İdeoloji Üzerine

Embed Size (px)

Citation preview

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    1/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    deolojiler zerine

    Mahmut BoyunemezGiri

    deolojilere ilikin materyalist/bilimsel bir teori oluturmak mmkn mdr? Antoine Destutt deTracy 1797 ylnda, ideoloji kavramn, idelerin bilimi anlamnda kullanr.1 Tracy bylelikle,tarihsel bir sorunu, fikirlerin bilimini oluturma sorununu, topik bir biimde tespit eder. Bu tespitintopik olmasnn nedeni, Tracynin yaad dnemde, toplumsal geliimin, henz ideolojilerintoplumsal ilikilerce nasl koullandn realist ve kapsaml biimde kavratacak bir dzeyeulamamasdr. Tracynin bu topik abas, zamannda burjuvazinin dinsel/metafizik fikirlere kargelitirdii liberal ideolojik mcadelenin bir boyutu olarak kalr. Kuruluundan nceki topik, ilerici,pragmatik ve realist fikirleri bnyesinde zmseyen/aan ve geliimi sren bir ideoloji olarak tarihselmateryalizm, ideolojilerin realist bir teorisinin oluturulmas yolunda atlm ilk kapsaml admdr.Yaadmz ada, ideolojilerin oluumu, snflandrlmas, ilevleri, ileyi biimleri zerine realistincelemeler yaplabilir 2

    deolojilerin insanlar tarafndan benimsenmesi, gereksinim duyduklar zihinsel/psikolojik sreleri harekete geirmesiyle olur. nsanlarn ideolojilere balanmas, ideolojilerin, anlamlandrma,aklama bulma, teselli sunma, kimlik kazandrma, sorunlara zm sunma gibi ilevleri yerinegetirmesi yoluyla gerekleir. deolojiler byk oranda, insanlarn gnlk yaamlarnda gelitirdiklerifikirlerin ve davran biimlerinin sistemletirilmesiyle oluur. deologlarn bilinli dnsel retimlerive kastl arptmalar da bunlara eklenir. Belirli fikirlerin, alglama biimlerinin, davran tarzlarnnve duygularn ideolojik bir formasyon oluturmas, bir anlam btnl varsa olanakldr. Tekilfikirler ya da duygulanmlar ideoloji diye nitelemek mmkn deildir. deolojiler oluturulurken veyeniden retilirken zihinsel sreler faalse de, btn psikolojik/zihinsel sreler, ideolojik karakterde

    deildir. Daha ak sylersek, ideolojileri bireylerin psikolojileriyle zdeletirmek yanltr. Bunedenle akl hastalklarnda da grlen baz dnme biimleri rnein sanrlar (hezeyanlar), metafizik ideolojilerin retimine katlabilirse de, bu hastalklarn bireylerde gzlenen bulgular bir ideoloji

    ve gelecekte alabilecekleri biimlere ilikin ngrlerde bulunulabilir. Bu byledir, nk bir sorunun/konunun realist/bilimsel incelenii, ancak incelenen gereklik zerinde,pratikte bir denetim/egemenlik kurma potansiyeli olumaya baladnda belirir. ncelenen gereklik,sre, olgu, nesne vb. zerinde, en azndan bir ynyle denetim ve egemenlik kurulabilir durumageldiyse, o konuda bu ynyle realist/bilimsel bir soyutlama yaplabilir.

    I. deolojilerin oluumu deolojiler, insanlarn zihinsel etkinliinin rndr. deolojilerin oluumunda saptanacak znel

    yn budur. Zihinsel etkinlikler, alglama, imgeleme, simgeletirme, tasarm, inanma, kavrama, anlama,soyut dnme ve duygulanm gibi ilemleri kapsar. Fikirlerin yan sra, alglama biimleri, duygular,tasarmlar, kavray, deer, inan, ilke gibi eler de, ideolojilerin oluumuna katlr. deolojiler sistemletirilip doktrin haline getirildiklerinde fikirlerle ifade edilir.

    1 rnein bkz; Sinan zbek, deoloji Kuramlar, Bulut Yaynlar, 2000, s. 31. Bu kitapta, Francis Baconun idol retisi,Adrien Halvtius, Dietrich Holbach,Destutt de Tracy ve Napolon Bonaparten ideolojiye ilikin dncelerizetlenmektedir. deoloji kavramnn Marx ncesi anlamndaki tarihsel deiimi anlamada, Nur Betl elik, deolojininSoykt I: Marx ve deoloji, Bilim ve Sanat Yaynlar, Birinci Bask, 2005, s. 2756 da yararl olabilir. Bu arada, H. EmreBace bir makalesinde, bni Haldunun Mukaddime adl eserinde, ideoloji terimi gemese de, terimin farkl szcklerleifade edildiini belirterek, kapsaml bir ideoloji kuramnn bulunduunuabartarak ileri srmektedir. (H. Emre Bace, bniHaldunun deoloji Kuram: Karlatrmal Bir zmleme, Dou Bat Aylk Dnce Dergisi, Yl: 8, Say:31, DnBugn Yarn-deolojiler 4, ubat-Mart-Nisan 2005, s. 199214)2 Her ne kadar Therbornunalmas bu yazda deerlendirilmemi olsa da, nemli ve zihin ac baz saptamalarolduunu belirtmek gerekir. (Gran Therborn, ktidarn deolojisi deolojinin ktidar, eviren: rfan Cre, Dipnot Yaynlar,Bask 2008)

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    2/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    oluturmaz. nsanlarn ortaklaa paylatklar, belirli bir anlamsal btnle sahip alglama,duygulanm, dnme ve davran biimleri, spesifik bir ideolojik formasyonu oluturur.

    Belirli duygular, davranlar ve fikirleri ilikilendirerek onlara ortak bir anlam veren ve bylelikleonlarn ideolojik olmasnda nemli rol oynayan, bu duygulanm biimlerinin, davran tarzlarnn vednme ekillerinin kolektif/ortaklaa deneyimidir. deolojiler, belirli bir topluluun ortak anlamlandrma, duygudalk, kolektif davran normlar reten pratikleri olmadan var olmaz. Riteller,ayinler, ibadetler, trenler, topluluun sayg duruu ve mar okumas gibi kalplam ve belirli periyotlarla topluca tekrarlanan davranlar, aydnlarn ortak entelektel etkinlikleri, ideolojik pratiklere rnektir. Siyasi hareketlere ideolojilerle yn verildii bilinir; fakat ayn zamanda siyaset pratii, ideolojileri yeniden reten bir ideolojik pratiktir.

    Bu noktada, netleme salamak iin bir iki rnek verebilir iz. rnein, yakn len biri bunazlr. Bu, hemen her toplumda gzlenen, olaan bir duygudur.3

    deolojilerin oluumunda, insanlarn toplumsal ilikiler ierisindeki konumu ve bu konumun belirleyiciliinde gerekletirdikleri pratikler, nesnel bir temel oluturur. deolojilerin oluumundakinesnel yn ite budur. deolojilerin tad zellikleri belirleyen bu toplumsal nesnel temeldir.

    rnein, kapitalist retim biiminin egemen olduu bir toplumsal formasyonda bireyler, kiisel baarlarndan dolay dllendirildiinde, liberalizmin baz deerleri retilmi olur. Koullar veolanaklar farkl olan bireylerin yarmas, aralarnda rekabeti dourur. Byle bir toplumsal ortamda bulunan bireyin, dierlerinden daha hzl kotuu, snavlarda daha yksek not ald, iarkadalarndan daha ok alt pratiklerde bulunduunda dllendirilmesi, kendisinde veetrafndaki kiilerde, bireycilik anlaynn ve rekabetin salkl olduu fikrinin retilmesine yarar.Oysa komnizmin alt evresi olan sosyalizmde, yarma ve dllendirme rekabeti ve bireyci anlaydeil, yaratcl ve toplumsal ilerlemeye katlm getirir. Liberal demokratik katlmc pratiklerinyurttalarda kendi kendilerini ynettikleri ya da kendi geleceklerini tayin etmede zgr olduklareklinde bir yanlsama retmesinde de; kalpsiz toplumsal/maddi dnyann emekileri sefilletirici pratiklerinin, snlacak, kendisiyle teselli olunacak bir manevi/dinsel dnyay oluturmasnda da, bahsettiimiz durum geerlidir.

    Oysa lenlerin milli ehit olarak kodland cenaze treni gibi pratiklerle, znt, fke ve kin gibi duygular milliyeti ideolojik bir kalba sokulur, bu duygulara bir anlam ve yn verilerek, toplumda belli bir milliyeti duyarllk oluturulur. Yine rnein, dindarln, yoksunluklar kabullenme ve olumsuz yaam koullarna kar

    dayanma gc ve sabr verme ilevi vardr. Dinler, yaanan baarszlklar, hastalklar, ac veskntlar olduundan baka trl anlamlandrr. Karlalan dertler tanrnn kulunu snamas olarak anlalabilmektedir. Bireylerin bu duygu ve fikirlerinin bakalarnca paylalmas, kolektif duygudalk ve dayanmann olumas, bu duygu, davran ve fikirleri yeniden ve yeniden reten pratikler iinde olmalar, bireysel dindarlklarn, kolektif bir ideoloji haline gelmesinde nemlidir.

    Bir ideolojik formasyon kapsamndaki belirli fikirleri, davran normlarn, deerleri vb. retentemel unsur, ideolojik pratikler deildir. Bu pratikler zaten belirli baz ideolojilerin var olu biimleridir. Yalnzca bu ideolojik pratikler deil, toplumsal yaamda nemli olan her trl pratik etkinlik, ideolojik motiflerin retimini ve yeniden retimini salar.

    4

    3 zlme, yas, alama gibi duygular ve davranlar, toplumsal tutumlardr. nsani duygularn tmyle doal nitelikteolduunu ileri sren grler yanltcdr. nsani duygularn oluumunda biyolojik/fizyolojik mekanizmalar rol oynasa da,onlar dzenleyen, biimlendiren, anlamlandran toplumsal ilikilerdir. U bir rnek olsun; Andaman Adallar arasndaalama, bar yapma trenleri, arkada bulumalar, evlilik, bir yas dneminin sonu gibi kesintiye uratlan toplumsalilikilerin yenilenmek zere olduu durumlar iaret eden bir rittir. (Brian Morris, Din zerine Antropolojik ncelemeler - Bir Giri Metni, eviren; Tayfun Atay, mge Kitabevi Yaynlar, Birinci Bask, 2004, s. 202) 4 Dinsel inanlar insanlarn sorunlarla baa kmalarna yardmc olabilmektedir. Kalpsiz dnyann kalbi olan din, afyonkullanm gibi aclar dindirir, yapay ve sahte bir huzur ve mutluluk verir. Huzur slamda sz bu anlamda da okunabilir.Bu satrlar, bir rnek zerinden daha da aabiliriz: (Bkz; Asm Yapc, Ruh Sal ve Din: Psiko-sosyal Uyum ve Dindarlk ,Karahan Kitabevi, Birinci Bask, 2007). Bu ampirik (!) alma, dindarln ruh sal zerine etkisini, tek yanl dinci bir perspektifle deerlendirir. Yine de saptamalarn, kendi bak amzla dnmek yararl olabilir: 1. Dinler beraberinde biryaam tarz ve davran biimi gelitirmekte ve mensuplarndan bunlara uygun yaamalarn istemektedir () uyuturucu,alkol ve sigara kullanm, kontrolsz cinsellik () bunlarn beraberinde getirecei fiziksel ve ruhsal rahatszlklarla dindarlk arasnda ters ynl bir iliki vardr. Ayrca dinler () yardmsever, su ilemekten uzak duran, toplumun huzurunu bozmayan, fiziksel ve sosyal evresiyle uyumlu bireyler yetitirme arzusundadr. 2. Dinler kurduu toplumsal yap vesistemle mensuplarna psiko-sosyal destek salamaktadr (...) 3. () Dinler, mensuplarnn ya durumu kabullenebilme

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    3/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    Maddi yaamn retim pratii, toplumsal var oluunun olmazsa olmaz koulu, temel ya damerkezi esidir. retim sreci, teknik bir sre deil, dier toplumsal ilikileri, pratikleri vekurumlarn ileyiini koullayan, onlarn var olu zeminini oluturan bir pratiktir. retim srecindekiinsanlar, bu srete, hiyerarik rgtlenmeye gider, iyerlerinde bask mekanizmalar gelitirir veideolojik motifler retir. retim pratii ve dolaysyla ilikilerinin, dier toplumsal ilikileri ve pratikleri koullamas, onlar biimlendiren temel ya da nihai kaynak ilevini yerine getirmesi, tarihselsrete giderek karmaklaan ve dolaymlanan mekanizmalar, sreler zerinden gerekleir.

    Toplumsal yaam znde pratiktir (Marx). Toplumsal yaamdaki pratikler ve bu pratiklerle birlikte oluan ilikiler, ideolojik pratikler, bilimsel pratikler, sanatsal pratikler, hukuku oluturucu pratikler, siyasal pratikler, devlet kapsamndaki toplumsal ilikiler, halklar arasndaki ilikiler, cinsler arasndaki ilikiler, devletlerarasndaki ilikiler vb.dir. Bu toplumsal ilikilerin ve pratiklerin zihinselrnleri, ideolojiler, estetik ideolojiler, bilimsel dnceler, hukuk kurallar, rk, cinsiyeti,smrgeci/mandac ideolojik motifler vb.dir. Bu zihinsel rnlerin bamsz bir var olularnn bulunduu dncesi, bunlarn insanlarn yeni pratiklerininbirincil belirleyici koullarym gibigrnmeleri, bir ters evirme ve illzyonun sonucudur. Oysa her toplumsal iliki biimi ya da her

    pratik tr, dier toplumsal ilikiler ve pratiklerle etkileim iinde, bahsettiimiz rnlerinoluumunda belirleyicidir. Toplumsal ilikilerin oluturduu btnlk iinde oransz/eitsiz gelimeler de gzlenir.

    ster bir yazar, bir sanat, bir mimar, bir politikac, ya da bir filozof vb. olunsun, insanlar, sahipolduklar fikirlerin/ideolojilerin pratiklerini oluturduunu ve bylelikle fikirlerinin somut maddirnleri yarattn dnebilir. Oysa retim pratikleri, kltrel pratikler, devlet ileyii kapsamndakitoplumsal ilikiler, siyasal pratikler ve dier tm toplumsal pratikler, somut maddi rnler yan sra,fikirlerin/ideolojilerin retimine ve yeniden retimine, kurumlarn var olmasna yol aar. nsanlarnideolojileriyle eyleme yneldikleri; yazl hale getirdikleri hukuk kurallarn kullanarak retimilikilerini ve toplumsal yaam pratiklerini dzenledikleri; devlet kurumlarndaki ileyii salayaninsanlarn eitli dolaymlarla toplumsal yaamn birok alanna mdahale ettikleri vb. dorudur. Fakat ideolojiler, bilimsel dnceler, estetik ideolojiler, yazl hukuk kurallar gibi zihinsel rnlerin,devlet kurumlarnn kendi bana var olduu ve i grdkleri sylenemez. Makineler, sanat eserlerigibi uygarln maddi eleri, gelecee miras kalr. nsanlar, bilgilerini, bilgilememi inanlarn,ideolojilerini yeni kuaklara eitim-retimle ya da yazl yolla brakr. Ancak, dorudan aktarlan pratikler olmadan, hem maddi rnlerin, hem de inanlarn, bilgilerin, ideolojilerin yeni kuaklar tarafndan kullanm sz konusu olamaz.5

    Baz fikirlerin yzyllar boyunca geerliliini yitirmeyii, o fikirleri reten pratiklerin, zndevarlklarn srdrmelerinin ya da gnmzde de tekrarlanabilir durumda olmalarnn eseridir.

    dzeyini artrmakta, bylece onlara dayanma gc ve sabr vermekte ya da problemi bir baka ynyle grebilme yeteneikazandrmaktadr. Bu sayede yaanan baarszlklar, hastalklar, belalar, skntlar vs. dini atflarla yenidenanlamlandrlmaktadr. 4. Bireysel ve toplu olarak yaplan ibadetler, depresyon, kayg, korku, fke, engellenme,yabanclama, aalk duygusu, umutsuzluk ve yalnzlk hissinin azaltlmasnda nemli etkiye sahiptir (...) Ayrca ibadetler

    adeta meditasyon fonksiyonu stlendii iin bireyin ruh saln olumlu etkilemektedir. 5. Kiinin tanrsyla iten ve gl bir ba kurmas hayat anlamlandrma ve bireysel g kazanma asndan manevi bir ynelim salamaktadr () 6. Sosyaldzensizliklerin yaand stresli zamanlarda bilinci deitirme vazifesi gren dini pratikler bir katarsis (boalma) ve yaanan problemleri zmleyebilmek iin zel bir evre yaratmaktadr. (a. g. e., s. 160-161). Bu ifadeler, dinlerin genel olaraksmrlenlerin ve smrenlerin ihtiyalar dorultusunda oluturulduu bilinerek, materyalist bir bak asyla tersyz edilipokunmaldr. 5 Bilgilerin, fikirlerin, inanlarn, ideolojik motiflerin, hukuk kurallarnn vb. ksacas tm dnsel rnlerin yazl halegetirilmesi, onlarn bir biimde nesnelletirilmesidir. Bunlar gemi pratiklerin rn olduklarndan yeni pratiklere,eylemlere de yol aar. Yine de bunlara anlam ykleyen toplumsal pratiklerdir.Bu dnsel rnlerin yeni kuaklara yazyla,retim yoluyla aktarlmas, sadece ve sadece toplumsal pratiklerin sreklilii ierisinde bir ie yarar. Bunu, Karl Popperindnsel-kurgusal deneyini kendi amzdan yorumlayarak da aklayabiliriz. rnein, varsayalm ki kyamet trnde byk bir felaket olsun. Dnya zerinde yaayan insanlarn arlkl ounluu ve uygarlklarnn maddi rnleri yok olsun.Geriye bir dzine erikin ve grece kltrl insan kalsn ve bunlarn beslenme, snma vb. ihtiyalarn gidermek iin bazmaddi imknlar da bulunsun. Bu durumda bu insanlar sahip olduklar gemi pratik tecrbeleriyle, bilgilerinigerekletirebilirler. Hele bir de geriye bir ktphane dolusu kitap kalmsa, bunlarn ieriklerini, yaamak ve tekrar uygarlk kurmak iin kullanacaklardr. Ancak birok ideolojik fikri yeniden retmeyecekleri, baz bilgileriyse tecrbeleriolmadndan ksa zamanda pratikletiremeyecekleri kesindir. Ayn koullarda erikinler yerine, bir dzine bebek geriyekalsayd, hayatta kalamazlard. Peki ya bu koullarda, hayat tecrbesi grece az olan bir dzine gen insan olsayd?..

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    4/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    Fikirlerin, ideolojilerin, bilimsel teorilerin, estetik ideolojilerin vb. yazl/szl eitsel yollarla gelecek kuaklara aktarlma imkn olduu iin, onlarn ve onlardan sonra gelecek kuaklarn, pratiklerine,faaliyetlerine bu fikirler, ideolojiler, teoriler bir yn veriyormu, faaliyetlerine bir temel salyormugibi grnr. Hakikaten bunlarn, gelecee bu yollarla aktarm da, belirli ilevleri de vardr; ancak gelecekteki ilerlikleri iin, onlar reten ve yeniden reten, eski pratikler e benzer yeni pratiklerin varolmas gerekir. te deerlerin, ahlakn, her trl fikrin, tm ideolojilerin, teorilerin, bilimseldncelerin, yazl hukukun sanki bamsz bir var olular varm gibi grnmesinin altnda yatanmekanizma budur. Tarihselmateryalistlerin, insanlarn dnsel rnlerine ilikin kavray biimi budur. Marxn tm eserlerine, zellikle Alman deolojisi adl eserine, bu bak as egemendir.

    Siyasal ideolojilere gelince Siyasal ideolojileri birbirinden ayrt eden, onlarn sahip olduklartoplumsal ilevdir. Belirli fikirlere, duygulara, davranlara ortak bir anlam ykleyenve onlaratoplumsal alanda zgn bir ilev kazandran ey, bu ideolojileri yeniden reten insanlarn snfsalkarlar, ihtiyalar, istekleri ve zlemleridir. Ksacas, siyasal ideolojileri karakterize eden, snflar arasndaki mcadele ve snfsal konumlanlardr. Liberalizm, burjuvazinin snf karlarn yanstr.Ezilen snflarn yaam koullar, dinsel ve milliyeti ideolojik motiflerin oluumuna uygun ortam

    salar. Bu ideolojiler, emekilerin ierisinde bulunduklar yaam koullarnnn gereki bir kavranna engeldir. Kar-devrimci, dolaysyla anti-komnist ilevleri, toplumsal gerekliiolduundan daha farkl, arptarak yanstmalarndandr.Dinler ve milliyetilik, emek-sermayeelikisinin hissedilmesi, sezilmesi, kavranmas ve almas ynnde bir bilin geliiminin nndeengel olur. Kentli tuzu kuru vasfl emekilerin, profesyonellerin yaam tecrbelerine, habituslarnauygun ideolojik formasyonlarsa daha ok, gnmz Trkiyesinden rnekleyerek sylersek, feminizm,laiklie indirgenmi bir kemalizm, evrecilik, hayvan haklar savunuculuu trnden btnselolmayan, kk lekli ideolojilerdir. Sivil toplum rgtlerince sahiplenilen bu mikro-ideolojikynelimlere, masonluk; kardelen aye, haydi kzlar okula, yzyln iyilik hareketi gibisloganlarla nlenen her trden hayrseverlik de dhildir.

    deolojileri oluturan ey, yukarda bahsedilen bu nesnel ve znel srelerin bileimidir.Toplumsal yaam oluturan nesnel pratik sreler, ideolojileri oluturan znel zihinsel sreleri,dolaysyla ideolojilerin zelliklerini belirler.

    II. deolojilerin snflandrlmas deolojiler din, milliyetilik, liberalizm, sosyalizm gibi ana gruplar halinde snflandrlr.6

    Farkl toplumlarda, ayn gruptan da olsa, birbirlerinden farkl birok trde ideolojinin retilmiolmasnn nedeni, insanlarn ierisinde bulunduklar ve yaadklar toplumsal pratiklerin zglldr.Bu zgnlkler bir yana brakldnda, ayn cinsten ideolojilerin ortak temel zelliklere sahipolmalar, bu ideolojileri reten insanlarn ayn tarihsel dnemde yaamalar ya da ayn retim tarznnerevesini izdii toplumsal ilikileri paylamalarndan kaynaklanr. Belirli bir tarihsel dnem iinde,

    Bu anagruplara dhil olan eitli ideolojiler vardr. Din ana grubu altnda totemizm, amanizm gibi ilkeldinler, paganizm ve Hinduizm gibi ok tanrl dinler, Yahudilik ve slamiyet gibi tek tanrl dinler yer alr. Milliyetilik ana grubu altnda liberal milliyetilik, faist milliyetilik, etnik -kltrel milliyetilikgibi milliyetilik trleri bulunur. Liberalizm ana grubu altndaysa klasik liberalizm, modern liberalizm,sosyal demokratik liberalizm, neo-liberalizm vb. vardr. Bu noktadan yola klarak ideolojiler, genelolarak ilki tr ad, ikincisi cins ad olmak zere ikili bir adlandrmaya tabi tutulmutur. slamiyetdini, sosyal demokratik liberalizm, Fabian sosyalizmi gibi Ayn cinsten ideolojilerin farkl trleriarasnda, temel ilke, inan ya da yaklamlar ynnden benzerlikler bulunur.

    6 Siyasal ideolojiler hakknda derli toplu bilgiler sunan iki kitabn okunmasn nermekteyiz: i) Derleyen: H. Birsen rs,19. Yzyldan 20. Yzyla Modern Siyasal deolojiler , stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, Birinci Bask, 2007; ii) AndrewHeywood, Siyasi deolojiler; Bir Giri, Adres Yaynlar, Birinci Bask, 2007. Bu noktada, Nur Betl elikin siyasiideolojiler nitelemesine itiraz ettiini belirtmeliyiz: Siyasal ideoloji sz her eyden nce bir totolojidir; ideoloji, doasgerei siyasaldr. (Nur Betl elik,a. g. e., s. 20). elik, bu nitelemenin, felsefe ile ideoloji ikilii temelinde yapldn,ideolojinin siyasi karakterini ihmal etmenin yan sra, felsefenin de ideolojik karakterini gz ard ettiini belirtir. Bize gre,pozitivizmin liberalizmle, tarihsel materyalizmin komnizmle, sosyal-Darwinizmin, irrasyonalizmin faizmle vemilliyetilikle ilikisi vardr. Spesifik felsefi ideolojilerle bunlara karlk gelen siyasi ideolojiler arasnda bir uyum vetmlenme sz konusudur.

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    5/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    farkl toplumlarda, birbirinden farkl din trleri, mistik inanlar, metafizik dnceler retilebilmitir,ancak bunlarda, o tarihsel dnemin toplumsal ilikilerinin damgasn vurduu ortak zellikler veideolojik motifler saptanr. Yine rnein, faizmin eitlerinin, Avrupada talya, Almanya, spanya vePortekiz toplumlarnda, iki dnya sava arasndaki dnemde ortaya k tesadf olmamaldr.

    Toplumlar arasndaki ve toplumsal ilikilerdeki eitsiz geliim nedeniyle, ayn tarihsel dnemierisinde eski ve yeni ideolojilerin, bir arada ve etkileim ierisinde olduklar da gzlenir. 19. ve 20.yzylda, ulus-devletlerin oluumu srasnda, milliyeti ideolojiler tremitir; bunlarn farkltoplumlarda farkl zamanlarda belirmesi, tarihteki eitsiz geliimin bir sonucudur. Ayrca, ideolojiler yeniden retilirken, deien toplumsal ilikilerin getirdii yeni veya farkllam pratiklerle birlikterevizyona/reforma urar ve tarih ierisinde bakalar.

    zetle, ayn grupta yer alan farkl ideoloji trleri arasndaki benzerlikler u faktrlerleaklanabilir:

    i. Ayn cinsten ideolojilere inananlar arasndaki dorudan etkileimler, ii. Bir ideoloji trnn bakalaarak dier bir ideoloji trn dourmas, iii. nsanlarn farkl toplumlarda da olsa benzer/znde ayn toplumsal ilikiler ierisinde

    bulunmalar, iv. Ayn/benzer pratiklerin rn olan zihinsel tepkilerin birbirine benzeyen zellikler gstermesi. nsanlarn dier insanlarla ve doayla olan ilikileri geliim halindedir. Tarih, znde bu

    geliimden baka bir ey deildir. Tarihteki ilerleme, ilerletici ve muhafaza edici eilimler arasndakielikinin, dzen ve deiim vektrlerinin bilekesinin sonucudur. nsanlarn dnsel retimleri de,statkoyu ve dzeni koruyan/yeniden reten fikirler ile deiimi salayan ve deiim srecine katlanfikirler olmak zere iki kategoriye ayrlmaldr. Bunlara, hakl bir biimde ve yaygn olarak srasyla,sa/gerici ideolojiler vesol/ilerici ideolojiler denmektedir.

    Evrim teorisi, grelilik teorisi ve dier bilimsel teori ve grlerin, klasik anlamyla ideolojiler arasnda saylmas ilk bakta sama ve yanltc grnebilir. Yine bilimin, rnein milliyetilikle yada bir din tryle ayn dzlemde incelenmesi sakncal saylabilir. Ancak, bilimlerin temel yap taolarak bilginin ne olduunu sorguladmzda, bilimin de doal ve toplumsal dnyay yorumlamadakullandmz bir dnsel retim olduu grlecektir. Bilgi ile metafizik inan arasnda bir ayrmn var olduu ve bu ayrmn benimsenmesi gerektii kabul edilmeliyse de, bilgi ncelikle bir inantr. Neo- pozitivistlerin bilgiyi, belgelendirilmi ve dorulanm inan olarak tanmlamasyanl saylmamaldr.7

    Dnsel boyutuyla doa ve toplum bilimleri, Marksizm, tarihsel materyalizm ve komnizm,realist teoriler ve ideolojilerdir. Gnmzde, genel olarak doa bilimlerindeki realizm, toplum bilimleri alanndaki realizmden daha gelikindir. Marksizm, deiim ierisindeki toplumsal

    Bilimsel dnceleri/teorileri, olaan anlamyla ideolojilerden ayrt edenzellikler elbette vardr ve gz ard edilmemesi gerekir. Fakat bu durum, bilimsel bilgilerin, fikirlerin,teorilerin de, dnyay yorumlamada kullanlan dnsel rnler olduu gereinin zerinirtmemelidir.

    Bilimsel dnceler, gerici emeller iin de kullanlabilir, ancak genelde ilerletici/ilericidir. Doave toplum bilimleri, insanlarn doal ve toplumsal srelere bamlln azaltr. Bilim, bu sreler zerinde giderek artan oranlarda egemenlik kurmamz salar. Doa ve toplum bilimleri sayesindeinsanlar, doal ve toplumsal dnyay deitirir. Gnmzde snflar aras elikinin ilerletici ynntemsil eden komnist ideoloji de, devrimci/ilerici bir ideolojidir. Komnist ideolojinin fikirleri aynzamanda gerekleebilir zelliktedir. Komnist fikirlerin gerekletii devrimci srete, insanlntoplumsal ilikiler zerindeki denetimi de artar. Biz, gerekletirilebilir fikirler barndran, fikirlerigerekletirildiinde insanln, doal ve toplumsal gerekliin eitli sreleri/kesitleri/ynlerizerinde egemenlik kurmasna yarayan teorilere ve ideolojilere, realist teoriler ve ideolojilerdiyoruz. Bu teoriler/ideolojiler, gerekliin mantn/mekanizmalarn doru kavradmz gsterir veya bu teorilerin/ideolojilerin bak alar gereklikteki deiim eilimiyle akr. Baka bir ifadeyle, realist teoriler/ideolojiler, bilimsel bilgiler, bu bilgilere yaslanan ya da bu bilgilerle uyumludoruluk deeri yksek kanlar/fikirler ierir.

    7 Bu konuda ayrntl bir inceleme iin bkz; Teo Grnberg, Epistemik Mantk zerine Bir Aratrma, YKY, Birinci Bask,2007

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    6/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    gerekliin temel ileyi mantn realist bir biimde kavrayan, toplumsal gereklikteki dnmsrecinde dorulanan, toplumsal sreler zerinde denetim ve egemenlik kurulmas yolunda atlmnemli bir teorik admdr. Toplumsal olgularn/srelerin,btn insanlar tarafndan, en az saduyudzeyinde olmak zere, realist bir ekilde kavran, tarihin komnizm dneminde gerekleecektir.8 Bu ancak, toplumu/toplumlar btn yeleriyle kucaklayacak kolektif bir rgtlenmeyle, devletintoplumsal rgtlenmeyle eitlenmesiyle9

    8 Marksizmi eskatalojik olmakla niteleyen Nur Betl elik, Marksizmi teleolojik olarak niteleyenler korosuna katlr. Nur Betl elike gre, Marxn ideoloji kuram, ideolojinin snfsz toplumda sona erecei dncesiyle eskatolojiktir.Ulat bu yanl sonucuysa, Alman deolojisindeki bir pasaja dayandrr. (Nur Betl elik,a. g. e., s. 24, 131). elikin Alman deolojisinden okuduu pasaj doru anlamadn belirtmeliyiz. Ayrca, materyalistler/realistler, gemi-bugn-gelecek ilikisini toplumsal somutu inceleyerek kurar ve bylelikle gelecee ilikin (kehanetlerde deil) ngrlerde bulunur.Marxn yapt da budur. stelik realist ngrlerimizde ksmi deiiklikler de olur. Bize gre gerici, metafizik ideolojiler

    gelecekte onlar reten toplumsal koullar olmayaca iin yok olacaktr. Ancak realist dncelerin retilmesi devamedecektir. Bunu anlamak akademi iin niye zor olsun ki? Serpil Sancar rn de, Marksizmin teleolojik olduu ynnde bir fikri bulunmaktadr: lk, olarak, Marxn toplumsal pratiin geliimi srecinde kendi iinde tersine dnmesi ve bununinsan iradesinin dnda, zneler tarafndan denetlenemeyen bir nesnel devinimi olduu tezi, teleolojik bir tarihyorumlamasnn kaplarn ak tutmaktadr. Tarihin gizil bir rasyonalite nedeniyle zaman iinde kendini aarak geliimi fikritipik Hegelci izleri iinde barndrmaktadr. (Serpil Sancar r, deolojinin Serveni-Yanl Bilin ve HegemonyadanSyleme, mge Kitabevi, Birinci Bask, 1997, s. 21). Serpil Sancar r, Marxn ideoloji zerine yazdklarndeerlendirirken bu satrlar yazar. Yazar, Marxn ideoloji hakkndaki yazlarn ve Marksizmi doru kavramamaktadr.Marx, tarihe ilikin teleolojik ya da eskatalojik bir yaklama sahip deildir. 9 Toplumsal ilikilerin snfsal belirlenimi komnizmde ortadan kalkacandan, insanlar arasnda gzlenen siyasal egemenlik ve ynetim ilikileri de ortadan kalkar. Bu, siyasal egemenlik ve bask arac olarak devletin ortadan kalkmas anlamna gelir .Sosyalizm dneminde devlet, bu eski ilevini giderek terk edecektir. Siyasal ara olarak devlet, ancak tm toplumsal yaamnrgtlenme biimi olduunda snmlenir. Devlet/devletler, giderek tm dnya zerinde yaayan insanlarn kolektif bir biimde, rgtlenerek denetimlerine aldklar nesnel toplumsal ileri yapar duruma gelecektir. Planlamalarn yaplmas,retim srelerinin gereklemesi, gereksinimlerin giderilmesi, gen kuaklarn eitimi, yallarn ve zrllerin bakm gibitoplum mhendislii kapsamndaki iler, herkesi kapsayan bir rgtlenmeyle yerine getirilecektir. Ksacas siyasal aygt olandevlet/devletler snerken, giderek tm insanl kapsayan bir rgtsel yaplanma yaratlacaktr. Devlet/devletler birlii, tminsanl kapsayan toplum rgtlenmesi olacaktr. Devlet, rgtl toplumla zdeleecektir.

    ve planl toplum mhendislii etkinlikleriyle, toplumsalileyi zerinde kolektif bir denetim ve egemenlik salandnda mmkndr. Tarihsel-diyalektikmateryalizm, birincisi, bilimsel bilgilerle (doa ve toplum bilimleri) uyumlu olduundan ve bilimler zerinden soyutland iin, ikincisi, komnizme ald iin realist bir felsefedir. Bu niteleme,materyalizmin dnce ieriinin gerekleebilir olduunu belirtmemekte, bir felsefi tavr olarak bilimsel dncelerin gerekiliini ve genel olarak realizmi benimsediini ifade etmektedir.

    Gerici/sa ideolojiler, zerinde snflar aras kartln damgasn tayan toplumsal ilikilerin pragmatik biimde ynetilmesini, korunmasn ve yeniden retimini anlatr.

    lk dnemlerinde, liberalizm grece ilerici ve muhafazakrlk grece gerici bir ideoloji olsa da,gnmzde bu iki ideoloji, tm varyantlaryla birlikte gerici dzen ideolojileridir. Bunlar dzenin

    pragmatik ideolojileridir. Liberalizm, sosyal-demokrasi, kemalizm, yeni sa/neo-konservatizm gibi pragmatik ideolojiler, gerekletirilebilir fikirler barndrr. Aslnda bu ideolojiler, kapitalist toplumsaldzende gereklemi olan siyasal ve iktisadi pratiklerin dnsel temsilleridir. Sosyal liberalizm, neo-liberalizm gibi liberalizm trleri, sosyal refah liberalizmi, sosyal demokrasi, neo-con/yeni sa ideoloji,getiimiz bir yzyl boyunca kapitalist dnyada hkim olan toplumsal ilikilerin hkimiyetinindnsel ifadesi olmutur. Sosyal liberalizm, sosyal-demokrasi, kemalizm, neo-liberalizm vb. emek-sermaye kartl/elikisi referans alndnda, sermaye snfnn karlarn yanstan, dzen yanls, pragmatik ideolojilerdir. i snfnn mcadele/rgtlenme dzeyi ve reel sosyalizmin gl olmas/zayfl da, burjuva snf ideolojilerinin revizyona urayp, eitli uraklardan gemesindetemel etkendir.

    Pragmatik dzen ideolojilerinin dnce ieriklerinin pratiklemesi, toplumsal ilikilerde kkldeiikliklere yol amaz. Sadece belirli toplumsal ilikiler yeniden dzenlenir. rnein John MaynardKeynesin iktisadi dnceleri, Bat Avrupada ikinci dnya savandan sonra uygulamaya konanmakro-ekonomik politikalara ilham kayna olduunda da olan budur. Burjuva siyasal iktisat, siyasetteorisi, sosyoloji teorileri gibi bilimler, inceledikleri alanlarda geerli zsel mekanizmalarsaptadklar oranda ksmen realist bir nitelie de sahiptir.

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    7/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    Dinler, milliyetilik ve faizm, metafizik ya da gerekletirilmesi imknsz fikirler, inanlar zerine kuruludur. Bunlar da gerici/sa ideolojilerdir. Bu ideolojilerin gnmzdeki ilevi, kapitalistdnyada mevcut toplumsal ilikilerin muhafaza edilmesidir. Bu ideolojiler, emek -sermaye elikisininkorunmasna ve yeniden retimine hizmet eder.10 Tanr, eytan, cin, kutsal ruh, reenkarnasyon, rk,ulus (millet)11

    Bu noktada, akla u soru gelebilir; milliyetilik 20. yzylda, kimi zaman ve yerlerde, ilerici vegerekletirilebilir bir ideoloji olmam mdr? Bize gre, ezilen halklarn milliyetilii kendindenmenkul bir biimde ve herzaman ilerici bir nitelik tamaz. Gemite emperyalist cepheyi zayflatmak ve yaplanmasnda atlaklar oluturmak, fakat znde ulusal kurtulu mcadelelerinde ii snfnnsiyasal iktidar ele geirme mcalesini desteklemek iin savunulan uluslarn kendi kaderini tayinhakk siyasal ilkesi, bugn gereksizlemitir. Zaten gemiteki ulusal kurtulu mcadelelerinin

    rettii ideolojiler arasnda, emperyalizme kar ii snf yurtseverlii ile emperyalist hiyerariyeentegrasyon yanls burjuva/liberal milliyetilik eklinde bir ayrm da yaplmaldr. lerici olan vehalklarn kardelii fikrini gerekletiren sosyalist ideolojidir. Liberal milliyetilikse, grece ileritarihsel admlarn rn olsa da, imgesel bir ulus bilinci inasn temsil eder ve bu da,kltrel/ideolojik pratikler yansra zor pratiinin de zerinden tretilmitir. Milliyeti fikirler gereklememi, gerekleen bahsedilen bu pratikler zerinden milliyeti fikirlerin tretilmesiolmutur. Gemiteki liberal milliyetiliklerin ilericilikleri greceli ve snrldr; gnmzdeysemilliyetiliin her trls gericidir.

    gibi ilk elde akla gelen temel kavramlarna ve bu kavramlar etrafnda rlen inanlarna bakarak, bu ideolojilere metafizik ideolojiler denebilir. Marxn din iin kurduu nl afyonanalojisini hatrlarsak; metafizik ideolojiler kapsamndaki duygular, fikirler, dler, iman ilkeleri,inanlar, ahlaki deerler vb. smr dzenlerinde ac ekenlerin acsnn reel nedenini yok etmez,sadece ac algsn nler.

    12

    10 (...) emek-sermaye elikisi (...) Semayenin kendi zddn yeniden reterek srekli oalmasn ifade eden bu elikilisre, ideolojinin kkenini ve fonksiyonunu aklamaktadr. (Jorge Larrain, deoloji ve Kltrel Kimlik , eviren: Nee Nur Domani, Sarmal Yaynevi, Birinci Bask, 1995, s. 25). Yine, Althusserin retim ilikilerinin yeniden retimi

    formlasyonu yerindedir. rnein, u tezleri geerlidir; emek -gcnn niteliklerinin yeniden-retimi, ideolojik tabi olmabiimlerinin egemenlii ve erevesinde salanr; st-yapnn doas ve var oluunun zn niteleyen eyi dnmeninancak yeniden-retimden kalkarak mmkn ve gerekli olduu dncesindeyiz. (Louis Althusser, deoloji ve Devletinideolojik Aygtlar, eviren: Alp Tmertekin, thaki Yaynlar, Birinci Bask, 2003, s. 159, 162) 11 Bilimsel verilere gre rklar yoktur. Irk ideolojik bir kodlamadr. Ulus olma bilinciyse politik/ideolojik olarak oluturulmutur. Toplum ve halk kavramlarnn nesnel gereklikte karl vardr. Ulus tanmnnsa nesnel gerekliktekarl yoktur. Halklar tarih boyunca i ie gemi ve kaynamtr. Uluslar tanmlamakta ve birbirinden ayrt etmedekullanlan dil, din, etnisite, tarih ve gelenek gibi parametreler, uluslar betimlemede yetersizdir. rnein, Amerikallar,Avustralyallar ve Yeni Zelandallar ilk dil olarak ngilizceyi konumakla beraber, kendilerini ngiliz milletinin yeleri olarak grmezler. svire toplumunda Franszca, Almanca ve talyanca konuulmaktadr. Kuzey rlandada ayn dili konuaninsanlar dini saflar (Protestan ve Katolik) halinde ayrr (Bu bilgiler iin bkz; Andrew Heywood,a. g. e., s. 197-198).Trkiyede birok halk/etnisite varolmasna karn, hepsinin bir ve ayn milleti oluturduu ne srlr vb rnekleroaltlabilir, ama gereksizdir. nemli olan milli kimliin, dinsel inan ve rk birlii, abartma ve uydurmann ilevselolduu ortak bir tarih anlay gibi unsurlarla zihinlerde oluturulduunun grlmesidir. Gemi zaferlerin, kurtulu

    gnlerinin, milli liderlerin askeri baarlarnn hatrlatld belirli zel gnlerin saptanmas ve bu gnlerde trenlerin dzenlenmesi, okullardaki eitim sreci, vatanseverlik duygusuyla ykl edebi eserlerin okunmasnn teviki de, yine millikimliin oluumuna katlr. 12 Bu noktada, Demir Kkaydnn ulus konusunu deerlendirdii kitabna deinmeden geemeyeceiz (Demir Kkaydn, Marksizmin Marksist Eletirisi-styap, Din ve Ulus Eletirisi, Versus Kitap, 2007). Kkaydnn kitabbatan sona sama, yer yer de komik saptamalarladoludur. Kkaydnn kitabnn Marksizmin adnn bulatrld bir bulak olduu sylenebilir. te bu kitabnrastgele atmz birka sayfasnda yer alan baz inciler: Yine niye uluslarnkaderini tayin hakknn ayn zamanda hem enternasyonalistlerin hem ulusularn da savunduu bir talep olduu, Lenin veWilsonun ayn program veya ilkede anlamasnn niye hi de elikili olmad apak grlmektedir. (s. 136137); Sonyllarda romantizmin Marksizmin drdnc kayna olduunun kefi (...) bu gerici ulusuluun Marksizmin bir kaynaolduu anlamna da gelir. (s. 163); Marksizm ve sosyalizm, bir mezhep deil, baka bir din olmaldr. Sosyalistler,enternasyonalist (modern toplumun dininin gerici biimi iinde az ok ilerici bir mezhep mensubu) deil, nsan (bu dininsosyalizme kadar gidebilecek devrimci biimini savunan, politik olann ulusal olanla akmas ilkesini reddeden)olmaldrlar. (s. 169); Tarihte ve toplumda, tm bilgi, sanat, ahlak, gnlk yaam, politika, devlet, felsefe, hsl her eydinseldir. (s. 183); Aydnlanma da, slamiyet de ayn dnya pazar ve bu pazara uygun bir styap (din) ihtiyacnn rnolmalarna ramen, slam, totemlerin (putlarn) egemen olduu bir ortamda; Aydnlanma, Hristiyanln egemen olduu bir ortamda doduu iin, egemen dinlere kar farkl stratejiler gelitirdiler. rnein slamiyet doduu ortamdaki dinlerin din olduunu (yani tm styapy oluturduunu) inkr etmiyor (...) Bu anlamda slamiyet, dinin ne olduu konusunda

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    8/21

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    9/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    deolojilerin ilericilik/gericilik zellikleri, tarihsel dnemlere gre deiir. lerici bir ideolojinin,tarihsel ak ierisinde gerici-statkocu bir zellik kazanabildii unutulmamaldr. rnein siyasalliberalizm, gemitekinin tersine gnmzde ald neo-liberalizm biimiyle gerici bir dzenideolojisidir. Gerekletirilebilirlik de tarihsel adan greli bir niteliktir. rneintopik ideolojiler,gnmzde gerekletirilemeyecek olan fikirlere sahiptir. topik ideolojileri niteleyen asl zellik,ierdikleri fikirlerin, tasarlarn, imdiki zamanda ve mevcut toplumsal koullar erevesindegerekleme yolunu realist bir biimde tanmlamaylardr. Komnizmse bir ideoloji ve toplum biimiolarak, evreciliin, feminizmin ve anarizmin ayaklar yere basmayan ilerici fikirlerinimassedebilecek bir kapsama ve maddi olanaklara sahiptir. Ayrca, soyutlama yaparken, indirgemeyapldnn da farknda olunmaldr. Snflandrmamz bir soyutlama ve idealizasyon rndr.Toplumsal yaamda melez ideolojik formlar vardr. Bir ideolojinin dier bir ideolojinin motiflerinikullanmasnda olduu gibi ideolojiler arasnda geikenlikler de bulunur.

    Geldiimiz noktada, yaptmz deerlendirmeyi zetlemek yararl olacaktr. Bunun iinyazlanlar tekrarlamak yerine, bir ekil13 zerinde zetleme yapabiliriz:

    III. Metafizik ve pragmatist ideolojilerin dzeneklerideolojilerin retiminde ve yeniden retiminde yer alan farkl genel mekanizma ortaya

    konabilir:

    13 Dikey eksen epistemolojik snflamay, yatay eksen ontolojik/ilevsel snflamay iaretler. Dikey eksenin st ksm,ideolojik davranlarla gerekletirilmesi hedeflenen dnce ierii arasnda nesnel bir ban/uyumun olmas, alt ksmysa bu ban/uyumun olmamasyla karakterizedir. Bir nc eksen/boyut da, gnlk hayatta oluturulan gevek ideolojik motifler ile sert ideolojik formasyonlar/doktrinler arasnda bir ayrm yaplarak, ekle eklenebilir. Gnlk hayattaki realist, pragmatik, metafizik ve topik ideolojik motiflerin hepsine birden saduyu alan da denebilir. Drdnc boyut zamandr. Renkler hakkndaysa bir varyasyon yapalm: Dzlemde ya da kre yzeyinde, birbirine komu iki alan ayn renkteolmayacak ekilde, en fazla drt renk kullanlarak, her harita izilir. Beinci rengi zorunlulukla gerektiren bir harita, dzlemzerinde izilemez. deolojiler alanna ilikin yaplacak bir haritada da benzer bir durum geerli olabilir mi, ne dersiniz?..(Drt renk teoremi/problemi hakknda daha ayrntl bilgi edinmek iin bkz;http://www.matematikdunyasi.org/arsiv/PDF_eskisayilar/91_1_7_10_DORTRENK.pdf )

    http://www.matematikdunyasi.org/arsiv/PDF_eskisayilar/91_1_7_10_DORTRENK.pdfhttp://www.matematikdunyasi.org/arsiv/PDF_eskisayilar/91_1_7_10_DORTRENK.pdfhttp://www.matematikdunyasi.org/arsiv/PDF_eskisayilar/91_1_7_10_DORTRENK.pdf
  • 8/9/2019 deoloji zerine

    10/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    i. Treyi; ideolojik ve siyasal pratikler de dahil, eitli yaam pratiklerinin ideolojik motiflerioluturmas ve yeniden retmesi,

    ii. Sosyalleme; zdeim ve yanstmal zdeim dzenekleriyle ideolojik motiflerin, deerlerin,inanlarn ocuklar, genler ve hatta erikinlerce sosyalleme srelerinde benimsenmesi,

    iii. renim; aydnlarn ve dier ideologlarn, doktrinleri olutururken, bir yandan da bunuyaygnlatracak abalar ierisinde olmalar ve bunlar retmeleri.

    deolojilerin oluumunda ve yeniden retiminde etkin olan zihinsel dzeneklere biz, ideolojik dzenekler diyoruz. ocuk ve genlerin sosyalleme srecinde, karlatklar olaylar, doal vetoplumsal olgular ve sreleri, eitli grngleri nasl alglayacaklar ve yorumlayacaklar, bunlarnduygu ve davranlarna ne ekilde etkide bulunaca tecrbeyle kazanlr. Ksacas, ideolojik dzeneklerin ne zaman, nasl kullanlaca yaanarak benimsenir. Aile, okul, medya gibiorganizasyonlarn da, ideolojik zihinsel ve davransal kalplarn renilmesinde, genlerde deneyimleolumu ideolojik motiflerin eitim yoluyla pekimesinde rol vardr. Sonuta, insanlar dhil olduklartoplumsal pratikler ierisinde rettikleri zihinsel ve davransal ideolojik motifleri, o gne kadar retilmi ve kullanmda olan ideolojilerin eitli ynleriyle/eleriyle eklemlerler.

    deolojilerin doktrinletirilmi halleriyle sunularak insanlara kavratlmas, iradi bir abaylaretilmesi, onlarn yeniden retiminde grece tali bir neme sahiptir. deolojik zihinsel ve davransalkalplarn benimsenmesinde, zdeim (identification) ve yanstmal zdeim (projective identification)dzenekleri daha etkindir. deolojik motiflerin benimsenmesinde ve ideolojik dzeneklerin hangidurumda nasl kullanlacann bellenmesinde nemli bir yol, zdeim dzeneidir. Bu dzenek, bakakiilerin zelliklerini, duygu ve davran biimlerini, deerlerini ve inanlarn benimseyerek, kiinin benliine sindirip kiiliinin bir paras, bir zellii durumuna getirmesi anlamna gelir. Yanstmalzdeimdeyse, ocuklar ve genler, bakalarnda varolduklarna inandklar, fakat kendi zihinlerindegelitirmi olduklar zellikleri, deerleri bakalarna yanstarak, onlarda varsayarak, buna grezdeim yapar. Her insan ocukluktan yetikinlik ana dek gayri ihtiyari bir biimde, bu dzeneklerikullanarak bir olgunlama sreci yaar. Toplumun deerleri, inanlar, eitli dnce ve davran biimleri, kullanlan ideolojik dzenekler, iradi bir aba olmakszn, zdeim yoluyla benimsenir.Aile yelerinin, retmenlerin, sanatlarn, politikaclarn, imrenilen/beenilen her bireyin, zdeimyaplacak zellikleri olabilir.

    yleyse, zellikle metafizik ve pragmatik ideolojilerin retiminde ve yeniden retiminde, yanitreyiinde yer alan ideolojik dzenekler nelerdir? Saptadmz bu dzeneklere bakalareklenebilir; ancak burada biz, bu dzeneklerin bir ilk deerlendirmesini14

    i. Bastrma ve bastrlm olan rahatlatma:

    yapabiliriz.

    Ahlaki ve dini normlar, insanlarn eitli drt ve isteklerinin bastrlmasn temsil eder. eitlidinsel pratiklerde, bastrma dzeneiyle birlikte, bastrlm drt, an ve deneyimlerden arnmaabalar da gzlenir. Bireylerin gnah saylan ya da ayplanan eitli istek ve drtlerinin tatminedilmeyip bastrlmas, belirli bir abay gerektirir. rnein, bu abann gnlk dilde belirgin bir karl tvbe estafurullah szdr. Haremlik -selamlk ayrm da, cinsel drtnn bastrldngsterir bir uygulamadr. Dinlerde, bastrlm drtlerin oluturduu bunalty rahatlatma yollarolarak eitli uygulamalar da gelimitir. Bastrlm drt, istek, duygu, an ve deneyimlerin, bunaltoluturmas, tvbe etme, dua etme, gnah karma gibi davranlarla engellenir. Kurban kesme, oudurumda ilenen gnahlar telafi etme yolunda atlan bir admdr ve belirli zelliklere sahip bir

    14 Metin ulhaolunun J. B. Thompsondan aktard ideolojinin ileyi modlaryla, bizim sunduumuz ideolojik dzenekler arasnda baz benzerlikler bulunmaktadr (Bkz; Metin ulhaolu, deolojiler Alan ve Trkiye rnei, tekiYaynevi, kinci Bask, 1999, s. 4347). rnein sembolletirme, yerdeitirme, evrenselletirmeyi biz, Thompsonunkullanmna benzer anlamlarda kullandk. deolojilerin belirli ileyi modlarnn olduu doruysa, oluumlarnda da bumodlarn, en azndan bazlarnn, yer alacan dnmek mantkldr. Ayrca, Thompsonunkilere benzer bir biimde, TerryEagleton da, ideolojik stratejiler bal altnda, ideolojilerin ilevlerini deerlendirir. Ona gre ideolojiler, rasyonalizeedici, merulatrc, evrenselletirici, doallatrc, tarihsizletiricidir vb. (Bkz; Terry Eagleton, deoloji, eviren: Muttalipzcan, Ayrnt yaynlar, Birinci Bask, 1996, s. 5998). Biz ideolojik dzenekleri kavramlatrrken, bahsettiimiz bualmalardan esinlendik ve ksmen yararlandk. Ayrca, psikoloji bilim dalnn benliin savunma mekanizmalar adylaanlan terimlerinden de faydalandk.

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    11/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    hayvann gnah keisi seilmesiyle gerekletirilir. Tm byk dinlerde gzlenen hac olay,yaplanm/hiyerarik modern toplumsal dnyadan kopma, eit bir statde dier insanlarla bir arada vedayanma iinde bulunma, ilenen gnahlar iin kefaret deme gibi ilevleri yerine getirir.

    ii. Yadsma, ie-atm, yanstma: zrler, utan ya da sululuk duygusu douran deneyimler, bunalt dourmamas iin

    bastrlabilecei gibi, yadsnabilir de. Yadsma dzeneiyle, yaanm olumsuz deneyimler yok saylr ve bunun yerine gerek-d kabuller, dnceler, inanlar oluturulur. Sanrlarn (hezeyanlarn)oluumunda yadsma dzenei nemlidir.15

    Baz duygularn, drtlerin, gereksinimlerin, darya aktarlp, yanstlp, bireyin dndaym yada dardan kendisine yneltiliyormu gibi alglanmasysa, yanstma dzeneini anlatr. Bireyler,yadsd drtleri, duygular belli bir seicilikle bakalarnda saptarken, yanstma yapmaktadr.Bakalarnda kabahatler aranp bulunmas, onlarla alay edilmesi ya da kabahatleri yznden bakalarnn sulanmas da, bu dzenein kullanldn gsterir. Yanstmayla bireyler kendilerinitemize karr. rnein, ahlakn bozulduundan ikide bir dem vurulmas, etraftakilerin ahlakszolmakla itham edilmesi ve bylece ahlak l grnmeye allmas, yobazlarda sk gzlenen birdavrantr. Daha masum kullanllarn

    Dinlerde, esasnda sanrsal inanlar bulunur. YukardaAllah var; O yaptklarm gryor, her ey Onun izniyle olur trnden birok dnce, aslndasanrsal inanlardr. Ancak yaygnlklar yznden, bu dnceler sanr olarak kabul edilmez.

    e-atm dzeneinin kullanlmasyla, eytan, cin, by gibi metafizik kurgular, yadsnandeneyimlerin, sululuk duygusunun sanrsal sorumlular ilan edilebilir. Bu trden durumlarda,deneyimlerin sorumlusu cin arpmasdr, bylenmi olmadr, eytana uymadr. Gnaha sokan veolumsuz deneyimlerden sorumlu olan bunlardr.

    16

    iii. Yer deitirme ve yapp-bozma:

    bir yana brakrsak, ac eken, ileke, ezilen, ktlkleremaruz kalan, hatalar iin cezalandrlan, yoksunluklar iinde bulunan insanlarn, iyilii, merhameti, balaycl Tanr ad verilen gizeme yanstarak, ondan bunlar ve esirgenmeyi, korunmay dilediiherkese bilinir.

    Bir duygunun ya da drtnn, asl ynelecei nesne, kii yerine baka bir nesneye, baka kiilereyneltilmesi yer deitirme dzeneini oluturur. Kiilerin gerekte yapt ya da yaptn dnd bir eylemi, ntrletirmek, etkisini yok etmek veya yaplmam gibi saymak amacyla yrttkleri birtakm ilemlerse, yapp- bozma dzeneidir. Bu dzeneklerin iledii birok zihinsel/davransalideolojik motif rnei verilebilir.

    rnein, babaya duyulan sevgi ve ondan kaynaklanan korku, devlet baba, tanr babasimgeletirmeleriyle yer deitirebilmektedir. Efendilerden duyulan korku, tanrdan duyulankorkuyla yer deitirmitir. Kt bir olay yaanmamas, uursuzluun nlenmesi iin maallahkelimesinin tekrarlanarak kullanlmas, kulak memesini ekitirip tahtaya vurma davran, yapp- bozma dzeneinin kullanld davran rnekleridir. Gnahkr olma hissi ve ilenen gnahlarnistemsiz vetekrarl hatrlanmas (saplantlar, obsesyonlar) da, bedensel kirlilikle yer deitirilebilir vesuyla abdest alarak rahatlatlr. Obsesyonlardan kurtulmak iin, tekrarlayan hareket ya da szlere(zorlantlara, komplsiyonlara) bavurulur. Tespih ekmede, ibadetlerdeki hareketlerde, dualarn birok kez yineleniinde, bu durum gzlenir.

    iv. Somutlatrma: Bireyler, ak ve somut olmayan, gelecee dnk belirsizlik tayan durumlar, kayna belirsiz

    olan korkularn, somut ve belirli yapmaya ynelir (intolerans of ambiguity). Karmak ve belirsizdurumlarn oluturduu tedirginlikler, ak ve somut olmayan olaylarn, uyaranlarn, nesnelerinoluturduu sknt ve bunaltlar, somutlatrma yaplarak giderilmeye allr. Tanrya, eytana,

    15 M. Orhan ztrk, Ruh Sal ve Bozukluklar, Evrim Yaynlar, kinci Bask, 1989, s. 46. almamzda dikkate aldmzve yorumladmz terimlerin (benliin savunma mekanizmalar) orijinal anlamlar iin bu esere baklabilir. 16 Benliin savunma mekanizmalarnn masum kullanllaryla kastettiimiz, bu mekanizmalarn, gnlk yaamdaideolojik motif saylamayacak duygu, dnce ve davranlarn oluumunda etkin olmalardr. Deerlendirdiimizdzeneklerden bazlarnn, bu biimde de kullanld unutulmamaldr.

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    12/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    cinlere inanlrken, kiilerin bylenmi olduu dnlrken somutlatrma yaplr. Toplumsal vedoal gler karsnda aresiz kalndnda ve gelecein ngrlemez olduu belirsiz durumlarda,oluan sknt, korku, bunalty rahatlatan nedenler bulmaya allmakta, metafizik glerleaklamalar yaplmaktadr. Bu durumlarda, fetiletirme ve rasyonalizasyon yaplrken, somutlatrmadzenei de kullanlr.

    v. Bysel dnce: Avc-toplayc ilk insanlarn ve ada ilkel topluluklarn bir bilin biimidir. Totemizmde de,

    bysel dn biimi gzlenir. Gnmzde modern toplumsal yaamda bysel/sihirci dnnve alglamann rnekleri vardr. Nazar inanc, aydalk hastalnn saaltm, hastal devretmeinanc, kurun dkerek kt cinleri/ruhlar kovma, baz aalara aput balanmasyla dilekleringerekleeceine inanma, okunmu su iirme, yamur duasyla yamurun yaacana inanma, omazlla inanma, bir kiiyi ven szler sylendiinde ona kt ans getireceine inanma, at nal, ha,tavanaya, sarmsak, baak demeti gibi bir sr nesnenin uurlu/tlsml/kutsal saylmas, dualarngerekleeceine inanma akla ilk gelen rneklerdir. Medyumlara, cadla inanlmas, byye

    inanldn gsterir. Simya ve astroloji inanlar da, bir tr bysel/sihirci dn biimidir. Budnce biimiyle, yaanan olumlu/olumsuz deneyimler anlamlandrlr (signification). Olaylar arasnda bulunan nedensel balantlar kavranmadndan, yzeysel benzeimler saptanr ve benzer benzeri dourur anlayyla (analojik -homeopatik mekanizma) taklit etme yoluna gidilir. Baka bir mekanizma olarak, temas (kontagiz) bys mekanizmasyla da, yine istenilen sonulara ulamayaya da kt durumlardan saknlmaya allr. Arzular, dilekler bu dzenekte nem tar. Denemeyanlma yolu kullanlarak gerekletirilen gnlk pratikler, bu yola uygun bilin biimi olarak byseldnceyi dourur. Ampirik deneyimler srasnda karlalan rastlantlar genellenir, yzeyselanalojiler yaplr, grnrdeki bantlar dikkate alnarak yzeysel akl yrtmeye bavurulur vesonuta gzlenen bantlara nedensellik atfedilir.17

    vi. D-kurma: Bireyler gerek dnyada doyum salayamad istek ve drtlerini, ihtiyalarn, zlemlerini,dler kurarak doyurmaya alabilir. Bylelikle, yaanan skntlara, yoksunluklara, eitsizliklere,

    adaletsizliklere kar bir diren gelitirilir. Dinlerde, adaletsiz bir dnyada yaayan insanlarn, adaletdleri kurduklar gzlenir. Bir gn adalet yerini bulacak; yoksullar mkfatn te dnyada alacak,zengin ya da yoksul olsun herkes bir gn hesap verecek hlyas, baka bir ifadeyle, te dnya inancve cennet-cehennem d, rnek olarak verilebilir. Pan n ekini alan milliyeti dnceler, nazizminrk d, turan lks de akla ilk gelen rneklerdendir. Bunlar mitik/romantik bir gemitahayylyle, gemi gzel gnlere duyulan zlemle birletirilen, iine girilmekte olan yeni dnemingetirdii olumsuz yaam koullarna kar gelitirilen tepkilerdir. topik ideolojilerde de, d-kurmadzeneinin etkin olduu gzlenir.

    vii. Ters evirme18, illzyon19

    17 Bysel dn hakknda burada kullandmz bilgiler iin bkz; lker Belek,Toplumsal Bilin-Evrimsel Bir Toplumsal Hareket Dncesine Doru, Sorun Yaynlar, Birinci Bask, 1991, s. 4654, 7994. Belekin kitab ilkel topluluk zerine,stelik ilkel topluluklarn bilin biimleri zerine iyi bir derleme olsa da, baz grlerine katlmak mmkn deildir,rnein: Sihirci bilin formasyonu, doal olaylar, yine doann iindeki olaylarla kavramak kaygsndadr (...) Bu anlamda, sihirci bilin Bilimseldir; Totemci bilin, olaylarn nedenlerini aklamada bir ileri aamay dile getirir. eyler arasndakiilikiler daha bir dzenlilik iinde kavranmaktadr. Bu zellikleriyle totemci bilin de bilimseldir; Hareketin aklannagzlenemeyen, kavranamayan, eriilemeyen, doast bir unsur karr. Bu haliyle dnce ilk kez bilinebilir olarak deerlendirilen doann dna kayar. Bu durumuyla amanist bilin bilimsel niteliklerini yitirmeye balayan ilk dncetarzdr; Bu anlamda din, sihirci- bilimsel bilincin yadsnmasdr. Tarihin afanda gzlenen ilkel topluluklarda elbette, bilimsel/realist dnceler de retilmitir. Yoksa doayla kurduklar ilikiler gelimezdi. lkel topluluklarn rettii sihircidn ve totemci bilinse, bilimsel deildir. Bu bilin biimlerinin, bir oluum mantnn olmas ve ampirik deneyimlerin rn olmalar, onlar bilimsel yapmaz. Belek, Taylorun ve Taylorun dncelerini sistematize edenFrazerin izgisinde kalarak, bysel/sihirci dn bilimsel saymtr. Ad geen kitabnn yaynlanmasnn zerinden 17yllk bir sre getiinden, Belekin, grlerini dzeltmi ve gelitirmi olmas da muhtemeldir.

    ve fetiletirme:

    18 Bu dzenei Marx kefetmitir. Elsterin, ideolojilerin oluum mekanizmalarndan biri olan ters evirme zerinedeerlendirmesi iin de bkz; Jon Elster,Marx Anlamak , eviren: Semih Lim, Liberte Yaynlar, 2004, s. 477-482. Elster

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    13/21

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    14/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    bayrak, mar gibi sembollerle perinlenir. Milli kimlik oluumunda, milli riteller,kltrel/ideolojik pratikler etkindir.

    viii. Sembolletirme: Semboller, baka kullanm biimleri (matematikteki, sanattaki vb.) bir yana braklrsa,

    ideolojilerin retiminde ve yeniden retiminde de ilevi olan, kendilerine belirli anlamlar atfedilenindeksler, iaretler, ikonlar, simgelerdir. Simgeler, toplum tarafndan kendilerine birok anlamyklenen, gnderme yaplan anlamlarla aralarnda doal bir ba bulunmayan, metaforik/mecazianlamlara sahip sembollerdir. Bayraklar, marlar, rozetler, armalar, belirli renkler, giyim tarz ve sa-sakal stili, el ve parmak iaretleri akla ilk gelen sembol rnekleridir. Semboller, onlarla ilikili deer ve inalar artrr; bireylerde aidiyet, ortaklk ve dayanma duygularn pekitirir. Sylem ve jargon biimleri, klie szler, ataszleri ve deyimler,yan-anlamlar ieren cmleler, mitoslar ve hattafkralar, ideolojilerin ifade edilip, aktarlmasnda, kitleleri maniple etmede ilevleri olan, simgeselanlam aktarmna yarayan aralardr. Dolaysyla dil, bu yn dikkate alndnda, ideolojik mesaj/anlam kodlama ilevine de sahiptir. Yaz ve astroloji de simgesel snflamann rn olarak

    domutur. Astroloji, bir eit mikro-lekli ideoloji ya da ideolojik bir inan saylabilir. ix. Uygunsuz transfer22Bu dzenekle, kavramlar, ileyi mekanizmalar, bilimsel yasalar, ilkeler geerli olmadklar bir

    soyutlama dzeyinde ele alnr ya da geerli olmadklar bir gereklik alanna tanarak buradafonksiyonel klnr. rnein toplumsal olgular ve sreler, doada gerekleen olgu veya sreler model alnarak aklanr. nsanlarn doutan gelen biyolojik zellikleri, toplumsal grnglerioluturan nedenler olarak grlr.

    Faizmin benimsedii, liberalizmin etkilendii sosyal-darwinizm anlaynda uygunsuz transferyaplmaktadr. En gl olan hayatta kalr eklinde zetlenebilecek bu fikir, insanlarn varln,aralarndaki bireysel mcadele ve rekabete dayandrr. Bireyler arasndaki mcadelenin, tembel veyeteneksizleri cezalandrd, alkan ve yeteneklileri dllendirdii dnlr. rnein Hitlere

    gre, zafer glnn, lm zayfndr; hayatn deimez kanunu savatr. Nazi Almanyasndakomnistler, iiler ve Yahudiler kitle halinde katledilirken, bir yandan da fiziksel ve zihinselengelliler nce ksrlatrlm ve 193941 yllar arasnda sistematik bir ekilde ldrlmtr.

    Klasik liberalizmin doal haklar anlaynda, bireylerin yaama, zgrlk ve mlkiyethaklarnn (John Locke) olduu savunulurken, zel mlkiyet olgusu, dier haklarn yan bandadoal bir olgu dzeyinde ele alnr. Yine liberalizmde, insanlarn doutan gelen farkllklarnn, onlar arasndaki derin toplumsal eitsizlikleri dourduu dnlr. nsan doasnda bencillik, rekabet,sahip olma arzusu vb. vardr denilir ve bunlarn ebedi olduuna inanlr. Toplumsal bir olgu ve sreolan retimin, kapitalist retim biimindeki haliyle ulam olduu gelime dzeyi bir yana braklarak, bireylerin yeme, ime, giyinme, barnma, snma gibi doal gereksinimlerini karlamak amacyla retime katldklar vaaz edildiinde de, bir tr uygunsuz transfer yaplr. Gnmzde bilene srlebilen bu gr, klasik liberalizmin sahip olduu Robinsoncu anlaytr. Denir ki; insanatr, yleyse aln alarak gidermelidir. mektedir, hava koullarndan etkilenmektedir,yleyse snmak, giyinmek, barnmak iin aba sarf etmelidir. Burada, yeme-ime, giyinme, snma, barnma gibi gereksinimlerin giderilme yolunun toplumsal olduu, bu ihtiyalarn karlanmasnntoplumsal ilikilerce belirlendii ve toplumsal ilikilerin de tarih ierisinde gelitii grlmez. Oysa bugereksinimlerin gnmzde milyarlarca insan iin giderilmedii ya da niteliksiz ve yetersiz bir biimde giderildii, sayca ok az olan bir insan grubu iinse, ultra-lks bir tketimle karlandgayet aktr.

    :

    Uygunsuz transfer dzeneinin gzlendii baka bir rnei, emperyalist-kapitalist dnyasisteminde, bamllk altndaki lke halklarnn ve emeki snflarn ierisinde yaadklar toplumsalkoullar gz ard eden, hastalklarn oluumunu sadece zararl mikroorganizmalar, toksik maddeler, i

    22 Elsterin kavram emperyalizmi olarak adlandrd mekanizmann (bkz; Jon Elster,a. g. e., s. 490-493) kapsamngeniletmek mmkndr. Bylelikle bu dzenee, uygunsuz kavram transferi denmesini nermekteyiz. Anakronizm,biyolojizm, sosyal-Darwinizm, etnosantrizm, antroposantrizm vb. bu dzenek kapsamnda deerlendirilebilir.

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    15/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    ortam ve evre koullar gibi etkenlerle aklayan yaklam oluturur. Hastalklarn nedenikaltmsaldr, bozulan fizyolojiye baldr, doal faktrlerdir vb Btn ne srlen etkenler sadece birer eydir. Bu etkenlerin tek tek bireyler dikkate alndnda sal bozduu dorudur. Ancak bahsedilen yaklamla, bu etkenleri oluturan, etkenlerin hastalklara yol amas iin gereken ortamsalayan toplumsal ilikiler, gzlerden uzak tutulur. Oysa gnmzde nlenebilir olduklar halde bazhastalklar, lmlere ve kalc izlere yol amaktadr; ortadan kaldrlmas mmkn olduu halde bazetkenlerin yok edilmesi iin aba sarf edilmemektedir. Emekilerin kt yaam koullar da, sankideitirilemez doal bir durummu gibi, bir yazgym gibi sunulmaktadr. Sonuta, kapitalist retimilikilerinin ve lkeler arasndaki emperyalist egemenlik/bamllk ilikilerinin, emekilerin, ezilenhalklarn salna zarar veren bir karakterde olduunun zeri rtlmektedir. Yine rnein, gemiteAvrupada kitlesel lmlere yol aan Kara lmn etkeni, veba mikrobu olarak grlrken;Amerika ktasnn kefiyle birlikte gerekleen devasa boyutlardaki lmler, iek ve dier bulachastalklara balanrken de, bu etkenlerin belirli corafyalarda ortaya kmasn ve yaylmasnsalayan tarihsel/toplumsal koullar gz ard edilebilmektedir.23

    x. Rasyonalizasyon (akla-uygunlatrma): Bu dzenein iletilmesi srasnda, insanlar, kendi deneyimlerinin sonularn, toplumsal olaylar,tarihsel sreleri, dar kapsaml bir soyutlamayla/kavrayla ve uygun olmayan bir genellemedzeyinde ele alr. Toplumsal ilikilerdeki etkileimler ve deiim, farkl eilimlerin oluturduusreler, soyutlama yaplrken kullanlan rasyonalizasyon dzeneiyle kavranamaz. Nedensellik bir sre ierisinde oluan zincirleme etkileimler olarak grlmez. Nedenler aranrken, bahaneler bulunur; yerinde olmayan ya da metafizik gerekelendirmeler yaplr, aklama ihtiyac giderilir; bylelikle yaananlar, oluan sonular merulatrlr. Olumsuz sonulara yol aan doal ve toplumsalkoullarn bireysel olarak deitirilemedii, bireylerin, yaadklar sorunlar oluturan srelere,sorunlarn nedenlerine mdahale edemeyecek lde zavalllatrld durumlar da, bahaneler bulmak,kendini hakl karmak, gerekeler bulup durumu aklama gereksinimini karlamak iin bu dzenee bavurulur.

    Gerekelendirmeler, bireysel dzeyde oluturulabilir. Bu durumda bireyler, bir toplumsaldzenleme, giriim ya da uygulamann evrensel nitelikte ve herkes iin eit ulalabilirlikte olduukavrayn, n kabul olarak benimser. Baka bir deyile birey, kendini ortak ve doal insanizelliklere sahip bireylerin oluturduu bir topluma yerletirerek dnr. Tekil durumlar, dar birzamansal ve meknsal soyutlamayla, gerekte var olan toplumsal ilikilerden izole edilerek alglanr ve kavranr. Birey, baar ya da baarszlkla sonulanan deneyimlerini, kiisel zelliklerine,stnlklerine ya da yeteneksizliklerine balayarak gerekelendirir. Bylelikle, znde snfsalkonumla ilikili eitsizlikler perdelenir. Liberalizmde bu rasyonalizasyon biimi gzlenir.

    rnein rasyonalizasyon dzeneiyle, alkanlk/tembellik, gz aklk/psrklk,tutumluluk/savurganlk gibi bireysel zellikler, yaanan olumlu/olumsuz deneyimlerin gerekeleriaddedilir. Bunlar, herkesin eit olanaklara ve koullara sahip olduu ynndeki kabulle birliktednlr. Bu durumlarda, bireylerle toplumsal koullar arasndaki organik ilikiler kavranmaz ve

    23 Avrupa, Kuzey Afrika ve Eski Dnyann dier blgelerinde, 14. yzyln ortalarnda gzlenen (salgnlar Avrupada 18.yzyla kadar aralklarla devam eder) ve bu blgelerin nfuslarnn te birini (ya da te biri ile te ikisi kadarn) yok edenKara lmn, veba olmad, ebola gibi bir viral enfeksiyon salgn olabilecei ynnde deerlendirmeler vardr (Kara lm hakkndaki klasik bilgilereyse, rnein, internetteVikipediadan ya da Tolga Ersoy,Tp Tarih Metafor , tekiYaynevi, kinci Bask, 1996, s. 68-103ten ulalabilir). Biz, bu salgn hastaln etiolojisi ne olursa olsun, Avrupada ortayakmasnda ve yaylmasnda, Avrupann deimekte olan toplumsal ilikilerinin nemli olduu hipotezini ileri sryoruz.Yine rnein, iek hastal bata olmak zere smrgecilerin getirdii bulac enfeksiyz hastalklar, Yeni Dnyadakitlesel lmlere yol amtr. Avrupadaki ilksel sermaye birikim srecine, smrgecilerin silahlarnn yansra, tadklar bulac enfeksiyon hastalklarnn da dolayl etkisi vardr. 1500de Avrupann bulac hastalklar Yeni Dnyay henzetkilememiti; Yeni Dnyann nfusu o gnlerde 80100 milyondu, yani dnya nfusunun bete ya da drtte birlik ksmnoluturuyordu. 1600 yl itibariyla Mezoamerika, Andlar ve Kuzey Amerikann gneydousu gibi kalabalk blgelerde nfusyzde doksan orannda azalmt. On altnc yzyl boyunca Yeni Dnyann kaybnn elli milyon olduunu sylemek iyimser bir tahmin anlamna gelir. Bataki rakama bal olarak kayp yetmi be milyon ya da daha fazla olabilir. (Ronald Wright, lerlemenin Ksa Tarihi, evirenler: Zarife Biliz, Bar Baysal, Versus Kitap, 2007, s. 156)

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    16/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    bireysel zellikler ile toplumsal koullar birbirleriyle ilikisiz olduklar kabulyle ve uygunsuzca bir araya getirilir.

    Gerekelendirmeler, idoller/fetilerle de yaplr. Tarihsel olgular/sreleri ve toplumsal ileyii,kahramanlklarla, liderlerin karizmasyla veya eine az rastlanr kiisel yeteneklerle, metafizik glerleaklama uralarnda, rasyonalizasyon dzeneinin fetiletirmeyle birlikte iletildii grlr. Budurumlarda, tarihsel olaylar, grnrde olan ve kolaylkla saptanabilen gerekelerle aklanr. Bugerekeler, baz kiilerin esiz saylan yetenekleri, stn zekl olmalar, sper sezgileri, byk cesaretleri ya da yaptklar hatalar, aptallklar, yetersizlikleri, fke, kin, nefret vb. zellikleri olabildiigibi, kitlelerin sava gibi durumlarda gsterdikleri esiz kahramanlk, fedakrlk, gayretkelik deolabilmektedir. Sonuta ortaya kan kavrayta, tarih, deha sahibi kiilerin stn zelliklerinin ya dahatalarnn rn saylr; tarihte birok destan ya da faciann gerekletiine inanlr. dealist veromantik tarih anlaynda, resmi ideolojinin tarih perspektifinde, faizmin ve milliyetiliin liderlik ve millet anlaynda, bu ekilde rasyonalizasyonlar grlr. Irakn igalinin G. W. Bushunkarakter zellikleriyle aklanmas ya da bununla ilikilendirilmesi de, yakn tarihten verilebilecek bir rnektir. Sultanlarn, krallarn, firavunlarn, siyasi liderlerin, din kurucularnn putlatrlmasyla

    tarihsel olgular aklanrken, fetiletirmeyle birlikte rasyonalizasyonlar yaplmaktadr. Elbette tarihselya da gncel olaylarn rasyonalizasyonu, en byk fetiler olan tanrlarn ad anlarak da yaplr. Gerekelendirmenin baka bir eidi mistik ierikli olandr. Toplumsal ilikilerdeki ve doal

    srelerdeki etkileim mekanizmalarn, olaylarn nedensel zincirleniini aa karan realist bir soyutlama abasnn, tarihsel geliim dzeyinin elvermemesi nedeniyle gerekletirilemeyii veyatarihsel geliimin dzeyi buna elverse bile, bireylerin bylesi bir soyutlamay benimsemesiniengelleyen pratik yetersizlii ve bilgi donanmszl, bu noktada nem tar. Mistik/metafizik inanlar, gelenek-greneklerle kuaktan kuaa aktarlr ve bir toplumsal alkanlk olutururlar.

    Kader/alnyazs, ans, uur, aksilik, ksmet/ksmetsizlik, nazar inanc, cin arpmas,meleklerin/totemlerin lmlerden, doa olaylarndan sorumlu sayld mistik/dinsel inanlar, mistik gerekelendirmenin yapld rneklerdir. Uurlu ya da tlsml saylan nesneler, yaanan olumluolaylarn metafizik gerekeleri olarak kabul edilirken, somutlatrma da yaplmaktadr. Aile, klan, kygibi kk bir toplulua dardan gelen yabanc birinin, getirecei bulac hastalk gibi etkenlerin bilinmedii durumlarda, oluan hastaln metafizik gerekesi olarak gz demesi ya da nazarinanc geliir. Bu trden durumlar sonucunda oluan bu mistik inanta, nazar boncuu gibi bir nesneyle, ya da ocuklarn yzne boyama yaplmas gibi uygulamalarla somutlatrmann dayapld gzlenir.

    Bilimsel dncede de metafizik rasyonalizasyonlar yaplmtr. Bilim tarihindeki filojistongr, esir (ether) anlay, astroloji ve simyann birok fikri, metafizik rasyonalizasyonlardr.

    xi. Evrenselletirme: Belirli bir tarihsel dneme zg olan ve bu dnemin egemen snfnn karlarn temsil eden

    fikirlerin, ezeli/ebedi saylmas ve herkes iin genel geerlikte olduuna inanlmas,evrenselletirmedir. Realist olmayan ideolojilerde, fikir ve duygularn tarihsel greliliklerinin, bir dneme/aa zglklerinin, snfsal aidiyetlerinin bir yana braklmas sz konusudur. Bu yaltma,kastl olarak yaplabildii gibi, pek ok durumda da toplumsal egemenlik ilikileri ierisinde spesifik bir snfsalk onumlanma noktasndan grmenin, perspektifsel soyutlama srecinin getirdii bir illzyondur.24

    24 Halvetiusun koyunlarn otlad bir ayrda yaayan bceklerin koyunlar korkun yrtclar, onlar yiyen kurtlar iseiyiliksever varlklar olarak grebileceklerine iaret edii (...) (David McLellan, deoloji, eviren: Ercment zkaya, DorukYaymclk, Birinci Bask, 1999, s. 16)

    Bu illzyonda, perspektifsel tek-ynllk, mutlaklatrlr. Bu mekanizmayla fikirlere,duygulara, inanlara genellik, tarih-stlk, ezeli olma ve ebedilik, mutlaklk, genel geerlilik kazandrlr. Tikel olan genelletirme, ebediletirme, mutlaklatrma, doallatrma ilemlerinin bir yada birka birlikte kullanlarak evrenselletirme yaplr. Militanlarda ve ideologlarda evrenselletirme,dncelerine byk bir coku ve tutkuyla balanma, fanatizm, sofuluk/softalk, pritenlik gibiyaamsal tezahrlerle birliktedir.

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    17/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    Avrupada burjuvazinin ilerici olduu tarihsel dnemde, aydnlarn rettikleri siyasal liberalizminoluturulmasnda, evrenselletirme dzenei nemlidir. zgrlk, eitlik, kardelik, adalet, laiklik,hukukun stnl ve insan haklar gibi kavram ve ilkeler, herkes iin geerli, evrensel ve mutlak saylm, bunlar savunmann hakllna inanlmtr.

    Faizmin, tek tanrl byk dinlerin ve ahlakn, buyruklarnn, dogmatik inanlarnn, mistikdnce ve duygularnn da evrenselletirilmesi sz konusudur. nanlar, onlara inanlar iinphesizdir ve sorgusuz sualsiz kabul edilmelidir. Bilimsel yasalar, devrimci-realist fikirler belirlisnrlar dhilinde evrensel olduklar halde, evrenselletirilmi fikirler, doruluk deeri yksek kanlar deil, iman ilkeleridir.

    xii. Kart-tepki-kurma: Bu dzenek, snfsal bask mekanizmalarnn devrede olduu ve egemen snf tarafndan,

    smrlenlerin rgtl kalkmalarnn baskland koullarda ilemektedir. Zor kullanma aralar vehukuksal aralar yoluyla bask uygulanmadnda, kart-tepki-kurma dzeneinin ilerliinden bahsedilemez. Kart-tepki-kurma, smrlen insanlarn, ierisinde bulunduklar olumsuz, giderek

    arlaan artlar ve bask koullar altnda gelitirdii tepkisel bir zihinsel dzenektir. Bu artlar vekoullar, snflar aras ilikilerin, zellikle de retim ilikilerinin elikili doasnn rndr. Ezilen,hor grlen, zavalllatrlm, sefilletirilmi, cahil ve hastalkl braklm emeki insanlar, bukoullara kar tarikat/cemaat biimi altnda pasif diren, dayanma ve duygudalk rneklerigelitirir. Kart tepki dzeneiyle oluturulmu manevi dnya, baka bir ifadeyle ahlaki ve dinideerler, inanlar, duygular, dnceler, davranlar, smrlenlere bir para huzur ve mutluluk salar, onlarn aclarn dindirir. Yine, igale uram, gelecei karartlm ya da toplumsal rmeninayyuka km olduu bir toplumda, tepkisel bir onurunu koruma ve bir arada ulusolma duygusu,milliyeti bir kimlie sarlma gibi eilimlerin olutuu grlr.

    Elbette, smrgen efendilerin, patronlarn, politikaclarn, brokratlarn da, giriimlerinin,uygulamalarnn yaratt toplumsal dnyadaki acmaszl, merhametsizlii, halden bilmezlii,ykcl, vicdanszl hissettikleri, algladklar olur. Bunlarn, emeki yoksullara yiyecek -giyecekyardm yapmalar, emekilerin okuyamayan ocuklarna burslar vermeleri, okul yaptrmalar, bukonularda eitli kampanyalar dzenlemeleri ve vakflar/dernekler kurmalar, ksacas hayrseverlik vemerhamet duygularnn kabarmas, vicdan rahatlatma, nesnel snfsal konumlarnn onlara dayattvicdanszlktan arnma, olumsuz toplumsal artlar ve koullarn oluumundaki sorumluluklarndan syrlma yollardr. Burada da kart-tepki-kurma dzenei ilemektedir. Bakalarna yaplaniyiliklerin, hayrseverliin gstere gstere yaplmas, bu konuda alnacak vgler, hayr dualar, buhayra vesile olanlarn vicdanlarn rahatlatr. Bu yollar, onlar iin vergi karma, oy avcl gibianlamlara sahip olmad durumlarda, toplumsal varlklarn meru klmann da yoludur.

    Smrlenlere hogr telkin edenler, birok ara ve kurum yoluyla emeki ocuklarna,komu aken tok yatlmamal, bulduum bu lokmaya kr, bunu bulamayanlar da var gibideerleri alayanlar, din-iman bezirgn ve holding sahibi tarikat liderleri, hayrseverlik ovlar yapanmulti-milyoner sosyete takm ve benzerleri, tm bunlar bir iki yzll anlatr. Madalyonunbiryznde, elikili toplumsal ilikilerin rn olan ve emekilerin yzletii acmasz toplumsalgerekler, gnen iinde bir burjuvazinin sefalet iindeki emeki insanla kartl vardr. Dier yzndeyse, gereklemeyecek umutlar, gerek -st dler, hayali tasarmlar, sahte vaatlerleafyonlanm emeki halkn, para babalarnn eitli geici giriimleriyle, aldatc yardmlarylaavutulmas ve kandrlmas bulunur. Dini buyruklar, ou ahlaki deer, yoksullara acma ve merhametduygusu, hayrseverlik gibi ideolojik motifler, toplumsal elikilerin ve gereklerin alglanmasnnzerini rten tl grevini yerine getirir.25

    25 Buraya kadar yazdklarmz ve soyutladmz ideolojik dzenekler, metafizik, pragmatik ve topik ideolojilerinoluumunda ve yeniden retimindeki tm mekanizmalar iermemektedir. Verdiimiz rnekler de, toplumsal yaamnideolojileri reten zenginliini kucaklamaktan olduka uzaktr. Toplumsal yaamda ideolojik motiflerin oluumuna hizmeteden dzeneklere ilikin baka rnekleri de dnmek gerekir. Yine de biz, ideolojik dzeneklere ilikin deerlendirmemizle,metodolojik bireycilik rnei oluturmadmz ve psikolojist bir indirgeme de yapmadmz belirtmeliyiz. Yazdklarmzntm dikkate alndnda bu durum grlecektir.

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    18/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    V. Realist ideolojik motifler ve komnist ideolojik mcadele Yalnzca Marksist toplum bilim ve doa bilimleri gibi teoriler realist dnceler iermez.

    Gnlk hayatta insanlar, dahil olduklar toplumsal pratiklerde metafizik, pragmatik, topik ideolojik motiflerin yan sra, realist ideolojik motifler de retir. Realist dncelerin retilmesinde, gerekliinmekanizmalarnn btnlkl ve derinlemesine bir kavran ya da bilimsel yntem illa ki gerekmez.Bir olay, nesne, sre ya da sorun zerinde, onun zerinde bir denetim ve egemenlik kurulmasnayetecek lde bir kavray oluturulduunda realist dnlyor demektir. Gnlk hayattakarlalan sorunlar zmsz braklmaz veya telenmezse, bunlarn pratikteki zmnde realistdnceler etkili olur.

    Peki, gnlk hayatta realist dncelerin oluumunda, ne gibi zihinsel dzenekler etkilidir? lk akla gelenler unlardr; merak etme, grnlere ilikin phecilik, aratrma/inceleme ve olaylarnaltnda yatan nedenleri bulma gereksinimi, pratie ynelik ve sorun giderici dnme, basit amadorulanabilir neden-sonu ilikileri kurma, zerinde egemen olunabilir bantlar oluturma, ok ynl iliki ve etkileimleri kavrama, deiimin farknda olma Karlalan olaylarn, srelerin,eitli ynleriyle, btnlkl ve derinlikli bir biimde deerlendirmesi, hele de hlihazrda bilinen

    bilimsel yasalarn yardmna bavurularak kavranmas, oluturulan fikirlerdeki realizmi ok boyutlu,daha btnlkl yapacaktr. Ate olmayan yerden duman kmaz, paray veren dd alar, bakarsan ba, bakmazsan

    da olur gibi ataszlerinde bile, realist dnce motifleri bulunur. nsanlar gnlk hayattaki pratiklerinde, diyalektik ilkelerin iaret ettii ilikilenme, oluum ve ilerleme desenlerini dahikavrayabilmektedir. rnein, damlaya damlaya gl olur atasz, niceliksel birikimin sonucundabyk bir damla olumadnn kavran deil midir?.. Burada nemli olan ve grlmesi gerekennokta udur; emekilerin gerici ideolojik motifler dnda baka fikirler retemeyecekleri dncesi vekomnist ideolojinin onlara ulatrlmasnn ok zor ya da imknsz olduu eklindeki san kof ve geersizdir. Komnist ideolojik temalar, emekilerin gnlk yaamnda rettikleri realist dncelerle,realist ideolojik motiflerle eklemlenebilmektedir.

    Egemen ideolojiyi oluturan motifler, mutlak boluksuz bir yap oluturmaz ve bu motifler birbirleriyle tam bir uyum iinde deildir. Komnist ideolojik mcadelede, bu uyumsuzluklara iaretetmek; uygun durumlar olutuunda, pragmatik ve metafizik ideolojik motiflerin geersizliinigstermek deerlidir. rnein, zelletirme sonucunda hak -hukuk tannmadan iten atlan bir iiye,uygun zamanda mdahale edilirse, alt dnemde sahip olduu patronuna, i yasalarna, devleteilikin dncelerinin, birer gzba olduu gsterilebilir. Yine rnein Ramazan aynda dincilerinkurduklar adrlarda verilen yemeklerin ya da genelde verilen sadakalarn, srekli isiz kalan bir emeki kitlesinin karnn doyurmaya yetmedii kavratlabilirdir.

    nsanlar zerinde gerici ideolojik fikirlerin etkili olabilmesi, pratikler zerinden yenidenretilmelerine baldr. ilerin yaad birok pratikte, dank da olsa, birok realist ideolojik motif de trer. srecinde karlalan sorunlar, geim sknts, iten atlma, hastanede ve halk ekmek bfesi nnde kuyrukta bekleme vb. akla gelebilecek her trl yaamsaldeneyim, realist ve ilericiideolojik motiflerin remesine de yol aabilir. Ancak elbette, kyden kente gelip varota sefalet iindeyaamaya itilen insanlara, haklar iin greve giden iilere, har(a) deyemedii iin okuyamayanniversite rencisine, zamannda ulalmaz ve komnist ideolojik motifler onlara dardantanmazsa, yaanacak srelerin sonucunda oluacak olumsuz, aresiz, edilgen konumlanlar, gericimetafizik ve pragmatik ideolojik motiflerin treyiine ya da benimsenmesine, yeermi realist veilerici ideolojik motif nvelerininse hafzalardan silinip gitmesine yarayacaktr.

    zetle, komnist ideolojik mcadele, siyasal mcadele ierisinde yerine getirilir. retim,ancak belirli dzeyde olumu/olumakta olan bir komnist bilincin pekimesinde ve bu bilinci teorik bilgiyle, tarih bilinciyle buluturmada nemlidir. Oysa ideolojik mcadele, emekilerin yaadklar pratikler ierisinde, uygun bir zamanlama, uygun bir tarz ve aralarla gerekletirilen siyasalmdahalelerle yaplr. Siyasal mcadele, retimsel etkinlikleri, rnein paneller, seminerler,konferanslar dzenlemeyi ierse de, bunlara indirgenemez. Bu etkinliklerin ideolojik etkisiyse elbettehafife alnmamaldr.

    Dzenin krize girdii kesitlerde, siyasal/ideolojik mcadelenin nemi artar. nk bu dnemler,egemen ideolojiyi oluturan motifler arasndaki uyumsuzluun iyiden iyiye artt, derinletii ve bu

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    19/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    motifler arasndaki balarn zlmeye balad, egemen ideolojinin bileenlerinin pratikte kolaylklayeniden retilemedii tarihsel kesitlerdir. Komnist ideolojik mcadelede, her zaman ama krizkesitlerinde daha da fazla olmak zere, emekilerin pratikleri zerinden rettii realist ve ilerici-komnizan fikirlerle eklemlenmesini bilmek ve onlar daha btnlkl bir ideolojik baka evriltmek zorunluluktur. Komnist ideoloji, bilimsel incelemelerden genel ilkelerini ve ilhamn alr; ancak toplumda olumu, emekilerin zihinlerinde yeermi realist ve ilerici ideolojik motifleri bnyesinekatmadan da var olamaz.26

    i. Bize gre, speklatif bir genel ideoloji teorisinden

    V. Althusserin ideoloji anlayna itirazlar Son olarak, Trkiye solu ve akademi evreleri zerinde brakt etkiyi bir nebze olsun krmak

    zere, nl Fransz Marksistinin konumuzla ilgili grlerine deinerek bitirebiliriz. Althusser,ideoloji zerine tezleriyle de Trkiye solunun dikkatini ekmeyi baarmtr.

    27

    ii. Althusser yazlarnda kl krk yarp, onca titizlenmesine ramen, yeri geldiinde olduka keyfive yanl yorumlarda bulunur. te bir rnek:Gerekten de 1844 Elyazmalarndan sonra Alman deolojisi de, aka bir ideoloji kuram sunar, ancak (...) bu kuram Marksist deildir.

    uzak durulmaldr. deolojilerintoplumsal somut iinde incelenmesi ve buradan yola klarak baz soyutlamalara ulalmasysammkn ve yararldr. Materyalist tutum budur. Elbette, daha nce yaplm detayl aratrmalarn

    rn olan soyutlamalarn izdii ereve iinde kalnarak, yeni gzlemlerle gerekletirilecek bazsaptamalar teoriye eklenebilir. Marksist, temel-st yap, devlet aygt gibi temel kavramlarla izilmiolan erevenin iine, ideoloji konusunda bir ka saptama eklemeye alan Althusser de, bunuyapmaya abalamtr. Althusserin ideoloji zerine yazdklarndan anlald kadaryla, bu konudasomut incelemelere dayanan, sistemli ve derinlikli bir almas yoktur. Amerika ktasn yenidenkefetmeye gerek yoktur, fakat Marksist teoride yeterince derinlemesine ilenmemi alanlarda bir ilerleme salanmak isteniyorsa, bu alanlarda mevcut teorik bak asn reddetmeden,somut vekapsaml incelemelerin yaplmas gerekir.

    28 Bu yorum,ancak Althusser yle diyor diye kabul edilmesi istenen, keyfi ve yanl bir yorumdur. Devam edelim:

    Alman deolojisinde bu anlatm (ideolojinin tarihi yoktur anlatm-MB) aka pozitivist bir balamda kullanlmtr.29

    iii. Althusserin ideolojiyle bilind arasnda kurduu ilikinin dayana da yoktur.deolojinin tarihi yoktur nermesiyle Freudun bilind ncesiz ve sonraszdrnermesiarasnda organik bir baolduunu iddia eden Althusser, bu ilintilendirmenin kuramsal adangerekli olduunu belirtir.

    Bu ifade de yanltr. Alman deolojisi, materyalist bir bak asylayazlmtr. deolojilerin, bilimin, sanatn, hukukun vb. bamsz bir tarihi yoktur anlatm da, tarihinidealist yorumunakart olarak, materyalist bir perspektif balamnda kullanlr. Hegelin idealistfelsefesinin eletirisi yaplrken, felsefeye kar bir tavr sergilenir sergilenmesine, ancak bu anti-felsefitavr, Hegelin ve gen-Hegelcilerin dncelerine ve perspek tifine yneliktir. Tarihsel-diyalektikmateryalizmin, pozitivizmin anti-felsefi tavryla hi bir alakas yoktur.

    30 Althusser, bahsedilen iki ifade arasnda benzerlik kurmann, bubenzetmenin kuramsal adan hakl olduunuda, bil indnn ncesiz ve sonraszl son tahlilde genelde ideolojinin ncesiz ve sonraszlna dayanr31

    26 Yazlanlar, bilinmiyor ve uygulanmyor deildir. Trkiye komnist hareketinin bu konuda deneyimi vardr. Bunlaryazarken biz, kendi gzlemlerimiz bir yana, zellikle Metin ulhaolunun ideolojik mcadele konusunda ortaya koyduuereveye de dayanmaktayz. (Bkz; Metin ulhaolu, Binyl Eiinde Marksizm ve Trkiye Solu, Sarmal Yaynevi, BirinciBask, 1997, s. 144148). Bu eserin daha yakn zamanl basksndaysa; ideolojik mcadele konusu YGS Yaynlar, 2002, s.196-201 arasnda yer alr. 27 Byle bir kuramn ilk ve ok ematik bir taslan nermek gibi bir tehlikeyi gze alyorum. (Louis Althusser , a. g. e., s.183)28 a. g. e., s. 18329 a. g. e., s. 18430 a. g. e., s. 18631 a. g. e., s. 186

    diyerek bir gzel (!) aklar. Elbette kurduucmlede, son tahlilde gibi bir ss de eksik olmaz...

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    20/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    ncesiz ve sonrasz demek, her tr (zamansal) tarih karsnda akn deil de, hazr ve nazr, yani tarihin tm yaylmnda biimi deimez demekse, ben de Freud un szn harfi harfine devralp,tpk bilind gibi, ideoloji de ncesiz ve sonraszdr, diyeceim.32

    Bir soyutlama olan ideoloji kavram, yle ya ncesiz ve sonrasz, herzaman hazr ve nazrsaylabilir. Bir soyutlama, bir kavram tm tarihte hazr ve nazr, biimi deimez olarak vardr demek, katksz idealizmdir. Bu noktada, MarxnGrundrissede bir soyutlama olan retim kavramhakknda sylediklerini hatrlamamak mmkn deildir. Bu tr kavramlar bizi, bir sr ayrntytekrarlamaktan alkoyar, nk bu kavramlar soyutlama rndr. Ancak, her an spesifik retimtarznn incelenmesi yerine, her ada geerli olduu varsaylan genel bir retim ileyiinden bahseden burjuva dnrler (szgelimi liberal J. S. Mill), idealist bir tutum sergiler.

    33

    iv. Althusserin deerli olsa da, zgnl olmayan iki tezindenilki yledir:deoloji bireylerin gerek var olu koullaryla kurduklar imgesel ilikiyi gsterir.

    Yaideolojinin teorisini yapan Althusser?

    Bize gre, ideolojiler zerine bir deerlendirme yaparken, Freudun panseksalist (her eyikuatan cinselci) yaklamna bavurmak, bilind (bilind saylan drtler, igdler bizegre, bilin kapsamndadr), ncesizlik ve sonraszlk gibi kavramlar kullanmak gereksizdir.

    stelik bunlara bulalmamas gerekir. Bunun yerine, psikoloji bilim dalnn yaygn olarak kabuledilen baz bilgilerini kullanarak, metafizik ve pragmatik ideolojiler retilirken ve yeniden retilirkenkullanlan baz zihinsel dzeneklere iaret edilebilir. Her ideolojinin ilk retiminin ve geliimininincelenmesi, ayrntl somut tarihsel koullarn deerlendirilmesini de gerektirir.

    34 kinci teziyse yle:deolojimaddi bir var olua sahiptir.35 Bu iki tezi deerli yapan, Marxn ideoloji konusundaki dorusaptamalarnn baka kelimelerle tekrar olmalardr. rnein Alman deolojisinin, 18 Brumairenin,Kapitalin ilgili ksmlar hatrlanmaldr. Althusser,(...) tm ideolojilerde gzlemlenebilen her trlimgesel arptmann, bu ilikinin imgesel doas tarafndan desteklendii yolundaki tezi ilerisrebiliriz36

    v. Althusser, ideolojik dnceleri,bir ideolojik aygt tarafndan tanmlanan kurallarladzenlenen pratiklerin edimleriyle zdeletirir ve byle tanmlannca, dnceler de (lksel,tinsel bir var olula donanm dnceler olarak) yok olup gittiler

    diye yazarken de hakldr. Ancak Althusser, ideolojileri snflandrmaz ve ideolojilerintmnde bir imgesel arptmann gzlemlenebileceini belirtirken de, devrimci-realist ideolojilerdeve teorilerde arptmann genelde bulunmadn, gzlenmise de bunun karakteristik bir zellik olmadn eklemeyi unutur. nsanlar gereklik hakknda arptma yapmaya iten, bu ideolojik arptmalarn temelinde yatan nedense, toplumsal yaamda aranmaldr. deolojilerin oluumunda veyeniden retiminde ilevli olan zihinsel/psikolojik dzenekler, kendi balarna arptma retemez.deolojileri oluturan insanlarn toplumsal pratikleridir. Althusser bu pratiklere iaret ederken hakldr.Ancak Marx,Feuerbach zerine Tezler in sekizincisindetoplumsal yaam znde pratiktir; teoriyi gizemcilie saptran btn gizler, ussal zmlerini, insan pratiinde ve bu pratiin kavranmasndabulur eklinde yazarak, bu materyalist tezi zaten ok nceden ileri srmtr.

    37

    32 a. g. e., s. 18633 Tm retim dnemlerinin belli baz ortak zellikleri, ortak belirlemeleri vardr. Genel anlamda retim bir soyutlamadr ama ortak eyi gerekten saptayp ortaya kard, bylece bizi tekrardan kurtard lde makul bir soyutlamadr. teyandan bu genellik ya da kyaslamalar sonucu szlm ortak e de karmak bir eklemlemedir, trl deiik belirlemelereblnp ayrlan bir btnlktr. Kimi belirlemeler btn dnemlere aittir, kimisi ise yalnzca birkana. En modern dnemin(baz) karakteristikleri en eskisiyle ortak olacaktr. J. S. Mill gibi iktisatlar/dnrler, retim alannda olduu gibi blm alannda da genel birtakm nitelikler olduunu saptarken, yaptklar udur; tm tarihi farklar genel insani yasalar altnda birbirine kartrp yoketme (...) rnein kleye de, serfe de, cretli iiye de, kle, serf, cretli ii olarak varolmalarn mmkn klan bir miktar besin verilir. Burada, ama, gerekte, retimi, blm vb.nden ayrym, tarihten bamsz ebedi doa yasalaryla ynetiliyormu gibi sunmaktr szgelimi bk. Mill-ki frsattan istifade, zerlerinde soyuttatoplumun kurulu olduu kar gelinmez doa yasalar klnda burjuva ilikileri yavaa araya sokulsun. Sonuta Marx burada, burjuva klasik siyasal iktisadndaki bir doallatrma ve evrenselletirme rneini saptar. (Karl Marx,Grundrisse,Birikim Yaynlar, eviren: Sevan Nianyan, Birinci Bask, 1979, s. 143, 146) 34 Louis Althusser,a. g. e., s. 18735 a. g. e., s. 19036 a. g. e., s. 189-19037 a. g. e., s. 195

    diye yazar. deolojileri daha ok

  • 8/9/2019 deoloji zerine

    21/21

    [DEOLOJLER ZERNE-MAHMUT BOYUNEMEZ] 1 Ocak 2008

    www.marksistarastirmalar.org

    ideolojik pratikler eklinde adlandrdmz pratiklerle zdeletirir. Oysa ideolojik pratiklerdenayr, ideolojik motifleri reten yaam pratikleri vardr. deolojiler sadece,(...) znenindncelerinden kaynaklanan maddi ideolojik aygt t arafndan tanmlanan maddi kurallarcabelirlenen maddi pratiklerde yer alan maddi edimler e38

    Althusserin keyfi ve sama yaklamlarna baka rnekler de verilebilir. rnein,her eyinmerkezinde yer alan tezim dedii ifade yledir;ideoloji bireylere zne diye seslenir.

    indirgenemez. nk znelerin ideolojikolan ve ideolojik olmayan dncelerinin nihai kayna yaamsal pratiklerse de, dnceler pratiklerlezde deildir.

    39 Soyutideoloji kavramn kullanmasn bir yana braksak bile, seslenme adn verdii ilemin neolduunu yazdklarndan anlamak mmkn deildir. Bireyler zaten-hep znedirler40

    Btn bu ideolojik zorlama ve nceden-atanma kadar, nce aile iindeki bu evcilletirmenin,

    sonra da eitimin uyduu btn kurallarn, Freudun cinselliin genital ve pre-genitalevrelerininbiimleri olarak inceledii konuyla, yani Freudun, yolat sonulara bakarak,bilind dedii alann kavranlmas bal altnda inceledikleriyle ilikisi olmas gerektiinianlamak iin mneccim olmaya gerek yok.

    cmlesininanlamn da bir tek Althusser biliyor olmaldr... Sama olan ifadelerine rnek olarak da, aile, baba/anne/karde ideolojisi, aile ideolojisi gibi nitelemelerini verebiliriz. Freuda olan keyfi ilgisinive sempatisini de unutmamalyz:

    41

    vi. deolojik aygtlara gelince... Devletin deolojik Aygtlar (DA) tanm sorunludur. Bugre gre, devlet, aile DAsyla ailelerde, renimsel DAyla zel ya da devlet okullar olsun her okulda, haberleme DAsyla basn-radyo-televizyon kanallarnda ve hatta internette, kltrelDAyla edebiyat, gzel sanatlar ve sporda, dier DAlarla da toplumsal yaamn dier alanlarnda,hazr ve nazrdr. Ksacas, bu gre gre, devlet neredeyse her yerdedir ya da neredeyse her ey(aile, edebiyat vb.) devlettir. Devlet, ister bir aygt olarak ele alnsn,istenirse de bir toplumsaliliki olarak dnlsn, neredeyse toplumun tm sre, organizasyon ve kurumlarnda, egemen

    ideoloji yoluyla da olsa, var olabilir mi? Toplumlarn tm sre, organizasyon ve kurumlar, bir aygt mdr? stelik bunlara, devletin aygtlar nitelemesi yaktrlabilir mi? Sorun budur.Althussere gre, bu eitli aygtlarn birliini salayandevlet ideolojisi

    42 ya da egemen snfnideolojisi olan egemen ideoloji43dir. Althusser, DAlarn snf mcadelelerinin alan olduunubelirtir ve hibir snf Devletin deolojik Aygtlar iinde ve stnde kendi hegemonyasnuygulamadan devlet iktidarn kalc olarak elinde tutamaz44

    (...) o zaman ideolojiler DAlarda deil, snf mcadelesine katlan toplumsal snflardan, yani snflarn var olu koullarndan, pratiklerinden, mcadele deneyimlerinden vb. douyorlar demektir.

    diye de ekler. fadelerini dzeltmek iindaha sonradan ekledii bir notuyla da, orta yere eklektik bir karmaa brakr:

    DAlardaki snf mcadelesi, DAlar aan bir snf mcadelesinin grnlerinden yalnzcabiridir. ktidardaki bir snfn, DAlarda egemen kld ideoloji, DAlarda gerekleir, ama baka yerden geldii iin onlar aar. Ayn ekilde, ezilen bir snfn DAlara kar ve DAlar iinde, savunmay baard bir ideoloji de baka yerden geldii iin DAlar aar.

    45

    38 a. g. e., s. 194. Vurgular bize aittir.39 a. g. e., s. 19640 a. g. e., s. 20241 a. g. e., s. 20342 a. g. e., s. 11-5943 a. g. e., s. 17144 a. g. e., s. 172 45 a. g. e., s. 211-212