ΦIEPΩMA Eργαμενες γυναίκεςusers.uoi.gr/gramisar/istorias_neoteron_chronon/pdfs_docs...στικά, με άθλιες συνθήκες, ωρίς την κινωνική

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 MAΪOY 1999

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 2 MAΪOY 1999

2-31 AΦIEPΩMA� Eργα��μενες γυναίκες.H είσ�δ�ς των γυναικών στη μισθωτήεργασία (1850-1940).

Tης Zώγιας Xρ�νάκη

� Στα καπν�μάγα�α, στα υ�αντ�υργεία.Eργάτριες στην ελληνική �ι�μη�ανία:απ� τ� σπίτι στη μισθωτή εργασία.

Tης Λήδας Παπαστε�ανάκη

� Eργα��μαστε, �ωρίς αμ�ι�ήTης Eλένης Συρίγ�υ-Pήγ�υ

� Eπάγγελμα: Δασκάλα.H εκπαίδευση στα Παρθεναγωγεία καιη θέση τ�υς στην ελληνική κ�ινωνία.

Tης Eλένης Φ�υρναράκη

� Aπ� την ι�ν�γρα�ία στη �ωγρα�ική.Γυναίκες !ωγρά"�ι: ελά�ιστες παρ�υσίες, αλλά με α#ι�λ�γ� έργ�.

Tης Mαρίας K�ντα

� «Yπερ�αίν�ντας τα εσκαμμένα».1890: η πρώτη Eλληνίδα "�ιτήτρια –Tα δύσκ�λα πρ�ς την αναγνώριση.

Tης Σ. Zιώγ�υ-Kαραστεργί�υ

� «K�ράσια κ�σμια και ευειδή».Oι πρώτες Eλληνίδες ηθ�π�ι�ί: κ�ινωνική αντιμετώπιση και συνθήκες εργασίας.

Tης Xρυσ�θέμιδ�ς Σταματ�π�ύλ�υ - Bασιλάκ�υ

� «Mην πεις κακ� για �αμπρικ�ύ».O γυναικεί�ς συνδικαλισμ�ς και �ι α-γώνες για ισ�τητα στ� Mεσ�π�λεμ�.

Tης Aγγελικής Ψαρρά

� Mια γυναικεία επανάσταση.Oι γυναίκες «κατακτ�ύν» τα υπ�υρ-γεία και τις δημ�σιες υπηρεσίες.

Tης E�ης A�δελά

� Yπηρέτρια στην π�λη.H πρ�σληψη υπηρέτριας απ�τελείσημεί� διάκρισης της αστικής τά#ηςαπ� την υπ�λ�ιπη κ�ινωνία.

Tης Zι�ής Σαλίμπα

� «H παίδευσις τ�υ γυναικεί�υ �ύλ�υ».Tα περι�δικά τ�υ περασμέν�υ αιώνα συνέ�αλαν στην α"ύπνισητων γυναικών.

Tης Xριστίνας Δαμ�υλιάν�υ

� Oψεις της γυναικείας εργασίας.Oι π�λύπλευρες �ι�π�ριστικές και επαγγελματικές δραστηρι�τητες των γυναικών στ� Mεσ�π�λεμ�.


E�ώ�υλλ�: Mετά τις �ι�μηανικές εργά-τριες, �ι δακτυλ�γρά��ι ήταν τ� πι� συν�γυναικεί� επάγγελμα. (Aρεί� EΛ.I.A.)

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Eργα��μενες γυναίκεςH είσ�δ�ς των γυναικών στη μισθωτή εργασία (1850–1940)

Eντασσ�ταν στις ικιακές ασ�λίες η ύ�ανση στν αργαλει�. Στην Aγιάσ της Λέσ�υ, την ώρα τυ αργαλειύ (αρ-�εί E.Λ.I.A.).

Tης Zώγιας Xρνάκη

N�μικ�ύ, Πανεπιστημιακ�ύ Mέλ�υς της OμάδαςΓυναικείων Σπ�υδών τ�υ Aριστ�τελεί�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσαλ�νίκης

Eνας άνδρας ωρίς αμει��μενη εργασίαείναι άνεργ�ς.Mία γυναίκα ωρίς αμει��μενη εργασίαείναι ν�ικ�κυρά.

H ΣXEΣH των γυναικών με την α-μει��μενη εργασία π�τέ –ακ�μηκαι σήμερα– δεν θεωρήθηκε αυτ�-ν�ητη, δεδ�μένη, συνε�ής και απα-ραίτητη τ�σ� για τις ίδιες �σ� καιγια τ� κ�ινωνικ� σύν�λ� ή την π�-λιτική ηγεσία. O �ώρ�ς π�υ της «α-νήκει» ή η ίδια ανήκει σ’ αυτ�ν εί-ναι � �ώρ�ς της �ικ�γένειας. H«�ύση» της, δηλαδή η αναπαραγω-γική της ικαν�τητα, ταυτίστηκε μετην �ικ�γένεια και αυτή μετατρά-πηκε σε σκ�π� και περιε��μεν�της �ωής της, σαν �λ�κλήρωση τηςύπαρ!ής της.

Aυτή η αντίληψη κυριάρ�ησε μέ-σα στ�υς αιώνες και διαμ�ρ�ωσετ�σ� στ�ν γυναικεί� �σ� και στ�νανδρικ� πληθυσμ� την απ�λυτηπεπ�ίθηση �τι αυτ�ς είναι � ρ�λ�ςαλλά και � λ�γ�ς ύπαρ!ης των γυ-ναικών. Kαι ενώ η αμει��μενη ερ-γασία ήταν �υσιαστικά απαγ�ρευ-μένη ή ελεγ��μενη για τ� γυναι-κεί� �ύλ�, �ι ίδιες δεν σταμάτησαν

π�τέ να δ�υλεύ�υν κυρίως μέσαστ� �ώρ� της �ικ�γένειας, αλλά καιέ!ω απ� αυτ�ν. Περιστασιακά κατ’αρ�ήν και �ωρίς να τ�υς αναγνωρί-�εται, συ�νά �ωρίς καν να αμεί�ε-ται αυτή η εργασία.

H μα�ική συμμετ��ή των γυναι-κών στην αμει��μενη εργασία συ-ντελείται με τη �ι�μη�ανική επα-νάσταση σ’ �λες τις �ώρες και μετη στ�ι�ειώδη ανάπτυ!η κάπ�ιων

�ι�μη�ανιών ή �ι�τε�νιών. Στη �ώ-ρα μας άρ�ισε λίγες 10ετίες μετάτην ανε!αρτησία και τη δημι�υργίατ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς, δηλαδήστα μέσα τ�υ 19�υ αιώνα, με τηστ�ι�ειώδη παρ�υσία κάπ�ιων �ι�-μη�ανιών και �ι�τε�νιών. Aυτά τα�ρ�νια �ι Eλληνίδες ήταν �υσια-στικά και τυπικά απ�ύσες απ’ �λεςτις λειτ�υργίες τ�υ δημ�σι�υ �ώ-ρ�υ, � �π�ί�ς τ�ύς ήταν «απαγ�-ρευμέν�ς».

Σε �λα τα Συντάγματα, τ�σ� στατρία Eπαναστατικά –Eπιδαύρ�υ,Aστρ�υς και Tρ�ι�ήν�ς– �σ� και σεαυτά π�υ ψη�ίστηκαν μετά τηνAπελευθέρωση και μέ�ρι τ� 1927 υ-πάρ��υν άρθρα π�υ ρητά κατ��υ-

ρών�υν την ισ�τητα των Eλλήνωνή την ελεύθερη πρ�σ�ασή τ�υςστα δημ�σια επαγγέλματα. E�αρ-μ��νται �μως μ�ν� για τ�ν ανδρι-κ� πληθυσμ� �ωρίς να ε!αιρ�ύνρητά τ�ν γυναικεί�. Aργά, �ασανι-στικά, με άθλιες συνθήκες, �ωρίςτην κ�ινωνική απ�δ��η και σε συ-γκεκριμένα μ�ν� επαγγέλματα, �ιEλληνίδες εντάσσ�νται στην αγ�-ρά εργασίας, τ�σ� κάτω απ� τηνπίεση των μεγάλων �ικ�ν�μικών α-ναγκών τ�υς �σ� και απ� τη �ήτησήτ�υς απ� τ�υς εργ�δ�τες σαν �τη-νή, υπ�ταγμένη και πρ�σωρινή ερ-γατική δύναμη.

Xώρ�ς εργασίαςκαι �ικ�γένειας

Για πρώτη ��ρά, τ�ν 19� αιώναδια�ωρί�εται και στην Eλλάδα γιατις γυναίκες � �ώρ�ς και � �ρ�ν�ςεργασίας απ� τ�ν �ώρ� και τ�ν�ρ�ν� της �ικ�γένειας. Oι ευθύνεςκαι �ι υπ��ρεώσεις τ�υς, στην �ι-κ�γένεια διατηρ�υνται �ωρίς κα-μιά, έστω και ελά�ιστη, μείωση. Πα-ραμέν�υν κυρίαρ�ες στη �ωή τ�υςα��ύ �ύτε και �ι ίδιες τις αμ�ισ�η-τ�ύν. Στις μεγαλύτερες π�λεις τηςτ�τε Eλλάδας αρ�ί�ει να σ�ηματί-�εται μια πρ��ληματική και ν�θα α-στική τά!η π�υ �ρειά�εται σε διά-

Eπιμέλεια α"ιερώματ�ς:

OΛΓA ΣEΛΛA

��ρ�υς τ�μείς αυτ� τ� εργατικ�δυναμικ�. Tα γυνακεία επαγγέλμα-τα π�υ εμ�ανί��νται αυτά τα �ρ�-νια είναι επαγγέλματα π�υ δενπρ�ϋπ�θέτ�υν �ύτε καν τις στ�ι-�ειώδεις γραμματικές ή επαγγελ-ματικές γνώσεις. Aπασ��λ�ύνταιως υπηρέτριες, εργάτριες γης,πλύστρες, αλλά και α�θ��ρ�ι ήστην αν�ρυ!η λίθων. Aκ�μη σανμ�δίστρες, υ�άντρες, κ�ρδελιά-στρες, καπελ�ύδες. Aλλά και μαίεςκαι ν�σ�κ�μες. Δ�ύλευαν �μως καισαν εργάτριες, σε μικρ�τερ� �έ-�αια π�σ�στ�, σε �ι�μη�ανίες ή�ι�τε�νίες π�υ παρήγαγαν συγκε-κριμενα πρ�ϊ�ντα: κλωστ�ϋ�α-ντ�υργία, καπν��ι�μη�ανία, μετα-!�υργεία. Tα επαγγέλματα εί�αν �-ριστεί κατά �ύλ�. Kατά καν�να �ιεργάτριες αρ�ί��υν να δ�υλεύ�υνσε μικρ�τερη ηλικία απ� τ�υς ά-ντρες, 10-12 �ρ�νων, ίδιες ώρες,12-14 την ημέρα, με ίδιες συνθήκεςαλλά αμεί��νται με π�σ� κάτω τ�υ½ ή 1/3 τ�υ αντρικ�ύ μερ�κάματ�υ.Oσ� καιρ� και να δ�ύλευαν δεν α-π�κτ�ύσαν ειδικ�τητα �ύτε ενδια-�ερ�ταν κανείς, δηλαδή η π�λιτικήηγεσία, να ρυθμίσει ν�μ�θετικά τιςσυνθήκες και τ�υς �ρ�υς εργασίας

τ�υς. O συνδικαλισμ�ς γι’ αυτές εί-ναι κάτι άγνωστ�, αλλά και π�λλές��ρές ε�θρικ� για τ� λ�γ� �τι �ι ά-ντρες εργάτες τις αντιμετωπί��υνκυρίως ως ανταγωνίστριες και α-πειλή για τις θέσεις εργασίας και�ητ�ύν να απ�κλειστ�ύν απ� τα ερ-γ�στάσια. Aν � επίσημ�ς συνδικα-λισμ�ς δεν ενδια�έρεται γι’ αυτέςκαι τα τεράστια πρ��λήματα π�υ α-ντιμετωπί��υν, αρ�ί��υν σιγά σιγάνα πρ��ληματί��νται �ι ίδιες για τ�πώς θα αντιδράσ�υν. Eτσι, τ� 1887έ��υμε την πρώτη απεργία εργα-τριών στ� εργ�στάσι� «Pετσίνα» ε-!αιτίας της μείωσης τ�υ μερ�κάμα-τ�ύ τ�υς. Θα �ρειαστεί να πρ��ω-ρήσει � 20�ς αιώνας για να αναπτύ-!�υν μια στ�ι�ειώδη συνείδηση ερ-γα��μενης και να συμμετάσ��υνσε π�λιτικές-συνδικαλιστικές δρα-στηρι�τητες και διεκδικήσεις.

Aλλά και τ�τε παίρν�υν πρωτ�-��υλίες και �ργανών�υν αμιγώςγυναικεία σωματεία ή συλλ�γ�υς,�πως �ι εργάτριες π�υ τ� 1913 �ρ-γανών�υν τ� Σύλλ�γ� τ�υς με τίτ-λ� «Γυναικεία Zωή». Στα τέλη τ�υ19�υ αιώνα –1898– τίθεται για πρώ-τη ��ρά στη B�υλή τ� θέμα τηςλήψης κάπ�ιων πρ�στατευτικών

ν�μ�θετικων μέτρων σ�ετικά μετις συνθήκες εργασίας των γυναι-κών στη �ι�μη�ανία. H συ�ήτησηδεν �δηγεί σε κανένα απ�τέλεσμα.Παράλληλα με την απ�υσία ν�μ�-θετικών ρυθμίσεων υπάρ�ει και ηαδια��ρία, η άρνηση δημι�υργίαςστ�ι�ειώδ�υς κ�ινωνικ�ύ κράτ�υςπ�υ θα διευκ�λυνε τις εργα��με-νες γυναίκες.

Eκπαίδευσηκαι �ργάνωση

T� ίδι� διάστημα, ένας μικρ�ςαλλά δυναμικ�ς αριθμ�ς μ�ρ�ω-μένων γυναικών θέτει δημ�σια τ��ήτημα της εκπαίδευσης των κ�ρι-τσιών αλλά και της επαγγελματι-κής τ�υς κατάρτισης και απασ��-λησης.

Oι μ�ρ�ωμένες γυναίκες της με-σαίας τά!ης συνειδητ�π�ι�υν �τικαι �ι ίδιες ��υν μέσα στα στενάκαι ελεγ��μενα �ρια τ�υ �ύλ�υτ�υς.

Oι πρώτες ατ�μικές τ�υς πρωτ�-��υλίες ακ�λ�υθ�ύν άλλες συλλ�-γικές, �π�υ πρ�τάσσ�υν και διεκ-δικ�ύν κάπ�ια δικαιώματα για τ�

σύν�λ� των γυναικών, ανακαλύ-πτ�ντας τ� «Eμείς» και τη «Γυναι-κεία Aδελ��τητα». Mε δική τ�υςδράση ιδρύ�νται τα πρώτα Διδα-σκαλεία και Παρθεναγωγεία απ’ �-π�υ απ��ιτ�ύν �ι νεαρές δασκά-λες. Oι πρώτες μ�ρ�ωμένες-εργα-��μενες. Παράλληλα �ργανών�υνσ��λές, ιδρύματα, �ικ�τρ��εία �-π�υ παρέ��υν γνώσεις επαγγελ-ματικές στις νέες γυναίκες. Στ�νδημ�σι� �ώρ� εμ�ανί��νται γυναί-κες μ�ρ�ωμένες π�υ δημ�σι�γρα-��ύν, εκδίδ�υν περι�δικά, συγ-γρά��υν �ι�λία. Kαι άλλες π�υ α-ναλαμ�άν�υν υπεύθυνες θέσεις �-πως διευθύντριες στα Παρθεναγω-γεία και τα Σ��λεία. Eίναι λίγες,αλλά απ�τελεσματικές. Kατά κα-ν�να �ι εργα��μενες γυναίκες, σ’�λ�υς τ�υς τ�μείς, είναι ανύπα-ντρες π�υ πρ�σπαθ�ύν να επι�ιώ-σ�υν αλλά να ετ�ιμάσ�υν και τηνπρ�ίκα τ�υς για να απ�καταστα-θ�ύν κυρίως κ�ινωνικά. Δηλαδή,να παντρευτ�ύν, να κάν�υν �ικ�-γένεια, να γίν�υν μητέρες.

H συμμετ��ή τ�υς στην παραγω-γή γεννά μ�ν� αρνητικές αντιμε-τωπίσεις απ� τ� σύν�λ� σ�εδ�ν

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 2 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

Oι ανασκα�ές αρ�αιλγικών �ώρων απ� �ένες απστλές απαιτύσαν πλ-λά εργατικά �έρια. Kαι γυναικεία. Δύ γυναίκες �τυαρί!υν στις ανασκα�έςτης Aσίνης. Xρνλγία 1922 (�ωτ.: Π. Πυλίδης - Aρ�εί EPT).

Oι ικνμικές ανάγκες απ� την πλευρά των γυναικών και η ανάγκη ε�εύρε-σης �θηνύ εργατικύ δυναμικύ απ� την πλευρά των εργδτών ήταν ικυρι�τερι λ�γι πυ δήγησαν τ γυναικεί �ύλ σε εργασία έ�ω απ� τσπίτι. Eργάτριες στ πιλπιεί Xρ. Aλμάνη, στην Πάτρα (συλλγή N. Πλίτη).

τ�υ αντρικ�ύ πληθυσμ�ύ –αστώνκαι εργατών. Oι δύ� �μάδες συμπί-πτ�υν στην άπ�ψη �τι η εργασίαμειώνει την ηθική των γυναικών,τις απ�μακρύνει απ� τ�ν κύρι�στ�� της �ωής τ�υς, την �ικ�γέ-νεια, και δεν πρ�σιδιά�ει σ’ αυτέςε!αιτίας της θηλυκ�τητάς τ�υς.

Eίναι �αρακτηριστική η εισαγγε-λική παρέμ�αση τ� 1877 για τ� �τιη γυναικεία δ�υλειά στα εργ�στά-σια πρ�σ�άλλει τη δημ�σια ηθική.Παρ’ �λη αυτή την ηθικ�λ�γία, έ-νας περι�ρισμέν�ς αριθμ�ς γυναι-κών τ�λμά και ανε�αίνει στη θεα-τρική σκηνή. Γυναίκες ηθ�π�ι�ίσυμμετέ��υν σε θιάσ�υς ή συστή-ν�υν αμιγώς γυναικεί�υς και δί-ν�υν παραστάσεις (1896). Eίναι με-γάλη η πρ�κληση. Δεν είναι �μως ημ�νη. Eίναι και η απαίτηση να αν�ί-!ει τις πύλες τ�υ τ� Πανεπιστήμι�και για τις γυναίκες. T� 1890 η Iω-άννα Στε�αν�π�λη απ�κτά την ι-δι�τητα της ��ιτήτριας. Kάτι π�υεί�αν αρνηθεί πριν απ� 3 �ρ�νιαστην Eλένη Παντελίδ�υ και την �-δήγησαν στην αυτ�κτ�νία.

Aργά αλλά σταθερά�ήματα

O νέ�ς αιώνας σιγά σιγά, με πι-σωγυρίσματα, αντιδράσεις, αντι-στάσεις, μισ�γυνικές π�λιτικές καιτραυματικές για τ�ν γυναικεί� πλη-θυσμ� εμπειρίες, �έρνει την αλλα-γή με π�λέμ�υς, πρα!ικ�πήματα,ψυ�ρ�π�λεμικές περι�δ�υς, στρα-τιωτικές δικτατ�ρίες αλλά και �ω-

τεινές περι�δ�υς, �πως � Mεσ�π�-λεμ�ς, τα κ�ινωνικά κινήματα, ηπρώτη ελληνική Δημ�κρατία, ηEθνική Aντίσταση και η Mεταπ�λί-τευση, κυρίως �μως μέσα απ� τηνπίεση τ�υ �εμινιστικ�ύ κινήματ�ςπ�υ απ� δύσκ�λες ατραπ�ύς,πλ�ύσι� �μως σε δράση, ιδέες, α-π�ψεις, πρ��ωρ�ύσε, διεκδικ�ύσε,πίε�ε και έπειθε, διαμ�ρ�ωσε νέεςσυνθήκες για τις εργα��μενες γυ-ναίκες και για τις γυναίκες στ� σύ-ν�λ� τ�υς. O�ι πάντα πρ�ς θετικήκατεύθυνση, ��ι πάντα ε!ασ�αλι-σμένες και σταθερές, και ��ι με δι-κή τ�υς ευθύνη. Kαι �έ�αια �ωρίςνα πετύ�ει να τις απαλλά!ει απ�

την ιδε�λ�γική σταθερά �τι «H �ι-κ�γένεια και η μητρ�τητα ανήκ�υνστη γυναίκα και η γυναίκα σ’ αυ-τές». Eίναι δηλωτικ� τ� περιε��με-ν� τ�σ� των πρώτων �σ� και των ε-π�μενων ν�μ�θετικών ρυθμίσεωνπ�υ α��ρ�ύν τη γυναικεία εργα-σία. Mια ν�μ�θεσία πρ�στατευτική��ι για τη γυναίκα-εργα��μενη αλ-λά για τη γυναίκα-μητέρα, με απ�-τέλεσμα η �ικ�γένεια να κυριαρ�είκαι να καθ�ρί�ει τη �ωή της, άρακαι την εργασία της. H άλλη πλευ-ρά αυτής της π�λιτικής, πάντα σε�άρ�ς των γυναικών π�υ �ητ�ύν νατ�υς αναγνωριστεί τ� δικαίωμα τηςεργασίας, είναι η παραδ��ή, ως �υ-

σική κατάσταση, των άνισων και�ειρ�τερων συνθηκών εργασίας,αλλά και η αναγνώριση της π�ρνεί-ας ως παράν�μης «εργασίας» ��ιμ�ν� για πρ�σωπική επι�ίωση. Eί-ναι �ι γυναίκες τ�υ πρ�σ�υγικ�ύπληθυσμ�ύ π�υ θα μπ�υν, αναγκα-στικά, μα�ικά στην αγ�ρά εργασίας.Xωρίς �ι ίδιες να τ� συνειδητ�ι�ύνθα είναι δικ� τ�υς έργ� η «τ�μή»της παρ�υσίας τ�υ γυναικεί�υ �ύ-λ�υ στην παραγωγή. Θα γίν�υν α-ντικείμεν� άγριας εκμετάλλευσης,θα δ�υλέψ�υν παντ�ύ για ατέλειω-τες ώρες, αλλά θα �δηγηθ�υν –�ινέες– και στην π�ρνεία απ� τ�υςντ�πι�υς σωματεμπ�ρ�υς. Kαι θαείναι �ι �εμινίστριες π�υ θα αγωνι-στ�υν να τις πρ�στατέψ�υν.

H επέκταση της ιδι�τητας τ�υ-της π�λίτη και στ� γυναικεί� �ύλ�μέσα απ� την παρ��ή π�λιτικών δι-καιωμάτων δεν αρκεί για να ανα-τραπ�ύν �αθιά ρι�ωμένες αντιλή-ψεις για την παρ�υσία των γυναι-κών στ�ν δημ�σι� �ώρ�.

Eνας μεγάλ�ς αριθμ�ς γυναικώνέ�ει ασκήσει –�υσιαστικά και καθ�-ριστικά– π�λιτική μέσα απ� παράλ-ληλ�υς, στεν�ύς και δύσ�ατ�υςδρ�μ�υς. Aπ� την Kαλλι�πη Παπα-λε!�π�ύλ�υ και την Kαλλιρρ�ηΠαρρέν-Σιγαν�ύ, τη Mαρία Σ�ώ-λ�υ, την Aύρα Θε�δωρ�π�ύλ�υ καιτην Aθηνά Γαϊτάν�υ-Γιαννι�ύ, τιςδασκάλες, τις εργάτριες, τις επι-στημ�νισσες σε συλλ�γικές ή ατ�-μικές δράσεις πέτυ�αν και άλλα!αν��ι μ�ν� τις συνθήκες �ωής τωνγυναικών, αλλά την αντίληψη καιτην κ�ινωνική πρ�κατάληψη γι’ αυ-τές, για μας.


Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

Παρά τ �τι η αμει��μενη εργασία ήταν υσιαστικά απαγρευμένη ή ελεγ��μενη για τ γυναικεί �ύλ, ι ίδιες δύλευαν πάντα τ�σ μέσα στ �ώρ της ι-κγένειας �σ και έ�ω απ� αυτ�ν. H αγρτική απασ��ληση, σκληρή και επίπνη, δεν ήταν μισθωτή για τν ικγενειακ� κλήρ, ήταν �μως αμει��μενη εργα-σία για τις μα!ικές συγκμιδές. Σκηνή απ� συγκμιδή μήλων στην Kέρκυρα (αρ�εί E.Λ.I.A.).

Tι είπανT� 1911 � Aλ. Παπαναστασί�υ έλεγε: «Aρκετά ωρίμασεν η ιδέα �τι αι κ�ινωνίαι,

αι �π�ίαι πιέ#�υσι τας γυναίακας και τα ανήλικα δι’ επαθ�ύς εργασίας, �μ�ι-ά#�υσι με τ�υς �αρ�άρ�υς �ίτινες απ�κ�πτ�υσι τα δέντρα, ίνα κ�ψωσι τ�υςκαρπ�ύς».

T� 1918 � P�ΐδης έγρα�ε: «Δύ� είναι τα επαγγέλματα π�υ αρμ�#�υν στις γυναί-κες, τ� της ν�ικ�κυράς και τ� της εταίρας».

T� 1930 � Aλ. Σ�ώλ�ς υπ�στήρι#ε: «H εργασία είναι τ�σ�ν στενώς συνυ�ασμένημε την ελευθερίαν, ώστε να μη επιτρέπεται να στερήσωμεν τ�ι�ύτ�υ δικαιώμα-τ�ς την γυναίκα».

T� 1887 η Kαλλιρρ�η Παρρέν δήλωνε: «H ειρα�έτησις της Eλληνίδ�ς διά τηςεργασίας».

T� 1910 η Aθηνά Γαϊτάν�υ-Γιαννι�ύ γρά�ει: «T� πρ�τυπ� μας πρέπει να είναι ηειρα�ετημένη, η ανε+άρτητη γυναίκα τ�υ μέλλ�ντ�ς. Eίναι έ+υπνη, μ�ρ�ω-μένη, ελεύθερη. Δεν είναι αναγκασμένη να παντρευτεί σαν τα αδύναμα, τα ά-�πλα σημερινά μας κ�ρίτσια. Eργά#εται και κερδί#ει �πως �ι άνδρες. Δεν τηςπέρασε π�τέ απ� τ� ν�υ να δώσει πρ�ίκα. H εργασία είναι η δύναμις της γυ-ναίκας στ� μέλλ�ν.Kαι � Tσιτσάνης τραγ�υδά:

«Bλέπεις κ�πέλες στα υ�αντ�υργείακι άλλες δ�υλεύ�υν στα αργαλειά,στα καπν�μάγα#α, στα συνεργεία,γεια σ�υ περή�ανη κι αθάνατη εργατιά».

Tης Λήδας Παπαστε�ανάκη

Iστ�ρικ�ύ

OI ΓYNAIKEΣ πάντα δ�ύλευαν (στ�σπίτι, στ� �ωρά�ι, στην �ικ�τε�νία):αυτ� είναι πια μια κ�ινή διαπίστωση.T�ν 19� αιώνα ωστ�σ� στην Eυρώπηη διάδ�ση των καπιταλιστικών σ�έ-σεων παραγωγής, η μετατρ�πή τηςεργατικής δύναμης σε εμπ�ρευμακαι � δια�ωρισμ�ς τ�υ τ�π�υ εργα-σίας απ� τ�ν τ�π� κατ�ικίας επέ�ε-ραν μια π�λύ �υσιαστική αλλαγήστην εργασία των γυναικών, α��ύ ηανθρώπινη εργασία ταυτίστηκε πιαμε τη μισθωτή εργασία, τη μ�νη π�υυπ�λ�γί�εται επειδή είναι και η μ�νηπ�υ αμεί!εται, στ� πλαίσι� της εκ-�ρηματισμένης �ικ�ν�μίας.

Στ� !΄ μισ� τ�υ 19�υ αιώνα αρ�ί�εινα διαγρά�εται και στην Eλλάδα ηνέα κ�ινωνική πραγματικ�τητα, στ�πλαίσι� της �π�ίας �ι γυναίκες �δη-γ�ύνται στην αγ�ρά εργασίας. Eως

τη δεκαετία τ�υ 1860 λιγ�στές είναι�ι γυναίκες και τα μικρά κ�ρίτσιαπ�υ απασ��λ�ύνται στη !ι�μη�ανία(στα μετα#�υργεία K. Δ�υρ�ύτη στηΣπάρτη, I. Kωνσταντ�υλάκη στηνYδρα). Mεγάλ�ς αριθμ�ς εργατριώναπασ��λείται για πρώτη ��ρά στ� α-τμ�κίνητ� μετα#�υργεί� τ�υ Λ�υκάPάλλη στ�ν Πειραιά τ� 1859. Eδώ ερ-γά��νται 60–80 άτ�μα, η πλει�ν�τη-τα των �π�ίων είναι «άπ�ρα κ�ρά-σια»· η πρ�σληψή τ�υς απ� τ�ν επι-�ειρηματία πρ�!άλλεται ως πρά#η�ιλανθρωπίας. Oι εργάτριες τ�υPάλλη αμεί!�νται με 1–1,25 δρ�. με-ρ�κάματ�, ενώ �ι άνδρες με 2–2,5δρ�.

H συρρ�ή των Kρητών πρ�σ�ύγωντης κρητικής επανάστασης τ�υ1866–69 στ�ν Πειραιά απ�τέλεσε τημαγιά για τη δημι�υργία της εργατι-κής τά#ης της π�λης: �ι γυναίκες καιτα κ�ρίτσια πρ�σ�υγες, �ωρίς άλλεςδυνατ�τητες επι!ίωσης, εισήλθαν

μα�ικά στα νηματ�υργεία της π�λης.H ανάπτυ#η των π�λεων π�υ επιτα-�ύνθηκε κατά τη δεκαετία τ�υ 1870συνετέλεσε στην εκ!ι�μη�άνιση.Tην ίδια δεκαετία διαπιστώνεται μιασημαντική αύ#ηση τ�υ συν�λ�υ τωνεργατών–υπηρετών. Aπ� τ�1873–1875 καταγρά��νται εργάτεςκαι εργάτριες, π�υ δια�ωρί��νταιπλέ�ν απ� τ�υς εργάτες γης, τ�υς!ι�τέ�νες και τ�υς υπηρέτες. Στ�σύν�λ� των ατμ�κίνητων εργ�στα-σίων της �ώρας απασ��λ�ύνται5.120 εργάτες και εργάτριες, εκ των�π�ίων 2.737 άνδρες και 1.230 γυναί-κες. Oι άνδρες απ�τελ�ύν τ�53,45%, �ι γυναίκες τ� 24,02%, τακ�ρίτσια τ� 10,25% και τα αγ�ρια τ�12,28%. Oι γυναίκες και τα κ�ρίτσια,εκείνη την επ��ή, εργά��νται σ�ε-δ�ν απ�κλειστικά στα κλωστήρια!άμ!ακ�ς και τα μετα#�υργεία, �π�υαπ�τελ�ύν και την πλει�ν�τητα τ�υεργατικ�ύ δυναμικ�ύ (73,5%). Στη

δεκαετία τ�υ 1870, στις κυρι�τερεςπ�λεις της �ώρας τ� ημερ�μίσθι�σταθερ�π�ιείται στις 2–3 δρ�. γιατ�υς άνδρες, 1–1,5 δρ�. για τις γυ-ναίκες και 0,2–1 δρ�. για τα παιδιά.Tα παιδιά (αγ�ρια και κ�ρίτσια) δενήταν συνήθως κάτω των 10 ετών, ανκαι απ� την επ�μενη δεκαετία μειώ-νεται τ� �ρι� της ηλικίας κατά την �-π�ία τα παιδιά έμπαιναν στα !ι�μη-�ανικά εργ�στάσια (τ�υ Πειραιά, αλ-λά και στην επαρ�ία). Στ� εργ�στά-σι� κατασκευής παιγνι��άρτωνAσπιώτη στην Kέρκυρα τ� 1887 ερ-γά��νται κ�ρίτσια ηλικίας 8 �ρ�νων.

Στα 1872, �ταν η αγ�ρά εργασίαςτ�υ Πειραιά μ�λις σ�ηματί�εται, μπ�-ρεί κανείς να δει στ�ν ημερήσι� Tύ-π� της π�λης ειδήσεις π�υ, έπειτα α-π� πρ�τρ�πή των ενδια�ερ�μενων!ι�μη�άνων, διαπιστών�υν την έλ-λειψη γυναικείας εργατικής δύναμηςστην π�λη και ειδ�π�ι�ύν «ίνα γνω-



Στα καπν�μάγα�α, στα υ�αντ�υργείαEργάτριες στην ελληνική �ι�μη�ανία: απ� τ� σπίτι στη μισθωτή εργασία

Eργ�στάσι� παιγνι��άρτων και �υλλαδίων σιγαρ��άρτων Γ.N. Aσπιώτη. Kέρκυρα 1881. T� τμήμα παραγωγής σιγαρ��άρτων απασ��λεί κυρίως γυναίκες. (συλ-λ�γή M.Γ. Tσάγκαρη).

σθή και εις τας επαρ�ίας ιδίως η έλ-λειψις αύτη» γιατί «καλλιτέραν απ�-κατάστασιν �ντως δεν δύναται άλλ�-θι να εύρη πτω�ή τις κ�ρη, καθ�τικερδαίν�υσα απ�λαυήν αρκ�ύσανδύναται και την �ικ�γένειαν αυτήςνα υπ�θάλπη και να παρασκευάση�αθμηδ�ν την απ�κατάστασιν αυτήςμετά τιν�ς εργατικ�ύ και τιμί�υ �ι�-μη�άν�υ»1.

Ωστ�σ�, � σ�ηματισμ�ς των πρώ-των εργατικών πυρήνων, π�υ ακ�-λ�ύθησε τη μετακίνηση αγρ�τικώνκαι νησιωτικών πληθυσμών στις π�-λεις, δεν υπήρ#ε �ωρίς αντιδράσεις.Φ�!�ι και ανησυ�ίες δημι�υργήθη-καν στην αστική τά#η σ�ετικά με τ�απ�τέλεσμα των αυ#αν�μενων κ�ι-νωνικών αντιθέσεων. Δυ� τρ�π�ι α-ντιμετώπισης τ�υ πρ�!λήματ�ς πρ�-!άλλ�νται τ�τε πρ�κειμέν�υ να απ�-τραπεί � κίνδυν�ς της κ�ινωνικής α-ναταρα�ής: α�εν�ς η κατασταλτικήαντιμετώπιση των περιθωριακών �-μάδων και � εγκλεισμ�ς της εργατι-κής δύναμης (στα κάθε λ�γής άσυλα,στις �υλακές) και α�ετέρ�υ η μετα-τρ�πή των εργατών σε ιδι�κτήτες.

Aπ� την άλλη πλευρά η νέα κ�ινω-νική πραγματικ�τητα, η μισθωτή ερ-γασία των γυναικών έ#ω απ� τ� σπί-τι, �σ� περι�ρισμένη και αν είναι,δεν μπ�ρεί να αγν�ηθεί. H γυναικείαεργασία πρ�καλεί και αυτή τις αντι-δράσεις των αστών καθώς θεωρεί-ται �τι απειλεί π�ικιλ�τρ�πως τις κυ-ρίαρ�ες αστικές α#ίες, την ηθική και

την �ικ�γένεια και πρ�σ!άλλει τ�νπρωταρ�ικ� κ�ινωνικ� ρ�λ� των γυ-ναικών ως συ�ύγων και μητέρων.Στα !ι�μη�ανικά καταστήματα «ησυμ�ίωσις των γενών απ�τελεί �λι-σθηρ�τατ�ν καν�να» π�υ �δηγείστην έκλυση των ηθών. «Aπαντα��ύτ� άρμα της �ι�μη�ανίας συντρί�ειυπ� τ�υς μη�ανικ�ύς τρ��ύς τ�υτην γυναικείαν ύπαρ�ιν», γρά�ει �συντάκτης της Oικ�ν�μικής Eπιθεω-ρήσεως και πρ�τείνει μέτρα για τηναντιμετώπιση της �αλάρωσης των�ικ�γενειακών δεσμών ε#αιτίας τηςεργασίας των γυναικών στα εργ�-στάσια: α) τη διευκ�λυνση και διά-δ�ση των μεθ�δων της κατ’ �ίκ�νγυναικείας εργασίας και !) «την α-στυν�μικήν της κ�ινωνίας αρμ�-νίαν», την περι�ρ�ύρηση δηλαδήτων ηθών με αστυν�μικά και εισαγ-γελικά μέτρα2. H πρ�ταση για τη διά-δ�ση της γυναικείας μισθωτής ερ-γασίας στ� σπίτι (τ� γνωστ� «�α-σ�ν») δεν απ�τελεί ελληνική πρωτ�-τυπία: πρ�κειται για �αιν�μεν� ευ-ρύτερ�, π�υ τ� πρ�τεινε, μετα#ύ άλ-λων και � Γάλλ�ς δημ�κράτης JulesSimon τ� 1861 ως λύση στα πρ�!λή-ματα π�υ δημι�υργ�ύσε στην αστι-κή ηθική η γυναικεία εργασία έ#ω α-π� τ� σπίτι. Στην πρά#η η γυναικείαεργασία στ� σπίτι γνώρισε μεγάληάνθηση στις μεγαλ�υπ�λεις της Δυ-τικής Eυρώπης μέ�ρι τις αρ�ές τ�υ20�ύ αιώνα λ�γω κυρίως της τε�ν�-λ�γικής καιν�τ�μίας της ραπτ�μη-�ανής π�υ ήταν πρ�σιτή στις γυναί-

κες των κατώτερων στρωμάτων.Πέρα απ� τις επιπτώσεις π�υ έ�ει

«εις την ηθικήν κατάστασιν της ερ-γατικής εν Eλλάδι τά�εως» � συγ-�ρωτισμ�ς ανδρών και γυναικών σταεργ�στάσια, εκείν� π�υ κυρίως απα-σ��λεί τις πρώτες �εμινίστριες καιτ�υς αστ�ύς μεταρρυθμιστές της ε-π��ής είναι �ι συνθήκες εργασίαςτων εργατριών. T� ε#αντλητικ� 12ω-ρ� ωράρι� εργασίας, �ι ελλιπέστατ�ι�ρ�ι υγιεινής, �ι ασθένειες, η ανε-παρκής διατρ��ή και γενικ�τερα �ικακές συνθήκες δια!ίωσης ε#αιτίαςτων γλίσ�ρων ημερ�μισθίων, πρ�-σ!άλλ�υν την υγεία των εργατριώνκαι την αναπαραγωγική τ�υς ικαν�-τητα. H μητρ�τητα �ρησιμ�π�ιείταιως !ασικ� επι�είρημα πρ�κειμέν�υνα λη�θ�ύν μέτρα πρ�στασίας τηςυγείας των εργατριών. «H σήμερ�νν�σηρά και αναιμική και υπ� �ργανι-κών παθήσεων πρ�σ�αλλ�μένη κ�ρηή νέα γυνή ως εκ τ�υ είδ�υς της ερ-γασίας και της κατα�ρήσεως των δυ-νάμεων της, ή δεν θα γείνη π�τέ μή-τηρ ή θα κυ��ρήση τέκνα μαρα-σμώδη και κα�εκτικά, πρ�ωρισμέναεις συν�ικισμ�ν ν�σ�κ�μείων μάλ-λ�ν ή στρατώνων» γρά�ει η Kαλλιρ-ρ�η Παρρέν στα 18903.

«H Eλληνίςεργα��μένη σώ�ει

την �ικ�γένειάν της»

H συμμετ��ή των γυναικών στη

μισθωτή εργασία διευρύνεται ση-μαντικά τ� α΄ μισ� τ�υ 20�ύ αιώνα.Eιδικ�τερα, στη !ι�μη�ανία η γυ-ναικεία συμμετ��ή είναι 16% τ�1907, αυ#άνεται σε 20% τ� 1920,�τάνει στ� 23,2% τ� 1928 και στ�26,8% τ� 1951. O εκδ�της τ�υ Πα-νελλήνι�υ Λευκώματ�ς, Xατ�ηιω-άνν�υ, υπ�στηρικτής της !ι�μη�α-νίας και της κ�ινωνικής ειρήνης,�αιρετί�ει την είσ�δ� των Eλληνί-δων στην αγ�ρά εργασίας, παρ�υ-σιά��ντας μια εικ�να εργατριών ρι-�ικά δια��ρετική απ’ αυτήν π�υπαρ�υσία�ε η Παρρέν 30 �ρ�νιαπριν. «Eν�μισα �τι ευρίσκ�μαι ειςτην αυλήν παρθεναγωγεί�υ», γρά-�ει, «�ταν αντίκρυσα τα ρ�δαλάκαι εύθυμα πρ�σωπα των κ�ρι-τσιών τ�υ εργ�στασί�υ κατά την ώ-ραν τ�υ διαλείμματ�ς» στην Aνώ-νυμη Eλληνική Eταιρεία Bι�μη�α-νίας Kαπν�ύ, αυτά τα «καθαρά καικ�σμια» π�υ εργά��νται για να συ-ντηρ�ύν τις �ικ�γένειές τ�υς καινα αναπληρών�υν τα αδέλ�ια π�υείναι στ� μέτωπ�. H επ��ή π�υ συ-ντάσσεται αυτή η ειδυλλιακή περι-γρα�ή δεν είναι !έ!αια τυ�αία:Mάι�ς τ�υ 1922, η �ώρα σε εμπ�λε-μη κατάσταση διακατέ�εται απ�μεγάλες πρ�σδ�κίες. Για τ�ν Xα-τ�ηιωάνν�υ, αλλά και για μεγάλημερίδα τ�υ ημερήσι�υ Tύπ�υ τηςεπ��ής, �λ�ι, άνδρες και γυναίκες,«��είλ�υσι να έ�ωσι τ� �λέμμαπρ�ς εντεταμένην εργασίαν ίναμετ’ επιτυ�ίας συναγωνισθώσι



«Eν�μισα �τι ευρίσκ�μαι εις την αυλήν παρθεναγωγεί�υ, �ταν αντίκρισα τα ρ�δαλά και εύθυμα πρ�σωπα των κ�ριτσιών», γρά�ει � εκδ�της τ�υ «Πανελληνί�υ Λευ-κώματ�ς» Xατ"ηιωάνν�υ. Eργάτριες σε καπνεργ�στάσι� (συλλ�γή N. Π�λίτη).


Πάνω: Πήλινα αγγεία �τιά�ν�υν στ�Φ�ινί της Kύπρ�υ (�ωτ.: I.Π. Φώσκ�-λ� - εκδ. Λαϊκή Tράπε"α Kύπρ�υ).Xαλιά υ�αίν�υν στη Σμύρνη τ� 1904(αρ�εί� E.Λ.I.A.). Oι ανάγκες της μα-"ικής παραγωγής πρ�ϊ�ντων είναιγεγ�ν�ς. H συμμετ��ή των γυναι-κών στη μισθωτή εργασία αρ�ί"ει ναδιευρύνεται.

τ�υς πέρι� Bαλκανικ�ύς λα�ύς...».H γυναικεία εργασία είναι συνεπώςτ�τε και αναγκαία και εθνικά �ρήσι-μη, γιατί «η εργασία θα αναδεί�ηκαι πάλιν τ�ν Eλληνικ�ν έθν�ς τ��π�ί�ν θα απ��ή � σκαπανεύς τ�υπ�λιτισμ�ύ εν τη Aνατ�λή»4. Tην ί-δια περί�δ� π�υ αμ�ισ!ητείται έ-ντ�να τ� δικαίωμα στην απεργία, ηεργασία μετα!άλλεται σε μια έν-ν�ια ενωτική και ατα#ική, η �π�ίαθα συμ!άλει στην αν�ρθωση τ�υ έ-θν�υς, �πως ακρι!ώς και η π�λεμι-κή πρ�σπάθεια. Λίγ�υς μήνες μετάη ήττα στ� μικρ�αστικ� μέτωπ� θαδιαψεύσει αυτές τις πρ�σδ�κίες. Hέλευση των πρ�σ�ύγων συντελείσε επέκταση της γυναικείας συμ-μετ��ής στη !ι�μη�ανική εργασία.Σύμ�ωνα με την απ�γρα�ή πληθυ-σμ�ύ τ� 1928, τ� 36,2% των εργα-


τριών είναι πρ�σ�υγες, ενώ στ�υςεργάτες–πρ�σ�υγες τ� π�σ�στ�είναι 23,8%. Στις δεκαετίες1920–1930 �ι άνδρες και �ι γυναί-κες κατέ��υν δια��ρετικές θέσειςστ�ν καταμερισμ� της εργασίας. Oιάνδρες απασ��λ�ύνται στη μη�α-ν�υργία, στη !υρσ�δεψία, στη !ι�-μη�ανία #ύλ�υ και τρ��ίμων, στηνπαραγωγή ενέργειας, ενώ η συμμε-τ��ή των γυναικών υπερτερεί στηνυ�αντ�υργία και τη !ι�μη�ανία εν-δυμάτων και είναι επίσης σημαντι-κή στην καπν�!ι�μη�ανία, τη �αρ-τ�π�ιία και τη �ημική !ι�μη�ανία.

Στ� πλαίσι� της !ενι�ελικής ερ-γατικής π�λιτικής ψη�ίστηκε τ�1912 � ν�μ�ς «περί εργασίας γυ-ναικών και ανηλίκων» π�υ απ�τέ-λεσε τ�ν !ασικ� κ�ρμ� της ειδικήςπρ�στατευτικής ν�μ�θεσίας για τηγυναικεία εργασία: απαγ�ρευε τηνεργασία των γυναικών στις !ι�μη-�ανικές επι�ειρήσεις τη νύ�τα, τηνKυριακή και σε �ρισμένες !αριέςκαι ανθυγιεινές εργασίες και �ρι�εως ανώτατ� �ρι� εργασίας τ� 10ώ-ρ�. Παράλληλα, συγκρ�τήθηκε τ�σώμα Eπιθεωρητών Eργασίας π�υθα επέ!λεπε την τήρηση και ε�αρ-μ�γή της εργατικής ν�μ�θεσίας.

Xαρακτηριστικάγνωρίσματα

Oι εκθέσεις των EπιθεωρητώνEργασίας στις δεκαετίες 1920 και1930 περιγρά��υν σε γενικές γραμ-μές τα �αρακτηριστικά γνωρίσματατων εργατριών: �ι περισσ�τερες εί-ναι π�λύ νέες (50% είναι 10–19 ε-τών), έ��υν ελά�ιστη ή δεν έ��υνκαθ�λ�υ μ�ρ�ωση και συντηρ�ύνσυ�νά ένα ή περισσ�τερα μέλη της�ικ�γενείας τ�υς. Mετά τ� 1922, τ�1/3 είναι πρ��υγες, �ρ�ανές άπ�τ�ν έναν ή και τ�υς δύ� γ�νείς. Oι

περισσ�τερες δ�υλεύ�υν στ� ερ-γ�στάσι� ώσπ�υ να παντρευτ�ύν.Tα ημερ�μίσθιά τ�υς είναι κατά π�-λύ �αμηλ�τερα των ανδρικών, ακ�-μα κι �ταν εκείνες είναι ειδικευμέ-νες εργάτριες και �ι άνδρες μαθη-τευ�μεν�ι. Oι εκθέσεις αυτές τ�νί-��υν �τι η ν�μ�θεσία π�υ ρυθμί�ειτην εργασία των γυναικών και τωνπαιδιών δεν ε�αρμ��εται: �ι ώρεςεργασίας #επερν�ύν κατά π�λύ τ�επιτρεπ�μεν� ωράρι� και �ι συνθή-κες υγιεινής είναι συ�νά άθλιες.

Oι εργάτριες, στ� μεγαλύτερ�π�σ�στ� τ�υς, δεν είναι �ργανω-μένες στα επαγγελματικκά σωμα-τεία και σπάνια διατυπών�υν συλ-λ�γικά αιτήματα, κυρίως λ�γω τηςνεαρής ηλικίας τ�υς και της σ�ετι-κά σύντ�μης παραμ�νής τ�υς στ�εργ�στάσι�. Oι εργατικές ενώσεις,στις �π�ίες η συμμετ��ή των γυ-ναικών είναι περι�ρισμένη, και �ι�ργανώσεις των αστών �εμινι-στριών είναι αυτές π�υ διεκδικ�ύνγια τις εργάτριες καλύτερ�υς �-ρ�υς δ�υλειάς και «ίση αμ�ι!ή γιαίση εργασία» κατά τ� μεσ�π�λεμ�.

Oι καπνεργάτριες ήταν εύλ�γαπερισσ�τερ� �ργανωμένες απ� τιςάλλες εργάτριες, α��ύ στ� σύν�λ�τ�υ � κλάδ�ς της καπνεργασίας ή-ταν ε#αιρετικά μα�ητικ�ς σε �λ�-κληρη εκείνη την περί�δ�, απ� τηνπ�λυεθν�τική καπνεργατική απερ-γία στη Mακεδ�νία τ� 1914 μέ�ριτην αιματηρή πρωτ�μαγιά της Θεσ-σαλ�νίκης, τ� 1936. Aλλά και �ι ερ-γάτριες της κλωστ�ϋ�αντ�υργίας,παρά τ� γεγ�ν�ς �τι δεν εγγρά��-νται στα επαγγελματικά τ�υς σω-ματεία, συμμετέ��υν στ�υς εργα-τικ�ύς αγώνες τ�υ μεσ�π�λέμ�υστην Aθήνα και τ�ν Πειραιά, τη Nά-�υσα, τη Θεσσαλ�νίκη, διεκδικώ-ντας τη μη μείωση των –ήδη �αμη-λών– ημερ�μισθίων και καλύτερεςσυνθήκες δ�υλειάς.

Σε �λη αυτή την περί�δ� (μέσα19�υ–μέσα 20�ύ αιώνα) τα στ�ι�είαπ�υ �αρακτηρί��υν τη !ι�μη�ανικήεργασία των γυναικών και την καθι-στ�ύν υπ�δεέστερη της ανδρικήςσυν�ψί��νται στα ε#ής: αισθητά�αμηλ�τερα απ� τα ανδρικά γυναι-κεία ημερ�μίσθια, απα#ίωση τηςγυναικείας εργασίας ως μη ειδικευ-μένης, απ�υσία τε�νικής εκπαίδευ-σης αλλά και έλλειψη μιας κ�ινωνι-κά αναγνωρισμένης μαθητείας, υ-ψηλή κινητικ�τητα, έλλειψη ιεραρ-�ικής ε#έλι#ης εντ�ς τ�υ εργ�στα-σί�υ.

Στ� τέλ�ς αυτής της περι�δ�υ, �ν�μ�ς για τις συλλ�γικές συμ!ά-σεις εργασίας τ�υ 1935, π�υ ε�αρ-μ�στηκε κατ�πιν απ� τη δικτατ�ρίαMετα#ά, έθετε τέρμα στις διεκδι-κήσεις για ε#ίσωση των γυναικείωνημερ�μισθίων με τα ανδρικά, α��ύπρ�έ!λεπε υπ�διαιρέσεις στα κα-θ�ρι��μενα �ρια των μισθών ανά-λ�γα με τ� �ύλ� τ�υ εργα��μεν�υ,καθιερών�ντας έτσι και ν�μ�θετι-κά τ�ν ισ�ύ�ντα καταμερισμ� τηςεργασίας κατά �ύλα και την υπ�τί-μηση της γυναικείας εργασίας.

Σημειώσεις: 1. Eημ. «Π�σειδών» (Πειραι-ώς), 8.12.1872.

2. «Hθικ�–�ι�μη�ανική της γυναικ�ς έπ�-ψις», Oικ�ν�μική Eπιθεώρησις 53, 1877.

3. Kαλλιρρ�η Παρρέν, «Δυστυ�είς εργάτι-δες!», Eημερίς των Kυριών 191, 1890.

4. Πανελλήνι� Λεύκωμα της Eθνικής Eκατ�-νταετηρίδ�ς 1821–1921, τ.B΄ Eμπ�ρι�–Bι�-μη�ανία. Aθήνα 1923.

Bιλι�γρα�ία: A�δελά E., «T� αντιατικ�περιε��μεν� της κ�ινωνικής πρ�στασίας:η ν�μ�θεσία για την εργασία των γυναι-κών στη �ι�μη�ανία (19�ς–20�ς αιώνας)»,περ. Tα Iστ�ρικά 11, 1989.

Aγριαντώνη X., «Oι απαρ�ές της εκ�ι�μη�ά-νισης στην Eλλάδα τ�ν 19� αιώνα», Aθή-να 1986.

Pηγίν�ς M., «Παραγωγικές δ�μές και εργα-τικά ημερ�μίσθια στην Eλλάδα,1909–1936», Aθήνα 1987.



T� 1912 ψη�ίστηκε � ν�μ�ς «περί εργασίας γυναικών και ανηλίκων», π�υ απ�τέλεσε τ�ν &ασικ� κ�ρμ� της ειδικήςπρ�στατευτικής ν�μ�θεσίας για τη γυναικεία εργασία. Aπαγ�ρευε να εργά"�ναι �ι γυναίκες νυ�τερινή &άρδια, και �-ρι"ε τ� 10ωρ� ως ανώτατ� �ρι� εργασίας. Συσκευασία και κατεργασία &�υτύρ�υ στ� Γαλακτ�κ�μεί� Mαργαρίτη στηνKέρκυρα (αρ�εί� E.Λ.I.A.).

Tης Eλένης Συρίγ�υ–Pήγ�υ

Eκπαιδευτικ�ύ

TH δεκαετία τ�υ 1930 στην υπη-ρεσία των λ�υτρών Λ�υτρακί�υπρ�σλαμ!άν�νταν κάθε θερινήπερί�δ� 40-50 κ�ρίτσια απ� 16-25περίπ�υ ετών. H εργασία π�υπρ�σ�εραν ήταν δύ� ειδών: α)καθάρι�αν τα λ�υτρά και !) πρ�-σ�εραν νερ� θεραπευτικ� για ναπίν�υν �ι λ�υ�μεν�ι.

T� ωράρι� τ�υς #εκιν�ύσε στις4.30 π.μ. και τελείωνε στις 6.30μ.μ., με τρεις ώρες διακ�πή τ�μεσημέρι. Στη συνέ�εια ήταν υ-π��ρεωμένες να πάνε στην πλα-τεία της Kρατικής Πηγής, �π�υ,μέ�ρι τις 9.30 τ� !ράδυ, πρ�σ�ε-ραν θεραπευτικ� νερ� στ�υςλ�υ�μεν�υς.

T� ντύσιμ� της υπηρεσίαςτ�υς ήταν άσπρες καθαρές π�-διές και παπ�ύτσια άσπρα �ωρίςψηλά τακ�ύνια. Oλα τα αγ�ρα�αν�ι ίδιες. H αμ�ι!ή τ�υς: καμία!!

T� μ�ν� π�υ εισέπρατταν ήταντα �ιλ�δωρήματα των λ�υ�μέ-νων. Tα �ρήματα αυτά τα ρί�νανεσε κ�ινά κ�υτιά, τα �π�ία άν�ι-γαν στ� τέλ�ς της εργασίας τ�υςκαι τα μ�ιρά��νταν. H αναλ�γίαήταν περίπ�υ για κάθε κ�ρίτσι25-35 δρ�. την ημέρα. Για τηνπρ�σθετη δ�υλειά, 7-9.30 μ.μ.,π�υ μ�ίρα�αν νερ� στ�υς λ�υ�-μεν�υς δεν εί�αν �ύτε αυτ� τ� έ-σ�δ�. Aς σημειώσ�υμε �τι κάθεπ�τήρι νερ� πρ�σ�ερ�ταν αντί50 λεπτών μέ�ρι 1 δρα�μή, αλλά�λα αυτά ήταν υπέρ τ�υ εν�ικια-στ�ύ των λ�υτρών.

Tα στ�ι�εία αυτά πρ�έρ��νταιαπ� γράμμα διαμαρτυρίας με η-μερ�μηνία 9-7-1931 Λ�υτράκι,πρ�ς τ�ν «Σύνδεσμ� για τα Δικαι-ώματα της Γυναίκας» και υπ�-γρα�ή K.O. T� γράμμα τελειώνειως ε#ής: «Σας παραδίδω, κ. πρ�ε-δρε, την εικ�να �ωηράν άνευσ��λίων μ�υ. H κριτική είναι δικήσας. Yπάρ�ει επιθεώρησις εργα-σίας στ� υπ�υργεί�ν; Eίναι π�λύμακράν !έ!αια, 3½ ώρες απ� ε-δώ».

O «Aγώνας της Γυναίκας» δη-μ�σιεύ�ντας τ� γράμμα ανα�έ-ρει �τι αμέσως τ� δια!ί!ασαν στ�Yπ�υργεί� Eθνικής Oικ�ν�μίαςγια να ελέγ#ει αν �ι πληρ��ρίεςπ�υ δίν�νται είναι σωστές. Kαισ��λιά�ει: «Δεν είναι �μως ηπρώτη ��ρά π�υ μαθαίν�υμε �τιη �τω�ή κ�πέλα είναι αντικείμε-ν� της αγριώτερης εκμετάλλευ-σης. Eυ��μαστε ή να διαψεύσειτις πληρ��ρίες αυτές τ� υ-π�υργεί�, έπειτα απ� την έρευναπ�υ θα κάνει ή να λά!ει αυστηράμέτρα για να δι�ρθωθεί η κατά-στασις».

«O Aγώνας της Γυναίκας», 15-31 I�υλί�υ 1931,

τεύ��ς 144-145, σελ. 5

Eργα��μαστεωρίς αμ�ι�ή

Tης Eλένης Φ�υρναράκη

Eπίκ. καθηγήτριας της K�ινωνικής Iστ�ρίαςστ� Tμήμα K�ινωνι�λ�γίας τ�υ Πανεπιστημί�υ Kρήτης

TO επάγγελμα της δασκάλας γεν-νήθηκε μα�ί με τη σ��λική έντα�ητων κ�ριτσιών, νέ� θεσμ� π�υ ει-σήγαγε τ� ανε�άρτητ� κράτ�ς στ�πλαίσι� �ικ�δ�μησης εν�ς συγκε-ντρωτικ�ύ εθνικ�ύ συστήματ�ςεκπαίδευσης. T� κράτ�ς θεσμ�θέ-τησε τη στ�ι�ειώδη εκπαίδευση υ-π��ρεωτική και για τα δύ� �ύλα(1834), αναγνωρί��ντας έτσι ένα�ασικ� αστικ� δικαίωμα για τις γυ-ναίκες, τ� �π�ί� �μως συγ�ρ�νωςυπ�ν�μευ�ταν α��ύ δεν επεκτά-θηκε στις άλλες �αθμίδες της εκ-παίδευσης, δωρεάν και δημ�σιεςγια τ� ανδρικ� �ύλ�. Ως τις αρ�έςτ�υ 20�ύ αιώνα, η μέση εκπαίδευ-ση των κ�ριτσιών και η μ�ρ�ωσητων διδασκαλισσών εγκαταλεί�θη-καν απ�κλειστικά στην ιδιωτικήπρωτ��υλία, η �π�ία, επι�ειρώ-ντας να υπηρετήσει ταυτ��ρ�νακαι τ�υς δύ� αυτ�ύς στ��υς, �ρ-γάνωσε ένα κύκλ� σπ�υδών ανώ-τερ� τ�υ δημ�τικ�ύ (AνώτεραΠαρθεναγωγεία), � �π�ί�ς διέ�ε-ρε ως πρ�ς τ� περιε��μεν� και τηδιάρκεια ��ίτησης και απ� τη μέσηανδρική εκπαίδευση και απ� εκεί-νη των κρατικών διδασκαλείων αρ-ρένων.

Διδασκαλεί� Θηλέων

Oλ�κληρ� τ� 19� αιώνα, η μ�ρ-�ωση των διδασκαλισσών ταυτί-στηκε με τα Aνώτερα Παρθεναγω-γεία της Φιλεκπαιδευτικής Eται-ρείας. Aπ� τ� 1842, η Φ.E. ανέλα�ενα εκπαιδεύσει στ� Aρσάκει� Aθη-νών (1837) περι�ρισμέν� αριθμ�κρατικών (ή δημ�τικών) υπ�τρ�-�ων, �ι �π�ίες μα�ί με τις υπ�τρ�-��υς της εταιρείας, πρ��ρί��ντανγια τ� διδασκαλικ� επάγγελμα. Aυ-τ�ύ τ�υ είδ�υς η συμ��λή τ�υ δη-μ�σί�υ παγιώθηκε �ταν τ� 1861 τ�Aρσάκει� �ρήσθηκε επισήμως Δι-δασκαλεί� Θηλέων, ιδι�τητα π�υαπέκτησαν και τα μεταγενέστεραΠαρθεναγωγεία της Φ.E. και �υ-σιαστικά μ�ν�πώλησαν ως την κα-μπή τ�υ αιώνα. Δεν πρ�σ�εραν ω-στ�σ� μια τυπικά και �υσιαστικάαυτ�ν�μη επαγγελματική εκπαί-δευση στις υπ�ψή�ιες δασκάλες,α��ύ �ι τελευταίες εί�αν κ�ιν�πρ�γραμμα μαθημάτων με κ�πέ-λες π�υ, επιθυμώντας ανώτερητ�υ δημ�τικ�ύ μ�ρ�ωση, ��ιτ�ύ-σαν με δικά τ�υς έ��δα ως �ικ�-τρ��ες (υψηλά δίδακτρα) ή ως «ε-�ωτερικές» (θεσμ�ς πι� πρ�σιτ�ςσε μεσαία αστικά εισ�δήματα) και�ι �π�ίες μπ�ρ�ύσαν �έ�αια ναδιεκδικήσ�υν τ� διδασκαλικ� δί-πλωμα ενώπι�ν της αρμ�διας ε�ε-ταστικής επιτρ�πής· �αίνεται πως

την ίδια δυνατ�τητα εί�αν κατάκαιρ�ύς μαθήτριες και άλλων Aνώ-τερων Παρθεναγωγείων.

H ταύτιση αυτή μέσης εκπαίδευ-σης και μ�ρ�ωσης διδασκαλισσών–η �π�ία δεν ανατράπηκε ρι�ικάπριν απ� την ίδρυση κρατικών Δι-δασκαλείων θηλέων τ� 1914– δι-εύρυνε κάπως τις δυνατ�τητεςπρ�σ�ασης στ� επάγγελμα τηςδασκάλας, τ� μ�ν� π�υ ήταν αν�ι-�τ� στις γυναίκες των μεσαίωνστρωμάτων. Aπέ�η �μως σε �άρ�ςτης επαγγελματικής κατάρτισηςτων διδασκαλισσών, καθώς υπη-ρετ�ύσε ταυτ��ρ�να δια��ρετι-κές ανάγκες: απ� τη μια πλευρά,την πρ�ετ�ιμασία κ�ριτσιών λιγ�-τερ� ή περισσ�τερ� εύπ�ρων �ι-κ�γενειών για τ�υς �ικιακ�ύς ρ�-λ�υς, μέσα απ� την εκμάθηση δε-�ι�τήτων (γαλλικά, πιάν�, ��ρ�ς,εργ��ειρα) π�υ επιπλέ�ν δήλωνανσυμμετ��ή στα κυρίαρ�α δυτικάπρ�τυπα της αστικής �ωής και λει-τ�υργ�ύσαν ως συμπλήρωμα τηςπρ�ίκας· και απ� την άλλη, μια ε-παγγελματική διέ��δ� σε κ�πέλεςπ�υ απλά εί�αν ανάγκη να εργα-στ�ύν.

Mε την ιδι�τητα της δασκάλας,για πρώτη ��ρά �ι γυναίκες τωνμεσαίων στρωμάτων εί�αν πρ�-σ�αση στη μισθωτή εργασία. M�-λ�ν�τι η διατήρηση της παραδ�-σιακής �ικ�γενειακής δ�μής επέ-�αλλε δεσμεύσεις και έλεγ�� σταεργα��μενα γυναικεία μέλη, τ� ε-πάγγελμα της δασκάλας δεν έπαυενα είναι για τις γυναίκες αυτώντων στρωμάτων μια πρώτη εναλλα-κτική λύση στην απ�λυτη �ικ�ν�-μική ε�άρτηση και στ�ν περι�ρι-σμ� στ�υς �ικιακ�ύς ρ�λ�υς. Πρ�-σ�ερε επιπλέ�ν ευκαιρίες κ�ινω-νικής έντα�ης και �ελτίωσης τηςκ�ινωνικής τ�υς θέσης, άρα δυνα-τ�τητα να διαμ�ρ�ώσ�υν μια δια-��ρετική εικ�να για τ�ν εαυτ�τ�υς. Mα ακρι�ώς γι’ αυτ�ύς τ�υςλ�γ�υς, η πρώτη αυτή �ιγ�ύραμ�ρ�ωμένης και συνάμα εργα��-μενης γυναίκας, εμ�ανής απ�κλι-ση απ� τ� καθιερωμέν� γυναικεί�πρ�τυπ� των αστικών στρωμάτων,συνδέθηκε απ� νωρίς συμ��λικάμε την εικ�να της γυναίκας «π�υδεν �έρει τη θέση της»· κι έγινεπράγματι, �πως έ�ει υπ�στηρι�θεί,«τ� αρ�έτυπ� �λων των γελ�ι�-

γρα�ικών μ�ρ�ών π�υ επιν�ησε ησυλλ�γική �αντασία ως απάντησηστη γυναικεία αμ�ισ�ήτηση».

H διατήρηση παραδ�σιακών α-�ιών σε �,τι α��ρά τη σ�έση των�ύλων θέτει εν αμ�ι��λω –τ�υλά-�ιστ�ν τις πρώτες δεκαετίες τ�υνεαρ�ύ κράτ�υς– τη �ρησιμ�τητατης μ�ρ�ωσης για τις γυναίκες, υ-π�ν�μεύ�ντας έτσι την κ�ινωνικήεικ�να της διδασκάλισσας, ιδιαίτε-ρα αν πρ�έρ�εται απ� κατώτερακ�ινωνικά στρώματα. Aν για τα α-γ�ρια μεγάλ�υ κ�ινωνικ�ύ �άσμα-τ�ς η ικαν�π�ίηση τ�υ «πρ�ς τηνπαιδείαν έρωτ�ς» παραμένει αναμ-�ισ�ήτητη κ�ινωνική α�ία (εκλ�γι-κεύ�ντας άλλωστε υπαρκτές δυνα-τ�τητες κ�ινωνικής αν�δ�υ δια τηςεκπαίδευσης) η νεαρή Aρσακειάς«ταπειν�τερης» καταγωγής π�υ α-να�ητά περισσ�τερα γράμματα καιδιδασκαλικ� δίπλωμα κατηγ�ρείταιαπ� την ηθικ�λ�γία της επ��ής �τιυι�θετεί «ιδέας και έ�εις ανωτέραςτης τά�εως εις ην ανήκει» και επι-θυμεί «την μεγάλην κ�ινωνίαν».Στ� πρ�σωπ� της, καταγγέλλ�νταιεν γένει �ι δια�ρωτικές συνέπειες



Eπάγγελμα: ΔασκάλαH εκπαίδευση στα Παρθεναγωγεία και η θέση τ�υς στην ελληνική κ�ινωνία

O T��ν Xένρι Xίλ και η γυναίκα τ�υ Φράνσις Xιλ ήρθαν στην Eλλάδα απεσταλμέν�ι της Πρ�τεσταντικής Eπισκ�πικήςEκκλησίας, στα 1830. Γρήγ�ρα έρι�αν ιδιαίτερ� �άρ�ς στ�ν τ�μέα της γυναικείας εκπαίδευσης, δίν�ντας �αρύτητακαι στη μ�ρ"ωση διδασκαλισσών. T� Παρθεναγωγεί� της Xιλ μ�ρ"ωσε τις πρώτες Eλληνίδες δασκάλες πριν απ� τ�Aρσάκει�. Στη "ωτ. η Φ. Xιλ με μαθήτριές της τ� 1865. Oι "ωτ�γρα"ίες τ�υ κειμέν�υ είναι απ� τ� �ι�λί� της EλένηςΦ�υρναράκη «Eκπαίδευση και αγωγή των κ�ριτσιών»).



της γυναικείας εκπαίδευσης γιατην αιώνια γυναικεία αρετή.

Eλλείψειςκαι «πρ�σ�ντα»

H πραγματικ�τητα ωστ�σ� –�σ�μπ�ρ�ύμε να τη γνωρί��υμε– της�ωής μιας μέσης δασκάλας π�υ σεηλικία 16–17 �ρ�νων αρ�ί�ει τησταδι�δρ�μία της συνήθως δι�ρι-��μενη στην επαρ�ία, σε περι�άλ-λ�ν πιθαν�τατα αδιά��ρ� ή δύσπι-στ� πρ�ς τη σ��λική έντα�η τωνκ�ριτσιών δεν μ�ιά�ει και τ�σ� μεέντα�η στη «μεγάλη κ�ινωνία». Συ-�νά πρ�στάτης �ικ�γένειας και με�αμηλ�τερες απ�δ��ές απ� εκεί-νες των ανδρών συναδέλ�ων της,επι�αρυν�ταν �ικ�ν�μικά ακ�μηπερισσ�τερ�, σε περίπτωση δι�ρι-σμ�ύ μακριά απ� την �ικ�γένειάτης. Aν τ� διδασκαλικ� επάγγελμαγενικά δεν έ�αιρε πάντα ιδιαίτερηςυπ�ληψης και η θέση �σων τ� α-σκ�ύσαν ήταν επισ�αλής, λ�γω κυ-ρίως της απ�λυτης ε�άρτησης απ�τ� πλέγμα των αντικρ�υ�μενωνκ�μματικών συμ�ερ�ντων, η θέσητων διδασκαλισσών ήταν διπλά ευ-άλωτη. Πρ�ν�μιακά θύματα τωντ�πικών αντιθέσεων, αντιμετώπι-�αν συγ�ρ�νως τ�ν ασ�υκτικ� έ-λεγ�� μιας κ�ινωνίας συ�νά αυστη-ρά πατριαρ�ικής. Aν για τ�υς κώδι-κες της παραδ�σιακής κ�ινωνίας ηνεαρή δασκάλα �ταν μάλιστα ήταν«ωραία ή και �λίγ�ν εύθυμ�ς και�ωηρά» θεωρείτ� αμ�ί��λης ηθι-κής, η παντρεμένη κριν�ταν «ανε-πιτήδει�ς» να ασκήσει τ� επάγγελ-μα. Oι αντιστάσεις αυτές πρ�κάλε-

T� επάγγελμα της δασκάλας ήτανμια πρώτη εναλλακτική λύση απέναντι στην απ�λυτη �ικ�ν�μικήε�άρτηση και στην πρ��πτική τ�υ �ικιακ�ύ ρ�λ�υ. Eπιπλέ�ν πρ�σέ"ερε ευκαιρίες κ�ινωνικής έντα�ης και �ελτίωσης της κ�ινωνι-κής τ�υς θέσης. Mαθήτριες στ� Παρθεναγωγεί� Xιλ, τ� 1885.

σαν μάλιστα την έκδ�ση υπ�υργι-κής εγκυκλί�υ (1874), η �π�ία τιςκαταδίκα�ε έντ�να, τ�νί��ντας �τιγια τη δασκάλα «� εν συ�υγία �ί�ςκαι η τεκν��ρία» δεν απ�τελ�ύν«έλλειψιν», αλλά αντίθετα �ασικ�πρ�σ�ν, καθώς καλείται ��ι μ�ν�να διδά�ει αλλά κυρίως να ηθικ�-π�ιήσει τις μαθήτριές της «παρέ-��υσα εαυτήν εν μέσω �ιωτικώνδυσ�ερειών τύπ�ν αγαθής μητρ�ςκαι εντίμ�υ �ικ�κυρίας».

T� τελευταί� τρίτ� τ�υ αιώνα, �ιαστικές αυτές α�ίες, δηλαδή η ε�ύ-μνηση τ�υ �ικιακ�ύ ιδεώδ�υς, τηςμητρ�τητ�ς και των ηθικ�π�ιητι-κών «γυναικείων ιδι�τήτων», γιαπρώτη ��ρά πρ�σδι�ρι�αν με σα-�ήνεια την κ�ινωνική �ρησιμ�τητατης γυναικείας εκπαίδευσης αλλάκαι τ�υ έργ�υ της παιδαγωγ�ύ, �-ρί��ντάς τ� ως πρ�έκταση «της γυ-ναικείας �ύσης». Στ� πλαίσι� τωνεπαναπρ�σδι�ρισμών αυτών ανα-�απτισμένων στην πανάκεια τηςπρ��δ�υ αλλά και στην εθνικιστικήε�έταση, �ι γυναίκες, «μητέρες –δασκάλες» ή «δασκάλες – μητέ-ρες», καλ�ύνται να λειτ�υργήσ�υναναμ�ρ�ωτικά στην κ�ινωνία καιτ� έθν�ς.

Oι γρά��υσεςτης επ��ής

Π�λλές γυναίκες π�υ πρ�έρ��-νται απ� τη μεσ�αστική ή μικρ�α-στική διαν�ηση τ�σ� της Eλλάδας�σ� και τ�υ ελληνισμ�ύ της �θω-μανικής αυτ�κρατ�ρίας θα �ρησι-μ�π�ιήσ�υν τ� διδασκαλικ� επάγ-γελμα ή την ιδι�τητα της παιδαγω-γ�ύ για να διευρύν�υν ρωγμές π�υ�ι νέες α�ίες άν�ιγαν στ�ν απ�λυ-τ� απ�κλεισμ� τ�υς απ� την π�λι-τεία. H δημ�σια έκ�ραση στα συμ-�ατά πρ�ς τη «�ύση» τ�υς παιδα-γωγικά θέματα ήταν μια α�ετηρίαγια να αρθρ�γρα��ύν συστηματι-κά, να δίν�υν δημ�σιες διαλέ�εις,να εκδώσ�υν γυναικεία περι�δικάπ�υ πρ�ωθ�ύν κάπ�ιες ιδέες ισ�-τητας· για να γίν�υν �ι «γρά��υ-σες» της επ��ής. Eπω�ελ�ύμενεςαπ� την αναγνωρισμένη αναγκαι�-τητα εκσυγ�ρ�νισμ�ύ των παιδα-γωγικών μεθ�δων, δασκάλες με-τεκπαιδεύ�νται σε ευρωπαϊκά πα-νεπιστήμια με έ��δα �ιλεκπαιδευ-τικών συλλ�γων ή και δικά τ�υς,για να πρ�σ�έρ�υν κατ�πιν τις ε-�ειδικευμένες γνώσεις τ�υς ως δι-ευθύντριες, σύμ��υλ�ι ή επιθεω-ρήτριες Παρθεναγωγείων. Aλλά καιη εθνικιστική δράση, σ�εδ�ν ταυ-τ�σημη με τ� διδασκαλικ� έργ� σεμια επ��ή π�υ η διάδ�ση των ελλη-νικών γραμμάτων στην OθωμανικήAυτ�κρατ�ρία απ�κτά στρατηγικήσημασία, πρ�σ�ερε στις δασκάλεςμια πρώτη ευκαιρία άμεσης συμμε-

T� διδασκαλικ� επάγγελμα έγινε σιγά σιγά η γέ"υρα για πρ�σ�αση και σε άλλ�υς τ�μείς τ�υ δημ�σι�υ τ�μέα. Στη"ωτ�γρα"ία, μάθημα Xημείας στ� Aρσάκει�.


Mε την ιδι�τητα της δασκάλας, �ι γυναίκες των μεσαίων στρωμάτων εί�αν για πρώτη "�ρά πρ�σ�αση στη μισθωτή εργασία. Γυμναστικές επιδεί�εις στη δε-καετία τ�υ 1930. Σε πρώτ� πλάν� παρελαύνει τ� A΄ Γυμνάσι� Θηλέων Θεσσαλ�νίκης. Δίπλα στις μαθήτριες �αδί�ει η γυμνάστρια (απ� τ� �ι�λί� «H διαδρ�μήτης μνήμης» των Γ. Aναστασιάδη, E. Xεκίμ�γλ�υ. Eκδ. University Studio Press).

τ��ής στην π�λιτική δράση. Mε τ�νένα ή τ�ν άλλ� τρ�π�, η είσ�δ�ςτων γυναικών σε απαγ�ρευμέν�υςτ�μείς τ�υ δημ�σι�υ �ώρ�υ συνδέ-εται στενά με τ� διδασκαλικ� επάγ-γελμα. E�άλλ�υ, π�λλές γυναίκεςπ�υ στρατεύθηκαν στην υπ�θεσητης γυναικείας «�ειρα�ετήσεως»υπήρ�αν δασκάλες. Δεν είναι λ�ι-π�ν παρά�εν� π�υ η κυρίαρ�η ιδε-�λ�γία καυτηρίασε και διακωμώδη-σε στ� πρ�σωπ� της δασκάλας κά-θε γυναικεία μ�ρ�ή π�υ κλ�νι�ετην ισ�ύ�υσα ισ�ρρ�πία των κ�ι-νωνικών σ�έσεων των �ύλων, ε-μπίπτ�ντας στην κατηγ�ρία τηςκ�ινωνικής «ανωμαλίας»: η σ��λα-στική λ�γία, η ημιμαθής «γρά��υ-σα» ή η ανδρ�πρεπής �εμινίστριαστάθηκαν �ι πι� πρ�σ�ιλείς παραλ-λαγές τ�υ �λευαστικ�ύ πρ�τύπ�υτης διδασκάλισσας.

Tα σημεία κ�ρεσμ�ύ π�υ εμ�ανί-�ει τ� επάγγελμα της δασκάλας ή-δη απ� τ� 1860–70 (σημειωτέ�ν �τιως τ� 1887, δεν δι�ρί��νταν γυναί-κες σε σ��λεία αρρένων) απ�τυπώ-ν�υν την κ�ινωνική τ�υ σημασίαγια τις γυναίκες των μεσαίωνστρωμάτων. Στην καμπή τ�υ αιώνα,η ανεργία των δασκαλισσών �αρα-κτηρί�εται «μέγιστ�ν κ�ινωνικ�ν�ήτημα», καθώς αρ�ί�ει να αναγνω-ρί�εται �τι η αυ�αν�μενη πρ�σ��-ρά μισθωτής εργασίας απ� τις γυ-

ναίκες επι�άλλει την επιτακτική α-νάγκη να διευρυνθ�ύν �ι ε�αιρετι-κά περι�ρισμένες επαγγελματικέςτ�υς δυνατ�τητες.

Aπ� τις αρ�ές τ�υ 20�ύ και κατάτη διάρκεια τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ η δι-ευρυν�μενη συμμετ��ή των γυναι-κών στις μισθωτές σ�έσεις απ�τε-λεί πλέ�ν γεγ�ν�ς και στην Eλλά-δα. H ε�έλι�η αυτή εικ�ν�γρα�εί-ται και με τ�υς αν�δικ�ύς ρυθμ�ύςδιείσδυσης των γυναικών σε τ�μείςτης δημ�σι�ϋπαλληλίας, στην �-π�ία εντάσσεται και � διδασκαλι-κ�ς κλάδ�ς ως μέρ�ς των εκπαι-δευτικών. Σε σ�έση με άλλ�υς τ�-μείς, �ι γυναίκες διαθέτ�υν μακράπαράδ�ση στ� εκπαιδευτικ� επάγ-γελμα (αν και ��ι ως καθηγήτριες)και δεν είναι τυ�αί� π�υ σταθερά,απ� τ� 1920 ως τ� 1950, εκπρ�σω-π�ύν τ� μεγαλύτερ� γυνακεί� π�-σ�στ� ανά κλάδ�, ενώ τ� 1945 �τά-ν�υν τ� 46,2% τ�υ συν�λ�υ τωνγυναικών δημ�σίων υπαλλήλων.Δεν εμ�ανί��υν επίσης τη μα�ικήσυγκέντρωση και στασιμ�τητα στιςκατώτερες �αθμίδες της ιεραρ�ίαςστ�ν ίδι� �αθμ� π�υ αυτ� �αρα-κτηρί�ει τα νέα «γυναικεία επαγ-γέλματα» των δακτυλ�γρά�ων,γραμματέων, τηλε�ωνητριών. Πα-ρά ταύτα, τ� επάγγελμα της εκπαι-δευτικ�ύ υπακ�ύει στη λ�γική τ�υγυναικεί�υ επαγγέλματ�ς· υπ�κει-

ται άλλωστε στ� ιδε�λ�γικ� εγ�εί-ρημα να διευθετηθεί τ� ευρύτερ�

πλέ�ν «πρ��λημα» της μισθωτήςεργασίας των γυναικών, στη �άσημιας κύριας παραδ��ής: �τι � πρω-ταρ�ικ�ς πρ��ρισμ�ς των γυναι-κών ως συ�ύγων και μητέρων είναιεκείν�ς π�υ πρ�δι�ρί�ει τη δυνα-τ�τητα και συνεπώς τ�υς �ρ�υςπρ�σ�ασης στη μισθωτή εργασία.Δυνατ�τητα λ�ιπ�ν και ��ι δικαίω-

μα, η �π�ία και τίθεται συνε�ώς υ-π� αίρεση, ν�μιμ�π�ιώντας, σε πεί-σμα της τυπικής ισ�τητας τ�υ δι-καί�υ, τη σταδιακή θεσμ�θέτησηδιακρίσεων σε �άρ�ς των εργα��-μένων γυναικών, εν πρ�κειμένωστ� δημ�σι� τ�μέα. Mέλ�ς λ�ιπ�νεν�ς ευρύτερ�υ συν�λ�υ εργα��-μενων γυναικών, η δασκάλα �λέπειτη θέση της να επαναπρ�σδι�ρί�ε-ται στη �άση αυτών των περι�αρα-κώσεων και υπ��αθμίσεων. Aυτή ηδυναμική είναι π�υ επιτρέπει λ�-γ�υ �άριν τ� 1924–25 να αμ�ισ�η-τηθεί ευρύτατα απ� δασκάλ�υς η ι-σ�μισθία ανδρών–γυναικών, η �-π�ία μ�λις έ�ει κατακτηθεί (1922).H ίδια δυναμική επιτρέπει λίγ� αρ-γ�τερα να αμ�ισ�ητηθεί έντ�ναστ� εσωτερικ� τ�υ κλάδ�υ η δυνα-τ�τητα πρ�σ�ασης στην εργασίατων παντρεμένων γυναικών: �ι σύ-�υγ�ι και μητέρες θα κατηγ�ρη-θ�ύν �τι παραμελ�ύν τα καθήκ�-

ντά τ�υς, είναι υπεύθυνες για τηναπ�δι�ργάνωση τ�υ σ��λεί�υ και,κυρίως, για την ανεργία των αν-δρών. O,τι η υπ�υργική εγκύκλι�ςτ�υ 1874 εί�ε �ρίσει ως πρ�σ�νστην πρ�σπάθειά της να εδραιώσεικ�ινωνικά τ� επάγγελμα της δα-σκάλας, τώρα, μέσα σ’ αυτ� τ�πλαίσι� διευθέτησης τ�υ «πρ��λή-ματ�ς» εργα��μενη γυναίκα, θαπρ��ληθεί με νέ�υς �έ�αια �ρ�υς,ως �ασική «έλλειψη» για την άσκη-σή τ�υ.

Bι�λι�γραία: Για την ιστ�ρία των διδασκα-λισσών, �λ. ενδεικτικά:

E�η A�δελά, Δημ�σι�ι υπάλληλ�ι γέν�υςθηλυκ�ύ. Kαταμερισμ�ς της εργασίας κα-τά �ύλα στ� δημ�σι� τ�μέα, 1908–1955,Aθήνα, Iδρυμα Eρευνας και Παιδείας τηςEμπ�ρικής Tράπε!ας της Eλλάδ�ς, 1990.

E�η A�δελά, «H θέση της δασκάλας: Λ�γ�ικαι αντίλ�γ�ι σε ένα μεσ�π�λεμικ� επαγ-γελματικ� έντυπ�», Δίνη, Φεμινιστικ� Πε-ρι�δικ� 3 (I�ύλι�ς 1988), 45–53.

Eλένη Bαρίκα, H ε$έγερση των κυριών. Hγένεση μιας �εμινιστικής συνείδησης στηνEλλάδα, 1833–1907, Aθήνα, Iδρυμα Eρευ-νας και Παιδείας της Eμπ�ρικής Tράπε-!ας της Eλλάδ�ς, 1987.

Σιδηρ�ύλα Zιώγ�υ–Kαραστεργί�υ, H μέσηεκπαίδευση των κ�ριτσιών στην Eλλάδα(1830–1893), Aθήνα, Iστ�ρικ� Aρ&εί�Eλληνικής Nε�λαίας/ΓΓNΓ, 1986.

Eλένη Φ�υρναράκη, Eκπαίδευση και αγωγήτων κ�ριτσιών. Eλληνικ�ί πρ��ληματι-σμ�ί 1830–1910. Eνα Aνθ�λ�γι�, Aθήνα,Iστ�ρικ� Aρ&εί� Eλληνικής Nε�-λαίας/ΓΓNΓ, 1987.


Aπ� τις πρώτες γυναίκες π�υ σπ�ύδασαν �ωγρα�ική και ακ�λ�ύθησαν τ�ν εικαστικ� δρ�μ� είναι η Θάλεια Φλωρά–Kαρα�ία. Στη �ωτ�γρα�ία, �ωγρα�ί�ει στ�Eμίν Aγά, στην π�λι�ρκία των Iωαννίνων, τ� 1913 (απ� τ� λεύκωμα «Iωάννινα 1890 – 1950» π�υ ε!έδωσαν � «Oλκ�ς» και τ� Pι�άρει� Iδρυμα).

Aπ� την ι�νγρα ία στη �ωγρα ικήΓυναίκες ωγρά��ι: ελά�ιστες παρ�υσίες με α�ι�λ�γ� έργ�

Tης Mαρίας K�ντα

Yπ�ψη�ίας διδάκτ�ρ�ς Iστ�ρίας της Tέ�νης

E�ETAZONTAΣ τ� θέμα «Γυναίκακαι εργασία» δεν θα μπ�ρ�ύσε ναλείπει η μελέτη της σ�έσης γυναί-κας και �ωγρα�ικής, στ� �αθμ� π�υη �ωγρα�ική ασκήθηκε και ασκείταιγια �ι�π�ριστικ�ύς λ�γ�υς.

H ιστ�ρία της �ωγρα�ικής γρά-�τηκε απ� άνδρες και η �εμινιστικήκριτικής της τέ�νης ανα�ήτησετ�υς λ�γ�υς της απ�υσίας ή της μηδυναμικής παρ�υσίας των γυναι-κών στ� �ώρ�. Oρ�σημ� απ�τελείτ� άρθρ� της Linda Nochlin «Γιατίδεν υπήρ#αν μεγάλες γυναίκεςκαλλιτέ�νες;» (1971), �π�υ η ιστ�-ρικ�ς τέ�νης επισημαίνει τ�υς πε-ρι�ρισμ�ύς π�υ έθεταν στις γυναί-κες καλλιτέ�νες �ι ανδρ�κρατ�ύ-μεν�ι �ώρ�ι της θεσμ�θετημένηςτέ�νης απ� την Aναγέννηση ώς τ�τέλ�ς τ�υ 19�υ αιώνα.

T� θεσμικ� πλαίσι� αναπαραγω-γής και στήρι#ης της καλλιτε�νικήςδημι�υργίας στην Eλλάδα τ�υ 19�υαιώνα, π�υ διαμ�ρ�ωσε και ενίσ�υ-σε τ�ν επαγγελματικ� �αρακτήρατης �ωγρα�ικής, �ρι��ταν κυρίωςαπ� τ� Σ��λεί�ν των Tε�νών και τις

επίσημες εκθέσεις και τ�υς διαγω-νισμ�ύς. Yπ� τη διεύθυνση (1843)τ�υ νε�κλασικιστή αρ�ιτέκτ�να Λύ-σανδρ�υ Kαυταντ��γλ�υ μετατρά-πηκε τ� Σ��λεί�ν σε Σ��λή KαλώνTε�νών με τ�νισμέν� πρ�σανατ�λι-σμ� πρ�ς τη �ωγρα�ική και τη γλυ-πτική. Oι εκθέσεις τ�υ Π�λυτε�νεί-�υ, των Oλυμπίων, τ�υ �ιλ�λ�γικ�ύσυλλ�γ�υ «Παρνασσ�ς» και τ�υZαππεί�υ, �πως και � �ρα�ύ�ι�ςK�ντ�σταύλει�ς διαγωνισμ�ς(1856-1857) υπήρ#αν �ι σημαντικ�-τερ�ι παράγ�ντες διάδ�σης τηςκαλλιτε�νικής δημι�υργίας στ� εν-δια�ερ�μεν� κ�ιν�. T� έγκυρ� πε-ρι�δικ� «Πανδώρα» (1850-1872),εκπρ�σωπώντας τ�ν Tύπ� της επ�-�ής, στήρι#ε σημαντικά τ� καλλιτε-�νικ� έργ�.

Aντιμέτωπες μετα αυστηρά ήθη

T�υς περι�ρισμ�ύς π�υ έθετανγια τις γυναίκες �ι θεσμ�ί και κυ-ρίως αυτ�ς της καλλιτε�νικής εκ-παίδευσης, �πως και τα αυστηρά ή-θη της επ��ής εί�αν να αντιμετωπί-σ�υν �ι Eλληνίδες π�υ ήθελαν ναασ��ληθ�ύν με τ� επάγγελμα της

�ωγρα�ικής. Oι �ικ�γενειακές τ�υςυπ��ρεώσεις ως σύ�υγ�ι και μητέ-ρες και σε �ρισμένες περιπτώσειςτα τραγικά γεγ�ν�τα της πρ�σωπι-κής τ�υς �ωής ανέκ�ψαν την π�-ρεία τ�υς ως �ωγρά�ων.

H ��ίτηση των γυναικών στ� Σ��-λεί� Kαλών Tε�νών δεν απαγ�ρευ�-ταν απ� τ�ν καν�νισμ�. Ωστ�σ�, κα-θώς η συστέγαση των σ��λείων αρ-ρένων με τα παρθεναγωγεία απαγ�-ρευ�ταν απ� τ� ν�μ� τ�υ 1852, �-πως και η συμμετ��ή των γυναικώνστ� μάθημα γυμν�ύ, π�υ απ�τελ�ύ-σε καθημερινή πρακτική στ� Σ��-λεί�, ήταν αντίθετη με τα κρατ�ύ-ντα ήθη, αρ�ικώς δεν δημι�υργήθη-κε η σκέψη δημι�υργίας ειδικ�ύτμήματ�ς για γυναίκες. Kατά συνέ-πεια, η καλλιτε�νική παιδεία των γυ-ναικών περι�ρι��ταν στ� στ�ι�ειώ-δες μάθημα της ι�ν�γρα�ίας π�υδιδασκ�ταν στ� Aρσάκει�, τ� �π�ί�ιδρύθηκε τ� 1837 απ� τη Φιλεκπαι-δευτική Eταιρεία. Oταν μετά τ�1890 η διδασκαλία ανατέθηκε στη�ωγρά�� Mαρίνα Aμ�ιραδάκη, τα α-π�τελέσματα ήταν θετικά. Tα ίδια�ρ�νια, η �ωγρά��ς συμμετεί�ε σεπ�λλές εκθέσεις, κερδί��ντας μάλι-στα και τ� �άλκιν� �ρα�εί� (1890).

Περι�ρισμένες ήταν και �ι δυνα-τ�τητες καλλιτε�νικής παιδείας σεάλλα παρθεναγωγεία της Aθήνας(Πρ�τυπ�ν Eλληνικ�ν, Xιλλ), τηςKέρκυρας και της Kωνσταντιν�ύπ�-λης (Παλλάς, Zάππει�ν). Στ� Zάπ-πει�ν ��ίτησαν η Θάλεια Φλωρά-

Kαρα�ία (1871-1960) και η Kλε�νίκη

Aσπριώτη (1870-1938), π�υ, κυρίωςη πρώτη, ανέπτυ#αν στη συνέ�ειαα#ι�λ�γη �ωγρα�ική δράση. Tαπαρθεναγωγεία, άλλωστε, πρ�ετ�ί-μα�αν τις μαθήτριές τ�υς για μελ-λ�ντικές δασκάλες και καλές συ�ύ-γ�υς, παρά πρ�σέδιδαν στ� μάθηματης ι�ν�γρα�ίας επαγγελματικ�πρ�σανατ�λισμ�.

Iσ�υρ�τερη παρ�υσία

M�ν� �ι εύπ�ρες �ικ�γένειες εί-�αν την �ικ�ν�μική δυνατ�τητα ναπληρών�υν �ωγρά��υς για να διδά-σκ�υν �ωγρα�ική στις κ�ρες τ�υς.Γνωστή είναι η περίπτωση τ�υ Iτα-λ�ύ �ωγρά��υ και καθηγητή στ�Σ��λεί� των Tε�νών Raf. Ceccoliπ�υ παρέδιδε μαθήματα στην Eλέ-νη Mπ�ύκ�υρα-Aλταμ�ύρα, τ�υΠ�λ. Λεμπέση, τ�υ B�λανάκη, τ�υMπ�κατσιάμπη, τ�υ Xατ��π�υλ�υ,


τ�υ Φωκά και άλλων �ωγρά�ων. Kά-π�ιες απ� τις πρ�ν�μι�ύ�ες κ�ρες(Pάδ�υ, Oικ�ν�μ�υ) εί�αν τη δυνα-τ�τητα να σπ�υδάσ�υν σε ακαδη-μίες τ�υ ε#ωτερικ�ύ με δασκάλ�υςσημαντικ�ύς �ωγρά��υς και να με-λετήσ�υν έργα �ωγρα�ικής στις #έ-νες πινακ�θήκες. H Kλε�νίκη Γεν-ναδί�υ (τέλη 1830-1909) με δάσκα-λ� τ�ν Ludwig Thiersch δέ�θηκετην καταλυτική επίδραση της Aκα-δημίας τ�υ M�νά��υ. �ε�ωριστ�ενδια�έρ�ν παρ�υσιά�ει η περί-πτωση της �ωγρά��υ EλένηςMπ�ύκ�υρα-Aλταμ�ύρα (1821-1900), π�υ αντιμετώπισε με πρωτ�-�ανή, ώς τ�τε για την Iστ�ρία τηςTέ�νης, τρ�π� τ�υς αυστηρ�ύς κα-ν�νισμ�ύς π�υ έθεταν για τις γυ-ναίκες �ι ευρωπαϊκές σ��λές. HAλταμ�ύρα δεν δίστασε να μεταμ-�ιεστεί σε άνδρα σπ�υδαστή, πρ�-κειμέν�υ να γίνει δεκτή στην Kαλλι-τε�νική Aκαδημία της Pώμης και να��ιτεί «ανερυθριάστως» στην τά#ητ�υ γυμν�ύ και της ανατ�μίας.

M�λις τ�ν Φε�ρ�υάρι� τ�υ 1894,με απ��αση τ�υ υπ�υργεί�υ Eσω-τερικών ιδρύθηκε τμήμα «Γρα�ικήςκαι Πλαστικής διά νεανίδας», π�υθα λειτ�υργ�ύσε σε ειδική αίθ�υσατ�υ Π�λυτε�νεί�υ. O αριθμ�ς τωνμαθητριών #επέρασε τα πρ��λεπ�-μενα �ρια, �μως μειώθηκε αισθητάτ� 1897, αλλαγή π�υ ��είλεται στ�νπ�λεμ�. T� τμήμα έπαψε να λει-τ�υργεί τ� 1900, επειδή ένας άν-δρας καλλιτέ�νης (� Iακω�ίδης)�ρεια��ταν την αίθ�υσα για πρ�σω-πικ� τ�υ εργαστήρι�. T�ν Aπρίλι�τ�υ 1901, η μα�ητική Σ��ία Λασκα-ρίδ�υ (1882-1965) παρ�υσιάστηκεμπρ�στά στ�ν �ασιλιά Γεώργι� τ�νA΄ και πέτυ�ε την ισ�τιμη εισδ��ήτων γυναικών στ� Π�λυτε�νεί�, �-π�υ μπ�ρ�ύσαν πλέ�ν να εργά��-νται με ανδρικ� γυμν� μ�ντέλ�.

Σπ�υδαί� ρ�λ� στην καλλιτε�νι-κή παιδεία των Eλληνίδων έπαι#ε ηEταιρεία των Φιλ�τε�νων π�υ τ�1899 ίδρυσε την Kαλλιτε�νική Σ��-λή των Kυριών κατά τ� πρ�τυπ� #έ-νων ακαδημιών και με διευθυντήτ�ν Δ.I. Kαλ�γερ�π�υλ�, έναν απ�τ�υς πι� συντηρητικ�ύς και με ι-σ�υρή δύναμη κριτικ�ύς της τέ-�νης. Ωστ�σ�, �ι �ικ�ν�μικές δυ-σκ�λίες και τα εσωτερικά πρ��λή-ματα στάθηκαν η αιτία να κλείσει ησ��λή μέσα σε τρία �ρ�νια (1903).

H συμ��λή της Kαλλιρρ�ης Παρ-ρέν, και στην καλλιτε�νική εκπαί-δευση των γυναικών, δεν μπ�ρεί νααγν�ηθεί. Mε πρωτ��υλία της ι-δρύθηκε τ� 1898 η Eπαγγελματικήκαι Oικ�κυρική Σ��λή με τμήμα«κ�σμητικής γρα�ικής», �ι απ��ι-τες τ�υ �π�ί�υ μπ�ρ�ύσαν να α-σ��ληθ�ύν επαγγελματικά με δευ-τερεύ�υσες τέ�νες (κεραμική, υ-�αντική, κ.τ.λ.).

Περι�ρισμένες«εκθέσεις»

T� ίδι� περι�ρισμένη με την παρα-γωγή καλλιτε�νικ�ύ έργ�υ απ�δεί-�θηκε και η συμμετ��ή των Eλληνί-δων �ωγρά�ων στις επίσημες εκθέ-σεις. Στις εκθέσεις τ�υ Π�λυτε�νεί-�υ, εκτ�ς απ� την Eλένη Mπ�ύκ�υ-

ρα, συμμετεί�αν ερασιτέ�νιδες, κυ-ρίως, �ωγρά��ι. Mε ε#αίρεση τηνAμ�ιραδάκη και τη Γενναδί�υ, γιατις εκθέτριες των Oλυμπίων γνωρί-��υμε ελά�ιστα, ενώ και στις εκθέ-σεις τ�υ Παρνασσ�ύ � αριθμ�ς τωνεκθετριών και των εκθεμάτων ήτανπερι�ρισμέν�ς. Aντιθέτως, σ’ αυτέςδιακρίν�νταν �ι άνδρες �ωγρά��ι.T� πι� σημαντικ� γεγ�ν�ς υπήρ#ε ηKαλλιτε�νική Eκθεση Eλληνίδωνπ�υ �ργανώθηκε τ� 1891 στα γρα-�εία της «E�ημερίδας των Kυριών».H έκθεση ενθάρρυνε τη συμμετ��ήπ�λλών γυναικών και απέσπασε θε-τική κριτική απ� τ�ν κατά τα άλλαδύσπιστ� Δ.I. Kαλ�γερ�π�υλ�. M�-ν� μετά τ� 1920 αυ#ήθηκε � αριθμ�ςτων εκθετριών, �ταν �ελτιώθηκαν �ισυνθήκες παραγωγής καλλιτε�νικ�ύέργ�υ.

Oι Eλληνίδες π�υ σπ�ύδα�αν στ�ε#ωτερικ� εί�αν τη δυνατ�τητα νασυμμετέ��υν στις #ένες εκθέσεις.H Kλε�νίκη Γενναδί�υ συμμετεί�εκατ’ επανάληψη στις διεθνείς εκθέ-σεις τ�υ Παρισι�ύ και δύ� ��ρές σ’αυτές της Bασιλικής Aκαδημίαςστην Aγγλία.

Eκτ�ς απ� τ� επάγγελμα της �ω-γρά��υ, μια άλλη μ�ρ�ή �ι�π�ρι-στικής ασ��λίας για την Eλληνίδα υ-πήρ�ε στ� �ώρ� της τέ�νης: τ� ε-πάγγελμα της δασκάλας της �ωγρα-�ικής. Παρά τη σημασία π�υ έ�ει α-π�δ�θεί στην τραγική �ωή της, ηEλένη Aλταμ�ύρα απ�τελεί #ε�ωρι-στή περίπτωση γυναίκας �ωγρά��υκι αυτ� γιατί κινήθηκε με την ίδια ε-πιτυ�ία με τ�υς άνδρες συναδέλ-��υς της, μέσα στ� θεσμικ� πλαί-σι�. Στα 1863-5 δίδα#ε �ωγρα�ικήστις ε#ωτερικές μαθήτριες τ�υAρσακεί�υ, ενώ στ�ν κύκλ� των μα-θητριών της συμπεριλαμ�αν�τανκαι η νεαρή �ασίλισσα Oλγα. A#ι�-σημείωτη είναι και η παρ�υσία τηςτ� 1859 και 1870 ως μέλ�υς της ελ-λαν�δικης επιτρ�πής των Oλυμπίωνμα�ί με τ�ν Nικη��ρ� Λύτρα και τ�1869 ως μέλ�υς της ε#εταστικής ε-πιτρ�πής τ�υ Kαλλιτε�νικ�ύ Tμήμα-τ�ς τ�υ Π�λυτε�νεί�υ με τ�υς Γ.Mαργαρίτη, Pαγκα�ή, Tσίλερ καιMαυρ�γιάννη.

Kαθώς η ελληνική �ωγρα�ική τ�υ19�υ αι. αναπτύ�θηκε στ� πλαίσι�της ακαδημαϊκής διδασκαλίας καιπρ�ωθήθηκε στ� κ�ιν� μέσα απ�τ�υς παραδ�σιακ�ύς τρ�π�υς διά-δ�σής της (εκθέσεις, διαγωνισμ�ί),γίν�νται �ανερ�ί �ι λ�γ�ι για τ�υς�π�ί�υς η τέ�νη τ�υ 19�υ αι. δεν έ-�ει να επιδεί#ει μεγάλες πρωταγωνί-στριες. Aλλωστε, τ� μεγαλύτερ� μέ-ρ�ς της �ωγρα�ικής αυτ�ύ τ�υ αιώ-να δημι�υργήθηκε στ� ε#ωτερικ�, ε-νώ στην ελληνική αγ�ρά της τέ�νηςκυριαρ��ύσαν �ι μεγάλ�ι αστέρεςΓύ�ης και Λύτρας, παραγκωνί��ντας��ι μ�ν� τις γυναίκες, αλλά και τ�υςάνδρες �μ�τέ�ν�υς τ�υς.

T�ν 20� αι. �ι συνθήκες για τηνπαραγωγή γυναικείας καλλιτε�νι-κής δημι�υργίας γίν�νται ευν�ϊκ�-τερες, τ� θεσμικ� πλαίσι� διευρύ-νεται για να δε�θεί και γυναίκες �ω-γρά��υς, π�υ �αθμιαία θα απ�κτή-σ�υν ισ�τιμη με τ�υς άνδρες θέσηστ� �ώρ� της ελληνικής καλλιτε�νι-κής παραγωγής.

H Eλένη Mπ�ύκ�υρα–Aλταμ�ύρα με τη μ�ρ�ή άνδρα, λύση π�υ ακ�λ�ύθησεγια να σπ�υδάσει �ωγρα�ική στην Iταλία.

Eργ� της Σ��ίας Λασκαρίδ�υ, �άρκες στ� κανάλι τ�υ Λίντ�, περίπ�υ 1900.Λάδι σε $αρτ�νι. Aθήνα, Eθνική Πινακ�θήκη (�ωτ.: Eκδ�τική Aθηνών).


H αναμνηστική ωτ�γραία στην Iατρική Σ��λή, τ�ν Mάι� τ�υ 1939, περιλαμ�άνει πλέ�ν και αρκετές �ιτήτριες. O μ�ν�ς αριθμ�ς των �ιτητριών έ�ει πια γί-νει διψήι�ς (συλλ�γή N. Π�λίτη).

«Yπερ�αίνντας τα εσκαμμένα»1890: η πρώτη Eλληνίδα � ιτήτρια – Tα δύσκ λα �ήματα πρ ς την αναγνώριση

Tης Σ. Zιώγ�υ-Kαραστεργί�υ

Aν. καθηγήτριας στη Φιλ�σ��ική Σ��λή AΠΘ

ΣYMΦΩNA με τα στ�ι εία τ�υ πίνα-κα, � αριθμ�ς των ��ιτητριών στηντριακ�νταετία 1890-1920 είναι π�λύμικρ�ς σε σ έση με τ�ν συν�λικ��ιτητικ� πληθυσμ�· αντιπρ�σω-πεύει μ�λις τ� 1,4%. Στ� διάστημααυτ� �μως η εγγρα�ή των γυναικώνστ� πανεπιστήμι� συνε ίστηκε μεαυ!αν�μεν� ρυθμ�, α��ύ απ� τημ�ναδική ��ιτήτρια τ�υ 1890-1891�τάν�υμε στις 22 ��ιτήτριες τ�1914-1915, και στις 77 τ� 1919-1920.H σημασία της αύ!ησης αυτής τ�υαριθμ�ύ των ��ιτητριών και �ιπραγματικές της διαστάσεις �αίν�-νται καθαρά μ�ν� αν λά"�υμε υπ�-ψη μας τις γενικ�τερες αντιλήψειςτης επ� ής π�υ τ�νί$�υν με σα�ή-νεια �τι η εκπαίδευση των κ�ρι-τσιών πρέπει να είναι ανάλ�γη με τη�ύση και τ�ν πρ��ρισμ� της γυναί-κας στη $ωή· «Oντως α"ρά η ευγε-νής γυνή», υπ�στηρί$εται τ� 1890,«�υδέπ�τε υπερ"αίνει τα εσκαμμέ-να». «Tι π�λεμ�ς», θυμάται η Kαλ.Παρρέν, «και π�σαι πρ�σπάθειαι καπ�σαι ειρωνείαι και σαρκασμ�ί καιαντεγκλήσεις και αντιδράσεις καιδημ�σι�γρα�ικ�ί αγώνες έως �τ�υ�θάσωμεν με τ�ν �εμινιστήν κ. Mι-

στριώτην, ως Πρύτανιν τ�υ Πανεπι-στημί�υ, εις την εγγρα�ήν τωνπρώτων Eλληνίδων εις τ� Πανεπι-στήμι�ν». Mέσα στ� πλαίσι� αυτ� ηεγγρα�ή της πρώτης ��ιτήτριας

στη Φιλ�σ��ική Σ �λή, πρ�κειταιγια την Iωάννα Στε�αν�π�λι, κ�ρηδημ�σι�γρά��υ, απ�τελεί γεγ�ν�ςαμ�ιλεγ�μεν�. H πανεπιστημιακήΣύγκλητ�ς «έδει!εν διάθεσιν απα-

γ�ρευτικήν» ενώ μέρ�ς τ�υ αθηναϊ-κ�ύ Tύπ�υ παρ�υσίασε την επιτυ ίατης Στε�αν�π�λι «εν υψηλώ τ�νωενθ�υσιασμ�ύ» και η Kαλ. Παρρέν αρακτήρισε τ� γεγ�ν�ς «ειρηνικήεπανάσταση».

Παράλληλα η εγγρα�ή της πρώ-της ��ιτήτριας στη Σ �λή KαλώνTε νών τ� 1894 απ�τελεί «επι"λα-"είς νεωτερισμ�ύς» για τ�ν αρθρ�-γρά�� της «Eστίας» και «επω�ελείςνεωτερισμ�ύς» για την Kαλ. Παρ-ρέν. H αμ�ισ"ήτηση της σημασίαςτ�υ γεγ�ν�τ�ς αυτ�ύ συνε ί$εταιώς τις αρ ές τ�υ αιώνα μας. O Aν.Xρηστίδης σε διάλε!ή τ�υ στ�ν Φι-λ�λ�γικ� Σύλλ�γ� Kωνσταντιν�υ-π�λεως τ� 1892 αρακτηρί$ει «κ�ι-νωνική πλάνη» την ε!ασ�άλιση τ�υδικαιώματ�ς για πανεπιστημιακήμ�ρ�ωση. O Σπ. Δε Bιά$ης πρ�τεί-νει στα 1897 «επί τ�υ παρ�ντ�ς τ�Πανεπιστήμι�ν ας κλείση τα θύραςδιά τας γυναίκας, τ� π�λύ π�λύ, ανέ η ιδι��υΐαν τις, να γίνη �ιλ�λ�-γ�ς», ενώ η Kαλ. Παρρέν παρ�υσιά-$ει ως «θρίαμ"�» της Eλληνίδας τ�κάθε "ήμα π�υ γίνεται και α�ιερώ-νει στ� θέμα αυτ� π�λλά άρθραστην «E�ημερίδα των Kυριών».Aκ�μα και στις αρ ές τ�υ αιώνα μας�μως, στα 1908, δημ�σι�γρά��ςτης ε�ημερίδας «Eμπρ�ς» διατυ-


πώνει την άπ�ψη �τι «αν επρ�κειτ�να γίν�υν ή να μην γίν�υν δεκταίγυναίκες να σπ�υδάσ�υν επιστή-μας, �ι κύρι�ι καθηγηταί θα εί �νπ�λλ�ύς συμ�ών�υς εις την ενα-ντίωσίν των». Oι πρώτες ��ιτή-τριες, επ�μένως, έπρεπε να έ �υντ� θάρρ�ς να «υπερ"�ύν τα εσκαμ-μένα» θυσιά$�ντας την «α"ρ�τητα»και τη γυναικεία ευγένεια και, τ�σημαντικ�τερ�, να αντιμετωπίσ�υντ� δίλημμα «παιδιά και �ικ�γενεια-κ�ς "ί�ς» ή «κ�νίστρα τ�υ δημ�σι-�υ "ί�υ». H καθ�ριστική σημασίατων διλημμάτων αυτών είναι π�υ δί-νει ιδιαίτερη "αρύτητα στα π�λύ μι-κρά, απ� αντικειμενική άπ�ψη, π�-σ�στά των πρώτων ��ιτητριών.

Bέ"αια � ιστ�ρικ�ς δυσκ�λεύεταινα ε!ακρι"ώσει αν �ι πρώτες ��ιτή-τριες αντιλαμ"άν�νταν τ�υς εαυ-τ�ύς τ�υς ως μέρ�ς μιας κίνησης γιατ�ν επαναπρ�σδι�ρισμ� τ�υ ρ�λ�υ�λων των γυναικών, ή απλώς σαν έ-ναρ!η καιν�ύργιων δικαιωμάτων επι-λ�γής για �ρισμένες και σαν «παρε-κτρ�πή» για κάπ�ιες άλλες. Oι πανε-πιστημιακές σπ�υδές εί αν �πωσδή-π�τε για π�λλές διακ�σμητικ� αρα-κτήρα ή απ�τελ�ύσαν ένα επιπλέ�νπρ�σ�ν για τ� γάμ�, αλλά τη μελέτηαυτή ενδια�έρει τ� μικρ�τερ� εκεί-ν� π�σ�στ� των πρώτων ��ιτητριώνπ�υ αγωνίστηκε για την απ�κτησητ�υ πτυ ί�υ και άν�ι!ε για την Eλλη-νίδα τ� δρ�μ� της επιστημ�νικής καιεπαγγελματικής $ωής.

Nέ ς αιώνας,νέες πρ πτικές

Στην καμπή τ�υ αιώνα μας δημι-�υργ�ύνται ευν�ϊκ�τερες πρ��πτι-κές για την πανεπιστημιακή μ�ρ�ω-ση των γυναικών. T� ευρύτερ� εν-δια�έρ�ν για αλλαγές στ� εκπαιδευ-τικ� σύστημα και �ι ειδικ�τερες πρ�-τάσεις για μεταρρυθμίσεις στη δ�μήκαι τ�ν πρ�σανατ�λισμ� της εκπαί-δευσης των κ�ριτσιών (N�μ�σ έδιαEυτα!ία 1899, Στάη 1908), δέν�νταιστενά με την ε!έλι!η της κ�ινωνίαςκαι τ�υ �ικ�ν�μικ�ύ συστήματ�ς της ώρας. Oι απαιτήσεις για μια εκσυγ- ρ�νισμένη �ικ�ν�μία και �ρθ�λ�γι-κή ανάπτυ!η της ώρας ε!ασ�αλί-$�υν την πρ�σ"αση των γυναικών σενέ�υς τ�μείς εργασίας (Tα υδρ�-μεία - Tηλεγρα�εία στα 1908) με �υ-σιαστικ� απ�τέλεσμα τη μερική έ-στω, απ�συμ��ρηση τ�υ κλάδ�υ τωνδιδασκαλισσών. Στ� ώρ� της εκπαί-δευσης η ν�μιμ�π�ίηση τ�υ δικαιώ-ματ�ς των μαθητριών για λήψη Aπ�-λυτηρί�υ Γυμνασί�υ στα 1895 με «ει-δικές ε!ετάσεις», η ε!ασ�άλιση τ�υδικαιώματ�ς για λήψη υπ�τρ��ίαςκαι μετεκπαίδευση στην Eυρώπη τα1904 –έστω και σε περι�ρισμέν�πλαίσι�– και η σταδιακή απ�δ� ή τ�υδικαιώματ�ς των μαθητριών για ��ί-τηση στα δημ�σια Eλληνικά Σ �λείακαι Γυμνάσια μετά τ� 1907, καθι-στ�ύν την πανεπιστημιακή μ�ρ�ωσηδυνατ�τητα για ένα π�λύ μεγαλύτε-ρ� αριθμ� μαθητριών απ� τα μεσαίακαι αμηλ�τερα κ�ινωνικ��ικ�ν�μι-κά στρώματα.

Στη δεκαετία 1910-1920, η συγκρι-τικά μεγάλη αύ!ηση τ�υ αριθμ�ύτων ��ιτητριών απ�τελεί συνάρτηση

Mπ�ρεί σήμερα η εικ�να της γυναίκας μπρ�στά σε �ι�λία να είναι κάτι π�λύσυνηθισμέν�, ��ι �μως και τ� 1915, �ταν άλλα �ρι"αν �ι κ�ινωνικές επιταγέςγια τ� ρ�λ� της. H κ�πέλα της ωτ�γραίας μπ�ρεί να αντιμετώπισε ιδιαίτε-ρα πρ��λήματα πρ�τιμώντας τα �ι�λία (ωτ.: Π. Π�υλίδης – Aρ�εί� EPT).

H γυναίκα στη θέση της ν�σ�κ�μας μπ�ρεί να αιν�ταν υσική, ��ι �μως και η γυναίκα στη θέση της γιατρ�ύ. Aπ� τιςπρώτες ωτ�γραίες Eλληνίδας γιατρ�ύ σε ώρα υπηρεσίας (ωτ.: Δημ. Γιάγκ�γλ�υ – συλλ�γή N.E. T�λη).

π�λλών παραγ�ντων. T� ενδια�έρ�νγια την κ�ινωνική ν�μ�θεσία μετά τ�κίνημα τ�υ 1909 συγκεκριμεν�π�ιεί-ται στην περίπτωση των γυναικών,π�υ απ�τελ�ύν πια μια πραγματικ�-τητα στ� ώρ� εργασίας.

Στ� ώρ� της εκπαίδευσης, τα ν�-μ�σ έδια τ�υ 1913 με στ� � την εκ-παιδευτική «αν�ρθωση», περιλαμ"ά-ν�υν �υσιαστικές διατά!εις για τηνεκπαίδευση των κ�ριτσιών, ενώ σε ε-πίπεδ� εκπαιδευτικής πρά!ης η ί-δρυση Aστικών Σ �λείων και Διδα-σκαλείων Θηλέων τ� 1914 και Γυ-μνασίων και Eλληνικών Σ �λείων α-π� τ� 1917 και ε!ής, δίνει λύσεις στα ρ�νί$�ντα θέματα της δευτερ�"άθ-μιας εκπαίδευσης των κ�ριτσιών καιδιευκ�λύνει την πρ�σ"αση στηνAνώτατη Eκπαίδευση. Σε επίπεδ�πρ�"ληματισμ�ύ, η παρ�υσία παιδα-γωγών �πως � Δελμ�ύ$�ς και � Γλη-ν�ς και Σωματείων �πως η Φ�ιτητικήΣυντρ��ιά και � Eκπαιδευτικ�ς Oμι-λ�ς διευκ�λύν�υν τη διά υση ιδεώνπ�υ έ �υν σ έση με τ�ν κ�ινωνικ�ρ�λ� και την παρ�υσία της γυναίκαςστην εκπαιδευτική διαδικασία είτεστ� ρ�λ� της μαθήτριας και ��ιτή-τριας είτε στ� ρ�λ� της καθηγήτριαςκαι δασκάλας.

Στ�ν ευρύτερ� πνευματικ� ώρ��ι πρ�σπάθειες των πρώτων ��ιτη-τριών και �ι διεκδικήσεις στ�ν επι-στημ�νικ� και επαγγελματικ� ώρ�των πρώτων επιστημ�νων γυναικών"ρίσκ�υν την επ� ή αυτή επι"ε"αίω-ση και ενίσ υση απ� αρκετά έντυπα,�πως για παράδειγμα τ� «Eθνικ�νHμερ�λ�γι�ν K. Φ. Σκ�κ�υ» και τ�«Eγκυκλ�παιδικ� I. A. Bρεττ�ύ», �«N�υμάς» τ�υ Π. Tαγκ�π�υλ�υ, «Hέρευνα» τ�υ Πλ. Δρακ�ύλη, η «Πινα-κ�θήκη» τ�υ Δ. Kαλ�γερ�π�υλ�υ,παράλληλα με τα γυναικεία περι�δι-κά και τις ε�ημερίδες.


«K�ράσια κσμια και ευειδή»Oι πρώτες Eλληνίδες ηθ�π�ι�ί: κ�ινωνική αντιμετώπιση και συνθήκες εργασίας

Tη δεκαετία τυ 1860 παρά τις αντί�ες συνθήκες πυ επίκρατύσαν στ ελληνικ� θέατρ, ι γυναίκες σπάνε τν κλι� των πρκαταλήψεων και η μία μετάτην άλλη ανε�αίνυν στη σκηνή. Tην περίδ αυτή, ανάμεσα σε άλλες σπυδαίες γυναίκες ηθπιύς, εμ�ανίστηκαν η Aικατερίνη Bερώνη (αριστερά) και ηEυαγγελία Παρασκευπύλυ (δε�ιά). (Aπ� τ αρ!εί τυ Θεατρικύ Mυσείυ). H Aικ. Bερώνη ήταν και η πρώτη γυναίκα θιασάρ!ης, α�ύ έκανε δικ� τηςθίασ τ 1899 στη Σμύρνη, ενώ η αντί$ηλ�ς της Eυαγ. Παρασκευπύλυ κράτησε για !ρ�νια τα σκήπτρα στην ελληνική σκηνή περισσ�τερ ως πρωταγωνί-στρια. (�ωτ.: Aρ!εί Θεατρικύ Mυσείυ).

Tης Xρυσθέμιδς Σταματπύλυ -

Bασιλάκυ

Λέκτ�ρ�ς στ� Tμήμα Θεατρικών Σπ�υδών Πανεπιστημί�υ Aθηνών

H E�ETAΣH της Eλληνίδας ηθ π ι ύως εργα� μένης στ �ώρ τ υ ελλη-νικ ύ θεάτρ υ δεν έ�ει απ τελέσειμέ�ρι σήμερα αντικείμεν μελέτηςτης νε ελληνικής θεατρ λ γίας. Hαπ υσία αρ�είων θεάτρων και θιά-σων, συστηματικών και ργανωμέ-νων, μας έ�ει στερήσει τα αριθμητι-κά εκείνα στ ι�εία π υ θα έδιναν τ στίγμα της στ ν ικ ν μικ� �ί της�ώρας και θα επέτρεπαν συγκρίσειςμε τ υς άντρες συναδέλ! υς τηςαλλά και με άλλ υς κλάδ υς εργα��-μενων γυναικών.Λείπ υν επίσης ι έγγρα!ες μαρτυ-

ρίες Eλληνίδων ηθ π ιών τ υ 19 υαι. (απ μνημ νεύματα, αυτ �ι γρα-

!ίες, πρ σωπικά κείμενα, αλληλ -γρα!ία κ.ά.) μέσα απ� τις π ίες θαμπ ρ ύσε να σκιαγρα!ηθεί η θέσητ υς στην κ ινωνία της επ �ής. Eτσιη σύνθεση της εικ�νας της Eλληνί-δας ηθ π ι ύ ως εργα� μένης σταδύσκ λα �ρ�νια της εδραίωσης τηςελληνικής σκηνής τ υ 19 υ αι. ώς τιςαρ�ές τ υ 20 ύ αι. θα στηρι�θεί μ�-ν σε στ ι�εία σπ ραδικά και απ -σπασματικά.

Στ� �ώρ� της λ�γι�σύνης

Στα τέλη τ υ 18 υ αι., αρ�ές τ υ19 υ αι., ι Eλληνίδες π υ θα έρθ υνπρώτα σε επα!ή με τ θέατρ είναιαυτές π υ κιν ύνται στ �ώρ τηςλ γι σύνης, στις περι �ές �π υπρώτα συντελείται η πρ�σληψη τ υ

δια!ωτισμ ύ, στην Π�λη, στις παρα-δ υνά�ιες ηγεμ νίες και στα Eπτά-νησα. Στη Zάκυνθ εντ πί�εται τ 1817 η πρώτη ερασιτέ�νιδα ηθ π ι-�ς, η Aικατερίνη Bιαγκίνη, να συ-μπράττει με τ ν εκεί Φιλ δραματικ�Σύλλ γ σε παραστάσεις ιταλικώνμελ δραμάτων, ενώ ι Φαναριώτισ-σες σε �ραδινές συναθρ ίσεις στα!ιλ λ γικά σαλ�νια της επ �ής, �-πως αυτ� της κυρίας Tυαννίτη καιτης Pω&άνδρας Mαυρ γέν υς, στηνKωνσταντιν ύπ λη, μετέ� υν στηνανάγνωση θεατρικών κειμένων καιστις πρώτες απ�πειρες ερασιτε�νι-κών παραστάσεων «κεκλεισμένωντων θυρών». Aνα!έρ υμε ενδεικτι-κά τη Pαλλ ύ Σ ύτσ υ και την EλένηAριστάρ�η, π υ μνημ νεύει Aλ. P.Pαγκα�ής στα «Aπ μνημ νεύματά»τ υ. H Pαλλ ύ Kαρατ�ά, κ�ρη τ υ η-γεμ�να της Bλα�ίας Iωάννη Kαρα-

τ�ά, ιδρύει στ B υκ υρέστι τ νπρώτ ερασιτε�νικ� θίασ π υ θαδώσει καν νικές δημ�σιες παραστά-σεις απ� τ Φε�ρ υάρι 1819 ώς τατέλη τ υ 1820 στ θέατρ της Eρυ-θράς Kρήνης. Σ’ αυτ� θα εμ!ανι-στ ύν και ι πρώτες Eλληνίδες ερα-σιτέ�νιδες ηθ π ι ί, η MαριγώAλκαί υ, σύ�υγ ς τ υ ηθ π ι ύ Θε-�δωρ υ Aλκαί υ, η Mαρία Παπαϊω-άνν υ, η ρ υμανικής καταγωγής Mα-ριώρα Mπ γδανέσκ υ και τρεις ανώ-νυμες ι Eλένη, Zωΐτσα και Eιρήνη.Aπ� αυτές μ�ν η Mαριγώ Aλκαί υθα ε&ελι�θεί σε επαγγελματία ηθ -π ι� και θα δώσει παραστάσεις στηΣύρ τ 1829, μετέ� ντας στ θίασ τ υ συ�ύγ υ της.

O περι ρισμ�ς της γυναίκας στατ υ ίκ υ της και η υπ ταγή της στ πρ�τυπ της ανδρ κρατ ύμενηςκ ινωνίας, π υ την ήθελε απ ύσα α-

π� την κ ινωνική και π λιτική �ωή,δεν επέτρεπε την εμ!άνισή της πά-νω στη σκηνή. H αντίληψη αυτή δια-τηρήθηκε για �ρ�νια και μετεπανα-στατικά. Eτσι �ταν, στα θεατρικά α-ναπτυγμένα I�νια νησιά, δύ γυναί-κες, η Aκρι� ύλα Σταύρ υ και η Aι-κατερίνη Kαμπατσίνη, ανε�αίν υνστη σκηνή σε παράσταση τ υ έργ υτ «Δά!νιν Στε!άνι» τ υ Σπ. Zα-μπέλι υ και I. M. Nικ λαΐδη, π υ παί-�τηκε στη Λευκάδα τ Φε�ρ υάρι 1833, η εμ!άνισή τ υς �αιρετί�εταιαπ� την «E!ημερίδα τ υ Hνωμέν υKράτ υς των I νίων Nήσων» ως γε-γ ν�ς π υ πρέπει να «α�αιρέση απταις ικ γένειαις εκείναις ταις πρ-ληψαις, π υ ως τώρα επικρατ ύσανως πρ ς την ανατρ �ήν των κ ρα-σίων».

Στην Aθήνα, πρωτεύ υσα τ υ ε-λεύθερ υ πλέ ν ελληνικ ύ κράτ υς,η ατ λμία των Eλληνίδων να ανέ-� υν στη σκηνή καταδικά�ει τις πρώ-τες ελληνικές παραστάσεις (1836-1837) στ θέατρ Σκ ντ��π υλ υ σεαπ τυ�ία, πρ σθέτ ντας στ �ειμα-��μεν ελληνικ� θέατρ ένα επιπλέ- ν πρ��λημα, πέρα απ� την έλλειψηκατάλληλης στέγης και εκπαιδευμέ-νων υπ κριτών: τ ν περι ρισμ� τ υδραματ λ γί υ σε έργα απ� �π υ α-π υσιά� υν ι γυναικεί ι ρ�λ ι ή τηνερμηνεία τ υς απ� νεαρ ύς «μυστα-

κ !�ρ υς», με !υσικ� επακ�λ υθ την έκπτωση της π ι�τητας, ενώ τηνίδια επ �ή εισ�άλλει στην Aθήνα τ ιταλικ� μελ�δραμα με επαγγελματι-κή εμπειρία και γυναίκες επί σκηνής,π υ &ετρέλαναν τ ν άρρενα πληθυ-σμ�. Γρά!ει ενδεικτικά Mακρυ-γιάννης: «τ ν γέρ Λντ , π υ δενέ�ει ύτε δντι, τ ν παλά�ωσε η Pί-τα Mπάσσ (Iταλίδα σ πράν ) καιτ υ α�άνησε τσα τάλληρα δίν νταςκαι άλλα πεσκέσια».

T 1840 εμ!ανί�εται στην αθηναϊ-κή σκηνή η πρώτη γυναίκα ηθ π ι�ς,ανταπ κριν�μενη στην πρ�σκλησητης Φιλ δραματικής Eταιρείας, π υεί�ε ιδρυθεί στην Aθήνα απ� πρ σω-πικ�τητες της επ �ής, ι π ί ι εί-�αν καλέσει απ� τ B υκ υρέστι τ νKωνσταντίν Kυριακ� Aριστία, τ μ�ν μέ�ρι τ�τε σπ υδασμέν επαγ-γελματία ηθ π ι�, να μυήσει νέ υςστην υπ κριτική τέ�νη. Πρ�κειται,σύμ!ωνα με δημ σιεύματα τ υ Tύ-π υ, για τη M.A. T�ί�ιτ�α, σύμ!ωναδε με τ ν ιστ ρικ� Nικ. Λάσκαρη γιατην Aικ. Παναγιώτ υ π υ υπ δύθηκετην Kίσηρα στ ν «Aριστ�δημ » τ υM�ντι. H εμ!άνισή της πρ κάλεσεθυελλώδη ενθ υσιασμ� στ αθηναϊ-κ� κ ιν�. Oμως η �λη πρ σπάθειαγρήγ ρα θα ναυαγήσει. Oι παραστά-σεις σταματ ύν λ�γω των μη�αν ρ-ρα!ιών της �αυαρικής αυλής π υ έ-

�λεπε με ανησυ�ία τη δημι υργίαελληνικ ύ θεάτρ υ.

«K�σμια και ευειδή»

Oταν, δύ �ρ�νια μετά (1842), ηEταιρεία τ υ εν Aθήναις Θεάτρ υ�ητήσει, με επιστ λή της πρ ς τ Δήμαρ� Aθηναίων, να � ηθήσει, ώ-στε να �ρεθ ύν «κ ράσια» !τω�ών ικ γενειών για να γίν υν ηθ π ι ίυπ� τ ν �ρ να είναι «κσμια και ευ-ειδή», πρώτη θα ανταπ κριθεί πάλι ηAικ. Παναγιώτ υ και στη συνέ�εια ηAθηνά Φιλιππάκη, εργάτριες και ιδύ στ μετα& υργεί τ υ Σκην, γα-μπρ ύ τ υ Aλ. P. Pαγκα�ή. Θα ακ -λ υθήσ υν άλλες δύ γυναίκες ηMαριγώ Δευτερίδη και η Mαριγώ Δ -μεστίνη, και στη συνέ�εια θα εμ!ανι-στ ύν η Kαλλι�πη Xρήστ υ και η Δα-νάση τ 1845, η Eυθ. Iωαννίδ υ τηνπερί δ 1845-1850, ι Aμαλία Στ κ,Π λυ&ένη Σμυρλή, Aργυρή και Aθη-νά Συψώμ υ, Mαρία και Kατίνα Σάι-λερ τ 1857-1858, καθώς και ι Eιρή-νη Iωάνν υ, Eλένη K μνην ύ, EλένηΓαϊτάν υ, Eλένη Γυπαράκη, MαριγώTε�νίτ υ και Mαριγώ Π μ�νη με σύ-ντ μ πέρασμα απ� τη θεατρικήσκηνή μέ�ρι τ 1864. T 1859 εμ!α-νί�εται και διαπρέπει στ �ώρ τ υλυρικ ύ θεάτρ υ η Iσα�έλλα Iατρά,σύ�υγ ς τ υ Παύλ υ Kαρρέρ.

Tη δεκαετία τ υ 1860, παρά τις α-ντί& ες συνθήκες λειτ υργίας τηςελληνικής σκηνής, ι γυναίκες σπά-νε τ ν κλ ι� των πρ καταλήψεωνκαι η μία μετά την άλλη ανε�αίν υνστη σκηνή. Tην περί δ αυτή εμ!α-νί�εται η σπ υδαία ηθ π ι�ς ΠιπίναB νασέρα, π υ θα ε&ελι�θεί γρήγ -ρα σε πρωταγωνίστρια, και ακ λ υ-θ ύν η Eλένη �α�ερί υ–Xέλμη, ηΣμαράγδα Συρμακέ�η, η Π λυ&ένηΣ ύτσα, η Σ !ία Π λιτ π ύλ υ με-τέπειτα Tα� υλάρη, η Mαρία Πετρί-δ υ, η Σ !ία Δημητρ υλ π ύλ υ, ηEλένη Aρνιωτάκη κ.ά., ενώ τις επ�-μενες δεκαετίες θα εμ!ανιστ ύνδιαδ �ικά η Aικατερίνη Bερώνη και ηEυαγγελία Παρασκευ π ύλ υ δύ μεγάλες ηθ π ι ί τ υ 19 υ, π υ θαδεσπ�� υν για �ρ�νια στην ελληνικήσκηνή.

Σύμ!ωνα με συγκεντρωτικά στ ι-�εία, την περί δ 1867–1884 υπήρ-�αν 18 γυναίκες ηθ π ι ί έναντι 49ανδρών, τ 1891 40 γυναίκες έναντι60 ανδρών και τ 1907 !έρ νται εγ-γεγραμμένες στ Σύλλ γ EλλήνωνHθ π ιών 50 γυναίκες έναντι 70 αν-δρών. Aνάμεσά τ υς και ι δύ μεγά-λες πρωταγωνίστριες τ υ πρώτ υμισ ύ τ υ 20 ύ αι., Mαρίκα K τ π ύ-λη και Kυ�έλη Mυράτ.

Π ια η κ ινωνική αντιμετώπισηΣυνέ!εια στην 18η σελίδα


H Kυ�έλη Mυράτ ήταν –μα$ίμε τη Mαρίκα Kτπύλη– απ� τις πι δυναμικές πρ-σωπικ�τητες στ !ώρ τυ θεάτρυ, τ πρώτ μισ� τυ 20ύ αι. T 1913 διεγρά-�η (μα$ί με την Kτπύλη)απ� τν Σύλλγ EλλήνωνHθπιών κατηγρύμενη �τι κρατύσε τα πεντάλεπταπυ εισέπραττε απ� κάθε εισιτήρι για δική της ω�έ-λεια. H αλήθεια είναι �τι ι δυ θεατρίνες δεν απέδι-δαν τα πσστά, επειδή Σύλλγς δεν συμ�ώνησεστ δικαίωμα τυ εκλέγεινκαι τυ εκλέγεσθαι των γυναικών ηθπιών.

H Mαρίκα Kτπύλη εκτ�ςαπ� μεγάλη θεατρίνα ήταν

και απ� τις πρώτες πυ ε�έ-�ρασαν δημ�σια την άπψή

τυς για τν εργασιακ� !ώρτυ θεάτρυ. T 1913 θα $η-τήσει απ� τ συνδικαλιστικ�

�ργαν των ηθπιών να θε-σπίσει και για τις γυναίκες

τ δικαίωμα τυ εκλέγειν καιτυ εκλέγεσθαι. (Aπ� τ �ι�λί «T θέατρ

στην Eρμύπλη τν 20� αιώνα»).

της γυναίκας ηθ π ι ύ; Tα ευρέαστρώματα της ελληνικής κ ινωνίαςεί�αν αρνητική στάση απέναντί της,γεγ ν�ς π υ !ειλ�ταν στην κακήεικ�να π υ εί�ε σ�ηματίσει η κ ινήγνώμη της επ �ής απ� τις πριμαντ�-νες τ υ ιταλικ ύ μελ δράματ ς. Oιακκισμ ί, ι ημίγυμνες εμ!ανίσεις, ι κινήσεις και ι �ειρ ν μίες τωντελευταίων, με ερωτικά υπ ν ύμε-να, πρ σέ�αλαν τα συντηρητικά ήθητης επ �ής και έρ� νταν σε αντίθε-ση με την ηθική διαπαιδαγώγηση τηςEλληνίδας.

H ελληνική κ ινωνία θεωρ ύσε τ θέατρ ως μέσ ηθικής διαπαιδαγώ-γησης και πνευματικής καλλιέργειαςτ υ ατ�μ υ και απαιτ ύσε απ� τ υςηθ π ι ύς για να ανταπ κριθ ύνστην υψηλή απ στ λή τ υς να έ� υνσεμνή συμπερι! ρά και ανεπίληπτ διαγωγή. Xαρακτηριστικ� είναι τ άρθρ 36 τ υ Σ�εδί υ Kαν νισμ ύτ υ Eλληνικ ύ Θεάτρ υ τ 1856,σύμ!ωνα με τ π ί απαγ ρευ�τανη είσ δ ς ανδρών στα καμαρίνια τωνγυναικών ηθ π ιών «ε�αιρέσει τ υεργ λά� υ, τ υ αρ�ηγ ύ της σκηνήςκαι τ υ κ υρέως. Aι κυρίαι τ υ θεά-τρ υ δύνανται να συν δεύωνται μ-ν ν υπ μιας συγγεν ύς των».

Παρά τ γεγ ν�ς �τι η πρώτη ηθ -π ι�ς Aικ. Παναγιώτ υ δεν απέ!υγετη μίμηση συμπερι! ράς των Iταλί-δων α ιδών, ιδίως στην πρ�κλησηδημι υργίας μάδας «υπηρετ ερα-στών», ι γυναίκες ηθ π ι ί π υ κα-τα&ιώθηκαν ως επαγγελματίες στ �ώρ τ υ θεάτρ υ απ� τ 1860 καιμετά, απεί�αν απ� τέτ ιες συμπερι-! ρές. Στην πλει ν�τητά τ υς ήταν

παντρεμένες με συναδέλ! υς τ υς,με τ υς π ί υς συνεργά� νταν σταδιά! ρα θεατρικά σ�ήματα, ή απ -σύρ νταν απ� τ θέατρ �ταν συνή-πταν γάμ με άντρα εκτ�ς τ υ θεα-τρικ ύ κ�σμ υ.

H κακή !ήμη π υ τις συν�δευε μεδυσκ λία υπ �ώρησε, γιατί στις Iτα-λίδες πριμαντ�νες ήρθαν στη συνέ-�εια να πρ στεθ ύν και ι κάθε εί-δ υς «καλλιτέ�νιδες» των ωδικώνκα!ενείων (κα!έ-σαντάν) και τωνπαραθεατρικών θεαμάτων π υ μετην ανάρμ στη συμπερι! ρά τ υςσυμπαρέσυραν στη συνείδηση τ υαπλ ύ λα ύ και ε& μ ίωναν �λες τιςγυναίκες της σκηνής.

Π ι τ εργασιακ� καθεστώς τωνπρώτων Eλληνίδων ηθ π ιών; Ωςπρ ς τις απ δ �ές έτυ�αν ιδιαίτε-ρης μετα�είρισης έναντι των αν-δρών συναδέλ!ων τ υς. H «Eταιρείατ υ εν Aθήναις Θεάτρ υ» πρ κειμέ-ν υ να ικαν π ιήσει τις δύ πρώτεςηθ π ι ύς, Aικ. Παναγιώτ υ καιAθηνά Φιλιππάκη, αλλά και να πρ -σελκύσει και άλλες στη σκηνή, συνή-ψε τ 1842 συμ��λαι μα�ί τ υς κα-τα� λής μηνιαί υ μισθ ύ 50 δρ�.,π υ τ υς ε&ασ!άλι�ε έτσι μία πάγιααπ �ημίωση. Oι άντρες ηθ π ι ίπληρών νταν μ�ν απ� τα έσ δατων παραστάσεων, π υ κατανέμ -νταν σε μερίδες απ� τις π ίες η α-νώτερη αντιστ ι� ύσε σε 25 δρ�. καιη κατώτερη σε 12 δρ�. Oι πρωταγω-νιστές ελάμ�αναν 2 μερίδες, ι δεύ-τερ ι μία και ι τρίτ ι μισή. Eάν υ-πήρ�ε περίσσευμα πήγαινε υπέρ τ υταμεί υ. Aλλά και ι γυναίκες συμμε-τεί�αν στην καταν μή των εισπρά&ε-ων των παραστάσεως, α! ύ �μως α-

!αιρ ύνταν ι μισθ ί τ υς απ� τιςμερίδες π υ τ υς αναλ γ ύσαν.

Oικ�ν�μικές ανισ�τητες

Bέ�αια εάν συγκρίνει κανείς τ μηνιαί μισθ� των 50 δρ�. της Aικ.Παναγιώτ υ με τ αντίστ ι� των380 δρ�. της Rita Basso ή αργ�τερατ 1860 με τις 2.300 δρ�. της υψι!ώ-ν υ Στε!ανίνας Kα�ιμίρ, αντιλαμ�ά-νεται π ια ήταν η ικ ν μική άνθη-ση τ υ ιταλικ ύ μελ δράματ ς ένα-ντι της ψυ� ρραγ ύσας ελληνικήςσκηνής.

Aκ λ υθώντας τ παράδειγμα τωνευρωπαϊκών θιάσων θα καθιερωθείκαι στην Eλλάδα η συνήθεια των ευ-εργετικών παραστάσεων, ως ένα ε-πιπλέ ν μέσ ικ ν μικής ενίσ�υ-σης των ηθ π ιών. Παρ’ �λα αυτά, �-ταν στις 13 Φε�ρ υαρί υ 1843 δίνε-ται ευεργετική για τις τέσσερεςπρώτες Eλληνίδες ηθ π ι ύς, ι ει-σπρά&εις τ υς δεν εί�αν καμία ανα-λ γία με αυτές των Iταλίδων.

Oι πρώτες γυναίκες ηθ π ι ί θαακ λ υθήσ υν την τύ�η τ υ ελληνι-κ ύ θεάτρ υ. Mε την άτυ�η κατάλη-&η των ελληνικών παραστάσεων θα�αθ ύν, και αυτές, απ� την αθηναϊκήσκηνή. Oταν τ 1856 Γρηγ. Kα-μπ ύρ γλ υ θα αναλά�ει νέα πρω-τ � υλία για την ίδρυση Eθνικ ύ Θε-άτρ υ, η επί τ υ Eλληνικ ύ Θεάτρ υEπιτρ πή, στ σ�έδι καν νισμ ύπ υ καταρτί�ει, επι�άλλει στ ν εργ -λά� να μισθ δ τεί τ υς ηθ π ι ύςσε ετήσια �άση (τρεις πρωταγωνι-στές, τρεις δεύτερ υς και τέσσεριςτρίτ υς και τρεις πρωταγωνίστριες,

δύ δεύτερες και δύ τρίτες) επε-κτείν ντας έτσι τ καθεστώς μισθ -δ σίας και στ υς άντρες. Eπίσης -ρί�εται �τι επιτρέπεται μ�ν μία ευ-εργετική παράσταση σε κάθε θεατρι-κή περί δ , ι εισπρά&εις της π ίαςθα μ ιρά� νταν μετα&ύ των πρωτα-γωνιστών αντρών και γυναικών, ανά-λ γα με τ ν ετήσι μισθ� τ υς. Στηνπρά&η �μως τα πράγματα είναι π λύδια! ρετικά. Oι ισ�νές εισπρά&ειςθα αναγκάσ υν τ θεατρώνη να αθε-τήσει τις δεσμεύσεις τ υ. Eτσι τ νΣεπτέμ�ρι τ υ 1858, μία ε�δ μάδαμετά την έναρ&ή τ υς, ι παραστά-σεις διακ�πτ νται «απ π ι υμένωντων ηθ π ιών να παραστήσωσιν ωςμη λαμ�αν�ντων τακτικώς την μι-σθ δ σίαν των».

Mε την απ τυ�ία και αυτής τηςπρ σπάθειας συστάσεως Eθνικ ύΘεάτρ υ δεν έμεινε πλέ ν άλλ ςδρ�μ ς παρά η «ιδιωτική πρωτ -� υλία».

Tη δεκαετία τ υ 1860 εμ!ανί� -νται ι πρώτ ι επαγγελματικ ί θίασ ιμε επικε!αλής τ ν Παντελή Σ ύτσα,τ ν Aθ. Σίσυρ , τ ν Δημ. Aλε&ιάδηκαι τ ν Δι ν. Tα� υλάρη π υ λει-τ υργ ύν σε συνεταιρική �άση. Oιθίασ ι αυτ ί θα ευτυ�ήσ υν περισ-σ�τερ στα κέντρα τ υ μεί� ν ςEλληνισμ ύ, παρά στην πρωτεύ υσατ υ ελληνικ ύ κράτ υς. Tα κέρδητ υς διανέμ νταν στα μέλη τ υ θιά-σ υ, σύμ!ωνα με τ ν αριθμ� των με-ριδίων π υ πρ έ�λεπε για τ ν καθέ-να τ συμ��λαι� τ υ με τ θιασάρ�η.T 1867 σε θίασ των Π. Σ ύτα - Δ.Aλε&ιάδη και Δ. Tα� υλάρη, ι δύ πρωταγωνίστριες, Πιπίνα B νασέρακαι Σ !ία Tα� υλάρη εμ!ανί� νται


Συνέ!εια απ� την 17η σελίδα

Στιγμι�τυπ απ� τ γύρισμα της ταινίας «O αγαπητικ�ς της �σκπύλας», τ 1932, σε σκηνθεσία Δημήτρη Tσακίρη. Oι γυναίκες ηθπιί είναι ήδη αρκετές.


να έ� υν απ� 30 μερίδια η κάθε μία,έναντι 20 μεριδίων τ υ κάθε πρωτα-γωνιστή. Γενικά η αμ ι�ή της γυναί-κας ηθ π ι ύ, �πως άλλωστε και τ υάντρα, κριν�ταν απ� τις υπ κριτικέςτης ικαν�τητες, την απή�ηση π υ εί-�ε στ κ ιν� και την ικαν�τητά τηςνα γεμί�ει τ θέατρ . O Δι ν. Tα� υ-λάρης ανα!έρει �τι τ 1875 παρε�ώ-ρησε ίσα μερίδια σε �λα τα μέλη τ υθιάσ υ τ υ, με ε&αίρεση την πρωτα-γωνίστρια π υ λ�γω των μεγάλων ε-&�δων της «έπαιρνε κανένα εικ σι-πεντάρικ παραπάνω απ τ υς άν-δρες». Σε λ γιστικ� �ι�λί τ υ θιά-σ υ «Mενάνδρ υ» κατα�ωρείται α-μ ι�ή 52,50 για τις πρωταγωνίστριεςΣ !ία Tα� υλάρη και Πιπίνα B να-σέρα ενώ Δι ν. Tα� υλάρης λαμ-�άνει 45,50 δρ�., αδελ!�ς τ υ Σπύ-ρ ς Tα� υλάρης, δεύτερ ς «τη τά-�ει» ηθ π ι�ς, 38,50 και η Φιλ μήλαB νασέρα, κ�ρη της μεγάλης πρω-ταγωνίστριας, 31,50 δρ�. Πάντως εί-ναι γενικά δύσκ λ να ε&ακρι�ωθεί ηακρι�ής αμ ι�ή των γυναικών, γιατίστα κατάστι�α των λ γιστικών �ι-�λίων των θιάσων π υ έ� υν διασω-θεί, σπάνια αναγρά!εται μεμ νωμέ-ν τ �ν μα γυναίκας ηθ π ι ύ, μεε&αίρεση αυτ� της Π λυ&ένης Σ ύ-τσα π υ εμ!ανί�εται μετά τ θάνατ τ υ συ�ύγ υ της ως �ήρα τ υ Παντε-λή Σ ύτσα.

H κατα�ώρηση των αμ ι�ών γιν�-ταν κατά �εύγη π.�. Δι ν. και Σ !ίαTα� υλάρη, Eμμ. και Eλένη Xέλμη,Γεώργι ς και Iωάννα Nικη!�ρ υ, τα-κτική η π ία ακ λ υθείται ακ�μακαι στις αρ�ές τ υ 20 ύ αι., γεγ ν�ςπ υ απ δεικνύει την ικ γενειακήμ ρ!ή με την π ία εί�αν δ μηθεί ιελληνικ ί θίασ ι. Eτσι ι απ λα�έςμ ιρά� νταν ανά ικ γένεια, μετα&ύ�ευγαριών, ή αδελ!ών, ή μητέραςκαι παιδιών, �ωρίς να είναι σα!έςπ ι π σ� λάμ�ανε καθένας.

Yπήρ�αν περιπτώσεις και δεν εί-ναι λίγες, �π υ στις καταστάσεις μι-σθ δ σίας δεν ανα!έρ νται καθ�-λ υ ν�ματα γυναικών, ύτε ως συ-�ύγων, ωσάν θίασ ς να απαρτι��-ταν μ�ν απ� άντρες ηθ π ι ύς,στ ι�εί ενδεικτικ� της έλλειψης ι-σ�τητας ανάμεσα στα δύ !ύλα. Oάντρας καρπων�ταν έτσι τ απ τέ-λεσμα εργασίας της συ�ύγ υ τ υ. Hπεραιτέρω διαν μή των μεριδίων ε-&αρτι�ταν πλέ ν απ� τις μετα&ύτ υς σ�έσεις.

Παρά τη μερική αυτή «υπ τίμησή»τ υς, ι γυναίκες ηθ π ι ί «ήταν ι�ασίλισσες της πιάτσας και ι γεννή-τριες της ψυ�αγωγίας», η λάμψη καιη δύναμη των θιάσων. Eτσι δεν θααργήσ υν να πάρ υν τα ηνία και ωςεπι�ειρηματίες στ �ώρ τ υ θεά-τρ υ.

Πρώτη γυναίκα θιασάρ�ης στ 19 αι. είναι η Aικ. Bερώνη π υ πρωτ εμ-!ανί�εται με δικ� της θίασ τ 1889στη Σμύρνη ( ι επι!ανείς Πιπίνα B -νασέρα και Σ !ία Tα� υλάρη παρέ-μειναν πρωταγωνίστριες, η πρώτητ υ θιάσ υ τ υ Δημ. Aλε&ιάδη, ηδεύτερη τ υ «Mενάνδρ υ», θιάσ υτ υ συ�ύγ υ της Δι ν. Tα� υλάρη,π τέ �μως θιασαρ�ίνες). H αντί�η-λ�ς της, Eυαγγελία Παρασκευ π ύ-λ υ, κράτησε για �ρ�νια τα σκήπτραστην ελληνική σκηνή περισσ�τερ

ως πρωταγωνίστρια και λιγ�τερ ωςθιασάρ�ης.

Tην Aικ. Bερώνη στην ικ ν μικήδια�είριση τ υ θιάσ υ της � ηθ ύ-σαν στην αρ�ή τα αδέλ!ια της Θεμι-στ κλής και Δημήτρης Bερώνης καιαργ�τερα σύ�υγ�ς της Γεωρ. Γεν-νάδης. Σε κατάσταση μισθ δ σίαςπ υ έ�ει διασωθεί τ υ πρ σωπικ ύτ υ θιάσ υ της τ 1908, στ θέατρ «Ωδεί ν» της Kωνσταντιν ύπ λης,δεν αναγρά!εται η αμ ι�ή της ίδιας, π�τε δεν είναι δυνατ� να γίνει σύ-γκριση των απ λα�ών της, σε σ�έσημε τα υπ�λ ιπα μέλη τ υ θιάσ υ.

Σύμ!ωνα με τα λεγ�μενα τ υ M.Mυράτ «η διάτα&η των μεριδίωνστ υς θιάσ υς γιν�ταν με πνεύμασ σιαλιστικ�: δώδεκα ι πρωταγωνι-στές, δέκα ι δεύτερ ι και κτώ ιμικρ�τερ ι. Oμως παρ’ �λα αυτά ιδιευθυντές και ι πρωταγωνιστές έ-παιρναν τη μερίδα τ υ λέ ντ ς, ιλ ιπ ί ηθ π ι ί δειν παθ ύσαν καιτ �ειρ�τερ με συνέν � τ ν ταμίαδ ύλευε αρκετή ρεμ ύλα στην εί-σπρα&η».

Oμως τ ταλέντ παραμένει τ κύ-ρι κριτήρι ρύθμισης της μισθ δ -σίας, �πως !αίνεται και απ� τ μι-σθ λ�γι της τελευταίας περι�δ υτ υ Bασιλικ ύ Θεάτρ υ (1907), �π υη Mαρίκα K τ π ύλη παίρνει μισθ�700 δρ�. έναντι 450 δρ�. τ υ πρώτ υάντρα, Eδμ�νδ υ Φυρστ. T�σ η K -τ π ύλη, π υ απ� τ 1908 θα συ-γκρ τήσει τ πρώτ της θίασ , �σ και η Kυ�έλη Mυράτ, δύ δυναμικέςπρ σωπικ�τητες, θα είναι, στ πρώ-τ μισ� τ υ 20 ύ αι. αδιαμ!ισ�ήτη-τες κυρίαρ� ι της θεατρικής �ωήςως πρωταγωνίστριες και θιασαρ�ί-νες.

Oι συνθήκες εργασίας και δια�ίω-σης των γυναικών ηθ π ιών ήταν ιίδιες με αυτές των αντρών, π υ απ�μαρτυρίες τ υς συν ψί� νται σε δύ λέ&εις: στέρηση και αθλι�τητα. Iδιαί-

τερα στη διάρκεια των περι δειών,περι!ερ�μεν ι απ� π�λεις σε �ωριάκαι αντίστρ !α, πρ σπαθ ύσαν ναεπι�ιώσ υν κάτω απ� αντί& ες συν-θήκες. Mε έλλειψη μ�νιμης στέγης,�εστ ύ καταλύματ ς και κατάλληληςτρ !ής, ι γυναίκες ηθ π ι ί μεγα-λών υν τα παιδιά τ υς στα παρασκή-νια, π υ και εκείνα, τις περισσ�τερες! ρές, μυ�ντ υσαν απ� μικρά στ ε-πάγγελμα και αναλάμ�αναν ρ�λ υςγια να ε&ασ!αλίσ υν αντίστ ι�α με-ρ κάματα απ� τις εισπρά&εις τ υθιάσ υ. Παράδειγμα τ �εύγ ς Δη-μητρί υ και Eλένης K τ π ύλη μετις τέσσερις κ�ρες τ υς ηθ π ι ύς,τις Aντι�πη, Xρυσ ύλα, Φωτεινή καιMαρίκα.

Γυναίκες τ υ λα ύ, αγράμματες ι περισσ�τερες ηθ π ι ί τ υ 19 υαι., παρά τις αντικειμενικές δυσκ -λίες και την κ ινωνική πρ κατάλη-ψη, κατ�ρθωσαν να ανταπ κριθ ύνστις απαιτήσεις τ υ επαγγέλματ ςκαι να διακριθ ύν. Στα τέλη τ υ αι-ώνα θα δώσ υν τη σκυτάλη στη νέαγενιά ηθ π ιών απ� την αστική τά-&η, π υ θα αναδεί&ει μ ρ!ές �πωςη Mαρίκα K τ π ύλη, η Kυ�έλη, ηP �αλία Nίκα, η Aννα Φραγκ π ύ-λ υ κ.ά.

Aπ� αυτές η Mαρίκα K τ π ύληθα είναι η πρώτη π υ θα εκ!ράσειδημ�σια άπ ψη για τ ν εργασιακ��ώρ τ υ θεάτρ υ. T 1913 θα �ητή-σει απ� τ συνδικαλιστικ� �ργαν των ηθ π ιών να θεσπίσει και για τιςγυναίκες ηθ π ι ύς τ δικαίωμα τ υεκλέγειν και εκλέγεσθαι. Eπειδή τ αίτημά της αυτ� δεν έγινε δεκτ� απ�τ ν ανδρ κρατ ύμεν «Σύλλ γ Eλλήνων Hθ π ιών», σε ένδει&η δια-μαρτυρίας, σταμάτησε να απ δίδειστ ταμεί τ υ Συλλ�γ υ, �πως �-!ειλε, τα πεντάλεπτα π υ εισέπρατ-τε απ� κάθε εισιτήρι , με απ τέλε-σμα στις 30 Mαΐ υ 1913 Σύλλ γ ςνα απ !ασίσει τη διαγρα!ή της, κα-

θώς και της Kυ�έλης π υ ακ λ ύθη-σε τ παράδειγμά της, κατηγ ρώ-ντας τες �τι κατακρατ ύσαν τ π σ�αυτ� για δική τ υς ω!έλεια. T 1928θα λά�ει επίσης μέρ ς στη Δι ικ ύ-σα Eπιτρ πή τ υ «Kαλλιτε�νικ ύOμίλ υ Hθ π ιών», συλλ�γ υ π υγρήγ ρα θα διαλυθεί κάτω απ� τηνπίεση τ υ Σωματεί υ Eλλήνων Hθ -π ιών, π υ εί�ε ιδρυθεί απ� τ 1917και απ τελ ύσε τ μα�ικ�τερ ! -ρέα έκ!ρασης των ηθ π ιών.

Mέ�ρι τ ν B’ Παγκ�σμι Π�λεμ δεν �ρίσκ υμε άλλη γυναίκα ηθ -π ι�, να δραστηρι π ιείται συνδικα-λιστικά στ �ώρ τ υ θεάτρ υ. Δενεντ πί� νται γυναίκες στα ιδρυτικάμέλη τ υ Σ.E.H. ύτε στα ψη! δέλ-τια των αρ�αιρεσιών τ υ.

H πρώτη γυναίκα π υ εκλέγεταιστ Δ.Σ. τ υ Σ.E.H. τ Δεκέμ�ρι τ υ1944 είναι η Aννα Kαλ υτά και ακ -λ υθεί τ 1949 η Eλένη Xαλκ ύσηκαι τ 1952 η Aλέκα Kατσέλη, π υπρέπει να θεωρηθ ύν ως ι πρώτεςσυνδικαλίστριες ηθ π ι ί.

Bι�λι�γραία Pαγκα�ής Aλ. P. «Aπ�μνη-μ�νεύματα», Eν Aθήναις, 1894 - 1930. 4 τ.

Tα��υλάρης Δι�ν. «Aπ�μνημ�νεύματα», EνAθήναις, 1930.

Λάσκαρης N. «Iστ�ρία τ�υ νε�ελληνικ�ύ θε-άτρ�υ», Aθήνα: M. Bασιλεί�υ, 1938-1939,2 τ.

Σπάθης Δημ. «O Δια�ωτισμ"ς και τ� νε�ελ-ληνικ" θέατρ�», Θεσ/νίκης Un. StudioPress, 1986

Γεωργακάκη Kωνστάντ$α, «H θεατρική π�-λιτική κατά την �θωνική περί�δ�», Διδ.διατρι�ή, Aθήνα, 1997, 2 τ.

Γεωργακάκη Kωνστάντ$α, «Θέατρ� Aθη-νών: Oι παραστάσεις στα %ρ"νια τ�υOθωνα». Παρά�ασις, 1998, σ. 143-180.

Σωματεί� Eλλήνων Hθ�π�ιών, «Oγδ"ντα%ρ"νια 1917-1957. Iστ�ρική αναδρ�μή α-π" �μάδα θεατρ�λ"γων», Eρευνα επ�-πτεία συντ�νισμ"ς Xρυσ. Σταματ�π�ύλ�υ- Bασιλάκ�υ, Aθήνα: K. και Π. Σμπίλιας,1999.

Aρ%εί� Θεατρικ�ύ M�υσεί�υ, �ακ. αρ. 46,53, 54, 55, 75, 80.

H Aννα Kαλυτά (αριστερά) είναι η πρώτη γυναίκα πυ εκλέγεται στ Δ.Σ. τυ ΣEH, τ 1944 και η Eλένη Xαλκύση (δε-�ιά) ακλυθεί τ 1949. Aπ� τ αρ!εί τυ Θεατρικύ Mυσείυ.


«Mην πεις κακ για �αμπρικ�ύ»O γυναικείς συνδικαλισμ�ς και ι αγώνες για ισ�τητα στν Mεσπ�λεμ

Tης Aγγέλικας Ψαρρά

Iστ�ρικ�ύ, δημ�σι�γρά �υ

AΓPAΦO τ� �ρ�νικ τ�υ μεσ�π�λε-μικ�ύ γυναικεί�υ συνδικαλισμ�ύστην Eλλάδα, δύσκ�λα ��λεύεται σεένα συν�πτικ σημείωμα. Oι γραμ-μές π�υ ακ�λ�υθ�ύν δεν �ιλ�δ�-��ύν επ�μένως παρά να ψηλα�ή-σ�υν μερικά απ τα "ητήματα π�υθέτει η μελέτη εν ς αδιερεύνητ�υακ μη ιστ�ρι�γρα�ικ�ύ πεδί�υ. Kαι,κυρίως, να υπαινι�θ�ύν τις δυσκ�-λίες, τις αντιστάσεις ή, έστω, την αμ-�ιθυμία π�υ συνάντησαν �ι εργα" -μενες γυναίκες στην πρ�σπάθειάτ�υς να συγκρ�τήσ�υν τις πρώτεςσυνδικαλιστικές συσσωματώσειςτ�υς. Συνήθως σιωπηλές, �ι γυναί-κες αυτές απ�κτ�ύν σήμερα σάρκακαι �στά μέσα απ τ� λ γ� των άλ-λων: στατιστικ�λ γων, επιθεωρη-τών/–τριών εργασίας, συνδικαλι-στών, κ�μματικών στελε�ών και �ρ-γάνων, �εμινιστριών και γυναικείων�ργανώσεων. M�λ�ν τι, μως, συ-�νά �ι διαθέσιμες πηγές α��ρ�ύντην κατασκευή εν ς στερε�τύπ�υ–κατά κύρι� λ γ� της εργάτριας ήτης υπαλλήλ�υ–, η α�ία τ�υς παρα-μένει ανεκτίμητη: η πραγματικ τητατων εργα" μενων γυναικών εμπερι-εί�ε �ύτως ή άλλως την καθημερινήαναμέτρηση με την κ�ινωνική τ�υςεικ να.

Διάσπαρτα ί�νη

Oι πληρ��ρίες για τ�ν γυναικεί�εργατικ συνδικαλισμ πληθαίν�υνστα τέλη της δεκαετίας τ�υ ’10.Aλλ�τε μεικτές, κάπ�τε αμιγώς γυ-ναικείες, �ι πρ�δρ�μικές αυτές πρω-τ��υλίες ανι�νεύ�νται εύκ�λαστ�ν Tύπ� της επ��ής, π�υ συ�νάεμ�ανί"�νται ως μία ακ μη γυναι-κεία εκκεντρικ τητα. Aντίστ�ι�ες κι-νήσεις εί�αν ασ�αλώς σημειωθεί α-π π�λύ παλαι τερα, τώρα, ωστ σ�,τ� αίτημα για «�ργάνωση» των εργα-" μενων γυναικών μ�ιά"ει να απ�κτάτην πυκν τητα και την ένταση π�υσύντ�μα θα τ� αναγ�ρεύσ�υν σε έναακ μη κ�ινωνικ "ήτημα της επικαι-ρ τητας: υ�αντ�υργ�ί, γυναίκες καιάνδρες, άλλ�τε συνεργά"�νται καιάλλ�τε διεκδικ�ύν �ωριστά τη �ελ-τίωση των συνθηκών της εργασίαςτ�υς· μπα�ε�άνισσες (κηπ�υρ�ί) ε-ντάσσ�νται στ� έως τ τε ανδρικ σωματεί� τ�υ κλάδ�υ τ�υς· η αυτ�-κτ�νία μιας απ�λυμένης καλτσ�πλέ-κτριας στην Πάτρα γίνεται α��ρμήγια την ίδρυση σωματεί�υ και τηνκήρυ�η απεργίας απ τις συναδέλ-��υς της· εργάτριες γυναικείων ��-ρεμάτων στη Σύρ� επι�ειρ�ύν να συ-γκρ�τήσ�υν τ�ν πρώτ� τ�υς «σύν-δεσμ�»· �ι καπνεργάτριες τ�υ Πει-ραιά δ�κιμά"�υν να αντιδράσ�υνσυλλ�γικά στ�ν απ�κλεισμ τ�υς α-π τ�υς (ανδρικ�ύς) καταλ γ�υςτων ανέργων και στη συστηματική α-

Σ �δρές αντιδράσεις συνάντησαν �ι γυναίκες συνδικαλίστριες, ιδιαίτερα σε �ώρ�υς �π�υ �ι πρ�σπάθειες για συνδι-καλισμ� ήταν πι� έντ�νες και πι� �ργανωμένες. E��δ�ς καπνεργατών και καπνεργατριών απ� εργ�στάσι� της Kα�ά-λας (αρ�εί� EΛIA).

ντικατάστασή τ�υς απ τ�υς ε�έ-δρ�υς π�υ επέστρε�αν κατά κύματααπ τ� στρατ . T�ν ίδι� καιρ , στα1918, δραστηρι�π�ι�ύνται έντ�νακαι �ι εργάτριες ιματισμ�ύ στρατ�ύπ�υ θα σ�ηματίσ�υν μία απ τις μα-κρ��ι τερες γυναικείες εργατικέςσυσπειρώσεις τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ. Λί-γ� αργ τερα, η απεργία των εργα-τριών σε υ�αντ�υργεί� τ�υ Πειραιάκαταλήγει στη μετωπική σύγκρ�υσήτ�υς με την έν�πλη �ωρ��υλακή(Mάι�ς 1920).

Δεν έ�ει ν ημα να συνε�ίσω τηνενδεικτική – σ� και αυθαίρετη– απα-ρίθμηση. Ψη�ίδες εν ς αν�λ�κλή-ρωτ�υ μωσαϊκ�ύ, �ι διάσπαρτες αυ-τές αναγρα�ές δεν είναι σε θέση ναμας �δηγήσ�υν σε μια στέρεη τυπ�-λ�γία τ�υ γυναικεί�υ συνδικαλισμ�ύτης επ��ής. Nα σημειώσω απλώς τι,αν και μετα�ατικές, �ρισμένες κινή-σεις εμ�ανί"�νται ως επι�ιώσειςπρ�γενέστερων ανάλ�γων μ�ρ�ω-μάτων, ενώ άλλες πρ�αναγγέλλ�υνμε �ε�αι τητα τις νέες εκδ��ές γυ-ναικείας συνδικαλιστικής εμπλ�κής.Στη δεύτερη κατηγ�ρία ανήκ�υν α-σ�αλώς �ι δραστηρι τητες των κα-πνεργατριών, υ�αντ�υργών, εργα-τριών ιματισμ�ύ, αλλά και διδασκα-λισσών, ενώ στην πρώτη θα διακιν-δύνευα να εντά�ω τ� Σύνδεσμ�Eργατριών, μετε�έλι�η (;) τ�υ Aλλη-λ��ηθητικ�ύ Συνδέσμ�υ Eργα-τριών Aθηνών π�υ εί�ε ιδρυθεί στα

1913 απ τ� Eργατικ Kέντρ� Aθη-νών: στ� τέλ�ς της δεκαετίας τ�υ‘10, � Σύνδεσμ�ς Eργατριών απειλείμε μηνύσεις εργ�δ τες π�υ κατα-στρατηγ�ύν τ�υς εργατικ�ύς ν -μ�υς, "ητεί με έγγρα� τ�υ την ηθι-κή και υλική συμπαράσταση των (αν-δρικών) εργατικών σωματείων καιδι�ργανώνει εράν�υς και ��ρ�εσπε-ρίδες για την πρ�ικ�δ τηση των με-λών τ�υ. Aυτά στις αρ�ές της περι -δ�υ. Eως τ� τέλ�ς της, � δρ μ�ς π�υθα διανυθεί δεν είναι μικρ ς. Σημα-ντικ ς σταθμ ς η πρώτη συνδιάσκε-ψη εργατριών στ� περιθώρι� τ�υ Συ-νεδρί�υ της Eνωτικής ΓΣEE (Φε-�ρ�υάρι�ς 1929), κατά την �π�ία θααπ�τυπωθ�ύν με ευκρίνεια τα νέαδεδ�μένα της γυναικείας συνδικαλι-στικής στράτευσης.

Oμλγίες και υπσ�έσεις

Σ��δρές υπήρ�αν �ι αντιδράσειςπ�υ αντιμετώπισε � γυναικεί�ς συν-δικαλισμ ς στα πρώτα τ�υ �ήματα,απ�τέλεσμα των αντιστάσεων π�υτρ��δ�τ�ύσε η ίδια η εργασία τωνγυναικών, αλλά και η παραμικρήτ�υς απ πειρα να δ�κιμαστ�ύν στ�νδημ σι� �ώρ�. Aκ μη και στ� τέλ�ςτης μεσ�π�λεμικής περι δ�υ, μιαγυναίκα σαν τη Λιλίκα Nάκ�υ δεν δι-στά"ει να συμ��υλεύσει τις γυναίκεςνα εργά"�νται μ ν�ν ταν έ��υν α-

π λυτη ανάγκη (�ι άλλες θα έκανανκαλά να α�ιερωθ�ύν στα παιδιάτ�υς). Tην ίδια επ��ή, η Διδώ Σωτη-ρί�υ επι�ειρεί να ανασκευάσει τιςκατηγ�ρίες π�υ εκτ��εύ�νταν συνή-θως εναντί�ν των γυναικών υπαλλή-λων: σε σειρά άρθρων της υπ�στηρί-"ει αμυντικά τι �ι εργα" μενες γυ-ναίκες δεν δ�υλεύ�υν για τα λ�ύσα�ύτε για να �ρ�υν γαμπρ (H Γυναί-κα, Iαν�υάρι�ς 1937).

Tη στιγμή λ�ιπ ν π�υ η εργασίατων γυναικών γιν ταν αντιληπτή ωςπρ�σωρινή, ηθικά επι�λα�ής και �-λέθρια για την �ικ�γενειακή ισ�ρρ�-πία, �ι συνδικαλιστικές �ργανώσειςέδει�ναν στην καλύτερη περίπτωσηδιστακτικές στα αιτήματα των γυναι-κών για έντα�η και εκπρ�σώπησηστις επαγγελματικές τ�υς ενώσεις.Yπάρ��υν στιγμές της ενδ�συνδικα-λιστικής αυτής διαμά�ης π�υ, εκτ ςτων άλλων, απη��ύν και έναν έντ�ν�ανταγωνισμ των �ύλων στ� εσωτε-ρικ �ρισμένων επαγγελματικών κα-τηγ�ριών. Δεν θα ανα�ερθώ στην ε-�αιρετικά εύγλωττη περίπτωση τωνκαπνεργατριών, �ι �π�ίες θα κλη-θ�ύν την περί�δ� αυτή να λύσ�υν τ�μπλεγμέν� κ�υ�άρι π�υ σ�ημάτι"αν�ι εργ�δ�τικές στρατηγικές, �ι κρα-τικές διευθετήσεις και � ενί�τε αν�ι-�τ ς π λεμ�ς των ανδρών συναδέλ-�ων τ�υς. Oύτε στις έμμεσες ενδεί-�εις για την κάπ�τε �λέθρια εμπλ�κήτων συνδικαλιστών στις γυναικείες

συσπειρώσεις, πως τ τε, στα 1919,π�υ μερίδα της Πανεργατικής θεω-ρήθηκε υπεύθυνη για τη διάλυσητ�υ σωματεί�υ εργατριών υ�αντη-ρίων και κλωστηρίων B λ�υ και τηναπ λυση τριάντα μελών τ�υ. Περι�-ρί"�μαι, πάντ�τε με τη ��ήθεια πα-ραδειγμάτων, στις ενδια�έρ�υσεςπληρ��ρίες για τ� θέμα π�υ μπ�-ρ�ύν να αντληθ�ύν απ τα «επίση-μα» συνδικαλιστικά κείμενα:

Σε εγκύκλι� για την �ργάνωση τωνγυναικών, � γενικ ς γραμματέας τηςΓΣEE Eυάγγελ�ς Eυαγγέλ�υ "ητ�ύ-σε στα 1925 να «καλλιεργηθεί σε -λ�υς τ�υς εργάτες ένα πνεύμα ε-γκαρδι τητ�ς και αλληλεγγύης πρ�ςτις εργα" μενες γυναίκες» και τ νι-"ε τι πρέπει να δ�θεί στις γυναίκες«δικαίωμα εκλέγεσθαι στις �ργανώ-σεις μας». Eνα �ρ ν� αργ τερα, η ει-σήγηση της δι�ίκησης εν ψει τ�υπέμπτ�υ συνεδρί�υ της Oμ�σπ�ν-δίας Eπισιτισμ�ύ ανέ�ερε τι «άν-δρες και γυναίκες στις επαγγελματι-κές �ργανώσεις (πρέπει) να έ��υν ί-δια δικαιώματα. Nα λείψει κάθε τυ-� ν υπάρ��υσα στα καταστατικά τωνσωματείων απαγ�ρευτική διάτα�η».Στ� ίδι� πνεύμα θα κιν�ύνταν και �ιαπ��άσεις τ�υ συνεδρί�υ. Eγκύ-κλι�ς, πάντως, τ�υ 1927 της ίδιας �-μ�σπ�νδίας παρεί�ε συμ��υλευτικήμ ν�ν ψή�� στην κ�ινή επιτρ�πή νέ-ων εργατών και εργατριών π�υ θα

KYPIAKH 2 MAΪOY 1999 - H KAΘHMEPINH 21Συνέ�εια στην 22η σελίδα

Kαι ενώ �ι συ"ητήσεις και �ι πρ�σπάθειες για γυναικεία εκπρ�σώπηση στα συνδικαλιστικά σωματεία κυριαρ��ύν, η δικτατ�ρία τ�υ Πάγκαλ�υ θεωρεί �τι πρω-τεύ�ν "ήτημα είναι τ� μήκ�ς της �ύστας. Στη ωτ�γρα ία, εμινίστριες έ�ω απ� τ� Πανεπιστήμι� "ητ�ύν ίσα δικαιώματα στην εργασία, ίση αμ�ι�ή, �ικ�γε-νειακά επιδ�ματα και ιθαγένεια της έγγαμης γυναίκας ( ωτ.: Π. Π�υλίδης, – Aρ�εί� EPT).

συμμετεί�ε στ� έκτ� συνέδρι της.Tην επ μενη �ρ�νιά, στα αιτήματατης �μ�σπ�νδίας για τις γυναίκεςπεριλαμ�αν ταν και πάλι η «κατάρ-γησις τ�υ ν μ�υ περί απ�κλεισμ�ύτων νέων και των γυναικών απ ταςδι�ικήσεις των σωματείων και ίσα δι-καιώματα για τ�υς νέ�υς και τας γυ-ναίκας μέσα στα σωματεία».

N�μ�θετικές απαγ�ρεύσεις, κατα-στατικ�ί απ�κλεισμ�ί. Παρά τις απ�-�άσεις �ρισμένων �μ�σπ�νδιών, ηκατάσταση δεν �ελτιώνεται, καθώς�ι διακηρύ�εις παραμέν�υν για και-ρ στα �αρτιά. Γλα�υρ ς είναι στ�σημεί� αυτ � ετήσι�ς απ�λ�γισμ ςπ�υ επι�ειρείται με την α��ρμή τηςΔιεθν�ύς Hμέρας της Γυναίκας: «Hθέση της εργάτριας», δια�ά"�υμε σεσ�ετικ κείμεν� τ�υ 1928, «είναι κα-τώτερη και εκεί π�υ �ύτε μια στιγμήθα ’πρεπε [...]. Σε π�λλά συνδικάτα,ακ μα ίσαμε σήμερα, απαγρεύεταιη εγγρα�ή εργατριών, σε άλλα δε, α-π τα πι� μεγάλα και τα πι� επανα-στατικά, �ι εργάτριες έ��υν μ ν� τ�“δικαίωμα” (!) να πληρών�υν συν-δρ�μή στ� συνδικάτ�, �ωρίς να ε-κλέγ�νται και �ωρίς να εκλέγ�υν.Δεν έλειψαν ακ μα �ι περιστάσειςπ�υ �ι εργάτες πήραν αν�ι�τά αντι-δραστική στάση απέναντι των γυναι-κών, μη επιτρέπ�ντας την εργασίατης γυναίκας–εργάτριας στ�ν κλάδ�παραγωγής π�υ αυτ�ί εργά"�νταν,μ�ν�πωλώντας την εργασία μ ν� γιατ�υς άνδρες» (Pι�σπάστης,10/2/1928). Για ένα μεγάλ� διάστημα,η καταγγελία θα επαναλαμ�άνεται

τελετ�υργικά κάθε �ρ ν� την ίδια η-μέρα.

Aμ�ιθυμίεςAν και συ�νά αυτ�κριτικά, τα συν-

δικαλιστικά ή/και κ�μματικά αυτάκείμενα δύσκ�λα κρύ��υν μια πα-τερναλιστική αντιμετώπιση των ερ-γατριών, �ι �π�ίες �ύτως ή άλλωςτ�π�θετ�ύνται στην ίδια (��υ�ή)κατηγ�ρία με τ�υς ανήλικ�υς εργά-τες. Tη συμπερι��ρά αυτή ενίσ�υεε�άλλ�υ η εμμ�νή στην ειδική ν�-μ�θετική πρ�στασία των δύ� «ανυ-περάσπιστων» εργασιακών �μάδων,στάση εν τέλει αντι�ατική με τηδιεκδίκηση της ίσης αμ�ι�ής τ�υς, πως υπ�στήρι"ε παθιασμένα αλλάαναπ�τελεσματικά η σημαντικ τε-ρη �εμινιστική συνιστώσα της επ�-�ής. Στη λ�γική τής πάση θυσία«κ�ινής πάλης» ανδρών και γυναι-κών στ�υς τ π�υς εργασίας, έναευρύ �άσμα συνδικαλιστικών και α-μιγώς π�λιτικών (κυρίως κ�μμ�υνι-στικών και σ�σιαλιστικών) ��ρέωνυπ�δε� ταν με κα�υπ�ψία κάθε«�ωριστική» γυναικεία πρωτ��υ-λία. Kαι στ� σημεί� αυτ , η �εμινι-στική εκδ��ή η�εί, αν �ι αιρετική,πάντως εκτ ς κλίματ�ς: «Π τε θανιώσ�υν [�ι εργάτριες] πως ακ μακαι �ι άντρες συνάδελ��ί τ�υς �ρ�-ντί"�υν μ�νά�α για τ� δικ τ�υςστεν συμ�έρ�ν �ωρίς να τις λ�γα-ριά"�υν; Π τε θα καταλά��υν πωςαδικ�ύνται ιδιαίτερα σαν γυναίκες;»(Mαρία Σ�ώλ�υ, «H γυναίκα στηνεργασία», O Aγώνας της ΓυναίκαςΔ/42, 1/4/1927).

Yπαγωγή της έμ�υλης στην (δή-θεν ά�υλη) τα�ική αλληλεγγύη, συ-στηματική περιθωρι�π�ίηση της ερ-γασίας των γυναικών μέσα απ τηνε��μ�ίωσή της με την (ε�αναγκα-στική) ε�η�ική εργασία. H εικ νατης εργάτριας π�υ παγιώνεται τηνεπ��ή αυτή επικυρώνει τ� σ�ήμακαι επι�ε�αιώνεται απ αυτ . Πρ�ϊ- ν λ γων π�υ παρά την π�ικιλίατ�υς συγκλίν�υν, η εργάτρια ανα-παρίσταται σαν ένα πλάσμα ε�α-θλιωμέν� και ά��υλ�, εύκ�λη λείατων ακ ρεστων εργ�δ�τικών �ρέ-�εων. H εργασία είναι η έσ�ατη λύ-ση για την επι�ίωσή της, δεν έ�ει νακάνει με την ελευθερία της επιλ�-γής. Kαι την α�ήνει έκθετη: στηναρρώστια, την ανδρική σε��υαλικ -τητα, την ανηθικ τητα.

Xωρίς ρωγμές εμ�ανί"εται η εικ -να αυτή της εργάτριας, σπανι τερακαι της υπαλλήλ�υ, στ�ν «άτυπ�»συνδικαλιστικ και κ�μματικ λ γ�της επ��ής. Eνδεικτικά είναι τασ�ετικά �ρ�ν�γρα�ήματα, �ι τυπ�-π�ιημένες ειδήσεις και �ι στερε τυ-πες επιστ�λές π�υ δημ�σιεύ�νταιστ�ν μεσ�π�λεμικ αριστερ Tύπ�,και μα"ί τ�υς κάπ�ιες αγν�ημένεςπ�ιητικές δ�κιμές, ύμν�ι στην ανώ-νυμη και μαρτυρική εργάτρια: «Mηνπεις κακ για �αμπρικ�ύ/ γιατί είναιαμαρτία/ γιατί την τρώει � πάγκ�ςτης/ και η �ρθ�στασία. [...] H �ά-μπρικα είναι τ� �τικι / κι η �άμπρικαείναι λαύρα/ κι η �άμπρικα μας έκα-νε/ τα σωθικά μας μαύρα» (απ τηναρ�ει�μαρ�ιστική Πάλη των Tά�εωνΔ/365, 14/12/1933).

Aλλά η θυματ�π�ίηση είναι η μία ψη της κατασκευής: «Δώδεκα ώ-ρες στ’ αργαστήρι/ στ’ ανήλιαγ� τ�στραγγιστήρι/ υ�αίν�υμε, υ�αίν�υ-με/ �ωρίς να ανασαίν�υμε./ T�ύ�εςτ� �ν�ύδι ανεμί"ει/ και τα πνεμ νιαμας σαπί"ει/ στάλες τ�ν ίδρω �ύ-ν�υμε/ και στάλες αίμα �τύν�υμε».H άλλη της ψη α��ρά την υπέρ�α-ση π�υ εγγυάται η τα�ική συνείδησηκαι, κυρίως, η συστράτευση των γυ-ναικών με τ�υς άνδρες εργάτες:“Tώρα τ’ α�έντη τα καπρίτσια/ δενέ��υν πέραση, κ�ρίτσια./ Πέραση έ-�ει κάπ�ια άλλη./ H δύναμή μας ημεγάλη» (Pι�σπάστης 30/3/1934).«“Συντρ �ισσα!”» � άντρας μ�υ/ κι� γι�ς μ�υ κι � αδερ� ς μ�υ/ μεκρά"�υν!/ «“Συντρ �ισσα”» ε-μπρ ς/ στ�ν κ�ιν μας αγώνα./ Kαιτώρα μα"ί/ πλάι–πλάι �εκινάμε/ μετ� �έρι τ�υ εν ς/ μέσα στ�υ άλλ�υτ� �έρι» (Γαλάτεια Kα"αντ"άκη, «Hεργάτισσα», Nέι Πρωτπ�ρι,�ύλλ� 4, Mάρτι�ς 1932).

Nα συν�ψίσω: Δ�κιμά"�ντας δει-λά τις δυνάμεις τ�υς στ�ν �ύτως ήάλλως ανδρ�κρατ�ύμεν� συνδικα-λιστικ �ώρ�, �ι γυναίκες υπ��ρεώ-ν�νταν να �ικει�π�ιηθ�ύν λ γ�υςπ�υ αντιμετώπι"αν την εργασίατ�υς ως αναγκαί� κακ και να γυρέ-ψ�υν τη ν�μιμ�π�ίησή της μέσα α-π την απ�δ��ή της υπάλληλης θέ-σης της. Oι ενδε� μενες αντιστά-σεις τ�υς και �ι �μαδικές ή συλλ�γι-κές στρατηγικές τ�υς παραμέν�υνένα απ τα π�λλά ανε�ερεύνητα κε-�άλαια της συναρπαστικής αυτής ι-στ�ρίας.



Oι εργατικές ενώσεις, στις �π�ίες η συμμετ��ή των γυναικών είναι περι�ρισμένη, και �ι �ργανώσεις των αστών εμινιστριών είναι αυτές π�υ διεκδικ�ύν κα-λύτερ�υς �ρ�υς δ�υλειάς για τις εργάτριες. Mια �μάδα Eλληνίδων εκπρ�σώπων τ�υ γυναικεί�υ κινήματ�ς, τ� 1928 ( ωτ.: Π. Π�υλίδης – Aρ�εί� EPT).


Iστ�ρικ�ύ στ� Πανεπιστήμι� Aθηνών

«MIA γυναικεία επανάστασις. Aι γυ-ναίκες της Aττικής κατέκτησαν ταυπ�υργεία. T� ένα τρίτ� των υπαλ-λήλων είναι γυναίκες», είναι � τίτ-λ�ς έρευνας π�υ δημ�σιεύεταιστην πρώτη σελίδα της ε�ημερίδας«Πρ��δ�ς», στις 16 Oκτω�ρί�υ τ�υ1917. H παρ�υσία των γυναικών σταδημ�σια γρα�εία είναι πλέ�ν �ανε-ρή, καθώς � αριθμ�ς τ�υς π�λλα-πλασιάστηκε μέσα σε λίγα �ρ�νια. Hπρώτη ��ρά π�υ πρ�σλαμ�άν�νταιγυναίκες σε δημ�σιες θέσεις είναιτ� 1908, με ν�μ� π�υ επιτρέπει τηνεργασία τ�υς στα Tηλεγρα�εία καιτα Tηλέ�ωνα. Eίκ�σι �ρ�νια α�’ �-τ�υ πρωτ�διατυπώθηκε τ� σ�ετικ�αίτημα και α��ύ εί�ε ήδη απ�ρρι-�θεί απ� τη B�υλή τ� 1900 με τηναιτι�λ�γία �τι «τα ήθη μας δεν τ� ε-πιτρέπ�υν», η ρύθμιση αυτή πρ�-�λέπει �τι � γάμ�ς συνιστά λ�γ� α-π�λυσης για τις τηλε�ωνήτριες.

Aπ� τη δεκαετία τ�υ ’10 πάντωςκαι στ� πλαίσι� της αναδι�ργάνω-σης των δημ�σίων υπηρεσιών π�υεπι�ειρεί η κυ�έρνηση των Φιλελευ-θέρων, �ι γυναίκες θα αρ�ίσ�υν ναπαίρν�υν αθρ�α μέρ�ς σε διαγωνι-σμ�ύς π�υ �ργανών�υν διά��ρα υ-π�υργεία για την πρ�σληψη υπαλ-λήλων. Tην επ�μενη δεκαετία � α-ριθμ�ς τ�υς π�λλαπλασιά"εται. Δενπρ�κειται πια μ�ν� για τις �ιλιάδεςδασκάλες π�υ υπάγ�νται στ�Yπ�υργεί� Παιδείας, αλλά για υπαλ-λήλ�υς των υπ�υργείων και των δη-μ�σίων υπηρεσιών: εκτ�ς απ� τηλε-�ωνήτριες, �ι γυναίκες γίν�νταιγρα�είς, δακτυλ�γρά��ι, ταμίες,ενσηματ�πωλήτριες και καθαρί-στριες. Oι θέσεις π�υ καταλαμ�ά-ν�υν είναι �ι �αμηλ�τερες στην ιε-ραρ�ία και συ�νά �ωρίς πρ��πτικήε$έλι$ης, καθώς �ι περισσ�τερες έ-��υν απλώς δίπλωμα δασκάλας ήαργ�τερα γυμνασί�υ. Λίγες απ�-κτ�ύν μέσα στα �ρ�νια πτυ�ί� πανε-πιστημί�υ και μπ�ρ�ύν να διεκδική-σ�υν ανώτερες θέσεις. Oι πι� π�λ-λές είναι νέες και ανύπαντρες, αλλά�σ� πρ��ωρ�ύμε στη δεκαετία τ�υ’30 �λ� και πι� συ�νά συναντ�ύμεγυναίκες υπαλλήλ�υς, π�υ διατη-ρ�ύν τη θέση τ�υς και μετά τ� γά-μ�, τ�υλά�ιστ�ν μέ�ρι να γεννη-θ�ύν τα παιδιά.

Aντιδράσειςγια τα «εύκ�λα»

επαγγέλματα

H παρ�υσία τ�υς στα γρα�εία$α�νιά"ει και πρ�καλεί π�ικίλες α-ντιδράσεις. Για κάπ�ι�υς ανωτέ-ρ�υς τ�υς, �πως τ�ν γενικ� γραμ-ματέα τ�υ υπ�υργεί�υ Παιδείας,Δημήτρη Γλην�, π�υ απαντά στην

έρευνα της ε�ημερίδας «Πρ��-δ�ς», �ι γυναίκες υπάλληλ�ι απ�δί-δ�υν λιγ�τερ� απ� τ�υς άνδρες συ-ναδέλ��υς τ�υς, γιατί είναι λιγ�τε-ρ� καταρτισμένες απ� εκείν�υς καιαντιμετωπί"�υν την εργασία τ�υςως πρ�σωρινή. Για άλλ�υς, �πως τησ�σιαλίστρια Aθηνά Γαϊτάν�υ-Γιαν-νι�ύ, η δ�υλειά γρα�εί�υ ανήκειστα «εύκ�λα» επαγγέλματα στα �-π�ία κατευθύν�νται �ι νέες γυναί-κες, �ωρίς πρ�γραμματισμ� και α-πρ�ετ�ίμαστες και τα �π�ία τις κά-ν�υν «νευρικές ή τις απ�κ�υταί-ν�υν»¹. Tη �λα�ερή επίδραση αυ-τ�ύ τ�υ τύπ�υ εργασίας στην υγείατ�υς θα τ�νίσει και η γιατρ�ς AνναKατσίγρα. Oι συνθήκες δ�υλειάςστα γρα�εία είναι πράγματι πρ�-�ληματικές: συνωστισμ�ς, σκ�νη,έλλειψη ε$αερισμ�ύ και ήλι�υ έ-��υν απ�τέλεσμα να θερί"ει η �υ-ματίωση μετα$ύ των δημ�σίων υ-παλλήλων σε �λ�κληρη τη μεσ�π�-λεμική περί�δ�.

Oι εντ�ν�τερες αντιδράσεις �-μως θα ακ�υστ�ύν στη B�υλή: κάθετ�σ� κάπ�ι�ς ��υλευτής θα πρ�-τείνει την απ�λυσή τ�υς απ� �λες

τις δημ�σιες υπηρεσίες, με κύρι� ε-παναλαμ�αν�μεν� επι�είρημα �τι«με τα καμώματά τ�υς» εμπ�δί"�υντ�υς άντρες να συγκεντρωθ�ύνστη δ�υλειά τ�υς, �τι είναι «επιπ�-λαιες» και �τι ενδια�έρ�νται μ�ν�να «απ�κατασταθ�ύν». Oι αντιδρά-σεις αυτές μαρτυρ�ύν �τι την επ�-�ή αυτή δεν αναγνωρί"εται στις γυ-ναίκες τ� δικαίωμα να καταλαμ�ά-ν�υν δημ�σιες θέσεις και �τι η�ράση «γυναίκα δημ�σι�ς υπάλλη-λ�ς» παραπέμπει σε ένα παράδ�$�.Π�ι� είναι αυτ�;

Eίναι �ι γυναίκες«π�λίτες»;

Σύμ�ωνα με τα διαδ��ικά συ-ντάγματα, δημ�σιες θέσεις μπ�-ρ�ύσαν να καταλά��υν μ�ν� Eλλη-νες π�λίτες. Ως την επ��ή στην �-π�ία ανα�ερ�μαστε τ� γέν�ς αυ-τ�ύ τ�υ «π�λίτη» δεν εί�ε �ρεια-στεί να πρ�σδι�ριστεί, καθώς σύμ-�ωνα με την κ�ινή παραδ��ή δενμπ�ρ�ύσε παρά να είναι άντρας �μ�ν�ς π�υ διέθετε π�λιτικά δικαιώ-ματα και κυριαρ��ύσε δικαιωματικά

στ�ν δημ�σι� �ώρ�. H αυ$αν�μενηπαρ�υσία γυναικών στις δημ�σιεςυπηρεσίες, ωστ�σ�, θα πρ�καλέσειμια ευρύτατη συ"ήτηση, μετα$ύ ν�-μικών αλλά και μετα$ύ υπέρμα�ωνκαι π�λέμιων των π�λιτικών δικαιω-μάτων των γυναικών: ε��σ�ν �ι γυ-ναίκες δεν εί�αν π�λιτικά δικαιώμα-τα, σε π�ι� �αθμ� είναι «π�λίτες»και επ�μένως κατά π�σ� εί�αν δι-καίωμα να πρ�σλαμ�άν�νται ως δη-μ�σι�ι υπάλληλ�ι; H συ"ήτηση σ�ε-τικά με τα �ρια και τ�υς �ρ�υς απα-σ��λησης των γυναικών στις δημ�-σιες υπηρεσίες, π�υ εκτυλίσσεταιτις δεκαετίες τ�υ ’20 και τ�υ ’30,δεν ήταν πάντως θεωρητική: συν�-δεύτηκε απ� ένα σύν�λ� ν�μ�θετι-κών διατά$εων π�υ θεσπίστηκανσταδιακά για να αντιμετωπίσ�υντην αυ$αν�μενη πρ�σ��ρά εργα-σίας των γυναικών στ�ν δημ�σι�τ�μέα και να πρ�σδι�ρίσ�υν τα �-ριά της. Πρ�κειται για μια ιδιαίτερην�μ�θεσία π�υ �δήγησε σε δια��-ρ�π�ιημέν� τρ�π� επιλ�γής των α-ντρών και των γυναικών υπαλλή-λων και ν�μιμ�π�ιήθηκε ακρι�ώς α-



Mια γυναικεία επανάστασηOι γυναίκες «κατακτ�ύν» τα υπ�υργεία και τις δημ�σιες υπηρεσίες

T� 1908 πρ�σλή�θηκαν γυναίκες σε δημ�σιες θέσεις, α��ύ � ν�μ�ς επέτρεπε να εργά��νται γυναίκες στα Tηλεγρα�είακαι τα Tηλέ�ωνα. Στη �ωτ�γρα�ία �ι πρώτες τηλε�ωνήτριες επί τ� έργ�ν, τ� 1912 (�ωτ.: Π. Π�υλίδης – Aρ�εί� EPT).



π� την έλλειψη π�λιτικών δικαιω-μάτων των γυναικών.

Πι� συγκεκριμένα μπρ�στά στηναθρ�α πρ�σέλευση γυναικών στιςδημ�σιες θέσεις, �ι ν�μ�θέτες επι-�είρησαν να πρ�σδι�ρίσ�υν τα �ριατης απασ��λησής τ�υς. Yπ��ρεώ-θηκαν έτσι να επεκτείν�υν ώς ένα�αθμ� την ένν�ια τ�υ π�λίτη και ναδιευκρινίσ�υν, με ειδική ερμηνευτι-κή δήλωση στ� Σύνταγμα τ�υ 1927,�τι περιλαμ�άνει και τις γυναίκες.Παράλληλα, άρ�ισε να εισάγεται ημετα�λητή «γυναίκες» στη σύντα$ητων ν�μων και διατά$εων σ�ετικώνμε την εργασία στις δημ�σιες υπη-ρεσίες. Στ��ς δεν ήταν να ε$ασ�α-λιστεί η ισ�τητα, αλλά να περι�ρι-στ�ύν τα περιθώρια κινήσεων π�υπαρέ��νταν στις γυναίκες ανάλ�γαμε τ�υς καταναγκασμ�ύς π�υ θεω-ρ�ύσαν �τι επέ�αλε η «ιδιαίτερη�ύση τ�υς» και � κατ’ ε$��ήν πρ��-ρισμ�ς τ�υς ως συ"ύγων και μητέ-ρων. M�λ�ν�τι �ι γυναίκες εί�αν ή-δη εισ�ωρήσει στη δι�ικητική ιεραρ-�ία ως μισθωτ�ί απ� τη δεκαετία τ�υ’10, δεν έπρεπε να θεωρηθεί �τι εί-�αν τ� δικαίωμα να "ητήσ�υν την ε-$έλι$ή τ�υς �ωρίς περι�ρισμ�ύς.Aντίθετα, έπρεπε να δε�θ�ύν τ�υςκαν�νες π�υ επέ�αλλε � δια�ωρι-σμ�ς και η ιεράρ�ηση μετα$ύ των�ύλων. Tην αντί�αση αυτή την κα-ταν�ησαν π�λύ γρήγ�ρα �ι �εμινί-στριες τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ, π�υ έθε-σαν στ� επίκεντρ� των διαμαρτυ-ριών και των παρεμ�άσεών τ�υς αυ-τ� π�υ �ν�μασαν «διωγμ�» των γυ-ναικών στ� δημ�σι�.

Περι�ρισμ�ίκαι απαγ�ρεύσεις

Oι περι�ρισμ�ί π�υ συναντ�ύν �ιγυναίκες δημ�σι�ι υπάλληλ�ι, καιτις �π�ίες καταγγέλλ�υν �ι �εμινι-στικές �ργανώσεις της επ��ής, γί-ν�νται λ�ιπ�ν πι� συγκεκριμέν�ι κα-θώς πρ��ωρ�ύμε στην περί�δ� τ�υMεσ�π�λέμ�υ και �λ� και περισσ�-τερες γυναίκες "ητ�ύν να πρ�σλη-�θ�ύν σε υψηλ��αθμες θέσεις γιατις �π�ίες διαθέτ�υν πλέ�ν τα απα-ραίτητα πρ�σ�ντα. Aπ� τη μία, �ι γυ-ναίκες �ρί"�νται ως η πρώτη κατη-γ�ρία πρ�ς απ�λυση �π�τε γίν�νταιπερικ�πές και αναδι�ργάνωση υπη-ρεσιών, �πως τ� 1924 με την Eπιτρ�-πή Oικ�ν�μιών. Aπ� την άλλη, �ι νέ-�ι εσωτερικ�ί καν�νισμ�ί υπηρεσιώνπρ�σδι�ρί"�υν ρητά σε π�ιες υπη-ρεσίες απαγ�ρεύεται να πρ�σλαμ-�άν�νται γυναίκες: είναι η διπλωμα-τική υπηρεσία, η αρ�αι�λ�γική υπη-ρεσία, τ� Γενικ� Xημεί� τ�υ Kρά-τ�υς, τ� Συμ��ύλι� της Eπικρατεί-ας, � δικαστικ�ς κλάδ�ς. Στις περι-πτώσεις αυτές, �ι απαγ�ρευτικέςδιατά$εις θεσπί"�νται �ταν κάπ�ιεςγυναίκες διεκδικήσ�υν θέσεις γιατις �π�ίες δεν υπήρ�ε ώς τ�τε ρητήανα��ρά στ� �ύλ� των υπ�ψη�ίων.Tέλ�ς, �πως καταγγέλλεται επανει-λημμένα στ�ν Tύπ� της επ��ής, δια-γωνισμ�ί ακυρών�νται επειδή πετυ-�αίν�υν π�λλές γυναίκες, �ρισμε-νες υπηρεσίες θέτ�υν περι�ρισμ�στ�ν αριθμ� των γυναικών υπαλλή-λων, ενώ �ι πρ�αγωγές τ�υς παρε-

μπ�δί"�νται πρ�ς ��ελ�ς ανδρώνσυναδέλ�ων ακ�μη και με λιγ�τεραπρ�σ�ντα απ� τα δικά τ�υς.

H παράδ�$η θέση των γυναικώνδημ�σίων υπαλλήλων, ως π�λιτών�ωρίς π�λιτικά δικαιώματα, θα απ�-κρυσταλλωθεί με τις ρυθμίσεις π�υθεσπί"�νται στ� πλαίσι� της εκκα-θάρισης και αναδι�ργάνωσης τωνδημ�σίων υπηρεσιών τ�υ 1935. Oιρυθμίσεις αυτές, με τις �π�ίες κα-θιερώνεται η δεκαπενταετία για τιςπαντρεμένες με παιδιά, απαγ�ρευαντην πρ�σληψη γυναικών στις δημ�-σιες υπηρεσίες εκτ�ς «των αγάμωνθυγατέρων και των εν �ηρεία διατε-λ�υσών συ"ύγων πεσ�ντων εν π�λέ-μω». Σε ε$αιρετικές περιπτώσεις,μπ�ρ�ύσαν να πρ�σλαμ�άν�νταιγυναίκες απ�κλειστικά ως εκπαιδευ-τικ�ί, γραμματείς, δακτυλ�γρά��ι,τηλε�ωνήτριες, ν�σ�κ�μες, καθαρί-στριες, και άλλες παρ�μ�ιες θέσεις.Oι διατά$εις αυτές θα διατηρηθ�ύντη δεκαετία τ�υ ’40 και θα επικυρω-θ�ύν με την ψή�ιση τ�υ δημ�σι�ϋ-παλληλικ�ύ κώδικα τ� 1951, �π�υπρ��λέπεται επίσης �τι �ι θέσεις α-π� τις �π�ίες απ�κλεί�νται �ι γυναί-κες θα καθ�ρί"�νται με ειδικά δια-τάγματα. Oι περισσ�τερ�ι τ�πικ�ίπερι�ρισμ�ί στη σταδι�δρ�μία γυ-ναικών στις δημ�σιες υπηρεσίες θααρθ�ύν λίγ� αργ�τερα, α��ύ ηEλλάδα επικυρώσει, τ� 1952, τη σύμ-�αση τ�υ OHE για τα π�λιτικά δικαι-ώματα των γυναικών, η �π�ία πρ�-�λέπει εκτ�ς απ� τ� δικαίωμα ψή-��υ και �τι «Aι γυναίκες θα δικαι�ύ-νται να δι�ρί"ωνται εις δημ�σίας θέ-σεις και να ασκώσιν άπαντα τα δημ�-σια λειτ�υργήματα τα καθ�ρι"�μεναυπ� τ�υ εθνικ�ύ δικαί�υ, επί ίσ�ις �-ρ�ις με τ�υς άνδρας άνευ �υδεμιάςδιακρίσεως». Oι πρ�ηγ�ύμεν�ι πε-ρι�ρισμ�ί καταργ�ύνται έτσι με νέαν�μ�θετική ρύθμιση τ� 1955. O�ι �-μως �λ�ι: παραμένει � απ�κλεισμ�ςτων γυναικών, εκτ�ς απ� τα εκκλη-σιαστικά λειτ�υργήματα, στις έν�-πλες δυνάμεις, τη �ωρ��υλακή, τηναστυν�μία π�λεων, τ� λιμενικ� καιπυρ�σ�εστικ� σώμα, τη δασ��υλακήκαι τελων��υλακή, �π�υ μπ�ρ�ύννα αναλαμ�άν�υν μ�ν� ��ηθητικέςυπηρεσίες. Δεν είναι, κατά την εκ-πρ�σωπ� της ελληνικής κυ�έρνησηςΛίνα Tσαλδάρη παρά «�λίγαι ε$αιρέ-σεις», π�υ απ�σκ�π�ύν να διασ�αλί-σ�υν �τι η ν�μική ε$ίσωση «κινήταιεντ�ς των πλαισίων των �ι�λ�γικώνικαν�τήτων και των �αρακτηριστι-κών �υσικών ιδι�τήτων της γυναι-κ�ς». Aιτι�λ�γία π�υ άτυπα θα καθ�-ρίσει την καθημερινή πρακτική τωνδημ�σίων υπηρεσιών, �π�υ η ν�μικήε$ίσωση θα παραμείνει σε μεγάλ��αθμ� νεκρ� γράμμα. Oι �υσιαστικ�ίπερι�ρισμ�ί θα διατηρηθ�ύν γιαπ�λλές ακ�μη δεκαετίες καθηλών�-ντας τ� μεγαλύτερ� αριθμ� γυναι-κών υπαλλήλων στις κατώτερες, πι�κακ�πληρωμένες και με τη μικρ�τε-ρη δυνατή ε$έλι$η δημ�σι�ϋπαλλη-λικές θέσεις.

Σημείωση: 1) Για περισσ�τερα στ�ι�εία �λ.E�ης A�δελά «Δημ�σι�ι υπάλληλ�ι γέν�υςθηλυκ�ύ. Kαταμερισμ�ς της εργασίας κατά�ύλ� στ� δημ�σι� τ�μέα 1905-1953». Iδρυ-μα Eρευνας και Παιδείας της Eμπ�ρικήςTράπε!ας της Eλλάδ�ς, Aθήνα 1990.

Λίγες γυναίκες εί�αν πανεπιστημιακ� δίπλωμα στις αρ�ές τ�υ αιώνα, άρα ταπρ�σ�ντα τ�υς δεν επαρκ�ύσαν για ανώτερες θέσεις στη δημ�σι�ϋπαλληλι-κή ιεραρ�ία. Στη �ωτ�γρα�ία, μία απ� τις πρώτες μικρ��ι�λ�γ�υς σε υπ�τυ-πώδες εργαστήρι�, τ� 1915 (�ωτ.: Π. Π�υλίδης – Aρ�εί� EPT).

H Mίτσα Περρωτή ήταν η πρώτη Eλληνίδα υπάλληλ�ς τ�υ ελληνικ�ύ Πρ�$ε-νεί�υ Tύπ�υ στ� Bερ�λίν�. Xρ�ν�λ�γία 1927 (�ωτ.: Π. Π�υλίδης - Aρ�εί� EPT).

Tης Zι�ής Σαλίμπα

Iστ�ρικ�ύ

H ΠAPOYΣIA της υπηρέτριας α ήνειευδιάκριτα ί�νη στ� τ�πί� της νε�ελ-ληνικής π�λης. Aπ� τη λ�γ�τε�νία,τ� θέατρ�, την αρ�ιτεκτ�νική των α-θηναϊκών σπιτιών με τ� «δωμάτι� υ-πηρεσίας», τις ασπρ�μαυρες ωτ�-γρα ίες με τ�υς περιπατητές τ�υ«Bασιλικ�ύ Kήπ�υ» μέ�ρι τα αστυν�-μικά δελτία των ε ημερίδων, η υπη-ρέτρια καταλαμ!άνει μια "ε�ωριστήθέση ανάμεσα στις κυρίαρ�ες γυναι-κείες ιγ�ύρες τ�υ 19�υ αιώνα: τηςαστής �ικ�δέσπ�ινας, της διαν��ύ-μενης-μά�ιμης εμινίστριας και τηςεργάτριας.

Στ�ν κ�σμ� της ελληνικής υπαί-θρ�υ, �ταν �ι �ικ�ν�μικ�ί π�ρ�ι δενεπαρκ�ύν για την επι!ίωση της �ικ�-γένειας και υπάρ�ει παράλληλα πλε-�νασμα γυναικείων �εριών, μια πρ�-σ�δ� �ρα λύση είναι να σταλεί τ�κ�ρίτσι στην π�λη για να γίνει υπη-ρέτρια. Aπ� την επ��ή της T�υρκ�-κρατίας, τ�ν 18� αιώνα σίγ�υρα, γυ-ναίκες απ� τα νησιά τ�υ Aιγαί�υ, κυ-ρίως απ� την Aνδρ� και την Tήν� πη-γαίν�υν στην Kωνσταντιν�ύπ�λη καιστη Σμύρνη για να εργαστ�ύν ως υ-πηρέτριες και τρ� �ί. Oι συντ�πίτεςτ�υς, ναυτικ�ί διευκ�λύν�υν αυτέςτις μετακινήσεις· μεσ�λα!�ύν γιατην ε"εύρεση κατάλληλης κατ�ικίας,μετα έρ�υν τις ειδήσεις τ�υς στηνπατρίδα τ�υς και τις !�ηθ�ύν σε πε-ρίπτωση ανάγκης.

Στις π�λεις τ�υ νε�σύστατ�υ ελ-ληνικ�ύ κράτ�υς στην Aθήνα, στηνEρμ�ύπ�λη και στην Πάτρα, η υπη-ρέτρια απ�τελεί τ� κύρι� σημεί� διά-κρισης της αστικής τά"ης απ� τα υ-π�λ�ιπα κ�ινωνικά στρώματα. Γιατην είσ�δ� μιας �ικ�γένειας στην«καθωσπρέπει» κ�ινωνία της π�ληςαπαιτείται η πρ�σληψη υπηρέτριας,η �π�ία αναλαμ!άνει �λες τις επίπ�-νες εργασίες τ�υ σπιτι�ύ, τη ρ�ντί-δα των παιδιών και των ηλικιωμένωνμελών της �ικ�γένειας.

Στα πρώτα �ρ�νια %ωής τ�υ ελλη-νικ�ύ !ασιλεί�υ, η ε"εύρεση υπηρέ-τριας δεν ήταν εύκ�λη υπ�θεση. Π�-λύ λίγες κ�πέλες γνώρι%αν περί τωνυπηρετικών καθηκ�ντων, ενώ �ιΓερμανίδες νε� ερμένες υπηρέ-τριες ήταν και λιγ�στές και επιπλέ�νεπικρατ�ύσε γι’ αυτές η αντίληψη �-τι «στερ�ύνταν σ�!αρ�τητας». Eτσι,σε π�λλά σπίτια άνδρες νεαρής ηλι-κίας αναλαμ!άν�υν να καλύψ�υν τ�κεν�, εκτελώντας �λα τα καθήκ�ντα,απ� την αγ�ρά τρ� ίμων, την πρ�ε-τ�ιμασία τ�υ αγητ�ύ μέ�ρι τη ρ�-ντίδα των παιδιών.

Aπ� μικρά κ�ρίτσια μέ�ρι νεαρές κ�πέλες

Oι περισσ�τερες κ�πέλες π�υ έρ-

��νται στην π�λη για να γίν�υν υ-πηρέτριες κατάγ�νται απ� τα νησιάτων Kυκλάδων και την Kρήτη, κα-θώς και απ� τις περι��ές π�υ έπλη-"ε η κρίση της ιστι� �ρ�υ ναυτι-λίας, δηλαδή την Yδρα, τις Σπέ-τσες, και τις π�λεις της Tρ�ι%ηνίας.Π�λλές απ� αυτές τις κ�πέλες κα-τευθύν�νται ��ι μ�ν� πρ�ς τηνEλλάδα αλλά και πρ�ς την Aίγυπτ��π�υ !ρίσκ�υν δ�υλειά στις ελλη-νικές �ικ�γένειες.

H ηλικία των υπηρετριών κατά τηστιγμή της πρ�σληψής τ�υς κυμαι-ν�ταν απ� 9 μέ�ρι 26 ετών. Eδώ,ν�μί%ω �τι α"ί%ει τ�ν κ�π� να ανα- έρ�υμε μια θεσμ�θετημένη ε"αί-ρεση: σύμ ωνα με τ�ν καν�νισμ�τ�υ Bρε �κ�μεί�υ της Kε αλλη-νίας, π�υ ίσ�υε μέ�ρι τ� 1889, δίδε-ται άδεια στις εύπ�ρες �ικ�γένειες

τ�υ νησι�ύ να απασ��λ�ύν κ�ρί-τσια απ� την ηλικία των πέντε ετώνγια «μικρές υπηρεσίες».

Tα καθήκ�ντα των υπηρετριώνδια �ρ�π�ι�ύνται ανάλ�γα με τηνκ�ινωνική τά"η στην �π�ία ανήκει η�ικ�γένεια π�υ τ�υς πρ�σ έρει ερ-γασία. Oσ�ν α �ρά τ� γυναικεί� υ-πηρετικ� πρ�σωπικ�, παρατηρ�ύμεκυρίως απ� τις μικρές αγγελίες τωνε ημερίδων �τι αναπτύσσεται απ�τ� τελευταί� τέταρτ� τ�υ 19�υ αιώ-να και μετά μια %ήτηση γυναικών μεε"ειδικευμένα πρ�σ�ντα (μαγείρισ-σες, καμαριέρες, τραπε%ιέρες), �ι�π�ίες πρ��ρί%�νταν για τις επανα-πατρι%�μενες πλ�ύσιες �ικ�γένειεςτων �μ�γενών. T� ίδρυμα «Aμαλεί-�ν Eθνικ�ν Oρ αν�τρ� εί�ν K�ρα-σίων», π�υ έ�ει σκ�π� την πρ�στα-σία και την εκπαίδευση των κ�ρι-

τσιών στα �ικιακά καθήκ�ντα ρ�-ντί%ει παράλληλα και για την επαγ-γελματική τ�υς απ�κατάσταση.

H μ�ρ ή της ανειδίκευτης υπη-ρέτριας, αυτής για �λες τις δ�υλει-ές, π�υ τη συναντάμε μέ�ρι και τηδεκαετία τ�υ 1950 σ’ �λες σ�εδ�ντις �ικ�γένειες των μικρ�αστικώνστρωμάτων είναι αυτή π�υ απ�τε-λεί την κυρίαρ�η υσι�γνωμία. Xω-ρίς συγκεκριμέν� ωράρι�, απ� τηνανατ�λή μέ�ρι και τη δύση τ�υ ηλί-�υ, δ�υλεύει ασταμάτητα: ετ�ιμά-%ει και σερ!ίρει τ� αγητ�, σκ�υπί-%ει, "εσκ�νί%ει και σ �υγγαρί%ει τ�σπίτι, πλένει και σιδερώνει τα ρ�ύ-�α, και αναλαμ!άνει τη ρ�ντίδατων παιδιών.

Aμ�ι�ή σε �ρήμακαι είδ�ς

Oι υπηρέτριες αμεί!�νταν σε�ρήμα και σε είδ�ς. Oσ�ν α �ράτην αμ�ι!ή τ�υς σε �ρήμα, ένα με-γάλ� μέρ�ς των καταθέσεων Tαμι-ευτηρί�υ της Eθνικής Tράπε%αςτρ� �δ�τείται απ� τις �ρηματικέςαπ�δ��ές τ�υς. Mεγάλες �υρές πα-ρατηρ�ύνται μπρ�στά απ’ τα ταμείατις Kυριακές π�υ είναι αν�ικτ� τ�Tαμιευτήρι�. Oι υπηρέτριες περιμέ-ν�υν δύ� και τρεις ώρες πρ�κειμέ-ν�υ να καταγρα �ύν στ� !ι!λιάρι�τ�υς, �ι μικρές �ικ�ν�μίες τ�υς.Πιατικά, υ άσματα, ασπρ�ρ�υ�α,σεντ�νια, πετσέτες, παπ�ύτσια, ψα-λίδια, !ελ�νες, καθρέ τες, και άλ-λα �ρηστικά και μη αντικείμενα α-π�τελ�ύσαν την αμ�ι!ή των υπηρε-τριών σε είδ�ς. Oταν επιτέλ�υςπραγματ�π�ιείται, σε μεγάλη ηλι-κία, τ� �νειρ� κάθε υπηρέτριας π�υείναι � γάμ�ς, ένα μεγάλ� τμήματης πρ�ίκας της συνίσταται κυρίωςαπ� τη συλλ�γή αντικειμένων, π�υκατά καιρ�ύς της έδινε η �ικ�δέ-σπ�ινα.

H ελληνική αστυν�μία απ� τ�1870 ακ�λ�υθώντας τ� παράδειγ-μα της Γαλλίας θεσπί%ει τ� πρώτ�αστυν�μικ� διάταγμα για τα υπη-ρετικά επαγγέλματα. T� διάταγμακαθιερώνει και καθιστά υπ��ρεω-τικ� για κάθε υπηρέτρια τ� !ι!λιά-ρι� στ� �π�ί� αναγρά �νται τα α-τ�μικά της στ�ι�εία, η διαγωγήτης, και τ� �ρ�νικ� διάστημα πα-ραμ�νής της στ� σπίτι π�υ εργά-%εται. Eπιπλέ�ν, � θεσμ�ς των με-σιτικών γρα είων π�υ �ρησιμεύ-�υν στις υπηρέτριες για ε"εύρεσηεργασίας, ��ι μ�ν� ν�μιμ�π�ιείταιαλλά γίνεται υπ��ρεωτικ�ς. Mεαυτ�ν τ�ν τρ�π� ε"ασ αλί%εται �άμεσ�ς έλεγ��ς και ταυτ��ρ�νωςη παρακ�λ�ύθηση απ� την αστυ-ν�μία, τ�σ� των μεσιτικών γρα εί-ων �σ� και τ�υ ίδι�υ τ�υ υπηρετι-κ�ύ πρ�σωπικ�ύ.



Yπηρέτρια στην π�ληH πρ�σληψη υπηρέτριας απ�τελεί σημεί� διάκρισης της αστικής τά�ης απ� την υπ�λ�ιπη κ�ινωνία

Hταν απ� τ�υς... συνήθεις τρ�π�υς αντιμετώπισης των υπηρετριών απ� τ�υςεργ�δ�τες τ�υς, �πως τ�ν απ�τύπωσε γελ�ι�γρα�ικά � Hλίας K�υμετάκης(απ� τ� λεύκωμα π�υ κυκλ��ρεί με τ� σύν�λ� των γελ�ι�γρα�ιών τ�υ απ�τις εκδ�σεις «Aγρα» – E.Λ.I.A.).



Oταν �ι �ικ�ν�μικ�ί �ώρ�ι δεν επαρκ�ύν για την επι!ίωση της �ικ�γένειαςστην επαρ�ία, μια πρ�σ�δ��ρα λύση ήταν να σταλεί τ� κ�ρίτσι στην π�λη γιανα γίνει υπηρέτρια. Φωτ�γρ. Aρ�εί� EPT A.E. (�ωτ.: Π. Π�υλίδης – Aρ�εί� EPT).

αντίληψη για τ� σώμα της υπηρέ-τριας π�υ πρ�καλεί ερωτική επιθυ-μία, π�υ έρνει τη δια θ�ρά, π�υγίνεται η αιτία για !ρε �κτ�νίες,αυτ�κτ�νίες, αθέμιτες εγκυμ�σύ-νες και στρέ ει τις περισσ�τερες �ρές την υπηρέτρια πρ�ς τηνπ�ρνεία, κυριαρ�εί τ�σ� στηνπραγματικ�τητα π�υ απεικ�νί%εταιστα αστυν�μικά δελτία, στα αρ�εία,στα υπ�μνήματα για την πάτα"η τηςπ�ρνείας �σ� και στ� αντασιακ�σύμπαν της λ�γ�τε�νίας.

Πέρα απ� τις δυσκ�λίες και τιςπαγίδες, η μετά!αση μιας νεαρήςκ�πέλας π�υ ασκεί τ� επάγγελματης υπηρέτριας απ� τ�ν αγρ�τικ�κ�σμ� στη μεγάλη π�λη εκτ�ς απ�την �ικ�ν�μική ε"ασ άλιση και τηδια υγή απ� τα στενά �ρια της �ι-κ�γένειάς της, της παρέ�ει επιπλέ-�ν την ευκαιρία της κ�ινωνικής α-π�κατάστασης μέσω τ�υ γάμ�υ.Γιατί �ι υπηρέτριες γνωρί%�υν καλάτ�υς κώδικες συμπερι �ράς των α-στικών στρωμάτων.

Σημείωση: T� κείμεν� περιέ�ει συμπυκνω-μένα απ�σπάσματα απ� την υπ� έκδ�σηδιδακτ�ρική διατρι�ή της Zι�ής Σαλίμπα,π�υ εγκρίθηκε απ� τ� Πανεπιστήμι� ParisI-Sorbonne με θέμα «T� πρ��ίλ της Eλλη-νίδας εργάτριας στη �ι�μη�ανία και τη�ι�τε�νία, 1870-1922».

Oμως, σ’ ένα π�λύ μεγάλ� π�σ�-στ�, η τ�π�θέτηση της υπηρέτριαςγίνεται �ωρίς τη μεσ�λά!ηση μεσι-τικ�ύ γρα εί�υ, μέσω εν�ς δικτύ�υπρ�σωπικών γνωριμιών και επα ώντης �ικ�γένειάς της με τ�υς μελλ�-ντικ�ύς της εργ�δ�τες.

H μ�ρ ή της υπηρέτριας στ�πλέγμα των σ�έσεων �ικ�γένειας-κ�ινωνίας είναι αμ ίρρ�πη, ταλα-ντεύεται ανάμεσα στ� ρ�λ� τ�υ θύ-τη ή τ�υ θύματ�ς. Aπ� τη μια γίνε-ται σύμ!�λ� κ�ινωνικής ανέλι"ηςτης �ικ�γένειας, ενώ απ� την άλληη παρ�υσία της πρ�καλεί �!�, επι-θετικ�τητα και αναστάτωση. Eπιθε-τικ�τητα π�υ δεν � είλεται μ�ν�στην ατελή εκπλήρωση των καθη-κ�ντων της υπηρέτριας αλλά καιστ� γεγ�ν�ς �τι αυτή έρ�εται απευ-θείας απ� τ�ν κ�σμ� της υπαίθρ�υ·τα αστικά στρώματα της π�λης επι-θυμώντας να σ!ήσ�υν τ� κ�ντιν�παρελθ�ν τ�υς τρέ �υν ε�θρικάσυναισθήματα πρ�ς τ�ν κ�σμ� τηςυπαίθρ�υ. H υπηρέτρια στ� ν�υ της�ικ�γένειας απ�τελεί τ�ν δ�ύρει�ίππ� –τ� σύμ!�λ� εν�ς κινδύν�υπ�υ την απειλεί διαρκώς. Oι υπηρέ-τριες θεωρ�ύνται «�κνηρές»,«σπάταλες», «αμ�ρ ωτες»,«ραδι-�ύργες» ακ�μη και «κλέ τρες». H

Oι γυναίκες της αστικής τά$ης στις αρ�ές τ�υ αιώνα ήταν �ι πρώτες π�υ μπήκαν σε ανδρ�κρατ�ύμεν�υς �ώρ�υς. H ευθύνη τ�υ σπιτι�ύ �μως ανήκε στις υ-πηρέτριες (�ωτ.: Π. Π�υλίδης – Aρ�εί� EPT).

Tης Xριστίνας Δαμ�υλιάν�υ

ENA �ρ�ν� κράτησε μ�ν� τ� πρώτ�γυναικεί� περι�δικ� π�υ εκδ�θηκε…απ� άνδρα στην Aθήνα τ�ν Iαν�υά-ρι� 1866 και εί�ε τίτλ�:

H APTEMIΣMηνιαί�ν περι�δικ ν σύγγραμμα

διά τας KYPIAΣYπ Π. Δ. Hλι�π�ύλ�υ

Στ� πρώτ� �ύλλ� � εκδ�της έγρα-�ε:

«Oπ�υ τ� γυναικεί�ν στ�ι�εί�ν εί�ε ε-λεύθερ�ν στάδι�ν αναπτύ�εως, εκεί α-νε�άνη αναπ�δραστ�ς η πρ��δ�ς τηςτε κ�ινωνίας και της κυ�ερνήσεως, �-π�υ δε η γυνή κατεδικάσθη εις τ�ν απ�-κλεισμ�ν και την αμάθειαν τ�υ �αρεμι-�ύ, η ανατ�λική τυραννία και η στασι-μ�της επήλθ�ν ως αναγκαία συνέπεια».

Eκατ�ντάδες συνδρ�μητές σπεύ-δ�υν απ� την Aθήνα, τ�ν Πειραιά,την επαρ�ία και τ�υς Eλληνες τ�υε�ωτερικ�ύ, �πως �αίνεται απ� τ�ν�ν�μαστικ� κατάλ�γ� π�υ έ�ει δια-σωθεί.

Ωστ�σ�, απ� τ� δεύτερ� κι�λαςτεύ��ς � �εμινιστικ�ς άνεμ�ς τ�υεκδ�τη έ�ει κ�πάσει. Hρθαν αμέσως�ι συνταγές μαγειρικής, "α�αρ�πλα-στικής, τα εργ��ειρα, η �ικιακή �ικ�-

ν�μία. Oλα, �μως, διανθισμένα καιμε… �λίγην π�ίηση. Στ� τέλ�ς τ�υ ί-δι�υ �ρ�ν�υ η APTEMIΣ εσίγησε…

Bρα�ύ#ια ήταν καιH ΘAΛEIA

Σύγγραμμα περι�δικ ντ�υ ΓYNAIKEIOY ΦYΛOY

Eκδιδ μεν�ν κατά μήνα μετά πα-ραρτήματ�ς

Yπ Πηνελ πης Λα�αρίδ�υ

H συντάκτρια αυτή, πρ��ανώς,θρησκευ�μενη γυναίκα, έγρα�ε:

«H γυνή αδιαλείπτως αισθαν�μένητην ανάγκην τ�υ αγαπάν, απ�στρέ��υ-σα τας �ψεις αυτής απ� των γήινων, συ-γκεντρώνει πάσαν την λατρείαν αυτήςπρ�ς τ�ν Θε�ν τ�υ ελέ�υς �ς �υδέπ�τεθέλει εγκαταλείψει αυτήν εν τη απείρωαγάπη και τη μακρ�θυμία αυτ�ύ».

Aνάμεσα στα άρθρα για τη «Γυναί-κα παρά Pωμαί�ις», «Παρά τ�ις αρ-�αί�ις» παρεμ#αίν�υν και τα απα-ραίτητα σ�έδια «δια κεντήματα και ι-�νάρια». Στ� �γδ�� υλλάδι� έπαψενα κυκλ��ρεί και η ΘAΛEIA...

Στις 21 N�εμ#ρί�υ 1870 εμ�ανί-στηκε στην Π�λη ένα �εμινιστικ� γιατην επ��ή τ�υ περι�δικ� π�υ υπ�-στήρι�ε την ισ�τητα των δύ� �ύλωνκαι την ανάγκη να μ�ρ�ωθεί η γυναί-

κα. T� �ν�μα τ�υ περι�δικ�ύEYPYΔIKH

Γυναικεία E�δ�μαδιαία Eπιθεώρησιςεκδιδ�μένη υπ� Aιμιλίας Kτενά–Λε�-

ντιάδ�ςEτησία συνδρ�μή 6 αργυρά μετ$ίτιαΣτ� περι�δικ� συνεργα"�ταν και η

αδελ�ή της Σαπ�ώς Λε�ντιάδ�ς. Kαι�ι δύ� μα"ί εκλαΐκευαν τις απ�ψειςτ�υς και έδιναν διαλέ�εις. Iδιαίτερηήταν η πρ�σπάθεια της Σαπ�ώς γιατη γυναικεία εκπαίδευση. Σε σ�ετικ�δημ�σίευμά της έγρα�ε:

«...η τ�υ !ύλ�υ ημών ανατρ�!ή ή-τ� λίαν παρημελημένη και δια της ι-δρύσεως παρθεναγωγεί�υ η ανθρω-π της ήρ%ατ� να σκέπτηται περί υ-πάρ%εως των γυναικών και κατά συ-νέπειαν περί της αναγκαίας αυτών α-νατρ�!ής...».

O πατέρας της Aιμιλίας και τηςΣαπ�ώς, � Λε�ντι�ς Kληρίδης ήτανελλην�διδάσκαλ�ς απ� την Kύπρ�.Eκείνες π�λύ μ�ρ�ωμένες. H Σαπ�ώήταν παιδαγωγ�ς και εί�ε σπ�υδάσειελληνική, γαλλική και γερμανική �ι-λ�λ�γία. Eί�ε διατελέσει διευθύ-ντρια παρθεναγωγεί�υ στη Σάμ� καιστη Σμύρνη, ενώ τα κηρύγματά της«περί ισ τητ�ς των δύ� !ύλων καιπερί κ�ρασιακής εκπαιδεύσεως» εί-

�αν πρ�καλέσει την έντ�νη αντίδρα-ση των συντηρητικών καθηγητώντης Eυαγγελικής Σ��λής Σμύρνης, �ι�π�ί�ι πίστευαν �τι �ι γυναίκες πρέ-πει να μαθαίν�υν λίγα πράγματα καιπρακτικά. Tα «επαικείνα» είναι δι’αυτήν μαται�π�νία... H Σαπ�ώ με εύ-στ��ες απαντήσεις της δεν παρέλει-πε να ανα�έρει �τι «� Aριστ�τέληςλέγει τι π�υ η παίδευσις τ�υ γυ-ναικεί�υ !ύλ�υ αμελείται, εκεί τ� ή-μισυ τ�υ ανθρώπιν�υ γέν�υς αμε-λείται ή μάλλ�ν τ� παν». Tρία �ρ�νιαάντε�ε η Eυρυδίκη. A�ησε �μως #α-θιά τη σ�ραγίδα της στην α�ύπνισητων γυναικών της επ��ής εκείνης.Yπάρ��υν ανα��ρές �τι στην Π�ληεκδ�θηκε και ένα άλλ� περι�δικ� α-π� μια γυναίκα με πρ��δευτικές α-ντιλήψεις, π�υ ήταν η πρώτη π�υτ�λμησε να μιλήσει για τη �ειρα�έ-τηση της γυναίκας. Hταν «HKYΨEΛH» π�υ εκδ�θηκε τ� 1842 απ�την Eυ�ρ�σύνη Σαμαρτ"ίδ�υ(1820–1918) π�υ ήταν γυναίκα ια-τρ�ύ. H ανα��ρά αυτή γίνεται σε με-ταγενέστερα γυναικεία περι�δικάτ�υ περασμέν�υ αιώνα. Oμως, τ� ση-μαντικ�τερ� γυναικεί� περι�δικ� καιτ� μακρ�#ι�τερ� της επ��ής εκεί-



«H παίδευσις τ�υ γυναικεί�υ �ύλ�υ»Tα περι�δικά τ�υ περασμέν�υ αιώνα συνέ�αλαν στην α�ύπνιση των γυναικών

Aπ� τα �ρα�ύ�ια γυναικεία περι�δικά ήταν και η «Θάλεια». M�ν� �κτώ τεύ�ηκυκλ��ρησαν. Στην πρ�μετωπίδα υπάρ�ει η �ράση τ�υ Aριστ�τέλη: «Oσ�ις(έθνεσι) τα κατά γυναίκας �αύλα, κατά τ� ήμισυ �υκ ευδαιμ�ν�ύσιν· αι μενγαρ γυναίκες ήμισυ μέρ�ς των ελευθέρων».

8 Mαρτί�υ 1887. T� πρώτ� �ύλλ� της «E�ημερίδ�ς των Kυριών». Διευθύντριαη Eύα Πρέναρ, τ� ψευδώνυμ� της Kαλλιρρ�ης Παρρέν. Hταν η πρώτη ε�ημε-ρίδα π�υ �ι συντάκτες της ήταν μ�ν� γυναίκες. Tιρά% τ�υ πρώτ�υ �ύλλ�υ,3.000 αντίτυπα. Eγιναν ανάρπαστα.



«Mέσα εις ένα τέταρτ� η άσπρη τετρά�υλλ�ς ε�ημεριδ�ύλα απλώνετ� πα-ντ�ύ, εκυμάτι%εν επάνω εις κάθε τραπέ%ι σαν σημαία λευκή, σύμ��λ�ν ειρη-νικ�ν και επαναστατικ�ν μα%ί...» έγρα�ε η Kαλλιρρ�η Παρρέν για την υπ�δ�-�ή της «E�ημερίδας των Kυριών». H Kαλλιρρ�η Παρρέν συνέδεσε τ� �ν�μάτης με τ�υς πρώτ�υς αγώνες για τη γυναικεία �ειρα�έτηση.

νης –κυκλ��ρησε για 30 �λ�κληρα�ρ�νια– ήταν δημι�ύργημα της με-γάλης μ�ρ�ής τ�υ γυναικεί�υ κινή-ματ�ς και πρώτης Eλληνίδας �εμινί-στριας της Kαλλιρρ ης Παρρέν. Γεν-νήθηκε τ� 1859 στ� Pέθυμν� τηςKρήτης και τ� πατρικ� επώνυμ� τηςήταν Σιγαν�ύ. Παντρεύτηκε τ�νKωνσταντιν�π�λίτη Iωάννη Παρένπ�υ ήταν και � ιδρυτής τ�υ «Aθηναϊ-κ�ύ Πρακτ�ρεί�υ».

H έκδ�ση της «E�ημερίδας τωνKυριών» στις 8 Mαρτί�υ 1887 σήμανετην α�ετηρία της δράσης της για τη#ελτίωση της θέσης της Eλληνίδας.Hταν η πρώτη ελληνική ε�ημερίδαπ�υ �ι συντάκτες της ήταν μ�ν� γυ-ναίκες. T� πρώτ� �ύλλ� της κυκλ�-��ρησε σε 3.000 αντίτυπα –σε μιανAθήνα με πληθυσμ� 65.000– και έγινεανάρπαστ�. Aνατυπώθηκε σε 7.000αντίτυπα π�υ π�υλήθηκαν την ίδια η-μέρα. Aπ� τ� γρα�εί� της στη γωνίατης �δ�ύ M�υσών (Kαραγεώργη Σερ-#ίας) και B�υλής, η Παρρέν κ�ίτα"ετ�υς ε�ημεριδ�πώλες να την πω-λ�ύν στην πλατεία Συντάγματ�ς.

«Eί�αν αντιλη!θεί» γρά!ει «με τ�επαγγελματικ ν των ένστικτ�ν τηνπεριέργειαν τ�υ κ σμ�υ και την ε%ε-μεταλλεύθηκαν τε�νικώτατα. Tα δύ�λ για «E!ημερίς των Kυριών» ηκ�ύ-�ντ� εις κάθε τ�ν�ν, εις μυρίας εκ�ρά-σεις εις κάθε �ρωματικήν κλίμακα. Oλ�ι�σ�ι εκάθηντ� εμπρ�ς απ� τα κα�ενείαZα�αράτ�υ, �λ�ι �ι πυκν�ί κυριακάτι-κ�ι δια�άται των δρ�μων ηλεκτρί$�ντ�εις τ� άκ�υσμα τ�ύτ�, εστέκ�ντ�, έδι-ναν την δεκάραν των και ηγ�ρα$αν ένα�ύλλ�. Mέσα εις ένα τετάρτ� η άσπρητετρά�υλλ�ς ε�ημεριδ�ύλα απλώνετ�παντ�ύ, εκυμάτι$εν επάνω εις κάθετραπέ$ι σαν σημαία λευκή, σύμ��λ�ν ει-ρηνικ�ν και επαναστατικ�ν μα$ί...».

Oμως �ι συνάδελ��ι της δημ�σι�-γρά��υ Παρρέν αρ�ί"�υν να αντι-δρ�ύν. Iσ�υρί"�νται �τι πίσω απ� την

υπ�γρα�ή της Παρρέν – στα πρώτα�ύλλα εμ�ανί"εται με άλλ� γυναι-κεί� ψευδώνυμ� – κρύ#�νται γνω-στ�ί δημ�σι�γρά��ι θεωρ�ύντες«παράδ�� και ασυνήθη την επιτυ�ίακαθώς και �αιν�μεν� ασυμ�ί�αστ�πρ�ς την επικρατ�ύσαν κ�ινώς ιδέανπερί της δυνάμεως της Eλληνίδ�ς γυ-ναικ�ς». H αλήθεια επικράτησε καιτ� �ν�μα Παρρέν αντή�ησε παντ�ύως σύμ#�λ� νέας γυναικείας πίστης.Mια γυναίκα μ�νη της ανέλα#ε ναμεταμ�ρ�ώσει τ�ν «Πανελλήνι� Γυ-ναικωνήτη» «καθαρίσασα αυτ�ν απ�τας αρά�νας των πρ�λήψεων και ανα-δεικνύ�υσα �λ�νέν ε�άμιλλ�ν, ίσως δευπ� τινας επ�ψεις και ανώτερ�ν τ�υ αν-δρωνίτ�υ...».

O Tύπ�ς της επ��ής την αντιμετώ-πισε με περι�ρ�νηση. O π�λιτικ�ςδιευθυντής της EΠIΘEΩPHΣEΩΣ κά-λεσε τ�ν διαν�μέα τ�υ να πει στηνκυρίαν αυτή «θα την π�λεμήσω με -λη μ�υ την δύναμην γιατί έ�ω μάνακαι αδελ!ή...»

T� 1896 � Bλάσης Γα#ριηλίδης δη-μ�σίευσε στην AKPOΠOΛH άρθρασ�ετικά με τ� γυναικεί� "ήτημα καιδιακήρυττε �τι «αι γυναίκες είναι ε-λα!ραί και πετειν μυαλ�ι, δι τι !έ-ρ�υν πίλ�υς με άνθη και πτερά και!�ρέματα με τρί�απτα». H Παρρένδεν τ�υ την �άρισε και τ�υ απήντησε«�τι �ι αρ�αί�ι Eλληνες π�υ ήταν �ισ��ώτερ�ι των ανθρώπων στε�ανώ-ν�νταν συ�νά με άνθη και ��ρ�ύσανπ�λυτελή ενδύματα», συμπληρών�-ντας �τι »η γυνή δεν περι!ρ�νεί τ�ωραι τερ� πρ�ν μι� τ� �π�ί� η !ύ-σις της εδώρησεν: τ� κάλλ�ς».

H «E�ημερίς των Kυριών» εί�ε υ-ψηλή π�ι�τική στάθμη και �ι συντά-κτριές της εί�αν εκπληκτική δραστη-ρι�τητα τ�σ� στ�ν ελληνικ� �σ� καιστ� διεθνή �ώρ�. H Παρρέν, αν και#ασιλ��ρων, στήρι�ε τις σ�σιαλί-στριες γυναίκες π�υ εί�αν συντα�θείστ�ν Aγώνα για την K�ινωνική Δικαι-�σύνη. Πήρε θέση επίσης και στ�Mαθητικ� Kίνημα και υπ�στήρι�ε τηνκατάργηση των σ��λικών ε�ετάσεων.

H «E�ημερίδα των Kυριών» επέ"η-σε ως τ� 1918 – ρεκ�ρ για ε�ημερίδατ�υ περασμέν�υ αιώνα. H διακ�πήτης δεν ��είλετ� σε �ικ�ν�μικ�ύςλ�γ�υς αλλά σε π�λιτικ�ύς. H Παρ-ρέν ε��ρίσθηκε απ� την κυ#έρνησητ�υ Eλευθέρι�υ Bενι"έλ�υ πρ�καλώ-ντας πλήγμα με την άστ��η αυτή α-π��αση στην �ειρα�έτηση της Eλλη-νίδας. H Kαλλιρρ�η Παρρέν εί�ε πα-ράλληλα και σημαντικ� �ιλανθρωπι-κ� έργ�. T� 1896 ίδρυσε τ� «Aσυλ�των Aνιάτων» και μιαν Oικ�κυρικήEπαγγελματική Σ��λή. Eπιπλέ�ν «ε-ν��λησε» την ε��υσία για να απ�κτή-σει ψή�� η Eλληνίδα, να πρ�σλαμ#ά-ν�νται γυναίκες στ� δημ�σι�, ναπρ�στατευθεί η παιδική ηλικία, νακαταργηθεί η νυ�τερινή εργασία τωνανηλίκων. Iδρυσε επίσης τ� 1911 τ�«Λύκει� Eλληνίδων», καθώς και τ�ν«Σύνδεσμ� Eλληνίδων υπέρ των Δι-καιωμάτων της Γυναίκας».

Πηγές: Φρυκτωρία – Λ�γ�τε�νική E�ημερίδαT�ί��υ – Iαν�υάρι�ς 1990

«T� Φεμινιστικ� Kίνημα στην Eλλάδα» Πρωτ�-π�ρες Eλληνίδες (1830–1936), K�ύλα 'ηρα-δάκη – Eκδ�σεις «Γλάρ�ς»,

«Iστ�ρία τ�υ ελληνικ�ύ Φεμινιστικ�ύ Kινήματ�ς»,Σάσα M�σ��υ – Σακ�ρρά��υ – Aθήνα 1990.

Eυ�αριστίες: «Eυ�αριστ�ύμε τ�ν Σύνδεσμ�για τα Δικαιώματα της Γυναίκας για τη διά-θεση τ�υ ανωτέρω υλικ�ύ και την παρ��ήσ�ετικών στ�ι�είων.

Kωνσταντιν�ύπ�λη, 1845. H Eυ�ρ�σύνη Σαμαρτ%ίδ�υ ε-&έδιδε κάθε μήνα την «Kυψέλη», σύγγραμμα περι�δικ�νγυναικεί�ν.

H «Eυρυδίκη», κι αυτή «Π�λίτισσα», υπ�στήρι&ε την ισ�-τητα των δύ� �ύλων και την ανάγκη να μ�ρ�ωθεί η γυ-ναίκα.



Oψεις της γυναικείας εργασίαςOι π�λύπλευρες �ι�π�ριστικές και επαγγελματικές δραστηρι�τητες των γυναικών στ�ν Mεσ�π�λεμ�


Iστ�ρικ�ύ στ� Πανεπιστήμι� Aθηνών

ΣE OΛH την περί�δ� απ� τα τέλητ�υ 19�υ αιώνα ώς τ�ν Δεύτερ�Παγκ�σμι� Π�λεμ� �ι εικ�νες τωνεργα��μενων γυναικών τ�υ αστι-κ�ύ �ώρ�υ π�υ κυριαρ��ύν στη λ�-γ�τε�νία και τ�ν Tύπ� είναι λιγ�-στές και συγκεκριμένες: �ι μ�ρ�ω-μένες γυναίκες εμ�ανί��νται κυ-ρίως ως δασκάλες και αργ�τερα υ-πάλληλ�ι, ενώ �ι γυναίκες «τ�υ λα-�ύ» ως υπηρέτριες ή εργάτριες, ε-νί�τε και συ�νά παράλληλα ως π�ρ-νες. Ωστ�σ� �ι εικ�νες αυτές δενκαταγρά��υν τις π�λύπλευρες #ι�-π�ριστικές και επαγγελματικέςπρακτικές των γυναικών απ� διά-��ρα κ�ινωνικά στρώματα. Aγν�-�ύν εκείνες τις �ψεις της γυναικεί-ας εργασίας π�υ τεκμηριώνεται δύ-σκ�λα, γιατί δεν α�ήνει ί�νη ή π�υδεν έ�ει γίνει ώς τώρα αντικείμεν�συστηματικής μελέτης. Πρ�κειταιγια δύ� διακριτές κατηγ�ρίες επαγ-γελματικών πρακτικών, απ� τη μίαμεριά τις άτυπες εναλλασσ�μενεςπρ�σκαιρες και ασταθείς δ�υλειέςπ�υ κάν�υν �ι γυναίκες των �τω��-τερων στρωμάτων της π�λης, πρινκαι κυρίως μετά τ� γάμ� τ�υς μέσαστ� σπίτι, στη γειτ�νιά ή στην �ικ�-γενειακή επι�είρηση· και απ� τηνάλλη τα λεγ�μενα «ελευθέρια ε-παγγέλματα» π�υ ασκ�ύν απ� τιςαρ�ές τ�υ αιώνα �σες έ��υν κά-π�ια μ�ρ�ωση, και π�υ π�λλαπλα-σιά��νται κατά τ�ν Mεσ�π�λεμ�. Σεκάθε περίπτωση πάντως, για ναπρ�σεγγίσ�υμε τις εκδ��ές αυτές�ρειά�εται να απ�δε�τ�ύμε �τι ερ-γασία δεν είναι μ�ν� αυτή π�υ αμεί-#εται με μερ�κάματ� ή με μισθ� και�τι ενώ �ι γυναίκες δ�ύλευαν πά-ντ�τε, τις περισσ�τερες ��ρές δεναμεί#�νται για την εργασία τ�υς.

Kυρίως �ι παντρεμένεςOι δ�υλειές π�υ ανήκ�υν στην

πρώτη κατηγ�ρία σπάνια καταγρά-��νται στις επίσημες στατιστικές.Γίν�νται συνήθως στ� σπίτι ή στηγειτ�νιά, κατά κύρι� λ�γ� απ� πα-ντρεμένες γυναίκες. O γάμ�ς έρ�ε-ται κατά καν�να νωρίς για τις γυναί-κες των λαϊκών στρωμάτων και �δη-γεί τις περισσ�τερες μακριά απ� τ�εργ�στάσι� ή τ� εργαστήρι, είτε νααναλαμ#άν�υν «κατ’ �ίκ�ν» εργα-σίες είτε να «αν�ίγ�υν» μια δ�υλειάστη γειτ�νιά ή και να γίν�νται «συμ-#�ηθ�ύντα μέλη» κάπ�ιας �ικ�γε-νειακής μικρ�επι�είρησης. H «κατ’�ίκ�ν» εργασία π�υ π�λλ�ί σ��λια-στές υπερασπί��νται ως εκείνη π�υπρ�σιδιά�ει περισσ�τερ� στις γυναί-κες, γιατί τ�υς επιτρέπει να ε(ασ�α-λί��υν κάπ�ι� εισ�δημα �ωρίς να πα-ραμελ�ύν τα �ικ�γενειακά τ�υς κα-θήκ�ντα, απασ��λεί απ’ �,τι �αίνεται

Oι περισσ�τερες γυναίκες «μικρ�επι�ειρηματίες» ασ��λ�ύνται με την παραγωγή γυναικείων ειδών ή ειδών �ικιακ�ύε��πλισμ�ύ. Yπάλληλ�ς(;) σε κατάστημα �αλιών (�ωτ.: Δ. Γιάγκ�γλ�υ, Συλλ�γή N.E. T�λη).

Oι μισές γυναίκες π�υ η απ�γρα�ή τ�υ 1928 καταγρά�ει ως «ατ�μικώς εργα"�μενες» στ�ν τ�μέα τ�υ εμπ�ρί�υ α-σ��λ�ύνται σε μπακάλικα, ψωμάδικα, μανά�ικα. Στη �ωτ�γρα�ία, ταμίας (�ωτ.: Δ. Γιάγκ�γλ�υ, Συλλ�γή N.E. T�λη).

κατά κύρι� λ�γ� παντρεμένες γυναί-κες. O εργ�δ�της ή � μεσίτης περνάαπ� τις γειτ�νιές και μ�ιρά�ει τηδ�υλειά με τ� κ�μμάτι στις ρά�τρες,καπελ�ύδες, νταντελ�ύδες, κεντή-στρες, καλτσ�ύδες κ.ά. Eίναι �ι πι�κακ�πληρωμένες και αν�ργάνωτεςεργα��μενες, �πως γρά�ει η AθηνάΓαϊτάν�υ–Γιαννι�ύ τ� 1991 στ� πε-ρι�δικ� Eλληνίς. Π�λλές, κυρίως �ιπρ�σ�υγες μετά τ� 1922, έ��υν έ-ναν αργαλει� στ� σπίτι και υ�αίν�υνκατά παραγγελία: είναι η συντριπτι-κή πλει�ψη�ία �σων γυναικών η α-π�γρα�ή τ�υ πληθυσμ�ύ τ�υ 1928κατατάσσει στις «ατ�μικώς εργα��-μενες» τ�υ #ι�μη�ανικ�ύ τ�μέα. Πα-ράγ�υν κατά κύρι� λ�γ� «ελληνικάκεντήματα». Aλλες παίρν�υν στ�σπίτι ρ�ύ�α για πλύσιμ� ή για κ�λλά-ρισμα, καθαρί��υν σκάλες, π�υλάντα αυγά απ� τις κ�τες π�υ έ��υνστην αυλή, ν�ικιά��υν ένα δωμάτι�σε κάπ�ι� ν�ικάρη. Aυτ�ύ τ�υ τύπ�υη �ικ�ν�μική δραστηρι�τητα δεν α-�ήνει κανένα ί�ν�ς, καθώς συνιστάπρ�έκταση της �ικιακής εργασίας.

Oι περισσ�τερες γυναίκες «μικρ�-επι�ειρηματίες» ασ��λ�ύνται με τηνπαραγωγή γυναικείων ειδών: στ�σπίτι ή κάπ�υ στη γειτ�νιά ρά#�υν,�τιά�ν�υν καπέλα, πλέκ�υν, κε-ντ�ύν, σιδερών�υν. Eίναι �σες, κατάτ�υς Eπιθεωρητές Eργασίας, α��ύδ�ύλεψαν κάπ�ια �ρ�νια ως μαθη-τευ�μενες σε μικρά εργαστήρια, ε-πιλέγ�υν ανεπαρκώς πρ�ετ�ιμασμέ-νες να εργαστ�ύν «δι’ ίδι�ν λ�γα-ριασμ�ν» ή να «διακινδυνεύσ�υν»τις μικρές τ�υς �ικ�ν�μίες «διά τ�ντίτλ�ν της εργ�δ�τρίας». H δραστη-ρι�τητα αυτή δεν αρ�ί�ει τ� Mεσ�-π�λεμ�. Oπως σημειώνει η Oικν-μική Eλλάς τ� 1903, � ��ρ�ς επιτη-δεύματ�ς π�υ καθιερώθηκε δύ��ρ�νια πριν ανέκ�ψε «τ� ρεύμα τηςεπιδ�σεως των γυναικών εις τας

#ι�μη�ανικάς επι�ειρήσεις». Σε αυ-τή την περίπτωση πρ�κειται κατάκύρι� λ�γ� για �σες διαθέτ�υν κά-π�ια μικρά κε�άλαια και πρ�σλαμ-#άν�υν κ�ρίτσια για μαθητευ�μενεςμ�δίστρες, κεντήστρες κ.ά., π�υ ηπελατεία τ�υς δεν είναι πλέ�ν τηςγειτ�νιάς αλλά απ� ανώτερα κ�ινω-νικά στρώματα.

Oι «ατ�μικώςεργα��μενες»

Oι μισές γυναίκες π�υ η απ�γρα-�ή τ�υ 1928 καταγρά�ει ως «ατ�-

μικώς εργα��μενες» στ�ν τ�μέατ�υ εμπ�ρί�υ ασ��λ�ύναι με τ� ε-μπ�ρι� τρ��ίμων: μπακάλικα, ψω-μάδικα, μανά#ικα. Δεν μπ�ρ�ύμε ναγνωρί��υμε αν σε αυτές τις τελευ-ταίες περιπτώσεις πράγματι ασ��-λ�ύνται με τη δ�υλειά �ι ίδιες ή α-πλώς είναι γραμμένη στ� �ν�μάτ�υς. T� γεγ�ν�ς πάντως είναι �τιτην επ��ή αυτή για να αν�ί(ει μιαπαντρεμένη γυναίκα κάπ�ια επι�εί-ρηση, �σ� μικρή κι αν είναι, �ρειά-�εται, αν θέλει να τη δηλώσει, να έ-�ει την έγκριση τ�υ συ�ύγ�υ. T� α-παιτεί η ισ�ύ�υσα ν�μ�θεσία. «Συ-

νεργα��μενα μέλη» �ικ�γενειακώνεπι�ειρήσεων συναντάμε τ�σ� στ�εμπ�ρι� �σ� και στη #ι�τε�νία.Πρ�κειται για μικρές πάλι επι�ειρή-σεις, με λιγ�στ�ύς ή καθ�λ�υ έμμι-σθ�υς εργα��μέν�υς, �π�υ συμ-#άλλ�υν με την εργασία τ�υς και �-ρισμένα μέλη της �ικ�γένειας, συ-νήθως η σύ�υγ�ς ή και τα παιδιά. Tα«συμ#�ηθ�ύντα μέλη» δεν υπάγ�-νται στις ρυθμίσεις της εργατικήςν�μ�θεσίας, καθώς θεωρείται �τι ηστ�ργή των �ικ�γενειακών σ�έσε-ων επαρκεί για να τα πρ��υλά(ει α-π� την υπερεκμετάλλευση.

Eλευθέριαεπαγγέλματα

Στη δεύτερη απ� τις δύ� κατη-γ�ρίες επαγγελματικών πρακτι-κών π�υ ανα�έρθηκαν παραπάνωυπάγ�νται �ι γυναίκες π�υ ασκ�ύν«ελευθέρια επαγγέλματα». Στιςτρεις απ�γρα�ές τ�υ πρώτ�υ μι-σ�ύ τ�υ 20�ύ αιώνα (1907, 1920και 1928) στην κατηγ�ρία αυτή κα-τατάσσ�νται δασκάλες και καθη-γήτριες κάθε είδ�υς, ν�σ�κ�μες,μαίες και �ι λιγ�στές γιατρίνες,συγγρα�είς και καλλιτέ�νιδες, αλ-λά και δακτυλ�γρά��ι και στεν�-γρά��ι, τέλ�ς �ι μ�να�ές(!) και �-σες ελά�ιστες ασ��λ�ύνται με ν�-μικά επαγγέλματα (τ� δικαίωμα ναδικηγ�ρ�ύν τ� απ�κτ�ύν απ� τ�1925, πι� πριν γίν�νται μ�ν� δικα-στικ�ί κλητήρες). Στις περισσ�τε-ρες απ� τις περιπτώσεις αυτέςπρ�κειται για μ�ρ�ωμένες γυναί-κες «της ανωτέρας και μέσης κ�ι-νωνικής τά(εως, απ� π�λύ �λίγαςμετερ��μένας ελευθέρια επαγ-γέλματα» �πως σημειώνει � Σ. Λ�-#έρδ�ς τ� 1907 στ� περι�δικ� HMελέτη. Oι περισσ�τερες �μωςδεν είναι «ελεύθερ�ι επαγγελμα-τίες» με την ένν�ια π�υ τ� κατα-



Oι ανειδίκευτες εργάτριες είναι �την� δυναμικ� και πρ�τιμώνται απ� τις καιν�ύργιες ή παλι�τερες επι�ειρήσεις. Tυ-�λά κ�ρίτσια πλέκ�υν καρέκλες (�ωτ.: Δ. Γιάγκ�γλ�υ, αρ�εί� M.Γ. Tσάγκαρη).

O εργ�δ�της ή � μεσίτης περνά απ� τις γειτ�νιές και μ�ιρά"ει τη δ�υλειά με τ� κ�μμάτι στις ρά�τρες, καπελ�ύδες,νταντελ�ύδες, καλτσ�ύδες κ.ά. Eίναι �ι πι� κακ�πληρωμένες εργάτριες, έγρα�ε η Aθηνά Γαϊτάν�υ – Γιαννι�ύ. Στη�ωτ�γρα�ία ρά�τρες στην Kάλυμν�, τ� 1932 (αρ�εί� N. Π�λίτη).


H κατ’ �ίκ�ν εργασία θεωρείται ως εκείνη π�υ πρ�σιδιά"ει περισσ�τερ� στις γυναίκες, γιατί τ�υς επιτρέπει να ε�ασ�αλί"�υν κάπ�ι� εισ�δημα �ωρίς να πα-ραμελ�ύν τα �ικ�γενειακά τ�υς καθήκ�ντα. T� επάγγελμα της κ�μμώτριας εντάσσεται σ’ αυτή την κατηγ�ρία. Στη �ωτ�γρα�ία σ��λή κ�μμωτικής στη Θεσ-σαλ�νίκη (συλλ�γή N. Π�λίτη).

λα#αίν�υμε εμείς σήμερα, αλλάεργά��νται ως υπάλληλ�ι σε κά-π�ια επι�είρηση: απ� στ�ι�εία π�υδιαθέτ�υμε για τη δεκαετία τ�υ1930 γνωρί��υμε �τι συνήθως �ιδικηγ�ρίνες εργά��νται σε τράπε-�ες και εταιρείες, �ι γιατρίνες και�ι ν�σ�κ�μες σε ν�σ�κ�μεία, �ιδασκάλες και �ι καθηγήτριες σεσ��λεία, �ι δακτυλ�γρά��ι καιστεν�γρά��ι σε επι�ειρήσεις. Σεαυτή την κατηγ�ρία υπάγ�νται ε-πίσης και αρκετές επιστάτριες καιυπηρέτριες. M�ν� είκ�σι τ�ις εκα-τ� απ� τις γυναίκες π�υ κατατάσ-σ�νται στα «ελευθέρια επαγγέλ-ματα» είναι «ατ�μικώς εργα��με-νες» σύμ�ωνα με την απ�γρα�ήτ�υ 1978.

T� καιν�τ�μ� στην κατηγ�ρίααυτή είναι �ι επιστημ�νισσες. Oιπρώτες τ�υ είδ�υς, ήδη απ� τα τέ-λη τ�υ 19�υ αιώνα, είναι είτε εκ-παιδευτικ�ί είτε γιατρ�ί, αρ�ικάσπ�υδαγμένες στ� ε(ωτερικ� καιαργ�τερα και στην Eλλάδα, απ� τηστιγμή π�υ τ� Πανεπιστήμι� τ�υςαν�ίγει τις π�ρτες τ�υ τ� 1890.Tην περί�δ� αυτή καθεμιά π�υπαίρνει πτυ�ί� αναγγέλλεταιθριαμ#ευτικά απ� την E�ημερίδατων Kυριών. Στ� Mεσ�π�λεμ� έ-��υν πλέ�ν π�λλαπλασιαστεί.Iδρύ�υν μάλιστα τ� 1924 και τ�Σύνδεσμ� Eλληνίδων Eπιστημ�-νων, � �π�ί�ς θα συνεργαστεί μετις �εμινιστικές �ργανώσεις της ε-π��ής στ�ν αγώνα για π�λιτικά και

αστικά δικαιώματα των γυναικών.Oσες υπάγ�νται στα ιατρικά επαγ-γέλματα είναι μικρ�#ι�λ�γ�ι, γυ-ναικ�λ�γ�ι, παιδίατρ�ι, �δ�ντία-τρ�ι και �αρμακ�π�ι�ί. Tην ίδια ε-π��ή π�λλαπλασιά��νται �ι ν�σ�-κ�μες, ιδίως απ� τη στιγμή π�υ ι-δρύεται η Σ��λή N�σ�κ�μων τ�υEλληνικ�ύ Eρυθρ�ύ Σταυρ�ύ.Στην παιδεία κατατάσσ�νται �ιλ�-λ�γ�ι, δασκάλες μ�υσικής (η AύραΘε�δωρ�π�ύλ�υ, πρ�εδρ�ς τ�υΣυνδέσμ�υ για τα Δικαιώματα τηςΓυναίκας, ήταν δασκάλα μ�υσι-κής), (ένων γλωσσών και �ικ�κυρι-κών, αλλά και κάπ�ιες μαθηματι-κ�ί, �ημικ�ί κ.ά. Λίγα πράγματαγνωρί��υμε για τη σ�έση π�υ δια-τηρ�ύν �ι γυναίκες αυτές με τηνεργασία τ�υς μετά τ� γάμ� τ�υς,και κυρίως μετά τη γέννηση παι-διών. Φαίνεται, πάντως, �τι τ�σ� ημ�ρ�ωση �σ� και η �ικ�ν�μική α-νε(αρτησία π�υ πρ�σ�έρει η ε-παγγελματική δραστηρι�τητα θατ�υς επιτρέψ�υν να διαπραγμα-τευτ�ύν με νέ�υς �ρ�υς τη θέσητ�υς μέσα στ� γάμ�.

Oι πλαν�δι�ι πωλητές ήταν κυρίως ανδρική απασ��ληση. Oταν �ρειάστηκε,�μως, έγινε και γυναικεία. E�ημεριδ�πώλησσες, κάπ�υ στ�ν Mεσ�π�λεμ�(�ωτ.: Π. Π�υλίδης, αρ�εί� EPT A.E.).

Oσ� δύσκ�λα ήταν τα �ήματα τηςγυναίκας στην εργασία, τ�σ� σπά-νια ήταν και η �ωτ�γρα�ική απει-κ�νιση αυτής της π�ρείας. Συλλέ-κτες και ��ρείς στήρι�αν πρ�θυματη �ωτ�γρα�ική πλευρά αυτ�ύ τ�υα�ιερώματ�ς: � N. Π�λίτης, o N.E.Tλης, τ� EΛIA και η EPT. T�υςευ!αριστ�ύμε.

Documents

ΦIEPΩMA Eργαμενες γυναίκεςusers.uoi.gr/gramisar/istorias_neoteron_chronon/pdfs_docs...στικά, με άθλιες συνθήκες, ωρίς την κινωνική