir.[94] On Emir’in doku-zunu tasvip eden Hz. Peygamber, Yahudi din adamlarının hayatı çekilmez hale getirecek kadar şartlarını ağırlaştırdığı Sebt günü ve yasaklarını ilga etmiştir.[95] Kaynaklara Hz. Peygamber’in çağdaşı Yahudilerin Sebt günü ve yasakları ile ilgili tutumları hakkında çok fazla bilgi yansımamıştır. Hz. Peygamber’in çağdaşı Yahudiler, “Sebtte dinlenme” düşüncesinin âlemi altı günde yaratan Allah’ın yedinci günde ayak ayak üstüne atıp “istirahat etmesi”nden(!) kaynaklandığını;[96] bu sebeple de Sebt günü O’nun hiçbir şeye hükmetmediğine(!) inanırlardı.[97] Hayati meselelerde Sebt yasaklarının askıya alınabileceği kabul edilmişken,[98] Medine dönemin-de Yahudiler Uhud savaşında Sebti bahane ederek şehrin savunmasına

[90] Sahâbeden İmrân b. Husayn’ın (ö. 52/672), öldüğünde kendisini mezara, Yahudilerin yaptı-ğı gibi değil, bir an önce götürüp defnetmelerini, bu arada meşale yakmamaları ve seslerini de yükseltmemelerini vasiyet ettiği rivayet edilir. Bkz. İbn Sa’d, VII, 11.

[91] Hz. Peygamber Ca’fer’in (b. Ebû Tâlib) ailesine üç gün yas tutmalarını belirtmiş, sonra gelerek “Kardeşim Ca’fer için bugünden sonra artık ağlamayın!” buyurmuştu. Bkz. Ebû Davûd, Menâsik 78, Tereccül 13; Nesaî, Zînet 57-58.

[92] Hz. Peygamber Ca’fer b. Ebû Talib’in çocuklarına üç gün yas tutmalarını emret-miş ve getirdiği bir berbere saçlarını da traş ettirmişti. Bkz. Ebû Davûd, Menâsik 78, Tereccül 13; Nesâî, Zînet 57-58.

[93] Yahudilikte yasla ilgili olarak başa kül, toz-toprak saçmak, saç ve sakal tıraşı olmamak, yas elbisesi giymek, koku vb. şeyler sürünmemek, yıkanmamak, cinsel ilişkiye girmemek, başı örtmek, konuşmamak, selam vermemek gibi bazı kurallar getirilmiştir. Bkz. Yeşu 7/6; II. Samuel 14/2; II. Samuel 15/30; Levililer 10/3; Amos 5/13; Nehemya 1/4; Babil Talmudu, Berahot 6b. Detaylar için bkz. Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 390.

[94] Bkz. Çıkış 20/8-10.[95] Bkz. Tirmizî, İsti’zân 33; İbn Mâce, Edeb 16; Tirmizî, Tefsîrü’l Kur’ân 17.[96] Taberî, Tefsîr, XXVI, 179[97] İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, VIII, 114. Yahudilerin Allah hakkındaki bu yanlış anlayışı

Kur’ân tarafından reddedilmiş (Kâf 50/38), O’nun herhangi bir yorgunluktan münezzeh olduğu belirtildikten sonra Sebt de dahil her an hükümran olduğu vurgulanmıştır (Rahmân 55/29-30). Konuyla ilgili olarak bkz. Mukâtil, IV, 136.

[98] Bkz. Vâkıdî, II, 484.


iştirak etmemişlerdi.[99] Benzer bir mazereti Hendek savaşında Kureyza Yahudileri Mekkeli müşriklere karşı ileri sürmüşlerdi.[100] Yahudilikte Se-btin en önemli özelliklerinden biri de sinagogda cemaatle yapılan ibadet-tir. O dönemde Yahudilerin Sebt ibadetlerinde Mezmurlar’dan bölümler okuduğunu, Hz. Peygamber’in bir hadisinden öğreniyoruz.[101]

Hz. Peygamber’in çağdaşı Yahudilerin Sebt günü ile ilgili uygulamaları hakkında başka bilgi yoktur. Ancak Medine’de kendi toplumunu inşâ etmeye gayret eden Hz. Peygamber, Yahudilerin mukaddes günleri ol-ması dolayısıyla müntesiplerine Sebtle ilgili bazı uyarılarda bulunmuştur. Bu bağlamda farz oruçlar dışında sadece Cumartesi günü oruç tutulma-masını emretmiş,[102] Müslümanları ibadet açısından haftanın sadece bir gününe yoğunlaşan Yahudilere benzemekten sakındırmıştır.[103]

3. bağlı bulundukları gelenek (Minhag/mezhep)

İslam kaynaklarında yer alan bazı bilgiler ile Yahudilikteki bazı uygulamalar karşılaştırıldığında, Hz. Peygamber dönemindeki Yahudilerin dini uygulama açısından bağlı oldukları geleneği (minha-g)[104](*) tespit etmek mümkündür. Sürgünlerden sonra Yahudiler arasın-da Filistin ve Babil bölgelerindeki uygulamalarda bir ayrışma meydana gelmiş; her iki bölgede yaşayan Yahudi din adamları Yahudiliği yaşadık-ları bölgeye göre yeniden yorumlama yoluna gitmişlerdir. Bu sebeple Ya-hudiler arasında “Filistin” ve “Babil” olmak üzere iki ana gelenek ortaya

[99] Vâkıdî, I, 262-263; İbn Hişâm, I, 518; Belazurî, Ensâb, I, 325; İbn Seyyidinnâs, I, 334. [100] Vâkıdî, II, 485-484; İbn Kesîr, es-Sîre, III, 217. [101] Akabe bey’atlarından sonra Medine’ye öğretmen olarak gönderilen Mus’ab b. Umeyr, Me-

dine’den Hz. Peygamber’e yazdığı bir mektupta Cuma günü Müslümanlara toplu bir ibadet yaptırma konusunda izin istemiş; Hz. Peygamber de Mus’ab’a Yahudilerin Sebt ibadeti için hazırlanıp dualarını cehri okumaya başladığı ve istivâ halindeki güneşin batıya doğru kay-maya başlamasından sonra iki rekat namaz kıldırmasını emretmişti. Bkz. İbn Sa’d, II, 118.

[102] Tirmizî, Savm 675; Ebû Davûd, Savm 2068.[103] Buharî, Savm 63.[104] (*) “Minhag” (מנהג) terimi “örf, usûl, âdet ve gelenek” anlamına gelmektedir. Yahudiliğin

hayatın değişik alanlarında takip edilmesini emrettiği kurallar, tarihsel süreçte cemaatler tarafından farklı yorumlanmış, bu da Yahudilik içerisinde değişik anane ve geleneklerin (minhag ha-makom) ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Talmud, bu yerel uygulamaları hu-kukun bir kaynağı olarak bağlayıcı kabul etmektedir. Bkz. “Minhag”, EJd (Encyclopedia Judaica), XII, 251.


çıkmıştır. X. asır Karaî din adamı Ya’kub el-Kirkisanî, Filistin ve Babil geleneği arasındaki meseleleri konu edinen müstakil bir eser yazmış;[105] kabul ve uygulamada iki gelenek arasında 50’den fazla fark olduğunu belirmiştir.[106] Kirkisanî’nin Filistin geleneğine dair sıraladığı bazı pren-sipler, Geniza’daki bazı bilgiler ile ilk dönem İslâm tarihi kaynaklarında Yahudilerle ilgili kayıtlara geçen bazı uygulamalar, Hz. Peygamber’in çağ-daşı Yahudilerin Filistin geleneğine (Minhag Yeruşalmi) bağlı olduğunu göstermektedir.

Bu geleneğin Arabistan Yahudileri arasında yayılmasında tarihî, ticarî ve kültürel bazı sebeplerin etkili olduğu söylenebilir.[107] Kirki-sanî’nin verdiği bilgilerden hareketle Hz. Peygamber’in çağdaşı Yahu-dilerin, suyla taharet yapmaları,[108] hanımlarının mazeret dönemlerin-de kendilerine hiçbir şey yaptırmadıkları gibi, onlarla aynı mekanı dahi paylaşmamaları,[109] cinsel ilişkiden sonra gusül almaları,[110] sinagoglarda icra edilen ibadetlerde çocukları öne geçirip aktif rol vermeleri,[111] Pu-

[105] Kirkisânî, Kitâbü’l-Envâr ve’l-Merâkıb, nşr. Leon Nemoy, New York 1940, II, 51. İng. trc. Leon Nemoy, “al-Qirqisani’s Account of the Jewish Sects and Christianity”, Hebrew Union College Annual 7 (1930), s. 382.

[106] Kirkisânî, Kitâbü’l-Envâr ve’l-Merâkıb, II, 48, İng. trc. Nemoy, s. 377. Gerçi Kirkisanî bu görüş ayrılıklarına Rabbanî Yahudiliğin öğretilerinin doğru olmadığına ispat sadedinde değinmektedir.

[107] Özelde Medine genelde ise Arabistan Yahudileri bölgeye Filistin’den gelmiş, kültürel açı-dan Araplaşsa da kökenlerini hiç unutmamış, Filistin’de yaşadıkları dönemlerde şekillenen dinî uygulamalarını muhafaza etmişlerdi. Bu uygulamalar, Filistin’e başta ticaret olmak üzere değişik vesilelerle yapılan seyahatler ile Filistin’den bölgeye gelen din adamları saye-sinde de beslenmiştir.

[108] Hicret esnasında Kubâ’ya gelen Hz. Peygamber bölge halkının temizliğinin Allah tarafın-dan övüldüğünü belirterek bunun sebebini sormuş; onlar da komşuları Yahudilerden öğren-dikleri şekilde, su ile taharet yaptıklarını belirtmişlerdi. Bkz. İbn Kesîr, es-Sîre, II, 292-293; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, IV, 316. Hatta Hz. Peygamber bizzat Yahudilere su ile taharet yapmalarının sebebini sormuş, Yahudiler de Tevrat’ın emri gereği cevabını vermişlerdi. Bkz. İbnü’l-Esîr, a.g.e., V, 101. Bilgiyi Babil geleneği ile krş. Kirkisânî, Kitâbü’l-Envâr ve’l-Merâkıb, II, 50, İng. trc. Nemoy, s. 380.

[109] İbn Ebû Hâtim, II, 400. Krş. Kirkisânî, Kitâbü’l-Envâr ve’l-Merâkıb, II, 50, İng. trc. Ne-moy, s. 380.

[110] İbn Sa’d, VIII, 122. Krş. Kirkisânî, Kitâbü’l-Envâr ve’l-Merâkıb, II, 50, İng. trc. Nemoy, s. 380.

مون صبيانهم يصلون بهم…“ [111] İfade ve bilgi için bkz. Mücâhid, Tefsîr, I, 161; İbn .”كانت اليهود يقدEbû Hâtim, III, 972; Taberî, Tefsîr, V, 127. Bu bilginin Filistin bölgesinde yaygın olan bu uygulama ile ilgili Geniza’da yer alan şu bilgi ile karşılaştırması için bkz. S.D. Goitein, “The Local Jewish Community in the Light of the Cairo Geniza Records”, Journal of


rim bayramında Yahudilerin Yesrib’teki hakimiyetlerine son veren Mâlik b. Aclân’ın suret ve kuklalarını lânetleyip dövmeleri,[112] Yahudi olmayan-ların ebedi cehennemlik oldukları şeklindeki inançları,[113] Hz. Peygam-ber’in çağdaşı Yahudilerin Filistin geleneğine bağlı olduklarını ve buna göre hareket ettiklerini göstermektedir.

bibliYografYa

Arslantaş, Nuh, Emevîler Döneminde Yahudiler, Gökkubbe Yayınları: İstanbul 2005.

_______, İslâm Toplumunda Yahudiler, Abbasî ve Fatımî Dönemi Yahudilerin-de Hukukî, Dinî ve Sosyal Hayat, İz yayıncılık: İstanbul 2008.

_______, “Sürgünden Sonra Hayber Yahudileri”, Belleten LXXII, 264 (Ağus-tos 2008), s. 431-474.

Behar, Rabi Nisim, El Gid Para El Pratikante- Dini Uygulama Rehberi, trc. Mordehay Yanar, İstanbul 2004.

Belazurî, Ahmed b. Yahyâ b. Cabir (ö. 279/892), Fütûhu’l-Büldân, nşr. Abdul-lah Enîs et-Tabbâ- Ömer Enîs et-Tabbâ, Beyrut 1987.

_______, Ensâbü’l-Eşrâf, nşr. Muhammed Hamidullah, Kahire 1959.

Benjamin (mi-Tudela/Tudelalı) (XII. asır), Tudelalı Benjamin & Ratisbonlu Pe-tachia Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, trc. Nuh Arslantaş, İstanbul 2001, s. 31-92.

Birunî, Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed (ö. 453/1061 [?]), el-Âsârü’l-Bâ-kiye ‘ani’l-Kurûni’l-Hâliye [Chronologie Orientalischer Völker von Albe-runi], nşr. C. Eduard Sachau, Leipzig 1923.

Jewish Studies 12 (1961), s. 138; Stefan C. Reif, A Jewish Archive from Old Cairo, The History of Cambridge University’s Genizah Collection, Curzon Press: 2000, s. 197.

[112] Welfenson, s. 58; Morris Jastrow vd., “Arabia: Medinian Jews”, The Jewish Encyclopedia, II, 42. Krş. Basnage, Histoire des Juifs, Book VIII, chap. 6’dan naklen, Israel Friedlander, “Bonfires on Purim”, JQR (Jewish Quarterly Review), n.s. 1 (1910-11), s. 258.

[113] Taberî, Tefsîr, I, 381.


Bloch, Abraham, The Biblical and Historical Background of Jewish Customs and Ceremonies, New York 1980.

Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr (ö. 255/869), el-Muhtâr fî’r-Reddi ale’n-Nasârâ, nşr. Muhammed Abdullah Şerkavî, Beyrut 1991/1411.

Cevad, Ali, el-Mufassal fî Târîhi’l-Arab kable’l-İslâm, I-X, Beyrut 1976-1978.

Friedlander, Israel, “Bonfires on Purim”, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 257-258.

Gil, Moshe, “The Origin of the Jews of Yathrib”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam 4 (1984), s. 203-224.

Ginsberg, H.L., “Michael and Gabriel”, EJd, XI, 1488.

Goitein, S.D., Yahudiler ve Araplar, Çağlar Boyu İlişkileri, trc. Nuh Arslan-taş-Emine Buket Sağlam, İstanbul 2004.

_______, “The Local Jewish Community in the Light of the Cairo Geniza Re-cords”, JJS (Journal of Jewish Studies) 12 (1961), s. 133-158.

Günaltay, M. Şemseddin, Yakın Şark Elâm ve Mezopotamya, Ankara 1987.

Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, I-II, trc. Salih Tuğ, İstanbul 1990.

İbn Asâkir, Ali b. Hasan b. Hibetullah el-Dimaşkî (ö. 571/1175), Tarîhu Medî-neti Dimaşk, nşr. Muhibüddin Ebû Said el-Amrâvî, Beyrut 1995.

İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed (ö. 327/938), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, nşr. Es’ad Muhammed et-Tayyib, Riyad 1997.

İbn Habîb, Ebû Ca’fer Muhammed (ö. 245/860), el-Muhabber, nşr. İlse Lich-tenstadter, Haydarabad 1942.

İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali (ö. 852/1449), el-İsâbe fî Tem-yîzi’s-Sahâbe, nşr. Ali Muhammed Bicâvî, Beyrut 1992.

İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik (ö. 218/833), es-Sîretü’n-Nebeviyye, I-IV (İki mücellet), nşr. Mustafa Sakkâ ve dğr., Beyrut [ty].

İbn İshâk, Muhammed (ö. 151/768), es-Sîre, nşr. Muhammed Hamidullah, Konya 1981.

İbn Kayyım, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Bekir (ö. 751/1350), Ahkâmu Ehli’z-Zimme, I-II, nşr. Subhi Salih, Beyrut 1983.

İbn Kesîr, Ebü’l-Fida İmadüddîn İsmail b. Ömer (ö. 774/1373), es-Siretü’n-Ne-beviyye, nşr. Mustafa Abdülvâhid, Beyrut 1976.


İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemalüddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali (ö. 711/1311), Lisânü’l-’Arab, I-XV, Dâru Sâdır: Beyrut [ty].

İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed (ö. 230/884), et-Tabakâtü’l-Kübrâ, I-IX, nşr. İhsan Abbâs, Beyrut 1405/1985.

İbn Seyyidinnâs, Ebü’l-Feth Fethüddin Muhammed (ö. 734/1334), Uyûnü’l-E-ser fî Fünûni’l-Meğâzî ve’s-Siyer, nşr. Muhammed el-Îd el-Hadrâvî-Mu-hiddin Mestû, Medine 1992.

İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemaleddîn Abdurrahman b. Ali (ö. 597/1201), Zâ-dü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, I-IX, el-Mektebetü’l-İslâmiyye: Beyrut 1404.

İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali (ö. 630/1232), Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, nşr. M. İbrahim Bennâ-M. Ahmed Aşur-M. Abdülveh-hâb Fayed, Kahire 1970.

Jastrow, Morris ve dğr., “Arabia: Medinian Jews”, JE (The Jewish Encyclo-pedia), II, 42.

Kirkisânî, Ebû Yûsuf Ya’kûb (940’dan sonra/X. asır), Kitâbü’l-Envâr ve’l-Merâkıb, I-II, nşr. Leon Nemoy, The Alexander Kohut Memorial Foundation: New York 1940 (Mezheplerle ilgili kısmın İng. trc. için bkz. Leon Nemoy, “al-Qirqisani’s account of the Jewish Sects and Christianity”, HUCA (Hebrew Union College Annual) 7 (1930), s. 317-399).

Köksal, Asım, İslam Tarihi, İstanbul [ty].

Makdisî, Mutahhar b. Tâhir (ö. 355/966’dan sonra), el-Bed’ ve’t-Târîh, I-VI, Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-diniyye, [ty].

Makrizî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ali (ö. 845/1441), el-Hıtatu’l-Makriziyye (Kitâbü’l-Mevâiz ve’l-’İtibâr bi Zikri’l-Hıtatı ve’l-Âsâr), I-II, Kahire [ty].

Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyin (ö. 345/956), Mürûcü’z-Zeheb ve Meâ-dinü’l-Cevher, I-IV, nşr. M. Muhiddîn Abdülhamid, es-Seâde: Mısır 1964.

“Miha-El”, Otsar Yisrael, Ansiklopedya ישראל-אנציקלופדיה -ed. J.D. Ei ,אוצר senstein, Berlin-Wien 1924, VI, 166.

“Minhag”, EJd (Encyclopedia Judaica), XII, 251.

Mukâtil b. Süleyman (ö. 767/150), Tefsîr-i Kebîr, trc. Beşir Eryarsoy, İstanbul 2006.

Mücâhid, Ebü’l-Haccâc el-Mekkî (ö. 104/722), Tefsîr, nşr. Abdurrahman et-Tâhir Muhammed Sûretî, Beyrut [ty].


Nemoy, Leon, “al-Qirqisani’s Account of the Jewish Sects and Christianity”, HUCA (Hebrew Union College Annual) 7 (1930), s. 317-399

Nevevî, Ebû Zekeriya Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref (ö. 676/1277), Riyâzü’s-Sâ-lihîn: Peygamberimizden Hayat Ölçüleri, I-VIII, trc. ve şerh M. Yaşar Kan-demir-İsmail L. Çakan-Raşit Küçük, İstanbul 2001.

Newby, Gordon D., A History of the Jews of Arabia, Columbia 1988.

Oppenheimer, A’hron, “Terumot and Ma’aserot”, EJd (Encyclopedia Judai-ca), XV, 1025-1026.

Önkal, Ahmet, “Cüzam”, DİA (Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi), VIII, 149.

Reif, Stefan C., A Jewish Archive from Old Cairo, The History of Cambridge University’s Genizah Collection, Curzon Press: 2000.

Samuel b. Yahya el-Mağribî (ö. 1174/570), İfhâmü’l-Yahûd, nşr. Muhammed Abdullah eş-Şerkavî, Dârü’l-Hidâye 1986.

San’ânî, Ebû Bekir Abdürrezzâk (ö. 211/827), Tefsîrü’l-Kur’ân, I-III, nşr. Mus-tafa Müslim Muhammed, Riyad 1410.

Scholem, Gershom, “Raphael”, EJd (Encyclopedia Judaica), XIII, 1549.

Sidur Kol Ya’kov ke-Minhag Aram-Tısova (סדור קול יעקב כמנהג ארם צובה) (Sid-dur Kol Yaakob according to Minhag of Aleppo), with English Translation, eds. Rabbi Shimon H. Alouf-Sam Catton-David A. Tawil, Sephardic Hari-tage Foundation, Inc: USA 1996; Türkçe trc. Sidur Kol Yaakov, trc. Liliane Zerbib (Kazes), İstanbul 2005.

Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (ö. 310/922), Tarîhu’t-Taberî, nşr. Mu-hammed Ebu’l-Fadl İbrahîm, I-XI, Beyrut 1967.

_______ , (Tefsîr) Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Beyrut 1405/1984.

Vâhıdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed (ö. 468/1075), el-Vecîz fî Tefsî-ri’l-Kitâbi’l-Azîz, I-II, nşr. Safvan Adnan Davudî, Dimaşk 1995/1415.

Vâkıdî, Muhammed b. Ömer (ö. 207/822), Kitâbü’l-Meğâzî, I-III, nşr. Marsden Jones, Beyrut 1966.

Welfenson, İsrail, Tarîhu’l-Yehûd fî Bilâdi’l-Arab fi’l-Câhiliyye ve Sadri’l-İs-lâm, Mısır 1927.

Wensinck, “İhram”, İA (MEB İslâm Ansiklopedisi), V/II, 943.


Ya’kubî, Ahmed b. Ebû Ya’kub İbn Vâdıh (ö. 292/904), Tarîhu’l-Ya’kûbî, I-II, Daru Sâdır: Beyrut 1960.

Yavuz, Yusuf Şevki, “Âşûrâ”, DİA (Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi-si), IV, 25.

Zehebî, Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed (ö. 748/1347), Siyeru A’lâmi’n-Nü-belâ, I-XXIII, nşr. Şuayb el-Arnâvûd ve dğr., Beyrut: Müessesetü’r-Risâle 1984/1405.

Documents

Hz. Peygamber’in (sas) Çağdaşı yaHudilerin inanÇ-ibadet ve dinî …§.-Dr... · 2015-06-01 · 2015-2014 Ders Yolo Siyer Mektebi Müfredato HZ. PEYGAMBER (SAS) DÖNEMç SçYER