I 4Һ . ^І * I 1і Мамандық -tf| ^У Каженова Л.Ж. и£

Шакенова А.Н.

I *Һ . ^у 4

^ 4& - ^I <*t 1I 1| 4

Қазақстан Республикасының білім жэне ғылым министрлігі М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік

университеті

Мамандық

Каженова Л.Ж. Шакенова А.Н.

УДК 331.54

Авторлары: Каженова Л.Ж.Шакенова А.Н.

Рецензия жазган: Ержанов М.Е. - педагогикалыкғылымдарының докторы, профессор. Түрмағамбетова Б.Ж. - өнертану кандидаты, М.О.Эуезов атындагы эдебиет жэне өнер институтының ғылыми кызметкері.

Шакенова А.Н. Каженова Л.Ж.Мамандық: Оқу- эдістемелік кұралы. -Орал: М. Өтемісов

атындағы БҚМУ Баспа орталығы, 2010.-40 б.

Еңбекте казактың аспаптық музыкасы жөнінде тарихи мәлімет беріліп, олардың кұрылысы жайлы, орындау техникасы, күйлерді талдау, күйші тұлғасы, күйге баулу дәстүрі жайлы, сондай-ак күйдің мағынасы мен символикасы оның өмірдегі накты уақиғалармен, моральдық-этикалык такырыптары жайлы мағлұмат беруімен кұнды. Сонымен катар, оку-эдістемелік жұмыста домбыраның кағыстары күйдің мазмүнын түсіндірудегі ең басты кұрал, күйдің тілі ретінде пайымдалады.

«Мамандык» атты оку-эдістемелік жүмыс кредиттік технология бойынша білім алып жүрген студенттерге арналып, жеке сабак барысында окытушы мен ұстаз, өзіндік жүмысты ұйымдастыруда пайдасы мол.

О Шакенова А.Н., Каженова Л.Ж.

Алғы сөз

Домбыра - ерте заманнан бері халқымызбен бірге жасасып келе жаткан, оның рухани жан серігіне айналған музыкалык аспаптардың бірі.

Болашақ өнер иелерінің рухани тэрбиесі - кәсіби өнер мен хапықтык мектептің тығыз байланысы, дэстүрлі өнерді көзінің карашыгындай сактап, эр аймақ күйшілік мектеп дэстүрінде негіз алып, жан-жақты дамыту, орындаушылык жэне үстаздык шеберліктерінің каркынды дамуымен, музыка мамандары кызметінің ^лағаттылығы мен жіті бағыты аркылы атқарылатын абыройлы іс. Бүл пэннің негізгі мазмұнына студенттердің оқушыға домбыра үйрету уақыггарындағы эдіс- амалдарының іске асыруына қажет білімнің қыр-сырлары енген. Мамандык пэні студенттердің өз бетімен ойлау қабілетінің, домбыра аспабында ойнап үйретудің үлгілерін, әдістерін жете білуге үйретеді. Ұстаздарының озык іс- тәжірибесін көре жүріп, орындаушылық пен ұстаздық машыкты тереңдете оқытып, өз бетінше түжырым жасауға бағыштайды. Курстың негізгі түйіні алдыңғы катарлы орындаушылар мен ұстаздардың мэнді де мазмұнды нұскауларына сүйенеді.

Мамандық пэні - сындарлы үрдіс. Зандылықтардың, үлгілердің, эдістердің, түбегейлі ғылыми зерттеулердің, амалдардың жиынтығы жэне педагогика, психология, орындаушылық тарих, орындаушылык шеберліктің нәтижелері біртұтас арнаға кояр саласы. Пэн мазмұнының негізі - мінез- қүлыкты, домбыра өнерін жіті білетін, тәрбиелі орындаушы, үйымдастырушы, ыждағатты, домбырашы ұстазды дайындау. Музыкалық ойлау кабілетінің калыптасуы есте сақтау, зейін, музыкалык дағдысын жетілдіру, шығармашылык ойлау, дамылсыз үйретудің прогрестік жолдары жиынтығындағы мектепті калыптастыру. Өз бетімен жұмыс дағдысын, шығармашылык қүлшыныс нэрін күю. Окушыны өзі орындаган шығармасына сын көзбен қарауды үйретіп, жалпы өнерге деген сүйіспеншілігін арттыру. Домбыра ойнауды үйретудің казіргі замандағы мақсаттары мен құрылымдағы негізгі эдістемелік еңбектерге шолу.

Күй - халқымыздың мұңын мүндап, жоғын жоқтап, арман, максат, мүддесін жырлаған. Елдің басына түскен ауыртпашылықтар, куанышы, күйініш-сүйініші домбырадан күй болып үн қатқан. Күй - халқымыздың жан серігі. Тамырын терең

з

тартқан далалық өнер заман ағымына байланысты калалык мэдениетке ұласты.

Алғашқы сүйенетін тұгырымыз академик А.Жұбановтың саралауына жүгінетін болсак, домбырашылык дэстүр: Қүрманғазы, Дәулеткерей, Тэттімбет, Қазанғап, Абыл, Адай, Байсерке болып жеті мектепке жіктелген. Кейінгі зерттеулердің нэтижелері бойынша бұған Сыр бойы, Қаратау, Алтай-Тарбағатай күйшілік мектептері қосылды. Күй үйрету жүйесі осы аталған мектептердің күйлерін меңгеру аркылы жүргізіледі.

Ұлттык аспаптық музыканың тарихында домбырада орындаушылык - мәдениетіміздің биік те көркем саласы. Домбыра күйлерінің мазмұндык, жанрлық, жүйелік кырлары дәстүрлі орындаушылыкта төкпе және шертпе бағыттарында жаркын көрініс тапкан.

Күні бүгінге дейін домбыра тартуды үйрету мен окытуда JI. Хамиди мен Б. Fизатовтың «Алғашкы домбыра үйрену мектебі», X. Тастановтың «Домбырада сабақ беру методы», А. Жұбановтың «Ғасырлар пернесі», «Қүрмангазы», Қ. Ахмедияровтың «Сарыарка», «Жігер», «Әсем коныр»,А. Жайымов, С. Бүркітов, Б. Ыскаковтың «Домбыра үйрену мектебі»,А. Жайымовтың «Домбыра ойнау өнері», К. Сахарбаеваның «Атырау эн-күй мүхиты», «Домбыраға арналған хрестоматия», А. Тоқтагановтың «Күй - тэңірдің күбірі», «Күй керуені» жэне т.б. кітаптары музыкалык оку орындарының студенттері мен окушылары үшін негізгі оқу кұралдары болып келеді. Бүл еңбектер эр кезеңде домбыра ойнауды нотамен меңгеріп, музыкалык сауат ашуда оку күралдары ретінде үлкен рөл аткарады. Оқушының домбыра тартуды меңгеруі табиғи логикалык жүйемен баспалдакты түрде алғашкы кағыстар, перне басу, эр түрлі дыбыс шығару әдіс- тәсілдерін, жеңіл эн эуендерін үйренуден басталады. Домбыраны оқьгту барысында тек күймен шектеліп кана коймай, сонымен бірге фортепиано сүйемелімен домбырада пьеса орындаушылык өнері кең канат жайып дамыды. Бүгінде күйшілік өнер - халкымызбен бірге жасасып келе жаткан ұлы казына. Қазактың үлы акыны Абай «Құлактан кіріп бойды алар, әсем эн мен тэтті күй», деп жырлағандай халкымыз Құрманғазы, Дэулеткерей, Байжігіт, Тәттімбет, Қазанғап, Сүгір, Тока, Абыл сияқты үлы күйшілердің мол мұрасымен сусындап өсті.

4

Түсініктеме

050404 «Дәстүрлі музыкалық өнер» мамандығы бойынша «Домбыра» аспабына арналған мемлекеттік корытынды аттестация бағдарламасы мемлекеттік стандарттық талапқа сай білім шарттарын негізге ала отырып жазылды.

Мемлекеттік емтихан - білім алушылардың мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру деңгейіне сәйкес стандартгы қандай деңгейде меңгергенін аныктау мақсатында өткізілетін рэсім.

Дипломдык жұмыс - бітірушілерді мемлекеттік концерттік бағдарламасын жеке орындаушы ретінде корытындылайды. Мемлекетгік емтихан бағдарламасы кафедра мэжілісінде қаралып, университет ректоратында бекітіледі. Бітірушілердің жеке орындаушы бағдарламасына дайындық VII -V III семестр аралығында өтеді. Жеке орындау бағдарламасының ұзақтығы 25- 30 минут шамасы болуы кажет.

Мемлекеттік емтихан корытындысы бойынша бітірушілер келесі біліктілікке ие болады:

Концерттік орындаушы біліктілік бойынша құжат беріледі.

«Мамандық» пэнін өткен студент курс соңында төмендегідей талаптарды білуі шарт:

- кәсіби орындаушылық шеберлік негіздерін тэжірибеде меңгеру;

- шығарманың көркемдік деңгейін, мазмұнын ашу;- дэстүрлі музыка өнерін кэсіби орындаушылық жоғары

деңгейде меңгеру;- ұлттық дәстүрлі орындаушылық мектептерді, оның

тұлғаларының шеберлік негіздерін тәжірибеде игеру;- шығармалардың мәнің ашу, түрлі стильдердің, жанрлардың,

дыбыс әуезі мәнінің сан қилы эдістерін білу;- жоғары көркемдік деңгейіндегі концерттік репертуарды

шығармашылық тұрғыда игеру;- стильдік интерпретация қабілеттерін тэрбиелеу техникалық

қиындықтарды жену әдістері, барлық орындаушылык эдістерінің көркемдік мэнін ашу әртістік қабілетті дамытуға жэне бойдағы жеке қорын ашуға, концерттік жоғары деңгейді жан-жакты білімдарлықпен ізеттеу;

5

- ансамбль, оркестрде орындаушы ретінде жұмыс жасай білу ерекшеліктерін меңгеру;

- дәстүрлі орындау өнерінің шығу тарихы мен даму кезеңін меңгере білу;

- танымал аса көрнекті орындаушы-музыканттардың орындаушылык стилі мен қағидаларын меңгере отырып оны талдай білу, солардың үлгілерімен жұмыс істей білу;

- домбыра репертуарларының кезеңімен таныс болу;- халықтык дәстүр үлгілерін игере отырып, кәсіби

біліктіліктен шығу.

«Мамандык» пәні «Ансамбль», «Оркестрлік класс», «Сахна шеберлігі», «Қазақ музыка тарихы», «Орындаушылык өнер тарихы» жэне теориялык пәндер циклынан «Сольфеджио», «Музыкалык шығармагтарды талдау» гтәндерінен алған білімді пайдапана, кешенді түрде өтеді.

Пәннін мазмұныПэннін максаты:«Мамандык» - пэндер циклінің ішіндегі ең маңызды

пәндердің бірі болып табылады. Басты максаттарының бірі - аспапты тарту шеберлігін дүрыс меңгеру, окушының өнерге деген ынта- ыкыласын өсіру, эстетикалық талғамын арттыру, жан-жақты білімді, ой-түсінігі көркем, композиторлық шығармашылықтың әр түрлі стильдері мен бағыттарын бағдарлай біле алатындай қабілетті окытушы, орындаушы дайындау болып табылады. Музыка өнерінің төңірегінде болып жаткан барлык жаксылыктарды насихаттаушы жэне оны жеткізуші осы музыкант-орындаушы.

Пэннін міндеті:Оның негізгі міндеті - халык күйлері мен эндерін,

классикалық музыканы көпшілік қауымға жеткізу, сонымен қатар көрермен-тындарманның өнерге деген талғамының жоғары жэне талабының биік болуына бірден-бір себепші бола білу.

Пэннің оку процесіндегі маңызды рөлі окытушыға, яғни, үстазға байланысты болып келеді. Өйткені, окытушының өзіндік стилі, эстетикалык-дүниетанымдық үстанымы мен талғамы, окыту эдістері мен заңдылыктары жэне баска салалардан хабары жоғары, аспапты үйретуде кездесетін студенттің сүрағына толық

6

жауап бере алатындай білімді де, сауатты болуы шарт. Сондай- ақ, оның міндетіне студенттердің орындаушылық ізденісін, шығармашылық талғамын калыптастыра отырып, тәжірибе жинақтауға бағыт-бағдар беру, ғасырлар бойы жалғасын тауып келе жаткан дәстүрді, казіргі заманғы өнер үрдісімен сабақтастыра отырып мамандықтың түрлі салалары: оқытушы, ансамбль және оркестр мүшесі, музыкалык шеберлігі мен деңгейі биік жеке орындаушы домбырашылар дайындау, ол үшін студенттің музыкалық қабілетін, орындаушылық деңгейін, өз бетімен жұмыс істеуге баулу жатады.

Пәнді оқыту барысындағы оқытушының негізгі міндеттері:- қазақтың халық аспаптарының шығу тарихымен

таныстыру;- казак халык аспаптары оркестрінің дүниеге келуімен, эр

кезеңдегі жетілдіріп отыру тәжірибесімен таныстыру;- казақтың халык аспаптарында орындаудың жеке жэне

ансамбльдік дамуының тарихи кезендері;- танымал аса көрнекті орындаушы-музыканттардың

орындаушылык стилі мен кағидаларын меңгеру;- домбыра аспабының репертуар дамуының кезеңдерін

үйрену мен меңгеру;- Оку бағдарламасының нәтижесінде ғасырлар бойы

қалыптасқан халык дәстүрлерін біліп-сезінетін, ұлттык патриотизм рухында тәрбие алған жоғары ой-сезімді мамандарды дайындау.

- Жұмыс барысында оқытушы студентгің домбыра аспабына арнайы жазылған шығармалар үлгілерімен таныстырып отырып, әр шығарманы сезініп, көркемдік мазмүнымен таныстыра, студенттің орындаушылык кабілетін жетілдіру. Орындаушылык өнердің әртүрлі бағытга дамып келе жатқан алуан түрлі бағыттарын ескере келе, студенттер санасында өзіндік көзкарас, орындаушылык мәнерді қалыптастырып, өз бетімен жұмыс істеуге баулу.

- Оқытушы өзінің әр сабағын халық аспаптарындағы орындаушылык тарих, эдістеме, өнер тарихы, көркем әдебиеті пәндерімен ұштастыра келе өз жоспарында студенттің жеке қабілеті мен мүмкіншіліктерін эрдайым ескеріп отыру жөн.

- Ғасырлар бойы калыптаскан дәстүрлі өнердің озык үлгілерін ұсынып, студенттердің кэсіби шеберлігін дамыту.

7

- Мамандыктың әр түрлі саласы жеке орындаушы, ансамбль мүшесі, окытушы ретінде көркемдік музыкалык шеберлігі мен біліктілігі биік деңгейдегі домбырашыларды дайындау.

- Шығармалардың мазмұнын өз бетімен аша біліп, тыңдаушыға шебер орындаушылык деңгейде жеткізе білу. Ол үшін студенттің кэсіби мүмкіндіктерін жан-жакты ашып, бойындағы музыкалык кабілетін дамыту эдіс-тәсілдерін іздестіру.

- Дэуір белестерінде дүниеге келіп, дамып калыптаскан күй өнері жөнінде студенттерге барынша толық мағлұмат беру. Домбырашылык мектептің барлык түрін ескере отырып, күй мэдениетінің қоңкырлылығы жөнінде жанрлык, стильдік, пішіндік (форма) ерекшеліктерімен таныстырып, студенттердің орындаушылык өнерін дамыту.

- Домбыра өнерінің даму эволюциясын, казіргі кездегі оның биік үлгіде жазылған шығармалардың орындаушылык мәнеріне тоқталып, композитор туындысының мазмұнын аша алатындай әдістемелік нұскауларды студенттерге ұсыну.

Мемлекеттік емтиханға койылатын талаптарАрнайы «Мамандык» мемлекеттік емтихан бағдарламасына

койылатын талаптар мен шарттар:1. Шет ел, орыс бүгінгі заманғы композиторлардың күрделі

кұрылымдағы шығармалары.2. Қазак композиторларының күрделі кұрылымдағы

шығармалары.3. Орташа екпіндегі күй.4. Шертпе дәстүрі бойынша орындалатын күй.5. Тез екпінде жүретін күй.

Бағдарлама үлгісі

1. Будашкин «Концерт»2. Шабельский, Шаргородский «Той бастар»3. Дәулеткерей «Жігер»4. Сүгір «Қосбасар»5. Жантөре «Шалқыма»

1. Ф.Лист «Венгерская рапсодия»2. А. Жайымов «Шалқыма»

3. Қазанғап «Көкіл»4. Тэттімбет «Саржайлау»5. Құрманғазы «Төремұрат»

1. Д. Ботбаев «Бэйге»2. В. Калинкин «Фантазия»3. Мэмен «Ақшолпан»4. Т. Момбеков «Салтанат»5. Қ. Ахмедияров «Атырау»

Баға кою өлшемі«өте жақсы»

- Шығармаларды катесіз, жоғары деңгейде орындағаны үшін;

- Шығарма авторыньщ ойын тыңдарманға жеткізіл, өзін-өзі сахнада ұстау (артистизм) мәдениетін көрсете білгені үшін;

- Шығарма және оның композиторы жайында толық деректерді білгені үшін;

- Жалпы ой-өрісінің кеңцігі үшін.«жақсы»

- Шығармаларды өз кәсіби деңгейінде орындап, көрсете алмағаны үшін;

- Қағыстар (штрихи) мен саусақ койылымында (аппликатура) кездесетін кейбір олкылықтары үшін;

- Сахнада өзін-өзі ұстау мәдениеті жеткіліксіздеу болып, теориялық сүрақтарға шала жауап бергені үшін.

«қанағаттанарлық»- Шығармаларды нашар орындағаны үшін;- Сүрақтарға қанағаттанарлык жауабы үшін.«қанағаттанарлықсыз»- Шығармаларды өте нашар ойнағаны үшін;- Орындау барысында қайта-кайта токтап,

композиторлардың ойын тывдарманға жеткізе білмегені үшін;- Қойылған сұрактарға канағаттанарлықсыз жауап бергені

үшін.Мемлекеттік аттестацияға ұсынылатын репертуарлық тізім

үлгісі:

9

Күй анызлары ( м ін е з д е м е с і)

Халык күйлерінің аңызына шығарушысы белгісіз, бірак уақыттың жаңартып-жаңғыртуынан өткен, талай ұрпактың талғам сүзгісінен шықкан күй аңыздары жатады. Халық күйлерінің аңыз-эңгімесіне көбінесе тарихи окиғалар, қиял- ғажайып аңыздар, жан-жануарлардың бітім-касиеттері аркау болып отырады. Сонымен қатар, байырғы салт-дәстүр, наным- сенімдер де халық күйлерінің аңыз-әңгімесіне негіз болады. Мысалы, «Саймактың Сарыөзені», «Сырым сазы», «Қаражорға», «Кенес» күйлері ел басынан өткен тарихи оқиғаларға байланысты туылған. «Тауқұдірет», «Акку», «Шыңырау» күйлері аңыз-әңгіме, киял-ғажайып ойдан туған. «Шұбар ат», «Бозінген», «Бозайғыр», «Тарғыл бүқа» күйлерінің аңызы төрттүліктің, баска да жан-жануардың ерекше касиеттеріне арналады. Халык композиторлары күйлерінің аңызына, шығарушысы белгілі күйлердің аңыз-әңгімелері жатады. Мұндағы басты ерекшелік - күйдің өзі де, аңызы да сол күйді шығарушының өмірімен тікелей байланыста дүниеге келіп отырады. Күйші-композитордын ел- халык өміріндегі жағдайға карым-қатынасы, басынан өткен окиғалары, төңірегіндегі кұбылыстарга катысты сезім-эсері эдемі аңыз-эңгіме түрінде ұрпактан-ұрпакка жеткен. Мысалы, Кұрманғазының басынан өткен киын күндердің айғағындай «Кісен ашкан», «Түрмеден кашқан» күйлері, Тәттімбеттің туған жерге деген аяулы сезімнің куэсіндей «Саржайлау» күйі тікелей сол күйшілердің өмір-тынысымен сабактасып жатыр. Қазіргі замангы күйші-композиторлар шығарған күйлердің аңыз-әңгімесі де көбінесе күйшінің өмірімен, эсер-сезімімен астасып жатады. Мысалы, Т. Момбековтың «Салтанат», Қ. Ахмедияров «Ак кайың», К. Күмісбеков «Өмір жолы» т. б.

Күй аңыздарын күйдің өзімен шендестіре отырып, күрылым мәселесін шешуге, күй мен күй аңызының ара қатынасына, олардың мағыналық байланысына мэн бере отырып, фольклорлык жанр ретінде күй аңыздарын кұрылымдык- тақырыптық касиеттері бойынша жүйелеуге болады :

- Тарихи оқиғаларға арналған күй аңыздары.- Күйші композиторлар өміріне қатысты күй аңыздары.- Тұрмыс-салтқа байланысты туған күй аңыздары.- Арнау күйлерінің аңыз-әңгімелері.

ю

- Қоршаған ор та , табиғат туралы күй аңыздары.- Жан-жануарлар туралы күй аңыздары.

Күй аныздар неғүрлым байырғы болған сайын мифтік, әпсаналық, аңыздық сипаты басым болады. Берідегі ғасырлардың, бергі кезендердің оқиғаларына арналған күй аңыздары өзінің тарихи деректілігімен, әсіресе, жеке адамдар өңіріне қатысты мағлүматының молдығымен назар аударады.

Түрмыс-салтка байланысты туған күй аңыздары ел өміріндегі айтулы оқиғаларға байланысты дүниеге келеді. Түрмыс-салтқа байланысты күй аңыздарының ел ішінде калай туындайтынына , кандай ерекшелігінің болатынына айғак ретінде әйгілі күйші Есбай Балұстаүлы (1842- 1910) тартқан «Үш ананың айтысы» атты тармакты күйдің аңызын айтуға болады.

Халық күйлерінін ішінде «Нар идірген», «Тепеңкөк»,«Кербез кыз», «Сал жігіт», «Кэрібоз бен Салторы», «Қара

атты мен торы атты» т.б. сиякты күйлерінің аңызында тұрмыс- салт көріністері басым болып келеді.

Арнау күйлерінің аңыздарының басты ерекшелігі - күйші өзінің шығарар күйін қадірі артқан адамына арнайды. Мысалы, Махамбет Өтемісүлының «Тарлан», «Жұмыр қылыш», Қүрманғазы Сағырбайұлының «Төремұрат» күйлерін атауға болады.

Қоршаған орта, табиғат туралы күй аңыздарының басым көпшілігі халык күйшілерінің өмірімен байланысы бар ата- мекенге арналады. Бүл ретте Боғда Қараүлының «Бозтөбе», Махамбет Өтемісүлының «Қиыл кырғыны», Тәттімбет Қазанғапүлының «Саржайлау» т.б. күйлерін атап өтуге болады.

Фольклорлық туындылардың баска түрлеріне қарағанда ж ан- жануарларға арналған күй аңыздарында акпар бергіштік, дерек айтқыштық басым болып келеді. Ондай акпар бергіштік, дерек айткыштық касиеттер мифтік күй аңыздарында себеп-салдарлык («Тауқүдірет»), қиял-ғажайыптык («НІүбар киік», «Шыңырау»), шежірешілдік («Аксак кұлан», «Желмая»), әңгімешілдік («Ақку», «Жетім торы», «Балжыңғыр», «Жорға аю», «Тепеңкөк») сипатта баяндалып отырады.

Тармакты күйлер:

- Тоғызтарау- Кеңес күйі- Акку- Акжелең- Қосбасар- Аксақкұлан- Ноғайлы сарыны- Байжұма- Кертолғау

Қобыз бен домбырада тартылатын тармакты күйлердің бір парасы - «Тоғыз тарау» атты күйлер тізбегі. «Тоғыз тарау» атты тармакты күйлер негізінен Қазакстанның орталык аймактарында сол өңірдің ел-жұрты кыстап кайтатын Шу бойында, Қаратау өңірінде сакталған. Тармакты куйлер дэстүрінің бұл сапасына үлес коскан күйшілерден Тәттімбетті, Токаны, Ыкыласты, Сүгірді атауға болады.

«Кенес» атгы тармакты күйлер көшпелілер даласында кағанат салтанат кұрып, билер мен бектер билік жүргізген дәуірде көбірек тартылса керек. Бүған күйдің атауы ғана емес, күйдің аңыз-әңгімесі де айғак болады. Мүндай аңыз-әңгімелердің дерегі бойынша «Кеңес» күйлері көбінесе алкалы жиында, үлы жорык алдында, ел өміріндегі ірі окиғаны хабарларда тартылатын болған. «Кеңес» атгы тармакты күйлердің катарын Абыл Таракұлы, Бейсенбі Дөненбайүлы, Дәулеткерей Шығайүлы сиякты дэулескер күйшілер толыктырған.

«Акку» атты тармакты күйлер дәстүрі де байырғы заманнан бастау алады. Алғашқыда қоршаған ортаның, тау-тастың, өзен- көлдің, жан-жануарлардың иесі мен киесі бар деп түсінетін тотемдік наным-сенім кезінде акку сиякты айдын көлдің аруына күй арнау дәстүрі болған. Бертін келе аққудың сүлулығына, кылык-касиетіне сүйсінген күйшілер енді күй тілінде нактылы өмір шындығын бедерлеп тартқан. Бұл орайда Ыкыластын, Сүгірдің, Нұрғиса Тілендиевтің «Акку» күйлерін атауға болады.

«Ақжелен» өзінің қайталап тартылатын буынды үлгісімен, сұлу суреттерге толы тартымды саздарымен ерекшеленеді. Қазакстанның батыс өңіріндегі Боғда, Дәулеткерей, Қазанғап,

12

Абыл, Ұзақ, Мүсірэлі , Есбай сияқты эйгілі күйшілер «Ақжелең» тармағын дамытқан. Олардың кай-қайсысы да өз өмірлерінің ең бір сүлу сырға толы сәтін «Ақжелең» атты әсем күймен көмкеріп отырған. Мұның бэрі жинақталып Кіші жүздің күйшілік дэстүрінде «Алпыс екі тармақты Ақжелең» деп аталады.

«Қосбасар» деп келетін тармақты күйлердің майталман шеберлері әрі сол дәстүрді қалыптастырушылар Тэттімбет, Тока, Қыздарбек, Баубек, Әбди, Сүгір сияқты дэулескер күйшілер болған. «Қосбасар» күйлері домбыраның бел пернелерінде қос ішекті кезек сөйлету арқылы тартылады. «Қосбасарлар» тармағы өзінің саз-сарынына, бітім күрылысына орай «Зар Қосбасар», «Шер Қосбасар», «Мұң Қосбасар», «Наз Қосбасар», «Сал Қосбасар», «Майда Қосбасар» деп саралана аталып отырады.

«Ақсақ күлан» күйінің онға тарта тармак-нұсқасы белгілі. Халык ауызындағы аңыз-эңгіме де, көнеден жеткен жазба мұралар да бүл күйді Найманнан шыккан үлы жыршы, сэуегей абыз, Шыңғыс ханның замандасы Кетбүға шығарып еді дейді. Ең ғажабы «Ақсак күлан» күйі шығыста Шығыс Түркістанның Шыңжан өлкесінен бастап, батыста Атырауға дейінгі аралыкта көсіліп жатқан үш-төрт мың шакырымдык аймакқа кең тараған.

«Ақсак кұлан» күйлерінің тармакты болып жетуінде фольклорлық мүраның көп варианттылығынан туған. Сонымен бірге, далалықтарға кеңінен мағлүм болған Шыңғыс хан мен Жошы хан арасындағы тарихи оқиғаға эр күйші өзінше үн косқан.

«Ноғайлы сарындарын» қүрайтын тармақты күйлер қазак арасында әр түрлі атаумен белгілі. Олардың катарына «Ел айырылған», «Үлкен ноғайлы», «Кіші ноғайлы», «Қара ноғайлылардың боскан күйі», «Нар идірген» сиякты күйлерді жатқызуға болады.

«Байжұма» аггы күйлердің мәртебесін көтеруге атсалыскандар - Қүрманғазы Сағырбайұлы, Мақаш Бекмұхамедұлы, Түркеш Қалқаүлы, Науша Бөкейханүлы сиякты әйгілі күйшілер мен домбырашылар.

«Кертолғау» атты тармақты күйлер өзінің бастау тегін көнеден тартканымен, жалғасып туындауын XX ғасырдың басына дейін тоқтатпаған. «Кертолғау» күйлерінің байырғылығына айғак болатын себептің басы - мұндай күйлер көршілес қырғыз, қарақалпақ, түрікмен елдерінің де күйшілік

13

дәстүрінде кездесетіндігі. Қазак арасында «Кертолғау» күйлерін Тока, Ыкылас, Сүгір сиякты күйшілер туындаткан.

Күйші композиторлар туралы қыскаша мінездеме

Кетбүга - шамамен 1150-1230 жылдар аралығында ғұмыр кешкен адам. Кетбұға ұлы жыршы, дәулескер күйші, көріпкел баксы болған. Бізге белгілі «Ақсак кұлан» күйіне сүйене отырып, Кетбұғаны казактың найман руынан шыккан эйгілі күйшісі, өз заманының ақылгөй жырауы, эділ биі дейміз.

Сәбитүлы Асанқайғы тарихи деректерде XIV ғасырдың 60- 70 жылдарында Еділ бойында дүниеге келген. Асанкайғы халык камын ойлаған акылгөй, көреген гана емес, сонымен бірге дэулескер күйші де болған. «Ел айрылған», «Желмаяның жүрісі», «Зар» сиякты санаулы ғана күйлері белгілі.

Сүйінішұлы Қазтуған - XV ғасыр аясында сексен жаска жақындап ғұмыр кешкен адам. Қазтуған эрі батыр, эрі акын, эрі күйші, эрі би, эрі шешен болған. Бізге белгілі - «Сағыныш» атты күйі.

Байжігіт (XVI-XVIIff.) - казақтың күй өнеріне ұлттык эуез дарытуға ұйткы болған саңлақ күйшілердің бірі. Байжігігген жеткен жиырмадан астам күй белгілі. Бұлардың ішінде «Қайың сауған» , «Қоңыр қаз», «Жетім торы», «Көкбалак», «Қосбасқан», «Дэлдірең торы», «Сылаң торы», «Кербалак», «Ерке атан», «Көктөбе», «Қашқан калмак», «Беласар», «Тоғыз тоты», «Секіртпе» сиякты күйлері сырлы сазымен, өзіндік қолтаңба үлгісімен назар аударады.

Қараүлы Боғда (ІХғ.) - Қазақстанның батыс өңіріндегі күйшілік дәстүрде өзіндік қолтаңбасын қалдырды. Шамамен Боғданың өмір сүрген кезі XIX ғасырдың алғашқы жартысы. Оньщ күйлері: «Қара жаяу», «Боғда», «Бозтөбе», «Кербез Ақжелең», «Кербез керік», «Сегіз лақ», «Жем-су», «Екіндіде ел іздеген» т.б.

14

М ахамбет Ө темісүлы (1804ж. Ішкі Бөкей Ордасы, қазіргі Батыс Қазакстан облысы, Жәнібек ауданы, Нарын құмының Жанқұс жерінде дүниеге келіп, 1846ж. 20-шы қазанда Қараой еңірі, қазіргі Атырау облысының Махамбет ауданында дүние салған) - казақтың әйгілі акыны, күйші композиторы, отаршылдыкка қарсы Исатай Тайманов бастаған көтерілісті (1836-1837) ұйымдастырушылардың бірі, осы көтерілістің жалынды жыршысы. Махамбет күйлері адуын мінезімен, аскак сезімімен дараланады. Күйлері: «Ақжелең», «Жайык асу», «Жорық», «Жұмыр қылыш», «Исатайдың Ақтабаны-ай», «Қайран нарын», «Қиыл кырғыны», «Нарын», «Өкініш», «Тарлан», «Шілтерлі терезе» т.б.

Дәулеткерей Ш ы ғайұлы (1814-1887ж.ж.) - композитор, күйші. Дәулеткерей адамның рухани дамуына аса көңіл бөлген жэне бұл бағыттағы өз көзқарасын қорғаған. Ол көп саяхат жасап, өнер, рухани саладағы адамдармен кездесіп, жай халыктың тұрмысы мен өмірін зерттеген. Композитор өміріндегі аса елеулі оқиғаның бірі - ұлы күйші Құрманғазымен кездесуі. Дәулеткерей творчествосына Құрманғазыдан басқа Соқыр Есжан, Байжұма, Мүсірэлі сияқты күйшілердің ықпалы болған. Осындай ұлы адамдар арасында оның азаматтық көзкарасының қалыптасып, шығармашылығы дамыды. Дәулеткерей шығармалары алдыңғы катарлы коғамдык көзкарастарды, өмір философиясын, уакыт лирикасын, халық тарихын көрсетеді. Дәулеткерейдің күйлері-"Ақбала кыз", "Ат калған", "Байжұма", "Жігер", "Қүдаша" жэне т.б. қазақтың музыка мәдениетінің алтын қорына косылды. Шығайүлы Дэулеткерей тере күйлерінің дәстүрін біржолата орнықтырып, төре тартысты тұтас бір мектеп ете алған адам. Күйлері: «Ақбала қыз», «Ат қалған», «Байжұма», «Бапас күй», «Бұлбұл» (екі нұскасы бар), «Ващенко», «Желдірме», «Жігер» (үш нұсқасы бар), «Жұмабике», «Керілме», «Көркем ханым», «Көроғлы», «Қарақожа», «Қосалка» (үш нұскасы бар), «Құдаша», «Қоңыр» (екі нұскасы бар), «Қыз Ақжелең» (үш нұсқасы бар), «Қос ішек», «Мүнды қыз», «Нар иген», «Салык өлген», «Тартыс», «Топан» (екі нұскасы бар), «Тұндырма», «Ысқырма» (екі нұсқасы бар) т.б.

15

Қазанғапұлы Тәттімбет (1815-1860ж.ж.) - казак халқының аспапты музыкасында коңыр күйлердің дәстүрін қалыптастырып, тұтас бір мектептің орнығуына мұрындык болған ұлы күйші. Тэтгімбет домбырада оң бұрау, теріс бұрау, шалыс бұрау, қалыс бұрау, косак бұрау (тел бұрау) күйлерін шығарған. Домбыраны алуан түрлі кұлак күйіне келтіріп тарту жалпы күй өнері жан- жақты дамып, әуендік тілінің толысуына себепші болған. Әр түрлі бұраудағы күйлер домбыраны тартудың толып жатқан түрлері мен тәсілдерін калыптастырған. Күйлері: «Азына», «Ак бас бура», «Балбырауын», «Балкан тау», «Бес төре», «Боз торгай», «Былкылдак», «Желкара», «Жібек жал», «Ерке атан», «Ерке бүлан», «Қара жорға», «Қашкан қалмак», «Кенжетай», «Қорамжан», «Қосбасар» (төрт түрі бар), «Қоянды», «Көкейкесті», «Көш жанаған», «Манабай», «Майда сары», «Саржайлау», «Сары камыс», «Сары атан», «Сары өзен», «Сүлама», «Суыктөбе», «Сүлу ағаш», «Сылкылдак», «Тепеңкөк» т.б.

Таракүлы Абыл (1820-1892 ж.ж.) Маңғыстау түбегіндегі Оймауыт, Желтау деген жерде дүниеге келген. Абыл өз замандастарының ішінде Қүлшар, Боғда сияқты күйшілермен, Балапан сиякты ақындармен қадірлес, сыйлас болған. Абылдың Еспай, Алтынай, Сәулебай, Құлшар, Кәуен, Өскенбай сиякты дарынды шәкірттері болған. Абыл - алпыс екі тармакты «Ақжеленді» игерген санаулы күйшілердің бірі. Бүгінгі күнімізге Абылдың «Ақжелең», «Нарату», «Аксак құла», «Кеңес», «Әренжанның шалқымасы», «Абыл» сияқты күйлері жеткен.

Сағырбайүлы Кұрманғазы (1823-1896ж.ж.) күрескер- күйші. Оның күйлері өз кезеңінің, өз ортасының, өз заманының көріністерін тілге тиек еткен. Сағырбайүлы Қүрманғазының күйлері: «Адай» (үш нүсқа), «Айда бүлбүл, Айжан-ай», «Акбай», «Аксақ киік» (екі нұсқа), «Амандасар», «Алатау», «Аман бол шешем, аман бол», «Байжүма», «Балбырауын», «Балкаймак» (екі нұска), «Бас Ақжелең», «Бозшолак» (екі нұска), «Бозкаңғыр», «Бұлбұлдың кұрғыры», «Демалыс», «Жігер», «Ертең кетем», «Итог», «Кішкентай», «Көбік шашкан», «Кісен ашкан», «Қайран шешем» (екі нұска), «Қуаныш», «Қызыл кайьщ», «Лаушкен», «Маната», «Машина», «Назым», «Не кричи , не шуми», «Ойбай,

16

балам», «Пәбескі», «Перовский марш», «Сарыарка», «Саранжап», «Серпер», «Терісқақпай» (екі нұска), «Төремұрат», «Түрмеден кашқан», «Ұзақ Ақжелең» т.б.

Балүетаүлы Есбай (1842-19 Юж.ж.) Гурьев уезіне қарасты Қарабау болысының (казіргі Атырау облысы, Қызылқоға ауданы) жеріндегі Сарыкөл деген айдынның маңайында дуниеге келген. Күйші-композитор ретінде Есбайға айрықша ықпал еткен адам - Абыл Тарақұлы. Абылдың кұйшілік мектебінің табы Есбай күйлерінің өнбойында сайрап жатыр. Жалпы, Маңғыстау күйлерінің сырты сабырлы көрінгенімен, іші алабұртып, дөңбекшіп, тереңнен тепсініп жатады. Маңғыстау күйлері халықтың арман-аңсары туралы ой толғайды. Осы дәстүрдің ірі түлғасы Абылдың асқақ мұратын аласартпай, ізін суытпай ілгері алып жүрген мұрагері - Есбай. Абыл - алпыс екі тармакты «Ақжеленді» кактап сауғандай етіп тауысып тарткан күйші. Сонымен бірге, «Ақжелеңдердің» салтанатты көшін үзартып, өз жанынан небір терең толғанымды күйлер шығарған. Есбайдың Абылға лайыкты ізбасар болатыны, ең алдымен, осы дәстүрді игеріп, осы мектепті меңгерген. Ол да алпыс екі тармакты «Ақжелеңді» тауысып тарткан. Ел арасында «Абылдан сөз қалмаган, Есбайдан күй қалмаған» деген сөз бар. Бар өмірін күйге арнаған Есбай, ең алдымен, халык жадында ғасырлар бойы қатгалған рухани мұраның түпсіз білгірі болған. Маңғыстаудың «жеті кайкысы» атанған Мұңал Досат, Қаржау Түрсын, Майлан Шолтамен, Жаманадай Тастемір, Жанай Өскенбай, Кенже Әділ, Медет Жылкелді сиякты сал-серілердің ортасында небір кызықты күндерді бастан кешкен. Ауыл-елдің, ру-атаның намысы сынға түсетін алақалы күй сайыстарына катысыпдалай рет жеңіс туын желбіреткен. Күйлері: «Ақжелең», «Ақілме», «Айда бүл-бүл», «Бес қыздың бел шешпесі», «Бүл-бүл» (екі түрі), «Бөгелек», «Бүктым-бүктым», «Бес төре», «Кербез Ақжелең», «Кербез керік», «Ортеке»,«Өттің дүние»,«Сылан Акжелең», «Сайра бүл- бұл», «Түйдек Ақжелең», «Терісқакпай», «Шилеме-шегелеме», «Ілме Ақжелең» т.б.

Қазанғап Тілепбергенов (1854-192 Іж.ж.) - куйші. Ол "Ақжелең" деген атпен күйлер топтамасын жасады, оған Қазанғаптың жоғарғы көркемдікті және айрықша-ырғақты

кұрылымды 62 күйі енген отыр. Композитор шығармашылығындағы маңызды орын "Жырлар" атты күйлер жинағына шоғырланған. Бұл сериядан бізге белгілілері: "Ноғай жыр-күйі", "Азалау күйі", "Бекет күйі" жэне баскалары. Қазанғап -"Балжан", "Үлкен Қаратөс", "Кіші Қаратөс" күйлерінде адалдык касиетті "Ак сұнкар", "Көкіл", "Ақ ат" күйлерінде, табиғат пен жануарлар дүниесін, "Аяныш", "Әлемнің жалғандығы", "Дар" күйлерінде адамның рухани әлемін жырлайды. Оның шығармашылығында 1916ж. окиғасына арналған "Окоптар", "Халык арасында калды", "Айтыс" күйлерінің маңызы зор. Қазанғап өз күйлерінде өзі өмір сүрген уакыт тынысын білдірді. Ол - сонымен катар, талантты орындаушы ретінде жақсы танымал. Күйлері: «Ақжелең», «Балжан қыз», «Бүраң бел», «Домалатпай», «Жұртта калған», «Көкіл», «Жемнің тасуы», «Ноғайлының боскыны», «Нар иірген», «Мамыт», «Кызыл кайың», «Ыскырма», «Қыз Акжелең», «Қиту-киту, қайт-кайт», «Майда қоңыр», «Орынбай Акжелең», «Тентек Акжелең», «Торы жорғаның бөгелек кақпайы», «Ыскырма» т.б.

Е ралы ұлы М әмен (1859-193 Іж.ж.) - Құрманғазының алдын көрген төл шәкірттерінің ішінде дарынды күйшілігімен танылғандарыньщ бірі.

Мәмен 1859 жылы қазіргі Орал облысына карасты Жаңакала ауданының Қарасамыр деген жерінде дүниеге келіп, осы облыстағы Бекалмак деген жерінде 1931 жылы дүние салған. Бұл өңірде күйшіліктің ұлы мектептері калыптасып, домбырашылықты өнердің шынына балайтын дәстүр калыптаскан. Әйгілі Әлікей, Түкеш сиякты дэулескер күйшілердің қанатты өнері Мәменнің бесік жыры сиякты кұлағына сіңіп өссе, ұлы Құрманғазының жанына еріп тағлым алған. Орайлы жерде Мәмен өз түрғылыстарымен өнер сайысына түсуден тартынбаған. Бұл орайда, Нүрпейіс келіні Динамен Мәмен арасындағы күй айтысы ел есінде қалған. Өзінің алдындағы жэне айнала-төңірегіндегі бірінен-бірі өткен күйшілердің өнерін мінсіз меңгерген Мэмен кейін күй шығарғанда өзіндік колтаңбасын тауып, өзіндік әуен-сазбен төңірегіне мойын бұрғыза білген күйші.

Мәменді күйші ретінде даралап тұратын касиет, оның күйлеріндегі түр мен мазмұнының тастан кашалғандай

18

тұтастықта жарапуы десе лайык. Бөтен дыбыс, бөгде қағыс - Мэмен күйлеріне мүлде жат. Оның күйлерінің әуен-сазы мен бітім қүрылысының біте кайнасып жататыны соншалық, бірде- бір дыбыстық иірімдерді какас калдырып тарту мүмкін емес. Яғни оның күйлері жанды жаратылыс сиякты, артык біткен ештеңесі жок, бір ғана демнен жаралып, табиғаттың өз кұрсағынан туғандай эсер береді. Әрі әуен сазы бай, эрі бітім кұрылысы күрделі бола тұрып, мінсіз тұлға таныта алады.

Мәмен домбыраның бойында бар қасиетті қактап сауып, барлық мүмкіндігін шегіне жеткізе пайдаланады. Сондықтан да, оның күйлері домбыраның бас буыны мен орта буынында, кіші сағасы мен үлкен сағасында көсіле шалқып, армансыз сыр төгеді. Себебі, оның күйлері неғұрлым шебер домбырашының қолына тиген сайын мазмұны байып, эуен-сазының мән-мағынасы терендеп, қүлпыра түседі. Мэмен күйлеріне екінің бірінің жүрегі дауалай бермейтінінің бір сыры осында. Бүл жөнінде казак музыкасының білікті маманы Райымбергенов Абдулхамит пікірі шыншылдығымен ден қойғызады. «Мәменнің бізге жеткен алты күйі,-дейді Абдулхамит, - оның үлкен мұрасының бір бөлшегі. Шығармаларының күрделілігі мен орындау әдісінің киындығы оның күйлерінің жоғалып, ұмытылып кетуінің бірден бір себебі болды. Мәмен күйлері тек кана шеберлігі толысқан, дарынды домбырашылардың ғана репертуарында сактапған»/«Күй қайнары». 1990.216-бет/.

Кез келген ірі суреткер сиякты, Мэмен күйлері де халыктың тарихи-элеуметтік өмірімен, рухани мәдениетімен кіндіктес болып келеді. Рас, Мәмен ел билеп үкім айткан төре емес, топты жарып төрелік айткан би емес. Құба төбел, дөңгелек қана шаруасы бар адам болған. Жас кезінде кісі малын бағып, есейе келе өмірінің денін егіс басында корыкшы болып өткерген. Бірак, сергек санасы мен тегеуінді дарыны оны ел өмірімен әсте шет етпеген. Мәмен шығарған күйлері: «Акшолпан»«Қайғылы қара»«Оң алтыншы жыл»«Дүрбелең» /«Он жетінші жыл»/«Қаражан ханым»«Кербез ақжелең»

19

Ерназарүлы Дайрабай (1860-1937ж.ж.) - жалғыз ғана күйімен халықтың ыстык ықылысына бөленіп, сол халыктың рухани шежіресіне есімі алтын эріппен жазылған күйшілердің бірі.

Дайрабайдың күйшілік колтаңбасы бір тындарға окшау болып көрінгенімен, ол шығарған күйлердің әуен сазында, тартылу өрнектерінде жэне кұрылыс бітімінде Арка күйлерінің типологиялык касиеті айқын аңғарылып тұрады. Оның күйлері бітім құрылысының мінсіздігімен, эуен сазының мейлінше бай иірім-накыштарымен, сондай-ақ, айтар ойының сергек те сезімталдығымен дараланады.Мұның жаркын айғағы «Дайрабай» күйі.

Жалғыз ғана «Дайрабай» күйі Дайрабай күйшіні казак музыкасының ең жарык жүлдыздарымен терезесін теңестіріп тұр.

Шығарған күйлері: «Дайрабай», «Әттеген-ай», «Қоштасу», «Қыр», «Сыр», «Сырдың суы»,«Шәуілдір» т.б.

Өскенбай Қалмамбетов (1860-1925ж.ж.) - Маңғыстауда "Жанай мектебі" деп аталатын күйшілік мектеп калыптаскан, оны барынша дамытып, негізін күрған. Өскенбай Батыс Қазакстанның, Түрікменстанның барлық өңірінде болып, күй тартыстарга катыскан. Сол кездегі өрелі күйшілер Қартбай, Жолды, Есір, Жоламан, Мылкайдарлармен жиі араласып тұрған. Ол аты аңызға айналған түрікменнің бахшысы Құлыбаймен күй тартыска түсіп, жеңіп шыккан. Атакты Абыл мен Есірдің күйшілік мектебін жетік меңгерген. Өскенбайдың өнері мен мүрасын оның бел баласы Мұрат толык сактап жалғастырған. Мүрат Өскенбайүлы (1904-1982) - Маңғыстау күйшілік дәстүрін, сонымен бірге түрікменнің дутар шалу өнерін мейлінше толык игерген дэулескер күйші. Түрікмендер Мұратты "казактың мақтанышы - үлы бахшы" деп атаған. Мұрат 300-дей күй білген, оның ішінде атакты "Ақсақ күлан" аңыз-күйлері, түрікмен шығармалары, "Өрелі мая" атты түрікменнің тартыс күйлері жэне әкесімен өзінің төл күйлері, атышулы Науаи әуендері бар. Маңғыстау өңірінің күйшілік өнері жалпы төкпе күй дәстүріне жатқанымен, өзіне ғана тэн стильдік, орындаушылык, кұрылымдык айырмашылығымен дараланады. Мәселен, осы адай күйлеріндегі ""шалыс кағыс", "сүйретпе кағыс" баска өңірде байкалмайды. Төкпе күйдің "Бөкейлік", "Аралдык" дэстүрлеріне

20

Караганда "маңғыстаулык" үрдісте күйшінің орындаушылык мәнеріне, оның дене козғалысына, екі кол шеберлігіне үлкен мэн беріледі. ЬСүй тарту кезінде кағыстар мен оң қолдьг түрліше ойнату тэсілдері шағын музыкалык театр іспетті эсер беріп, күйшіден үлкен шеберлікті, ептілікті кажет етеді. Шыгарған күйлері: «Сокыр қыз», «Жаңылтпаш»,«Қынжал», «Өрелімая», «Ықғайтөк», «Жеті бұл-бұл», «Бала науайы», «Өмір күйі», «Ак желеу», «Шоқай», «Кербез Айша», «Жирен жорға» т.б.

Дина Нұрпейісова (1861-1955) - 1861 жылы Батыс Қазакстан облысының Жаңакала ауданында туып-өскен. Халықтың күйші- композиторы, казак мәдениетінің көрнекті кайраткері. Әкесі белгілі домбырашы адам екен, кызы Динаға 8 жасынан бастап-ақ сол өнердің кыр-сырын үйрете бастаған. Онын ұлы күйші Құрманғазымен апғаш кездесуі де осы кез. 8-9 жасар Дина ұстазының күйлерін үйреніп кана коймай, оның күйшілік- орындаушылык өнердегі ерекшеліктерін, дэстүрін жалғастырады. Динаның тырнакалды «Бүлбүл», «Байжүма», «Көгентүп» атты күйлерінде халыктың күйшілік дәстүрі айкын сезіледі. 1916 жылғы окиғаға шығарған «1916 жыл» күйінде Құрманғазының Исатай мен Махамбетке арнаған «Кішкентай» күйінің әсері байкалады.

Дина Нұрпейісованың композиторлык творчествосының кемелденіп, күйшілік-орьгндаушылык өнерінің шабыттанған шағы - кеңестік дэуір. 1937 жылы ол халык өнерпаздарының Республикалык байқауына катысып, жүлделі орын алса, екі жылдан соң Мәскеуде өткен халык музыка аспаптарында орындаушылардың байкауында I орынды иемденіп, «Домбыраның Жамбылы» атанды. Дина күйлері өзінің үлттык музыкалык бояуымен, терең психологиялык мазмүнымен ерекшеленеді. Бүлардың катарына атакты «Әсем коңыр», «Тойбастар», «Ана аманаты», «Сегізінші март» т.б. жатады. Дина казак халкынын музыка мэдениетіндегі өткендегі жэне казіргі бай материалдарын творчестволыкпен игерді, осы аркылы өзінің табиғаты бөлек күйлерін, оны орындаудын өзіндік тәсілдерін жаркырата көрсетті. ¥ л ы Отан соғысының сұрапыл жылдарында да атакты домбырашының композиторлык кызметі бір сэтке токтаган жок- «Ана аманаты» күйін өмірге экеледі, ал согыстың біткендігі жөніндегі хабарды «Жеңіс» күйімен куана

21

карсы алады. Нұрпейісованың көмегімен Мемлекеттік Құрманғазы атындағы Қазак халык аспаптар оркестрі көптеген ғажайып күйлерді меңгерді. Ол оркестрдің орындаушылык мәдениетін домбырада ойнаудың алуан түрлі ерекше эдіс- тәсілдерімен байытты. Сол арқылы оркестрде Құрманғазының және баска да көптеген казак аспаптық музыка өкілдерінің күйлері орындалып, куатты симфониялық ансамбльдің үніне айналды. Динаның күйлері: «Ана бүйрығы», «Әсем коңыр», «Байжұма», «Бозшолак», «Бүл-бұл», «Домалатпай», «Енбек ері», «Жеңіс», «Жігер», «Кербез», «Көгентүп», «Қаракаска ат», «Мендікара», «Науысқы», «Оң алтыншы жыл», «Өттің дәурен», «Партия туралы күй», «Сауыншы» т.б.

С ейтек Оразалыүлы - 1861 жылы Орда ауданында дүниеге келген күйші-композитор, казактың төкпе күй эдісінің негізін салушы. Бес жасында әкеден қалып, ағайыны Шошактың тэрбиесінде болған. Алғаш домбыра тартуды ағасынан үйренген. Ауыл арасында бала домбырашы атанып, сол кездегі Әлікей Салауаткерей, Түрып, Мэди сиякты домбырашылардың алдын көреді. Олар аркылы эйгілі Дэулеткерейдің күйлеріне ден қойып, оның күйлеріндегі шеберлік-шалымдарды игереді. Сейтек заман әділетсіздігіне қарсы шыққаны үшін куғындалып, Орда, Иркутск, Астрахань, Бутырка (Мәскеу) түрмелеріне камалады. Сібірге жер аударылады (1897). Осы кезенде «Айдау», «Түңілдім», «Арман» атты күйлерін шығарады. 1905 жылы каторгадан босап, еліне оралады. Мұнда ол анасы мен баласының кайтыс болғанын естіп, өзінің қайғы-қасіретін «Жоқтау», «Ғазиз» атты күйлерінде бейнелейді. «Жігер», «Заман-ай» т.б. терең психологиялык мазмұнға күрьілған күйлері Сейтек шығармаларының жан-жақты өріс алғандығын танытады. 1923 жылы Мәскеуде өткен Бүкілодақтык ауыл шаруашылығы көрмесіне катысып, өнер көрсетеді. Ол түрікмен күйлерінде колданылатын негізгі бас пернені домбыраға пайдаланады. Бүл перне казір де «Сейтек перне» деп аталады. Сейтек сонымен бірге эн де шығарған. Оның «Сейтек әнін» А.3атаевич «1000 эн» жинағына енгізген. Күйлері: «Айдау», «Ак Еділ», «Арман», «Арпалыс», «Байжүма», «Баламайсан», «Бұл-бұл Айша», «Ғазиз», «Жігер», «Заман-ай», «Еркінбек», «Көк ала ат», «Қызыл

22

сұнкар», «Сексен ер», «Он алтыншы жыл», «Он жетінші жыл», «Ортпа», «Теріскакпай» «Сейтек» т.б.

Момбеков Төлеген (1918-1997ж.ж.) - домбырашы, композитор, күйші, ҚазССР-нің еңбек сіңірген мэдениет қайраткері. 1918 жылы Шымкент облысында туған. Төлеген Момбековтың алғашкы ұстазы - оның атасы, белгілі күйші Бапыш Қожамжаров, мұнан соң ол композитор күйші Сүгір Әлиевтің орындау мәнерінен үйренеді. Оның “Тел коңыр”, “Бес жорға”, “Шадкыма”, күйлерін орындауда ол жаңа стильдік жаңалыктар ендірді. Төлеген Момбеков “Салтанат", “Мешін”, “Қат-кабат”, “Анама”, “Қоштасу”, “Қаратау шертпесі" сияқты күйлердің авторы, бүлар халык арасында кең танымал. Момбековтың шығармалары “Отырар сазы” фольклорлык этнографиялық оркестрінің, “Сазген”, “Шертер” ансамбльдерінің репертуарына кірді. Төлеген Момбеков Тәттімбет, Сүгір жэне тағы баска халык композиторларының музыкалык дэстүрін жаңа биікке көтерді. Күйлері: «Азамат», «Анама», «Арман», «Жайдары», «Жеңіс», «Аңсау», «Мың жылқы», «Отырар», «Өрлеу», «Сағыныш», «Салтанат», «Толкын», «Толғау», «Інілеріме», «Сарыарка сапары», «Ел жаңа» т.б.

Тілендіүлы Нүрғиса (1925-1998ж.ж.) - казактың әйгілі күйші композиторы, дирижер, дәулескер домбырашы. Туып- өскен жері - Алматы облысының Іле ауданына карасты Шилікемер ауылы. Топырак бүйырған жері - Жамбыл кесенесінің іргесі. Москваның П.И.Чайковский атындағыконсерваториясының дирижерлық факультетін (проф. Н.П. Аносовтың класы бойынша) бітірді. Қазактың Абай атындағы опера жэне балет театрында (1953-1961), казактың Құрманғазы атындағы Мемлекеттік Академиялык халык аспаптар оркестрінде (1961-1964) жэне тікелей өзінің ұйымдастыруымен дүниеге келген «Отырар сазы» халық аспаптары оркестрінде (1981-1998) бас дирижер кызметін аткарды. Сондай-ак, 1968 жылдың «Қазакфильм» киностудиясы музыка редакциясының бас редакторы болып істеді. Қазакстанның халык әртісі, Қазакстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының иегері, КСРО-ның халық эртісі. Қазакстан Республикасы Президентінің жарлығымен Н.Тілендіүлына 1998 жылы «Халық Қаьарманы» атағы берілді.

23

Тілендіұлы Нұрғиса - казактың музыкалык мәдениетіне композитор, дирижер, орындаушы ретінде өшпес із калдырған суреткер. Ол - 500-ден астам музыкалык төл туындылардың авторы. Осынау мол мұраның жанрлык аясы да қайран калдырады: эн, күй, романс, увертюра, поэма, контата, опера, балет т.б. Сүйікті шығармаларынан «Достық жолымен» (1958), «Менің Қазакстаным» контатасын (1959), Қ.Қожамяровпен бірлесіп жазған «Алтын таулар» операсын (1961), «Ата толғауы» жэне оркестр үшін жазылған шығармаларын (1962), «Халык куанышы» (1963), «Қайрат» (1964), «Жеңіс солдаты» (1975) сиякты увертюраларын атауға болады. Оның «Акку», «Аңсау», «Арман», «Ата толғауы», «Әлқисса», «Қоркыт туралы аңыз», «Көш керуені», «Махамбет», «Фараби сазы» сияқты күйлері мен «Саржайлау», «Алатау», «Акжайық», «Ак қүсым», «Өз елім» сиякты ондаған әндері халықтык бояу накышының каныктығымен, өзіндік колтаңбасының айкындығымен жүртшылыктың сүйіп тындайтын рухани казынасын айналған. Мұның сыртында кырықтаи астам пьесаға жэне жиырмадан астам фильмге музыка жазған. Тілендіұлы Нұрғиса музыкасын жазған М.Әуезовтың, Ш.Аймановтың, Т.Ахтановтың, Ә.Тәжібаевтың пьесалары, сондай ак «Қыз Жібек», «Қилы кезең», «Менің атым - Қожа», «Қарлығаштың қүйрығы неге айыр?», «Ақсақ күлан» фильмдері әлдеқашан казак сахнасы мен экран өнерінің классикасына айналған. Тілендіүлы Нұрғиса - қазақтың музыкалык мәдениетіндегі сал-серілік дэстүрдің соңғы тұяғы. Ол өнер туындату барысында уакыттың идеологиялык өктемдігіне, ассимиляцияшыл эсіресе, үрдісіне мүлде мойын ұсынбастан, өзінің тәңір дарытқан төлтума калпынан қылдай ауытқымай жүріп, шығармашылык даралығын сақтап кала алды. Бұл ретте, Нұрғиса жерден қуат алатын Антей сияқты, казақтың музыкалык дэстүріне табанын нық тіреп түрып, өзінің арман- аңсарын еш жасқанбастан дыбысқа айналдыра білді. Ол өз заманының музыкалык танымын терең игерген кэсіпқой музыкант бола тұра суырып салмалык дәстүрді үдайы шабыт тұғыры етіп отырды. Былайша айтқанда, көргенді күштеп, естігенді жаттап отыратын оркестрлік қасаңдықка Нұрғиса буырқанған шабыт еркіндігін дарыта білді. Бұл ретте, Нұрғиса сахараның ақбас абыздары сияқты, өз үнін көп дауыска тұншыктырмай, өз лебізін көп даңғазаға ілестірмей, қазактың

24

дәстүрлі музыкалык тіліндегі дарашыл касиетті (монодийность) тәу етіп өтті. Нұрғисаның композитор, дирижер, орындаушы ретіндегі ойы көпке ортак, тілі көпке түсінікті. Егер, сал-серілер өнері адамның жан жүрегіне бағытгалуымен дараланса, сол үлы дәстүр Нүрғисаның да барша шығармашылык болмысында аста тек болып, шалкып шашылып жатты. Дэл осы түрғыда Нүрғиса қазактың дэстүрлі музыкасының эрін тайдырмастан, нәрін жоғалтпастан тек кана өзіне тэн профессионализмді қалыптастыра алды. Күйлері: «Акку», «Аңсау», «Арман», «Ата толғауы», «Әлкисса», «Қоркыт туралы аңыз», «Көш керуен», «Махамбет», «Фараби сазы», «Баламишка», «Атадан мүра» т.б.

Хамзин М ағауия - домбырашы, композитор, күйші, ҚазССР- нің халык артисі. 1927 жылы Жезказған облысында туған. Алматы музыкалык училищесін бітірген, Хамит, Әшірбек, Аккыз сиякты әнші-күйшілерден домбыра өнерін үйренген. М.Хамзин репертуарында Тэттімбеттің "Саржайлау" күйі, Токаның, Дайрабайдың, Аккыздың, Қазакстанның баска да халык композиторларының күйлері бар. Ол - шертпе күйдің шебері.М. Хамзин - Моцарттың, Брамстың, Рахманиновтың классикалык шығармаларын тұңғыш рет домбырада орындаушы. Композитор- күйшінің домбырасы да оның орындау мәнері сиякты ерекше күрылымды, үшбұрышты және толык дауысты. Хамзиннің шығармашылығы казакстандықтар арасында жақсы танымал эрі суйікті. Оның шығармаларынан белгілілері: «Қос басар», «Косманавтар», «Жайлау», «Жарыс», «Жас казак» күйлері жэне баскалары.

Күмісбеков Кенжебек (1927-1987ж.ж.) - композитор, ҚазССР-нің халық артисі, ҚазССР-нің өнер кайраткері, ҚазССР- нің Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, профессор. Музыкалык білімді Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясында алған, ол алғашында вокальды факультетте, кейін доцент Қ. А. Мұхитовтың домбыра класы бойынша халык аспаптар факультетінде оқиды. 1965 ж. профессор Е.Г.Брусиловскийдің композиция класы бойынша консерваторияны екінші рет бітіреді. Халык музыкасының үлгілерін жете меңгеріп, кэсіби композиторлык техниканы игеруі Күмісбеков шығармашылығының негізгі бағыттарын аныктады. "ЬІқылас туралы поэма", "Қоркыт туралы аңыз", "Ой толкыны",

25

"Дала сыры", "Фараби сазы", "Шалкыма" сиякты оркестрлік поэмалары композитордың халыктык-эпикалық бағыттағы эуен ерекшелігін көрсетеді. Күйлері: «Асыл арман», «Дала сыры», «Жастык, шақ» т.б.

26

1. Сахна мәдениеті. Психологиялық-эмоцияльтк факторларды талдау.

2. Алғашқы сабак беру әдістемесі (педагогикалық репертуар кұрастыру, колдың койылымы, ноталык сауат т.б. амалдар).

3. Қазіргі кездегі ұлттык жэне сапа менеджменті стандартына сэйкес дайындалатын мамандарға койылатын басты міндеттер.

4. Оку - оқыту процесінде жобалардың алатын орны.5. Көркемдік талғам жэне шеберлік сабактастығы (мысалдар).6. Оқыту репертуарлык бағдарламасын кұрастыру шарттары.7. Сабақтың жоспары (мысалдар).8. Сабактың түрлері (арнайы, жеке, топ аралас сабақтың әдіс-

тәсілдері, көрнекілігі, корытындылау, бекіту т.б.).9. Қазакстан Республикасының танымал ұлағатты ұстаздары.

10. Нотаны бірден ойнау дағдысын меңгеру талаптары. Кәсіби әдістемелік мысалдар.

11. Ұжымдық, топтык жэне жекелеген окыту формасының практикалық принциптері.

12. Қазакстан аумағындағы күйшілік-эншілік мектептері.13. Қазақтың көне өнерінің өкілдері - Қоркыт, Ыкылас туралы

мәлімет.14. Қарапайым жэне күрделі әдістемелік тәсілдердің аталуы

жэне олардың практикалык орындалу амалдары. Мысал келтіру.15. Музыкалык шығармаларды тыңдау аркылы

жасөспірімдерді жан-жакты дамыту.17. Күйлердегі кағыстардың халыктык атаулары.18. Қазакстанда неше дәстүрлі күй мектебі бар? Қалай

аталады?19. Махамбет күйлерін жеткізуші.20. Қазақ музыка фольклорын зерттеушілер.21. XV-XVII ғасырлардағы күйшілер.22. Әлемге эйгілі Қазакстаннан шыккан музыканттар.23. Қүрманғазы атындағы оку орындары, тағы баска өнер

ошактары кашан құрылды?24. Ахмет Жұбанов кім жэне казак өнеріндегі орны.25. XX ғасырдағы казак өнерінің дамуы.26. Құрманғазы мектебі мен Дэулеткерей мектебінің

айырмашылыгы.

Коллоквиум сұрақтары

27

27. Арка күй мектебінің Қаратау күй мектебінен айырмашылығы.

28. Күй жанрының тарихы.29. Окушының есте сактау кабілетін дамытудың бағыттары.30. Окушыны көлемді шығармамен жұмыс жасауға

тәрбиелеудің жолдары.31. Қазак музыка мәдениетінің тарихы және дамуы.32. Батыс Қазакстан өңіріндегі күйшілік өнердің калыптасуы.33. Батыс Қазақстан күйлерінің кұрылымдылык

ерекшеліктері.Буындық формалар.Саусак кестесінің аймакаралык ерекшеліктері.Домбырашылык өнердегі қалаптасқан сол колдағы саусак

басу реті, зандылығы.34. Боғда Қараүлы, Махамбет Өтемісұлының күйшілік

өнерлері, музыкалык мұралары.35. Батыс Қазакстан өңіріндегі күйшілік дәстүрдің көрнекті

түлғасы.36. Құрманғазы Сағырбайұлының күйшілік мектебі.Құрманғазы күйшілік мектебінде калып алған кара кағыс

ұғымы.Күрделі формалык, дамыған композициялык қүрылымдар.Қүрманғазы күйлеріндегі батырлык, каһармандық сезімдер,

жігерлі екпін, биік орындаушылык шеберліктер.37. Құрманғазы дәстүрін жалғастырушы өнерпаздар

шығармалары.38. Мәмен, Дина, Сейтект.б. эйгілі күйшілердің төл

туындылары.39. Батыс Қазакстан аймағында калыптасқан төре күйшілік

мектебі.Қазактың күй мэдениетіндегі төре тартыс туралы ұғым.Төре күйшілік мектебінің ірі өкілі Дәулеткерей

Шығайүлының туындылары.40. Төре күйшілік дәстүріне үлес қосқан күйшілер

ш ығармашылықтары.Мүсірәлі, Әлікей, Қауен, Түркеш т.б. күйші сазгерлердің күй

мұралары.41. Маңғыстау өңірінің күйшілік дәстүрі.Маңғыстау өңірі күйлерінің орындалу ерекшіліктері.

28

Оң колдағы кағыстардың алуан түрлі алмасуы.42. Маңғыстау аймағындағы тізбекті күйлер жанрлары.

Халық күйлері.43. Жыр куйлері. Күйдің аңыз-эңгімемен тьггыз байланысы. Маңғыстау өңірінде жыршылык дәстүрдің күйшілік өнерімен

сабактастьтғы.44. Маңғыстау өңіріндегі өмір сүрген күйшілердің музыкалык

мұралары.Абыл, Есір, Есбай, Қүлшар, Қартбай, Өскенбай, Мүрат

т.б.күйшілердің шығармалары.45. Қазанғап Тілепбергенұлының күйшілік өнері.Қазанғап күйлеріндегі сүлу саздылык,зергерлік,жыр

сарындастығы.Қазанғап күйлерінің орындалуындағы алуан түрлі кағыстар,

әдіс-тәсілдер.Қазанғап күйлеріндегі әуеннің біртіндеп өріле өрбуі. Арнау

күйлер.46. Арка күйлерінің орындалу ерекшелігі.Шертпе күйдегі кара шертіс туралы түсінік.Шертпе күй дәстүріндегі халык күйлері.47. Арка эншілік өнері мен күйшілік дәстүрінің

сабактастығы.48. Тәттімбет Қазанғапүлының шығармашылык өнері. Тәттімбет күйлеріндегі сүлу саз, терең толғаныс, кара шертіс. Қосбасар жанры.Тізбекті күйлер.Теріс бүрауда тартылатын

күйлер.Шертпе дәстүріндегі күйлердің озык үлгілері.Тэттімбет күйлерінің композициялык кұрылымы.49. Арка күйшілері жайлы деректеме. Осы дэстүрді

сіңірушілер.50. Жетісу өңірі күйлерінің композициялылык кұрылымдары,

орындалу ерекшеліктері.Жетісудағы күйлерінің өзектестігі.Жетісу өңіріне тэн кағыс, интервалдык ара катынастар.Жетісу өңірінде сақталған кұрылымдык жағынан карапайым

халыктық туындылар.Жетісу өңірінің көрнекті сазгер күйшілерінің шығармалары.51. Байсерке, Қатшыбай, Қожеке, Тіленді т.б. күйші-

композиторлардьщ күй мұралары.

29

52. Кейінгі буын күйшілер, композиторлар шығармалары.53. Қаратау өңірінің күйшілік өнері.54. Қаратау өңірінің күйлерінің әуендік, кұрылымдык

ерекшеліктері.Оң қол шертісіндегі салмактылық. Қобыз күйлерімен

сарындастығы.Қаратау өңір күйлерінің арка өңіріндегі дәстүрлі эн өнерімен

ұштастығы.55. Сүгір Әлиұлының шығармашылығы.Кертолғау, Тоғызтарау, Қосбасар, Қоңыр күйлер жанрлары.Сүгір күйлеріндегі терең толғаныс.Шертпе күй дәстүріндегі көркемдік жағынан кемел

туындылар.Кейінгі буын күйші-орындаушылар мұрасы.56. Қаратау өңірінің күйлерінің майталман орындаушылары -

Төлеген Момбеков, Жаппас Қаламбаевтардың дәстүр ізімен шығарған төл туындылары.

57. Алтай-Тарбағатай жэне Сыр бойы күйшілік дәстүрлері.Алтай-Тарбағатай күйшілік өнері.Көне аңыз күйлер. Аңыз күйлердегі байырғы наным-

сенімдердің көрінісі.Алтай-Тарбағатай күйлерінің иірімдік, интонациялық

ерекшеліктері.Оң қолдағы майда, биязы шертіс.Іліп кағу, теріп ойнау сиякты түрлері, әдіс-тәсілдер.Алтай-Тарбағатай өңіріне тэн әуезді халык күйлері.58. Алтай-Тарбағатай өңірінде өмір сүрген күйші-

сазгерлердің музыкалык мүралары.Бейсембі, Раздык, Мүкей, Қайракбай, Шотайбай т.б.

күйшілердің шығармашылығы.

30

ГУ курсқа арналған репертуарлык жоба

Күйлер:

Халык күйлері:

Құрманғазы:

Дәулеткерей:

«Аксақ кұлан»«Нар идірген»«Ел айырылған»«Арнау»«Сырым сазы»«Кербез»«Азамат кожа»«Күланның тарпуы»«Толкын»«Көбік шашкан»«Қазақ ноғайдың айырылу күйі»

«Төремұрат»«Т еріскакпай»«Байжұма»«Бүлбұлдың кұрғыры»«Айда бұлбұл, Айжан-ай» «Машина»«Кішкентай»«Серпер»«Қайран шешем»«Перовский марш»«Акбай»«Итог»«Балкаймак»«Топан»«Байжүма»«Жігер»«Ысқырма»«Бүлбұл»«Қос ішек»«Қаражан ханым»«Көркем ханым»

31

Тэттімбет:

Қазанғап:

Мәмен:

Есір:

Абыл:

Махамбет:

Раздык:

Байжігіт:

Боғда:

«Саржайлау»«Қос басар» «Сылкылдак»«Теріс қакпай»«Бес төре»«Көкейкесті»«Айдос»

«Домалатпай ақжелең» «Көкіл»«Жүртта калған»«Бұран бел ақжелең»«18 жасар Балжан кыз» «Кербез акжелең» «Орынбай акжелең»«Ақ Шолпан»

«Жалды кара»«Күнтай»«Акжарма»«Манатау»

«Абыл»«Нарату»

«Исатайдың ақтабаны-ай» «Қайран нарын»«Өкініш»«Жұмыр қылыш» «Шілтерлі терезе» «Аңшының зары»«Сал күрен»

«Қосбасқан»«Былқылдак»«Көкбалак»

«Боғда»

32

Дина:

Сейтек:

Баламайсан:

Сүгір:

Акбикеш:

Еспай:

Т.Момбеков:

«Байжұма»«Он алтыншы жыл»«Жеңіс»«Партия туралы күй»«Әсем коңыр»«Домалатпай»«Жігер»«Бұлбүл»«Шынар»«Науаи»«Қаракаска ат»«Көген туп»

«Ортпа»«Сексен ер»«Бұлбұл Айша»«16-жыл»«Шэрипа»«Жан таза»

«Баламайсан»

«Бес жорға»«Акку»«Жолаушының жолды коңыры» «Шалкыма»«Кертолғау»«Тел коңыр»«Қосбасар»«Майда коңьф»

«Айнам калды»

«Жалды кара»

«Салтанат»«Жайдары»«Анама»«Қаратау шертпесі»«Мың жылкы»

33

А.Жайымов: «Күй-экспромт» « Жастар»

Қ.Ахмедьяров: «Ак кайың» «Қуаныш» «Атырау» «Нарын»

С.Кусайынов: «Мереке»

М.Әубакиров: «Талас» «Сары төбе» «Желдірме»

М.Хамзин: «Қосбасар» «Белгісіз солдат» «Жайлау»

Е.Үсенов: «Анама»«Қосбасар»

Қазақ композиторларының

Х.Тастанов «Романс»Л.Хамиди «Серенада»Л.Хамиди «Қазақ вальсы»Л.Хамиди «Романс»К.Кожамияров «Элегия»Б.Жұманиязов «Романс»Б.Жұманиязов «Күй»Е.Рахмадиев «Мелодия»А.Жұбанов «Ария»С.Мұхамеджанов «Тангы эуен»М.Әубакиров «Қарақат»А.Жайымов «Ой Т0ЛҚЫНЫ»А.Жайымов «Эуен»С.Балмаганбетов «Куй дастан»Н.Тілендиев «Акку»С.Мұхамеджанов «Шаттық отаны»

34

К.Күмісбеков «Вальс» Е.Үсенов «Қосбасар»М.Тналин «Жайлаубиі»

Шет ел композиторларынын шығармалары

М. де Фалья «Испан биі»В.Монти «Чардаш»Ф.Лист «Венгерская рапсодия»И.Гайдн «Венгерское рондо»П.Сарасате «Испанский танец»Г.Гендель «Соната» №2Л.Бетховен «Марш»Н.Паганини «Каприсы» № 9,10,20,24.В.Глюк «Мелодия»A.Вивальди «Адажио»Ф.Шуберт «Аллегретто грациозо», «Ария»,

«Серенада»Ш.Данкля «Вариации на тему Доницетти»И.С.Бах «Увертюра», «Скерцо»И.Брамс № 1,2,5,6 венгер билеріН.Паганини «Три темы с вариациями»B.Моцарт «Менуэт» ре-мажор,«Сонатина» соль-мажор,

«Түрік марты»З.Палиашвили «Лекури»А.Хачатурян «Қылышпен билеу»У.Гаджибеков «Фантазия»Ф.Крейслер «Г авот»К.Сен-Санс «Лебедь»

М.Глинка - М.Балакирев «Жаворонок» өнд.О.Глуков.А.Алябьев - А.Вьетан П.Чайковский Н.Римский - Корсаков С.РахманиновС.РахманиновС.Рахманинов Д.Шостакович Н.Будашкин

«Соловей»«Русский танец»«Полет шмеля»«Серенада»«Вокализ»«Пляска цыганок» енд. С. Душнин «Элегия»«Концерт» 1-часть

35

Л.I {ыганковA.Цыганков Г.Шендерев Н.Будашкин Г.ДиникуI Ш ечепоренко М.ОгинскнйB. Андреев А.ВарламовC.Я ювA. Чуйков

B.І Іеіренко

ДоброходонA.ХолммнонB.Калннкин Орыетын халык әні

«Плясовые наигрыши» «Фантазия»«Вдоль да по речке» «Концертные вариации» «Мартовский хоровод»«Час да по часу»«Полонез»«Испанский танец»«Кызыл сарафан» «Абыр-сабыр»Концертные вариации на тему

«Чардаш»«Концерт»-! часть «Саратов саздары»

«Фантазия»«Фантазия»«Фантазия»«Коробейникиге» жазылган фантазия өнд.М.Рожков

I .Меняев.Оор.Ьекназарова «Цыганская венгерка»

^Брусиловский «Румын әуендері» өнд. М.Эубакиров

Казак комшниторларынын курд ел і формада ғы шығармалары

Х.ТастановМ.Эубакиров

С.Шебольский-ШаргородскииД.Жайымов

М.Койшыбаев Н.Т'ілснлиев Д.Ьогбаев

«Фантазия»«Жас екпін» «Көнілді жастар»

«Той бастар» «Шалкыма»««Концерттік куй» «Кызыл кум» «Алтын дэн»

«Бэйге»

Балдауреи»-1,2.3 бөлімдсрі

36

С.БүркітовЕ.Үсенов

Қ.ЛхмельяровН.Тілендиев

«Отырар ту рал ы п ом а» «Поэма»«Маусымжан»«Майра оніне фантазия» «Шзмиіі - дастан» «Түркі әлемі» «Лрпалыс»«Махамбет»

.47

Негізгі және косымша әдебиеттер тізімі

1. А.Жұбанов «Ән-күй сапары» -Алматы «Ғылым» баспасы ,1976

2. А.Жұбанов «Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы» -Алматы, 1942

3. А.Жұбанов «Ғасырлар пернесі» -Алматы, «Жазушы» баспасы, 1975

4. А.Жұбанов «Құрманғазы» -Алматы, 19605. А.Жұбанов «Өскен өнер» -Алматы «Ғылым» баспасы, 19856. «Күй кайнары» ( кұрастырған А. Райымбергенов,С. Аманова) Алматы, «Өнер» 19907. А.Жайымов «Домбыра ойнау өнері» 1-2 бөлім. -А., 19998. Қ. Ахмедияров «Сарыарқа» (Құрманғазы күйлері).-

А.,19949. Қ.Ахмедияров «Жігер» (Дәулеткерей күйлері). -А., 1996

10. Қ. Ахмедияров «Әсем коңыр» (Дина күйлері) -А., 199711. Қ. Ахмедияров «Есірдің күйлері» - А., 199912. К. Сахарбаева «Атырау эн-күй мүхиты» - А., 200213. К. Сахарбаева «Домбыраға арнапған хрестоматия»-А., 200314. А. Сейдімбеков «Күй шежіре» - А., 199215. А. Сейдімбеков «Қазак күй өнері» - А., 200016. Ө. Спанов «Домбыра үйренейік» - А., 199217. X. Тастанов «Домбыра үйрету әдістері» - А., 196718. Б. Ысқақов «Салтанат» - А., 199719. Б. Ысқаков « Домбыра үйрету сабақтары» Қазакстан

мүгалімі. -А., 200420. «Қазактың музыкалык фольклоры». - «Ғылым» А., 198221. Т. Мерғалиев «Домбыра сазы» -«Ғылым» Алматы, 197222. Қазак совет энциклопедиясы. -Алматы, 197523. «Қазак халкының аспап музыкасы» (кұрастырған

3. Жанұзақова) -Алматы, 196424. «Маңғыстау күйлері» (кұрастырған, нотаға түсірген Роза

Айдарбаева) -Шевченко, 198725. Т.Мергалиев «Ж аңадәуіржырш ысы».-Алматы, 198026.А.Мұхамбетова «Казахский кюй - как синкретический

жанр» -А., 1990

38

27. А.Мұхамбетова «О программности казахской народной инструментальной музыки» -М., 1973.

28. Б.Сарыбаев «Казахские народные инструменты» -А., 1978.29. Б.Сарыбаев «Күй нотағатолык түссін». Жалын -1981 №130. «Тәттімбет жэне Арка күйлері» (кұр. А.Токтаған,

М.Әбуғазы) -А., 200531. Тәттімбет «Саржайлау» (күр. Е. Үсенов) -А., 1988.32. А.Токтағанов «Күй - Тэнірдің күбірі» -А., 199633. А.Токтағанов «Атыраудың 62 Акжелеңі» -А.,2000 «Өлке»34. А.Токтағанов «Ұлттык машыктан апшак кетпейік» -А.,

Астана дауысы, 1993.35. У. Бекенов «Шертпе күй шеберлері» -А., 1997.36. Т. Мергалиев., С.Бүркіт., О.Дүйсен «Қазак күй тарихы» -А.,

200037. О.Дүйсен, С. Бүркітов «Қазактың халык күйлері» -А., 199638. М.Әуезов «Әдебиет тарихы»39. Б.Мүптекеев, С. Медеубеков «Жетісу күйлері» -А.,199840. Ә. Марғұлан « Ежелгі жыр аңыздар» -А.,198541. Ә. Қоңыратбаев « Қазак фольклорының тарихы» -А., «Ана

тілі» 199142. Қазанғап «Ақжелең» (құр. А. Райымбергенов) -А.,1984.43. Сүгір «Қаратау шертпесі» (кұр. А. Токтағанов,

Ғ.Ұлтарахова, М. Әбуғазы) -А., 200644. Б. Қаракұлов «Асыл мұра» -А., 198145. М.Мағауин «Бес ғасыр жырлайды» -А„ 198446. М.Мағауин «Күй иесі - Байжігіт» -Жұлдыз,1993 №1247. М. Мағауин «Қазак тарихының эліппесі» -Жүлдыз, 1993

№12

39

Колемі 2.5. Тщниымы 50 дана. Офсет қагазы. Тапсырыс 47. Багасы келісім бойынша.

А/. Отеміст атындагы Батыс Қазақстан мемлекеттік щмерситетінің баспа орталыгы

Орал қиласы, Сараішшң кошесі, 34. тел. 50-76-52