MALCOLMGLADWELL

ĐIỂMBÙNGPHÁTTHETIPPINGPOINT

BảnquyềntiếngViệt©2009,2012CôngtySáchAlpha

NguyễnVănTân,NguyễnTrangdịch

NguyễnTranghiệuđính

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

NHÀXUẤTBẢNLAOĐỘNG–XÃHỘI

LờigiớithiệuĐốivớisảnphẩmgiàyHush-Puppies-loạigiàydamềmkiểuMỹcổđiểncólớpđếkếpnhẹ,ĐiểmBùngPhátmớixuấthiệnđâuđógiữathờiđiểmcuốinăm1994vàđầunăm1995.Trướcthờiđiểmđó,nhãnhiệunàygầnnhưđãchết.Consốbánragiảmxuốngcòn30.000đôimộtnămvàchỉđượctiêuthụchủyếuởcácđạilývùngsâuvùngxavàcáccửahiệugiađìnhởnhữngthịtrấnnhỏ.Wolverine-côngtylàmnênnhãnhiệuHush-Puppiesđãnghĩtớiviệcloạibỏsảnphẩmtừnggiúphọnổitiếng.Nhưngkỳtíchđãxảyra.Tạimộtbuổitrìnhdiễnthờitrang,haithànhviêntrongBanquảntrịcủaHushPuppies,OwenBaxtervàGeoffreyLewis,tìnhcờgặpmộtnhàtạomẫuđếntừNewYork.NhàtạomẫunàychohọbiếtsảnphẩmHushPuppiestheokiểucổđiểnbấtngờtrởthànhmốttạicáccâulạcbộvàquánrượutrongkhuthươngmạiManhattan.Baxternhớlại:“ChúngtôiđượcbiếtrằngsảnphẩmcủacôngtyđượcbàybánởrấtnhiềucửahàngbánlẻtạiVillagevàởSoho.MọingườitìmđếncáccửahàngMa&Pa-nhữnggianhàngnhỏvẫncònbàybángiàyHushPuppieskiểucổđiển-đểmuabằngđược”.CảBaxtervàLewisđềubấtngờ.Trongsuynghĩcủacảhaingườichưabaogiờcóviệcnhữngđôigiàyrõràngquálỗimốtlạicóthểlàmnêncuộchồisinh.“ChúngtôicònnghenóicảIsaacMizrahicũngđangđinhữngđôigiàycủachúngtôi”,Lewisphấnchấn,“Dùthựctìnhmànói,lúcbấygiờ,tôicũngkhôngbiếtIsaacMizrahilàai!”.

Mùathunăm1995,mọichuyệnbắtđầuxảyrarấtnhanh.ĐầutiênlànhàthiếtkếJohnBartlettlêntiếng.NhàthiếtkếnàymuốnđưagiàyHushPuppiesvàobộsưutậpmùaxuâncủamình.Rồisauđó,AnnaSui-mộtnhàtạomẫucótiếngcủaManhattan-cũngnóichắcnịchrằng,côrấtmuốnnhữngsảnphẩmmangnhãnhiệuHushPuppiesxuấthiệntrongbuổitrìnhdiễncủamình.TạiLosAngeles,nhàthiếtkếJoelFitzgeraldđặtbiểutượngcủanhãnhiệuHushPuppies-chúchócongiốngBassetmìnhdài-lênmáigianhàngHollywoodcủaôngvàbỏhẳnmộtgiantriểnlãmnghệthuậtkếbênđểchuyểnthànhmộthiệugiàyHushPuppies.Tronglúcôngđanglúihúisơnsửavàlắpđặtcáckệbàyhàng,ngôisaođiệnảnhPee-weeHermanbướcvàohỏimuahẳnhaiđôi.“Đóhoàntoànlàdolờitruyềnkhẩu”,Fitzgeraldquảquyết.

Năm1995,sốgiàyHushPuppieskiểucổđiểnbánđượclà430.000đôi.Doanhsốtănglên4lầntrongnămtiếptheovàthêmmộtlầnnữaHushPuppieslạichiếmchỗtrêngiágiàycủacácthiếunữMỹ.Năm1996,HushPuppiesgiànhđượcgiảithưởngchophụtrangxuấtsắcnhấttrongbuổitrao

giảicủaHộiđồngcácnhàthiếtkếthờitrangtạiLihnconCenter.VịchủtịchhãngbướclênsânkhấucùngvớicácđạigiaCalvinKleinvàDonnaKarannhậngiảithưởngchothànhtựunày-nhưchínhbảnthânônglàngườiđầutiênphảithừanhận,côngtycủamìnhgầnnhưkhônglàmgìđểđạtđượcđiềuđó.HushPuppiesđãvùngdậythầntìnhvớitácnhânlànhữngcônhóc,cậunhócởEastVillagevàởSoho.

Vậyđiềugìđãxảyra?Dùcólàai,nhữngđứatrẻđầutiênnàykhônghềcóchủđịnhquảngbáchogiàyHushPuppies.Chúngđinhữngđôigiàynàychỉđơngiảnvìngoàichúngrachẳngcóaiđinữa.Sởthíchtrẻconđólantớihainhàthiếtkếthờitrang,vàhọđãdùngnhữngđôigiàynàytạobướcđàchomụctiêukhác-Thờitrangcaocấp.Nhữngđôigiàylàmộtcúchạmtìnhcờ.KhôngcóaicốgắngbiếnHushPuppiestrởthànhtràolưu.Song,vìmộtlýdonàođó,đâychínhxáclànhữnggìđãxảyra.Nhữngđôigiàynàyđãvượtquamộtđiểmnàođóvàrồibùngphát.Làmthếnàonhữngđôigiàytrịgiá30đôlavốnchỉđồnghànhvớidânHippivànhữngnhàthiếtkếthờitranglạihiệnhữukhắpnơichỉtrongvòngcóhainăm?

1.

Cáchđâykhônglâu,đãtừngcóthờiđiểmtạicáckhuvựclâncậnquanhNewYorknhưBrownsvillevàĐôngNewYork,cácconphốthườngtrởnênuámkhibóngchiềuchạngvạng.Lúcđó,dọcvỉahèhaibên,dânlaođộngkhôngcònaiđilại,lũtrẻconkhôngdámđạpxetrênđường,cáccụgiàcũngvắngbóngtrênnhữngbậclênxuốnghayghếđáởtrongcôngviên.Nhữngphivụbuônbánmatuý,nhữngvụthanhtoánbăngđảngdiễnranhannhảnkhắpmọingócngáchcủaBrooklynkhiếnhầuhếtdânchúngvìsựantoàncủamìnhđềuởhếttrongnhàkhimànđêmbuôngxuống.BộphậncảnhsátlàmviệcởBrownsvilletrongkhoảngnhữngnăm1980vàđầunhữngnăm1990thừanhậnrằng,vàothờiđiểmđó,khitrờivừatắtnắnglàmáybộđàmcủahọliêntụcréolênnhữngđoạntraođổibáocáogiữacáccảnhsáttuầntravớinhânviêntrựctổngđàivềđủloạibạolựcxãhội,tộiphạmnguyhiểmvốnđãquáquenthuộc.Năm1992,ởthànhphốNewYorkxảyra2154vụgiếtngườivà626.182vụphạmtộinghiêmtrọng,gánhnặngtộiphạmtậptrungnhiềunhấtởcáckhuvựcnhưBrownsvillevàĐôngNewYork.Nhưngrồikỳtíchđãxảyra.Tạimộtđiểmcựckỳquantrọngnhưngbíhiểmnàođó,tỷlệphạmtộibắtđầugiảm.Xuhướngnàybùngphát.Trongvòng5năm,sốvụgiếtngườigiảmtừ64,3%xuống7,70%,tổngsốvụphạmtộigiảmgầnmộtnửaxuốngcòn355.893vụ.ỞBrownsvillevàphíaĐôngNewYork,cácvỉahèlạiđôngđúcngườiđidạo,lũtrẻdongduổiđạpxetrênđường,còncáccụgiàlạihànhuyêntrênnhữngbậcthềm.“Đãcólúcchẳngcógìlạkhita

nghethấycảchụctiếngsúngliênthanhnhưthểđangđứngtrongmộtkhurừngrậm”,thanhtraEdwardMessadrichỉhuylựclượngcảnhsátkhuvựcBrownsvilletâmsự,“Cònbâygiờtôikhônghềnghethấymộttiếngsúngnàonữa”.

CảnhsátthànhphốNewYorkchắcchắnsẽnóivớibạnrằng,nhữngthayđổitíchcựcđólàdochínhsáchcủathànhphốđượccảithiệnđángkể.Nhữngnhàtộiphạmhọcthìquychosựthuyêngiảmcủacáchoạtđộngbuônbánmatuývàtìnhtrạnggiàđicủadânsố.Trongkhiđó,cácnhàkinhtếhọclạikhẳngđịnhrằng,chínhnhữngcảicáchtừngbướccủanềnkinhtếthànhphốtrongsuốtthậpniên1990đãtácđộngđếnviệcthuê,tuyểnnhữngngườicónguycơtrởthànhtộiphạm.Cảbaluậnđiểmtrênlànhữnglờigiảithíchphổbiếnđốivớisựtănggiảmcácvấnđềxãhội.NhưngrốtcuộclạichẳngcóluậnđiểmnàothuyếtphụchơnsựgiảithíchtừnhữngcôcậunhócđãlàmsốnglạisảnphẩmHushPuppiesởEastVillage.Nhữngthayđổitrongcáchoạtđộngbuônbánmatuý,dânsố,kinhtếlànhữngxuhướngmangtínhlâudài,xảyratrênkhắpnướcMỹ.ChúngkhônggiảithíchđượclýdotạisaotộiphạmởthànhphốNewYorklạigiảmnhanhvàmạnhhơnbấtkỳnơinàokháctrênlãnhthổnướcMỹvàtạisaonólạichỉdiễnratrongkhoảngthờigianngắnđếnvậy.Nhữngcảicáchmàcảnhsátnhắcđếnđúnglàrấtquantrọng.Song,vẫncònmộtkhehởkhóhiểugiữaphạmvicủanhữngthayđổitrongchínhsáchvàquymôtácđộngởnhữngkhuvựcnhưBrownsvillevàĐôngNewYork.Nóichocùng,tộiphạmởthànhphốNewYorkkhônggiảmtừtừvìnguyênnhânđiềukiệnsốngcủangườidânđượccảithiệntừngbước.Nógiảmrấtmạnh.Làmsaosựthayđổicủamộtnhómchỉsốkinhtếvàxãhộilạicóthểkhiếntỷlệtộiphạmgiếtngườigiảmxuống2/3chỉtrongnămnăm?

2.

ĐiểmBùngPhátlàcuốnsáchtómlượcmộtquanđiểm,vàquanđiểmđórấtđơngiản.Theođó,cáchtốtnhấtđểhiểusựxuấthiệncủanhữngtràolưuthờitrangmới,sựtănggiảmcủalànsóngtộiphạm,haysựbiếnđổitừnhữngđầusáchkhôngtêntuổithànhtácphẩmbánchạynhất,sựgiatăngcủatìnhtrạnghútthuốcláởtrẻvịthànhniên,hiệntượngtruyềnkhẩu,haybấtkỳthayđổibíẩnnàođánhdấubướcchuyểntrongcuộcsốngcủachúngtalàcoichúngnhưcácđạidịch.Ýtưởng,sảnphẩm,thôngđiệpvàhànhvipháttánmạnhmẽđúngnhưcácvirustruyềnbệnh.

SựbứtphácủaHushPuppiesvàtỷlệtộiphạmgiảmởNewYorklànhữngvídụrấtđiểnhìnhvềđạidịchkhihoạtđộng.Mặcdùcóvẻnhưcảhaikhông

cónhiềuđiểmchungnhưngtrênthựctế,chúnglạicócùngmộthìnhmẫungầm,rấtcơbản.Trướchết,cảhaiđềulànhữngvídụrấttrựcquanvềcáchànhvicótínhlâylan.Rõràng,khôngcómộtcánhânhaytổchứcnàoquảngcáovànóivớimọingườirằngnhữngđôigiàyHushPuppiestruyềnthốngtrôngrấtấntượngvàkhuyênhọnêndùngchúng.Lũtrẻchỉđơnthuầnđinhữngđôigiàyđótớicáccâulạcbộ,quáncàphêhaydungdăngkhắpphốphườngNewYorknhưngviệclàmđólạichongườikhácthấycảmnhậnthờitrangcủacácem.CácemchínhlàtácnhântruyềnnhiễmthứvirusHushPuppies.

TạiNewYork,sựgiảmxuốngcủacácvụtộiphạmchắcchắncũngdiễnratheocùngphươngthứcnhưvậy.Nguyênnhâncủahiệntượngnàykhôngphảilàdomộttỷlệrấtlớnnhữngkẻcónguycơtrởthànhkẻgiếtngườitrongtươnglaiđộtnhiênlộdiệntrongnăm1993vàcamkếtsẽkhôngthamdựvàobấtcứhànhviphạmphápnào.Nguyênnhâncũngkhôngphảilàdolựclượngcảnhsátđãthànhcôngmộtcáchthầnkỳkhicanthiệpvàohầuhếtsốcáctìnhhuốngcónhiềukhảnăngdẫnđếnchếtngười.Điềuthậtsựdiễnralàcómộtsốítngườitrongmộtsốtìnhhuốngcósựcanthiệp,tácđộngtừphíacảnhsáthaycáclựclượngxãhộimớinổibắtđầucónhữnghànhvikhácthường.Nhữnghànhvinàytrongchừngmựcnàođólạitruyềnảnhhưởngtớinhómtộiphạmtiềmẩntrongnhữnghoàncảnhtươngtự.Vàrồi,phầnlớnngườidânNewYorkbị“lâynhiễm”loạivirus“bàitrừtộiphạm”chỉtrongmộtthờigianngắn.

Nétđặctrưngnổibậtthứhailàtrongcảhaitrườnghợp,nhữngthayđổirấtnhỏcóthểcóảnhhưởngrấtlớn.TấtcảcácnguyênnhâncóthểgiảithíchcholýdotạisaotỷlệtộiphạmởNewYorkgiảmxuốngđềulànhữngthayđổibênlề,nhữngthayđổitịnhtiến.Hoạtđộngbuônbánmatuýchùngxuống,tuổidânsốtănglên,lựclượnganninhlàmviệchiệuquảhơn.Nhữngảnhhưởngthậttolớn.HushPuppiescũngcónhữngảnhhưởngngangtầm!VậycótấtcảbaonhiêuđứatrẻbắtđầuđigiàyHushPuppiesởkhuthươngmạiManhattan?20?50?hay100-consốtốiđa?Nhưnghànhvicóvẻnhưchỉlàýthíchcánhâncủacácemđãchâmngòichomộttràolưuthờitrangtrênkhắpthếgiới.

Nhưngrốtcuộc,cảhaixuhướngtrênđềudiễnrarấtnhanhvàgấpgáp.Nókhôngpháttriểnổnđịnh,đềuđềutừngbướcmột.SẽkháchquanhơnnếuchúngtanhìnvàobiểuđồtỷlệtộiphạmcủathànhphốNewYorktừgiữanhữngnăm1960đếncuốinhữngnăm1990.Đồthịhiệnranhưmộtđườngvòngcunglớn.Năm1965,trongthànhphốxảyra200.000vụphạmpháp,vàtừthờiđiểmđótrởđi,consốnàybắtđầutăngchóngmặt.Tronghainăm

tiếptheo,consốnàytănglêngấpđôivàtiếptụcchođếnkhilênđến600.000vụgiữathậpniên1970.Consốnàyđượcduytrìổnđịnhliêntiếptronghaithậpkỷtiếptheo,trướckhitụtgiảmmạnhvàonăm1992.Tộiphạmkhôngtựbiếnmất,cũngnhưgiảmtừtừ.Nóleothangđếnmộtđiểmnhấtđịnhrồichữnglại.

Bađặctínhđượcnóiđếnởtrên(thứnhất-tínhlâylan;thứhai-thựctếnhữngđộngtháinhỏcóthểgâyranhữngảnhhưởngrấtlớnvàthứba-thayđổikhôngxảyratừngbướcmộtmàbùngphátởmộtđiểmquantrọngnàođó)cũngchínhlàbaquytắcmôtảphươngthứclâylancủabệnhsởitrongkhắplớphọchayphươngthứctấncôngcủadịchcảmcúmmỗikhimùađôngđến.Trongbađặctínhtrên,đặctínhthứba-ýkiếnchorằngđạidịchcóthểtănghoặcgiảmởmộtđiểmquantrọngnàođó-cóýnghĩaquantrọngnhấtbởinóbaoquátcảhaiđặctínhcònlạivàchophépchúngtahiểuđúngnhấtlýdotạisaonhữngcảitổtântiếnnhấtlạidiễnratheocáchđãdiễnra.ĐiểmBùngPhátlàtêngọiđượcđặtchođiểmquantrọngtrongdiễntiếncủađạidịch,tạiđiểmđótấtcảmọithứđềucóthểthayđổingaylậptức.

3.

Thếgiớinằmtrongvòngcươngtỏacủađạidịchrấtkhácsovớithếgiớimàchúngtachorằngmìnhđangsốngtrongđó.Hãysuynghĩtrongchốclátkháiniệmvềtínhlâylan.Nếutôinhắcđếncụmtừnàytrướcmặtbạn,bạnsẽliêntưởngngayđếncảmlạnh,cúmhaycóthểlàthứgìđórấtnguyhiểmnhưHIVhayEbola.Trongđầutakhiđóhiệnramộtýniệmsinhhọcrấtcụthểvềýnghĩacủatừtínhlâylan.Nhưngnếuđólàmộtđạidịchtộiphạm,haythờitrangthìchắcchắnsẽphảicónhữngyếutốcókhảnănglâylannhưvirus.Đơncửmộtvídụđơngiảnnhưtrườnghợpbạnngápthôi.Bạnsẽthấyngáplàmộtđộngtáccósứcmạnhđángngạcnhiên.Bởivì,ngaykhitađọctừ“ngáp”ởhaicâutrướcvàhaitừ“cáingáp”ởcâunày,đasốchúngtacóthểsẽngáptrongvòngmộtvàiphútnữa.Thậmchíkhitôiviếtđếnđoạnnàytôicũngngáphailần.Nếubạnđangđọcnhữngdòngnàyởnơicôngcộngư?Bạnmởmiệngngáp.Vàcónhiềukhảnăngđasốnhữngngườinhìnthấybạnngápcũngngáptheo,rồikhinhìnthấynhữngngườinàyngáp,sẽcónhiềungườikháccũngngáp.Cứthế,hànhđộngnàydiễnratrongmộtvòngngápngàycàngđượcnớirộng.

Tínhlâytruyềncủangáplớnđếnmứckhótin.Tôicóthểkhiếnchomộtsốtrongcácbạnngápkhichỉđơngiảnviếtratừ“ngáp”đó.Trongkhiđó,nhữngngườingáptheokhithấybạnngápbịlâybởicảnhbạnngáp-đâylàhìnhthứclâylanthứhai.Thậmchí,họcóthểngápkhichỉcầnnghethấy

tiếngbạnngápbởivìngápcũngcóthểlâytruyềnquathínhgiác.Nếubạnbậtmộtcuộnbăngghiâmtiếngngápchongườimùnghe,họsẽngáptheo.Cuốicùng,nếubạnngápkhiđangđọcđoạnnày,liệutrongđầubạncóýnghĩ-dùvôthứcvàchớpnhoáng-rằngcóthểbạnđangmệthaykhông?Tôiđoánrằngmộtsốtrongcácbạnđãnghĩvậyvànhưthếngápcũngcóthểlâylantrênphươngdiệncảmxúcnữa.Chỉviếtratừnàythôi,tôiđãcóthểgợiramộtcảmgiáckháctrongýthứccủabạn.Vậyviruscảmcúmcóthểlàmđượcđiềuđókhông?Haynóicáchkhác,tínhlâylanlàmộtđặcđiểmkhôngthểnắmbắtđượccủatấtcảmọithứvàchúngtaphảinắmnằmlòngđiềunàykhimuốnnhậndạngvàchẩnđoánđạidịch.

Quytắcthứhaicủađạidịch-nhữngthayđổinhỏ,bằngcáchnàođó,cóthểgâyranhữngtácđộngrấtlớn-cũnglàmộtkháiniệmkhácấptiến.Làconngười,chúngtađãvàđangbịxãhộihóasâusắckhinhẩmtínhsơmốiquanhệgiữagiữanguyênnhânvàhệquả.Chúngtanhậnrarằng,nếumuốntruyềntảimộtcảmxúcmạnh,muốnthuyếtphụcaiđótinrằngtayêuthươnghọ,lờinóicầnđượcthểhiệnbằnggiọngnồngnhiệt,sayđắmvàchânthành.Cònnếumuốnthôngbáotinxấuchoaiđó,chúngtahạgiọngvàthậntrọngvớitừngữnóira.Chúngtađượcdạytưduyrằngnhữngđiềuđisâuvàobêntrongmỗimộtthỏahiệp,mốiquanhệhayhệthốngnàocũngphảitrựctiếpliênquanvớinhữngphầnthểhiệnrabênngoàicảvềcườngđộvàphạmvi.Hãyxemxétcâuđốsaunhưmộtvídụ.Tôiđưaramộttờgiấykhổlớnvàyêucầubạngấpnếptờgiấyđólại,rồitừphầnđãgấp,bạnlạigấptiếp.Cứthếchođếnkhibạngấpđược50lần.Bạnchorằngtờgiấysaukhigấpsẽcaobaonhiêu?Đểtrảlờichocâuhỏiđó,phầnlớnmọingườiđềuhìnhdungchồnggấpđótrongđầuvàướcchừngđộcaocủachồnggiấysẽbằngchiềudàycủaquyểndanhbạđiệnthoại.Ngườinàomạnhdạnhơnsẽchorằngnócaongangmộtchiếctủlạnh.Còncâutrảlờichínhxáclà:chiềucaocủachồnggiấygấpđóxấpxỉbằngkhoảngcáchtừtráiđấtđếnmặttrời.Cònnếubạnmuốngấplạimộtlượtnữathìnóvẫnbằngkhoảngcáchngượclạitừmặttrờiđếntráiđấtmàthôi.Câuđốnàyđồngthờicũnglàmộtthídụvềcấpsốnhântrongtoánhọc.Đạidịchcũnglàmộtvídụvềcấpsốnhân:khimộtvirustấncôngvàoxãhội,nónhânlêngấphai,vàgấphaitiếpchođếnkhi(nóimộtcáchhìnhảnh)nótrởthànhmộtphiếngiấylớnchạmđượctớimặttrờisauchỉsau50lầngấp.Làconngười,chúngtacũngcónhữnglúcgặpkhókhănvớikiểucấpsốnhânnày,bởivìkếtquảcuốicùng-hệquả-dườngnhưlạikhôngtươngứngvớinguyênnhân.Đểđánhgiáđượcđúngsứcmạnhcủađạidịch,chúngtaphảibỏquakỳvọngvềtínhtươngứng.Chúngtacầnchuẩnbịchokhảnăng:đôikhi,nhữngthayđổitolớntheosaunhữngsựviệcnhỏ,vàđôikhi,nhữngthayđổinàycóthểxảyrarấtnhanh.

KhảnăngxảyracủanhữngthayđổiđộtngộtlàtâmđiểmcủaĐiểmBùngPhátvàcólẽcũnglàkhíacạnhkhóchấpnhậnnhất.Cụmtừnàyđượcsửdụngphổbiếnlầnđầuvàonăm1970môtảviệcdidờitớicácvùngngoạiôcủangườiMỹdatrắngsinhsốngởnhữngthànhphốcổcủaĐôngBắcMỹ.KhisốngườiMỹgốcPhiởmộtvùnglâncậnnàođóđạttớimộtmứcnhấtđịnh-20%chẳnghạn-cácnhàxãhộihọcnhậnthấycộngđồngđósẽ“bùngphát”:HầuhếtnhữngngườiMỹdatrắngsótlạidờiđigầnnhưngaylậptức.ĐiểmBùngPhátlàđiểmtớihạn,làngưỡngvàlàđiểmchặn.CómộtĐiểmBùngPhátchotộiphạmbạolựcởNewYorkhồiđầunhữngnăm1990,chosựhồisinhcủasảnphẩmHushPuppiescũngnhưchắcchắncónhữngĐiểmBùngPhátchosựrađờicủabấtkỳtiếnbộcôngnghệnào.Năm1984,Sharptungrathịtrườngloạimáyfaxgiárẻđầutiênvàbánđượckhoảng80.000chiếcngaytrongnămđó.Banămtiếptheo,cácdoanhnghiệpvẫnđềuđặnvàtừtừmuamáyfax.Đến1987,sốngườicómáyfaxlớnđếnmứccóthểhiểulàtấtcảmọingườiđềumuốncóthiếtbịnày.1987chínhlàĐiểmBùngPhátcủasảnphẩmnàyvớimộttriệuchiếcđượcbánra.Đếnnăm1989,haitriệumáyfaxđãđivàosửdụng.Điệnthoạidiđộngcũngxâmnhậptheophươngthứctươngtự.Trongsuốtthậpniên1990,loạisảnphẩmnàycàngtrởnênnhỏhơn,rẻhơn.Chấtlượngdịchvụcũngđượcnângcấptốthơn.Đếnnăm1998khicôngnghệnàyđạttớiĐiểmBùngPhát,gầnnhưngaylậptứctấtcảmọingườiđềusởhữumộtchiếcđiệnthoạidiđộng.

TấtcảcácđạidịchđềucóĐiểmBùngPhát.JonathanCrime,nhàxãhộihọccủaĐạihọcIllinois,đãxemxétảnhhưởngtừmộtsốhìnhmẫuquantrọngtrongcộngđồngnhưngườicóviệclàm,nhàquảnlý,giáoviên-nhữngngườiđượcCụcđiềutraMỹCensusBureauđánhgiálàcó“địavịcao”-tớicuộcsốngcủanhữngthanhthiếuniênsốngtrongcùngkhuvực.Ônghầunhưkhôngpháthiệnđượcsựkhácbiệtđángkểnàovềtỷlệmangthaihaytỷlệbỏhọcgiữa40%và5%nhữngngườilaođộngcóvịthếtrongcùngkhuvực.Tuynhiên,khisốngườicóviệclàmgiảmxuốngdưới5%,cácvấnđềbắtđầubùngnổ.Chẳnghạnnhưđốivớihọcsinhdađen,khitỷlệngườicóviệclàmgiảm2,2%(từ5,6%xuống3,4%)khiếntỷlệbỏhọctănggấpđôi.TạicùngĐiểmBùngPhátđó,tỷlệnữgiớituổivịthànhniêncóthaicũngtănglêngầngấpđôi-trướcđótỷlệnàychưabaogiờcaonhưvậy.Bằngtrựcgiác,chúngtagiảđịnhrằngmọiliênđớiđịalývàcácvấnđềxãhộiđềugiảmđềuvàổnđịnh.Nhưngđôikhichúnglạikhôngthểgiảmđềuđặn.TạiĐiểmBùngPhát,cùngmộtlúc,nhàtrườngmấtkhảnăngkiểmsoáthọcsinhvàcácmốiràngbuộcgiađìnhtrởnênlỏnglẻo.

Tôicònnhớkhicònlàmộtcậunhóc,tôiđãchứngkiếnchúchónhỏcủatôilầnđầutiênnhìnthấytuyếttrắngtoát.Quáđỗivuimừngvàhoanhỉ,nóvẫy

đuôirốirít,híthàđánhhơilớptuyếttrắngmềmmạikỳlạvàrênrỉtheocáchcủariêngnó.Thờitiếtbuổisángkhituyếtbắtđầurơikhônglạnhhơntốihômtrướclàbao.Tốihômtrước,nhiệtđộlàhơn1OCvàlúcnàynhiệtđộchưađến0OC.Haynóicáchkhác,gầnnhưmọithứvẫnvẹnnguyênnhưngthậtngạcnhiên,tấtcảđãthayđổi.Mưabiếnthànhmộtthứgìđóhoàntoànkhác.Nólàtuyết.Tậntrongsâuthẳm,chúngtađềulànhữngngườitheochủnghĩatiệmtiến,kỳvọngcủachúngtađượclậpratheotừnggiaiđoạn.CònthếgiớiĐiểmBùngPhátlạilànơinhữngđiềukhôngthểđoántrướclạitrởthànhcóthể,nơinhữngthayđổicơbảnxảyrakhôngchỉđơnthuầnlàdomaymắn.Tráingượcvớitấtcảdựđoáncủachúngta-thếgiớiđórấtchắcchắn.

Tronghànhtrìnhnghiêncứuquanđiểmcấptiếnnày,tôivàbạnsẽghéquaBaltimoređểtìmhiểuđạidịchgiangmaihoànhhànhởđó.TôicũngsẽgiớithiệubamẫungườirấtthúvịmàtôigọilàNhàThôngThái,NgườiKếtNốivàNgườiBánHàng-nhữngngườicóvaitròchủchốttrongcácđạidịchtruyềnkhẩucókhảnăngxoayvầncảkhẩuvị,xuhướngvàthờitrangcủatấtcảchúngta.TôisẽđưabạntớihaichươngtrìnhthiếunhithànhcônglàSesameStreetvàBlue’sClues,vàdẫnbạnbướcvàothếgiớihấpdẫncủamộtngườiđànông-ngườiđãgópphầngiúphãngthuâmColumbianhậnranênxâydựngthôngđiệpnhưthếnàođểđạtđượctácđộngtốiđalênkhángiả.BạncũngsẽcùngtôiđếnthămmộtcôngtycôngnghệcaoởDelawerevàthảoluậnvềnhữngĐiểmBùngPhátchiphốicuộcsốngnhóm,haytớihệthốnggiaothôngngầmcủaNewYorkđểhiểuđượcsựlâylancủađạidịchtộiphạmđãbịxoásổnhưthếnào.Mụcđíchđikèmsautấtcảnhữngminhchứngvừanêuđềulàđểtrảlờichohaicâuhỏiđơngiảnxoayquanhvấnđềmàtấtcảchúngtađềumuốnthựchiệnđượctrêncươngvịnhàgiáodục,phụhuynh,ngườilàmmarketing,doanhnhânvànhàlàmluật.Haicâuhỏiđólà:Tạisaochỉcómộtsốýtưởng,mộtsốhànhvihaymộtsốsảnphẩmcóthểkhởiphátđạidịchcònmộtsốkhácthìkhông?Vàchúngtacóthểlàmgìđểcóthểtựmìnhkhởiphátvàkiểmsoátcácđạidịchvìmụcđíchriêng?

1.BaquyluậtcủađạidịchGiữathậpniên1990,cảthànhphốBaltimorebịtấncôngbởisựlâylancủacănbệnhgiangmai.Từnăm1995đến1996,sốtrẻsinhramắcbệnhnàytăng500%.Đườngmôtảtỷlệbệnhgiangmainếubiểudiễntrênbiểuđồlàđườngthẳngtrongnhiềunăm,khiđếnmốcnăm1995,tỷlệnhiễmbệnhtănglênđãkhiếnđườngnàybẻngoặtthànhmộtgócvuông.

Vậyđiềugìđãđẩyvấnnạngiangmailêncaođếnthế?TheoCDC(Trungtâmkiểmsoátbệnhdịch),nguyênnhâncủavấnnạnnàychínhlàcrackcocaine.Ngườitachorằngchínhcrackcocainelànguyênnhândẫnđếnsựtăngđộtbiếncủahànhvitìnhdụckhôngantoàn,từđódẫnđếnsựlâylancácvirusnhưHIVhaygiangmai.Nódẫndụngàycàngnhiềungườitớimuamatuýởnhữngkhuphốnghèo,dođólàmtăngnguycơhọsẽmangmầmbệnhtruyềnnhiễmvềnơicưtrúvàlâynhiễmchonhữngngườixungquanh.Điềunàysẽlàmthayđổimôhìnhliênđớixãhộigiữahọvớimọingườixungquanh.Cũngtheotrungtâmnày,crackcocainelàmộtcúhuýchđángkểmàvấnnạngiangmaicầnđểbiếnthànhmộtđạidịchnguyhiểm.

GiáosưJohnZenilmancủatrườngĐạihọcJohnsHopkinsởBaltimore-mộtchuyêngiavềcácbệnhlâytruyềnquađườngtìnhdục,lạiđưaracáchgiảithíchkhác.Theoông,nguyênnhânlàdosựxuốngcấpcủadịchvụchămsócytếởnhữngkhuvựcnghèonhấtcủathànhphố.GiáosưZenilmanphảnánh:“Nhữngnăm1990-1991,cóđến36.000lượtbệnhnhânđếnkhámtạicáctrungtâmkhámchữabệnhlâyquađườngtìnhdụctrongthànhphố.Nhưngsauđó,docónhữngvấnđềvềngânsáchnênchínhquyềnthànhphốquyếtđịnhcắtgiảmlầnlượtcáccơsởtrên.Sốnhânviênytếgiảmtừ17xuống10.Sốbácsĩbanđầulàbagiảmxuốngvềcơbảnlàkhôngcònngườinào.Sốbệnhnhânđếnkhámchữabệnhchỉcòn21.000người.Chínhsáchcắtgiảmnàycũngđượcápdụngvớicáclĩnhvựckhác.Cónhiềuchínhsáchthườngđượctiếnhànhtrướcđónhưchínhsáchnângcấpmáytínhbịchấmdứt.Đólàmộtviễncảnhtồitệnhấtvềbộmáyquanliêu,khônghoạtđộngđượccủathànhphố.Chẳngbaolâunữacảthuốcthangcũngsẽcạnkiệt”.

Haynóicáchkhác,khicó36.000lượtbệnhnhânđếnkhámởcáctrungtâmkhámchữabệnhlâyquađườngtìnhdục(STD)ởkhuvựctệnạncủaBaltimoretrongmộtnăm,dịchgiangmaiđượcgiữởtrạngtháicânbằng.TheogiáosưZenilman,ởmộtđiểmnàođó,giữatỷlệ36.000lượtbệnhnhânvà21.000lượtbệnhnhânmộtnăm,cănbệnhxãhộinàyđãbùngphát.Nóbắtđầuvượtrakhỏicáckhutệnạn,lêntừngkhuphố,từngconđườngcao

tốcnốinhữngkhuvựcnàyvớicáckhuvựccònlại.Vậylà,độtnhiênnhữngngườicóthểbịlâynhiễmtrongmộttuầntrướckhiđượcchữatrịlúcnàylạitruyềnbệnhchongườikháctrongthờigianhai,bahoặcbốntuầntrướckhiđượccứuchữa.Chínhsựquáchậmtrễtrongđiềutrịnhưthếđãbiếngiangmaithànhmộtvấnnạntrầmtrọnghơnhẳnnhữngnămtrướcđó.

QuanđiểmthứbalàcủabácsĩJohnPotterat-mộttrongnhữngnhàdịchtễhọchàngđầutrongnước.ÔngchorằngthủphạmlànhữngthayđổivậtchấttrongnhữngnămgầnđóđãảnhhưởnglênphầnphíaĐôngvàphíaTây-haikhuvựclạchậuvàtrìtrệởvùnglâncậncủaBaltimore-vàcũnglàtâmđiểmcủavấnnạngiangmai.Ôngchỉtríchchínhquyềnthànhphốđãtiếnhànhcôngkhai,rộngrãidựánxoábỏnhữngkhuchungcưcũnáttậptrungởphíaĐôngvàTâyBaltimore.HaitrongsốnhữngkhuvựcphábỏcôngkhailàLexingtonTerraceởphíaTâyvàLafayetteCourtsởphíaĐông-lànhữngdựáncóquymôlớnvìđâylànơitrúngụcủahàngtrămgiađìnhnhưngcũnglànơitậptrungchứachấptộiphạmvàcáccănbệnhtruyềnnhiễm.Ngaykhimọingườibắtđầudidờikhỏihaikhuvựcnày,nhữngtệnạnđócũnggiảmhẳn.

“Điềunàythậtđángchúý”,bácsĩPotteratthốtlêntronglầnghéthămđầutiêntớiĐôngvàTâyBaltimore.“50%cácdãynhàđãbịphongtoả,nhưngcómộtđiểmmàtạiđóbướcđinàypháhỏngtoànbộdựán.Nhữnggìđangdiễnrachỉlàmộtkiểuđụckhoét.Nótiếptaychonhữngkẻkhốncùng.Đãnhiềunămnay,bệnhgiangmaichỉgiớihạnởnhữngkhuvựcđặcbiệtcủaBaltimore,trongcácmạnglướikiểmsoátgắtgaohoạtđộngtìnhdụcxãhội.Nhưngphươngándidờinhàlạiđưanhữngngườinhiễmbệnhtớikhuvựckhác,mangtheocảcănbệnhgiangmaivàlốisống,hànhvicủahọ”.

Điềuđángnóitrongcảbacáchgiảithíchnóitrênlàtấtcảđềukhôngtriệtđể.PhíatrungtâmCDCchorằngcrackcocainechínhlàvấnđề.Nhưngnăm1995khôngphảilàthờiđiểmxuấthiệnlầnđầucủacrackcocaineởBaltimore.Crackcocainedunhậpvàothànhphốnàytừtrướcđórấtlâu.Theotrungtâmnày,giữathậpniên1990,mứcđộnghiêmtrọngcủavấnnạncrackcocaineđãtănglên,vàthayđổinàycũngđủđểkhởiphátdịchgiangmai.Tươngtự,giáosưZenilmancũngkhôngđúngkhinóirằngcáctrungtâmSTDbịđóngcửa,chúngchỉbịthuhẹpquymô,từ17xuốngcòn10cơsở.CũngkhônghẳnnhưbácsĩPotteratchorằngcảthànhphốbịđụckhoét.Theoông,tấtcảlàdoviệcpháhuỷnhữngkhunhàtạmbợcủadựánnhàở,dâncưdidờinhàkhỏinhữngkhuvựctệnạncủathànhphốvàkhiếnbệnhgiangmailâylanồạt.Nhưngtrênthựctế,chỉcầnnhữngthayđổinhỏnhất,toànbộtrạngtháicânbằngcủađạidịchcóthểbịđảolộn.

Chitiếtthứhai,vàcólẽthúvịhơnvềcảbacáchgiảithíchtrênlàtấtcảđềumôtảnhữnghìnhthứcbùngphátkhácnhaucủađạidịch.TrungtâmCDCđềcậpđếnbốicảnhtổngthểcủadịchbệnh-tạisaosựxuấthiệnvàpháttriểncủamộtloạimatúycóthểbiếnđổimôitrườngcủathànhphốđếnmứcđẩydịchbệnhvàotrạngtháibùngphát.Zenilmanlạinóivềchínhbảnthâncănbệnh.Khimàcáccơsởkhámchữabệnhbịcắtgiảm,giangmailạiđượctáipháttriểnthêmlầnnữa.Lúcnày,nóđãtrởthànhmộtcănbệnhtruyềnnhiễmmãntính,thànhmộtcănbệnhgâyđauđớnđeođẳnghàngtuầnliền.Vềphầnmình,bácsĩPotteratlạitậptrungvàonhữngngườimắcbệnh.Theoông,giangmaiđượctruyềnđitừmộtmẫungườinhấtđịnhởBaltimore-nhữngngườinghèokhó,dùngmatuývàcóhànhvitìnhdụcriênglẻ.Nếumẫungườinàyđộtngộtbịdidờitừkhuvựccưtrúquenthuộcsangnhữngkhuvựcmàtrướcđókhôngcóvấnnạngiangmaithìcănbệnhsẽcócơhộilâylanbùngphát.

Haynóicáchkhác,đạidịchkhôngchỉbùngpháttheomộthướngduynhất.Đạidịchđượctruyềnđibởinhữngngườitruyềntácnhânlâynhiễm,bởichínhtácnhânlâynhiễmđóvàbởicảmôitrườngmàtrongđótácnhânlâynhiễmhoạtđộng.Khimộtđạidịchbùngphát,nóvượtrakhỏitrạngtháicânbằngvàbùngphátbởicómộtđiềugìđóđãxảyra,mộtthayđổinàođóđãxuấthiệnởmột,haihaycảbaphạmvinóitrên.Tôitạmgọibatácnhânbiếnđổiđólà:Quytắcthiểusố;YếutốkếtdínhvàSứcmạnhcủahoàncảnh.

1.

KhinóirằngmộtnhómtrẻemsinhsốngởEastVillagekhởiphátđạidịchHushPuppieshaysựphânbốdâncưcủamộtsốdựánnhàởlàmkhởiphátdịchgiangmai,điềuchúngtathựcsựmuốnnóiđếnởđâylàtrongmộthệthốnghaymộtquytrìnhnàođó,mộtsốngườisẽcóvaitròquantrọnghơnhẳnnhữngngườikhác.Xéttrêntổngthểcủavấnđề,cáchnghĩtrênkhôngphảilàmộtkháiniệmđặcbiệttiếnbộ.CácnhàkinhtếhọcvẫnthườngnóivềQuytắc80/20.Đólàmộtlýthuyếtchorằngphầnlớn80%côngviệcsẽđượcthựchiệnchỉbởi20%sốngườithamgia.Trongđasốcáccộngđồngxãhội,20%sốtộiphạmthựchiện80%cácvụviphạmphápluật.20%ngườiđiềukhiểnxemôtôgâyra80%cácvụtainạnliênquan.20%ngườiuốngbiauốnghết80%lượngbiacủacảthếgiới.Khimộtđạidịchbùngphát,tỷlệbấtcânxứngnàythậmchícòntrởnênmấtcânbằngđếntộtbậc:chỉmộtsốrấtítcáthểtrongxãhộisẽđảmtráchphầnlớncôngviệc.

ĐơncửnhưbácsĩPotteratcólầnđãtiếnhànhphântíchdịchlậuởColoradoSprings,Coloradobằngcáchtheodõitấtcảsốbệnhnhântớikhámởcác

trungtâmkhámchữabệnhcôngcộngtrongthờigianhơnsáutháng,bácsĩPotteratđãpháthiệnthấycókhoảngmộtnửasốbệnhnhânsốngởbốnkhulâncận(bốnkhunàychỉchiếm6%diệntíchtoànthànhphố).Cóđếnmộtnửasốbệnhnhânsốngởkhuvựcchiếm6%diệntíchđóthườngtụtậpởcùngsáuquánbar.Sauđó,Potterattiếnhànhphỏngvấn768ngườinằmtrongphânnhómrấtnhỏđóvàpháthiện600ngườitrongsốhọkhônglâybệnhlậusangaikháchoặcnếucó,chỉlâychoduynhấtmộtngười.Nhómbệnhnhânnàyđượcônggọilànhómkhônglâytruyền.Cònnhómkhiếnđạidịchpháttriển-nhữngngườitruyềnbệnhsanghai,ba,bốn,nămhoặcsáungườikhác-là168ngườicònlại.Nóicáchkhác,trongtoànbộColoradoSpringsvớidânsốkhoảng100.000người,dịchbệnhlậubùngphátchỉvìhoạtđộngcủa168conngườimangbệnhđangsinhsốngởbốnkhudâncưnhỏvàthườngluitớisáuquánbargiốngnhau.

Vậyaisẽthuộcnhóm168ngườiđó?Họkhônggiốngbạnhaytôi.Họlànhữngngườimàcuộcsốngthuộcvềbóngđêm,quanhệtìnhdụcvớinhiềungườihơnmứcbìnhthườngrấtnhiều.Họlànhữngngườicócuộcsốngvàhànhvikhôngnằmtrongquyphạmxãhộithôngthường.Giữathậpniên1990,khắpcáchồbơivàcácsântrượtbăngởHastSt,Louis,bangMissourixuấthiệnmộtngườiđànôngđượcmệnhdanhlàParnellMcGee“ĐạiCa”.McGeelàmộtngườicaolớn-caokhoảng1m90,hấpdẫnvàlàmộttàinăngtrongnghệthuậttrượtbăng-kẻhúthồncáccôgáitrẻvớiánhhàoquangtrênsânbăng.Hắnđặcbiệtthíchtántỉnhnhữngcôgáiđộtuổi13,14.Hắnmuatặnghọđồtrangsứcđắttiền,mờihọvivutrênchiếcCadillacsangtrọng,sauđólàmatuýliềucaovàquanhệxácthịt.Trongkhoảngthờigiantừ1995đến1997,trướckhibịbắnchết,hắnđãquanhệvớiítnhất100côgáivàlẽtấtnhiên,hắnđãtruyềnlạichotốithiểu30ngườitrongsốhọcănbệnhchếtngườiHIV.

Cũngtrongkhoảngthờigianhainămđó,cáchđấy150dặmvềphíaBuffalo,NewYorkcòncómộtvídụkhácvềloại“đạica”bấtlươngnày.HắntalàmviệcởnhữngkhuphốbầnhàntrongtrungtâmJamestown.TênhắnlàNushawnWilliams,ngoàirahắncònđượcbiếtđếnvớinhữngcáitênkhácnhaunhư“Cáogià”,“Đồtể”...Hắnlừagạtrấtnhiềucôgái,đứngtênbốnđếnnămcănhộkhácnhauquanhthànhphố.NghềnuôisốnghắnlàbuônlậumatúyngượctừBronxvề.(Nhưmộtnhàdịchtễhọcvốnkhônglạlẫmvớinhữngtrườnghợptươngtựđãnóithẳngtuộtvớitôi:“Gãđóquảlàthiêntài.Nếucóthểtrốnđivớitấtcảnhữnggìgãđólàm,tôisẽkhôngthèmlàmviệcthêmmộtngàynàonữa”).GiốngnhưĐạiCa,Williamscũngrấthấpdẫn.Hắnthườngmuatặngcáccôbạngáihoahồng,đểmặchọnghịchngợmbộtócdàicủamình,ănchơitráctángthâuđêmvớicầnsavàrượumạnhdohắn

chủtrìtạicáccănhộriêng.“Tôilêngiườngvớianhtabahaybốnlầngìđómộtđêm”.Mộtcôbồcũcủahắnkểlại“ChỉcótôivàWilliams,chúngtôitiệctùngthườngxuyên…KhiCáogiàđãxongthìlạiđếnlượtcácchiếnhữucủaanhta.Cứkẻnàyra,kẻkialạivào”.Hiệntại,WilliamsđãbịtốngvàotùnhưnghắnvẫnđượcbiếtđếnnhưkẻgieorắcvirusHIVchoítnhất16phụnữ.CòntrườnghợpnổitiếngnhấtlạiđượcRandyShiltstốnnhiềugiấymựcđềcậpđếntrongcuốnsáchAndtheBandPlayedOnvềbệnhnhânđộcnhấtvônhịcủacănbệnhAIDS.ĐólàcôtiếpviênhàngkhôngtrênchuyếnbayPháp-Canada,GaetanDugas.Cônàythừanhậnđãquanhệtìnhdụcvới2.500bạntìnhtrênkhắpBắcMỹvàcũnglàngườiliênquanđếnítnhất40camắcAIDSgầnđâynhấtởCaliforniavàNewYork.Tấtcảhọđềuthuộcvàonhómnhữngngườikhiếnđạidịchbùngphát.

Cácloạiđạidịchxãhộicũngdiễnratheocùngcáchthứctrên.Chúngcũngbịđiềukhiểnbởinỗlựccủamộtnhómngườiđặcbiệt.Trongtrườnghợpnày,họkhôngkhácbiệtvớinhữngngườikhácbởibảnnăngtìnhdụcmàbởitínhxãhội,nghịlực,khảnănghiểubiếtvàảnhhưởngcủahọđốivớisốđôngxãhội.CòntrongtrườnghợpcủaHushPuppies,bíẩnlớnnhấtchínhlàbằngcáchnàonhữngđôigiàyHushPuppiesdướichânsốítdânHippi-thiểusốngườivớiphụctrangphácáchtạikhuvựccưdânnghèocủaManhattanlạiđượcbàybándọccáckhuphốthươngmạilớntrênkhắpnướcMỹ.MốiliênhệgiữaEastVillagevàkhuvựcmiềntrungnướcMỹlàgì?TheoQuyluậtthiểusố,câutrảlờilà:mộttrongsốnhữngcánhânđặcbiệtnàynhậnrađiềukhácbiệtcủaxuhướngvàrồibằngnhữngquanhệxãhội,bằngnộilực,nhiệthuyếtcủamình,họđãtuyêntruyềnrộngrãivềHushPuppiesnhưGaetanDugas,NushawnWilliams-nhữngnhântốtrunggiancóthểlàmlâylanrộngrãicănbệnhthếkỷHIV.

2.

TạiBaltimore,khisốtrungtâmkhámchữabệnhliêntụcbịcắtgiảm,môitrườnglâynhiễmcủabệnhgiangmaitrênkhudâncưnghèocũngthayđổitheo.Trướcđây,giangmaichỉlàmộtcănbệnhtruyềnnhiễmcấptính,dođó,khimắcphải,ngườitacóthểđượcchữakhỏinhanhchóngtrướckhikịplâysangngườikhác.Tuynhiên,chínhchínhsáchcắtgiảmđóđãbiếngiangmaitrởthànhmộtcănbệnhmãntính.Bệnhnhânmangtrongmìnhcănbệnhnàyđổbệnhchongườikháctrongkhoảngthờigiankéodàihơnlênbốnđếnnămlầnsovớibìnhthường.Đạidịchbùngphátlàdonỗlựcđặcbiệtcủasốítngườimangbệnh.Nhưngđôikhinócònbùngphátkhicómộtđiềugìđótìnhcờbiếnđổichínhcáctácnhâncủađạidịch.

Tronglĩnhvựcsiêuvikhuẩnhọc,đâycũnglàmộtquyluậtrấtnổitiếng.Cácđợtcúmlâylantronggiaiđoạnđầucủadịchkhithờitiếtchuyểnsangđôngrấtkhácsovớiquátrìnhlâylantronggiaiđoạncuốicủadịch.Dịchcúmnổitiếngnhấtxảyranăm1918.Nhữngdấuhiệuđầutiênđượcpháthiệnvàomùaxuânmặcdùkhiđó,nóchẳngđángkểgì.Thếnhưngsuốtmùahè,viruslạibiếnđổirấtlạvàsáuthángsau,nóđãcướpđimạngsốngcủa20đến40triệungườitrênkhắpthếgiới.Mặcdùcáchthứclâylancủaviruskhôngthayđổinhưngchínhbảnthânvirusđộtnhiênlạitrởnênnguyhiểmgấpbội.

NhànghiêncứubệnhAIDSngườiHàLan,JaapGoudsmit,lậpluậnrằnghìnhthứcbiếnđổikỳlạnàycũngxảyratươngtựnhưvirusHIV.CôngtrìnhnghiêncứucủabácsĩGoudsmittậptrungvàobệnhviêmphổiPneumocytisCairiniihaycòngọilàPCP.Trongcơthểchúngtaluôncóvirusbịnhiễmngaytừkhimớisinhhoặcnhiễmngaylậptứcsaukhisinh.Phầnlớnnhữngvirusnàyvôhại.HệthốngmiễndịchtrongcơthểluôndễdàngchếngựđượcchúngtrừnhữngloạivirusnhưHIV.Khixâmnhậpvàocơthể,nhữngvirusnàysẽpháhuỷhệthốngmiễndịch,khiếnhệthốngtrởnênkhôngthểkiểmsoátđượcvàgâyranhữngcatửvongdobệnhphổi.PCPlàbệnhthườnggặpphảiởcácbệnhnhânAIDS.Trênthựctế,PCPđượccoinhưmộtdấuhiệugầnnhưchắcchắnvềsựhiệndiệncủavirusnày.BácsĩGoudsmitcấtcônglậtlạicáctàiliệuyhọc,tìmkiếmcáctrườnghợpmắcPCP.Vànhữnggìtìmđượcsẽkhiếntaphảiớnlạnh.NgaykhiChiếntranhthếgiớilầnthứhaichấmdứt,mộtđợtdịchPCPbắtnguồntừthànhphốcảngBalticcủaDanzig,rồilanrộngkhắptrungtâmchâuÂu.Đạidịchnàyđãcướpđisinhmạngcủahàngngàntrẻnhỏ.

BácsĩGoudsmitđãtiếnhànhphântíchmộttrongnhữngthịtrấnchịuảnhhưởngnặngnềnhấtcủađạidịch,khumỏHeerlencủatỉnhLumburg,HàLan.TrongthịtrấnnàycómộtbệnhviệntậphuấndànhchonhữngbàmẹsắpsinhmangtênKweekschoolvoorVroed-Vrouwen.Đâylàbệnhviệnduynhấtởthịtrấnchomãitớinhữngnăm1950khimộttrạilínhThuỵĐiểncũđượcsửdụnglàmtrungtâmbảotrợđặcbiệtchotrẻsơsinhthiếucânvàđẻthiếutháng.Trongkhoảngthờigiantừtháng6năm1955tớitháng7năm1958có89đứatrẻtrongtrạibảotrợnàymắcPCPvà24cađãtửvong.BácsĩGoudsmitchorằngsựviệcnàylàmộtdạngtiềnđạidịchHIV.Vìlýdonàođó,virusnàyđãxâmnhậpvàobệnhviện,rồilâytừđứatrẻnàysangđứatrẻkháckhisửdụngcùngmộtbơmkimtiêmđểtruyềnmáuvàtiêmthuốckhángsinh-việcnàydiễnrakháphổbiếnvàothờibấygiờ.Ôngviếtnhưsau:

Khảnănglớnnhấtlàcóítnhấtmộtngườilớn-cóthểlàmộtngườithợmỏ

nàođótừPhầnLan,CzechoslovakiahayÝđãmangvirusđótớiLimburg.NgườinàychếtvìAIDSnhưngrấtcóthểanhtađãtruyềnvirusgâybệnhchovợvàconmình.Ngườivợ(hoặcngườibạngái)bịnhiễmđócólẽđãsinhnởtrongtrạibảotrợ.ĐứatrẻsinhracũngbịnhiễmvirusHIVdùbềngoàivẫnkhỏemạnh.Cácốngkimtiêmkhôngđượctiệttrùngvànhữngvếtthươnghởlàmlâylanvirustừđứatrẻnàysangđứatrẻbìnhthườngkhác.

Mộtđiềukỳlạnhưngcóthậttrongtoànbộcâuchuyệnnàylàkhôngphảitấtcảnhữngđứatrẻmắcbệnhđềuchết.Consốtửvongchỉchiếmmộtphầnba.Sốtrẻcònsốngsótđãlàmđượcđiềuđếnngàynayvẫngầnnhưkhôngtưởng.CácemđánhbạivirusHIV,loạibỏnórakhỏicơthểvàtiếptụcsốngkhỏemạnh.Nóicáchkhác,trạngtháidiễntiếncủađạidịchHIVtrongthậpniên1950rấtkhácsovớitrạngtháidiễntiếncủacănbệnhAIDShiệnnay.KhiđóHIVcólâylantrêndiệnrộngnhưngcònyếunênphầnlớnnhữngngườimắcphải,kểcảtrẻnhỏđềucóthểđẩylùibệnhvàsốngsótđược.Đầunhữngnăm1980,đạidịchHIVbùngphátnhưngtómlạikhôngchỉnhữngthayđổitolớnvàsâusắcxuấthiệntronghànhvitìnhdụccủacộngđồngngườiđồngtính.Việclâylannhanhchóngcònnằmởchínhnhữngthayđổinộitạicủacănbệnhnày.Chodùlànguyênnhânnàođichăngnữa,virusHIVđãtrởnênnguyhiểmhơngấpbội.Mộtkhibịlâynhiễm,bạnsẽmangbệnhsuốtđời.Viruskýsinhmãitrongcơthểbạn.

ÝkiếnvềtầmquantrọngcủaYếutốkếtdínhtrongĐiểmBùngPhátcũngđưaranhữngdẫngiảitolớntrongcáchthứcchúngtaxemxétcácđạidịchxãhội.Chúngtathườngmấtrấtnhiềuthờigianđểsuytínhxemlàmsaođểcácthôngđiệpchúngtanóiradễlâylanhơn-làmsaođểtiếpcậncàngnhiềungườicàngtốtbằngýtưởngvàsảnphẩmcủachúngta.Nhữngđiểmkhónhấttronggiaotiếpthườnglàvấnđềtìmracáchđểđảmbảomộtthôngđiệpsẽkhôngđitừtainàysangtaikiacủangườinghe.Kếtdínhcónghĩalàmọithôngđiệpsẽgâyrađượctácđộng,bạnkhôngthểloạinórakhỏisuynghĩ,nódínhvàotrínhớcủabạn.Vídụ,khisảnphẩmthuốcláđầulọcWinstontungrathịtrườnghồiđầunăm1954,côngtytrưnglênkhẩuhiệuWinstontastesgoodlikeacigaretteshould(Winston-hươngvịđíchthựccủathuốclá).Lúcđó,cáchchơichữngượcvàcóphầnkhiêukhíchgiữatừ“like”và“as”đãgâyraphảnứngrấtlớntrongcôngchúng(Nếudùngđúngngữphápthìphảilà“as”chứkhôngphải“like”.Khôngnhữngtạorađiệpâm,likecòncónghĩalàyêuthích).Nólàtừđượcngườidânnóirấtnhiều.Tươngtự,sảnphẩmđầudâygiàybịtsắtcủaWendynổitiếngvớicâunóiWhere'sthebeef?-(ChơichữBeef.Beefthườngcónghĩalàconbònhưngnócũngcónghĩalàlờiphànnàn.HómhỉnhởcâuhỏiConbòởđâu?vàCònphànnànchỗnàođượcnữa?)Trongcuốnhồikýviếtvềsựnghiệpkinh

doanhthuốclá,RichardkểrằngnhữngnhânviênMarketingtạiR,J.Reynords-địađiểmbánsảnphẩmWinston-rấtthíchcâuslogancủaWendyvàđãchoramộtcâuslogannhằmphảnđốinhữnglờibàihátlặpâmcóphầnđiệuđàtrênđàivàtruyềnhình;bắtchướccóphầnchâmbiếmcúphápcủahọnhưmộtcáchnóithôngtụcchứkhônghẳnlàvênhngữpháp.Mộtvàithángsaukhiramắt,nhờvàosứchútcủacâuslogan,sảnphẩmWinstonđãthắnglớn.VượtquacảParliament,KentvàL&M,WinstongiànhvịtríthứnhìsauViceroytrênthịtrườngthuốcláMỹ.Mộtvàinămsau,Winstontrởthànhnhãnhiệucósảnphẩmbánchạynhấttrongnước.Ngàynay,nếuvôtìnhbuộtmiệngvớibấtkìmộtngườiMỹnàocâu“Winstontastesgood”,họsẽbổsungchobạnngayvếsau“Likecigaretteshould”.Đâylàmộtlốiquảngcáokếtdínhrấtquantrọngvàtínhkếtdínhlạilàmộttrongnhữngyếutốcơbảngâybùngphát.Nếuquanđiểmcủatôikhôngđángtin,tạisaobạnlạithayđổihànhvicủamình:muahàngcủatôihayxemphimcủatôi?

Yếutốkếtdínhchorằngcórấtnhiềuphươngphápcụthểđểmộtthôngđiệpcótínhlâylantrởnênđángnhớ;vànhữngthayđổitươngđốiđơngiảntronghìnhthứctrìnhbày,cáchtổchứcthôngtincóthểtạonênnhữngkhácbiệtlớntrongmứcđộtácđộngcủathôngđiệpđó.

3.

MỗikhicóngườidânnàoởBaltimoretìmđếncáctrungtâmytếcôngcộngđểđiềutrịgiangmaihaylậu,giáosưJohnZenilmanđềulưulạiđịachỉcủahọvàomáytínhsaochotrênbảnđồthànhphố,nhữngtrườnghợpnàysẽxuấthiệnnhưcácchấmsaonhỏmàuđen.Nóhơigiốngtấmbảnđồvẫnđượccácsởcảnhsáttreotrêntường,cóghimđánhdấunhữngkhuvựcxuấthiệnhànhviphạmtội.TrêntấmbảnđồcủagiáosưZenilman,nhữngkhuvựclâncậncủaphíaĐôngvàTâyBaltimoređềucóxuhướngdàyđặccácchấmsaomàuđen.Từhaiđiểmnóngtrên,cáctrườnghợplanrộngdọctheohaigiaolộtrungtâmlàranhgiớichiađôichúng.Vàomùahèkhitìnhhìnhcácbệnhlâylanquađườngtìnhdụcởmứcđỉnhđiểm,nhữngchùmsaođentrảidọctheogiaolộdẫnrakhỏiĐôngvàTâyBaltimoredồnlạithànhchùmkínđặc.Cănbệnhđanghoànhhành.Khithờitiếtchuyểnsangđông,ngườidânởhaikhuvựctrênởtrongnhànhiềuhơn,tránhxakhỏinhữngquánbar,nhữngcâulạcbộ,haycácgócphốtốităm-nơidiễnracáccuộctraođổi,muabándâm.Vànhờvậy,nhữngchấmđentrongcáckhuvựccũngbiếnmấtdần.

ẢnhhưởngcủamùalênsốtrườnghợplâynhiễmbệnhđếnmứcthậtkhóhìnhdungđượcrằngchỉcầnmộtmùađôngdàivàkhắcnghiệtởBaltimorecũngđủđểlàmchậmvàgiảmđángkể-ítnhấtlàtrongmùađó-sựphát

triểncủacănbệnhgiangmai.

NhưđượcbiểudiễntrongbảnđồcủagiáosưZenilman,cácđạidịchđềubịảnhhưởngmạnhmẽbởiyếutốhoàncảnh.Đólànhữngtìnhhuống,điềukiệnhaymôitrườngcụthểtrongđóđạidịchdiễnra.Đâylàđiềuhiểnnhiên.Dầuvậy,điềuhấpdẫnởđâylàquyluậtnàysẽđượcmởrộngtớichừngnào.Khôngchỉcónhữngyếutốbìnhthườngnhưthờitiếtmớiảnhhưởnglênhànhvimàngaycảnhữngyếutốnhỏnhất,mơhồnhấtvàkhôngngờtớinhấtcũngcóthểtácđộnglêncáchthứcchúngtahànhđộng.Chẳnghạnnhư,mộttrongnhữngvụviệcnổitiếngnhấttronglịchsửNewYorklàcáichếtdobịđâmcủamộtphụnữtrẻtênlàKittyGenovesenăm1964.Genovesebịmộtkẻquákhíchđuổitheovàhànhhungbalầntrênphốtrướckhibịhắnđâmchết.Trongsuốtnửatiếngđồnghồdiễnrasựviệc,38ngườihàngxómcủacôđứngxemtừcửasổnhàhọ.Tuynhiên,trongsuốtthờiđiểmđó,khôngmộtaitrongsố38nhânchứnggọiđiệncầucứucảnhsát.Vụviệcnàyđãgâyravòngluẩnquẩnđổthừatráchnhiệmlẫnnhauvàsauđótrởthànhhìnhảnhtượngtrưngcholốisốnglạnhlùng,vịkỷđặctrưngcủalớpngườithànhthị.Rosemhal,ngườisaunàylàbiêntậpcủathờibáoNewYorkTimesviếttrongcuốnsáchkểvềsựkiệnnàynhưsau:

Khôngaicóthểlýgiảiđượctạisaotrongcả38người,khônghềcómộtainhấcđiệnthoạigọicảnhsátkhichứngkiếncảnhcôgáibịtấncôngvìchínhhọkhirơivàotrườnghợpđócũngkhôngnóiđượcnguyêndo.Tuynhiên,cóthểgiảđịnhrằngsựthờơcủahọlàmộttrongsốvôvànnhữngthayđổicủamộtđôthịlớn.Nógầnnhưlàvấnđềsinhtồntâmlý.Nếumộtaiđóbịbaovâyvàdồnépbởihàngtriệungườikhác,đểbảovệmìnhkhỏinhữngđụngđộliênmiên,cáchduynhấtlàcốgắngphớtlờhếtthảymọiviệc.TháiđộdửngdưngđốivớingườihàngxómvànhữngrắcrốicủangườiđólàmộtphảnxạcóđiềukiệntrongcuộcsốngởNewYorkhaybấtkìthànhphốlớnnàokhác.

Đâylàkiểucắtnghĩadựatrênmôitrườngrấtcóýnghĩavềtrựcgiácvớitấtcảchúngta.Cuộcsốngtáchbiệttrongcácthànhphốlớnkhiếnconngườitatrởnênđộcácvàvôcảm.Tuynhiên,toànbộcâuchuyệnvềcôgáixấusốGenovesehóaralạiphứctạphơnvàcũngđánglưutâmhơn.HainhàtâmlýhọccủathànhphốNewYork,BibbLatane,ĐạihọcColumbiavàJohnDarley,ĐạihọcNewYork,sausựkiệntrênđãthựchiệnmộtloạtnhữngnghiêncứunhằmcốgắngtìmrachântướngcủahiệntượngđượchọgánchocáitên“Lốisốngbàngquan”.Họsắpxếpmộthoặchaidạngtrườnghợpkhẩncấpvàonhữngtìnhhuốngkhácnhauđểxemnhữngngườinàosẽđếnvàgiúpđỡ.Thậtngạcnhiên,kếtquảhọtìmralàchỉvớimộtyếutốchúngta

cũngcóthểdựđoánđượchànhvitrợgiúp.Yếutốđólàsốlượngnhânchứngcómặttạihiệntrườngxảyrasựviệc.

Chẳnghạn,trongmộtthínghiệm,LatanevàDarleyđểmộtsinhviênmắcbệnhthầnkinhởmộtmìnhtrêntầngcòntrống.Khicómộtngườikhácchuyểnđếnởphòngbêncạnh,85%thờigianngườinàyphảichạysangđểgiúpđỡanhsinhviênkia.Nhưngkhicácchủthểnàytinrằngcóbốnngườinữacũngnghethấycơnđộngkinhcủaanhsinhviên,anhtasẽchỉchạyđếngiúp37%thờigian.Trongmộtthínghiệmkhác,khimộtngườitrôngthấykhóibốcratừmộtôcửa,nếuđangởđómộtmình,khảnănganhtabáođộnglà75%.Cònkhiởtrongmộtnhóm,khảnănganhtabáođộngvềtainạnchỉlà38%.Điềuđócónghĩalàkhinằmtrongmộtnhóm,tráchnhiệmhànhđộngsẽbịphântán.Nhữngngườinàychorằngđãcóaiđógọiđiệnbáohoặcgiảđịnhvìkhôngcóaihànhđộngnênchắcnhữngdấuhiệuhiểnnhiên-nhưtiếngđộngkinhphátratừcănphòngbêncạnhhaykhóibốcratừôcửa-khôngthựcsựlàvấnđềcầnchúý.TheocácnhàtâmlýxãhộinhưLatanevàDarley,khiđótrongtrườnghợpcủaKittyGenovese,vấnđềkhôngphảilàởchỗkhôngaigọiđiệnchocảnhsátdùcóđến38ngườinghethấytiếngthétcủacôgái;mànằmởthựctếkhôngaigọibởivìcả38ngườicùngnghethấy.Thậttrớtrêu!Nếubịtấncôngtrênmộtconphốvắngchỉcómộtnhânchứngduynhất,cólẽGenoveseđãcóthểsống.

Haynóicáchkhác,chìakhóakhiếnmọingườithayđổihànhvi(chẳnghạnnhư,quantâmnhiềuhơntớingườihàngxómbấthạnh)đôikhilạinằmởnhữngchitiếtnhỏnhấttronghoàncảnhtứcthì.QuytắcSứcmạnhcủahoàncảnhchorằngconngườinhạycảmvớimôitrườnghơnlàhọcảmnhận.

4.

BaquyluậtcủaĐiểmBùngPhát-Quytắcthiểusố,YếutốkếtdínhvàSứcmạnhcủahoàncảnh-đưaramộtphươngthứcnhậnthứcđúngđắnvềđạidịch.ChúnglàkimchỉnamdẫnchúngtađitớiĐiểmBùngPhát.Cuốnsáchsẽbámsátcácquyluậtnàyvàápdụngchúngvàonhữngtìnhhuốngnangiảicũngnhưcácđạidịchxuấthiệnởthếgiớiquanhta.BaquyluậtcủaĐiểmBùngPhátsẽhỗtrợchúngtanhưthếnàotrongviệchiểurõ,chẳnghạnnhưvấnnạnhútthuốccủatrẻvịthànhniên,hiệntượngtruyềnkhẩu,tộiphạmhaysựxuấthiệncủamộtcuốnsáchbánchạy?Câutrảlờisẽkhiếnbạnbấtngờ.

2.QuyluậtthiểusốNgườikếtnối,nhàthôngthái,ngườibánhàng

Vàobuổichiềungày18tháng4năm1775,mộtcậubélàmviệctrongtrạinuôingựachothuêởBostonnghetrộmđượccuộcnóichuyệngiữamộtsĩquanquânđộiAnhvớimộtngườikhác,điềugìđóvềviệc“tốngkhứmọithứxuốngđịangụcvàongàymai”.CậubédũngcảmchạyđếnBoston’NorthEnd,đemtintứcđótớinhàngườithợbạctênlàPaulRevere.Reverelắngnghemộtcáchnghiêmtúcvìđâykhôngphảilàtinđồnđầutiêntrongngày.Trướcđó,ôngcũngđượcnghevềsốlượngbấtthườngcácsĩquanngườiAnhtậphọptạikhucầucảnglớnLongWharfởBoston,nhỏtovềchuyệnđó.NgườitađãnhìnthấycáclínhthuỷAnhchộnrộnlượntrêncácconthuyềnneodướilàhaichiếnhạmHMSSomersetvàHMSBoynetrongcảngBoston.Cũngtrongbuổisánghômđó,trênbếncảngngườitacònchứngkiếnrấtnhiềuthuỷthủAnhdườngnhưđangtấttảhoànthiệnnốtnhữngviệccònlạichocôngđoạncuốivìmộtmụcđíchnàođó.Khichiềuđến,ReverevàngườibạnthânJosephWarrencàngthêmchắcchắnrằngquânđộiAnhđangrụcrịchchuẩnbịchomộtnướccờlớn,nhưngườitađãđồnđạitừrấtlâutrướcđó,hòngvàotiếpcậnthịtrấnLexingtonphíađôngbắcBostonđểbắtgiữhainhàlãnhđạothuộcđịalàJohnHancookvàSamuelAdamsrồitiếptụcđánhvàothịtrấnConcord,nhằmchiếmgiữcáckhosúngốngvàđạndượcdoquânđộithuộcđịacấtgiữ.

Nhữnggìxảyratiếptheođãtrởthànhmộthuyềnthoạilịchsử,mộtcâuchuyệnđượctruyềnlạicholớplớpthếhệhọcsinhMỹ.10giờđêmhômđó,WarrenvàReveregặpnhau.HaiôngquyếtđịnhcảnhbáotấtcảmọingườiquanhBostonvềviệcquânAnhđangchuẩnbịhànhđộng;đểquânđộiBostoncóthểkịpthờiứngphó.ReveređượcđưanhanhquakhucầucảngBostonlênmộtchiếcphàởCharlestown.Từđây,Reveređingựavàbắtđầuchuyến“Dạhành”tớiLexington.Tronghaigiờđồnghồ,ôngđãvượtquađược13dặmđường.TrênmỗithịtrấndọctheohànhtrìnhquaCharlestown,Medford,BắcCambridge,Metonomy,ônggõcửatừngnhà,truyềnđạtlạisựviệc,rồithôngbáochonhữngnhàlãnhđạođịaphươngbiếtquânđộiAnhsắpđếnvàyêucầuhọnóichonhữngngườikhác.Chuôngnhàthờđượcgiónglên.Tiếngtrốngcũngbắtđầuvangdội.DonhữngtintứcReveremangđếnđãlàmxuấthiệnnhữngngườiđưatinkhácnêntintứclantruyềnnhưmộtloạiviruschotớikhicòibáođộngkêuvangtrêntoànkhuvực.TintứcxuấthiệnởLincolnMassachusettslúc1giờsáng,đếnSudburylúc3giờ,đếnAndovercách40dặmvềphíađôngbắcBostonlúc5giờvà9giờsáng

hômđóđãtruyềntớiAshbytậntítphíabắcxaxôigiápvớiWorcester.Cuốicùng,khiquânAnhbắtđầutấncôngvàoLexingtonsángngày16,sựxâmnhậpcủahọvàokhungoạivithịtrấnđãgặpphảisựkhángcựquyếtliệtvàrấtcótổchức-mộtđiềunằmngoàidựliệu.CùngngàyhômđótạiConcord,quânđộithuộcđịađãgâytổnthấtvàbứcluihoàntoànquânAnh.BướcngoặtnàyđãbắtđầucuộcchiếnđượcbiếtđếnlàCuộcCáchMạngMỹ.

HànhtrìnhcủangườithợbạcPaulReverecólẽlàminhchứngnổitiếngnhấtvềđạidịchtruyềnkhẩutronglịchsử.Mộtmẩutinđặcbiệtvượtmộtquãngđườngdàitrongmộtthờigianngắn,đãđánhđộngtoànbộmộtvùngđứnglênchiếnđấuchốnglạikẻthù.Lẽdĩnhiênkhôngphảitấtcảmọi“dịchtruyềnkhẩu”đềubắtnguồntừnhữngtintứcgiậtgân.Tuyvậy,hoàntoàncóthểnóirằngtruyềnkhẩu-ngaycảtrongkỷnguyêncủathôngtinđạichúngvànhữngchiếndịchquảngcáotiêutốnhàngtriệutriệuđôla-vẫnlàdạngthứcgiaotiếpquantrọngbậcnhấtcủaloàingười.Hãynhớlạitrongchốclátvềmộtnhàhàngđắtđỏbạnvừađặtchânvào,mộtbộđồđắtnhấtbạnđãmuavàbộphimgầnđâynhấtmàbạnvừaxem.Cóbaonhiêulầntrongnhữngtrườnghợptrênquyếtđịnhcủabạnvềnơitiêutiềnchịuảnhhưởngrấtlớntừlờigiớithiệucủabạnbè?Córấtnhiềunhàquảntrịtronglĩnhvựcquảngcáochorằngchínhvìnhữngnỗlựcmarketingđangcómặtkhắpnơitrongthờiđạingàynay,nênsứchútcủadịchtruyềnkhẩuđãtrởthànhhìnhthứcthuyếtphụcduynhấtmàhầuhếtchúngtađềuhưởngứng.

Nhưngtrênhếtthảy,nhữnglờitruyềnkhẩuvẫnlàmộtẩnsố.Ngàynốingày,conngườitruyềnchonhaumọiloạitintứcnhưnghiếmcótrườnghợpnàolàmnhennhúmlênmộtdịchtruyềnkhẩu.Tôirấtthíchmộtnhàhànggầnnhàvàđãgiớithiệunóchobạnbèđược6thángrồi.Vậymànóvẫnvắngkhách.Sựủnghộcủatôirõràngvẫnchưađủlàmkhởiphátdịchtruyềnkhẩu,dùrằngcónhữngnhàhànglâncận(đốivớitôithìkhôngtốtbằngnhàhàngđó)cũngmởravàtrongvòngvàituầnđãcórấtđôngkhách.Câuhỏiởđâylàtạisaomộtsốýtưởng,xuhướngvàthôngđiệp“thănghoa”cònsốkhácthìkhông?

VềtrườnghợpchuyếndạhànhcủaPaulRevere,câutrảlờichokỳtíchnàycóvẻrõràng.ReveremangđếnmộtthôngtincấpbáchrằngquânAnhđangtiếnđến.Nhưngkhisuyxétkỹcànghơnvềsựkiệnbuổitốihômđó,cáchgiảithíchtrênlạikhôngthỏađáng.CùngthờiđiểmkhiReverebắtđầucuộchànhtrìnhcủamìnhtớiphíaĐôngvàBắcBoston,mộtngườiđồngchí-ngườithợthuộcdatênlàWilliamDawescũngkhởihànhvớicùngmộtmụcđíchcấpbáchlàlênđườngtớiLexington,thịtrấnphíaTâycủaBoston.Ngườiđồngchínàycũngmangtheothôngđiệptươngtự,băngquanhiềuthị

trấn,vượtquahàngdặmđườngnhưReveređãthựchiện.NhưngcuộchànhtrìnhcủaDaweskhôngthiếtlậpđượclướiphòngthủởkhuvựcngoạiviđó.Chỉhuyquânđộiđịaphươngcũngkhôngđượcbáođộng.ThựctếlàrấtítnamgiớitrongmộtthịtrấntrọngyếumàDawesđiqua-thịtrấnWaltham-thamgiachiếnđấutrongngàyxảyrachiếnsự.Mộtsốnhàsửhọcsaunàygiảđịnh,cộngđồngdâncưởđóchắcchắnlàmộtcộngđồng“thânAnh”.Sựthậtkhôngphảinhưvậy.KhingườidânWalthamnhậnraquânAnhđếnthìđãquámuộn.NếuthựcsựtintứcđóvậnhànhtheomộtdạngdịchtruyềnkhẩuthìcólẽDawescũngđãnổitiếngnhưRevererồi.NhưngDaweskhôngnổitiếng!VậytạisaoReverethànhcôngcònDawesthìkhông?

Câutrảlờichonhững“thănghoa”củamọiđạidịchxãhộiphụthuộcrấtnhiềuvàosựthamgiacủanhữngngườisởhữu,nhữnghìnhmẫuhiếmhoivàđặcbiệtcủacácưuáixãhội.LýdothôngtintừphíaRevere“bùngphát”còntừphíaDawesthìkhônglàdosựkhácbiệtgiữahaicánhânnày.ĐâychínhlàQuyluậtthiểusốmàtôiđãnóisơquatrongchươngtrước.Tuynhiên,ởđâytôichỉđơncửvídụvềnhữngnhómngười-chungchạbừabãi,cóchủtâmlạmdụngtìnhdục-đóngvaitròhếtsứcquantrọngtrongcácđạidịchcủanhữngcănbệnhlâylanquađườngtìnhdục.NộidungcủacảchươngđềcậpđếnnhữngngườiliênđớitrựctiếptớicácđạidịchxãhộivàyếutốnàokhiếnchonhữngngườinhưReverelạikhácbiệtvớinhữngngườinhưDawes.Nhữngconngườinàyđanghiệnhữuxungquanhchúngta.Nhưngchúngtathườngmắcphảisailầmkhiđánhgiávaitròquantrọngcủahọtrongcuộcsống.TôigọihọlàNgườiKếtNối,NhàThôngTháivàNgườiBánHàng.

1.

Trongnhữngnămcuốicủathậpkỷ1960,nhàtâmlýhọcStanleyMilgramđãtiếnhànhmộtthửnghiệmnhằmtìmrađápánchosựviệcđượcgọilàvấnđềTráiđấttròn.Vấnđềđặtralà:Conngườiđượcgắnkếtnhưthếnào?Cóphảitấtcảchúngtađềuthuộcvềnhữngthếgiớitáchbiệt,vậnhànhđồngthờinhưngvẫnđộclậpvớinhaudođónhữngmốiliênkếtgiữahaingườibấtkì,ởbấtcứđâutrongthếgiớinàyđềuítỏivàxavời?Hayhếtthảychúngtađanggắnkếtchặtchẽlẫnnhautrongmộtmạnglướirộnglớnvàănkhớp?HaytrongcáchthứcmàMilgramđặtvấnđềvềcùngmộtcâuhỏiđãkhaimởtoànbộchươngnày;cụthểlàlàmthếnàomộtýtưởng,mộtxuhướnghaymộtmẩutinnhư“QuânAnhsẽtiếnđánh”lạilanrộngtrongdânchúng?

MụcđíchcủatiếnsĩMilgramlàkiểmchứngnghivấnnàybằngnhữngláthưdâychuyền.Ôngtậphợptêntuổicủa160ngườitừngsốngởOmaha,

Nebraskarồigửichomỗingườimộtgóibưuphẩm.TrongbưuphẩmđólàtênvàđịachỉcủamộtnhânviênmôigiớichứngkhoánlàmviệcởBostonnhưngsốngtạiSharon,Massachusetts.Mỗingườilạiđượchướngdẫnviếttênvàđịachỉcủamìnhlênbưuphẩmvàlạitiếptụcgửichúngchomộtngườibạnhaymộtngườiquenmàhọchorằngkhinhậnđượcbưuphẩm,nhữngngườiđóđangởgầnngườimôigiớichứngkhoánkiahơn.GiảsửbạnđangsốngởOmaha,bạncómộtngườianhhọởgầnBoston,bạncóthểgửibưuphẩmđóchongườiấyvớilýdorằng:Dùbảnthânanhtakhôngbiếtnhânviênmôigiớikianhưngrấtcókhảnănganhtacóthểliênlạcđượcvớingườimôigiớichứngkhoánđóquahai,bahaybốnbướcnữa.ÝtưởngcủaMilgramlà:khigóibưuphẩmđếntayngườinhânviênmôigiớichứngkhoánkia,ôngsẽcăncứvàodanhsáchnhữngngườiđãchuyểnnótớiđíchcuốicùngvàđánhgiámứcđộliênkếtcủangườiđượcchọnngẫunhiêntừmộtkhuvựccủađấtnướcvớimộtngườiởkhuvựckhác.Milgrampháthiệnrarằnghầuhếtmọiláthưđềuđếntayngườimôigiớichứngkhoánkiasaunămhoặcsáubước.Cuộcthửnghiệmnàyđồngthờilàkhởinguồncủakháiniệm“Sáumứcđộphâncấp”.

Hiệnnay,cụmtừtrênđãtrởnênquenthuộcđếnmứcđộbấtngờtrongnhữngkhámphácủaMilgramđãmấtđi.Phầnlớnmọingườithườngkhôngcóquanhệbạnbèrộngrãivàkhôngcónhiềukiểubạn.Vậynên,trongmộtnghiêncứunổitiếng,khimộtnhómcácchuyêngiatâmlýyêucầunhữngngườiđangsinhsốngtạiDyckmanthuộcdựánnhàchungcưphíaBắcManhattankểtênngườibạnthânnhấtsốngcùngtrongphạmvidựán,cóđến88%sốngườiđượckểđangsốngcùngmộtkhunhàvàmộtnửasốngcùngtầngvớihọ.Nhìnchung,conngườithườngchọnbạncùnglứatuổivàcùngđẳngcấp.Tuynhiên,khingườitasốnggầngũinhau,tuổitácvàđịavịsẽtrởnênkhôngquantrọngnữa.Sựgầngũiápđảoyếutốtươngđồng.MộtnghiêncứukhácđượcthựchiệnvớisinhviêntạiĐạihọcUtahchothấykhihỏimộtsinhviêntạisaoanhtalạithânthiệnvớimộtngườikhác,anhtasẽtrảlờirằngđólàdohọcóchungquanđiểm.Tuynhiêntrênthựctế,nếuhỏicặnkẽcảhaingườivềquanđiểmcủahọ,tasẽnhậnrađiềuhọthậtsựchiasẻchínhlànhữnghànhđộnggiốngnhau.Chúngtakếtbạnvớinhữngngườichúngtalàmviệccùngcũnggiốngnhưchúngtalàmbạnvớinhữngngườicónéttươngđồngvớimình.Nóicáchkhác,chúngtakhôngtìmkiếmbạnbè.Chúngtachỉkếtgiaovớinhữngngườicùngcóchungmộttiểukhônggianvậtlýmàchúngtađanghoạtđộngtrongđó.Nhưmộtđiềuluật,dânchúngởOmahakhôngbaogiờchịulàmbạnvớinhữngngườisinhsốngởkhuSharon,Massachusetts,cáchxahọnửachiềudàiđấtnước.“Khitôihỏianhbạnthânthôngminhcủamìnhxemthửanhnghĩcuộcthửnghiệmsẽdiễntiếnquabaonhiêubướctrunggian.Anhấyđãướctínhsốngườitrung

giancầnthiếtlà100hoặchơntronghànhtrìnhtrungchuyểntừNedbraskatớiSharon”.Milgramghilại:“Rấtnhiềungườicũngđoánchừngtrongkhoảngđóvàtấtcảđềungạcnhiênkhibiếtsốbướctrunggiantrungbìnhchỉcầnnămlàđủ.Dođó,trongmộtchừngmựcnàođó,thựctếđãkhôngnhấtquánvớitrựcgiác”.VậylàmthếnàogóibưuphẩmđóđếnđượcSharonchỉquanămbướctrunggiannhưthế?

Câutrảlờilà:trongSáumứcđộphâncấp,cácmứcđộkhôngđồngđềunhau.Vídụ,khiMilgramphântíchthửnghiệmcủamình,ôngpháthiệnrarấtnhiềuchuỗiliênlạcxuấtpháttừOmahatớiSharonđềuphỏngtheokhuôntạokhôngđốixứng.Trong24láthưngườimôigiớichứngkhoánnhậnđượctheođịachỉnhà,có16láthưđượcgửiđếntừcùngmộtngười-ngườikinhdoanhquầnáomàMilgramgọilàJacobs.Cũngvới24láthưngườinhânviênnàynhậnđượctạivănphònglàmviệc,phầnlớnđượcgửitừhaingườiđànôngkhácđượcMilgramgọilàBrownvàJones.Nhưvậy,mộtnửasốthưđếnđượctayngườinhậncuốicùngđềuđượcgửiđitừbangườiđànôngnóitrên.Thửxemxétkỹsựviệc.HàngchụcngườiđượcchọnlựangẫunhiêntrongthànhphốrộnglớntạiMidwestern,Mỹđểgửicácláthưriêngrẽvớinhau.Cóngườigửichobạnbèđạihọc.Mộtsốkhácgửichohọhàng.Sốkháclạigửinhữngláthưđóchođồngnghiệpcũ.Mọingườiđềucócáchthứcriêng.Tuynhiên,đếncuốicùng,khitấtcảcácchuỗiliênlạcriêngbiệtvàđặcthùđóhoànthành,cóđếnmộtnửasốláthưđócóbàntaythamgiacủaJacobs,JonesvàBrown.KháiniệmSáumứcđộphâncấpkhôngcónghĩalàtấtcảmọingườiđềuliênlạcvớinhữngngườikhácchỉtrongsáubướctrungchuyểnmàcónghĩalàchỉcómộtsốítngườiđượcliênhệvớinhữngngườikháctrongmộtvàicôngđoạn,vàsốcònlạitrongchúngtalạiđượcliênkếtvớithếgiớithôngquathiểusốnhữngngườiđặcbiệtnày.

Cómộtphươngphápđơngiảnđểkhảosáttỉmỉýtưởngtrênnhưsau:giảsửnhưbạnlậpmộtdanhsách40ngườimàbạncoilàbạn(khôngbaogồmgiađìnhvàđồngnghiệp).Vớimỗitrườnghợp,bạnhãysuyxétlạimọichuyệnvềtrướcchođếnkhixácđịnhđượccánhânphảichịutráchnhiệmhoàntoàntrướccácđộngtháicủamộtloạtnhữngliênkếtdẫndắtđếnmốiquanhệbạnbèkia.XéttrườnghợpBruce,mộtngườibạncũcủatôichẳnghạn.Tôigặpanhhồicấp1dođótôithuộcvàobênhìnhthànhliênkết.Điềunàythậtdễdàng.TôibiếtNigelvìởtrườngđạihọccậutaởcùngTom-tôiquenNigelhồinămthứnhấtđạihọckhiđượcTommờichơibónggiaohữu.Dovậy,TomlàngườichịutráchnhiệmvềNigel.Khiđãthiếtlậpxongmọimốiliênhệ,bạnsẽthấymộtđiềulạlàcómộtsốcáitênlặpđilặplại.TôicóngườibạntênAmy.TôiquenvớiAmykhicôbạnKatiecủaAmydẫncôtớinhàhàngnơitôiđangdùngbữatối.TôicũngđãbiếtrõKatievìcôlàbạnthân

nhấtcủacôbạntôi-Larissa.CòntôibiếtLarissakhiđượcMikeA.-bạncủacảtôivàLarissa-nhờtìmgiúpcôấy.TôibiếtMikeA.làdoMikeA.hayđếntrườngvớimộtngườibạnkháccủatôilàMikeH.,MikeH.thườnglàmviệctrongbancánsựvớibạntôilàJacob.NếukhôngcóJacob,tôisẽkhôngquenAmy.Tươngtựnhưthế,tôiđãgặpcôbạnSarahS.tạibữatiệcsinhnhậtcủatôimộtnămtrướcđây.SarahtớicùngmộtnhànhàvăntênDavid-ngườiđếndựtheolờimờicủacônhânviêncộngsựTina.TinalạilàngườitôiquenbiếtthôngquabạntôilàLeslie.TôibiếtLeslievìchịgáicủaLeslielàNinalàbạncủatôi-ngườitôibiếtquangườibạncùngphòngMaura.MaurađếnởchungvớitôibởiMauralàmviệccùngmộtnhàvănkháctênlàSarahL.-côbạnthờiđạihọccủabạntôi,Jacob.Vànhưvậy,nếukhôngcóJacobs,tôisẽkhôngquenSarahS.Thựctếlàkhitôiràlạitoànbộdanhsách40ngườibạnthì30ngườitrongsốđó,dùbằngcáchnàyhaycáchkhác,đềudẫnngượcvềanhbạnJacob.Vòngquanhệxãhộicủatôitrênthựctếkhôngphảilàmộtvòngtròn.NólàmộthìnhKimtựtháp.TrênđỉnhKimtựtháplàmộtcánhânđơnlẻ-anhbạnJacob-ngườichịutráchnhiệmtrướcđạiđasốnhữngmốiquanhệtạoraảnhhưởngtrongcuộcsốngcủabảnthântôi.Khôngnhữngkhôngđitheođườngtròn,vòngxãhộiđócònkhôngphảicủariêngcánhântôinữa.NóthuộcvềJacob.NógiốngnhưmộtcâulạcbộmàJacobmờitôithamgiacùng.Nhữngconngườikếtnốichúngtavớithếgiới,bắccầunốiliềnOmahavàSharon,dẫndắtchúngtathamgiavàovòngtrònxãhội-nhữngngườichúngtađặtniềmtinsâusắchơnmứcchúngtanhậnra-đượcgọichunglàNgườiKếtNối,nhữngngườicókhảnăngđặcbiệtlàđemthếgiớilạigầnnhau.

2.

YếutốnàotạonênNgườiKếtNối?Tiêuchíđầutiên,rõràngnhấtlànhữngNgườiKếtNốiquenbiếtrấtrộngrãi.Họlàmẫungườibiết“tấtcả”mọingười.Tấtcảchúngtađềubiếtnhữngngườigiốngnhưvậy.Nhưngtôikhôngchorằngchúngtađãdànhnhiềuthờigianđểnghĩđếntầmquantrọngcủanhữngngườinày.Thậmchítôicũngkhôngchắcliệuhầuhếtchúngtacóthựcsựtinrằngnhữngmẫungườibiếttấtcảmọingườithựcsựbiếthếtthảymọingười.Nhưngthựcđúnglàhọlàmđượcnhưvậy.Cómộtcáchkháđơngiảnđểchỉrađiềunày.Dướiđâylàmộtbảnliệtkê250tênhọđượcchọnngẫunhiênhoàntoàntừcuốndanhbạđiệnthoạiManhattan.Tradọctheodanhsáchvàđánhdấumỗikhibạnthấymộtcáihọnàolàhọcủamộtngườibạnbiết(Địnhnghĩachotừ“biết”ởđâyrấtrộng.Vínhưkhingồicạnhmộtngườitrêntàu,bạnsẽbiếttêncủahọkhihọnóichobạnvàđồngthờihọcũngbiếttêncủabạn).Trườnghợpcónhiềuhơnmộtcáitênvẫnđượctính.Haynóicáchkhác,nếucáitênlàJohnsonvàbạnbiết3ngườicóhọnhưvậy,

bạnhãyđánhbadấu.Mụcđíchcủaýtưởngnàylàsốđiểmđượcđánhdấutrongtrắcnghiệmtrêncóthểchỉrađạithểmứcđộgiaotiếpxãhộicủabạn.Đâycũnglàcáchđơngiảnđểbạnướclượngđượcmìnhcóbaonhiêubạnbèvàngườiquen.

Algzi,Alvarez,Alpern,Ametrano,Andrews,Aran,Arnstein,Ashford,Bailey,Bailout,Bamberger,Baptists,Barr,Barrows,Baskerville,Bassiri,Bell,Bokese,Brandao,Bravo,Brooke,Brightman,Billy,Blau,Bohen,Bohn,Borsuk,Brendle,Butler,Calle,Cantwell,Carrell,Chinlund,Cirker,Cohen,Collas,Couch,Callegher,Calcaterra,Cook,Carey,Cassell,Chen,Chung,Clarke,Cohn,Carton,Crowley,Curbelo,Dellamanna,Diaz,Dirar,Duncan,Dagostino,Delakas,Dillon,Donaghey,Daly,Dawson,Edery,Ellis,Elloitt,Eastman,Lascon,Famous,Fermin,Fialco,Finkilestein,Farber,Falkin,Feinman,Friedman,Gardner,Gelpi,Glascock,Grandfield,Greenbaum,Greenwood,Gruber,Garil,Goff,Gladwell,Greenup,Gannon,Ganshaw,Garcia,Gennis,Gerard,Gerick,Gilbert,Glassman,Glazer,Gomendio,Gonzalez,Greenstein,Guglielmo,Gurman,Haberkorrn,Hoskins,Hussein,Hamm,Hardwick,Harrell,HauptmanHawkins,Henderson,Hayman,Hibara,Hehmann,Herbst,Hedges,Hogan,Hoffman,Horowitz,Hsu,Huber,Ikir,Jaroschy,Johann,Jacobs,Jara,Johnson,Kassel,Keegan,Kuroda,Kavanau,Keller,Kevill,Kiew,Kimbrough,Kline,Kossoff,Kotzitzky,Kahn,Kiesler,Kosser,Korte,Leibowitz,Lin,Liu,Lowrance,Lundh,Laux,Leifer,Leung.Levine,Leiw,Lockwood,I.ogrono,Lohnes,Lowet,Laber,Leonardi,Marten,McLean,Michaels,Miranda,Moy,Marin,Muir,Murphy,Maradon,Matos,Mendoza,Muraki,Neck,Needham,Noboa,Null,O’Flynn,O'Neill,Orlowski,Perkins,Pieper,Pierre,Pons,Pruska,Paulino,Popper,Potter,Purpura,Palma,Perez,Portocarrero,Punwasi,Rader,Rankin,Kay,Reyes,Richardson,Ritter,Roos,Rose,Rosenfeld,Roth,Rutherford,Rustin,Ramos,Regan,Reisman,Renkert,Roberts,Rowan,Rene,Rosario,Rothbart,Saperstein,Schoenbrod,Schwed,Sears,Statosky,Sutphen,Sheehy,Silverton,Silverman,SilverStein,Sklar,Slotkin,Speros,Stollman,Sadowski,Schles,Shapiro,Sigdel,Snow,Spencer,Steinkol,Stewart,Stires,Stopnik,Stonehill,Tayss,Tilney,Temple,Torfield,Townsend,Trimpin,Turchin,Villa,Vasillov,Voda,Waring,Weber,Weinstein,Wang,Wegimont,Weed,Weishaus.

Trắcnghiệmnàyđượctiếnhànhtrênítnhấtlàkhoảnghơnchụcnhómngười.NhómđầutiênlàtoànbộsinhviênnămđầutronglớphọcVănminhNhânloạitạitrườngđạihọccủathànhphốManhattan.Tấtcảsinhviêntronglớpđềuởvàođộtuổi19-20.RấtnhiềungườitrongsốhọmớidicưsangMỹvàđềuthuộcnhómgiađìnhcóthunhậptrungbìnhhoặcthấp.Điểmsố

trungbìnhcủalớpđólà20,96.Điềunàycónghĩalàtrungbìnhmộtngườitronglớpbiết21ngườicóhọnhưtrongdanhsáchliệtkêtrên.TôicũngđãđưabảntrắcnghiệmnàychomộtnhómnhữngnhàgiáodụcsinhlývàcácviệnsĩtạimộthộithảoởPrinceton,NewJersey.Nhómngườinàyđềuthuộcđộtuổi40đến50vàphầnlớnlàngườidatrắng,cóhọcvấncao;nhiềungườitrongsốhọcóhọchàmgiáosưvàrấtgiàucó.Sốđiểmtrungbìnhcủahọlà39.Tiếptheođó,tôigửibảntrắcnghiệmtớimộtnhómmẫuchọnrakhángẫunhiêntừnhữngngườibạnvàngườiquencủatôi.Phầnđôngtrongnhómnàylàkýgiảvàchuyênviênđãởvàokhoảnggầnhoặcngoài30tuổi.Trungbìnhđiểmsốcủahọlà41.Cảbakếtquảtrênđềukhôngmấybấtngờ.Sinhviênkhôngcóđượcvòngtrònquenbiếtrộngnhưcủanhóm40tuổi.Điềunàychứngtỏrằnggiữađộtuổi20và40,sốngườitaquenbiếtđạikháisẽtănglêngấpđôi.Nhữngngườicóchuyênmônvớithunhậpcaohơnsẽquenbiếtrộngrãihơnsốngườimớinhậpcư,cómứcthunhậpthấp.Tấtcảcácnhómđềucómộtsựsắpxếptheothứtựtừcaođiểmnhấtđếnthấpđiểmnhất.Tôichorằngđiềunàycũnghoàntoàndễhiểu.Chắcchắn,nhữngngườikinhdoanhbấtđộngsảnsẽquenbiếtrộngrãihơnnhữngtayhackermáytính.Dùvậy,tâmđiểmgâykinhngạclàởmứcđộrộngrãicủaquymôsắpxếp.Trongnhómsinhviênđạihọc,sốđiểmthấpnhấtlà2vàcaonhấtlà95.Trongnhómmẫuchọnngẫunhiên,sốđiểmcậndướilà9vàcậntrênlà118.NgaycảởnhómchuyêngiathamdựhộithảoởPrinceton-nhómngườicómứctươngđồngcaotrongđộtuổi,trìnhđộhọcvấnvàthunhập-trongđógầnnhưtấtcảđềulàmcùngnghềvớinhau,phạmvithứtựcũngrấtrộng.Sốđiểmthấpnhấtlà16vàcaonhấtlà108.Nhưtôicónói,tôiđãđưabàitrắcnghiệmnàychokhoảng400người.Trongsốđócókhoảng25ngườicóđiểmdưới20,támngườicóđiểmtrên90,bốnngườicóđiểmtrên100.Mộtđiểmkhiếntôingạcnhiênnữalàtấtcảcácnhómxãhộiđượcnghiêncứu,nhómnàocũngcóngườiđạtđiểmcao.Tínhtrungbình,điểmsốcủanhómsinhviênđạihọcthấphơnsovớinhữngnhómngườitrưởngthành.Nhưngngaytrongchínhnhómđó,vòngtrònxãhộicủamộtsốngườicóquymôlớngấpbốnđếnnămlầnvòngtrònxãhộicủanhữngngườikhác.Nóimộtcáchhìnhảnhthìrảiráctrênmọinẻođườngcủacuộcsống,cómộtsốngườisởhữuđượcmộtkhảnăngthậtsựphithườngtrongkếtgiaobạnbèvàtạodựngquanhệ.HọlàchínhNgườiKếtNối.

NgườicósốđiểmcaonhấttrongđiềutracủatôilàRogerHorchow-mộtdoanhnhânthànhđạtđếntừDallas.HorchowlàngườisánglậpHorchowCollection-mộtcôngtycungcấphànghóatheođơnđặthàngquathưchuyểnphátnhanh.ÔngcòngặtháiđượcnhữngthànhcôngrấtlớntrênsânkhấukịchnghệBroadway,đứngrahậuthuẫnchonhữngvởdiễnđểđờinhưLesMiserables(Nhữngkẻkhốncùng)vàPhantomoftheOpera(Bóngma

trongnhàhát)haypháthànhtácphẩmâmnhạcđạtgiảithưởngcủaGershwinCrazyforyou(Hóađiênvìem).TôiđượcgiớithiệuvớiHorchowquacôcongáicủaôngvốnlàmộtngườibạncủatôi.VàtôiđãtớigặpHorchowtạinhànghỉcủaôngtạiManhattan-mộtcănhộgiảndịnằmtrênđạilộsố5.Horchowlàmộtngườithanhnhã,điềmđạm,nóinăngchậmrãivớiâmgiọngnhẹkéodàiđặctrưngcủamiềnTexas.Ôngthuộcmẫungườicónétduyêndánghómhỉnh,cựckỳcuốnhút.NếungồicạnhRogerHorchowtrênmộtchuyếnbayvượtĐạiTâyDương,bạnsẽngheôngbắtđầutròchuyệnngaykhimáybaybắtđầuchuyểnbánhtrênđườngbăng.Bạnsẽcườivuivẻsuốtchotớikhitínhiệudâyantoànđượctắthẳn.Khimáybayhạcánhxuốngcũnglàlúcbạntựhỏithờigianđãbaybiếnđiđằngnào.LúctôiđưachoôngdanhsáchcáchọđượcchọntừdanhbạcủaManhattan,ôngđọclướtqua,miệngvừalẩmnhẩm,tayvừaràràbútchìtrêntranggiấy.Ôngchấmđược98chấm.Tôiphânvânkhôngbiếtcónênchoôngthêmthờigianlà10phútnữađểnhớlạihaykhôngvìcóthểôngsẽđánhthêmđượcnhiềuhơn.

LýdogìđãkhiếnHorchowxuấtsắcđếnvậy?Khigặpôngtôilậptứcbịthuyếtphụcngayrằngquenbiếtnhiềungườicũnglàmộtdạngkỹnăng,làđiềucóthểđượcsắpđặtđểthựchiệnmộtcáchcôngphu,nócóthểđượchoànthiện,vàrằngđóchínhlànhữngkỹnănglàmtrungtâmchothựctếlàtabiếttấtcảmọingười.TôitiếptụchỏiHorchowvềviệctấtcảcácmốiquanhệnàyđãhỗtrợôngnhưthếnàotrongcôngviệckinhdoanhvìtôichorằnghaiviệcnàycóliênquanđếnnhau.Tuynhiên,câuhỏiđódườngnhưkhiếnôngbốirối.Khôngphảivìnhữngmốiquanhệđókhônggiúpgìông.Chỉlàbảnthânôngkhôngcoinhữngngườixungquanhliênđớiđếnchiếnlượckinhdoanhcủamình.Ôngchỉnghĩđếnnhữngmốiquanhệđónhưmộtviệcmàôngđãlàm.Đóchínhlàconngườiông.Ôngcóbiệttàitựnhiên,thuộcvềbảnnăngkhitạodựngnhữngquanhệxãhội.VàHorchowkhônghềtựphụvềđiềunày.Ôngkhôngphảilàmộttrongnhữngtuýpngườixãhộitháiquá,luônluônsốtsắng,nhữngngườimàvớihọquátrìnhlàmquenvàkếtthânlàhiểnnhiênvàluônvìtưlợi.Ôngcònhơncảmộtquansátviêncôngtâm,thấuhiểuhànhviconngườivớimongmuốnlưulạichútgìđócủabảnthânvớithếgiớibênngoài.Đơngiảnhơn,ôngyêuquýconngườimộtcáchchânthànhvàmãnhliệt.Ôngkiếmtìmnhữnghìnhmẫuquanhệthânquenvànhữngmốigiaothiệpqualạitrongđómọingườiphơibàyhếtnétlôicuốncủabảnthân.KhigặpHorchow,ôngcókểtôinghelàmthếnàoônggiànhđượcquyềnhồisinhnhạcphẩmGirlCrazycủaGershinthànhCrazyforyou.Toànbộcâuchuyệnkéodài20phút.Nóđơngiảnnhưmộtsựchiasẻ.Cònnếucóvẻnhưmọisựđãđượctínhtoánsẵnthìcólẽnóđãkhôngdiễnra.Ôngkểlạicâuchuyệnvớigiọngđiệuhoànhãvàcóchúttựgiễucợt.Như

cảmnhậncủatôi,ôngđangchủtâmbộclộphẩmgiátrongtínhcáchcủamình.Nhưngkhixétởkhíacạnhlàbứctranhmôtảnhữnggìôngsuynghĩ-vànhữngyếutốkhiếnmộtaiđótrởthànhNgườiKếtNối-tôitinrằngcâuchuyệnhoàntoàncóthật:

TôicómộtngườibạntênlàMickeySchaenensốngởNewYork.Ôngấynóivớitôi:“TôibiếtanhyêuthíchGershwin.TôitừnggặpbạngáicũcủaGeorgeGershwintênlàEmilyPaley.CôấycònlàemgáicủaLenore-vợcủaIraGershwin.EmilyPaleysốngởVillagevàcôấyđãmờichúngtatớiăntối”.Vàthếlà,tôiđãgặpEmilyPaley,Hômđó,tôicònđượcchiêmngưỡngbứcchândungdoGershwinvẽPaley.ChồngcủaEmilylàLouPaleychínhlàngườiviếtlờichoIraGershwinvàGeorgeGershwinhồiđầukhiIraGershwincònlấybútdanhlàArthurFrancis.Đólàmộtđầumốiliênhệ.

TôicũngđãtừngdùngbữatốivớimộtthanhniênlàLeopoldGodowsky,contraicủabàFrancesGershwin-chịgáicủaGeorgeGershwin.BàkếthônvớisoạngiảGodowsky.ContraicủaArthurGershwincũngcómặthômđó.TênanhtalàMarkGershwin.Rồihọnóivớitôi:“Ồ,tạisaonêntraochoôngquyềnhồisinhGirlCrazychứ?Ônglàai?Chúngtôichưabaogiờthấybóngôngởnhàhátnàocả”.Vàthếlàđếnlượttôibắtđầukểvềsựtrùnghợpngẫunhiêncủamình.“ĐólàcôEmilycủacáccậu.Tôicóghéthămnhàcủabàấy.Bứctranhvẽbàấychoàngkhănmàuđỏ,cáccậuđãnhìnthấynórồi,đúngkhông?”.Tôikểratấtcảcácmốiliênhệnhỏnhặt.Sauđó,chúngtôicùngtớiHollywoodvàghévàonhàbàGershwin.Tôilêntiếng:“Rấthânhạnhđượcgặpbà.Tôicóbiếtemgáicủabàvàtôicũngrấtyêuthíchcáctácphẩmcủaôngnhà”.RồitôiđềcậpđếnôngbạnởLosAngelescủamình.HồitôicònởNeimanMarcus,cómộtphụnữlàMildredKnopfđãviếtmộtcuốnsáchdạynấuăn.ChồngcủangườiphụnữđólàEdwinKnopf,mộtnhàsảnxuấtphim,làngườiđưaAudreyHepburnlênđỉnhcaosựnghiệp.Edwinlạicómộtngườianhlàmbênxuấtbản.DođóchúngtôicùnggiớithiệucuốnsáchđótạiDallas.Mildredtrởthànhmộtngườibạntốtcủatôi.ChúngtôirấtyêuquýbàchonênmỗikhiởLosAngeles,tôiđềugọichobà.Tôivẫnluônduytrìquanhệvớimọingườinhưthế.VàthậtthúvịkhihóaraEdwinKnopflạilàbạnchíthâncủaGeorgeGershwin.HaivợchồngKnopftreorấtnhiềutranhcủaGershwintrongnhà.EdwintừngởcùngGershwinkhiGershwinđangviếtbảnnhạcRhapsodyinBlueởAsheville,bắcCarolina.Hiệntại,ôngKnopfđãquađờinhưngvợông-bàMildredvẫncònsống.Bàđã98tuổi.Dođó,khitớithămLeeGershwin,tôicónhắctớiviệcmìnhvừaghéthămbàMildredKnopf.BàLeeGershwinhàohứngnói:“Ôngbiếtbàcụư?Ồ,màtạisaochúngtalạichưatừnggặpnhautrướcđâynhỉ?”.Vàbà

đãtraochochúngtôibảnquyềnngaylậptức.

Trongcuộcnóichuyệncủachúngtôi,Horchowcònkểthêmnhiềuđiềunữa,ôngmơmàngxâuchuỗilạinhữngđượcmấtsaucuốicủamộtđờingười.Vàodịpsinhnhậtlầnthứ70củamình,ôngđãcốcôngtìmlạimộtngườibạntừthủacònhọctiểuhọctênlàBobbyHunsicker,ngườiôngđãkhônggặplạitrong60nămqua.ÔnggửithưchotấtcảnhữngngườicótênlàBobbyHunsickermàôngtìmđượcđểhỏixemphảichănghọlàôngBobbyHunsickertừngsốngở450IPerthLane,Cincinnati.

Đâykhôngphảilàmộthànhvixãhộibìnhthường.Horchowtìmkiếmngườiđúngtheocáchngườichơitemsưutậptem.Ôngvẫnnhớcậubạnthủacònđểchỏmcủamình,địachỉcủangườibạnthânthiếtấy,vàtêncủangườiđànôngmàcôbạnđạihọccủaông“thầmthươngtrộmnhớ”trongnhữngnămđầutiênđiduhọc.NhữngchitiếtnàyrấtcóýnghĩavớiHorchow.Ônglưutrongmáytínhcủamìnhmộtbảngkêtêntuổivàđịachỉcủa1.600ngườivàmỗiđầumụcđềucónhữngghichúghilạihoàncảnhôngđãgặpgỡhọ.Khichúngtôiđangnóichuyện,ôngliềnđưaramộtquyểnsổnhậtkýbỏtúimàuđỏ.“Nếutôicógặpanh,rồiyêuquýanhvàanhtìnhcờnóirangàysinhcủamình,tôisẽghilạivàocuốnsổnày.Đếnsinhnhậtcủamình,anhsẽnhậnđượcthiệpchúcmừngcủaRogerHorchow.Nhìnnày,thứhailàsinhnhậtcủaGingerVroomvàlễkỷniệmcướiđầutiêncủanhàWhittenburg.RồithứSáulàsinhnhậtcủaAlanSchwartz,thứBảylàsinhnhậtngườilàmvườncủachúngtôi”.

TôitinrằnggầnnhưtấtcảchúngtađềuxalạvớihìnhthứcgâydựngquanhệnhưkiểucủaHorchow.Chúngtacóvòngtrònbèbạnquanhmình,nhữngngườichúngtahếtlòng,hếtsức.Vớinhữngngườithânquen,chúngtagắnbókeosơnnhưmáuthịt.Lýdochúngtakhôngbaogiờgửithiệpmừngsinhnhậttớinhữngngườimàtakhôngdànhnhiềumốiquantâmlàvìchúngtakhôngmuốncảmthấyphảicónghĩavụăntốivớihọ,cùngđixemmộtbộphimhaythămhỏikhihọđauốm.Đốivớiphầnlớnchúngta,mụcđíchtạolậpquanhệlàđểđánhgiáxemliệurằngchúngtacómuốnngườiđótrởthànhbạncủamìnhhaykhông;chúngtacảmthấymìnhkhôngđủthờigianhaysứclựcđểduytrìmốiquanhệcóýnghĩavớitấtcảmọingười.Horchowhoàntoànkhônggiốngthế.Nhữngngườimàôngghitrongnhậtkýhaylưugiữthôngtintrongmáytínhchỉlànhữngngườibiết-nhữngngườiôngcóthểchỉtìnhcờgặpduynhấtmộtlầntrongnămhayvàinămmớigặpđượcmộtlần.Ôngkhôngchốibỏtráchnhiệmmànhữngmốiquanhệđóyêucầu.Ôngthựcsựlàmchủcáimàcácnhàxãhộihọcgọilà“ràngbuộcmỏngmanh”-mộtliênkếtxãhộithânthiệnnhưngkhôngdiễnrathườngxuyên.

Khôngnhữngthế,Horchowcònrấthàilòngvới“nhữngràngbuộcmỏngmanh”củamình.Saukhigặpôngrồi,tôicảmthấymìnhcóchútnảnlòng.Tôimuốnbiếtvềôngnhiềuhơnnữanhưngtôikhôngbiếtliệumìnhcócơhộinàokhông.Tựtrongthâmtâm,tôikhôngnghĩrằngôngcócùngcảmgiácđóvớimình.Tôichorằngônglàkiểungườiluônnhìnnhậnragiátrịvàsựthúvịtừnhữngcuộcgặpgỡtìnhcờ.

TạisaoHorchowlạiquákhácbiệtvớiđạiđasốchúngtađếnvậy?Bảnthânôngcũngkhôngrõtạisao.Theoông,nógiốngnhưlàtaphảilàmmộtđiềugìđóvớimộtđứatrẻcôđộckhiôngbốluônphảivắngnhà.Tuynhiênlýluậncủaôngkhôngthựcsựgiảithíchđượcgì.CólẽsẽđúnghơnkhicoixungcủaNgườiKếtNốiđơnthuầnlàmộtxungmangmộtđặcđiểmtínhcáchgópphầnphânbiệtmộtcánhânnhấtđịnhvớinhữngcánhânkhác.

3

NhữngNgườiKếtNốiđóngvaitròquantrọngkhôngchỉđơnthuầnlàvìhọquenbiếtnhiềungười.Tầmquantrọngcủahọcònnằmởvịtrícủanhữngmẫungườimàhọquenbiết.CólẽcáchtốtnhấtđểhiểuđượcquanđiểmtrênlàthôngquamộttròchơitrongnhàphổbiếnSixDegreeofKevinBacon(SáubướccủaKevinBacon).Đíchnhắmtớiẩnsautròchơilàngườichơitìmcáchnốibấtkỳnamhoặcnữdiễnviênnào,quanhữngbộphimmàhọđãthamgia,vớidiễnviênKevinBaconchỉtrongvòngsáubước.Vídụnhư,O.J.SimpsonđóngphimNakedGun(Họngsúngvôtình)cùngvớiPriscillaPresley,PriscillaPresleylạilàbạndiễncủaGilbertGottfriedtrongFortForeland.CònGilbertGottfriedlạithamgiaBeverelyHillsCopII(CảnhsátvùngđồiBeverly2)vớiPaulReiser,ngườixuấthiệntrongDinner(TiệcĐêm)vớiKevinBacon.Vậylà,tấtcảcó4bước.Tươngtựnhưtrên,MaryPickfordlàdiễnviênđóngScreenSnapshotscùngClarkGable-namdiễnviênnàylạixuấthiệntrongCombatAmericacùngvớiTonyRomano,ngườimà35nămsauthamgiacùngBacontrongphimStartingOver.Nhưvậy,hướngliênkếtnàycó3bước.Gầnđây,mộtnhàkhoahọcmáytínhtạiĐạihọcVirginiatênlàBrettTjadenđãtínhtoánvàtìmrasốBacontrungbìnhkhiliênkếtcácnamvànữdiễnviêntrongkhoảngmộtphầntưtriệudiễnviênthamgiacácbộphimtruyềnhìnhhaychủyếulàcácphimđiệnảnh,consốnàyvàokhoảng2,8312bước.Nóicáchkhác,tấtcảnhữngaitừngđóngphimđềucóthểđượcliênhệvớiBaconvớisốbướctrungbìnhchưavượtquába.ĐiềunàycóvẻấntượngnhưngngoạitrừviệcTjaden,sauđó,đãlậtlạivàthựchiệnmộtphéptínhphứctạphơn,vàtìmđượcmứckếtnốitrungbìnhchobấtcứdiễnviênnàođãtừngthamgiadiễnxuấttạikinhđôđiệnảnhHollywood.Vídụnhư,đểliênhệbấtkỳdiễnviênnàoở

HollywoodvớiRobertDeNiro,ShirleyTemplehayAdamSandler,chúngtasẽcầntrảiquatrungbìnhlàbaonhiêubước?Tjadennhậnthấykhilậpdanhsáchtấtcảcácdiễnviêndựatheothứtựtínhkếtnối,Baconchỉxếpvịtrí669.VớiMartinSheenthìngượclại,namdiễnviênnàyliênhệvớinhữngngườikháctrungbìnhtrong2,6381bước.ChỉsốnàygiúpSheenvượtquaBacon650bậc.ElliotGouldcòncóthểđượcliênhệthậmchícònnhanhhơnvớichỉsốlà2,63601.Tốp15ngườiđứngđầugồmnhữngcánhânnhưRobertMitchum,GeneHackman,DonaldSutherland,ShelleyWintersvàBurgessMeredith.Vậyailàdiễnviêncóchỉsốkếtnốicaonhấtcủamọithờiđại?CâutrảlờilàRodSteiger.

TạisaovịtrícủaKevinBaconlạiquácáchbiệtvớinhữngnamdiễnviêntrênnhưvậy?NguyênnhânchínhlàdotuổiđờicủaBacontrẻhơnnhiềusovớiđasốnhữngdiễnviênnàynêntấtyếusốphimanhđóngcũngsẽíthơn.Tuynhiênlýdonàychỉcóthểgiảithíchchomộtsốđiểmnàođócủakhoảngcáchbiệt.Vìcónhiềungườicũngthamgiađóngrấtnhiềubộphimnhưngvẫnkhôngđượckếtnốirộngrãi.VídụnhưJohnWayne,trong60nămsựnghiệp,diễnviênnàyđãxuấthiệntrong179bộphim(đâylàmộtconsốđángnể)nhưngđượcđứngởvịtrí116vớisốbướctrungbìnhlà2,7173.Vấnđềlàởchỗ:hơnmộtnửanhữngbộphimWaynethamgiađềulànhữngtácphẩmvềmiềnviễnTây.Điềunàycónghĩalàôngđãđóngnhữngbộphimcùngthểloạivớicùngmộtêkípdiễnviênlặpđilặplại.

Thếnhưng,chúngtahãycùngxemxéttrườnghợpcủaSteiger.ÔngđãtạoranhữngbộphimkinhđiểnnhưtácphẩmđoạtgiảiOscarOntheWaterfronthaynhữngbộphimrùngrợnnhưCarPool.SteigercũnggiànhđượcmộtgiảiOscarchovaidiễntrongbộphimIntheheartofnightvàgiúpnhữngbộphimđiệnảnhloạihaichuyểnthểsangvideo.ÔngđãtừngthủvaiMussolini,Napoléon,PotiusPilatevàAlCapone,thamgia38vởkịch,12phimhàivàđiệnảnhvềtộiphạm,11phimkinhdị,támphimhànhđộng,bảyphimvềvùngviễnTây,sáuphimvềchiếntranh,bốnphimtàiliệu,baphimnhựathuộcthểloạikinhdị,haiphimkhoahọcviễntưởng,mộtphimâmnhạcvànhiềuthểloạiphimkhácnữa.SởdĩRodSteigerlàdiễnviênkếtnốirộngrãinhấttronglịchsửlàbởivìôngđãnỗlựchoạtđộng,dichuyểnngượcxuôigiữarấtnhiềucáclĩnhvực,cácnềntiểuvănhóa,cácvịtríthíchhợpvàcấpđộkhácnhaumànghiệpdiễnđưađẩyđến.

ĐâylàđặcđiểmcủaNgườiKếtNối.HọlànhữngRodSteigercủacuộcsốngthườngngày.Họlàngườimàtấtcảchúngtađềucóthểtiếpcậnchỉsauvàibướctrunggianbởivì,họđãchinhphụcthànhcôngnhữngthếgiới,nhữngtiểuvănhóavànhữngvịtríthíchhợpkhácnhau.Trongtrườnghợpcủatài

tửSteiger,hiểnnhiênmứcđộliênkếtrộngrãicủaônglànhờôngrấtđanăngvàcócảchútmaymắn.CòntrongtrườnghợpcủaNgườiKếtNối,khảnăngthâmnhậpsâurộngvàorấtnhiềulĩnhvựckhácnhaulàmộtđặcđiểmmangtínhbảnchấttrongtínhcáchcủahọ.Nólàsựkếthợpgiữađammêkhámphá,tựtin,khảnăngxãhộivànghịlựcbảnthân.

Trướcđây,cólầntôiđãđượcgặpmộtNgườiKếtNốibậcthầytạiChicago.ĐólàLoisWeisberg.WeiberglàUỷviênỦybancácvấnđềvănhóacủachínhquyềnthànhphốChicago.Nhưngđâychỉlàcôngviệcgầnđâynhấttrongchuỗikinhnghiệmvàcôngviệcphithườngcủabà.Vídụnhưvàođầunhữngnăm1950,WeisberggiữvaitròquảnlýmộtđoànkịchởChicago.Năm1956,bàquyếtđịnhtổchứcmộtfestivalkỷniệmmộttrămnămngàysinhcủaGeorgeBernardShawvàsauđó,bắtđầubắtđầuchorađờimộttờbáovinhdanhShaw.Tờbáonàyvềsautrởthànhmộttờbáohoạtđộngngầm,rahàngtuầnvớitêngọiThePaper.Tốithứsáuhàngtuần,mọingườitừkhắpnơitrongthànhphốtậptrungtạiđóđểhọpbiêntập.WilliamFriedkin,đạodiễncủahaivởTheFrenchConnectionvàTheExorcistlàngườicómặtthườngxuyênởđó,cũngnhưluậtsưElmerGertz(mộttrongnhữngluậtsưcủahãngluậtNathanLeopold)vàmộtsốbiêntậpviêncủatạpchíPlayboyhồiđó.NhữngngườikhácnhưArtFarmer,TheloniusMonk,JohnColtranevàLennyBrucecũngghéđếnmỗikhihọđếnthànhphốnày.(BrucetừngđãcóthờigianchungsốngngắnngủivớiWeisberg.“Mẹtôiđãbịkíchđộngvềđiềuđó,đặcbiệtlàmộthômkhibàgọicửavàanhtakhoácđộcmộtchiếckhăntắmrangoàimởcửachobà”,Weisbergtâmsự“Chúngtôicómộtcửasổtrêncổngvòmvàonhà.Brucelạikhôngcóchìakhóanêncửasổđóluônđểmởchoanhravào.Ngôinhàcórấtnhiềuphòngvàcũngđồngthờicórấtnhiềungườinhưngtôikhônghềbiếtđếnsựcómặtcủahọởđó.TôikhôngbaogiờchịuđượcnhữngchuyệncợtnhảcủaBruce.Tôicũngkhôngthậtsựthíchhànhđộngcủaanhnữa.TôikhôngthểnàoưađượcnhữngtừngữmàBrucesửdụng”).SaukhigáclạiThePaper,Loisnhậnmộtcôngviệclàđạidiệnquanhệcôngchúngchomộttrungtâmphụchồichấnthương.SauđấybàlạilàmviệcchomộthãngluậtvìlợiíchcộngđồnggọitắtlàBPI.VàtrongthờigianlàmviệctạiBPIbàbắtđầubịámảnhbởithựctrạngđổnátvàbịsaonhãngcủacáccôngviêntrongthànhphốChicago.Dođó,bàtậphợpnhữngngườiyêuthiênnhiên,nhữngnhàsửhọc,nhữngnhàhoạtđộngxãhộithànhphốvàcảcácbà,cácchịnộitrợlạivớinhauvàlậpnênmộtnhómvậnđộnghànhlanglà“Nhữngngườibạncủacôngviên”.Tiếpđến,bàlạiđượcbáođộngvềtuyếnđườngsắtđịaphươngchạydọcbờnamcủahồMichigan-từkhúcquanhphíanamtớiChicago-đangsắpbịdỡbỏ.Vàthếlà,bàlạitiếptụctậphợpthànhnhómnhữngngườihoàiniệmtuyếnđường,nhữngnhàmôitrườngvànhữngcôngdânthànhphốđểlậpra

nhóm“Phảnđốikếhoạchbờnam”vàđãbảovệđượctuyếnđườngsắtđó.TiếptụcbàlạitrởthànhgiámđốcđiềuhànhcủaHộiđồngluậtsưthànhphốChicago,mộttổchứcluậttiếnbộ.Sauđó,bàthamgiavàochiếndịchđạibiểuquốchộiđịaphương.Trướckhirờibỏchínhtrường,bàcònđảmtráchvịtrítổchứccácsựkiệnđặcbiệtchovịthịtrưởngdađenđầutiêncủaChicagolàHaroldWashington.Rờibỏcôngviệctrongchínhphủ,bàmởmộtgianhàngnhỏtạichợtrời.Cuốicùng,bàlạiralàmviệcchothịtrưởngRichardDaleychođếntậnbâygiờvớitưcáchlàUỷviênvềcácvấnđềvănhóacủaChicago.

Nếuchúngtalượcquatranglịchsửnàyvàđểýtínhtoán,consốnhữnglĩnhvựcmàLoisWeisbergthamgiađãlêntới8baogồm:cácdiễnviên,nhàvăn,bácsĩ,luậtsư,nhữngngườiyêuthíchcôngviên,nhữngchínhtrịgia,nhữngngườihoàiniệmmộtdảiđườngsắt,dânbuônchợtrời.Khitôikhẩnkhoảnyêucầubàtựliệtkêmộtdanhsách,bàđãthêmvàohaitiểuvănhóanữalàkiếntrúcsư,vànhữngngườikinhdoanhhiếukhách-nhữngngườibàđanglàmviệccùngtrongcôngviệchiệntại.Tuynhiên,Weisbergđangquákhiêmtốn,vìnếumộtkhixemxéttỉmỉhơncuộcsốngcủabà,tachắcchắncóthểchianhỏnhữngtiểuvănhóabàthamgiathành15haythậmchí20.Dầuvậy,nhữngnhómtiểuvănhóaấykhôngphảilànhữngthếgiớitáchbiệt.VậynênđặcđiểmchínhởnhữngNgườiKếtNốilàkhidấnthânmìnhvàonhiềunhữngthếgiớikhácnhauđếnvậy,họlạitạorahiệuứngliênkếtnhữngthếgiớiđólạivớinhau.

Mộtlần,vàogiữanhữngnăm1950,Weisberg,vớimộtýthíchbấtchợtđãbắtchuyếntàutớiNewYorkđểthamdựvàoHộinghịcáctiểuthuyếtgiakhoahọcviễntưởng.Tạiđây,bàđãgặpmộtcâyviếttrẻtênlàAthurC.Clarke.ClarkeđãrấtấntượngvớiWeisberg,dovậy,sauđó,khiđếnChicago,anhtađãgọichobà.Bàkểlại:“Cậuấyđanggọitừbốtđiệnthoạicôngcộng.CậuấyhỏitôixemnêngặpaitạiChicagonày.TôiliềnbảoClarkehãyquanhàtôi”.Vớiâmđiệutrầm,hơibẳnvàkhànkhàndonicotinetừthuốclábàdùngtrongnămmươinămqua,bàdừnglạinửachừngcâunói,tựthưởngchomìnhmộthơingắn.Ngaycảkhikhônghútthuốc,bàcũngngừnglạicứnhưthểđangluyệntậpchonhữnglúchútthuốc.“TôigọichoBobHughes.BobHugheslàmộttrongnhữngngườiđãthamgiaviếtbàichotôingàytrước”.Bàngừnglạirồitiếplời:“Tôinói:AnhcóbiếtởChicagonàycóaihứngthútiếpchuyệnvớiAuthurClarkekhông?Anhtađáp:Ồcóchứ,IssacAsimovđangđâyđấy.VàcảanhchàngRobert,Rorbert-RobertHeinleinnữa.Sauđấy,tấtcảbọnhọđềutớingồitrongphònglàmviệccủatôi”.Nóiđếnđâybàlạingừnglờitrongchốclát.“Rồihọlạigọichotôivànói:Lois...Tôikhôngthểnhớđượcnhữngtừhọdùng.Họcónóimột

điềugìđóvềtôi,hìnhnhưlàvềchuyệnlàmthếnàomàtôilạitrởthànhmộtmẫungườiquytụđượcnhữngngườikháclạivớinhau”.

ĐâylàmộtvàikhíacạnhtrongcâuchuyệnvềnguyênmẫuLoisWeisberg.Trướctiên,bàhướngđếnmọingười,hướngđếnmộtsốngườibênngoàicuộcsống,bênngoàithếgiớicủariêngmình.Cólúc,bàđãthamgiaquảnlýđoànkịch.CònAthurClarkelàmộtnhàvănviếttruyệnkhoahọcviễntưởng.Vàởmứcđộquantrọngtươngđương,Clarkesẽhưởngứngtheobà.Rấtnhiềungườitrongchúngtacũnghướngđếnnhữngngườikhácbiệt,tớinhữngngườinổitiếnghơnhaythànhcônghơntanhưngnhữngcửchỉđókhôngphảiluônluônđượchưởngứng,đáplại.Dovậy,mớicóchuyệnkhiAthurClarkeđếnChicagovàmongmuốnđượckếtnốivàlàmquenvớinhữngngườikhác,WeisbergđãdẫntớiIssacAsimov.BàcóbiệnminhrằngthậtmaymắnkhiIssacAsimovđangởChicago.Tuynhiên,nếuđókhôngphảilàAsimovthìchắcchắncũngsẽcómộtngườikhácrồi.

MộttrongnhữngấntượngmàmọingườicònnhớmãivềbuổihọpmặtvănnghệsĩcủaWeisbergvàomộttốithứsáutrongnăm1950làtấtcảhọđềudễdànghoànhậpvớinhau,khôngphânbiệtsắctộc.VấnđềđượcnóitớikhôngphảilànếukhôngcóbuổihọpmặtđóthìnhữngngườidađenkhônghòanhậpđượcvớingườidatrắngởmiềnBắcnướcMỹnày.Trướcđó,dùrấthiếmhoi,nhưngđiềunàyvẫnxảyra.VấnđềởđâylàngườidađenhòanhậpđượcvớingườidatrắngởChicagotrongnhữngnăm1950khôngphảidongẫunhiên;nóxảyrađượclàdomộtnhómngườinhấtđịnhtácđộngđến.ĐâycũnglàđiềuAsimovvàClarkechủýnóitớikhihọcôngbốrằngWeisbergcóđượckhảnăngnày-chodùcólàgìchăngnữa-thìkhảnăngđóđãgắnkếtmọingườilạivớinhau.

“Bàấykhôngbaogiờlênmặt”,WendyWillrich(từnglàmviệcchoWeisberg)nói:“Cólần,tôiđicùngWeisbergtớimộtstudioảnhchuyênnghiệp.Khimọingườiviếtthưđến,bàđềuđọchết.Chínhngườichủstudiođãngỏlờimờivàbàđãnhậnlời.Anhtachỉlàmộtngườithợchụpảnhcưới.Bàquyếtđịnhkiểmchứngđiềunày.Tôinghĩtrongđầu:Ôichúaơi,chúngtaphảimấttận45phútđểtớicáiảnhviệnđósao?Cònphảiđibằngmáybaynữa.ĐâylàvịcốvấncácvấnđềvănhóacủathànhphốChicagomàchúngtađangnóitớihaysao?NhưngWeisberglạichorằngngườichủstudioấyhếtsứcthúvị”.Thậtsựlàanhtathúvịư?Aibiếtđượcđiềuđó?NhưngđiểmchínhyếulàLoisnhìnnhậnanhchàngđóthúvị,bởivì,theoquanđiểmcủabà,bàthấyaicũngthúvị.Mộtngườibạncủabàcónóivớitôi“Weisbergthìluônnói–‘Ồ,tôiđãgặpđượcmộtngườivôcùngtuyệtvời.Bạncũngsẽthíchcôấyngayđấy’.Weisbergnhiệttìnhvớingườinàycũng

hệtnhưvớingườiđầutiênbàgặp,vàbạnnhậnthấyđượcgì-Bàấyluônluônđúng”.CònđâylànhữnggìHelenDoria-mộtngườibạnkháccủaWeisbergnói:“Loisnhìnthấytrongbạnnhữngđiềumàchínhbạnkhôngthấyởbảnthânmình”,-cũnglàcáchnóikhácvềcùngmộtvấnđề:đólàbằngnhữngthóiquenkỳlạbẩmsinhcủamình,Loisvànhữngngườinhưbàđềucóbảnnăngcóthểhiểuvàthiệncảmvớinhữngngườihọgặp.KhiWeisbergquansátthếgiớixungquanhhaykhiHorchowngồicạnhbạntrênmáybay,họkhôngnhìnnhậncùngmộtthếgiớinhưchúngtanhìnnhận.Họnhìnvàotiềmnăngcủamọingười,trongkhihầuhếtchúngtalạibậnrộnchọnlựaailàngườimàmìnhcóhứngthúbắtchuyệnvàchốibỏnhữngngườimìnhthấykhôngthuậnmắt,nhữngngườiravẻthôngtuệmọichuyện,haynhữngngườimàmìnhkhônggặpsuốt65nămtrời.NhưngLoisvàHorchowlạiyêuquýtấtcảnhữngngườinhưthế.

4.

CómộtvídụrấtcógiátrịvềcáchthứcmàNgườiKếtNốithểhiệnvaitròcủamìnhtrongmộtcôngtrìnhnghiêncứucủanhàxãhộihọcMarkGranovetter.Trongnghiêncứuchínhthứcnăm1974Gettingajob(Tìmviệc),GranovettertiếnhànhnghiêncứuhàngtrămcôngnhânkỹthuậtvàchuyênviêntừngoạiôBoston,Newton,phỏngvấnhọvềmộtsốchitiếttrongkinhnghiệmtìmviệccủahọ.Ôngnhậnthấy56%nhữngngườiđượcphỏngvấntìmđượcviệclàmlàthôngquaquenbiếtcánhân.18,8%khácthôngquanhữngphươngtiệntruyềnthốngnhưquaquảngcáo,cácchươngtrìnhsănđầungườivàkhoảngchừng20%làứngtuyểntrựctiếp.Điềunàykhôngcógìđángngạcnhiên;bởivìcáchtốtnhấtđểbướcchânquacánhcửatuyểndụngvẫnlàthôngquaquanhệcánhân.NhưngđángnóihơncảlàGranovetterpháthiệnphầnlớnnhữngmốiquanhệnàyđềulà“liênhệyếuớt”.Trongsốnhữngngườitậndụngcácmốiquanhệđểtìmviệc,có16,7%coimốiquanhệcủahọlà“thườngxuyên”nhưhọvẫnlàmkhimốigiaotiếpđólàmộtngườibạntốt.55,6%xemxétmứcđộnhữngmốiquanhệcủahọlà“thỉnhthoảng”.Cònlại28%nhìnnhậnquanhệcủahọlà“hiếmkhi”.Thậtramọingườikhôngtìmđượcviệclàmthôngquabạnbèmàdựavàocácmốiquanhệquenbiếtcủamình.

Vậytạisaolạinhưthế?Granovetterlậpluậnrằngnguyênnhânlàvìkhibắttayvàotìmkiếmcôngviệcmớihaytươngtựnhưvậy,khitìmkiếmnhữngthôngtinmớihaynhữngýtưởngmớithìnhững“liênhệyếuớt”lạiluônquantrọnghơnnhững“liênhệvữngchắc”.Haynóicáchkhác,bạnbècủabạncùngchiếmlĩnhchungmộtthếgiớicóbạnhiệndiện.Họcóthểlàmcùngbạnhaysốnggầnbạn,đilễcùngmộtnhàthờ,họccùngchungmột

trường,cùngthamgiavàocácbuổitiệctùng.Nhưvậy,khiđócóbaonhiêuđiềuhọbiếtbạnlạikhôngbiếtđây?Cònnhữngmốiquenbiếtsơgiao,trênmộtkhíacạnhkhác,theolẽtựnhiênthườngởnhữngthếgiớikhácbiệthẳnvớibạn.Họhoàntoàncóthểbiếtđượcnhữngđiềumàbạnchưabiết.Đểthấuhiểunghịchlýhiểnnhiênnày,Granovetterđãđặtramộtcụmtừđángngạcnhiênlà:Sứcmạnhcủanhữngmốiliênhệyếuớt.Nhữngmốiquenbiếtxãgiao,nóingắngọn,đạidiệnchomộtnguồnsứcmạnhxãhộivàkhicócàngnhiềunhữngmốiquanhệsơgiaonày,thếlựccủabạnlạicàngmạnh.NhữngNgườiKếtNốinhưLoisWeisbergvàRogerHorchow-bậcthầycủanhững“liênhệyếuớt”-luôncóquyềnuyđặcbiệt.Chúngtađặtniềmtinởhọrằnghọsẽchochúngtatiếpcậnvớinhữngcơhộivànhữngthếgiớimàchúngtavẫnlàkẻngoạiđạo.

Nguyêntắcnày,hiểnnhiên,khôngchỉdừnglạiởphạmviviệclàm.Nóđúngvớicảnhàhàng,phimảnh,xuhướngthờitranghaybấtcứgìkháccóthểpháttriểnbởilờinóitruyềnmiệng.KhôngchỉriênggìtrườnghợpmộtcánhâncàngcóquanhệmậtthiếtvớinhữngNgườiKếtNốithìcàngmạnhmẽ,cànggiàucóhaycàngcónhiềucơhội,nócònlàtrườnghợpkhimộtýtưởnghaymộtsảnphẩmtiếpcậngầnhơnvớinhữngNgườiKếtNối,thìýtưởng,sảnphẩmđócũngcóđượcmãnhlựctrộihơn,nhiềucơhộihơn.PhảichăngđâycũnglàmộttrongnhữngnguyênnhângiảithíchchohiệntượngHushPuppiesđộtnhiêntrởthànhmộttràolưuthờitranglớn?DọctheoconđườngtừEastVillagetớikhuvựcmiềntrungnướcMỹ,mộthaymộtloạtnhữngNgườiKếtNốiđãđộtnhiênưathíchnhữngđôigiàynày,vànhờvàocácmốiquanhệxãhộirộnglớn,danhsáchdàinhững“liênhệyếuớt”,vaitròcủahọtrongnhiềuthếgiớiđanxenphứctạpvàtiểunhómvănhóa,chắchẳncókhảnănghọđãđểmắttớinhữngđôigiàynàyvàphântánđitheohàngtrămnghìnngảngaylậptức-đâylàđiềukhiếnchúngthậtsựđạikhởiphát.HushPuppies,trongmộtchừngmựcnàođó,đãcóđượcmaymắnấy.VàcólẽmộttrongnhữnglýdotạisaocórấtnhiềucácxuhướngthờitrangkháckhôngbùngphátthànhcôngthànhmộtxuthếchủđạotrongxãhộiMỹchỉđơngiảnlàdobịvậnđenbámdaidẳng,nênkhôngbaogiờgặpđượcsựủnghộcủaNgườiKếtNốisuốttừđầuđếncuối.

Sally,congáicủaRogerHorchow,cókểchotôinghecâuchuyệnmộtlầncôđưachamìnhtớimộtnhàhàngNhậtBảnmớimởmàbạncôlàbếptrưởngởđó.Ôngđãrấtthíchmónănởđóvàkhivềđếnnhàôngliềnbậtmáytínhlên,chọnratênnhữngngườiquenbiếtsốnggầnnhàhàngrồigửifaxthôngbáochohọbiếtvềnhàhàngrấttuyệtvờimàôngvừakhámphávàkhuyênhọnênthửtớiđó.Điềunày,nóitómlại,chínhlàtoànbộnhữnggìđượcgọilàDịchtruyềnkhẩu.Đókhôngchỉlàtôikểvớianhvềmộtnhàhàngmớimở

cóđồăntuyệtngon,anhcũngnóilạivớimộtngườibạncủamìnhvàngườibạnđólạitiếpnốimàkểchomộtngườibạnkhácnữa.Quátrìnhtruyềnkhẩubắtđầukhiởmộtgiaiđoạnnàođótrongxâuchuỗi,ngườinàytruyềntaisangmộtngườikhácgiốngnhưRogerHorchowđãlàm.

5.

Vàsauđâylàlờigiảithíchchonguyệnnhântạisaochuyến“dạhành”củaPaulReverelàmkhởiphátmộtDịchTruyềnkhẩutrongkhiWilliamDaweslạikhôngthựchiệnđược.PaulReverechínhlàRorgerHorchowhayLoisWeisbergtrongthờiđạicủaông.ÔnglàmộtNgườiKếtNối,điểnhìnhchomộtconngườithíchgiaoduvàcótínhxãhộimạnhmẽ.Khimấtđi,lễtangôngcó“cảmộtđoànquânngười”đưatiễn,nhưtừngữcủamộttờbáolúcbấygiờcómôtả.Ôngtừnglàmộtngườiđánhcávàmộtngườithợsăn,mộtkẻchơibàibạcvàmộtkẻmêcakịch,mộtkháchquenluitớiquánrượuvàmộtdoanhnhânthànhđạt.ÔngluônnăngnổtronghộiTamĐiểmđịaphương(Mộthộichủtrươngcóbađiểmchínhyếugiốngnhau)vàcònlàthànhviêncủarấtnhiềucáccâulạcbộxãhộikhác.Ngoàiraôngcònlàmộtconngườihànhđộng,mộtngườiđượcban-nhưDavidHackettFishercóthuậtlạitrongcuốnsáchđắcývànổitiếngPaulRevere’sRide(ChuyếndạhànhcủaPaulRevere)-chomột“tàinăngphithườngđểlàtrungtâmcủamọisựkiện”.Fisherviếtnhưsau:

KhiBostonnhậpkhẩuđợtđènđườngđầutiênvàonăm1774,PaulReveređượcmờilàmviệctronguỷbanđảmtráchkhâulắpđặt.RồikhicáctrungtâmbuônbánhànghóaởBostoncầnphảicóquyđịnhriêng,ônglạiđượcchỉđịnhlàmthưkýsoạnthảo.SauCáchmạng,trongthờiđiểmlantrànnhiềuđạidịch,ôngđượcchọnvàovịtríchỉhuycácvấnđềsứckhỏecủaBoston,rồilàmnhânviênđiềutra,khámnghiệmtửthitạiSuffolkCounty.Khimộttrậnhỏahoạnlớnthiêurụitoànbộnhàcửalàmbằnggỗtạimộtthịtrấncổkínhnọ,ôngđãgópcôngsánglậpnênCôngtybảohiểmHỏahoạnbangMassachusetts.Têncủaôngđượctrangtrọngđặtlêntrêncùngtronghiếnchươngthànhlậpcôngty.Khiđóinghèotrởthànhvấnđềnhứcnhối,cơhồđangtănglêndướichếđộcộnghòamới,ônglạikêugọimộthộinghịtrưngcầuvàbiểuquyếtthànhlậpraQuỹTừThiệnHỗtrợngườilaođộngMassachusettsvàchínhôngđượcbầulàmchủtịchđầutiêncủaQuỹ.LúccộngđồngBostonbịkhuấyđảolênvìmộtkẻgiếtngườicuồngloạnkỳquáinhấtthuộcthếhệcủamình,ônglạiđượcchọnlàmngườiđứngđầutronghộithẩmđoànxétxửtênsátnhân.

GiảsửReverecũngđượcđưachomộtdanhsáchcủa250têngiađình(họ)

đượcchọnrangẫunhiêntừcuộcđiềutradânsốBostonnăm1775,sẽchẳngcógìlàbấtngờnếuôngcóthểđánhdấuđượctớihơn100trongsốđó.

SausựkiệnBostonTeaParty(TiệctràBoston)năm1773,khisựgiậndữcủadânchúngthuộcquốcMỹchốnglạinhữngkẻcaitrịngườiAnhđãlêntớiđỉnhđiểm,hàngchụccácuỷbanvàhộiđồngcủadânchúngthuộcquốcđanggiậndữnàyđãxuấthiệnrộngtrênkhắpNewEngland.Tuynhiênhọkhôngcótổchứcchínhthứcvàcũngchưathiếtlậpđượccơchếkếtnối,hỗtrợnhautronghoạtđộng.VàPaulReveređãnhanhchóngnổilênnhưmộtnhântốliênkếttấtcảnhữngthànhtốcáchmạnghãycònrờirạcđó.ÔngđềuđặnhànhtrìnhxuôixuốngPhiladelphiahayNewYorkhoặcngượclênNewHampshire,mangtheonhữngthôngcáotừnhómnàysangnhómkhác.NgayởtạiquêhươngBostoncủamình,Paulcũngcóvaitròrấtquantrọng.Trongthờiđiểmcáchmạngấy,cóđếnbảytổchứccáchmạngởBostonvớikhoảng255ngườithamgia.Phầnlớnhọ-khoảngtrên80%chỉđitheomộttổchức.Khôngmộtailàthànhviêncủacảbảynhómnóitrên.Duynhấtcóhaingườicùnglàthànhviêncủa5tổchức:PaulReverelàmộttronghaingườiđó.

VàcũngkhôngcógìlàbấtngờkhisaunàyquânAnhbắtđầutriểnkhaichiếndịchbímậtnăm1774nhằmxoásổvàpháhuỷcáckhotrữvũkhívàđạndượccủanhữngtổchứccáchmạngcònnontrẻ,thìReverelạitrởthànhmộtkiểungânhàngkhôngchínhthứcchocáclựclượngkhángchiến.Ôngbiếtmặthếtmọingười.Mộtconngườithíchhợpnhấtđểtìmtớinếubạnlàcậunhỏnơichuồngngựachiềuhôm18tháng4năm1775ấykhiđãlénngheđượchaisĩquanAnhđangnóichuyệnvớinhauvềkếhoạch“santhànhbìnhđịamọithứvàongàymai”.ChúngtacũngkhôngbấtngờgìkhiReveređãlênđườngtớiLexingtonđêmhômđóvàôngchắchẳnhiểurõlàmthếnàođểloanbáotintứcxanhấtvàrộngrãinhấtcóthể.Khithấybấtcứaitrênmọinẻođường,mộtcáchrấttựnhiênvàhầunhưkhôngđừngđược,ôngdừnglạivàthôngbáovớihọ.Khitiếpcậnđượcmộtthịtrấn,ôngcũngbiếtđíchxácphảigõcửanhànào,ailàchỉhuylựclượngquânsự,ailànhânvậtcốtcántrongđịaphươngđó.Ôngđãbiếttấtcảhọtừtrước.Cònhọcũngđãbiếtvàrấttôntrọngông.

CònvớiWilliamDawes?FishernhậnthấymộtthựctếkhôngthểgiảithíchlàDawescũngvượtquacả17dặmđườngtớiLeixingtonnhưnglạikhôngnóichobấtcứaisuốtdọcđườngđi.DawesrõràngkhôngcóđượcbấtcứmộtưuđãixãhộinàogiốngnhưReverebởivìhầunhưôngchẳngcóchúttiếngtămgìđểđượcmọingườinhớđếntrongđêmbôntẩuđó.Fisherghilại“DọctheosuốthànhtrìnhngượclênphíaBắccủaRevere,cácnhàchứctráchđịaphương,chỉhuycáclựclượngquânsựđãliêntụcbanbốtìnhtrạng

báođộng.CòntrênhànhtrìnhvềphíanamcủaWilliamsDawes,điềunàykhôngdiễnrachođếnmãivềsau.Ítnhấtcómộtthịtrấnđãkhôngđượcđánhđộng.DaweschẳngthểcảnhbáođượccholãnhđạođịaphươnghaycácsĩquancủaquânđộicácthịtrấnRoxbury,Brookline,WatertownhayWaltham.“Tạisaolạinhưvậy?NguyênnhânlàbởivìRoxbury,Brookline,WatertownvàWalthamkhôngphảilàBoston.VàvìDawestrênhếtvẫnlàmộtngườibìnhthườngvớimộtvòngtrònquanhệxãhộibìnhthường.Nghĩalàgiốngnhưhầuhếtchúngta,mộtkhiđãxarờivùngđấtquenthuộc,chắcchắnDawescũngkhôngbiếtgõcửaởchốnnào.ChỉduynhấtcómộtnhómítngườitrênhànhtrìnhcủaDawesnhậnđượctintức.ĐólàmộtsốnôngdâncủavùngđồngWaltham.Nhưngchỉđánhđộngmộtvàingườinôngdânnàysẽkhôngđủđểpháttánđiđiềucấpbáo.ĐạiDịchTruyềnkhẩuhiểnnhiênlàcôngtrìnhcủaNgườiKếtNối.CònWilliamDawesdẫusaocũngchỉlàmộtngườibìnhthường.

6.

Tuynhiên,sẽthậtthiếusótkhinghĩrằngNgườiKếtNốichỉlànhữngchủthểcủađạidịchxãhội.RogerHorchowđãgửiđirấtnhiềubảnfaxgiớithiệuvềnhàhàngmớimởcủabạncongáimình.Nhưngbảnthânôngkhôngtựtìmranhàhàngđó.Ôngbiếtđếnnólàdongườikhácpháthiệnvàgiớithiệuchoông.TrongmộtsốghinhậnvềsựbùngphátcủasảnphẩmHushPuppies,nhữngđôigiàyđượcpháthiệnbởiNgườiKếtNối-nhữngngườiquảngbárộngrãivàlàmhồisinhgiàyHushPuppies.NhưngaiđãnóichoNgườiKếtNốinghevềHushPuppies?RấtcókhảnăngNgườiKếtNốibiếtđượcnhữngthôngtinmớinàyquamộtquátrìnhhoàntoànngẫunhiên,mànguyênnhânlàdohọbiếtrấtnhiềungườichonênhọcóthểtiếpcậnđượcnhữngđiềumớibấtkìnơinàohọxuấthiện.Nếuquansátcácđạidịchxãhộikỹcànghơn,tasẽthấyrằngkhicónhữngngườichúngtadựavàođểđượckếtnốivớinhữngngườikhácthìcũngsẽcónhữngngườichúngtadựavàođểđượckếtnốivớinhữngthôngtinmớimẻ.Luôncónhữngchuyêngiavềconngườivàcũngluôncónhữngchuyêngiavềthôngtin.

Dĩnhiên,đôikhihaikiểuchuyêngialạilàmộtvàtươngtựnhau.ChẳnghạnnhưmộtphầnsứcmạnhđặcbiệtcủaPaulReverelàdoôngkhôngchỉđơnthuầnlàmộtmắtxíchtrongmạnglướiliênkết;ôngcũngkhôngđơnthuầnlàmộtnhânvậtcócuốnsổdanhthiếptonhất,dàynhấttạithuộcthịBoston.ÔngcòntíchcựctựthuthậpthôngtinvềquânAnh.Mùathunăm1774,ônglậpramộtnhómbímậtvànhómnàythườngxuyêngặpmặttạiquánrượuGreenDragon(RồngXanh)vớimụcđíchchủyếulàgiámsátnhấtcử,nhấtđộngcủaquânđộiAnh.Vàotháng12nămđó,nhómcủaôngbiếtđượcrằng

quânAnhcóýđịnhđánhchiếmmộtkhođạndượcđangtrưngdụngcủaquânđộithuộcquốcgầncửangõdẫnvàocảngPortsmouth,cách50dặmvềphíabắcBoston.Buổisánglạnhgiángày13tháng12,ReveremộtmìnhbăngqualớptuyếtdàyđingượclênphíabắcđểcảnhbáochoquânđộiđịaphươngkếhoạchcủaquânAnh.Ôngcócôngpháthiệnratintứctìnhbáoquantrọngvàcũngchínhônglàngườiđưatintứcđóđi.PaulReverelàmộtNgườiKếtNốinhưngđồngthờiôngcònlànhântốthứnhìtrongbađiểnhìnhnhữngcánhânthaotúngđạidịchtruyềnkhẩu-ônglàmộtMaven-mộtNhàThôngThái.

XuấtpháttừtiếngĐứccổ,Mavencónghĩalàngườitíchlũythôngtin,kiếnthức.Trongnhữngnămgầnđây,cácnhàkinhtếhọcbỏrarấtnhiềuthờigiannghiêncứuvềthuyếtNhàThôngTháivớilýdorấtdễhiểulànếuthịtrườngphụthuộcvàothôngtinthìnhữngngườinắmgiữtốiđathôngtinchắcchắnlànhữngngườiquantrọngbậcnhất.Lấyvídụnhưđôikhi,khimộtsiêuthịmuốntăngdoanhsốbáncủamộtmặthàngtồnđọng,ngườitasẽgắntrướccửamộttờthôngbáokhuyếnmạicónộidungđạiloạinhư:“Giảmgiáhàngngày”.Nhưngtrênthựctế,giácảvẫngiữnguyênkhôngđổi.Chỉlàmặthàngđósẽđượchỗtrợđểtrởnênnổibậthơn.Khilàmvậy,cácsiêuthịnhậnthấylượngbánranhỏgiọtcủamộtmặthàngchắcchắnsẽtăngđộtbiến.Điềunàycũngxảyravớinhữngmặthàngtrênthựctếđãđượcbàybán.

Trongsuynghĩcủachúngta,đâylàmộtmảngthôngtinxáotrộntiềmẩn.Toànbộcơsởđằngsauviệcbánhànghaysaunhữngbiểugiáđặcbiệtcủacácsiêuthịlàchúngta,nhữngkháchhàng,luônrấtquantâmđếngiácảcủahànghóa,vàthườngcónhữngphảnứngphùhợpvớitháiđộquantâmđó:chúngtamuanhiềuhơnkhigiáthấpvàmuaítđikhigiátăngcaohơn.Tuynhiên,nếuchúngtamuaphảinhữngmặthàngkhôngđượcgiảmgiáthànhthìkhiđóđâulàđiềusẽchấmdứthànhđộnglừadốicủacácsiêuthịvớichướckhuyếnmạivônghĩa“giảmgiáhàngngày”?Câutrảlờilàmặcdùhầuhếtchúngtakhôngmấyđểtâmđếngiácảnhưngtấtcảnhữngngườibánhàngđềubiếtvẫncósốítngườilàmđiềunày.Trongtrườnghợppháthiệnthấycóđiềugìgiandối-mộtchươngtrìnhkhuyếnmãikhôngthựcsựlàkhuyếnmãi,họsẽcóngayhànhđộngđốivớisựviệcnày.Nếumộtcửahiệucốcôngtrưngranhữngchướcthuhútngườimuaquáthườngxuyên,thìchínhthiểusốngườinóitrênsẽbóctrầnsựthật,phảnánhlạivớicấpquảnlýrồinóilạivớibạnbèvàngườithântránhxacửahiệuđó.Đâychínhlànhữngngườigìngiữsựtrungthựctrênthịtrường.Trongkhoảngmườinămtrởlạiđây,từkhinhómngườinàylầnđầutiênđượcxácđịnh,nhữngnhàkinhtếhọcđãphảimấtrấtnhiềuthờigianmớihiểuđượchọ.Họhiệndiệntrongtừnggócnhỏcủacuộcsốngvàtrongtấtcảmọinhómkinhtếxãhội.Một

địnhdanhchohọlà“Chuyênviênkhảogiá”.Ngoàiracònmộtcáitênkhác,phổbiếnhơnlà“NhàThôngTháitrênthịtrường”.

LindaPrice,giảngviênchuyênngànhMarketingtạiĐạihọcNebraskavàlàmộtnhânvậttiênphongkháctrongnghiêncứuvềcácNhàThôngTháiđãthựchiệnnhữngcuốnbăngghilạicuộcphỏngvấngiữabàvớihọ.MộtngườiănmặcrấtchảichuốttrongsốnhữngNhàThôngTháinàyđãhàohứngkểlạiviệcanhtamuasắmnhưthếnào.Sauđâylàđoạnbăngghilạichitiết:

Vìvẫntheodõisátsaonhữngtrangtintàichínhnêntôibắtđầutậpđánhgiáxuhướng.Mộtvídụđiểnhìnhlàởmặthàngcàphê.Mườinămtrướcđây,khiloạicàphênghiềnxuấthiệnlầnđầutiêntôiđãtheodõitìnhhìnhsươnggiátạiBraxinvàảnhhưởngcủanótớigiáthànhdàihạncủacàphê.Vàthếlà,tôiquyếtđịnhmìnhsẽđầucơcàphê.

Nóiđếnđókhuônmặtngườiđànôngtỏaramộtnụcườimãnnguyện.

Cuốicùng,tôiđãtíchtrữđượccólẽkhoảng35đến40hộpcàphê.Tôimuanhữnghộpnàyvớigiáthànhrất“trờiơi”chỉ2,79và2,89đôla,cònhiệnnaymỗimộthộpbapoundnhưvậycógiákhoảng6đô.Tôiđãthắnglớnkhilàmvậy.

Bạnthấyđượcmứcđộámảnhđốivớitrườnghợpcủangườiđànôngnàyrồichứ?Anhtacóthểnhớđượcgiáthành,tínhtớitừngxu,củanhữnghộpcàphêđãmuatừmườinămtrướcđó.

Mặcdùvậy,điềutốiquantrọngvềNhàThôngTháilàbảnthânhọkhôngphảilànhữngngườithuthậpthôngtinbịđộng.Họcũngkhôngbịámảnhvềviệclàmthếnàođểcóđượcmộtthươngvụcólợinhấtvớimỗihộpcàphê.Yếutốkhiếnhọtrởnênkhácbiệtlàmỗikhipháthiệnracáchthứcthuđượclợinhuận,họđềumuốnchiasẻvớingườikhác.Pricegiảnggiải:“Nhàthôngtháilàngườinắmbắtđượcthôngtinvềrấtnhiềumặthàng,giácảhaynhữngđịađiểmkhácnhau.Anhtathíchkhởixướngnhữngcuộctranhluậnvớikháchhàngvàphảnhồilạicácyêucầu.NhữngNhàThôngTháimongmuốntrởthànhnhữngngườigiúpđỡtạicáckhuvựcmuabán.Họphânphátphiếumuahànggiảmgiá,đưabạnđimuasắmhaymuasắmthaybạn…Sốphiếumuahànggiảmgiáhọphânphátđượcnhiềugấp4lầnnhữngngườikhác.Đâylànhânvậtkếtnốimọingườitớinhữngđịađiểmmuasắmvàcónhữnghiểubiếtrấtrõvềnhữngđịađiểmtrên.Họbiếtnhàvệsinhnằmởđâutrongcảdãycửahàngbánlẻ.Đólànhữngdạnghiểubiếtriêngcủahọ”.Những

conngườinàycònvượtquacảcácchuyêngia.Mộtchuyêngia,nhưlờiPrice,“sẽnóiđếnxehơivìthíchxehơichứkhôngnóithíchxehơibởivìanhtayêuquýbạnvàmuốngiúpbạnthựchiệnđượcquyếtđịnhsắmmộtchiếcxe.NhưngnhữngNhàThôngTháitrongthịtrườngsẽlàmđiềuđó.Họnhiệttìnhhơnhẳn”.

TiếnsĩPricechorằngchắcchắnhơnmộtnửadânsốMỹcóbiếtmộtNhàThôngTháihaymộtngườinàođógiốngvớinhữngmôtảvềNhàThôngThái.VàtrênthựctếchínhbảnthântiếnsĩPricecũngxâydựngquanđiểmnàydựatrênmộtcánhânbàđãgặptrongthờigianhọccaohọc.MộtngườiđànôngcósứcinđậmtrongkýứckhiếnchocátínhcủaôngtrởthànhnềntảngchotoànbộlĩnhvựcnghiêncứutrongMarketinghiệntại.

Pricekểlại:“ĐólàkhitôiđanglàmluậnánthạcsĩtạiĐạihọcTexas.Hồiấy,tôikhôngnhậnra,nhưngquảthật,tôiđãgặpđượcmộtNhàThôngTháihoànhảo.AnhlàngườiDoThái,vàlúcđólạivàođúngdịplễTạơn,tôiđangtìmmuamộtítthịtgiămbôngvàtôiđãhỏianhta.Anhtabảotôi:‘Ôi,côbiếttôilàdânDoTháisao,nhưngthôi,đâylàcửahàngbánthứcănngoncótiếngmàcônêntớivàđâylàmứcgiácônêntrả’”.KhinhớlạiđếnđóPricebậtcười.“Anhnêntìmđếnanhta.TênanhtalàMarkAlpert”.

7.

MarkAlpertlàngườiđànôngngoài50tuổi,mảnhdẻnhưngđầysứcsống.Ôngcómáitócđen,chiếcmũithẳngvàđôimắtnhỏnhưngsángvẻthôngminh.MarkAlpertnóinhanh,gãygọnvớiquyềnuytuyệtđối.Ônglàmẫungườikhôngnóirằngngàyhômquanóngnựcmàsẽsẽnói:“hômqua,chúngtaphảihứngchịucáinóngcaođến38độ”.Khiđilêncầuthang,ôngkhôngđimàchạyngượclênnhưmộtcậubécon.Markđemđếncảmgiácôngluônhứngthúvàtòmòvềtấtcảmọithứ.Thậmchídùđangởtầmtuổiđónhưngnếubạnđưachoôngmộtbộthínghiệmhóahọc,ôngsẽhàohứngngồibệtxuốngngayvàmảimêphatrộnnhữnghợpchấtmớilạ.

AlpertsinhtrưởngtạiMidwest,chaônglàngườiquảnlýcửahiệubánhànggiảmgiáđầutiêntạiphíabắcMinnesota.ÔngnhậnhọchàmtiếnsĩtạiĐạihọcNamCaliforniavàhiệnđanggiảngdạytạiPhânviệnQuảnlýkinhdoanhthuộcĐạihọcTexas.Tuynhiên,khônghềcómốiliênhệnàogiữavịtríhiệntạilàmộtnhàkinhtếhọcvớiyếutốThôngTháitrongconngườiông.Dùcólàthợsửaốngnước,Alpertvẫnrấtkỹlưỡng,thấuđáovàhiểubiếtvềtấtcảmọiphươngdiệncủathịtrường.

Chúngtôihẹnăntrưatạimộtnhàhànghúttầmmắt,phíatrướclàhồnướcmênhmôngtạiAustin.Tôiđếntrướcvàtựchọnchomìnhmộtbàn.Alpertđếnsau.Vừađến,ôngliềnthuyếtphụctôichuyểnquabànkhác.Theoông,vịtríđótốthơnnhiều.Đúnglàtốthơnthật.Tôihỏiôngvềviệcôngđãmuatấtcảnhữnggìôngmuanhưthếnàovàôngbắtđầunói.Ônggiảithíchtạisaomìnhlạidùngcáptruyềnhìnhthayvìdùngăngtenchảo.Sauđấy,ôngđưaranhữngthôngtinvẫncònbímậtđốivớicôngchúng,nhữnggiớithiệuvềbộphimmớicủaLeonardMaltin.ÔngcòngiớithiệumộtngườimàtôicóthểtìmđếntạikháchsạnParkCentral-mộtngườirấtnhiệttình,cóthểtintưởnghoàntoàn.(TênanhtalàMalcolm,giákháchsạnlà99đôla.Còngiácôngbốlà189đôla!)Alpertgiảithíchgiácôngbốlàgì.(Đâylàmứcgiáđềnghị,chitiết,banđầuchophòngkháchsạn).Ôngchỉngayvàomáyghiâmcủatôivàbảo:“Tôinghĩbăngtrongmáyghiâmcủaanhđãhếtrồiđấy”.Nóivềxehơi,ôngphântíchtạisaotôikhôngnênmuahiệuAudi.(“HãngxenàylàcủaĐứcnênsẽrấtphiềnphứctrongmuabánvàsửdụng.Lúcđầu,họcamkếtbảohànhtoànphầnnhưngsauđó,họkhônglàmđượcnhưvậy.Mạnglướichămsóckháchhàngnhỏhẹpnênviệctiếpcậndịchvụhậumãicủahọgặprấtnhiềukhókhăn.TôithíchláimộtchiếcAudinhưngtôivẫnkhôngmuốnsắmriêngchomìnhmộtchiếc”.ÔngcòngợiýtôinênsửdụngxecủahãngMercuryMystique,vìxecủahãngnàygiốnghệtnhưnhữngchiếcmuitrầnkiểuChâuÂu.“Họkhôngbánchạylắmnênanhcóthểdễdàngcóđượcmộtchiếcưngý.Anhcứtớithẳngbộphậnphụcvụkháchhàng.Nênnhớlàtớivàongày25trongtháng.Anhbiếtđiềunàymà…”).RồiAlpertláisangcâuchuyệntưởngchừngnhưkhôngthểdàihơn,đôikhihàihướcvềquátrìnhhàngthángtrờiôngbỏrađểmuamộtchiếctivimới.Nếutôihoặcbạncótừngtrảiquakinhnghiệmtươngtự-gửitrảtivilạinhiềulần,vàsămsoitỉmỉtừngchitiếtđiệntửnhỏnhất,từngvếttembảohành-tôichắcchúngtasẽcảmthấykhôngkhácgìđịangục.NhưngAlperthìnhnhưlạithấyđiềuđóthậtthúvị.NhữngNhàThôngThái,theolờicủatiếnsĩPrice,làmẫuđộcgiảtrungthànhcủatạpchíConsumerReports(tạpchíNgườitiêudùng).Alpertcólầncũngđãgửibàiđínhchínhđếntạpchínày.“CólầnhọviếtrằngphiênbảnAudi4000làdựatrênnguyênmẫucủaVolkswagenDasher.Đólàvàocuốinhữngnăm1970.Nhưng,trênthựctế,chiếcAudi4000tohơn.Tôiviếtmộtláthưđínhchínhvềchitiếtnày.RồitiếpđếnlạilànhữngthôngtinsailệchvềphiênbảnAudi5000.TạpchíConsumerReports(tạpchíNgườitiêudùng)dùngđãxếpphiênbảnnàyvàodanhmụcmẫuhàngkhôngnênmuavìvấnđềgiatốcđộtngộtcủanó.Nhưngkhitìmhiểuvấnđềtrongtàiliệuchuyênmôn,tôitinchắcđólàsựđặtđiều…Dođó,tôilạiviếtchohọ.Tôiviết:Cácanhnênxemlạivấnđềnàyđi.Kèmtheolànhữngthôngtinchohọthamkhảo.Tuynhiên,tôichẳngthấyhọphảnhồi.Điềunàylàmtôithậtsựbấtmãn.Họvốnsẽlàmnhưvậy

mà”.Ônglắcđầungaongán.AlpertthựcsựlàhiệnthâncủamộtNhàThôngThái.

Cũngcầnphảinóirằng,Alpertkhôngphảilà“Kẻbiếttuốt”đángghétnhưngườitavẫnlầmtưởng.Chẳngcógìkhókhănđểnhậnbiếtđượcônglàngườinhưthếnào.Thậmchíngaycảbảnthânôngcũngnhậnrađiềuđó.Ôngkểlại:“Lúcđó,tôiđứngcạnhmộtcậunhóctạisiêuthị.Cậutaphảitrìnhthẻcăncướcđểmuathuốclá.Tôitựhốithúcbảnthânnóivớicậutarằngtôiđãbịchẩnđoánmắcbịungthưphổi.Trongmộtchừngmựcnàođó,mongmuốngiúpđỡngườikháchaymongmuốngâyảnhhưởnglênngườikhác-dùcólàgìđinữa-cũngcóthểđưatađiquáxa.Khiđó,tacóthểtrởthànhkẻnhúngmũivàoviệcngườikhác.Vàvìthế,tôicốgắngtrởthànhmộtNhàThôngTháithụđộng...Taluônphảinhớrằngquyếtđịnhlàcủahọ.Vàcuộcsốngcũnglàcủahọ”.Điềucứugiúpcậubéchínhlàbạnkhôngbaogiờcónhữngđịnhkiếnnặngnềvềviệccậutađangcốchứngtỏ.Cóđiềugìđólàtựnhiên,mangtínhphảnthântrongcấpđộliênđớicủaAlperttạicácđịađiểmmuasắm.ĐókhôngphảilàmộthànhđộngmàlàmộtcáigìđórấtgiốngvớibảnnăngcủaHorchowvàWeiberg.Cólúc,Alpertlạichuyểnđềtàisangmộtcâuchuyệnphứctạp-vềkinhnghiệmtậndụngtốiđanhữngphiếumuahànggiảmgiáđểthuêđĩaVCDcácphimnổitiếng.Rồiđộtnhiên,ôngngừnghẳnlạinhưthểđãnhậnramìnhđangnóiđếnđiềugì.“Xemnày,anhcóthểtiếtkiệmđượchẳnmộtđôlacơđấy.Chỉtrongmộtnămthôi,tôiđãtiếtkiệmđượcsốtiềnđủđểmuamộtchairượuđấy”.Alpertnhiệttìnhđếnmứcgầnnhưvôlý.Bảnthânôngcũngkhônggiảithíchđượcrõ.Ôngchỉchorằng:“MộtNhàThôngTháilàngườimongmuốngiảiquyếtnhữngvấnđềcủangườikhác,thườngthườnglàbằngcáchgiảiquyếtnhữngvấnđềcủachínhmình”.Điềunàyhoàntoànđúng.Dùvậy,tôivẫnchorằngđiềungượclạicũngvẫnđúng:NhàThôngTháilàngườigiảiquyếtcácvấnđềcủabảnthân-nhữngnhucầucảmgiácriêng-bằngcáchgiảiquyếtnhữngvấnđềcủangườikhác.Saubuổinóichuyện,cóđiềugìđóởAlpertđãngựtrịtrongkiếnthứcmuasắmtivi,muaxehaythuêphòngkháchsạntạiNewYorkcủatôi,nhờvàonhữnghiểubiếtôngđãtruyềnđạtlại.

LeighMacAllister,mộtđồngnghiệpcủaôngtạiĐạihọcTexasnóivớitôi:“MarkAlpertlàngườiđànônghàophónglýtưởng.Anhấyđãchotôivaytới15nghìnđôkhitôimớichânướtchânráođếnAustin.Anhấycòngiúptôithỏathuậnmuamộtcănnhàvìanhrấtamhiểuthịtrườngbấtđộngsản.Khitôicầnsắmsửathêmmáyrửabátvàlòsưởi,anhấygiúptôimuachúng.Tôimuốnmuamộtchiếcxe,vàchiếcxeđóphảilàchiếcVolvobởivìtôimuốncómộtchiếcgiốngMark.Vậylàsauđấy,MarkchỉchotôimộtdịchvụtrựctuyếnvớiđầyđủbiểugiáchocácđờixeVolvotrongphạmvibang

Texasvàanhđãđimuacùngtôi.Ngoàira,Markcòngiúptôikhitôigặpnhữngvướngmắcliênquanđếnkếhoạchnghỉhưu.Anhấyđơngiảnhóamọithứ.CôngviệcluôntrôichảytrongtầmtayMark.ĐólàMarkAlpert.ĐólàmộtNhàThôngTháitrênthịtrường.ChúabanphướclànhchoMark.AnhấychínhlàtácnhânkhiếnchocảhệthốngcủanướcMỹnàytrởnênhoànhảo”.

8.

VậyđiềugìkhiếnchonhữngngườinhưMarkAlpertcóvaitròđặcbiệtquantrọngtrongquátrìnhkhởiphátđạidịch?Rõrànglàbởivìhọbiếtnhữngđiềuchúngtakhôngbiết.Họđọcnhiềutạpchíhơn,nhiềubáohơnphầnlớnchúngtavàcólẽhọcũnglànhữngngườiduynhấtđọcthưquảngcáo.MarkAlpertlàmộtngườirấtamhiểunhữngthiếtbịđiệntử.Nếucómộtdòngtivihaymáyquayphimcónhữngđộtphácảitiếnnào,vàanhlàmộtngườibạncủaMark,anhcóthểđánhcượcrằngmìnhsẽlàngườingheđượctoànbộvềnónhanhchóng.NhữngNhàThôngTháilàngườicóhiểubiếtvànhữngkỹnăngxãhộicóthểkíchphátđạidịchtruyềnkhẩu.YếutốkhiếnNhàThôngTháitrởnênkhácbiệtkhôngphảilàvìhọbiếtnhiềuđếnđâumàlàcáchthứchọtruyềnphátnóđinhưthếnào.ViệcđộngcơgiúpđỡcủacácNhàThôngTháikhônggìngoàiviệchọthíchgiúpđỡhóaralạilàphươngpháphếtsứchiệuquảtrongthaotácthuhútsựquantâmcủangườikhác.

ĐâychắcchắncũnglàmộtphầntrongcáchgiảithíchcholýdotạisaothôngđiệpdoPaulReveretruyềnđilạicóđượcsứcmạnhlớnđếnnhưvậy.NhữngthôngtinvềquânAnhkhôngphảiđượcgửiđibằngmáyfaxhaybằngthưđiệntử.Tintứcđócũngkhôngphảiđượcphátsóngtrêncácbảntinbuổitối,bịvâybủabởinhữngchươngtrìnhquảngcáo.Tintứcđượctruyềnđibởimộtngườiđànông,mộtngườitìnhnguyệnđãbăngđitrongđêmgiárétmàkhôngvìmộtđộngcơcánhânnàongoàinỗilolắngchosựannguy,chotựdocủađồngbàomình.Cũngtươngtựnhưvậy,nhữngđôigiàyHushPuppiesđãthuhúttrựctiếpđượcsựquantâmcủanhữngNgườiKếtNốibởivìchúngkhôngphảilàmộtphầncủabấtcứxuhướngthờitrangthươngmại.CólẽmộtNhàThôngTháithờitrangnàođấyđãđếnEastVillageđểtìmkiếmýtưởngmớivàchợtpháthiệnrakhảnăngcóthểđembánnhữngđôigiàythậtsựấntượngnàytrongmộtcửahàngbánđồđồngbộduynhất,vớimộtmứcgiáchấpnhậnđược,rồianhtanóilạivớibạnbè,nhữngngườimuaHushPupieschochínhmìnhbởicóđiềugìđótrongýkiếnchuyêngia,riêngtưnhưngkhôngthiênvịcủamộtNhàThôngTháiđãkhiếntấtcảchúngtađứngcảdậyvàlắngnghe.VàtạisaocuốncẩmnangnhàhàngZagatlạiphổbiếnđếnvậy?Mộtphầnlàbởivìđólàcuốncẩmnangtiệnlợigiớithiệuvề

tấtcảnhữngnhàhàngtrongmộtthànhphố.Tuynhiênsứccuốnhútthậtsựlạixuấtpháttừmộtthựctếlànhữngmụctrongcuốncẩmnangđềulàbàiđónggópcủanhữngngườitìnhnguyện-nhữngthựckháchmongmuốnchiasẻkhámphácủamìnhvớimọingười.Vàtrongmộtchừngmựcnàođó,điềunàyđãmangđếnmộtgợiýcósứcthuyếtphụchơnhẳnnhữngýkiếncủamộtchuyêngialàmcôngviệcthốngkêdanhsáchnhàhàng.

KhiđangmêmảicâuchuyệnvớiAlpert,tôitìnhcờđềcậpđếnviệcmìnhsắpphảiđếnLosAngelestrongmộtvàituần.Alpertcướplờitôi,nóiliềnmạchkhôngchútdodự:“Cómộtnơi,tôirấtthíchởvùngWestwood.ĐólàkháchsạnCenturyWilshire,mộtkháchsạnkiểuChâuÂutrọngóigiáphòngvàbữasáng.Phòngởđórấtđẹp.Cóbểtắmnướcnóng,bãiđậuxetầnghầm.Lầncuốicùngtôiởđólànămhaysáunămtrước,giáphòngdaođộngtrongkhoảng70đôvàphòngcaocấpnhấtlà110đô.Sẽcóphầntrămchothờigianthuêtừmộttuầntrởlên.Họcóđến800phòng”.Hiểnnhiên,vìAlpertlàmộtNhàThôngTháicủacôngchúngnêntôitheolờiôngđếnnghỉtạikháchsạnCenturyWilshirekhitớiLosAngeles.Mọiviệcđúngnhưlờiôngnói,thậmchícònhơnthế.Mộtvàituầnsau,khivềđếnnhàrồi,tôiđãhànhđộngtheocáchkháchẳnvớitínhcáchthườngngàycủamìnhlàgiớithiệuvềCenturyWilshire.Vàchỉtrongvònghaithángsauđó,tôicũngbắtđầutựhỏikhôngbiếttrongsốnhữngngườiđượctôigiớithiệu,cóbaonhiêungườiđãgiớithiệukháchsạnchongườikhácnữa.Vàcũngnhưtôi,đãcóbaonhiêungườiđượcMarkAlpertgiớithiệuvềkháchsạnđó,vàrồitôinhậnrarằngmìnhcũngđãbướcchânvàomộtdịchtruyềnkhẩunhỏdoMarkAlperttạora.Tuynhiên,cólẽAlpertkhôngquenbiếtrộngrãinhưnhữngNgườiKếtNốinhưRogerHorchow,vìthếôngcũngkhônghẳncóđượcsứcmạnhtruyềnđạttrờiphú.NhưngnếuRogerHorchownóichuyệnvớibạntrênmộtchuyếnbayđêmtớiLosAngeles,cóthểôngsẽkhôngchobạnđượclờikhuyênnênnghỉởđâu.Trongkhiđó,MarkAlpertluônsẵnsàng.VànếuHorchowcóchobạnmộtlờikhuyên,bạncóthểtheolờicủaônghoặckhông.Bạnđónnhậnhảoýcủaôngcũnggiốngnhưđónnhậnlờigợiýtừnhữngbạnbèkháccủamình.NhưngnếungườiđưaralờikhuyênđólàMarkAlpert,bạnsẽnhấtđịnhlàmtheo.MộtNgườiKếtNốicóthểkhuyên10ngườibạnnênnghỉởđâuởLosAlgelesvàcóthểmộtnửatrongsốđósẽnghetheo.CònvớimộtNhàThôngThái,anhtacóthểchỉnóivớinămngườibạnvềkháchsạntạiLosAngelesnhưnglạikhiếncholờigiớithiệuấntượngđếnmứctấtcảnămngườiđềutìmđếnkháchsạnđó.Trênđâylànhữngđặctínhkhácbiệttrongcôngviệc,hànhđộngvìnhữngđộngcơkhácnhau.Nhưngtrênhết,cảNgườiKếtNốivàNhàThôngTháiđềucóđượcsứcmạnhcóthểkhởiphátnhữngđạidịchtruyềnkhẩu.

9.

NhàThôngTháikhôngphảilàngườithươngthuyết.VớiAlpert,độngcơcủaônglànhằmphổbiếnvàtrợgiúp.Ôngkhôngphảilàmẫungườimuốndắttaychỉviệcmộtai.Trênthựctế,khichúngtôiđangtròchuyện,córấtnhiềuthờiđiểmmấuchốtkhiAlpertdườngnhưđangkhảosáttôivềthôngtin,khámpháxemtôibiếtnhữnggìvàsauđóôngcóthểcậpnhậtchúngvàokhothôngtincủamình.LàmộtNhàThôngTháicũngtứclàmộtgiáoviên,nhưngthậmchícũngcóthểlàmộtngườihọctrò.NhàThôngTháilàngườimôigiớithôngtin,chiasẻvàlàmlợitừnhữnghiểubiếtcủamình.Đểkíchphátmộtđạidịchxãhội,nhấtthiếtphảicónhữngngườiđượcthuyếtphụcđểhànhđộng.Vídụnhư,córấtnhiềuthanhthiếuniênđãmuagiàyHushPuppieslànhữngngườitừtrướcđóchưatừngbịhúthồnbởinhữngđôigiàynhưthế.Cũngtươngtựnhưvậy,sauthờiđiểmPaulReveretruyềnđithànhcôngtintức,tấtnhiên,toànbộnhữngngườiđànôngtronglựclượngvũtrangđịaphươngđãtậphợplạivàbànkếsáchđốiphóvớiquânđộiAnhtrongbuổisángngàyhômsau.Nhưngchắcchắnđókhôngphảilàmộtquátrìnhtựđộng.Mộtsốngườihếtsứchănghái.Sốkháclạicóthểlạinghingờliệucókhônngoankhôngkhiphảiđốiphóvớimộtđộiquânchuyênnghiệp,đượcđàotạobàibảnchỉbằnglựclượngvũtrangđịaphương.CònnhữngngườikhôngquenbiếtPaulReveretrênphươngdiệncánhâncólẽcũngđãnghingờvềtínhchínhxáccủathôngtinmàPaulđưađến.Vàviệccuốicùngtấtcảmọingườiđềuđứngchungtrongmộthàngngũlàđiềumàchúngtađơnthuầntinrằngđólàvìhọcóchungmộtmốiđedoạ.Nhưngáplựctừnhữngngườiđồngtranglứakhôngphảilúcnàocũnglàmộtquátrìnhtựđộnghaytựgiácđốivớiconngười.Điềunàycónghĩalàdùthườngxuyênhaykhôngthườngxuyênthìrốtcuộcmộtngườicũngphảigánhvácchungmộtáplựcluônkiềmtỏabảnthân.Vậynêntrongmộtđạidịchxãhội,NhàThôngTháitrởthànhnhữngngânhàngdữliệu.Họcungcấpthôngtin,cònnhữngNgườiKếtNốilàchấtkếtdínhxãhội:họpháttánnhữngthôngtinđó.Nhưngngoàira,còncóthêmmộtnhómngườiđiểnhìnhnữa-đólànhữngNgườiBánHàng.Họsởhữunhữngkỹnăngthuyếtphụckhichúngtavẫnhồnghinhữnggìngheđược.Họcũnglàthànhtốcơbảntrongquátrìnhkhởiphátđạidịchtruyềnkhẩutươngtựnhưhainhómnóitrên.VậyaiđóngvaitròlànhữngNgườiBánHàng?Điềugìkhiếnhọhoànthànhxuấtsắccôngviệccủamìnhđếnvậy?

TomGaulàmộtnhàhoạchđịnhtàichínhởTorrance,California,gầnkềphíanamLosAngeles.CôngtyKaveshandGaucủaGaulàdoanhnghiệplớnnhấttronglĩnhvựctàichínhtạimiềnnamCalifornia,vàcũnglàmộttrongnhữngdoanhnghiệphoạchđịnhtàichínhhàngđầucủacảnước.Mỗi

năm,Gaukiếmđượchàngtriệuđôla.TiếnsĩDonaldMoine,mộtnhàtâmlýhọchànhvi,ngườiđãnghiêncứurấtsâuvềđềtàithuyếtphục,khuyêntôinêntìmtớiTomGauvìGaulàngườirất“cósứcmêhoặc”.Quảkhôngsai,Tomlàngườicungcấpcácdịchvụhoạchđịnhtàichínhnhưngônghoàntoàncóthểbánđượcbấtcứthứgìôngmuốn.VànếumuốnhiểuđượcmẫucánhâncókhảnăngthuyếtphụcthìcólẽGaulàmộtđịachỉđángtincậyđểbắtđầu.

Gauđangởvàođộtuổi40,kháưanhìndùkhônghềđẹptraichútnào.Ngườiôngtầmthước,hơigầyvớimáitócđenmỏngbờmxờm.Ôngđểrâuvàởconngườiông,cóchútgìđócủasựranhmãnh.Đemthêmchoôngmộtconngựavàmộtcáimũvànhcứngnữachắcôngcóthểhóathânthànhmộtchàngcaobồiđầycátính.TrôngônggiốnghệttàitửSamElliot.Khichúngtôigặpnhau,ôngbắttaytôi.Vàsaunày,tôimớiđượcôngtiếtlộ,thườngthườngmỗikhigặpai,ônghayômngườiđó-cònnếulàphụnữthìđósẽlàmộtnụhôntônthờ.Ôngcókiểutínhcáchcởimở,tựnhiênrấtriêng-đúngnhưnhữnggìtamongđợiởmộtngườibánhàngxuấtchúng.

“Tôiyêuquýkháchhàngcủamình.Tôilănlộn,xoayxởngượcxuôivìkháchhàngcủamình”,Gaunói:“Tôicoikháchhànglàngườinhàcủamình.Tôinóivớihọ:tôicóhaigiađình:mộtbênlàvợvàcontôi;vàmộtbênlàcácbạn”.Ôngnóinhanhnhưnggiọngcủaônglênxuốngtrầmbổng.Khinóichuyện,Gauvẫnluônlêngiọngvàxuốnggiọngnhưthế.Thithoảngkhiđưaranhậnxétngẫuhứng,ôngthậmchícònkéodàigiọngrathêmnhưthểđólàđoạnchúthíchđặttrongngoặcđơn.Ôngcũngnóirấtnhiềucâuvănvẻ,hoamỹ.“Tôiyêuthíchcôngviệc,tôirấtyêuthíchcôngviệccủamình.Tôilàmộtkẻnghiệnlàmviệc.Lịchtrìnhcủatôilàđếnchỗlàmlúcsáuhoặcbảygiờsángvàchỉtrởvềnhàlúcchíngiờtối.Tôikiếmđượcrấtnhiềutiềnvàcònlàmộtdoanhnhânhàngđầutrongnướcnữa.Nhưngtôikhôngnóiđiềuđóvớikháchhàngcủamình.Tôicómặtởđâykhôngphảivìnhữngđiềuđó.Tôiởđâylàđểgiúpđỡmọingười.Tôimongmuốnđượcgiúpđỡmọingười.Tôiđâucầnphảilàmviệcthêmnữa.Tiềnbạcđâucólàgìvớitôi.Vậytạisaotôilạilàmviệcởđây15tiếngđồnghồmỗingày?Bởivìtôithíchđượcgiúpđỡmọingười.Tôiyêuquýmọingười.Đógọilàmốiquanhệ”.

MụctiêucủaGaulàcungcấpchokháchhàngchấtlượngdịchvụvàchuyênmônmàhọsẽrấtkhócóđượcởdoanhnghiệpkhác.ĐốidiệnvănphòngcủaGaulàmộtcôngtyluậtđãđượcsápnhậpvàoKaveshandGau.Côngtynàychuyêngiảiquyếtcácvấnđềthừakế,bảohiểmnhânthọvàtấtcảnhữngvấnđềpháplýkháccóliênquanđếnhoạchđịnhtàichính.Gaucótrongtaynhữngchuyênviênbảohiểmđểgiảiquyếtcácnhucầuvềbảohiểm,những

nhàmôigiớichứngkhoánđểđảmtráchcôngviệcđầutưvànhữngchuyênviênphụtráchhưutríchonhữngkháchhàngcaotuổi.LờilẽcủaGauduylívànhấtquán.CùngvớiGau,Moineđãviếtmộtcuốnsáchmàôngtạmgọilàcuốncẩmnangcủamộtnhàhoạchđịnhtàichính.LậpluậnMoineđưaralàyếutốphânbiệtgiữamộtngườibánhàngsiêuviệtvớimộtngườibánhàngtrungbìnhphụthuộcvàosốlượngvàtínhhiệuquảcủanhữngcâutrảlờihọđưarachophảnứngcủacáckháchhàngtiềmnăng.ÔngngồixuốngcạnhGaurồimởmáyghiâmtoànbộcáccâutrảlờicủaGauvàghichéplạivàomộtquyểnsổ.MoinecùngvớiGautínhtoánrằngcókhoảnghaimươicâuhỏihaynhữngcâunóimàmộtngườihoạchđịnhcầnđượctrangbị.Vídụnhưkhimộtkháchhàngnói:“Tôicóthểtựmìnhgiảiquyếtmọiviệc”làmộttrườnghợp,vàvớicâunóinày,quyểncẩmnangđưaradanhsách50đápántấtcả.Đơncửnhư:“Vậyanhkhôngtínhđếnlúcsảychânlỡbướcmàsẽkhôngcóaibêncạnhgiúpđỡkhông?”,hay:“Tôitinlàanhquảnlítiềnbạcrấttốt.Tuyvậyanhcóbiếtrằnghầuhếtnhữngngườivợphảisốngdựavàochồngkhông.Nếucógìxảyđếnvớianhliệumộtmìnhvợanhcóthểgánhvácđượcmọithứchứ?”

Tôicóthểhìnhdungramộtngườinàođómuacuốncẩmnangnàyrồighinhớlầnlượttừngcáchứngphó.Rồicũngchínhngườinày,quathờigiankhiđãđủhiểucuốnsáchđó,anhtasẽbắtđầuxétđoánmộtcáchrấtduylíxemloạicâutrảlờinàolàcóhiệuquảnhấtvớimẫungườinào.Nếubạncóghilạinhữnglờihồiđápcủaanhtavớikháchhàng,anhtacũngứngxửgiốngnhưGauvậy.ĐólàdoanhtađangsửdụngtoànbộlờinóicủaGau.Theonhưnhữngphươngthứctiêuchuẩnmàdựavàođóđểtaướclượngtínhchấtthuyếtphụctừtínhlogicvàtínhchínhxáctrongnhữngluậncứcủangườithuyếtphục-nênđiềunàykhiếnchomọingườisửdụngcuốncẩmnangmộtcáchhiệuquảhệtnhưGau.Nhưngcóthậtsựlàđúngnhưvậy?ĐiềuthúvịvềGaulàsựthâmnhậpsâurộngtớinhữngviệcmàôngdườngcókhảnăngthuyếtphụctheomộtphươngthứchơiđingượclạivớinộidunglờinói.Ôngdườngnhưcónhữngđặcđiểmkhôngthểlígiải,làmộtcáigìđóhếtsứcmạnhmẽ,lantỏavàkhôngthểcưỡnglạiđược,nhữngthứcònhơncảlờinóicủaôngkhiếnaigặpGauđềumuốnđồngýngayvớiông.Đólànộilực.Đólàbầunhiệthuyết.Đólàsứcquyếnrũ.Làsựquýmến.Làtấtcảvàcònnhiềuhơnthếnữa.Lúctôihỏiôngliệurằngôngcóđanghạnhphúc,vàôngđãgầnnhưbậtdậykhỏighếngồi.

“Rấthạnhphúc.Tôichắcchắnlàmộtngườilạcquannhấtmàanhtừngtưởngtượngrađấy.Anhcứdẫnchứngramộtngườilạcquanbậcnhấtmàanhbiếtrồiđặtvàongưỡngmãnhlựctrămphầntrămđi,đólàtôiđấy.Bởivìanhbiếtsứcmạnhthậtsựcủanhữngýnghĩtíchcựcsẽvượtquađượcrấtrất

nhiềukhókhăn.Cũngcórấtnhiềungười,nhữngngườiluôntiêucực.Aiđósẽnói,“Anhkhônglàmđượcviệcđóđâu”.Vàtôi,tôisẽnói:ýanhlàtôikhôngthểlàmđượcviệcgì?ChúngtôichuyểnnhàđếnAshlandOregon,khoảngnămnămtrước.Chúngtôitìmđượcmộtngôinhàthậtsựưngý.Ngôinhàcũngđãquamộtvàilầnmuabánrồinênrấtđắt.Rồitôinóivớivợ:“Embiếtkhông,anhsẽtớithỏathuậnmộtmứcgiáthấphơnnhiềulầnđấy”.Vợtôibảo:“Khôngđờinàohọchịuvậyđâu”.Tôinói:“Cóthểlàkhông.Nhưngchúngtacómấtgìđâunào?Điềutồitệnhấtlàhọnóikhôngvớimìnhthôichứgì.Anhđâucóđịnhbàytròvớihọ.Anhchỉmuốnchohọthấymộtchútthànhýlàtạisaoanhđanglàmviệcnày.Anhsẽlàmsángtỏnhữnggìmìnhđềxuấtthôi”.Vàanhbiếtđiềugìxảyrakhông?Họđãchấpnhậnđềnghịcủatôi.KhiGaukểlạichotôicâuchuyệnnày,tôikhôngkhókhăngìtưởngtượnglạicảnhôngđangởAshlandxoayxởthuyếtphụcngườibánnhượnglạingôinhàđẹpđẽđóvớimộtgiárẻđếnkhótin.“Chúalònglành”,Gaunói:“Nếuanhkhôngthửanhsẽkhôngbaogiờthànhcông”.

10.

Câuhỏivềnhữngyếutốkhiếnchomộtcánhânhaymộtđiềugìđócósứcthuyếtphụckhôngthựcsựrõràngnhưtavẫnnhầmtưởng.Chúngtalĩnhhộiđượcnhữngyếutốnàykhichúngtathấychúng.Nhưngnhữngyếutốđólàgìthìkhôngphảilúcnàocũngrõràng.Hãyxemxéthaivídụđềuđượctríchdẫnratừnhữngtàiliệunghiêncứutâmlýhọcsauđây:Vídụthứnhấtlàmộtthínghiệmđượctiếnhànhtrongsuốtthờiđiểmdiễnrachiếndịchvậnđộngbầucửtổngthốngnăm1984giữahaiứngcửviênRonaldReaganvàWalterMondale.Trongtámngàytrướcngàybầucử,mộtnhómnhữngnhàtâmlýhọcdẫnđầulàtiếnsĩBrianMullencủađạihọcSyracuseđãghihìnhlạibachươngtrìnhtintứcbuổitốiphátsóngtrêntoànquốc,vàcũnggiốngnhưhiệntại,đượcđọcbởiPeterJenningscủađàiABC,TomBrokawcủađàiNBCvàDanRathercủađàiCBS.Mullenkiểmtralạitoànbộnhữngđoạnbăngghihìnhvàtríchdẫnranhữngđoạnluậnđàmvềmỗiứngcửviên,chođếnkhiôngcóđược37phânđoạnriêngbiệtvớimỗiđoạncóđộdàikhoảnghaiphútrưỡi.Nhữngphânđoạnnàysauđóđượccắtbỏtiếngvàchiếuchomộtnhómngườiđượclựachọnngẫunhiên.Nhữngngườinàyđượcyêucầuchođiểmnhữngbiểuhiệncảmxúctrênkhuônmặtcủatừngphátthanhviêntrongmỗiphânđoạn.Vàđặcbiệthơnnhữngconngườinàykhônghềbiếthọđangthamgiavàothínghiệmgì,haynhữngphátthanhviênđangnóiđếnchủđềgì.Họchỉđơnthuầnđượcyêucầuchođiểmsựbộclộnhữngnộidungcảmxúccủacácphátthanhviêntheokhungđiểm21,vớisốđiểmthấpnhấtlà“rấttiêucực”vàsốđiểmcaonhấttrongkhunglà“rấttíchcực”.

Kếtquảthuđượcvượtngoàimongđợi.DanRatherghiđượcsốđiểmlà10,46-điềunàyđồngnghĩavớimộtcáchbiểuđạttrunghoàtheođúngnghĩa-khianhtađưatinvềứngcửviênMondale,vàghiđược10,37điểmkhinóivềứngcửviênReagan.KhuônmặtcủaDankhinóiđếnĐảngCộnghoàcũngtươngtựnhưkhinóivềĐảngDânchủ.KếtquảcũngtươngđươngvớiphátthanhviênTomBrokawcủađàiNBCkhiTomghiđược11,21điểmkhinóivềMondalevà11,50điểmkhinóivềReagan.CònlạitrườnghợpcủaPeterJennings-gươngmặtcủađàiABCthìlạikhácbiệthẳn.TrongtrườnghợpnóivềứngcửviênMondale,sốđiểmghiđượclà13,38.TuynhiênkhiphátthanhviênnàynóiđếnReagan,khuônmặtanhtagiãnratươitỉnhvàsốđiểmlêntới17,44.Mullenvàđồngsựcủamìnhcốgắngtìmracáchgiảithíchthỏađángchotrườnghợpnày.PhảichăngJenningsđãthểhiệntốthơnhaiđồngnghiệpcủamình?Câutrảlờidườngnhưkhôngphảinhưvậy.Nhữngđốitượngthamgiavàothínghiệmcũngđượcchoxemlạinhữngđoạnbăngđốichiếutrongđóbangườiphátthanhviênđưatintrựctiếpvềnhữngchủđềkhôngchỉlàtinvuimàcảviệctangtóc(nhưlàđámtangcủaIndiraGandhi;mộttấmgươngtrongchiếnđấuvớicănbệnhhiểmnghèobẩmsinh),thìJenningskhôngghiđiểmcaohơnhaiđồngnghiệpởnhữngchủđềvuivẻhaysốđiểmsẽhạđiểmxuốngkhiđưatinvềnhữngchủđềbithương.TrênthựctếthìvẫncótrườnghợpJenningslàngườicóđượcsốđiểmthấpnhất.DođókhôngthểlàtrườnghợpJenningsđơngiảnlàngườicónhữngnétbiểulộtươitắntrênkhuônmặtmọithờiđiểm.Thêmvàođónhữnglýgiảichotrườnghợpngượclạidườngnhưcũngđúng.Vớinhữngphânđoạnnóivềtinvuiđượctríchdẫnvàovìmụcđíchsosánh,Jenningschỉghiđược14,13điểm,vàvềthựcchấtthìthấphơncảRathervàBrokaw.VàkếtluậncóthểduynhấtkhidựavàothínghiệmchínhlàJenningsđãtrưngdiệnchomìnhmộtmặcýdễnhậnbiếtvàcóthiệncảmtrongnhữngbiểulộcủakhuônmặtđốivớitổngthốngđắccửReagan.

Tiếptheolàđiểmmấuchốtkhiếnchonghiêncứutrởnênthúvị.Mullenvàđồngnghiệpcủaôngsauđấyđãkêugọimọingườiởcácthànhphốtrêntoànquốc,nhữngngườivẫnthườngxuyêntheodõimạngtintứcbuổitốinóitrênvàkiểmtraxemhọđãbỏphiếuchoai.Trongtấtcảcáctrườnghợp,sốnhữngngườitheodõibảntincủađàiABC,dànhphiếubầuchoReagannhiềuhơnhẳnsovớinhữngngườitheodõikênhCBShoặcNBC.ĐiểnhìnhnhưtạiCleveland,75%khángiảcủađàiBBCbỏphiếuchoĐảngCộnghòa,vượthơnsovới61,9%củađàiCBSvàNBC.TạiWilliamstown,bangMassachusetts,khángiảcủađàiABCbỏphiếuchoứngcửviênReaganchiếm71,4%ápđảoconsố50%từhaikênhcònlại.CònởEriebangPennsylvania,cũngchỉcómộtchútkhácbiệtgiữatỷlệ73,7và50%.DườngnhưnétbiểulộcóchútthiênvịvớiứngcửviênReagantrênkhuônmặtPeter

JenningsđãcóảnhhưởngtớihànhvilựachọncủakhángiảkênhABC.

Nhưbạncóthểtưởngtượngra,kênhtintứcABCphảnứnglạinghiêncứunàyrấtgaygắt.(“Theotôihiểu,tôilànhàkhoahọcxãhộiduynhấtcóbiệthiệutrờiơikhibịanhchàngPeterJenningskiagọilà‘kẻquàngxiên’”,tiếnsĩMullenthanthở).Thậtkhómàtinđược!Nhưngcũngnhờvậy,tôinghĩrằng,hầuhếtchúngtachắcchắnđềugiảđịnhrằngnguyênnhânbùngpháttheohướngngượclạilàdonhữngngườiủnghộReaganđềuxuấtpháttừkênhABC,từsựthiênvịcủaJenningschứkhôngphảitừcáchthứcnàokhácxungquanh.TuynhiêntiếnsĩMullenbiệnluậnmộtcáchrõràngvàthuyếtphụcrằngđókhôngphảilàsự“uyểnngônvikỷ”.Thửxemxétmộtvídụvớinhữngcấpđộrõrànghơnvềcâuchuyệnbầucử,kênhABCsẽxuấthiệntrongcôngchúngnhưmộtmạngthôngtinthùđịchnhấtvớiôngReagan,khiđódễdàngcóthểtưởngtượngraviệccácnhânvậtcốtcáncủaĐảngCộnghòaxalánhABCvàtìmđếnnhữngmạngkênhthôngtinkìnhđịchvớiABC.Đểtrảlờichocâuhỏi:liệunhữngkếtquảthuđượccóphảilàmaymắnngẫunhiênhaykhông,bốnnămsauđó,trongchiếndịchtranhcửtổngthốnggiữahaiứngcửviênMichaelDukakisvàGeorgeBushCha,tiếnsĩMullenđãthựchiệnlạithínghiệmcủamình.Kếtquảkhôngkhácgìtrướcđây.Tiếnsĩnói:“AnhchàngJenningsđótươicườikhinóivềứngcửviêncủaĐảngCộnghoàhơnkhinhắcđếnđạibiểucủaĐảngDânchủ.Vàthêmmộtlầnnữavớicuộcđiềutratiếnhànhquađiệnthoại,khángiảtheodõikênhABCđaphầncóxuhướngbỏphiếuchoBushChanhiềuhơn”.

Tiếptheolàmộtvídụkhácvềsựtinhtếcủaviệcthuyếtphục.Mộtnhómgồmrấtnhiềusinhviênđượctuyểnlàmviệcchomộtdựánnghiêncứuthịtrườngcủamộtcôngtysảnxuấttainghecôngnghệcao.Mỗingườitrongsốhọđượctraochomộtbộtainghevớilờigiảithích:côngtymuốnkiểmtraxemnhữngsảnphẩmđóhoạtđộngtốtđếnmứcnàokhingườingheđangcửđộngbaogồmnhúnnhảylênxuống,nóichuyệnhaycửđộngđầu.Đầutiên,tấtcảnhữngsinhviênnàyđượcchonghecácbàihátcủaLindaRonstadtvànhómEagles,rồisauđólàmộtbàixãluậntrênđàitranhcãivềvấnđềtănghọcphítrongtrườngcủahọtừmức587đôlanhưhiệnnaylên750đôla.Mộtphầnbasốsinhviênđượcyêucầugậtgùlênxuốngkhinghebàixãluậnđãđượcthuâmđó.Mộtphầnbakhácsẽphảixoayđầuliêntụctừbênnàyquabênkia.Vàsốcònlạilànhómđốichứng.Họkhôngphảithựchiệncửđộnggì,chỉviệcgiữimđầu.Khithínghiệmkếtthúc,tấtcảsinhviênđượcphátmộtbảncâuhỏiđiềutrangắngọn,trongđócónhữngcâuhỏivềchấtlượngbàihátvàtácđộngcủanhữngvậnđộngđikèm.Cuốicùnglàcâuhỏimànhữngngườithựchiệnthínghiệmthựcsựmuốncócâutrảlờinhất:“Theobạn,mứchọcphínhưthếnàosẽlàhợplýchotừngnămđốivớisinh

viênđangtheohọc”?

Nhữngcâutrảlờichocâuhỏitrêncũngkhótinnhưnhữnglờigiảithíchvềảnhhưởngcủacácphátthanhviênđốivớiviệcbỏphiếu.Nhữngsinhviênchỉgiữimđầu,khôngnhúcnhíchgìlạidửngdưngvớibàixãluậnđó.Sốtiềnhọcphímàhọchorằnghợplýlà582đôla,tươngđươngvớisốhọcphíhiệntại.Cònnhữngsinhviênlàmđộngtácđungđưađầuquahaibênkhinghebàixãluận-thậmchívẫnnghĩhọđơnthuầnchỉđangkiểmnghiệmchấtlượngcủataiphone-lạiphảnđốimạnhmẽđềxuấttănghọcphí.Họmongmuốnhọcphísẽgiảmxuốngtrungbìnhvàokhoảng467đôlamỗinăm.Trongkhiđó,nhómsinhviênđượcyêucầugậtgùlênxuốnglạithấybàixãluậnrấtthuyếtphục.Họmuốnhọcphítănglên,trungbìnhlà646đôla.Hànhđộngđơngiảngậtgùgậtgùlênxuống,bềngoàicóvẻnhưhoàntoànvìmộtlýdokhác(thỏamãnhoặctánthưởngâmnhạc,lờivăn)-đãcókhảnăngkhiếnhọđềxuấtmộtchínhsáchrúttiềntừchínhtúicủahọ.Trongmộtchừngmựcnàođó,cửđộnggậtgùnhưvậycuốicùnglạicóảnhhưởngnhiềuhơngiốngnhưnhữnglúcJenningstươicườikhiđưatinvềcuộcbầucửnăm1984.

TôichorằngtronghainghiêncứutrênchứađựngnhữngđầumốirấtquantrọngvềnhữngyếutốkhiếnmộtsốcánhânnhưTomGau,haybấtkỳmộtNgườiBánHàngnàocóảnhhưởngsâusắctrongcuộcsốngcủachúngta.Đầutiên,dườngnhưnhữngđiềunhỏnhặtvẫncóthểtạonênsựkhácbiệtđángkểchẳngkémgìnhữngđiềutolớn.Trongnghiêncứuvềsảnphẩmtainghe,bàixãluậnkhônghềcótácđộnglênnhữngngườigiữkhôngcửđộngđầucủamình.Nókhônghềcóchútsứcthuyếtphụcđặcbiệtnào.Nhưngngaykhingườinghebắtđầuđungđưa,gậtgù,nólạitrởlênrấtthuyếtphục.TrongtrườnghợpcủaphátthanhviênJennings,tiếnsĩMullenlậpluậnrằng,nhữngdấuhiệuthểhiệnthiệnývớimộtchínhtrịgiahayvớimộtngườikhácnàokháccủamộtngườinàođóthườngkhônggâyratácđộngnào.Tuynhiên,trongcáchthứcđặcbiệtvàvôtìnhkhingườitatheodõibảntin,mộtthiênkiếnnhỏcũngcóthểđộtnhiênbùngphát.Tiếnsĩgiảithích:“Khitheodõitintức,ngườitakhôngbaogiờchủýbóctáchsựthiênvị,haycảmthấyphảiphảnbáclạicáchbiểuđạtcủangườiđưatin.Nókhônggiốngnhưcáchaiđónói:Đâylàmộtứngcửviêntốt,xứngđángvớiphiếubầucủabạn.Nókhôngphảilàmộtthôngđiệpbằnglờirõràngmàchúngtatựđộngbỏxuốngchânvàđáphăngđi.Thiênkiếnđóngấmngầmhơnnhiều,vàchắcchắncũngsẽsâusắchơnvàcũngkiêncốhơnnhiềunhằmtránhsựbiệnbáccủachínhchúngta”.

Đầumốithứhaitừnhữngnghiêncứunàylànhữnghànhđộngkỳthịkhông

phátrabằnglờivẫnquantrọngngangbằnghaythậmchícònhơncảnhữngámkỷchínhtừmiệngnóira.Hoàncảnhxungquanhviệcchúngtaphátngônnhưthếnàolạicóthểcóýnghĩahơnchínhnhữngđiềumàchúngtanói.Trênthựctế,Jenningsđãkhôngxenvàobảntincủamìnhtấtcảnhữnglờibìnhluận,catụngứngcửviênReagan.Nhưtôitừngnhắcđến,kênhABCđãđượcnhậnxétlàkênhphátthanhthùđịchnhấtđốivớiReagan.Mộttrongsốkếtluậncủahaithànhviêntrongnhómtácgiảthựchiệnnghiêncứuvềsảnphẩmtainghe,GaryWelltừĐạihọcAlbertavàRichardPettytừĐạihọcMissouri,là:“Quảngcáotruyềnhìnhđạtđượchiệuquảtốiđanếucáchìnhảnhtrựcquantạoranhữngcửđộngđầulênxuống,lặpđilặplạinhưmộtquảbóngnẩyởkhángiả”.Cáccửđộngvậtlíđơngiảnvànhữngsáchđoáncóthểcótácđộngtươngứnglênviệcchúngtanghĩvàcảmthấynhưthếnào”.

Đầumốithứbavàcólẽlàđầumốiquantrọngnhấttronghainghiêncứulàsựthuyếtphụclạithườngđạtđượchiệuquảtheonhữngphươngthứcchúngtakhôngcoitrọng.Nụcườihayhànhđộnggậtgùtánthưởnglànhữngthôngđiệpkhôngchỉđượccảmnhậntrongtiềmthức,màcònđượccảmnhậntrựctiếpvàtrựcdiện.Chúngvôcùngtinhtế.Nếutahỏinhữngsinhviênlàmđộngtácgậtgù:tạisaohọlạimuốnhọcphítănglênbấtngờnhưthếtrongkhichínhnócóthểvượtrangoàikhảnăngtàichínhcủahọ,khôngmộtaithừanhậnlýdolàbởivìhọđanglàmđộngtácgậtgùkhinghebàixãluậnđó.Họchắcchắnsẽnóirằnglýdolàbởivìhọthấybàixãluậnđóđặcbiệtsúctíchhoặcthôngtuệ.Vìvậy,họbàytỏtháiđộủnghộchonhữnggiảithíchrõràngvàtuânthủlogic.Tươngtự,cáckhángiảcủađàiABC,nhữngngườiđãbỏphiếuchoReagansẽkhôngbaogiờ,dùcảvạnnămsaunữa,nóirằnghọbỏphiếunhưthếlàbởivìanhphátthanhviênPeterJenningsđãtươicườimỗikhiđềcậpđếnvịứngcửviênnày.Thayvàođó,họsẽnóirằngđólàvìhọhàilòngvớichínhsáchcủaReaganhoặclàdohọthấyvịtổngthốngtươnglainàyđanglàmmộtcôngviệctốt.Vàvớihọ,cólẽsẽchẳngbaogiờxảyrachuyệnhọbịthuyếtphụcđưaraquyếtđịnhbởimộtnguyênnhânngẫuhứngvàcóvẻchẳngcóýnghĩagìnhưmộtnụcườihaymộtđộngtácgậtđầucủamộtngườiđưatintrêntruyềnhình.VànếumuốnhiểuđượcđiềugìđãkhiếnchomộtngườinhưTomGaulạicósứcthuyếtphụcđếnvậy,chúngtaphảixemxétkỹcànghơnnữakhôngchỉtàidụngngônthầntìnhđãquáhiểnnhiêncủaông.Chúngtacầnđểđểýđếnnhữngyếutốkhônghiệndiện,nhữngyếutốẩngiấuvàcảnhữnghànhđộngkhônglời.

11.

Cónhữngchuyệngìxảyrakhihaingườiđangnóichuỵệnvớinhau?Đâylàmộtcâuhỏihếtsứccơbảnbởivìnóliênquanđếnmôitrườngcơbảntrong

đómọilờilẽthuyếtphụcxảyra.Chúngtabiếtrằng,câuchuyệnconngườinóiluôncósựqualại.Họlắngnghe.Họngắtlờivàchenngangvào,rồicònlàmđộngtáctayphụhọa.TrongtrườnghợpcuộcgặpgỡcủatôivớiTomGau,chúngtôingồitrongmộtvănphòngvớidiệntíchkhákhiêmtốn.Chiếcghếtôingồiđượcđặttrướcbànlàmviệccủaông.Tôingồibắtchéochân,vớimộttậpgiấyvàmộtcâybúttrênvạtáophủtrênđùi.Trênngườitôilàchiếcáosơmixanhlam,quầnvảiđenvàngoàicùnglàchiếcáovétmàuđen.TomGaungồisaubànlàmviệctrênchiếcghếcóphầntựalưngcao.Ôngmặcquầnmàulamnhạt,chiếcáosơmitrắnglàkỹvàđeomộtchiếccàvạtđỏ.Cóđôilúcôngnhoàingườiratrước,chốnghaikhuỷutaylênmặtbàntrướcmặt.Lúckhác,ônglạingảngườirasaughếvàhuataytrongkhôngkhí.Ởkhoảngtrốngtrênmặtbàngiữahaichúngtôi,tôiđặtmáyghiâmlênđó.Cólẽbạnsẽnhìnthấyhìnhảnhnàynếutôichobạnxemlạiđoạnghihìnhcuộcgặpgỡgiữatôivàông.Tuynhiêngiảsửbạncóđoạnbăngđó,bạntuahìnhchậmlạichotớikhicóthểnhìnrõđượcnhữngtươngtácgiữahaingườitheotừngphânđoạnnhỏhìnhảnhtrêngiây.Lúcđó,bạncóthểsẽthấymộtđiềuhơikháclạ.Bạnnhậnra,haichúngtôiđanghôứngchonhautheomộtcáchchỉcóthểđượcmiêutảnhưmộtvũđiệutỉmỉ,trauchuốtvàchínhxác.

Nhânvậtđitiênphongtrongphươngphápphântíchđượcgọitêntheobảnchấtlà“sựhàihòanhịpnhàngvimôtrongvănhoá”,lànhàkhoahọchànhviWilliamCondon.Trongcôngtrìnhnghiêncứuvàonhữngnăm1960,ôngđãnỗlựcgiảimãmộtđoạnphimdàibốngiâyrưỡitrongđómộtphụnữnóivớichồngconkhibữaăntốivừakếtthúc:“Cảhaibốconnênthấyrằngnhàtanênđiănnhàhàngmỗingày.Đãhàngthángtrời,chúngtakhôngcóđượcbữatốinhưthế”.Ôngchianhỏđoạnphimthànhnhữngphânảnhriêngbiệt,mỗiphânảnhchỉkéodàikhoảnghaiphầnbagiây.Rồisauđó,ôngxemđi,xemlạinhưmôtảdướiđây:

Đểnghiêncứukỹtổchứcvàchuỗivậnhànhcủahànhvinày,cáchtiếpcậnnhấtđịnhphảitựnhiênhoặctheokiểu“nhậpgiatuỳtục”.Anhchỉngồixem,xem,rồilạixemcảnghìntiếngđồnghồchotớikhisườntrậttựtrongtàiliệunghiêncứuhiệnra.Nógiốngnhưcôngviệcchạmtrổ…Nghiêncứutiếptụchémởthêmnhữngtrậttựkhác.Khitôixemđixemlạiđoạnphim,tôiđãđánhgiásailầmvềkhônggiandiễnrahoạtđộnggiaotiếpgiữahaicánhân.Ởmộtmứcđộnàođó,khônggiannàylàmộtkiểumẫu.Bạngửithôngđiệp,vàngườinàođósẽhồiđáplại.Thôngđiệptruyềntừchỗnàysangchỗkhác,tớimọinơi.Nhưngcóđiềugìđóhơikhangkhácvềđiềunày.

TiếnsĩCondonmấtmộtnămrưỡinghiêncứucuốnbăngđó.Cuốicùng,ông

đãtìmrađiềuluôncảmnhậnđượctừtrướcđólà:“Ngườivợlắcđầungaykhicánhtayngườichồngđưalên”.Từđó,ôngnghiêncứuthêmnhữngcửđộngvimô,nhữngmẫuphimcắtkhácđượcchiếuđichiếulạichotớikhiôngnhậnrarằng:cùngvớinóivàlắngnghe,cảbathànhviêntronggiađìnhngồiquanhbànănđềuthamgiavàomộtquátrìnhmàônggọilà“sựđồngđiệutươngtác”.Hànhđộnggiaotiếpcủahọ,nhữngđoạnnóichuyệncủahọcómộthìnhkếvậtlýnhịpnhàng,hàihòa.Mỗingườitrongkhoảngthờigian2/3khunggiây,hoặcnhiềuhơnhaiđếnbalầnsẽnhúnvai,hấtcằm,nhíumàyhayvungkhoáttay,rồiduytrìnhữngcửđộngđó,dừnglại,chuyểnhướngvàquayvòngbắtđầulại.Điềuquantrọngnhấtlànhữngcửđộngtrênkhớpchínhxácvớithờiđiểmphátngôncủamỗingười-đặctả,nhấnmạnhvàtỉmỉhóatrongquátrìnhphátâm-dovậyngườinóitrongảnhhưởngđặcthùcũngcuốntheomộtvũđiệuvớinhữngcâunóicủachínhmình.Cùngthờiđiểmđó,nhữngngườikhácngồixungquanhcũngđangđắmtheovũkhúc,cửđộngmặt,bờvai,tayvàcảcơthểtheocùngnhịpđiệu.Tấtcảmọingườikhiđangnhúnnhảytheomộtbàihátcũngcócửđộngtươngtự.Chínhthờigianngừngnghỉvàkhaipháttrongcácviđộngtáccủamỗingười-trạngtháiđộngvàtĩnhcủacơthểvàkhuônmặt-đãtrởnênhoànhảotrongsựhàihòa.

Nghiêncứusaucũnghélộrằng,khôngchỉcócửchỉmàcảnhịpđiệucủacuộcnóichuyệncũngđượclàmchohàihòavớinhau.Khihaingườinóichuyện,âmthanhlờinóivàcảcườngđộđềuhướngvàosựcânbằng.Tốcđộlờinói-tứcsốlờinóiđượcbậtramỗigiây-đềucânbằng.Tươngthíchvớikhíacạnhmớiđượcbiếttớinhưsựtiềmtànglàkhoảngthờigianrơivàogiữathờiđiểmmộtngườinóingừngnóivàngườikhácbắtđầu.Haingườicóthểthamgiavàocuộcnóichuyệnvớirấtnhiềuhìnhtháiđốithoạikhácnhaunhưngđasốđềubắtđầungaylậptứctừnhữngnềntảngthôngthường.Tấtcảchúngtaluônlàmnhưvậy.Đứatrẻsơsinhbéxíu,dùmớimộthayhaingàytuổi,vẫncónhữngcửđộngđầu,khuỷutay,bảvai,hôngvàchânkhớpvớinhữnghìnhtháilờinóicủangườilớn.Sựđồngđiệuđóthậmchícònđượctìmthấytrongcảnhữngtươngtácgiữangườivớikhỉmìnhngười.Đólàmộtphầncủaquátrìnhmàchúngtađãnắmbắtđượcsơbộ.

KhiTomGauvàtôingồiđốidiệnnhautrongvănphòngcủaông,chúngtôihầunhưngaylậptứcnhậpvàomộtsựhoàhợpvậtlýtrongsuốtcuộcnóichuyện.Cảhaichúngtôicùngđangkhiêuvũ.Dùthậmchítrướcđó,Gaucốdùnglờilẽthuyếtphụctôivàônggiaokèovớitôibằngmọicửđộngvàlờinói.Vậyđiềugìkhiếnchovachạmngônngữcủatôivớiônglạikhácbiệt,vàphứctạphơnhẳnnhữngvachạmgiaotiếphàngngàycủatôi?ĐókhôngphảivìGauđangcốcôngcầnmẫnhoàhợpbảnthânmìnhvớitôi.Mộtvài

cuốnsáchtrênviếtrằngnhữngngườilàmcôngviệcthuyếtphụcnêncốgắnglấymẫuchungvềdángđiệuhayphongcáchtròchuyệntừkháchhàngcủamìnhđểhìnhthànhcácmốiquanhệ.Nhưnglýthuyếtđóđượcchứngminhlàvônghĩa.Nóchỉkhiếnngườikháckhóchịuhơnmàthôi.Mộtcáchthứcrõrànglàgiảdối.

Điềuchúngtađangnóiđếnchínhlàmộthìnhthứcphảnứngsiêutầm,mộtkhảnăngsinhlýhọccơsởmàbảnthânchúngtahầunhưkhôngnhậnthứcđược.Vàdườngnhưtrongtấtcảnhữngtìnhcảnhkhókhănđặctrưngcủaconngười,cómộtsốngườilạichiếmđượcnhiềuưuthếtronghìnhthứcphảnánhnàyhơnhẳnnhữngngườikhác.Ýnghĩacủaviệccóđượcmộtcátínhmạnhmẽhaycósứcthuyếtphụcchínhlàtacókhảnănglôicuốnngườikhácvàonhịpđiệucủariêngmìnhvàluậnramệnhngữcủasựtươngtác.Trongmộtsốnghiêncứu,nhữngsinhviêncómứcđộđồngđiệucaovớigiáoviêncủamìnhsẽvuivẻhơn,nhiệttình,hứngkhởivàcũngdễdãihơn.NhữnggìtôicảmnhậnđượctừGaulàchínhtôiđãbịôngcuốnhút.Dĩnhiên,đókhôngphảilàsứccuốnhútgiớitínhmàlàsựcuốnhútbaotrùmvìcuộcnóichuyệngiữahaichúngtôiđượckiểmsoátbởimệnhngữcủaôngchứkhôngphảicủatôi.Tôicảmthấymìnhđangtrởnênđồngnhấtvớiông.JosephCappella,giảngviêngiảngdạytạitrườnggiaotiếpAnnenbergcủaĐạihọcPennsylvania,nói:“Nhữngnhạccôngtàihoavàcảnhữngdiễngiảxuấtsắcđềubiếtđiềunày.Họbiếtkhinàođámđôngđanghướngđếnmình,thựcsựđồngnhấtvớimìnhtrongnhiềuđộngtácvàrồigậtđầu,rồiyênlặng,tậptrung”.Thậtkhóchấpnhậnquanđiểmnàybởivìbảnthântôikhôngmuốnbịcuốnvàodòngxoáyđó.Tôitựphòngvệlạinó.Tuynhiên,bảnchấtcủaNgườiBánHànglànhưvậy,ởmộtmứcđộnàođó,khônggìcóthểkìmhãmđượchọ.TiếnsĩMoinelạinóivềGau“TomGaucóthểxâydựngđượcmứcđộtintưởngvànhữngmốiquanhệtốtchỉtrongnămhaymườiphúttrongkhiđasốchúngtaphảitốncảnửatiếngđồnghồđểthựchiện”.

Ngoàiracònmộtkhíacạnhkhácnữa,cụthểhơntrongluậnđiểmnày.Khihaingườitròchuyện,họkhôngchỉrơivàotrạngtháihàihòatựnhiênvàpháttiết,họcònhoàhợptrongcáigọilàtàibắtchướctựvậnđộng.Nếutachomọingườixemnhữngbứcảnhchụpmộtkhuônmặttươicườihaymộtkhuônmặtcaucó,họcũngsẽmỉmcườilạihaycũngcaucólạimặcdầucólẽđóchỉlànhữngthayđổirấtnhẹcủacơmặtchỉcóthểghilạibằngnhữngthiếtbịcảmbiếnđiệntử.Nếutôicóvôtìnhđậpbúavàongóntaycáicủamìnhthìtấtcảnhữngngườinhìnthấyđềubiểulộsựđauđớn:họsẽbắtchướctrạngtháicảmxúccủatôi.Cảmgiácnàychínhlàsựthôngcảm.Chúngtabắtchướccảmgiáccủangườikhácnhưmộtcáchbiểulộsựủnghộvàquantâmvàthậmchícơbảnhơn-nhưlàmộtcáchgiaotiếpvớingười

khác.

Trongcuốnsáchnổibật,đượcviếtnăm1994cótênEmotionalContagion(Sựlâynhiễmcảmxúc),hainhàtâmlýhọcElaineHatfield,JohnCacioppovànhàsửhọcRichardRapsonđãđithêmmộtbướcnữa.Theohọ,bắtchướccũnglàmộttrongnhữngphươngtiệnmàdựavàođóchúngtagâyảnhhưởnglênngườikhácbằngcảmxúccủamình.Nóicáchkhác,nếutôicómỉmcười,khibạntrôngthấy,bạncũngsẽcườiđáplại-dodùđóchỉlàmộtnụcườivôcùngnhẹ,diễnrakhôngquávàitíchtắc.Hànhđộngđókhôngchỉchothấybạnđangbắtchướchayđồngcảmvớitôimànócònthểhiệnmộtphươngthứcsansẻhạnhphúctừtôisangbạn.Cảmxúccũnglâytruyền,nhưngtheocáchthứchoàntoànthuộcvềtrựcgiác.Tâmhồncủatấtcảchúngtabịlôicuốnbởimộtngườicótâmtrạngtốtđangởquanhta.Nếunghiềnngẫmkỹ,chúngtasẽthấy,ởmộtmứcđộnàođó,kháiniệmtrênkhácơbản.Chúngtachỉđơnthuầnchorằng,nétbiểuđạttrênkhuônmặtcũngđồngthờilàsựphảnánhcủamộttrạngtháinộitâm.Khithấyhạnhphúc,tôisẽcười,cònkhibuồnnản,tôisẽcaucó.Cảmxúc,dođó,đitừtrongrangoài.Cònsựlâytruyềncảmxúccơbảnchorằng,điềungượclạicũngđúng.Nếutôicóthểlàmbạncườithìđồngthờitôicũngcóthểlàmchobạnhạnhphúc.Nếutôikhiếnbạncaucó,tôicũngkhiếnbạnbuồnbực.Cảmxúc,khixéttrêntrườngnghĩanày,lạiđitừngoàivàotrong.

Mộtkhinghiêncứucảmgiáctheodòngtừngoàivàotrong,chúngtahoàntoàncóthểhiểuđượclàmthếnàomộtsốngườicóthểcóđượcảnhhưởngtolớnlênngườikhác.Nóiđúnghơn,mộtsốngườitrongchúngtarấtgiỏibiểuđạttâmtưvàtìnhcảm.Điềuđónóilênrằngnhữngngườinàylâytruyềncảmxúcxavàrộnghơnhẳnnhữngngườicònlại.Cácchuyêngiatâmlýhọcgọihọlà“Nhữngngườitruyềngửi”.Họcócátínhrấtđặcbiệt.Cơchếsinhlýhọcởhọcũngrấtkhácbiệt.Vídụ,cácnhàkhoahọcnghiêncứukhuônmặtcôngbốrằngcónhữngsựkhácbiệtrấtlớnvềcơmặt,vềhìnhdángvàvềcảsựlantỏacơgiữangườivớingười.“Tìnhhuốngnàykhônggiốngnhưtrongyhọc”,Cacioppogiảithích:“Cóngườitruyềnđạthếtsứcdiễncảmnênchắcchắncũngsẽcónhữngngườingheđặcbiệtnhạycảm.Sựlâytruyềncảmxúckhôngphảilàmộtcănbệnh.Nógầntươngtựnhưmộtkỹnăng”.

HowardFriedman,nhàtâmlýhọctạiĐạihọcCaliforniaởRiverside,đãtiếnhànhmộtnghiêncứumàônggọilàAffectiveCommunicationTest(BàiKiểmTraSựGiaoTiếpGâyCảmXúc)đểđánhgiákhảnănglâylancủacảmxúc.Bàikiểmtranàylàmộtđiềutradocánhânôngtựthựchiệnvới13câuhỏiliênquantớinhữngvấnđềnhư:Liệubạncóimlặngkhinghemộtđoạnnhạc

khiêuvũtuyệtvờikhông?Bạncườitođếnmứcnào?Bạncóchạmvàobạnbèkhinóichuyệnvớihọkhông?Bạncósứchútđếnđâutrongnhữngcáiliếcnhìnđầyquyếnrũ?Hayliệubạncóthíchtrởthànhtrungtâmcủasựchúýhaykhông?Sốđiểmcaonhấtcóthểđạtđượctrongbàitrắcnghiệmnàylà117điểm,vàsốđiểmtrungbình,theoFriedman,ởvàokhoảng71điểm.

Vậysốđiểmcaocóýnghĩanhưthếnào?Đểtrảlờichocâuhỏinày,Friedmanđãtiếnhànhmộtthínghiệmhếtsứcấntượng.Ôngchọnrakhoảngvàichụcngườighiđượcđiểmsốrấtcaotrongtrắcnghiệmcủamình-trên90điểm-vàvàichụcngườikhácvớiđiểmsốrấtthấp-dưới60điểm-rồiđềnghịhọđiềnvàomộtbảngcâuhỏiđiềutrađểđánhgiáxemhọcảmthấynhưthếnào“ngaytạithờiđiểmhiệntại”.Ôngtậptrungnhữngngườicósốđiểmcaovàocáccănphòngriêngrẽ,rồighéptừngngườivớihaingườicóđiểmsốthấp.Họđượcyêucầungồivớinhautronghaiphút.Họcóthểnhìnnhaunhưngkhôngđượcnói.Sauđấykhikếtthúcmỗilượt,họlạiđượcyêucầuđiềnvàomộtbảngcâuhỏiđiềutrachitiếtvềcảmxúchiệntạicủamình.TiếnsĩFriedmanpháthiệnrarằngchỉtrongvònghaiphútvớikhôngmộtlờinàođượcthốtra,nhữngngườicóđiểmsốthấpcuốicùngđãlâytâmtrạngcủangườiđiểmsốcao.Nếunhữngngườicósứchútvớisốđôngtrởnênchánnản,thấtvọng,cònnhữngngườikhôkhan,bìnhthườnglạiđanghoanhỉthìcuốicùng,sauhaiphútnhữngngườikhôkhan,bìnhthườngcũngsẽcócảmgiácchánnản,suynhược.Song,điềungượclạikhôngxảyra.Chỉduynhấtnhữngaicósứcbiểucảmrộngrãimớicóthểlâytruyềnchongườikháccảmxúccủahọ.

PhảichăngđâycũngchínhlàđiềuTomGauđãlàmđượcvớitôi?Yếutốthuhúttôinhiềunhấttronglầngặpgỡôngchínhlàgiọngnóicủaông.Gaucóchấtgiọngcủamộtcasĩopera.Cólúc,ôngnóinăngrấtnghiêmtúc(Ôngrấtthíchnói:“Xinlỗi,Gìcơạ”?)Cólúc,ônglạikéodàigiọng,biếngnhácvàdễdãi.Cónhữngkhi,ônglạiphảngphấtnụcườikhinói,khiếnchotừngữôngthốtranhưngânlênvớitiếngcười.Trongmỗitrạngtháibiểuđạtnhưthế,gươngmặtôngsẽsánglêntuỳứng,rồicửđộngthoảimáivàkhéoléotừtrạngtháinàysangtrạngtháikhác.Khônghềcósựmơhồ,nhậpnhằngtrongnétbiểuhiện.Mọithứnhưđãđượcvẽlênkhuônmặtông.Tấtnhiên,tôikhôngnhìnthấygươngmặtcủamìnhnhưngtôiđoánnósẽphảnchiếugươngmặtcủaGau.Lúcnày,sẽrấtthúvịnếutaxemxétngượclạithínghiệmvớicửđộnggậtgùvànhữngchiếctainghe.Đólàvídụvềviệcconngườibịthuyếtphụctheochiềutừngoàivàotrong,từmộtcửchỉbênngoàiđãảnhhưởngtớimộtquyếtđịnhnộitại.LiệutôicógậtđầukhôngkhiGaugậtđầu?VàtôicólắcđầukhôngkhiGaulắcđầu?Mãivềsau,tôimớigọilạivàđềnghịônglàmthửbàitrắcnghiệmvềsứchútsốđôngcủaHoward

Friedman.Khihaichúngtôilướtquabảngcâuhỏi,từngcâu,từngcâumột,ôngbắtđầumỉmcườiýnhị.Ởcâuhỏithứ11“Tôirấtdởmônkịchcâmvànhữngtròkhácnhưtròđốchữ”Gaucườiphálên.“Tôirấtkhánhữngmônđóđấy!Tôitoànthắngtrongtròchơiđốchữthôi”.Chưaphảilàconsốtuyệtđối117nhưngôngđãghiđược116điểm.

12.

Vàonhữnggiờkhắcđầutiênngày17tháng4năm1775,nhữngngườiđànôngsốngởLexingtonbangMassachusetts,bắtđầutậphợptạitrungtâmthịtrấn.Tấtcảtừ16đến60tuổiđềumangtheovũkhítựtạonhưsúngnòngdài,kiếmvàcảsúngngắn.Ngaykhitiếngchuôngbuổisánghômđóvanglên,lựclượngcủahọtănglênđángkểbởitừngtốp,từngtốpnhómvũtrangđếntừnhữngthịtrấnxungquanh.TừDedhamcó4tốp.TạiLynn,tấtcảđànôngđềutìmđếnLexington.Ởnhữngvùngxahơnvềhướngtâydùkhôngđượcthôngbáotrước,nhưngbuổisánghômđó,ngườidâncũngrấtkhẩntrươngđếnthamgiavàotrậnđánhtạiLexingtonvàhọđãbỏcảcàycuốctrênđồng.Ởnhiềuthịtrấn,gầnnhưtoànbộđànôngđềuđượctậphợpchotrậnđánh.Mọingườikhôngcóquânphục,đồngphụcnênhọmặcquầnáothườngngày,nhữngchiếcáokhoácdàychốnglạicáigiábuốtcủabuổisángsớmvànhữngchiếcmũvànhrộng.

KhidânchúngthuộcđịađangđổdồnvềLexingtonthìquânđộichínhquycủaAnhcũngđangtậptrungđộihìnhtiếnvềnơiđây.Đếnchậptối,nhữngngườilínhtiênphongcóthểnhìnthấyxungquanhhọtrongánhchiềumờtỏrấtnhiềuquânlínhđượcvũtranglaoquanhữngcánhđồngliềnkề-quânđộiAnhđangvộivãtiếnnhanhhơntớiLexington.Khitiếngầnsáttrungtâmthịtrấn,quânAnhđãnghethấytiếngtrốngđánhdồnxaxadộiđến.Cuốicùng,khihaibêngiápmặt:chưađến100quândâncủalựclượngbảovệđịaphươngđốiđầuvớihàngtrămlínhAnh.Trongtrậnđánhđầutiênđó,quânAnhbắtđượcchỉhuycaonhấtcủathuộcquốc,vàhạbảyngườibênlựclượngchốngđối.Tuynhiênđómớichỉlàmộttrongrấtnhiềutrậnđịacủangàyhômđó.KhitiếptụchànhquânđếnConcordvớihivọngtìmđượcnhữngkhosúngvàđạndượcmàtheothôngtintìnhbáolàcócấtgiữởđó,thêmmộtlầnnữa,quânAnhlạiđụngđộvớiquântựvệđịaphương.NhưnglầnnàyquânAnhđãbịđánhbại.ĐólàthờikhắcđầutiêncủaCuộcCáchMạngMỹ,mộttrậnchiếnmàtrướckhikếtthúcnóđãđượcdựđoánlàđẫmmáuvàhuyđộngđồngloạttoànthểmộtquốcgiađangbịlệthuộc.Khicácnhàlãnhđạothuộcquốctuyênbốđộclậpvàonămtiếptheo,sựkiệnnàytrởthànhchiếnthắngchotoànbộmộtquốcgia.Nhưngđókhôngphảilàđiểmkhởiđầu.Điểmkhởiđầuthựcsựlàmộtbuổisángmùaxuânlạnhgiá,một

đạidịchtruyềnkhẩuđượcpháttánđitừmộtcậubéchănngựatớikhắpmọivùngcủaxứNewEngland,thôngquasốítnhữngcánhânđặcbiệt:mộtsốlàNgườiBánHàngvàmộtnhânvậthộitụkhảnăngthiênbẩmđặcbiệtcủacảmộtNhàThôngTháivàmộtNgườiKếtNối.

3.YếutốkếtdínhSesamestreet,Blue’scluesvànhữngvirusgiáodục

Cuốithậpkỷ1960,nhàsảnxuấtchươngtrìnhtruyềnhình,JoanGanzCooney,đãkhởiphátmộtđạidịchmới.MụctiêuJoanhướngtớilànhữngđứatrẻtừbađếnnămtuổi.Tácnhânlâynhiễmlàtruyềnhìnhvàthứvirusbàmuốnpháttánlàhọctập.Chươngtrìnhcóthờilượngchẵnmộtgiờđồnghồvàđượcphátliêntụcnămngàymộttuần,vớihivọngnếuchừngđóthờigianđủsứclâytruyềnthìchươngtrìnhsẽtrởthànhmộtĐiểmBùngPhátmớitronggiáodục:đemđếnchonhữngemcóhoàncảnhkhókhănmộtbàihọcvỡlòngtrướckhibướcvàobậctiểuhọc,pháttánđicácgiátrịtiềnhọcđườngtừnhữngngườitheodõichươngtrìnhtớinhữngngườikhôngtheodõi,lantruyềnảnhhưởngsangcácemnhỏ,cácbậcphụhuynhvàsẽkéodàiđếnđộtạorađượctácđộngtốtngaycảkhicácemngừngxemchươngtrình.Cooneycólẽđãkhôngsửdụngcáckháiniệmhaymôtảnhữngmụctiêucủamìnhchínhxáctheocáchthứcnóitrên.Nhưngvềbảnchất,nhữnggìCooneymuốnthựchiệnvẫnlàtạoramộtđạidịchhọctậpđốiphólạiđạidịchnghèođóivàthấthọcđanghoànhhoànhlúcđó.BàđặttênchoýtưởngnàylàSesameStreet.

Dùsaođichăngnữa,đâycũnglàmộtýtưởngrấttáobạo.Truyềnhìnhlàphươngtiệntiếpcậnsốđônghiệuquả,rấtnhanhchóngvàkhôngtốnkém,vừamangtínhgiảitrílạivừagâyđượcấntượngmạnh.Thếnhưng,truyềnhìnhvẫnkhôngphảilàmộtsânchơimangtínhgiáodụcchuyênbiệt.GerandLesser,chuyêngiatâmlýtạiĐạihọcHarvard,ngườicùngthamgiavớiCooneyxâydựngSesameStreetchobiếtlầnđầutiênnhậnđượclờiđềnghịmờithamgiavàodựánhồicuốinhữngnăm1960,ôngđãrấthoàinghi.Ôngkểlại:“Tôirấtchútrọngđếnsựhàihòagiữaphươngphápdạydỗvànhữnghiểubiếtvềtâmlýbọntrẻ.Nếucốcôngtìmrađượcưuđiểmcủabọntrẻ,bạnsẽgiúpchúngpháthuyđượcnhữngưuđiểmđó.Nếucốcônghiểuchođượcnhữngđiềucònchưahoànthiệnởchúng,bạnsẽgiúpchúngtránhđượcnhữngkhuyếtđiểmđó.Rồibạnsẽthửvàdạydỗbọntrẻtheonhữnghiểubiếtsơlượcvềchúng…Truyềnhìnhkhôngcóđượctiềmnăngvàsứcmạnhđểthựchiệnđượcđiềuđó”.Đểđạtđượchiệuquả,quátrìnhdạydỗphảimangtínhtươngtác.Nóphảikhuyếnkhíchtừngcánhânđứatrẻthamgiahoạtđộng;phảivậndụngđếntấtcảcácgiácquan;vàphảicókhảnăngphảnhồicáchànhvicủađứatrẻ.Thếnhưngtivilạichỉlàmộtcáihộpbiếtnói,khônghơnkhôngkém.Cáccuộcthínghiệmthườngchothấynhữngemkhiđượcyêucầuđọcmộtđoạnvănrồisauđấyđượckiểmtralạithườngđạt

điểmcaohơnnhữngemtheodõichủđềtươngtựtrêntruyềnhình.Đốivớicácchuyêngiagiáodục,truyềnhìnhđượcđánhgiálàcó“mứcthamgiathấp”.Truyềnhìnhgiốngnhưmộtđợtcúmcóthểlâylanrấtnhanhtrongkhắpcộngđồngnhưnglạichỉgâyrasổmũinhẹvàbiếnmấtnhanhchóngsaumộtngày.

Tuyvậy,CooneyvàLessercùngngườicộngsựthứbalàLloydMorrisettthuộcquỹbảotrợMarkeltạiNewYorkvẫnquyếtđịnhbắttayvàothựchiện.Họlêndanhsáchmộtsốchươngtrìnhmangtínhsángtạohàngđầutrongthờigianđó.Họhọchỏi,vậndụngnhữngkỹthuậtquảngcáotrêntruyềnhìnhđểdạycácemnhỏlàmquenvớicácconsố.HọsửdụngnhữngcảnhphimsinhđộngtrongchươngtrìnhphimhoạthìnhmỗisángthứBảyđểdạycácemnhữngbàihọcvềbảngchữcái.Nhữngnhânvậtnổitiếngcũngđượcmờithamgiahát,múavàsắmvaitrongcáctiểuphẩmhàingắnvớimụcđíchđemđếnnhữngbàihọcvềtìnhđoànkếthayvềchínhcảmxúccủacácem.Khôngchỉdừngởđó,SesameStreethướngđếnnhữngmụctiêucaohơnvàcũngnỗlựchơnhẳnbấtcứmộtchươngtrìnhthiếunhinàokhác.Điềutuyệtvờilàchươngtrìnhrấtthànhcôngvàhiệuquả.Gầnnhưởbấtkỳgiaiđoạnnào,giátrịgiáodụccủamộtchươngtrìnhtruyềnhìnhluônphảiđượckiểmtratrước-vàtronglịchsửtruyềnhình,chưamộtchươngtrìnhnàolạiphảitrảiquanhữngkiểmtrakỹlưỡngvềtínhhọcthuậtcaonhưSesameStreet-cuốicùng,chươngtrìnhcũngđượcchứngminhlàcókhảnăngnângcaokỹnănghọcvàđọccủacáckhángiảnhỏtuổi.Chỉcórấtítnhàgiáodụcvàtâmlýhọctrẻemvẫnkhôngtinnổirằngchươngtrìnhđãtruyềnđithànhcôngthôngđiệpcótínhlâylantớikhắpcácgiađìnhcóconemthườngxuyêntheodõichươngtrình.NhữngngườikhaisinhraSesameStreetđãlàmđượcmộtđiềuphithường.VàcâuchuyệnvềquátrìnhthựchiệnSesameStreetchínhlàmộtminhhọahoànhảochoquyluậtthứhaitrongĐiểmBùngPhát-Yếutốkếtdính.Cooneyvàcộngsựcủabàđãpháthiệnrarằngchỉbằngnhữngđiềuchỉnhnhỏnhưngcóýnghĩaquyếtđịnhtrongcáchthứctrìnhbàyýtưởngtrướcnhữngtrẻchưađếntuổiđihọc,họcóthểkhắcphụcđượcđiểmyếucủatruyềnhìnhkhiđóngvaitròlàcôngcụdạyhọcvàthựchiệnđượcnhữngđiềumàchínhhọcũngphảicôngnhậnlàđángnhớ.SesameStreetthànhcôngvìđãtìmđượccáchkhiếntruyềnhìnhtrởnêncósứckếtdínhhơn.

1.

TheoQuyluậtthiểusốmàtôiđãđềcậpđếntrongchươngtrước,mộtyếutốcóvaitròtốiquantrọngtrongcácđạidịchchínhlàđặcđiểm,tínhcáchcủangườiđưatin.Mộtđôigiày,mộtlờicảnhbáo,mộtsựlâynhiễmhaymộtbộ

phimcóthểcósứclâylancaorồibùngphátchỉđơngiảnvìđãđượckếthợpvớimộtkiểucánhânđặcbiệtnàođó.Nhưngtrongtấtcảcácvídụtrênđây,tôiđặtragiảđịnhrằngtựbảnthânthôngđiệpđãlàmộtthứgìđócókhảnăngbùngphát.PaulReverekhởiphátmộtđạidịchtruyềnkhẩubằngthôngtin“QuânAnhđangđến”.Nhưngnếuthayvìthôngtinnày,chuyếnđiđêmđócủaPaulchỉlàđểthôngbáocửahàngcủaôngđangbángiảmgiácahợpkimthiếc,thìngaycảông,mộtngườivôcùngtàinăngvàkhéoléo,cũngkhôngthểlàmkinhđộngtoànbộvùngMassachusetts.

Tươngtựnhưthế,RogerHorchowgửifaxchotấtcảbạnbècủamìnhgiớithiệuvềnhàhàngôngđượccongáiđưađến,thựchiệnbướcđầutiêncủaquátrìnhtạophátmộtdịchtruyềnkhẩu.Thếnhưng,rõràng,đểmộtdịchtruyềnkhẩucóthểbùngphátthìnhàhàngđónhấtđịnhphảilàmộtnhàhàngthựcsựtuyệtvời.Nóphảilànhàhàngđểlạiấntượngtốtchocácthựckháchđếndùngbữa.Trongcácđạidịch,vaitròcủangườitruyềnphátlàkhôngthểphủnhận:họlàyếutốkhiếnthôngđiệplantỏa.Nhưngnộidungcủathôngđiệpcũngquantrọngkhôngkém.Vàmộtđặctínhcụthểtạonênthànhcôngcủathôngđiệpchínhlàđặctính“kếtdính”.Liệuthôngđiệp-nhưđồăn,bộphim,haysảnphẩm-cóđángnhớkhông?Vànếucó,liệunócóđángnhớđếnđộtạorađượcnhữngthayđổithôithúcmộtaiđóphảihànhđộnghaykhông?

Kếtdínhởđâycóvẻnhưlàsựdễhiểuvàrõràng.Khimuốnchắcchắnnhữngđiềumìnhnóirasẽđượcnhớđến,hầuhếtchúngtasẽnhấnmạnhlờinóicủamình.Tasẽnóitovàlặpđilặplạinhiềulầnnhữngđiềuphảinói.Đâycũnglàđiềumànhữngngườilàmmarketingcholàđúng.Trongngànhquảngcáo,cómộtcâucáchngônnhưthếnày:mộtchươngtrìnhquảngcáophảiđượcxemítnhấtsáulầntrướckhingườitacóthểnhớđếnnó.VàcâucáchngônnàyđãtrởthànhbàihọcnằmlòngđốivớiCoca-ColahayNike,nhữngnhàsảnxuấtcóngânsáchhàngtrămtriệuđôlađểchichomarketingvàđủnănglựctàichínhđểtungthôngđiệpcủamìnhdồndậptrêntấtcảcácdạngphươngtiệntruyềnthông.Tuynhiên,phươngphápnàykhôngphảilúcnàocũnghữudụngvớitấtcả;chẳnghạnnhưmộtnhómngườicốcôngkhuấyđộngmộtđạidịchvănhóavớisốngânsáchítỏivàtoànbộthờilượngphátsóngtrêntruyềnhìnhchỉgóigọntrongmộtgiờđồnghồlàmộtkếhoạchkhôngkhảthi.Vậycóhaykhôngnhữngcáchthứcvớiquymônhỏhơn,tiếnhànhkhônkhéohơn,dễdànghơnđểkhiếnmộtđiềugìđótrởnêncósứckếtdính?

Hãycùngxemxétlĩnhvựcmarketingtrựctiếp.Giảsửcómộtcôngtyđặtquảngcáotrênmộttạpchíhoặcgửithưtrựctiếpcóđínhkèmphiếudự

thưởngđếnkháchhàngđểngườiđọcgửilạiýkiếnphảnhồitrênphiếuđiềutravềsảnphẩm.Tiếpcậnkháchhàngthôngquathôngđiệpkhôngphảilàphầnkhókhăntrongmarketingtrựctiếp.Cáikhóchínhlàkhiếnkháchhàngdừnglại,đọcquảngcáo,nhớvàsauđó,hànhđộngtheothôngđiệpquảngcáo.Đểtìmrađượcloạihìnhquảngcáocóhiệuquảtốtnhất,nhữngnhàlàmmarketingtrựctiếpđãthựchiệnnhữngkiểmtratrênphạmvirộng.Vớicùngmộtnộidungquảngcáo,họxâydựngnhiềuphiênbảnkhácnhaurồichochạyđồngloạtởcácthànhphốkhácnhauvàtiếnhànhsosánhtỷlệphảnhồicủamỗiphiênbản.Cácnhàlàmquảngcáotruyềnthốngthườngđịnhtrướcýtưởngvềcácyếutốgiúpvậnhànhquảngcáo:tínhhàihước,thiếtkếđồhọahấpdẫn,vàsựxuấthiệncủamộtngườinổitiếng.Trongkhiđó,nhữngngườilàmmarketingtrựctiếprấtítquyếtđịnhtrướcnhưvậy,bởisốlượngphiếudựthưởngđượcgửivềhaysốngườigọiđếnsố800phảnhồithôngtinvềquảngcáotruyềnhìnhmanglạichohọmộtphươngthứcđánhgiákháchquanvàchínhxácvềtínhhiệuquảcủaquảngcáo.Trongthếgiớiquảngcáo,nhữngngườilàmmarketingtrựctiếplànhữngmônsinhthựcthụcủathuyếtkếtdínhvànhiềukinhnghiệmđángchúýcủahọkhitiếpcậnkháchhàngđếntừchínhnhữngthànhquảnghiêncứucủahọ.

Chẳnghạnnhưvàonhữngnăm1970,nhàmarketingtrựctiếpđãđivàohuyềnthoại,LesterWunderman,đãđấutrậncuốicùngvớiMcCannEricksoncủahãngMadisonAvenueđểgiànhđượcsựtínnhiệmcủahãngthuColumbiaRecordClub.Cũngnhưbâygiờ,vàothờiđiểmđó,Columbialàmộttrongnhữnghãngnhậnđặthàngquathưlớnnhấttrênthếgiới,vàWundermanđãphụtráchcôngviệcquảngcáochoColumbiaRecordkểtừkhihãngnàythànhlậpvàonhữngnăm1950.Tuyvậy,ColumbiađãquyếtđịnhthuêMcCannđểchorađờimộtloạtcácquảngcáotruyềnhình,hỗtrợchoquảngcáomarketingtrựctiếpquabáochícủaWunderman.Đókhôngphảilànhữngchươngtrìnhquảngcáolúcnửađêmvớiconsố800miễnphímàlànhữngtiêuđiểmtruyềnhìnhchuẩnmực,đượcthiếtkếchỉnhằmnângcaonhậnthứccủakháchhàngvớinhữngdịchvụcủahãng.Dovậy,cóthểhiểuđượcWundermanđãthấtvọngnhưthếnào.ÔngđãchèoláivậnmệnhcủaColumbiaRecordtrongkhoảng20nămvàôngkhôngthíchviệcchiasẻdùchỉlàmộtphầnnhỏcôngviệccủamìnhchođốithủcạnhtranh.Wundermancũngkhôngbịthuyếtphụcbởiýkiến:chiếnlượcquảngcáocủaMcCannthựcsựđemđếnmộtlợiíchnàochoColumbiaRecord.Đểgiảiquyếtvấnđề,ôngđãđềnghịtiếnhànhmộtbàikiểmtrađánhgiá.Theoông,Columbianênthựchiệnmộtquảngcáokhác,bổsungđầyđủchochươngtrìnhquảngcáotrêntạpchíđịaphươngTVGuideandParadedohãngôngthựchiệnở26thịtrườngtruyềnthôngtrênkhắpnướcMỹ.McCannsẽđượcphépphátcácchươngtrìnhquảngcáo“nhậnthức”trêntruyềnhìnhở13thị

trường.13thịtrườngcònlạisẽdoWundermanđảmnhận.ChươngtrìnhquảngcáocủabênkhiếnlượngphảnhồivềquảngcáotrêntạpchíTVGuideandParadetănglênnhiềunhất,bênđósẽchiếnthắng.PhíaColumbiaRecordđãchấpthuậnvàmộtthángsauhọthốngkêkếtquảthuđược.PhảnhồithuđượctrongcácthịtrườngcủaWundermantănglên80%,ápđảoconsốkhiêmtốn19,5%củaMcCann.Wundermanđãgiànhthắnglợituyệtđối.

ChìakhóachosựthànhcôngcủaWundermanđượcbiếtđếnvớicáitên“sănlùngkhobáu”.TrêntấtcảcácquảngcáocủatạpchíTVGuideandParade,ôngđềnghịgiámđốcphụtráchmỹthuậtđặtmộthìnhhộpmàuvàngnhỏtrêngócphiếudựthưởng.Sauđó,ôngchoviếtmộtloạtcácquảngcáotruyềnhìnhtiếtlộthôngtinvề“BímậtvềchiếcHộpVàng”.Từnhữngchươngtrìnhquảngcáonày,khángiảbiếtrằngnếutìmthấyhộpvàngtrongtạpchí,hãyviếtlênđótêncủabấtkỳđĩahátnàocủahãngColumbiavàsauđóhọsẽđượctặngmiễnphíđĩahátđó.NhưlýthuyếtWundermanđưara,chiếchộpvànglàmộtdạngkíchphát.NóđưaralýdokhiếnkhángiảphảiđểmắtđếncáctrangquảngcáotrênTVGuideandParade.Nócũngtạorasợidâyliênkếtgiữathôngđiệpmàkhángiảnhìnthấytrêntruyềnhìnhvớithôngđiệpmàhọđọcđượctrênbáo.Chiếchộpvàng“khiếnngườiđọc/ngườixemtrởthànhmộtphầncủahệthốngquảngcáotươngtác.Ngườixemkhôngchỉđơnthuầnlàkhángiảmàcònlàngườitrựctiếpthamgia.Xemquảngcáolúcnàygiốngnhưkhichơimộttròchơi...Tínhhiệuquảcủatoànbộchiếndịchthậtquábấtngờ.Năm1977,khôngmộtquảngcáonàotrongkếhoạchquảngcáotạpchítrêndiệnrộngđemlạilợinhuậnchohãng.Nhưngbướcsangnăm1978,vớisựhỗtrợcủachươngtrìnhquảngcáoChiếcHộpVàngtrêntruyềnhình,tấtcảcácchươngtrìnhquảngcáotrêntạpchícứlầnlượtgặtháiđượclợinhuận-đâyquảlàmộtbướcngoặtchưatừngcó.

Điềuthúvịvềcâuchuyệnnàylàởchỗ,theonhữngdựđoánthôngthường,McCannlẽraphảilàngườigiànhchiếnthắng.Chiếchộpvàngcóvẻnhưchỉlàmộtýtưởngxoàngxĩnh,hếtsứctầmthường.ChínhhãngColumbiaRecordcũngđãhoàinghivềđiềunàyđếnđộWundermanphảitốnhàngnămtrờithuyếtphụchọchoôngđượclàmthử.Cònkhiđó,McCannlàmộttrongnhữngđứaconcưngcủaMadisonAvenue-mộtdoanhnghiệpnổidanhnhờtínhsángtạo,sựtinhtế,vànhạybén.Khôngnhữngthế,thờigianMcCannhoạtđộngtronglĩnhvựctruyềnthônglâuhơnWundermannhữngbốnlần.McCannđãmuađượcnhiềuthờilượngphátsóngvàogiờcaođiểm,còncácchươngtrìnhquảngcáocủaWundermanlạichỉđượcphátvàigiờvàobuổisángsớm.Trongchươngcuốicùng,tôisẽtrìnhbàykỹhơnvềcácđạidịchvàmộtphầnvềchứcnăngtruyềnthôngđiệpđếnmộtlượngngườirấtlớncủachúng.Vàkhixéttheotiêuchuẩnđó,McCannluônlàngườiđứngđầu.

TấtcảnhữnggìMcCannthựchiệnđềuđúngđắnnhưnglạikhôngcóđiểmchạmnhẹcuốicùng,cáihộpvàng,yếutốmanglạitínhkếtdínhchothôngđiệpcủahọ.

Nếuxemxétkỹcácýtưởnghaythôngđiệpcủađạidịch,tasẽthấynhữngyếutốkhiếncácýtưởng,thôngđiệpđócóthểkếtdínhhóaralạicũngnhỏbévàdườngnhưbìnhthườngnhưchiếchộpvàngcủaWundermanvậy.Chẳnghạn,chúngtahãycùngxemxétnhữngthínghiệmvềtrạngtháisợhãidonhàtâmlýxãhộihọc,HowardLevanthan,tiếnhànhvàonhữngnăm1960.LevanthanmuốnbiếtliệuôngcóthểthuyếtphụcđượcmộtnhómsinhviênnămcuốicủaĐạihọcYaleđitiêmphònguốnvánhaykhông.Ôngđãchianhómsinhviênnàyrathànhnhiềunhómnhỏvàđưachomỗisinhviênmộtcuốnsáchnhỏbảytrang,giảithíchvềmứcđộnguyhiểmcủacănbệnh,tầmquantrọngcủaviệctiêmphòngvàthôngtinxácthựclànhàtrườngđangcóchươngtrìnhtiêmphònguốnvánmiễnphíchotấtcảnhữngsinhviênquantâmtạitrungtâmytếcủakýtúcxá.Cuốnsáchnhỏnàyđượcphátradướimộtsốphiênbảnkhácnhau.Mộtsốsinhviênnhậnđượcphầnphiênbản“gâysợhãicao”trongđómôtảuốnvánbằngnhữngthuậtngữgâyấntượngsâusắc,inkèmtheocảnhữngbứcảnhmàuchụpmộtđứatrẻđanglêncơncogiật,haychụpnhữngbệnhnhânbịbệnhuốnvánvớiốngthôngtiểu,nhữngthươngtổnphảiphẫuthuậtmổphếquản,rồicảốngthôngmũiđểthởoxysuyhôhấp.Còntrongphiênbản“ítgâysợhãi”,ngônngữdùngđểmiêutảnguycơcủacănbệnhuốnvánđượcgiảmnhẹvàkhônghềcóảnhđikèm.Levanthalmuốntìmhiểuxemnhữngcuốnsáchgiớithiệukhácnhaunhưthếsẽcótácđộngnhưthếnàolêntháiđộcủasinhviênvềcănbệnhuốnvánvàkhảnănghọchịuđitiêmphòng.

Ởmộtmứcđộnàođó,tahoàntoàncóthểđoánđượckếtquảcuộcthửnghiệm.Vềsau,khinhậnđượcphiếucâuhỏiđiềutra,dườngnhưtấtcảsốsinhviênđóđềuýthứcrấtrõvềnhữngnguyhiểmdocănbệnhuốnvángâyra.Tuynhiên,nhữngsinhviênđượcphátquyểnsáchphiênbản“gâysợhãicao”tintưởngvàotầmquantrọngcủaviệctiêmphònghơnvàkhảnăngcamkếtsẽtiêmphòngcũngcaohơn.Tuynhiên,tấtcảnhữngkhácbiệtnàybiếnmấtkhiLethavannhìnvàosốlượngsinhviênthựcsựđãđitiêmphòng.Mộtthángsaucuộcthínghiệm,gầnnhưkhôngmộtsinhviênnào-chỉvẻnvẹncó3%-đếntrungtâmytế.Vìmộtlýdonàođó,cácsinhviênđãquêntấtcảnhữngđiềuhọbiếtvềcănbệnhuốnván,nhữngbàihọcmàhọhọcđượcđãkhôngbiếnthànhhànhđộng.Haynóicáchkhác,thínghiệmnàyđãkhôngtạorađượcsựkếtdính.Vậy,nguyênnhânlàdođâu?

NếukhôngbiếtgìvềYếuTốKếtDính,cólẽchúngtasẽkếtluậnrằngcó

điềugìđókhôngổntrongnhữngcuốnsáchmàcácsinhviênnhậnđược.Cóthểchúngtasẽphânvânliệunỗlựcgâysợhãitrongsinhviêncóphảilàphươngpháphợplýhaykhông;liệucótồntạiđịnhkiếnnàođóvềcănbệnhuốnváncảntrởcácsinhviênthừanhậntìnhtrạngnguyhiểmcủamìnhhaykhông;hoặccólẽchínhbảnthâncôngtácchămsócytếlàđiềukhiếncácsinhviênphảidèchừng.Dùcórơivàobấtkỳtrườnghợpnào,consố3%phảnhồiđãchothấyđểđạtđượcmụctiêuđềra,vẫncòncảmộtchặngđườngdàiphíatrước.Thếnhưng,lýthuyếtvềYếuTốKếtDínhlạigợiramộtvấnđềhoàntoànkhác.Theolýthuyếtnày,vấnđềởđâycólẽkhôngliênquanchútnàođếnýđồtổngthểcủathôngđiệp,vàtấtcảnhữnggìchiếndịchnàycầnchỉlàmộtchiếchộpvàngnhỏ.Chínhvìvậy,khiLevathanthựchiệnlạicuộcthínghiệm,chỉmộtthayđổinhỏcũngđãđủđểđẩytỷlệtiêmvắc-xinlênđến28%.Thayđổinhỏấychỉđơngiảnlàởtấmbảnđồkhukýtúcđượcthêmvào,cóđánhdấukhoanhtrònvịtrícủatrungtâmytếvàthờigiantiêmphòngđượcghirõ.

Nghiêncứunàychorahaikếtquảrấtthúvị.Thứnhấtlà:trong28%sinhviênđitiêmphòng,sốsinhviênnằmtrongnhóm“gâysợhãicao”vànhóm“ítgâysợhãihơn”lànhưnhau.Tấtcảnhữngđiểmlấnlướtđầythuyếtphụcđượcthêmvàotrongcuốnsáchphiênbản“gâysợhãicao”cũngđềukhônggâyrađượcbấtkỳmộttácđộngnào.Khôngcầnxemnhữngbứcảnhkinhkhủngkia,cácsinhviêncũngbiếtuốnváncóthểgâyranhữngnguyhiểmgìvàcầnphảilàmgìđểbảovệmình.Điềuthúvịthứhaichínhlàởchỗ:vìlàcácsinhviênnămcuối,chắcchắnhọphảibiếttrungtâmytếcủatrườngnằmởđâuvàchắcchắnđãtừngđếnđóvàilần.Vậynênđiềuđángnghingờlàliệucóbấtkỳaitrongsốhọthựcsựphảidùngđếnbảnđồcủacuốnsách?Haynóicáchkhác,thứmàchiếndịchnàycầnđểkíchphátkhôngphảilàsựthêmvàocủanhữngthôngtinmớibổsung,màlàsựthayđổitinhtếnhưngquantrọngtrongcáchtrìnhbày.Cácsinhviêncầnbiếtcáchlàmthếnàođểhoàhợpmọithứvềbệnhuốnvánvớicuộcsốngcủamình.Việcđưathêmvàotấmbảnđồvàbảngthờigiantiêmphòngđãbiếncuốnsáchtừmộtbàihọctrừutượngvềcácnguycơbệnhtật-mộtbàihọckhôngkhácbiệtsovớivôsốnhữngbàihọcmàthườngngàyhọvẫnnhậnđượctrongsuốtđờisinhviêncủamình-thànhmộtlờikhuyênsứckhỏeriêngtưvàthựctế.Vàkhitrởnênriêngtưvàthựctế,lờikhuyênđósẽtrởthànhđiềuđángnhớ.

TrongthínghiệmvềmứcđộsợhãicủaLevanthanvàcôngviệccủaWudermanởhãngColumbiaRecords,córấtnhiềungụýcóthểtrảlờichocâuhỏi-làmthếnàođểkíchphátvàkhiếncácđạidịchxãhộibùngnổ.Trongxãhộihiệnnay,chúngtađãbịlấnátquánhiềubởinhữngngườiluônđòihỏiđượcquantâm,chúý.Chỉtrongthậpkỷvừaqua,thờilượngdành

choquảngcáotínhtrungbìnhtrênmộtgiờphátsóngđãtăngtừsáuphútlênchínphútvàconsốnàytiếptụctăngthêmmỗinăm.HãngMediaDynamicscótrụsởtạiNewYorkdựđoánrằngtrungbìnhhiệnnay,mỗingày,mộtngườiMỹphảixem254quảngcáokhácnhautrêntruyềnhình,tănggần25%sovớithờiđiểmgiữanhữngnăm1970.VớihàngtriệuwebsitetrênInternet,cáchệthốngdâycápmỗingàytảikhoảng50kênhchươngtrìnhvàchỉcầnlướtquadãytạpchícủabấtkỳhiệusáchnào,tasẽnhậnthấyrằngmỗituần,mỗitháng,cóhàngnghìntạpchíralò,trànngậpquảngcáovàthôngtin.Trongngànhcôngnghiệpquảngcáo,sự“bộithực”thôngtinnhưthếđượcgọilàvấnnạn“mớbòngbong”vàvấnnạnnàyđãkhiếnviệctạosứckếtdínhchothôngđiệpcàngngàycàngtrởnênkhókhănhơn.Năm1992,đểgiànhđượcquyềntàitrợchoOlympic,hãngCoca-Colađãphảibỏra33triệuđôla,thếnhưngdùđâylàmộtcúhuýchquảngcáorấtlớn,chỉcó12%khángiảxemtruyềnhìnhnhậnraCoca-ColalàđồuốngcógachínhthứccủaOlympiccòn5%lạiđinhninhrằngPepsimớilànhàtàitrợchínhthức.Theokếtquảcủacuộcnghiêncứudomộtcôngtyđiềutraquảngcáothựchiện,bấtcứkhinàobốnquảngcáokhácnhau,mỗiquảngcáocóđộdài15giâyxuấthiệntrongkhoảngthờigianhaiphútrưỡiphátchươngtrìnhquảngcáo,tínhhiệuquảcủanhữngchươngtrìnhquảngcáođósẽgầnnhưvềkhông.Chúngtachỉđơnthuầnkhôngnhớđượcphầnlớnnhữnggìchúngtađượcchobiết,đọchayxemđược.Thờiđạithôngtinđãlàmnảysinhvấnđềtínhkếtdính.NhưnghaivídụvềLevanthalvàWundermanđãchochúngtathấycóthểcónhữngcáchrấtđơngiảnđểtăngcườngđộkếtdínhvàđưatínhkếtdínhvàothôngđiệp.Thựctếnàyrõràngrấtquantrọngvớinhữngngườilàmmarketing,giáoviênvàquảnlý.Tuythế,cólẽvẫnchưacómộtđốitượngnàominhhọachotiềmnăngtạokếtdínhtheokiểunàyhiệuquảnhưchươngtrìnhgiáodụcthiếunhitrêntruyềnhình,màcụthểởđâylànhữngngườitạorachươngtrìnhSesameStreetvàsauđólàchươngtrìnhăntheo,Blue’sClues.

2.

SeseamStreetnổitiếnghơncảlànhờvàonhữngthiêntàisángtạomànóđãquytụđược,đólànhữngngườinhưJimHenson,Jeo,RaposovàFrankOz,nhữngngười,bằngtrựcgiácnhạybén,luônthấuhiểuđượccầnphảilàmgìđểhiểuđượccácemnhỏ.HọlàcácđápántruyềnhìnhtrướcnhữngBeatrixPotter,L.FrankBaumhayDr.Seuss.NhưngsẽthậtsailầmkhichorằngSesameStreetlàdựánđượcthainghéntừmộtýtưởngchớpnhoáng.Yếutốkhiếnchochươngtrìnhtrởnênđộcđáo,trênthựctếchínhlàphạmvimàtạiđóchươngtrìnhtrởthànhnửađốilậphoàntoànvớinó-tứcphạmvimàtạiđó,sảnphẩmcuốicùngđượctạoratỉmỉvàchauchuốt.SesameStreetđược

xâydựngdựatrênquanđiểmđơnnhấtvàcótínhđộtphá:Nếucóthểgiữđượcsựchúýcủacácemnhỏ,chúngtasẽcóthểgiáodụcđượcchúng.

Quanđiểmtrêncóvẻrõràngnhưngthựcsựlạikhônghẳnvậy.Ngàynay,rấtnhiềunhàphêbìnhtruyềnhìnhlạichorằngđiềunguyhiểmởtruyềnhìnhchínhlàởchỗnódễgâynghiện,rằngtrẻemvàngaycảngườilớncũngxemtruyềnhìnhmảimênhưbịhúthồn.Theođó,chínhnhữngđặcđiểmcơbảncủatruyềnhình-nhưbạolực,ánhsángrựcrỡ,âmthanhtovàvuinhộn,chuyểncảnhnhanhchóng,phóngto,thunhỏthuậntiện,hànhđộngđượccườngđiệuhóavàtấtcảnhữngđiềukhácmàchúngtacóthểliêntưởngtớitừmộtchươngtrìnhquảngcáotrêntruyềnhình-đãthuhútsựchúýcủachúngta.Haynóicáchkhác,đểtheodõitiếpcácchươngtrình,chúngtakhôngnhấtthiếtphảihiểunhữnggìmìnhđangxemhaynắmđượcnhữnggìmìnhnhìnthấy.Đâychínhlàđiềunhiềungườiámchỉđếnkhichorằngtruyềnhìnhrấtthụđộng.Chúngtatheodõikhiđượckíchthíchbởitấtcảnhữngâmthanhđadạng,sốngđộngtrênmànảnh.Vàchúngtaquayđihaychuyểnsangkênhkháckhiđãchánvàmệtmỏi.

Tuynhiên,nhữngnhànghiêncứutruyềnhìnhtiênphongcủathậpniên1960và1970,thếkỷXX-đặcbiệtlàDanielAndersoncủatrườngđạihọcMassachusetts-bắtđầukhámphárarằngnhữngembésắpbướcvàođộtuổiđếntrườngkhôngxemtruyềnhìnhtheocáchthứcnhưthế.“Mọingườithườngchorằngcácemthườngngồixuống,nhìnchằmchằmvàomànhìnhvàchìmvàothếgiớiriêngcủamình”,ElizabethLorch,chuyêngiatâmlýhọccủaĐạihọcAmherst,chobiết,“Nhưngđếnkhibắtđầunghiêncứukỹnhữnggìcácemlàm,chúngtôimớipháthiệnthấycácemthườngxemnhátgừngtrongchốcláthơn.Cácemcửđộngnhiềuchứkhôngchỉngồivàxemchằmchằm.Cácemcóthểtậptrungchúývàohaihoạtđộnghoàntoànkhácnhau.Vàđiềunàykhôngxảyrangẫunhiên.Cónhữngảnhhưởngcóthểdựđoánđượcđộnglựckhiếncácemquaylưnglạimànhìnhvànhữngđộnglựcnàykhôngphảilànhữngđiềubìnhthường,khôngchỉđơnthuầnlàánhsánghaytiếngđộngmạnh.Chẳnghạnnhưcólần,LorchđãbiêntậplạimộtvởkịchtrongchươngtrìnhSesameStreetsaochonhữngcảnhchínhởmộtsốđoạnkhôngđitheologiccủavởkịch.Nếucácemchỉđểýđếnánhsángvàtiếngđộng,cácemsẽkhôngpháthiệnrasựkhácbiệtnào.Cuốichươngtrìnhvẫnlànhữngbàihát,cácnhânvậtrốiMuppet,gammàusáng,hànhđộngvàtấtcảnhữngyếutốkhiếnSesameStreettrởnêntuyệtvời.Thếnhưng,chươngtrìnhdoLorchsửalạithựcsựđãtạonênsựkhácbiệt.Cácemnhỏngừngxem.Khikhônghiểunhữnggìmìnhđangxem,cácemkhôngxemtiếpnữa.

Trongmộtlầnthửnghiệmkhác,LorchvàDanAndersonchohainhómtrẻnămtuổixemmộtchươngtrìnhSesameStreet.Tuynhiên,nhữngemthuộcnhómhaisẽđượcxemtrongmộtcănphòngcórấtnhiềumónđồchơihấpdẫn.Đúngnhưdựđoán,nhữngemxemchươngtrìnhtrongcănphòngkhôngcóđồchơisẽtheodõichươngtrìnhtrongsuốtgần90%thờigian,trongkhinhữngemởcănphòngchứađầyđồchơichỉdànhchưađến50%thờigianđểxemchươngtrình.Trẻemrấtdễbịphântánbởiđồchơi.NhưngkhiLorchvàDanAndersontiếnhànhkiểmtrahainhómđểxemcácemnhớvàhiểuchươngtrìnhnhưthếnào,sốđiểmđánhgiáhainhómhoàntoànbằngnhau.Kếtquảnàyđãkhiếnhainhànghiêncứusửngsốt.Họnhậnrarằngbọntrẻthànhthạotrongcáchthứctheodõichươngtrìnhhơnnhữnggìmàngườitavẫntưởngtượng.“Chúngtôiđãđiđếnkếtluậnrằngnhữngembénămtuổitrongnhómxemphimcóđồchơixemchươngtrìnhmộtcáchđầychiếnthuật,phânphốisựchúýcủamìnhgiữaviệcchơiđồchơivàchươngtrìnhtruyềnhìnhđểthuđượcnhữngphầnmàcácemcholàchứanhiềuthôngtinnhấtcủachươngtrình.Chiếnthuậtnàyhiệuquảđếnđộtấtcảnhữnggìchúngthuđượclàsựchúýtăngthêm”.

Nếukếthợphainghiêncứunàylạivớinhau-nghiêncứuđồchơivànghiêncứubiêntậplại-tacóthểđidếnmộtkếtluậncấptiếnvềcácemnhỏvàtruyềnhình.Cácemsẽkhôngxemkhibịthúcgiục,khuyếnkhíchvàquayđikhithấynhàmchán.Cácemchỉxemkhihiểuvàquayđikhithấyrốirắm.Nếubạnlàngườikinhdoanhcácchươngtrìnhgiáodục,vớibạn,đâysẽlàsựkhácbiệtcóýnghĩatốiquantrọng.Điềunàycónghĩalànếumuốnbiếtliệucácemcóhọcđược-vàhọcđượcnhữnggì-từmộtchươngtrìnhtruyềnhìnhnàođóhaykhông,tấtcảnhữnggìtaphảilàmlàchúýđếnnhữnggìcácemđangtheodõi.Cònnếumuốnbiếtđượcnhữngđiềucácemkhônghọcđược,chúngtaphảichúýđếnnhữngđiềumàcácembỏqua.Nhữngemsắpbướcvàođộtuổiđếntrườngtinhvitronghànhvixemđếnmứctacóthểxácđịnhđượctínhkếtdínhcủacácchươngtrìnhthiếunhichỉđơnthuầnquaquátrìnhquansátcácem.

NgườiđứngđầunhữngnghiêncứuchochươngtrìnhSesameStreetthờikỳđầulàchuyêngiatâmlýđếntừOregon,EdPalmer,vớichuyênmônlàsửdụngtruyềnhìnhlàmcôngcụdạyhọc.KhixưởngtruyềnhìnhChildren’sTelevisionWorkshop(XưởngTruyềnHìnhThiếuNhi)đượcthànhlậpcuốinhữngnăm1960,Palmerlàthànhviênnghiễmnhiêncủaxưởng.Ôngnói,vớinụcườirạngrỡ:“Tôilàngườicóchuyênmônduynhấthọcóthểtìmđượcđểtiếnhànhnghiêncứucácchươngtrìnhthiếunhi”.PalmerđượcgiaophótráchnhiệmtìmhiểuxemnhữngchươngtrìnhgiáodụccôngphuvốnđượccácchuyêngiatưvấnuyênbácthiếtkếriêngchoSesameStreetcó

thựcsựtiếpcậnđượcnhữngkhángiảnhỏtuổicủachươngtrìnhhaykhông.Đâylàmộtnhiệmvụrấtquantrọng.Trênthựctế,cónhiềungườithamgiatrongSesameStreetđãkhẳngđịnhrằng,nếukhôngcóEdPalmer,chươngtrìnhkhôngbaogiờcóthểkéodàiđượchếtkỳphátsóngđầutiên.

CáchtânmàPalmerđặtrađượcgọibằngcáitên“Yếutốphântán”.ThườngPalmersẽchochạymộtchươngtrìnhSesameStreettrênmànhìnhtivi,sauđóchochạymộtchươngtrìnhmáychiếungaybêncạnh,cácslidechạyraliêntụckhoảngbảyphútmột.Palmerchobiết:“Chúngtôitrìnhchiếunhữngchuỗislideđượcbiếntấukhácnhấttheogiớihạntưởngtượngcủamình.Cácslidenàythườnglàcảnhmộtnhânvậtđangđạpxexuốngphố,buôngcảhaitay;bứctranhtòanhàcaotầng,chiếclátrôitrêntừnggợnnước;chiếccầuvồngrựcrỡ;bứcảnhchụpquakínhhiểnvi,mộtbứchọacủaEscher.Tấtcảnhưtrongmộtthiêntiểuthuyết,vàđóchínhlàýtưởng”.Sauđấy,cứhaiemnhỏmộtsẽđượcđưavàomộtcănphòngvàđượcyêucầuxemchươngtrình.Palmervàcáctrợlýcủaôngthườngnhẹnhàngngồibêncạnh,vớibútvàgiấytrêntay,họimlặngghilạinhữnglúccácemxemSesameStreetvàkhicácemkhôngcònthíchthú,nhìnsangcácslideđangchạy.Mỗikhislidethayđổi,Palmervàcáctrợlýlạighinhữngghichúmớiđểvàocuốimỗichươngtrình,họcóđượcmộttàiliệuhoànchỉnh,ghilạitừnggiâymộtnhữngphầnthuhútthànhcôngsựchúýcủacủacácemvànhữngphầnkhông.YếuTốPhânTánthựcchấtchínhlàmộtcôngcụtạosứckếtdính.

“Chúngtôidùngđếnnhữnggiấyvẽbảngbiểucỡlớn,khổ60x90cmvàtrìnhbàymộtsốbảnglênđó”,Palmermôtảthêmvềcôngviệc.“Cầnnhớrằng,chúngtôicócácđiểmdữliệucủatừngbảygiâyrưỡimột,vànhưvậy,sốđiểmdữliệucủamỗichươngtrìnhlênđến400điểm.ChúngtôithườngnốitấtcảcácđiểmnàybằngđườngmàuđỏvìthếbảngsốliệutrôngchẳngkhácgìbáocáothịtrườngchứngkhoánPhốWall.Đườngbiểudiễncóthểtụtthẳngxuốnghoặcdốcxuốngtừtừ,vàchúngtôithườngphảithốtlên:Ôiđiềugìđangxảyrathếnày!Cũngcónhữnglúc,đườngđồthịvụtlênđỉnhcaonhấtcủabiểuđồ,vànhữnglúcnhưvậy,chúngtôilạithốtlên:Tuyệtthật!Đoạnnàythựcsựgiànhđượcsựchúýcủabọntrẻ.TấtcảcácđiểmPhânTánđềuđượcchúngtôitínhtheođơnvịphầntrăm.Đôikhi,cónhữngđiểmchúngtôitínhđượclêntớiconsố100%.Mứcđộchúýtrungbìnhchohầuhếtcácchươngtrìnhnằmtrongkhoảngtừ85đến90%.Vớinhữngchỉsốnhưthế,cácnhàsảnxuấthoàntoàncóthểănmừng.Nhưngnếumứcđộchúýchỉdừnglạitrongkhoảng50%,họsẽcầnxemlạikhâuthiếtkếchươngtrình”.

Palmercũngđãtiếnhànhkiểmtranhữngchươngtrìnhthiếunhikhác,chẳng

hạnnhưbộphimhoạthìnhTomandJerry(TomvàJerry),hayCaptainKangaroo(Thuyềntrưởngchuộttúi),vàsosánhnhữngphầnthuhútđượcsựchúýcủacácchươngtrìnhnàyvớinhữngphầnthuhútđượcsựchúýcủaSesameStreet.Tấtcảkếtquảđềuđượcchuyểntớicácnhàsảnxuấtvàbiênkịchcủachươngtrình,nhờđóhọcóthểđiềuchỉnhnộidungchươngtrìnhchophùhợp.Chẳnghạnnhư,mộttrongnhữngcáchnghĩsailầmphổbiếnvềcácchươngtrìnhthiếunhilàchorằngcácemrấtthíchxemđộngvật.Palmerchobiết:“Cácnhàsảnxuấtthườngđưavàochươngtrìnhmộtconmèo,conquáivậtănkiến,haymộtconráicá,cholênhìnhvàđểđểchúngnhảymúavòngquanh.Theohọ,nhữnghìnhảnhđórấtthúvị.NhưngthuyếtYếuTốPhânTánlạichorằngcáchlàmnhưthếlàmộtquảbom,cóthểphátnổbấtcứlúcnào”.NhiềunỗlựcrấtlớnđãđượcđầutưvàoquátrìnhxâydựngnhânvậtchínhcủaSesameStreet,NgườibạnđếntừBảngchữcái,mộtngườichuyênbàyracáctròđốchữ.NhưngPalmerđãchứngminhđượcrằngcácemnhỏrấtghétngườibạnnày.Anhtathườngbịtảnglờvàkhôngđượcchúý.YếuTốPhânTáncũngchothấy,tấtcảcácđoạntrongkhungchươngtrìnhSesameStreetkhôngnênkéodàiquábốnphút,vàthườngthờigianhợplýnhấtchomộtphâncảnhsẽlàbaphút.Palmerbuộccácnhàsảnxuấtđơngiảnhóacácđoạnđốithoạivàbỏmộtsốkỹxảolấytừcácchươngtrìnhdànhchongườilớn.Ôngnhớlại:“Thậtngạcnhiên,chúngtôiđãpháthiệnrarằngcáckhángiảsắpbướcvàođộtuổiđếntrườngkhôngthíchcóvaingườilớnthamgiavàomộtcuộccãivã,gâygổ.Cácemcũngkhôngthíchkhicóhaihaybangườicùnglúcnóichuyện.Trongkhiđó,bảnnăngtựnhiêncủacácnhàsảnxuấtlạimáchbảorằngđểđẩycảnhlêncaotrào,họphảitạoracácxungđột.Mọingườichorằngđâychínhlàmộtcáchđểnóichobạnbiếtcảnhphimđórấtthúvị.Nhưngtrênthựctế,khixemđếnnhữngcảnhnhưthế,cácemthườngquayđi.Thayvìchúýđếnnhữngđiềuhấpdẫnđangdiễnra,cácemlạichúýđếnnhữngđiềurắcrối,khóhiểu.Vàthếlàcácemmấtsựquantâm,thíchthúđốivớichươngtrình”.

“Saukỳphátsóngthứbahaythứtưgìđó,tôidámkhẳngđịnhrằngchúngtôirấthiếmcónhữngphâncảnhmàmứcđộchúýkhôngvượtnổi85%.Chúngtôigầnnhưkhôngbaogiờgặpphảitrườnghợpmứcđộchúýchỉnằmtrongkhoảngtừ50đến60%,vànếucónhưvậy,chúngtôisẽsửađổilạichươngtrình.ChắchẳnbạncóbiếtcácthuậtngữcủaDarwinvềsựtồntạicủanhữngloàithíchnghitốtnhất?Ởđây,chúngtôicũngcómộtcơchếđểxácđịnhchươngtrìnhphùhợpnhấtvàquyếtđịnhđâusẽlàchươngtrìnhtiếptụcđượcphátsóng.

Dùvậy,điềuquantrọngnhấtmàPalmerđãpháthiệnrakhitiếnhànhYếuTốPhânTánlạixuấthiệnngaytừthờiđiểmbắtđầu,trướckhiSesameStreet

chínhthứcđượcpháttrêntruyềnhình.Palmerhồitưởnglại:“Đólàmùahènăm1969,chỉcònmộtthángrưỡinữalàđếnngàyphátsóng.Chúngtôiquyếtđịnhcùngnhaubắttaychomộtbướcđộtphámới.Cùngnhaulàmnênnămchươngtrìnhhoànhảo-mỗichươngtrìnhcóthờilượngmộtgiờ-trướckhichínhthứcphátsóngvàchúngtôisẽđánhgiálạinhữnggìmìnhđãlàmđược”.Đểkiểmtra,PalmerđãmangcácchươngtrìnhđếnPhiladenphia,trongsuốttuầnthứbacủathángBảy,ôngchochiếuchươngtrìnhphụcvụcácnhómtrẻởđộtuổisắpđihọccủa60giađìnhkhácnhautrênkhắpthànhphố.Đóquảlàmộtgiaiđoạnkhókhăn.Philadenphiađangởgiữađợtnónggắt,vàđiềunàysẽkhiếncáckhángiảxemchươngtrìnhtrởnênbồnchồnvàrấtthụđộng.Cũngtrongtuầnđó,contàuApollo11hạcánhxuốngmặttrăng,vàcóthểhiểuđượclàmộtsốemthíchsựkiệnlịchsửnàyhơnchươngtrìnhSesameStreet.TồitệnhấttrongtấtcảlànhữngkếtluậtrútrađượctừYếuTốPhânTáncủaPalmer.“Nhữnggìtìmđượcgầnnhưđánhgụcchúngtôi”,Lesserthổlộ.

Vấnđềnằmởchỗlúcđầu,khihìnhthànhýtưởngvềchươngtrình,ngườitađãquyếtđịnhtấtcảcácyếutốtưởngtượngcủachươngtrìnhphảiđượctáchriêngkhỏicácyếutốthực.Điềunàyđượcthựchiệndướisựkhăngkhăngcủanhiềuchuyêngiatâmlýhọctrẻem,nhữngngườichorằngsựkếthợpnhữnghìnhảnhtưởngtượngvớinhữnghìnhảnhthựcsẽkhiếnchocácemhiểusainhiềuđiều.Dođó,cácnhânvậtrốiMuppetsẽchỉđivớicácnhânvậtrốiMuppetkhác,cònnhữngcảnhđượcdựngthànhphimtrongSesameStreetsẽchỉcósựthamgiacủanhữngdiễnviênthật.TheokếtquảmàPalmerthuđượcởPhiladenphia,ngaykhichươngtrìnhchuyểnsangnhữngcảnhquaykhuphố,cácemlậptứckhôngcònhứngthú.“MọingườithườngcoiphốSesamelàchấtkeodính”,Lesserchobiết,“Chínhvìthế,chúngtôithườngxuyêntrởđitrởlạivớicáccảnhquayconphốnày.Nócóthểkéotoànbộchươngtrìnhvậnhànhnhấtquán.Thếnhưng,trênconphốấy,chỉcócảnhngườilớnđanglàmviệchoặcnóichuyệnvớinhau.Vàcácemkhônghềquantâmđếnđiềuđó.Mứcđộchúýchúngtôithuđượcthấpngoàisứctưởngtượng.Cácemnhỏdườngnhưđangquaylưnglạivớichươngtrình.MứcđộnàychỉtăngtrởlạikhicácchúrốiMuppetxuấthiệnvàchúngtôisẽkhôngđủkhảnăngtàichínhnếumứcđộchúývẫnthấpnhưthế”.LessergọinhữngkếtquảmàPalmerthuđượclà“bướcngoặttronglịchsửcủaSesameStreet.Chúngtôibiếtrằngnếucứduytrìcáccảnhquaykhuphốtheocáchđó,chươngtrìnhsẽchết.Tấtcảmọithứdiễnrahếtsứcnhanhchóng,gấprút.Chúngtôichiếuthửvàomùahèvàđếnmùathu,chươngtrìnhđãphảilênsóng.Chúngtôibuộcphảitìmrađượcchìakhóagiảiquyếttìnhthế”.

Lesserđãquyếtđịnhkhônglàmtheoýkiếncủacáccốvấnkhoahọc.

“Chúngtôiquyếtđịnhviếtthưchotấtcảcácnhàtâmlýhọcpháttriểnkhácvànóivớihọnhưsau:Chúngtôirấthiểucácngàinghĩthếnàovềviệckếthợpnhữnghìnhảnhtưởngtượngvànhữnghìnhảnhthựctế.Nhưngnếuchúngtôikhônglàmthế,chúngtôisẽchếtchìm”.Chínhvìthế,cácnhàsảnxuấtđãlàmlạivàthayđổitấtcảcáccảnhquayliênquanđếnconphố.Hensonvàđồngnghiệpcủaôngđãtạoranhữngnhânvậtrốicóthểđilại,tròchuyệnvàsốngcùngcácnhânvậtthậttrênconphố.Palmerkể:“ĐólàkhiBigBird,Oscar“Khótính”vàSnuffleupagusrađời”.Nhưvậy,yếutốhiệnnayvẫnđượcchúngtacoilàđặctrưngcủaSesameStreet-sựkếthợpkhéoléovàtàitìnhnhữngconrốiđángyêuvớinhữngngườilớnđứngđắn-đãrađờitừchínhmongmuốncháybỏng:chươngtrìnhkếtdính.

Tuynhiên,dùđãxéttấtcảcácưuđiểm,YếuTốPhânTánvẫnlàmộtcôngcụtươngđốithô.Nóchochúngtabiếtmộtđứatrẻcóthểhiểuđượcnhữnggìđangdiễnratrênmànhìnhvàdođó,chúngchúýtớinhữngđiềuđó.Nhưngnólạikhôngchochúngtabiếtđứatrẻđóhiểuđiềugìhay,chínhxáchơn,nókhôngchotabiếtliệuđứatrẻđócóchúýtớinhữngđiềucầnchúýhaykhông.

ChúngtahãycùngxemxéthaiphâncảnhdướiđâytrongSesameStreet,cảhaiphâncảnhnàyđềuđượcgọilànhữngbàitậptrựcquankếthợp-đượcthiếtkếđểdạychocácemnhỏbiếtrằngđọcchínhlàkếthợpcácâmriêngrẽvớinhau.Nhưtrongmộtcảnh,HUG,mộtcôrối,đilạigầntừHUGởchínhgiữamànhình.CôrốiđứngđằngsauchữHrồiphátâmrõràngtừnàyrồilạichuyểnsangchữU,đọcrõràngvàcuốicùnglàchữG.Côngviệcđượccôrốithựchiệnlại,từtráirồiquaphải,phátâmtừngchữcáiriêngrẽtrướckhigộpâmlạiđểnói:HUG.Khicôrốilàmvậy,anhchàngrốiquỷHenrycũngbướcravàlặplạitừđó.PhâncảnhkếtthúckhianhchàngrốiquỷHenryômchầmlấycôrốivuitínhbénhỏ.

Trongmộtphâncảnhkháccótênlà“Oscarghéptừ”,OscarkhótínhcùngvớirốiMậpÚchơimộttròchơicótênlà“Nhữngtừngữcóthểchiatách”,trongtròchơinày,cácchữcáisẽđượcghéplạirồisauđótáchra.OscarbắtđầubằngcáchgọirachữC,từnàyxuấthiệnbấtngờphíagócdướibêntráimànhình.ChữCmàOscarnóivớiMậpÚđượcphátâmlà“cuh”.Vàrồichữ“at”bấtngờxuấthiệnphíagócdướibênphảimànhìnhvàrốiMậpÚsẽđọclên“at”.Cảhaicứđọcđiđọclại-Oscarđọc“cuh”vàrốiMậpÚlà“at”-mỗilầnmộtnhanhhơnchotớikhiâmđọccủacảhaiphatrộnvàonhautạothành“cat”.Khihaiâmghépvàonhau,cácchữcáitrênmànhìnhcũngxíchlạigầnnhauđểtạothànhtừ“cat”.Haichúrốinhắclạitừ“cat”thêmvàilầnvàsauđấychữ“cat”biếnmất.Chươngtrìnhđượclặplạivớitừ“bat”.

Cảhaiphâncảnhđềumangtínhgiảitríthúvịvàđãhúthồnlũtrẻ.TrênnguyêntắccủaYếuTốPhânTán,nhữngphânđoạnnàyđãghiđiểmmộtcáchngoạnmục.Nhưngliệuchúngcóthựcsựdạychocácembiếtnhữngnguyêntắccơbảncủatậpđọc?Đâylàmộtcâuhỏicònkhótrảlờihơnrấtnhiều.Vàđểtrảlời,Giữanhữngnăm1970,cácnhàsảnxuấtcủaSesameStreetđãmờimộtnhómcácnhànghiêncứucủatrườngĐạihọcHarvarddochuyêngiatâmlýBarbaraFlagg-mộtchuyêngiatronglĩnhvựcthuchụpcửđộngcủamắt-đứngđầu.Nhữngnghiêncứuvềcửđộngcủamắtđượctiếnhànhdựatrênýkiếnchorằngmắtngườichỉcókhảnăngtậptrungvàomộtkhuvựcrấtnhỏtrongmộtđiểmthờigiannhấtđịnh-haycònđượcgọilàgiớihạngiácquan.Khiđọc,lúcnàochúngtacũngchỉcókhảnăngtậptrungvàomộttừtrungtâmvàbốntừbênphíatrái,15từbênphíaphảicủatừtrungtâmđó.Chúngtanhảytừđoạnvănnàysangđoạnvănkhác,chúngtangừnglại-haydánmắtvàocácđoạntrongkhoảngthờigianđủđểhiểuđượctừngchữ.Lýdochúngtacóthểtậptrungvàomộtđoạnvănnàođólàvìhầuhếtnhữngcảmbiếntrongmắtchúngta-cơquanthụcảmcóvaitròphântíchnhữnggìtanhìnthấy-đượctậphợplạitrongmộtkhuvựcrấtnhỏchínhgiữavõngmạchaycòngọilàfovea.Đólàlýdotạisaomắtchúngtachuyểnđộngkhiđọc:chúngtakhôngthểthuđượcnhiềuthôngtinvềhìnhdạng,màusắchaycấutrúccủatừngữnếukhôngtậptrungfoveacủachúngtathẳngvàođó.Vídụ,bạnhãythửđọclạiđoạnnàybằngcáchbắtđầuđọcngaytừđoạngiữacủatrangsách.Đólàđiềukhôngthểthựchiệnđược.

Nếucóthểghilạiđượccửđộngfoveacủamộtaiđóvàxemchúngđangtậptrungvàođâu,chúngtacóthểchỉrahếtsứcchínhxácthứchúngđangnhìnvàovàdạngthôngtinmàchúngthựcsựthụcảmđược.Khôngcógìlàngạcnhiênkhinhữngngườilàmquảngcáotrêntruyềnhìnhlạibịámảnhvớiviệctheodõiánhmắtnhìn.Nếulàmquảngcáochomộthãngbiavớimộtcôngườimẫuvôcùngxinhđẹp,điềuhếtsứcquantrọnglàbạncầnbiếtnhữngngườiđànôngcóđộtuổitrungbìnhlà22trongnhómkhángiảmụctiêuchỉdánmắtvàocôngườimẫuhaycuốicùngcónhìnsanglonbiaquảngcáo.Năm1975,SesameStreettrởthànhđềtàinghiêncứucủacácchuyêngiacủatrườngĐạihọcHarvardcũngvìchínhlýdonhưthế.Khixemcácphâncảnh“Oscarghéptừ”hay“HUG”,liệucácemnhỏcótheodõivàhọctừhaychỉđơnthuầnngồixemcáccôrối,chúrốiMuppet?

Thínghiệmđượctiếnhànhvới21emtrongđộtuổitừbốnđếnnăm,nhữngemnàyđượcbốmẹđưađếntrườngHavardSchoolofEducationtrongsuốtmộttuầnliền.Trongcuộcthínghiệm,cácemngồinốitiếptừngemmộttrênmộtdãyghếcắttóckiểucổcóđệmđầuvàcáchmànhìnhtivimàu17inchkhoảng4,5mét.Mộtmànhìnhtheodõicửđộngmắtbằngtiahồngngoại

Gulf&Westernđượcđặtkínđáoởphíabêntrái,mànhìnhnàyđượcthiếtkếtỉmỉđểquansátcácchuyểnđộngfoveacủatừngem.Theokếtquảthuđược,“Hug”đãthànhcôngvangdội.76%sốlượtchúýnhắmvàocácchữcái.Kếtquảcònkhảquanhơnnữakhicó83%sốemtheodõicácchữtheotrậttựtừtráiquaphải-haynóicáchkhác,cácemđãbắtchướctheođúngquytrìnhhọcđọcthậtsự.Trongkhiđó,tròchơi“Oscarghéptừ”lạilàmộtthấtbạithảmhại.Chỉcóđược35%lượtchúýhướngvàocácconchữ.Vàchínhxác100%cácemkhôngđọccácconchữtheođúngtrậttựtừtráiquaphải.Vậyvấnđềởđâylàgì?Thứnhất,khôngnênđểcácchữcáixuấthiệnởgócdướimànhìnhbởivìtheonhưtấtcảcácnghiêncứucửđộngmắtchothấy,khinhìnlênmànhìnhtivi,mọingườicókhuynhhướngtậptrungnhìnvàochínhgiữamànhình.Mặcdùđâychỉlàvấnđềthứcấpkhisosánhvớithựctếđơngiản:cácemkhôngtheodõicácchữvìcònmảixemOscar.Cũngnhưnhữngngườiđànôngtrongnhómkhángiảmụctiêuchỉtheodõicôngườimẫuchứkhôngchúýđếnlonbia.“Tôivẫncònnhớtrò‘Oscarghéptừ’”,Flaggnói,“Oscarquảthựcrấtnhanhnhẹn,náonhiệt.Chúrốiấyđãthựcsựkhiếnkhungnềntrởnênhoạtnáo,còntừngữthìkhônggầngũivớichúmộtchútnào.Chúcửđộngmồmvàtayliêntục.TayOscarcòncầmmộtsốvật.Vànhữngđiềunàyrấtdễgâyphântán.CácemnhỏkhôngtậptrungvàochữcáitấtcảchỉlàvìOscarvôcùngthúvị”.Oscarcósứckếtdínhcònbàihọcđọcchữlạikhôngcóđượcđiềuđó.

3.

BàihọcđúckếttừSesameStreetlà:Nếuhếtsứcđểtâmđếncấutrúcvàđịnhdạngcủavậtliệu,chúngtacóthểtăngcườngsứckếtdínhcủavậtliệuđólênrấtlớn.NhưngliệuchúngtacóthểxâydựngmộtchươngtrìnhthậmchícònkếtdínhhơncảSesameStreethaykhông?ĐâycũngchínhlàcâuhỏimàbanhàsảnxuấtchươngtrìnhtruyềnhìnhrấttrẻcủamạnglướiNickelodeonNetworkởManhattanđặtrachochínhmìnhvàogiữanhữngnăm1990.Câuhỏinàyquảthựcrấthợplý.ChươngtrìnhSesameStreet,dùsaocũngđãlàsảnphẩmcủanhữngnăm1960,vàtrongbathậpkỷtiếpsauđó,thếgiớiđãcónhữngbướctiếnrấtlớntrongviệcnắmbắttâmlývàsuynghĩcủatrẻnhỏ.ToddKessler,mộttrongnhữngnhàsảnxuấtcủaNickelodeon,trướcđóđãtừngthamgiavàoSesameStreet,nhưnglạirờichươngtrìnhtrongnỗithấtvọng.Kesslerkhôngthíchkiểuđịnhdạng“tạpchí”vớicácbướcrấtnhanhcủachươngtrình.Ôngphântrần:“TôirấtyêuSesameStreet.Nhưngtôiluôntinrằnggiớihạntậptrungcủacácemkhôngngắn,vàcácemcóthểdễdàngngồiyêntheodõitrongcảnửatiếngđồnghồ”.Ôngcũngnhậnthấycácchươngtrìnhthiếunhitruyềnthốngthườngquáìvàthụđộng,vìởđốitượngkhángiảnày,khôngphảitấtcảcácemđềutiếpthuđượcngônngữnóicho

nênhìnhthứckểtruyệntrựcquanđóngvaitròrấtquantrọng.Chươngtrìnhphảilàmộtmôitrườngtrựcquan,vàđểchươngtrìnhthấmđượcvàocácem,vàcóhiệuquả,chúngtacầnphảitậndụngmôitrườngtrựcquanđó.Cóquánhiềuchươngtrìnhthiếunhimàtừđầuđếncuốichươngtrìnhchỉtoànlàcácđoạnnóichuyện.Cáckhángiảnhỏtuổiđãphảirấtkhókhănvàvấtvảmớicóthểbắtkịpđượccácchươngtrìnhđó”.MộtđồngnghiệpcủaKesslerlàAngelaSantomerođãlớnlêncùngvớiSesameStreetcũngcónhữngmốinghingạitươngtự.Santomerochobiết:“ChúngtôimuốnhọchỏitừSesameStreetvàpháttriểnchươngtrìnhlênmộttầmmới.Truyềnhìnhlàmộtphươngtiệngiáodụcrấttuyệtvời,nhưngchođếnnay,mọingườivẫnchưakhámpháđượchếttiềmnăngcủanó.Chúngtamớichỉkhaithácnótheocáchhọchỏidậpkhuôn.Tôitintưởngchúngtacóthểthayđổiđượcđiềuđó”.

VàgiảiphápcủahọlàmộtchươngtrìnhmớicótênlàBlue’sClues.Thờilượngcủachươngtrìnhchỉchiếmnửatiếngđồnghồchứkhôngphảilàmộttiếngnhưtrước.Chươngtrìnhcũngkhôngcóhẳnmộtdàndiễnviênmàchỉcóduynhấtmộtdiễnviênthật-namdiễnviênSteve-mộtthanhniêncókhuônmặttươisáng,khoảng20tuổimặcquầnkakivàáophôngcủamộtcầuthủbóngbầudục,làmngườidẫnchươngtrình.Thayvìcốđịnh,tạpchíthườngxuyênđượcthayđổi,cácchươngtrìnhcủaBlue’sClueschỉtuântheomộttuyếntruyệnduynhất-nhữngcuộcphiêulưumạohiểmcủacôchóhoạthìnhBlue.Chươngtrìnhđemlạixúccảmnhẹnhàng,theohaihướng,giốngvớiphiênbảnvideocủamộtcuốntruyệntranhhơnlàmộtchươngtrìnhtruyềnhình.Bướcdiễnkhoanthả,cẩntrọng.Câuchữphátrađượcngắtnghỉbằngnhữngkhoảngngừngkhálâu.Chươngtrìnhcũngkhôngcócácyếutốhàihước,đốchữhaythôngminh,tàigiỏinhưtrongSesameStreet.Mộttrongnhữngnhânvậthoạthìnhcủachươngtrình,mộtchiếchộpthư,đượcgọibằngcáitênMailbox.Hainhânvậtthườngxuyênxuấthiệnkhác-mộtchiếcxẻngnhỏvàmộtchiếcxôđượcgọilàShovelvàPail.CònBlue,ngôisaocủachươngtrìnhcócáitênBluebởilẽcôcóbộlôngmàuxanh.Nếulàngườilớn,chúngtasẽthậtkhóđểcóthểngồitheodõichươngtrìnhmàkhôngthắcmắcrằngtạisaochươngtrìnhnàylạicóthểlàmộtbướctiếncủaSesameStreet.Nhưngđiềuđóđãxảyra.Trongnhữngthángđầutiênramắtcôngchúngvàonăm1996,Blue’sCluesđãđánhbạiSesameStreettrêncácchỉsốđánhgiá.TrongbàikiểmtraYếuTốPhânTán,Blue’sCluesđãghiđiểmcaohơnđốithủvềchỉsốthuhútsựchúýcủakhángiảnhỏtuổi.JenningsBryant-nhànghiêncứugiáodụctạiĐạihọcAlabama,đãtiếnhànhmộtnghiêncứutrên120emnhỏrồisosánhkếtquảkiểmtracủanhữngkhángiảthườngxuyêntheodõiBlue’sCluesvớinhữngkhángiảnhỏtuổicủacácchươngtrìnhgiáodụckhácquamộtloạtcácbàikiểmtranhận

thức.

Bryantchobiết:“Sausáutháng,chúngtôibắtđầuthuđượcnhữngkếtquảcóđộchênhrấtlớn.Dựavàohầuhếtnhữngphươngphápđánhgiávềkhảnăngtưduylinhhoạtvàgiảiquyếtvấnđề,chúngtôiđãcóđượcnhữngkếtquảthốngkêrấtkhácnhau.Nếubàikiểmtracó60câu,nhữngkhángiảxemBlue’sCluessẽtrảlờiđượcchínhxác50câu,cònkếtquảtrảlờichínhxáccủanhómkiasẽlà35câu”.Blue’sCluescólẽlàmộttrongnhữngchươngtrìnhtruyềnhìnhcósứckếtdínhlớnnhấttừngđượcthựchiện.

LàmthếnàomộtchươngtrìnhkémhấpdẫnvềhìnhảnhnhưvậylạikếtdínhhơncảkẻvangbóngmộtthờiSesameStreet?CâutrảlờiởđâylàSesameStreetcórấtnhiềunhượcđiểmtuykhónhậnthấynhưnglạikhônghềnhỏ.Vídụ,chúngtahãycùngxemxétvấnđềdosuynghĩthủcựuvềtínhtrítuệcủachươngtrìnhgâyra.NgaytừđầuSesameStreetđãđượcđịnhhướnglàđểthuhútcảtrẻemvàngườilớn.Ýtưởngởđâylà:mộttrongnhữngtrởngạilớnmàcácemnhỏphảiđốimặt-đặcbiệtlànhữngemxuấtthântrongnhữnggiađìnhcóthunhậpthấp-làchamẹcủacácemkhôngkhuyếnkhíchhaythamgiavàoviệcdạydỗconemmình.NhữngngườikhaisinhraSesameStreetđãmongmuốntạoramộtchươngtrìnhmàcácbàmẹsẽcùngngồitheodõivớicácemnhỏ.Vàđólàlýdotạisaochươngtrìnhđược“lênkhuôn”vớirấtnhiềunhữngyếutố“ngườilớn”,cáctròchơichữxuấthiệnliêntụcvàvănhóadângianhiệnđạinhưtrongNhàhátMonsterpiecehaytròbắtchướcmộtcáchhàihướccủaSamuelBeckettCùngchờElmo.(ChủnhiệmbanbiêntậpcủachươngtrìnhlàLouBergertiếtlộrằnglýdoôngxinvàolàmSesameStreetlàdoxemvởcakịchKermitngắnkhiđangtheodõichươngtrìnhcùngcontrainăm1979.“Đólàmộtcâuchuyệncổtíchhiệnđại.Mọingườiđangtìmkiếmnàngcôngchúabấthạnh.KermitchạyđếnchỗcôcôngchúaMuppetnàyvànói”-khinóiđếnđây,BergerlàmmộtđộngtácrấtgiốngKermit-“‘Nàngơi,chotahỏi,nàngcóphảilàcôcôngchúabấthạnhhaykhông?’Vàcôgáitrảlời:“Cáinàytrônggiốngcáigì?Mộtchiếcváyư?”Tôivẫnnhớlúcđótôiđãnghĩrằng:“Tuyệtthật!Mìnhnhấtđịnhphảilàmviệcởđó”).

Nhưngvấnđềởđâylànhữngemchỉsắpbướcvàođộtuổiđihọcsẽkhônghiểuđượcnhữngcâuchuyệncườitheokiểunàyvàsựxuấthiệncủayếutốhàihước-nhưphépchơichữphứctạpởtừ“distress”(bấthạnh),cũngcóthểlàmộtyếutốgâyphântán.VàđãcómộtvídụrấtthuyếtphụcminhhọachođiềunàytronghoạtcảnhcủaSesameStreetcótênlà“Roy”đượcpháttrongdịpgiángsinhnăm1997.HoạtcảnhbắtđầuvớicảnhnhânvậtBigBirdchạytớichỗngườiđưathư-ngườitrướcđóchưatừngxuấthiệnởphốSesame.

NgườiđưathưtraochoBigBirdmộtgóibưuphẩmvàBigBirdngaylậptứccảmthấyrấtkhóhiểu.Nóhỏi:“Nếuđâylàlầnđầutiênbáctớiđây,thìlàmsaobácbiếtđượccháulàBigBird?”

NGƯỜIĐƯATHƯ:À,cháucũngphảithừanhậnđiềuđóchẳngcógìkhólắmđâu(LàmđộngtácvềphíaBigBird)

BB:Vậycơạ?(Nhìnlạimình).Ôi,cháuhiểurồi.GóibưuphẩmgửichoBigBirdmàcháulạilàmộtconchimrấttolớn.Thỉnhthoảng,cháulạiquênmấtđiềuđó.Cháuđúngnhưcáitêncủacháu.BigBirdlàmộtconchimto.

BigBirdcảmthấyrấtbuồn.Nónhậnthấyaicũngcómộtcáitên-nhưOscar,haySnuffy-thếmànóchỉcómỗicáitênmôtảhìnhdáng.BigBirdquaysanghỏitêncủabácđưathư.BácđưathưtrảlờitênbáclàImogene.

BB:Ôi,cáitênđẹpquá.(Nhìnvàomáyquayphim,mơmàng).Ướcgìmìnhcũngcómộtcáitênđíchthựcnhưvậythaychocáitênchỉmiêutảhìnhdángcủamình-đặttênkiểuthếcứnhưthểmìnhchỉlàmộtquảtáo,mộtcáighếhaymộtđồvậtnàođóấy”.

VàBigBirdbắtđầuđitìmchomìnhmộtcáitênmới.VớisựgiúpđỡcủaSnuffy,nóđithỉnhcầukhắpphốSesameđểxinnhữngtêngợiýnhư-Zackledackle,Butch,Bill,Omar,Larry,Sammy,Ebenezer,Jim,Napoleon,Lancelot,Rocky-trướckhiưngývớiquyếtđịnhlà“Roy”.Nhưngrồisauđấy,khimọingườibắtđầugọinóbằngcáitênmới,BigBirdmớinhậnrarằngnókhôngthíchcáitênđómộtchútnào.“Hìnhnhưcócáigìkhôngổnvớicáitênấy”,nónói:“Mìnhcholàmìnhđãlàmmộtviệcrấtngớngẩn”.BigBirdkếtluận:“DùBigBirdkhôngphảilàmộtcáitênphổbiếnnhưngđólàtêncủamìnhvàmìnhthíchcáicáchbạnbègọimìnhnhưthế”.

Ítnhấtkhixéttrênbềnổi,đâylàmộthoạtcảnhxuấtsắc.Nộidunghoạtcảnhvừamangtínhtháchthức,vừamangtínhkháiniệmnhưngvẫnrấtthuhút,ấntượng.Giảthuyếtnàyxửlýcảmxúctrựctiếp,và,khônggiốngnhưcácchươngtrìnhthiếunhikhác,nócònchocácemnhỏbiếtrằngnếucóđôikhitakhôngvuivẻ,thìcũnglàchuyệnbìnhthườngthôi.Vàquantrọnghơncả,hoạtcảnhnàythựcsựrấtvuinhộn.

Nhưvậy,cóvẻhoạtcảnhnàysẽđượckhángiảyêuthích?

Thếnhưnglạikhôngđúngnhưvậy.ChươngtrìnhRoyđãđượccácnhânviênnghiêncứucủaSesameStreetkiểmchứngvàkếtquảthậtđángthấtvọng.PhâncảnhđầutiêncósựxuấthiệncủahainhânvậtSnuffyvàBig

Birddiễnrarấttốt.Đúngnhưmongđợi,khángiảđãhếtsứctòmò.Nhưngsauđấy,mọiviệccóchiềuhướngxấuđi.Trongphâncảnhthứhaiquaykhuphố,mứcđộchúýgiảmxuốngcòn80%.Đếnphâncảnhthứbacòn78%,cảnhthứtưlà40%rồi50%vàcuốicùngcòn20%.Saukhitheodõixongchươngtrình,cáckhángiảnhỏrấtmônglungvớinhữnggìvừaxem.“Chúngtôiđãđưaranhữngcâuhỏirấtcụthểvàmongmuốnnhậnđượcnhữngcâutrảlờirõràng”.RosemaryTruglio,trưởngbộphậnnghiêncứucủaSesameStreetkể:“Chươngtrìnhnóivềchuyệngì?60%trảlờiđúng.BigBirdmuốnlàmgì?53%trảlờiđúng.TênmớicủaBigBirdlàgì?20%trảlờiđúng.Cuốicùng,BigBirdcảmthấythếnào?50%trảlờiđúng”.Quasosánh,mộtchươngtrìnhkhácđượcđộingũnghiêncứucủaSesameStreetkiểmtracùnglúcvớiRoyđãđạtconsốhơn90%trảlờiđúngtrongphầnkiểmtrahậutrường.ChỉđơngiảnlàRoyđãkhônggâyđượcbấtkỳmộtấntượngnào.Nóhoàntoànkhôngcósứckếtdính.

TạisaoRoylạithấtbại?Vềcơbản,vấnđềnằmởchínhnộidungcủachươngtrình-câuchuyệnhàivềviệcBigBirdkhôngmuốnbịcoilàmộtconchimtolớn.Đâylàlốichơichữmàmộtđứatrẻchưađếntuổiđihọchoàntoànkhôngthểhiểuđược.Nhữngđứatrẻthườngđưaracácgiảđịnhvềcâuchữvàngữnghĩakhihọctừ,mộttrongnhữngđặcđiểmquantrọngcủaquyluậtnàyđượcchuyêngiatâmlý,EllenMarkman,gọilànguyêntắcloạitrừlẫnnhau.Hiểuđơngiản,điềunàycónghĩalàcácemnhỏgặpkhókhănkhitinrằngbấtkỳsựvật,sựviệcnàocũngcóthểcóhaiýnghĩakhácnhau.TheoMarkman,giảđịnhtựnhiêncủacácemlàkhimộtvậthaymộtngườinàođóđượcgắnchomộtcáitênthứhaithìcáitênthứhainàynhấtđịnhphảiliênquantớimộtđặctínhhaymộtthuộctínhthứhainàođócủachủthể.Chúngtacóthểthấygiảđịnhnàysẽgiúpíchnhưthếnàođốivớimộtđứatrẻđangphảiđốimặtvớinhiệmvụđặcbiệt-gắnkếttừvớivạnvậtxungquanh.Mộtđứatrẻhọctừ“convoi”sẽbiếtvớimộtsựchắcchắntuyệtđốirằngconvoilàmộtconvậtkhácvớiconchó.Mỗitừmớisẽkhiếnchohiểubiếtcủacácemvềthếgiớitrởnênchínhxáchơn.Ngượclại,nếukhôngcósựloạitrừlẫnnhau,đứatrẻsẽnghĩrằngconvoicóthểchỉlàtêngọikháccủaconchóthìlúcđómỗitừmớihọcđượcsẽlạilàmchothếgiớiphứctạphơn.Ngoàira,nguyêntắcnàycũnggiúpcácemtưduyrõrànghơn.Markmanviết:“Giảsửmộtđứatrẻđãbiết“quảtáo”và“màuđỏ”nghethấymộtngườinàođóđềcậpđếnmộtquảtáo“tròn”.Bằngnguyêntắcloạitrừ,đứatrẻđócóthểloạitrừvậtthể(quảtáo)vàmàusắcvậtthể(màuđỏ)theonghĩacủatừ“tròn”vàsẽcốgắngphântíchchủthểvớimộtđặcđiểmkhácnàođóđểgọiđúngtên”.

Tuynhiên,điềuđócũngcónghĩalàcácemsẽgặpkhókhănvớinhữngvật

thểcóđếnhaicáitênhaynhữngvậtthểthườngthayđổitêngọi.Vídụ,mộtđứatrẻsẽgặpkhókhănvớilốisuynghĩ“oak”vừalàcâysồivừalàđồvậtlàmbằnggỗsồi;khiđóđứatrẻhoàntoàncóthểgiảđịnhrằngtrongtrườnghợpnày“tree”(cây)sẽlàmộttừđểchỉtậphợpcáccâysồi.

VìthếviệcBigBirdkhôngmuốnbịgọilàBigBirdnữamàthayvàođólàRoy,chắcchắnsẽkhiếnđứatrẻngơngácvàbốirối.Làmsaomàmộtngườiđãcómộtcáitênrồilạiquyếtđịnhđổisangmộtcáitênkhácđược?BigBirdphànnànrằngcáitênBigBirdchỉđơnthuầnlàmộtcáitênmôtảnólàloàivậtgì,vàdovậynómuốncómộtcáitêncụthể.BigBirdkhôngmuốnlàmột“cáicây”chungchungmàphảiđượcgọirõlà“câysồi”.Nhưngnhữngđứatrẻmớiba,bốntuổikhônghiểuđượcmộtcáicâycũngcóthểlàmộtcâysồirồi.Ởmứcđộhiểuđượcnhữnggìđangdiễnra,cácemcóthểsẽcholàBigBirdđangcốgắngthayđổiđểbiếnthànhmộtcáigìđókhácđi-nhưthànhmộtloàiđộngvậtkhác,haythànhmộttậphợploàiđộngvậtkhác.Vàlàmsaochúchimđócóthểthựchiệnđượcđiềuđó?

Bêncạnhvấnđềtrên,còncómộtvấnđềsâusắchơn.SesameStreetlàmộtchươngtrìnhcóbốcụctheokiểutạpchí.Mộtchươngtrìnhđiểnhìnhgồmítnhất40phâncảnhkhácnhauvàkhôngmộtphâncảnhnàođượckéodàiquá3phút-vớicáccảnhvềkhuphốcùngcácdiễnviên,cácnhânvậtrốiMuppet,nhânvậthoạthìnhvànhữngđoạnphimngắnđượcquayngoàistudio.Vớinhữnghoạtcảnhgiốngnhư“Roy”,cuốinhữngnăm1990,lầnđầutiên,cácnhàbiênkịchđãthửnốimộtsốhoạtcảnhlạivớinhautheocùngmộtchủđềchung,thốngnhất.Tuynhiên,trongsuốtlịchsửchươngtrình,cácphâncảnhđềuhoàntoànđộclậpvớinhau;cònphầnlớnnhữngchươngtrìnhSesamemớilạiđượcxâydựngdựatrênsựkếthợpnhữngcảnhkhuphốsángsủavớinhữngđoạnhoạthìnhvànhữngcảnhphimtrongtưliệucủachươngtrình.

NhữngngườisángtạorachươngtrìnhcólýdođểmongmuốnkiếntạoSesameStreettheocáchnày.Theohọ,nhữngemnhỏsắpbướcvàođộtuổiđếntrườngkhôngcógiớihạnnhớđểxửlýbấtcứviệcgìkhácngoàinhữngphâncảnhngắngọnvàđượctậptrungsítsao.“Khinghiêncứunhữngphầncácemtheodõi,chúngtôipháthiệnrarằngcácemthườngxemchươngtrìnhLaughing-In”,LloydMorrisett,mộttrongnhữngngườisánglậpchươngtrình,chobiết,“ĐiềunàyđãảnhhưởngrấtlớnđếnSesameStreetcủanhữngngàyđầumớiphátsóng.Cácanhhềnóinhữngcâuphatròngộnghĩnh.Vàdườngnhưcácemrấtthíchđiềuđó”.NhữngngườikhaisinhraSesameStreetthậmchícònấntượnghơnnữatrướcsứcmạnhcủaquảngcáotruyềnhình.Nhữngnăm1960làthờikỳvàngsoncủaĐạilộMadison,và

vàothờiđiểmđódườngnhưngườitathựcsựnghĩrằngnếumộtchươngtrìnhquảngcáotruyềnhìnhcóđộdài60giâycóthểgiúpbánđượcloạibộtngũcốcănsángchomộtđứatrẻbốntuổithìnócũngcóthể“bán”chođứatrẻđóbảngchữcái.MộtphầnsứchútcủaJimHensonvàcácchúrốiMuppetđốivớinhữngngườikhaisinhraSesameStreetlàvìvàothờiđiểmnhữngnăm1960,Hensonđangđiềuhànhmộthãngquảngcáocựckỳthànhcông.PhầnlớnnhữngchúrốiMuppetnổitiếngnhấtđãrađờiđểphụcvụchocácchiếndịchquảngcáonày:BigBirdthựcchấtlàbiếnthểcủaconrồngbảychânđượcHensonnghĩrađểquảngcáochohãngLaChoy;CookieMonsterlàngườiđànôngbánhàngvỉahètrongquảngcáocủahãngFrito-Lay;cònGroverlànhânvậtđượcsửdụngtrongnhữngthướcphimquảngcáokhuyếnmạicủaIBM.

“Theotôi,đặcđiểmđịnhdạngquantrọngnhấtcủamộtquảngcáotruyềnhìnhlàtấtcảcácyếutốcủachươngtrìnhđềuphảihướngđếnmộtđiều”,SamGibbon,mộttrongnhữngnhàsảnxuấtđầutiêncủachươngtrìnhchobiết,“Đólàbánýtưởng.ÝkiếnchiacôngđoạnsảnxuấtSesameStreetthànhnhữngđơnvịnhỏsaochocácnhàsảnxuấtcóthểchútâmvàomộtmụctiêugiáodụcduynhấtnhưmụctiêudạymộtchữcáiphụthuộcrấtnhiềuvàokỹthuậtquảngcáođó”.

Nhưngliệulýthuyếtquảngcáonàycóđúngvớigiáodục?TheoDanielAnderson,nghiêncứumớimẻnàychothấycácemnhỏkhôngthựcsựthíchcácchươngtrìnhquảngcáonhưchúngtavẫnlầmtưởng,vìcácchươngtrìnhquảngcáo“khôngcótruyệnkểmàcáccâuchuyệnkểlạirấtgâyấntượngvàquantrọngvớicácem”.Banđầu,chươngtrìnhSesameStreetcũngkhôngđitheolốikểchuyện;theođúngýtưởng,chươngtrìnhlàmộttậphợpnhữngvởhàikịchngắn,khôngliênquanđếnnhau.“SesameStreetthủabanđầukhôngchỉchịutácđộngcủanhữngquảngcáokiểunàymàcònchịutácđộngcủabốicảnhlýthuyếtthờikỳđó,bốicảnhnàydựatrênquanđiểmcủaPiaget,mộtchuyêngiatâmlýtrẻemtiếngtăm.Theochuyêngianày,mộtđứatrẻchưađếntuổiđếntrườngsẽkhôngthểtheokịpmộtcâuchuyệndài”.Tuynhiên,ngaytừcuốinhữngnăm1960,ýkiếnnàyđãbịbácbỏ.Ởcácđộtuổiba,bốnhaynăm,cácemcóthểkhôngcókhảnăngtheokịpnhữngcốttruyệnhaytìnhtiếtphụphứctạp.Nhưngcácchuyêngiatâmlýhọchiệnnaytinrằnghìnhthứckểchuyệnhoàntoànlấycácemlàtrungtâm.JeromeBrunner,mộtchuyêngiatâmlýhọccủađạihọcNewYorknhậnđịnh“Đólàcáchduynhấtbọntrẻsắpxếpthếgiớivàkinhnghiệmcủachínhmình.Vìkhôngthểđưaracácýkiếntổchứcsựvật,sựviệctheonguyênnhân,hệquảhaycácmốiquanhệchonêncácemthườngchuyểnmọithứvàocáccâuchuyện,vàkhicốgắngnhậnthứccuộcsốngxungquanh,cácemsẽsửdụng

nhữngcâuchuyệnvềkinhnghiệmcủamìnhlàmcơsởchonhữngtưduysâusắchơn.Nếukhôngnắmbắtđượcmộtđiềugìđótrongcốttruyện,cácemsẽkhôngnhớkỹ,vàdườngnhưrấtkhónghiềnngẫmkỹhơnvềcâuchuyệnđó”.

Đầunhữngnăm1980,Brunerthamgiavàomộtdựánrấtthúvị-cótênlà“Truyệnkểbêngiườngngủ”-dựánnàycóvaitròhếtsứcquantrọngtrongviệcthayđổiquanđiểmcủacácchuyêngianghiêncứulứatuổinhiđồng.DựántậptrungvàoEmily,mộtbégáihaituổi,ởNewHaven.Chamẹcôbéđềulàgiảngviênđạihọc,vàhọbắtđầupháthiệnthấycongáimình,trướckhiđingủ,rấthaynóichuyệnmộtmình.Vôcùngtòmò,cứvàingàymộttuần,trongsuốt15thángliền,haivợchồnglạiđặtmáyghiâmnhỏdướigiườngcủacôbé,ghilạinhữngcâuchuyệnhọnóivớicongáikhidỗdànhemđingủvànhữngcâuchuyệnEmilytựnóivớiriêngmìnhtrướckhingủthiếpđi.Tấtcả122bảnghiâmsauđóđãđượcmộtnhómcácnhàngônngữvàtâmlýhọc,đứngđầulàKatherineNelsoncủađạihọcHarvard,tiếnhànhphântích.NhómnghiêncứunàyđãpháthiệnrarằngnhữngđoạnnóichuyệnmộtmìnhcủaEmilycòntinhvihơncảnhữnglờicôbénóivớichamẹ.Vàtrênthựctế,nhữngđoạnnóichuyệnđóquảthậttinhvihơnrấtnhiều.CaroldFeldman,mộtthànhviêncủanhómnghiêncứu,saukhithảoluậnvềcáccuốnbăngghiâmlờiEmilyđãviếtlạinhưsau:

Nhìnchung,nhữnglờiEmilytựnóivớimìnhphongphúvàphứctạphơn[nhữnglờicôbénóivớingườilớn]nhiềuđếnđộnókhiếnchotấtcảchúngtôi,nhữngchuyêngianghiêncứusựpháttriểnngônngữ,phảibắtđầuphânvânrằngbứctranhvềquátrìnhtiếpnhậnngônngữtrongvănhọchiệnnayliệucócònphảnánhđúngkiếnthứcngônngữthậtsựcủacácemhaykhông.Cứmỗikhiđèntắtvàchamẹbướcrakhỏiphòng,côbéEmilylạiđểlộtàinăngsắcsảobậcthầyvềnhữngdạngthứcngônngữmàchúngtakhôngbaogiờngờđượccóthểxuấthiệntrongngônngữ[thườngngày]củaem.

NhữnggìFeldmanđangmuốnnóiđếnởđâylàvốntừ,ngữpháp-vàquantrọngnhấtlàcấutứtrongcácđoạnđộcthoạicủaEmily.Emilyđangsángtạoracáccâuchuyệnđểgiảithíchvàsắpxếplạinhữngsựviệcđãxảyravớimình.Đôikhi,cácnhàngônngữhọcgọicáccâuchuyệnkiểunàylà“nhữngchuyệnthuậttheotrìnhtựthờigian”.Emilysángtạoracâuchuyệnnhằmmụcđíchtổnghợpcácsựkiện,hànhđộngvàcảmnhậnriêngvàotrongcùngmộtkếtcấuthốngnhất-đâylàquátrìnhcóvaitròhếtsứcquantrọngtrongsựpháttriểntưduycủatrẻ.DướiđâylàcâuchuyệnEmilytựkểchomìnhkhicôbégầnđượcbatuổi,tôixintríchdẫnđầyđủcâuchuyệnnàyđểlàmnổibậthơnnữamứcđộphứctạpvàtinhvitrongngônngữcácemtựnóivới

chínhmình:

Ngàymaikhicảnhàthứcdậy,trướctiênmìnhsẽcùngbavàmẹănsáng,ănsángnhưmọingày,rồisauđócảnhàsẽcùngchơi.Vàngaykhibađikhỏi,Carlsẽsangnhàmình,vàbọnmìnhcùngchơithêmmộtlúcnữa.Sauđấy,CarlvàEmilysẽcùnglênxevớibahoặcvớimẹ.Bọnmìnhsẽtớitrườngmẫugiáo(thìthầm).Khiđếntrườngrồi,cảbađềubướcxuốngxevàđivào.BasẽhônEmilyvàCarl.Banóitạmbiệt,chúngmìnhcũngchàotạmbiệtba.Bađilàm,cònchúngmìnhsẽchơicùngcácbạntrongtrườngmẫugiáo.Chắclàvuilắmđây?Bởivìđôikhi,Emilyvẫnđiđếntrườngmẫugiáovìhômđólàngàyphảiđihọc.Cũngcókhi,mìnhởcùngTantasuốtcảtuần.Vàthỉnhthoảng,Emilychỉchơivớibavàmẹ.Nhưngthường,àthỉnhthoảng,Emily,ừm,sẽđiđếnlớpmẫugiáo.Emilythườngđimẫugiáovàobuổisáng.Buổisáng,chasẽđivào,vànhưthườngngày,cảnhàsẽănsáng,rồicảnhàsẽ...sauđấy,cảnhàsẽ...chơi.Vàkhichuôngcửareo,Carlbướcvào,vàrồiCarl,vàrồibọnmìnhsẽcùngchơi,rồisauđó…

TrênđâylàmôtảvềnhữngviệcEmilysẽlàmvàongàythứSáu.NhưngđókhôngphảilàmộtngàythứSáucụthểnàomàlàngàythứSáulýtưởng,ngàythứSáugiảđịnhmàtấtcảnhữngđiềuEmilymongngóngxảyrasẽxảyra.NhưBrunervàJoanLucariellođãbìnhluận,đâylà:

mộthànhđộngkiếntạothếgiớirấtấntượng…côbévậndụngcảcáchnhấngiọng,rồikéodàiâmởnhữngtừquantrọng,cốtyếu,vàcảhìnhthứchồitưởngnhữngcảnhchânthậttrongcácđoạnphimliêntưởngvàmôphỏng(cậubạnCarlcủaEmilyđặcbiệtđượcthuậtlạiquahìnhảnhcánhcửakhicậuđếnnhàEmily).Cứnhưthểmuốnnhấnmạnhrằngmìnhđãbiếtchắctấtcảmọithứrồi,Emilyđộcthoạitheomộtngữđiệutrầmbổng,nhịpnhàngnhưkhihát.Vàtrongkhiđộcthoại,côbécòncảmthấyrấtthoảimáikhibìnhphẩmnétvuivẻcủanhữngsựviệcdiễnra(”Chắclàvuilắmđây?”).

ChúngtathậtkhónhìnvàobằngchứngchứngminhtầmquantrọngcủacáccâuchuyệnkểtrênmàkhônglấylàmlạtrướcthànhcôngcủaSesameStreet.Chươngtrìnhnàyđãbỏquacáchthứchóaralạicóýnghĩaquantrọngnhấttrongtấtcảcáccáchthứctiếpcậntrẻnhỏ.Đồngthời,nócònkhiếnchosứchútcácemnhỏtrởnênmờnhạtbằngnhữngcâuchuyệncườichỉdànhchongườilớn.Nhưngdùsaođinữa,chươngtrìnhvẫngặtháiđượcthànhcông.ĐóchínhlànhờtinhthầncủatoànbộchươngtrìnhSesameStreet,tinhthầnđó,quacáchviếttàihoa,sựnồnghậuvàđángmếncủacácnhânvậtrốiMuppet,đãchếngựthànhcôngnhữngyếutốcóthểtrởthànhtrởngạirấtlớn.Lúcnày,chúngtađãdễdànghiểuđượclàmthếnàođểxâydựngđược

mộtchươngtrìnhthiếunhithậmchícònkếtdínhhơncảSesameStreet.Chươngtrìnhđósẽphảithuầntúymangnghĩađen,khôngcónhữngcáchnóichơichữ,haynhữngtiểuphẩmhàivốnchỉkhiếncácemnhỏbốirốivìkhônghiểu.Vàbạnsẽphảihướngdẫncácemtưduyđúngtheocáchthứccácemtựdạymìnhtưduy-dướihìnhthứccủamộtcâuchuyện.Haynóicáchkhác,bạnsẽphảixâydựngmộtchươngtrìnhnhưchươngtrìnhBlue’sClues.

4.

TấtcảcáchoạtcảnhtrongBlue’sCluesđềuđượcthiếtkếtheomộtcáchthứcgiốngnhau.Ngườidẫnchươngtrình,Steve,sẽđưarachokhángiảmộtcâuđốcóliênquanđếnBlue-côchóhoạthình.Tronghoạtcảnhnày,tháchđốđưaracóthểlàyêucầutìmcâuchuyệnưathíchcủaBlue.Nhưngtrongmộtchươngtrìnhkhác,khángiảcóthểsẽphảitìmrađồănkhoáikhẩucủaBlue.Đểgiúpkhángiảgiảiđượccâuđố,Bluesẽđểlộmộtloạtcácmanhmốilàcácvậtđượcinbằngdấuchâncủacô.Giữacuộctìmkiếmcácmanhmối,Stevesẽchocáckhángiảđãnắmđượcchủđềtổngthểcủacâuđốchơicáctròchơi-tứccáccâuđốnhỏ.Vídụ,tronghoạtcảnhvềcâuchuyệnyêuthíchcủaBlue,mộttrongcáccâuđốnhỏlàcảnhStevevàBluengồixuốngcùngGiađìnhGấuvớinhữngtôcháođãđượchoánđổivàđềnghịkhángiảgiúpghépbátto,bátnhỏ,báttrungbìnhđúngvớigấubố,gấuconvàgấumẹ.Khihoạtcảnhmởra,StevecùngvớiBluedichuyểntừcảnhdựngnàysangcảnhdựngkhác,từphòngkháchrangoàivườn,đếnnhữngnơihếtsứckỳdiệu,lạlùng,băngquanhữngôcửathầnkỳ,dẫndắtngườixembướcvàomộtchuyếnphiêulưumạohiểm,chotớilúckếtthúccâuchuyện,ngườidẫnchươngtrìnhStevemớitrởlạiphòngkhách.Đâychínhlàlúccaotràocủatấtcảcácchươngtrình,Stevengồixuốngmộtchiếcghếrấtdễchịuđểsuynghĩ-trongthếgiớingônngữcủaBlue’sClues,chiếcghếnàyđượcgọilàGhếTưDuy.AnhsuynghĩvềbamanhmốicủaBluevànỗlựcđưaracâutrảlờicuốicùng.

Rõràng,đâylàmộtbướcchuyểnrấttiếnbộsovớiSesameStreet.NhưngsaukhiquaylưnglạivớinhữngđặcđiểmkếthừatừSesameStreet,nhữngngườisángtạoraBlue’sClueslạiquaylại,vaymượnnhữngchitiếtmàhọcholàsẽpháthuyđượchiệuquả.Trênthựctế,họkhôngchỉđơnthuầnvaymượn.Họchọnracácyếutốkếtdínhvàcốgắngđểnhữngyếutốnàytrởnênkếtdínhhơnnữa.Yếutốđầutiênchínhlàquanđiểmchorằngkhicàngcónhiềuđứatrẻtheodõimộtchitiếtnàođấy-bằngtưduyvàbằngmắt-chitiếtđósẽcàngtrởnênđángnhớvàcóýnghĩahơn.“TrongSesameStreet,tôinhậnthấycómộtsốcảnhgợirađượcrấtnhiềutươngtáctừcácemở

nhữngđiểmđòihỏiđiềuđó”,DanielAnderson,ngườicùngcộngtácvớiNickelodeonkhixâydựngBlue’sClues,chiasẻ.“ẤntượngđọnglạitrongtôilúcđólàkhiKermitgiữngóntaymìnhtrênmànhìnhvàvẽmộtchữcáirấtsinhđộng,cácemcũnggiơngóntaylênvàvẽtheoKermit.Hoặc,cónhữnglúc,khimộtnhânvậtcủaSesameStreetđưaracâuhỏi,tanghethấycácemtrảlờitheorấtto.Nhưngvìmộtlýdonàođó,SesameStreetđãkhôngnắmlấyvàpháthuyýtưởngđó.Dùcóbiếtcácemđôilúcvẫncónhữngphảnứngnhưthếnhưnghọkhôngbaogiờtìmcáchxâydựngmộtchươngtrìnhbámsátýtưởngđó.TrướcBlue’sClues,Nickelodeonđãthựchiệnmộtsốchươngtrìnhthửnghiệm,trongđóđưaranhữngđềnghịrõràng,mờicácemthamgiachươngtrìnhvàthậtlạlùng,đãcórấtnhiềubằngchứngchothấycácemsẽđồngýthamgia.Dovậy,khikếthợpcácýkiếnnàylạivớinhau(trẻemthíchhoạtđộngtưduykhixemtruyềnhìnhvàmuốncócơhộithểhiệnhànhvi),tasẽtìmrađượctriếtlýcủaBlue’sClues”.

Vàvìthế,Stevecầndànhphầnlớnthờigianlênhìnhtrựctiếpdẫntrướcmáyquay.Khicầnsựtrợgiúpcủakhángiả,Stevecầnthựcsựtìmkiếmsựtrợgiúpđó.Thườngthường,sẽcónhữngcảnhquayđượcthựchiệncậnmặtđểtạocảmgiácnhưthểSteveđangngồitrongcùngmộtcănphòngvớikhángiả.Bấtcứkhinàonêuracâuhỏi,Steveđềungừnglại.Nhưngđâykhôngphảilàmộtcáchngắtnghỉthôngthườngmàlàcáchngừngcủamộtđứatrẻsắpbướcvàođộtuổiđihọc-mộtkhoảngngừngkéodàihơnmộtvàinhịpsovớithờigianngừngđợicâutrảlờicủabấtkìmộtngườilớnnào.Cuốicùng,mộtkhángiảngồikhuấttrongphòngthusẽhôtocâutrảlời.Nhưngcáckhángiảxemởnhàvẫncócơhộiđểnóiracâutrảlờicủachínhmình.Cũngcóđôikhi,Stevephảidẫnmộthoạtcảnh“câm”.Lúcđó,Stevekhôngthểtìmrađượcmộtmanhmốirõràngnàochocáckhángiảnhỏtuổiđangtheodõiởnhàvàanhhướngcáinhìncầukhẩnvềphíamáyquay.Ýtưởngvẫngiốngnhưtrước:khuyếnkhíchcácemnói,đểthamgiamộtcáchchủđộnghơnvàochươngtrình.NếutheodõiBlue’sCluescùngmộtnhómemnhỏ,bạnsẽthấythànhcôngcủachiếnthuậtnàyrõràngđếnmứcnào.Cácem,lúcđó,cứnhưthểnhữngfanhâmmộtrungthànhcủađộiYankeeđangxemmộttrậnđấubóngchàyvậy.

ChitiếtthứhaiBlue’sClueslấytừSesameStreetchínhlàýtưởnglặp.ĐâychínhlàchitiếtđãhấpdẫnvàgâyấntượngđốivớinhữngnhàtiênphongCTW.TrongnămchươngtrìnhthửnghiệmmàPalmervàLessertrìnhchiếuởPhiladelphiavàonăm1969,mộtđoạnphimkéodàimộtphútcótênlàWandatheWitch(PhùthuỷWanda)đãsửdụngđi,sửdụnglạiâmw:WandatheWitchworeawiginthewindywinterinWashington,etc.,etc.(PhùthuỷWandađộimộtbộtócgiảtrongngàyđôngđầygióởWashingtonv.v…và

v.v…).Lesserthừanhận:“Chúngtôikhôngbiếtmìnhcóthểlặplạicácyếutốbaonhiêulần.Cuốicùng,chúngtôiphátchươngtrìnhbalầntrongngàythứHai,balầntrongngàythứBa,balầnnữavàothứTư,rồitạmnghỉthứNămnhưnglạichophátlạicuốichươngtrìnhcủangàythứSáu.Mộtsốem,đếngầncuốingàythứTư,đãkhôngbuồnnhắcđinhắclạiWandatheWitchnữanhưngkhiWandatheWitchxuấthiệnlạivàothứSáu,cácemđãnhảycẫnglênvàvỗtayhoanhô.Cácemđãchạmđếnđiểmbãohoànhưngrồisauđấy,quátrìnhhoàiniệmlạibắtđầu”.

Khônglâusau(hoàntoàndotìnhcờ),nhữngnhàbiênkịchcủaSesameStreetkhámpháralýdotạisaocáckhángiảnhỏlạithíchthúvớinhữngchitiếtđượclặpđi,lặplạiđếnnhưvậy.Lúcnày,phâncảnhđượcnóiđếntrêncódiễnviênJamesEarlJonesđứngdạychữcái.Nhưtrongđoạnbănggốcbanđầu,Jonesthườngdừnglạikhálâugiữacácchữcáiđểcóthểchènthêmcácyếutốkhácvàogiữa.Nhưngnhưnhữnggìbạncóthểtưởngtượngra,Jonesđãthểhiệnđượchìnhtượnghấpdẫn,thuyếtphụcđếnmứccácnhàsảnxuấtcủaSesameStreetđãquyếtđịnhđểđoạnphimnhưvốncóvànhiềunămsauđóvẫnphátđi,phátlạichươngtrìnhnày:cácchữcáiAhoặcB,hayvânvân,sẽxuấthiệntrênmànhình;lúcđósẽcómộtkhoảngdừngkhálâu,vàrồiJoneshôtotênchữcáicònchữcáibiếnmất.SamGibbonnhậnxét:“Chúngtôinhậnthấylầnđầutiênkhixemchươngtrình,cácemcũnghôtotênchữcáingaysaukhiJonesthựchiệnđiềuđó.Saumộthailầnlặplại,cácemsẽphảnứngvớisựxuấthiệncủachữcáitrướccảJonestrongkhoảngthờigianngừnglại.Sauđấy,khiđãlặplạiđủ,cácemsẽdựđoántrướcđượcchữcáitrướckhichữcáiđóxuấthiệntrênmànhình.Cácemtựmìnhsắpxếpthànhtừtừcácchữcáiriêngrẽ.Nhưvậy,đầutiên,cácemsẽhọctêncủatừngchữcái;rồisauđấyhọccáchliêntưởngtêncủachữcáivớihìnhảnhxuấthiệntrênmànhìnhvàcuốicùnghọcchuỗicácchữcái”.Vớingườilớn,việclặplạiliêntụcnhưthếthậtnhàmchánbởivìnóđòihỏihọphảihồitưởnglạinhữngkinhnghiệmtươngtựnhauhếtlầnnàyqualầnkhác.Nhưngđốivớinhữngemsắpbướcvàođộtuổiđihọc,quátrìnhnàykhônghềnhàmchánvìmỗilầntheodõimộtchitiếtnàođấycácemsẽtrảinghiệmchúngtheonhữngcáchrấtkhácnhau.ỞCTW,kháiniệmhọcthôngqualặplạiđượcgọilàHiệuứngJamesEarlJones.

Nhưvậy,vềcơbản,Blue’sClueslàmộtchươngtrìnhđượcxâydựngdựatrênkháiniệmHiệuứngJamesEarlJones.Thayvìphátnhữnghoạtcảnhmới,nốitiếpnhau,rồisauđólặplạikhiphátlạisauđó-giốngnhưhầuhếtcácchươngtrìnhtruyềnhìnhkhác-NickelodeonđãchophátsóngmộthoạtcảnhcủaBlue’sCluestrongsuốtnămngàyliêntiếp,từthứHaiđếnthứSáu,trướckhipháthoạtcảnhkhác.Đâykhôngphảilàýtưởngcóthểdễdàng

đượcNickelodeonchấpnhận.SantonerovàAndersonđãphảinỗlựchếtsứcđểthuyếtphụchọ.(CũngcòncầnphảikểđếnmộtyếutốphụtrợkhácnữalàNickelodeonđãkhôngđủtiềmlựctàichínhđểsảnxuấttrọnvẹnmộtkỳphátsóngcácchươngtrìnhBlue’sClues).“Tôiđãchochiếuthửchươngtrìnhthửnghiệmđóởnhà.Lúcđó,congáitôimớibatuổirưỡivàcháucứxemđi,xemlạichươngtrìnhsuốt”,Andersonkểlại.“Tôiđểývàghilại.Conbéđãtheodõichươngtrìnhđótới14lầnmàkhônghềbớtháohứcđimộtchútnào”.Khichươngtrìnhđượcđưavàokiểmnghiệm,điềutươngtựđãxảyra.Chươngtrìnhđượctrìnhchiếuliêntụcnămngàyliêntiếpchomộtnhómnhiềuemnhỏ,vàtrongsuốtmộttuầnđó,mứcđộchúývàhiểubiếtcủacácemđãthựcsựtănglên-tuyvẫncóngoạilệởnhữngđứatrẻlớntuổinhất(5tuổi)-mứcđộchúýcủanhómtrẻnàycàngvềsaucànggiảm.GiốngnhưnhữngđứatrẻtheodõihoạtcảnhvớingườidẫndắtlàJamesEarlJones,vớimỗilầnxemlại,cácemlạicónhữngphảnứngkhácnhauvớichươngtrình,vuivẻ,hoạtbáthơnvàđưaranhiềucâutrảlờihơn,trongthờigiannhanhhơn.Anderdonbổsungthêm:“Nếuxemxétthếgiớicủamộtembéchưabướcvàođộtuổiđếntrường,chúngtasẽthấycácemthườngbịbaoquanhbởinhữngchuyệnmàcácemkhônghiểu-nhữngthứrấtlạlùngvàmớimẻ.Dovậy,khônggiốngnhưnhữngđứatrẻlớntuổihơn,độnglựccủacácemkhôngphảilàtìmkiếmnhữngđiềumớilạmàlàtìmkiếmđểcóđượctrithứcvàkhảnăngphánđoán.Ởnhữngembécòníttuổi,phươngthứclặplạihếtsứccógiátrị.Cácemđòihỏiphảicóđiềuđó.Vàkhixemđixemlạimộtchươngtrình,cácemkhôngchỉhiểuđượccặnkẽhơn,đâyvốnlàmộtdạngnănglực,màchỉbằngcáchdựđoánnhữnggìsẽxảyra,tôichorằngcácemcòncảmnhậnđượcchínhxáctínhquảquyếtvàgiátrịnộitạicủabảnthân.VàsựxuấthiệncủaBlue’sCluesđãnhânđôicảmnhậnđóbởichươngtrìnhkhiếncácemcảmthấynhưthểmìnhđangthamgiavàomộtsựkiệnnàođó-giốngnhưthểcácemđanggiúpSteve”.

Nhưnghiểnnhiên,khôngphảilúcnàocácemcũngthíchthúsựlặplại.Bấtkểđiềugìcácemxemcũngphảicómứcđộphứctạpđủđểchophépmứcđộhiểumỗilúcmộtsâuhơn,thôngquaquátrìnhxemliêntục.Đồngthời,nócũngkhôngđượcquárắcrốiđếnđộngaylúcđầuđãđánhđốbọntrẻvàkhiếnchúngchánnản.Đểtạorađượcthếcânbằng,Blue’sCluescũngđãtiếnhànhnhữngnghiêncứugiốngSesameStreetnhưngcấpđộlớnhơn.TrongkhiSesameStreetchỉkiểmtramộtlầnmộtchươngtrìnhnàođó-vàthườngtiếnhànhsaukhichươngtrìnhđãđượchoàntất-Blue’sCluesphảikiểmtrabalầntrướckhichínhthứcphátsóng.VàtrongkhiSesameStreetthườngchỉkiểmtra1/3sốhoạtcảnhthìBlue’sClueslạikiểmtratấtcả.

Cólần,tôiđượcđicùngnhómnghiêncứucủaBlue’sCluestrongmột

chuyếntiếpxúcđượctổchứchàngtuầnvớicácemnhỏ.NhómnghiêncứunàydoAliceWilder-trưởngbộphậnnghiêncứucủachươngtrình-dẫnđầu.NgườiphụnữcómáitócđenquyếnrũnàyvừahoànthànhkhóaluậntiếnsĩvềgiáodụctạiĐạihọcColombia.Cùngvớicô,còncóhainhànghiêncứukhácnữa,cũnglànhữngphụnữmớichỉhơn20tuổi-AlisonGilmanvàAllisonSherman.Trongbuổisánghômtôiđicùng,họđãtiếnhànhkiểmtrakịchbảnmớiđượcđềxuấttạimộttrườngmẫugiáoởGreenwichVillage.

Kịchbảnđượckiểmtracóchủđềvềhànhvicủacácloàiđộngvật.Vềcơbản,đâymớichỉlàbảnnhápđầu,đượclấytừmộtquyểntruyệntranhgầngiốngvớicáchmởcảnhnốicảnhthườnggặpcủacáchoạtcảnhtruyềnhình.NhânviênkiểmtracủaBlue’sCluessẽgiữvịtrícủaSteve,dẫndắtcácemnhỏđixuyênsuốtkịchbản,vàghichúcẩnthậntấtcảnhữngcâuhỏibọntrẻtrảlờichínhxácvànhữngcâuhỏicóvẻkhiếncácemlúngtúngvànản.Chẳnghạnnhư,cólúc,Shermanngồixuốngcạnhmộtcậunhóc5tuổitênlàWalkervàcôbébốntuổirưỡiAnnamặcchiếcváysọctrắngtím.Rồi,Annabắtđầuđọclờithoạitừkịchbản.Bluecómộtconvậtcưng.Cácemsẽgiúpcôtìmraconvậtđólàgìchứ?HaiđứatrẻlúcđóchămchútheodõiSherman.Côlạitiếptụcchuyểnsangnhữngcâuđốgợimởđápán,từngcâutừngcâumột.Rồisauđấy,côchocácemxembứctranhcủamộtconquáithúănkiến.

Shermanlêntiếnghỏi:“Quáithúănkiếnthườngăngìcácemnhỉ?”

Walkernhanhnhảu:“Kiếnạ!”

Shermanlậtsangmộtbứctranhkhác,bứctranhmộtconvoi.Côchỉvàochiếcvòivoivàhỏi:“Thếđâylàcáigìnào?”

Walkertiếplờiluôn:“Cáivòiạ!”

Rồicôchỉtiếpvàohaichiếcngàvoi:“Vậycácemcóbiếtvậtmàutrắngnàylàgìkhông?”

LạilàWalkerngướclênnói:“Làhailỗmũiạ!”

Shermanlạichohaiđứatrẻxembứctranhmộtcongấu,rồiđưaragợiýđầutiêncủaBlue-mộtvếtbẩnnhỏlẫnlộnhaimàutrắng,đenlưulạidướidấuchâncủaBlue.

“Đólàcómàutrắngvàmàuđenạ”,Annalêntiếng.

Shermannhìnhaiđứatrẻ.“VậyBluemuốntìmhiểuvềconvậtgìnhỉ?”Côngừnglại.CảAnnavàWalkerđềuđanglúngtúng.CuốicùngWalkerphátanimlặng:

“Côgợiýtiếpđiạ”.

Nhữngcâuđốgợiýởvòngtiếptheokhóhơnmộtchút.Shermanđưarabứctranhmộtconchimhỏi:conchimđóđanglàmgì?-Câutrảlờilàđanghót-vàcâuhỏitiếptheo:tạisaoconchimlạihót?Cảbangườisauđótiếptụchỏiđápvềhảily,vềsâuvàđếnvớigợiýthứhaicủaBlue-mộttảngbăngtrôi.CảAnnavàWalkervẫnbốirối.Vòngđốthứbalàcuộcthảoluậndàivềcá.Shermanchohaiemxembứctranhmộtconcánhỏnằmẩnmìnhnguỵtrangdướiđáybiển,hướngmắtnhìntheomộtconcálớn.

Côhỏi:“Tạisaochúcáphảiđitrốnnhưthế?”

Walker:“Vìconcátođùngkiaạ”.

Anna:“Vìconcálớnsẽănthịtchúcánhỏạ”.

Sauđó,ShermancùnghaiđứatrẻđiđếngợiýthứbacủaBlue.ĐólàmộttấmbìacứngcắttheohìnhdấuchâncủaBlue.Shermancầmdấuchân,đuđưatấmbìakhiđưanóvềphíaWalkervàAnna.

Côhỏi:“Tấmbìanàyđanglàmgìvậy?”

Walkercaumặtlạitậptrungsuynghĩ,rồinói:“Nóđangbướcđinhưmộtconngười”.

“Nóđangđuđưanhưngườisao?”Shermanhỏilại.

“Nóđanglạchbạch”,Annatrảlời.

ShermansắpxếpcácgợiýcủaBluevàothứtự:trắngvàđen,tảngbăng,lạchbạch.

Cảbangườilạicùngimlặng.ĐộtnhiênkhuônmặtcậuWalkerbừngsáng.“Đólàconchimcánhcụt”,Nóhétlênsungsướngvớipháthiệncủamình.“Conchimcánhcụtcómàutrắngvàđen.Nósốngtrênbănglạnhvàđilạchbạch,lắclư!”

Blue’sCluesthànhcôngvớitưcáchlàmộtcâuchuyệnthámhiểmchỉkhi

cácgợiýđượcsắpxếptheotrậttựthíchhợp.Chươngtrìnhphảibắtđầuđitừdễ-đểgiúpcácemcảmthấytựtinhơn-rồisauđó,khódần,khódầnlên,tháchthứccácemnhiềuhơnnữavàdẫndắtcácembướcvàocâuchuyện.Loạtcâuđốđầutiênvềthúănkiếnvàconvoiphảidễhơnloạtcâuhỏivềhảilyvàconsâu,vàtươngtựloạtcâuđốnàynhấtthiếtphảidễhơnnhữngcâuđốtrongvòngcuốicùngvềchúcánhỏ.Việcphântầngchươngtrìnhgiúpcácemcóthểtheodõichươngtrìnhbốnđếnnămlần:vàtrongmỗilầntheodõikếtiếp,cácemlạihọchỏiđượcnhiềuhơn,phánđoánchínhxáchơnvàtiếpcậnnhanhhơnvớinộidungchươngtrìnhvàcuốicùng,cácemcóthểdựđoánđúngtấtcảcáccâutrảlời.

Saubuổisángtiếnhànhkiểmtra,nhómnghiêncứucủaBlue’sCluesngồilạivàkiểmtratấtcảcáckếtquảcủatừngvòngđố.13trongsố26đứatrẻtrảlờichínhxáclàquáithúănkiếnthườngănkiến.Vớigợiýđầutiênnhưthế,consốnàykhôngphảilàtỷlệphảnhồicao.“Chúngtôimuốncónhữngbướcđikhác,vữngchắchơnnữa”.Wilderchobiết.Rồi,bangườilạitiếptục,họchămchúvớinhữngghichépcủamình.KếtquảvòngđốvềhảilykhiếncônhómtrưởngWildercaumày.Khixembứctranhvềconhảilymẹ,cácemđãtrảlờicâuhỏiđầutiênrấttệ-Conhảilynàyđanglàmgì?-tuynhiênlạilàmrấttốt(19trêntổngsố26)ởcâuhỏithứhai-Tạisaoconhảilylạilàmvậy?Wilderquảquyết:“Tầngcâuhỏiđãbịđảo”.Wildermuốnnhữngcâuhỏidễhơnphảilànhữngcâuhỏiđầutiên.Trongvòngcâuhỏiđặtravềchúcánhỏ:Tạisaochúcánhỏphảitrốnconcálớn?Shermannhìnvàophầnghichúcủamìnhvànói:“Tôikiếmđượcmộtcâutrảlờituyệtvờiđây.Chúcánhỏkhôngmuốnconcálớnsợ.Dođó,nóđãđitrốn”.Cảbacườilớn.

Cuốicùnglàvấnđềquantrọngnhất:LiệutrậttựnhữnggợiýcủaBlueđãđúnghaychưa?CảWildervàGilmanđềusắpxếpthứtựđúngtheokịchbảnđãdàndựng:tảngbăng,đilạchbạchrồiđenvàtrắng.Bốntrongsố17đứatrẻhọđặtcâuhỏiđoánralàchimcánhcụtngaysaunhữnggợiýđầutiên,thêmsáuemnữatìmratrongvònggợiýthứhaivàđếnvònggợiýcuốicùngcóthêmbốnemnữatìmrađápán.WilderquaysangSherman,ngườiđãđềxuấtvớicômộttrậttựkháccủanhữnggợiý:Đenvàtrắng,tảngbăng,đilạchbạch.

Shermanbáocáolại:“Saugợiýđầutiên,khôngemnàotrongchínemtrảlờichínhxác.Saugợiývềtảngbăng,códuynhấtmộtemtìmravàđếnhếtgợiýcuốicùngthìsáuemnữabiếtđápán”.

“Lýlẽcủacậuđượcđấy?Cóvẻnhưkhảquanđấy”,Wilderđáplại.“Nhưngtrongsuốtquátrình,bọntrẻđoánđượcrấtnhiềuthứkhácđúngkhông?”

“Ừ,đúng”,Shermanchobiết“Ngaysauvònggợiýđầutiên,cácemphỏngđoánlàchó,bò,gấutrúcvàcảhổnữa.Đếngợiývềtảngbăngtrôi,bọnnhỏđoánlàgấubắccựcvàbáocuga”.

Wildergậtđầu.TrậttựnhữnggợiýcủaShermankhiếnbọntrẻliêntưởngrấtrộngngaymớiởhồiđầucủachươngtrìnhnhưngvẫnlưugiữđượcsự“lơlửng”củađápánvềconchimcánhcụtchotớithờiđiểmcuốicùng.Trậttựmanhmốimàhọcó-mộttrậttựdườngnhưđemđếnsựhồiquymãnýnhấtkhihọviếtkịchbản-đãlộracâutrảlờirấtsớm.TrậttựcủaShermancóđượckhoảnglơlửngmàtrậttựgốctrongkịchbảnkhôngcó.Cảbangườiđãdànhcảbuổisángvớiđámtrẻvàtrởvềvớinhữngkếtquảmàhọmongmuốn.Đóchỉlàmộtsựthayđổinhỏ,nhưngthayđổinhỏđólạilàtấtcả.

Cómộtđiềugìđóphủnhậnhoàntoàntrựcgiáctrongđịnhnghĩavềyếutốkếtdínhnổilêntừtấtcảcácvídụđềcậpởtrên.Wundermankhôngphátcácquảngcáocủamìnhvàogiờcaođiểmmàchỉphátvàothờigian“rìa”trêntruyềnhìnhvốnđingượclạitấtcảcácnguyêntắclàmquảngcáo.Ôngcũngkhôngdùngnhữngthôngđiệp“sángtạo”đầysứchấpdẫnchochươngtrìnhsăntìmkhobáu“Hộpvàng”vốndĩđãlỗithờivànhàmchán.CònLevanthalthìthấyrằngnỗlựckhiếncácsinhviêndosợmàđitiêmphònguốnvánđãkhônghiệuquả,vàđiềukhiếnhọlàmthếchỉlàmộttấmbảnđồkhôngcầnthiết,hướngdẫnhọđitớikhubệnhxámàhọkhôngbiếttrướcnằmởđâu.ỞchươngtrìnhBlue’sClues,đólàsựgiũbỏđặcđiểmthôngtháivàđặctínhgốc,nhữngyếutốđãgópphầnkhiếnSesameStreettrởthànhchươngtrìnhtruyềnhìnhđượcyêuthíchnhấttrongkỷnguyêncủamình,tạoramộtchươngtrìnhbìnhthường,thuầntuýtheonghĩađenvàchotrìnhchiếuliêntụcmộtphâncảnhtớinămlầnliêntiếp.

Tấtcảchúngtađềumuốntinrằngchìakhóađểtácđộnglênmộtcánhânnàođónằmởchấtlượngvốncócủanhữngýtưởngmàchúngtathểhiện.Tuynhiên,trongcáctrườnghợpnóitrên,khôngmộttrườnghợpnàothayđổiđángkểnộidungthôngđiệpđangđượctruyềntải.Thayvàođó,chúngkíchphátthôngđiệpcủamìnhbằngsựliênkết,đơncửnhưsựthểhiệnnhữngýtưởngthôngquaviệcsắpđặtsựxuấthiệnnhữngnhânvậtrốiMuppetđằngsaubachữcáiH-U-G,thôngquaviệctrộnghépBigBirdvớicảngườilớn,thôngquaviệclặpđilặplạinhiềulầncácphâncảnh,thôngquaviệcđểngườidẫnchươngtrìnhStevengưnglạilâuhơn1giâysovớithôngthườngsaukhiđãđặtcâuhỏichobọntrẻ,vàthôngquaviệcbốtrímộtchiếchộpmàuvàngnhỏxíuphíagócmỗitrangquảngcáo.Haynóicáchkhác,ranhgiớigiữasựchốibỏvàchấpnhận,giữamộtđạidịchsẽbùngphátđượcvàmộtđịadịchkhôngbùngphátđượcdườngnhưmongmanhhơn

nhữnggìtavẫnnhầmtưởng.NhữngngườisángtạonênSesameStreetđãkhôngtừbỏtoànbộchươngtrìnhsaunhữngthấtbạitrongchuyếnđitớiPhiladelphia.HọđãđưathêmvàonhânvậtBigBirdvà“Conchimlớn”nàyđãtạonêntấtcảsựkhácbiệtvớicácemnhỏ.HowardLevanthalkhôngnỗlựcthêmtrongviệclàmsinhviênkhiếpsợđểtừđóchấpnhậnviệctiêmphònguốnván.Ôngchỉthêmvàotrongcuốnsáchmộttấmbảnđồkhubệnhxávàbảngthờigiantiêmphòng.Quyluậtthiểusốchorằngcónhữngcánhânkhácbiệtvớichúngta,cóđượckhảnăngkhởiphátnhữngđạidịch.Vàtấtcảnhữnggìchúngtacầnlàmlàtìmrahọ.Bàihọcvềyếutốkếtdínhcũngtươngtựnhưvậy.Cómộtcáchđơngiảnđểgóigọnnhữngthôngtin,màtrongnhữnghoàncảnhphùhợpcóthểkhiếnchonhữngthôngđiệpđóhấpdẫn,khôngcưỡnglạiđược.Tấtcảnhữnggìchúngtaphảilàmlàtìmraphươngcáchđó.

4.Sứcmạnhcủahoàncảnh(Phần1)

BernieGoetzvàsựtănggiảmlànsóngtộiphạmởNewYork.

Ngày2tháng12năm1984,mộtngàythứbảytrướclễGiángsinh,rờicănhộcủamìnhởGreenwichVillagethủphủManhattan,BernhardGoetzđiđếngatàuđiệnngầmIRTnằmởkhugiaonhaugiữađường14vàđạilộ7.Goetzcódángngườimảnhkhảnh,tầmthước,tócmàuhung,đeokính,trạc40tuổi.Hômđó,Goetzmặcquầnjeanvàkhoácáogió.Tạinhàga,Goetzbướclênchuyếntàutốchànhsố2đivàotrungtâmthànhphốvàtiếnđếnngồicạnhbốnthanhniêndađen.Trênxecòncókhoảng20hànhkháchnữa,nhưnghầuhếthọngồitáchbiệthẳnvềđầukiacủatoaxe,tránhxachỗbốnthanhniênnàyvìchorằngbọnchúngchỉlànhữngkẻ“vôcôngrồinghề”,“đầutrộmđuôicướp”(theolờikhaisaunàycủacáchànhkháchvớitưcáchlànhânchứngtrựctiếp).NhưngdườngnhưGoetzchẳngthèmđểýđếnđiềuđó.“Chàoôngbạn”,TroyCanty,mộttrongbốntên,vừanằmườntrênhàngghếdàivừalêntiếngkhiGoetzbướclạichỗchúng.Nóixong,hắncùngmộttênkháctênlàBarryAllenbướclạiphíaGoetzvàchìatay“xin”anhnămđôla.Tênthứba,JamesRamseur,thòtayxuốngchỗcăngphồngđángngờởtúiáokhoáccứnhưthểởđócógiấumộtkhẩusúng.

“Cậucầngì?”,Goetzhỏi.

“Nămđôla”,Cantynhắclại.

SaunàyGoetzcókhairằnglúcấykhinhìnCanty,anhthấyánhmắthắn“đangsánglênvànhơnnhơn...Mộtnụcườiđểucánghiệnratrênkhuônmặt”vàgầnnhưchínhnụcườivàánhmắtđóđãkhiếnanhcảmthấycămphẫn.Goetzmóctayvàotúiáo,rútnhanhmộtkhẩusúngổđạnnămviên,thânsúngmạkrômhiệuSmith&Wessoncỡnòng3li8,bắntừngtênmột.KhitênthứtưlàDarrellCabeynằmvậtxuốngsàngàothét,Goetzbướclạiphíahắn:“Màycóvẻvẫnổnnhỉ.Tặngthêmchomàymộtphátnữanhé”.-Anhnóivàbópcò,nổnốtviênđạncuốicùngvàogiữasốnglưngcủaCabey,khiếnhắnvĩnhviễnkhôngthểnhúcnhíchđượcnữa.

Trongkhungcảnhhỗnloạnđó,cóhànhkháchđãkịpkéocòibáođộng.Nhữnghànhkháchcònlạichạyhếtsangtoaxekhácchỉtrừlạihaingườiphụnữvẫnchưaquacơnhoảngloạn.“Haicôkhôngsaochứ?”,Goetznhã

nhặnlêntiếngtrước.“Vâng,vâng.Khôngsao”!Mộtngườiđáplạitrongkhingườikiavẫnnằmdướisànxe,nhưthểmuốnGoetznghĩrằngcôtađãchếtrồi.“Côkhôngsaochứ?”Goetzhỏilại.Côgáigậtđầu:“Vâng.Khôngsao!”.Ngườibánvélúcbấygiờmớixuấthiện,ôngtahỏiGoetzrằng,anhcóphảilàcảnhsátkhông.

“Tôikhôngphảilàcảnhsát.Tôicũngkhôngbiếttạisaotôilàmthế”.Goetzngừnglạimộtlátrồitiếp:”Bọnchúngđãtìmcáchtrấntiềntôi”.

NgườibánvécòncậtvấnGoetzvềkhẩusúngnhưnganhtừchốikhôngnóigìthêm.Rồisauđó,anhbướcnhanhquacửalênxuốngphíađầuxe,tháochốtantoànvànhảyxuốngđườngray,biếnvàotrongbóngtốicủađườnghầm.

Nhữngngàytiếptheo,vụnổsúngởtoaxeđiệnngầmIRTđãgâychấnđộngmạnhtrênkhắpcảnước.Thìrabốntêndađenkiađềulànhữngkẻcótiềnán,tiềnsự.Cabeytừngbịbắtvìtộicướpcóvũtrang,cònCantythìmangtộidanhtrộmcắp.Bakẻtrongsốchúngđềumangtheotuốcnơvíttrongtúi.Bọnchúngchẳngkhácgìhiệnthâncủamẫucônđồchoaichoai,lànỗikhiếpđảmcủangườidânthànhthị,cònnhânvậtbíẩnnổsúngbắnhạmấytênđólạinhưthểhiệnthâncủamộtthiênthầnthựcthicônglý.TrêncáctrangbáongườitagọiGoetzlà“Ngườibảovệđườngtàu”,là“Taysúngcôngtâm”.Trêncácchươngtrìnhphátthanhvàtrênkhắpcácđườngphố,anhđượctônvinhnhưmộtngườianhhùng,mộtnhânvậtđãthựchiệnnhữngmongmỏichấtchứatronglòngngườidânNewYork-nhữngngườitừngbịcướp,bịhămdọahaybịhànhhungtrêncácchuyếnxeđiệnngầm.VàongàylễTạơn,mộttuầnsaukhisựviệcdiễnra,GoetzđếntrìnhdiệntạimộtđồncảnhsátởNewHampshire.VềsựkiệndẫnđộGoetztớiNewYork,tờNewYorkPostđãchođănghaitấmhìnhtrêntrangnhất:mộtlàGoetztaybịkhóacòngsố8,cúiđầuvàbịđưatớiphònggiam,hailàbứcảnhTroyCanty-đenđúa,nghênhngang,mũchụpkíncảmắt,haitaykhoanhtrướcngực,điratừbệnhviện.Tờbáochạymộtdòngtítdài:“Anhhùngbịkhóanhốt,cônđồđangnghênhngang”.Tuynhiên,khisựviệcđượcđemraxétxử,Goetznhanhchóngđượctuyênbốtrắngánkhỏitộidanhhànhhungvàcốýgiếtngười.Buổitốihômtòatuyênán,mộtbữatiệcđườngphốđôngđúc,tưngbừngvớinhữnglờihòhétvàtunghôđãdiễnrangayphíangoàikhunhàGoetzsống.

1.

TrườnghợpcủaGoetztrởthànhmộtminhhọađiểnhìnhchonhữngthờikhắcđentốivàđặcbiệttronglịchsửthànhphốNewYork,thờiđiểmmàvấn

nạntộiphạmbùngphátđếnđỉnhđiểm.Trongsuốtnhữngnăm1980,theothốngkê,trungbìnhmỗinămcảthànhphốcóđến2.000vụgiếtngười,600.000tộiphạmđặcbiệtnghiêmtrọng.Từduynhấtcóthểmiêutảchínhxáctìnhtrạngcủakhuvựcnằmdướimặtđất,trênnhữngcontàuđiệnngầmlúcđólàhỗnloạn.Trướckhibướclênchuyếntàusố2ngàyhômđó,Goetzchắccũngđãchờxetrongnhàgaánhsánglờmờ,bủavâybốnphíalàbóngtốivànhữngbứctườngẩmướt,bịsơnvẽnhằngnhịt.Rấtcóthểchuyếntàuđãtớitrễ,vìnăm1984làthờiđiểmmàhàngngày,nhữngtiếngsúngvẫnxuấthiệnởđâuđótrongthànhphốNewYorkvànhữngvụtrậtđườngrayxảyramỗituần.Theocảnhsát,bốicảnhvụviệcdiễnranhưsau:Hômđó,Goetzbướclênmộtchiếcxerấtdơdáy,sànxeđầyrácrưởi,váchvàtrầndàyđặchìnhsơn,vẽ.Thếnhưng,điềunàychẳngcógìbấtthườngbởigầnnhưtấtcảtoànbộ6.000chiếcxetrongđoànxevậntảicôngcộngđềubịsơnvẽtừtrênxuốngdưới,từtrongrangoài,chỉngoạitrừnhữngxechạytuyếnngắntớitrungtâmthànhphố.Vàomùađông,trongxelạnhcóngvìrấtítxeđượctrangbịđầyđủhệthốnglòsưởi.Cònmùahè,dokhôngcómáyđiềuhòanênxelúcnàocũngnóngbức,ngộtngạt.Hiệnnay,vậntốccủachuyếnxesố2đãlêntớitrên40dặm/1giờtronghànhtrìnhnhanhtớiđiểmdừngởphốChambers,nhưngchắcchắnchuyếnxeGoetzđingàyhômđókhôngthểđạttốcđộcaođếnvậy.Trongthờiđiểmnăm1984,trêntoànbộhệthốngvậntảicôngcộng,cóđến500“quãngđỏ”-đấylànhữngđoạnđườngraybịhỏnghóc,khôngđảmbảoantoànchonhữngchiếcxechạyquátốcđộ15dặm/giờ.Nhữngđiểm“đánhđộngngânsách”đóxuấthiệnvớimứcđộkhádàynênmỗinămBanvậntảicôngcộnglạimấtkhoảng150triệuđôlatừtổngdoanhthucủacảngành.Khôngnhữngthế,mỗinămtrêntoànhệthốnglạixảyrakhoảng15.000vụphạmtộinghiêmtrọng-vàonhữngnămcuốithậpniên,consốnàyđãtănglênđến20.000.Rồicảsựnhũngnhiễuhànhkháchtừphíanhữngkẻănmàyvàtrộmcắpvặtcũnghếtsứcphổbiến,điềunàyđãkhiếnchosốhànhkháchsửdụnghìnhthứcvậntảinàygiảmxuốngđếnmứcthấpnhấttronglịchsửhệthốngvậntảingầm.WilliamBratton,ngườisaunàytrởthànhnhânvậtchủchốttrongcuộcchiếnthànhcôngchốnglạitộiphạm,bạolực,đãkểlạitrongcuốntựtruyệncủamìnhvềnhữngchuyếnđixeđiệnngầmhồithậpniên1980ởthànhphốNewYork,nhiềunămsaukhiôngsinhsốngởBostoncũngnhưnỗikinhhoàngtrướcnhữnggìôngđượcchứngkiến:

Saukhichờđếnlượtmìnhtrongdòngngườixếphàngmuavétưởngnhưvôtận,tôicốnhétđồngxuvàokhecửachắnbằngthanhquaynhưngpháthiệnranóđãbịchặnlạimộtcáchcốý.Khôngthểnàomuanổivé,tôivànhữnghànhkháchkhácbuộcphảiđivàoquacửađóngmởđãđượcmộtgãbộdạngnhếchnhácvàcụtmộtcánhtaykéomởsẵn.Đãpháhỏnghệthốngcửachắn

thutiền,giờhắnlạibắtcáchànhkháchphảiđưavécủahọchohắn.Tronglúcđó,mộttênkháctrongbọn,đểmặchắnthèmthuồng,thòtayvàokhenhétxu,khềurahếtnhữngđồngbịkẹtlại.Hầuhếtmọingườiđềuquásợhãimàlàmngơchonhữngtênnày:“Đây,cầmđi,mấycáivékhốnkiếp!Thậtbựcquáđi!”.Cònnhữnghànhkháchkhác,ngườitrèo,ngườichui,ngườiđivòngquabụcchắnđểtrốnvé.KhungcảnhchẳngkhácgìnhữnggìđãdiễnratrongtácphẩmkinhđiểnInferno(ĐịaNgục)củaDante.

ĐólàNewYorkcủanhữngnăm1980,mộtthànhphốchìmngậptrongnhữngđạidịchtộiphạmtồitệnhấttronglịchsửpháttriểncủamình.Nhưngrồisauđó,đạidịchnàylạichuyểnhướngđộtngộtkhôngbáotrước.Từđợtcaotràotrongnăm1990,tỷlệtộiphạmgiảmnhanhchóng,theochiềudốcđứng.Cácvụgiếtngườigiảmxuống2/3.Tộiphạmnghiêmtrọnggiảmmộtnửa.Ởnhữngthànhphốkhác,sốlượngcácvụphạmtộicũnggiảmnhanhchóngtrongcùngthờiđiểm,nhưngkhôngkhuvựcnàomứcđộbạolựclạigiảmnhanhvànhiềunhưởNewYork.Đếncuốinhữngnăm1990,trênnhữngtuyếnvậntảingầm,sốtrườnghợpphạmtộinghiêmtrọngđãgiảm75%sovớihồiđầuthậpkỷ.Năm1996,khiGoetzphảirahầutòalầnhaidoDarellCabeyđứngđơnkiệnvớilýdoviphạmnhânquyền,vụviệcđãkhôngcònthuhútđượcsựchúýcủabáogiớinữa,vàdườngnhưchínhbảnthânGoetzcũnggầnnhưlàmộtkẻlỗithời.Cólẽ,khiNewYorkđãtrởthànhmộtthànhphốantoànbậcnhấtởMỹ,ngườitadườngnhưkhólòngnhớchínhxácđiềugìđãkhiếnGoetztrởthànhmộthìnhtượng.Họchỉnhớmộtcáchđơngiảnrằngcóaiđóđãchĩasúngvàongườikháctrênxeđiệnngầmvànhờđóđãđượctônvinhlàanhhùng.

2.

Cầnphảinóirằng,ýkiếnnhậnđịnhtộiphạmcũnglàmộtđạidịchkhámớivàkỳlạ.Chúngtavẫnthườngnóivề“nhữngđạidịchbạolực”haylànsóngtộiphạm,nhưngđiềuđóvẫnchưađủđểkhẳngđịnhchúngtacóthựcsựtinhiệntượngtộiphạmcũngtuântheonhữngquyluậttươngtựcácđạidịchnhưsựhồisinhcủagiàyHushPuppieshaychuyếnđicủaPaulReverehaykhông.Nhữngsựkiệncósứclâylanmạnhnóitrênđềubaohàmnhữngyếutốtươngđốigiảnđơnvàtrựcdiện-haynóicáchkhácchúngđềuchứađựngmộtsảnphẩmhaymộtthôngđiệpnàođó.Trongkhiđó,tộiphạmkhôngphảilàmộthiệntượngđơnnhấtmangtínhđặcthù,màlàmộtthuậtngữdùngđểtruyềntảimộtchuỗinhữnghànhviphứctạpvàgầnnhưkhôngthayđổiđược.Nhữnghànhđộngphạmtộiluônđưađếnhậuquảnghiêmtrọng.Kẻphạmtộiphảithựchiệnnhữnghànhđộngcóthểđẩyhắnvàohoàncảnhvôcùngnguyhiểmđếntínhmạng.Nóimộtaiđólàtộiphạmtứclàcông

nhiênthừanhậnđólàkẻthủác,làtànbạo,lànguyhiểm,làlừalọc,làkhôngthậtthà,làdaođộnghoặcbấtcứhìnhthứckếthợpnàocủanhữnghànhvinêutrên-vàkhôngmộthànhvinàotrongsốđóthuộcvàodạngtâmlýcóvẻnhưngẫunhiênđượclâytruyềntừngườinàysangngườikhác.Nóicáchkhác,tộiphạmkhônggiốngvớinhữngkẻvốndễdàngbịcuốntheo“cơngiólâynhiễm”củamộtđạidịch.Songởmộtmứcđộnàođó,điềunàyđãdiễnraởthànhphốNewYork.Trongnửađầuthậpkỷ1990,cảNewYorkkhôngxảyramộtbiếnđộngnàotrongdânchúng.Khôngmộtngườinàoramặtcảnhbáovàgiúpnhữngkẻcónguycơtrởthànhtộiphạmphânbiệtđượcranhgiớigiữađúngvàsai.Cóquánhiềungườibịtổnthươngvềmặttâmlývàquánhiềukẻpháttriểntheoxuhướngphạmtộiđangsinhsốngtrongmộtthànhphốmàlànsóngtộiphạmđãđếnđỉnhđiểm.Nhưngvìmộtnguyêndonàođó,hàngchụcnghìnconngườinàyđộtnhiêntạmdừnghếtnhữnghoạtđộngdínhlíuđếntộiác.Nếunhưtạithờiđiểmnăm1984,cuộcđụngđộgiữamộthànhkháchđixeđiệnngầmnónggiậnvàbốnthanhniêndađendẫnđếnđổmáu,thìgiờđâynhữngvachạmnhưvậykhiđixeđiệnngầmkhôngcòndẫnđếnhànhđộngbạolựcnữa.Vậyđiềuđóđãxảyranhưthếnào?

Câutrảlờinằmtrongphầnnguyêntắcthứbacủasựlâylanđạidịch-Sứcmạnhcủahoàncảnh.Nhưchúngtađãbiết,Quytắcthiểusốhướngđếnnhữngmẫucánhâncóvaitròquyếtđịnhtrongquátrìnhtruyềnbáthôngtin.ỞchươngnóivềhaichươngtrìnhtruyềnhìnhSesameStreetvàBlue’Clues,chúngtađãxemxétvấnđềvềTínhkếtdính;theođó,đểcóthểkhuấyđộngđạidịch,cácýtưởngphảidễlưulạitrongkýứcvàdễthúcđẩychúngtahànhđộng.Nóitómlại,chúngtađãtìmhiểuvềnhữngnhântốpháttánýtưởngvànghiêncứunhữngđặctínhcơbảncủamộtýtưởngthànhcông.Songkhôngvìthếmàchủđềtrongchươngnày-Sứcmạnhcủahoàncảnhlạikémquantrọnghơnnhữngchủđềtrướcđó.Mọiđạidịchđềurấtdễbịảnhhưởngbởicácđiềukiệncũngnhưhoàncảnhvềthờigianvàkhônggianxảyra.TạiBaltimore,tốcđộlâylancănbệnhgiangmaivàomùahècaohơnsovớitốcđộlâylankhithờitiếtchuyểnsangđông.SảnphẩmHushPuppiesthànhcôngvìnhữngđứatrẻcầnđếnchúngsinhsốngchủyếutrongnhữngkhuvựcđịalýkhátáchbiệt,thuộcrìangoàicủaEastVillage-mộtmôitrườngmàởđómọingườisẽcómộtcáinhìnmới,kháchơnvềchúng.Thậmchíngườitacòntranhcãirằngxétởmộtkhíacạnhnàođó,chuyếnđicủaPaulReverethànhcônglànhờnóđãđượcthựchiệntrongđêm.Buổiđêmlàthờikhắcmàmọingườiđangngongiấctrêngiường,vàđiềunàyđãgiúpReveredễtiếpcậnvớihọhơnrấtnhiềusovớikhihọđangbậnrộnvớiđủthứviệchayđanglaođộngtrênđồng.Vànếubịaiđódựngdậygiữađêmkhuyađểbáotin,ngườitasẽtựnhiêngiảđịnhrằngnhữngthôngtinđórấtkhẩncấp.Chúngtahoàntoàncóthểhìnhdungra“ChuyếndạhànhcủaPaul

Revere”cóthểđãđượcsosánhnhưthếnàotronghoàncảnhnhưthế.

Theotôi,nóichungnguyêntắcnàykhárõràngvàdễhiểu.Tuynhiên,bàihọctừluậnđềSứcmạnhcủahoàncảnhchothấychúngtakhôngchỉdễbịảnhhưởngbởinhữngthayđổitronghoàncảnh.Thựctế,nhữngthayđổiđótácđộngtinhtếlênchúngta.Vàthường,nhữngkiểuthayđổithuộcvềhoàncảnhcókhảnăngkíchphátđạidịchrấtkhácsovớinhữnghoàinghibanđầucủachúngtavềnó.

3.

Donhiềunguyênnhânkhárõràngvàdễhiểu,trongsuốtnhữngnăm1990,sốvụbạolựcđãgiảmtrêntoànnướcMỹ.Hoạtđộngkinhdoanhmatuýphiphápvốnlàđộngcơcủanhữngvụthanhtrừlẫnnhaugiữacácbăngnhómvàcácđầumốitiêuthụ,bắtđầugiảmxuống.Bêncạnhđó,sựphụchồithầnkỳcủanềnkinhtếgiúpnhữngngườitrướcđódễsachânvàoconđườngphạmtộicóđượcviệclàmlươngthiện.Dânsốđanggiàđiđồngnghĩavớisốlượngnamgiớitrongđộtuổitừ18đến24củatháptuổi,lựclượngchủyếugâyracácvụbạolực,giảmxuống.Tuynhiên,lýdogiảithíchtạisaosốvụphạmtộiởNewYorkgiảmxuốngkhôngđơngiảnchỉcóvậy.Tronggiaiđoạnđạidịchtộiphạmyếudầnđi,nềnkinhtếcủathànhphốnàykhôngcóchútkhởisắcnào.Nóvẫntrìtrệ.Trênthựctế,đầunhữngnăm1990,nhữngkhudâncưnghèoquanhkhutrungtâmcònbịgiángmộtđònmạnhkhicácnguồntrợcấpbịcắtgiảm.NhữngtácđộngcủađạidịchmatuýtạiNewYorkhiểnnhiêncũnglàmộtyếutốgópphầnđẩylùiđạidịchtộiphạmnhưngthựcrađạidịchnàyđãbắtđầugiảmmạnhvàliêntụctrướccảkhitìnhhìnhtộiphạmcónhữngchuyểnbiếnlạcquan.Cònnếuxétđếntuổidânsốthìnhờnhữngđợtnhậpcưồạttrongnhữngnăm1980nêntrongthậpkỷtiếptheo,dânsốcủathànhphốkhôngnhữngkhônggiàđimàcòntrẻhơn.Vàdùtrongbấtkỳtrườnghợpnào,nhữngxuhướngnóitrêncũnglànhữngthayđổimangtínhlâudàivớinhữngảnhhưởngđượcdựbáolàcótácđộngdầndần,từngbướcmột.ThếnhưngtạiNewYork,sựsuyyếucủađạidịchtộiphạmkhôngdiễnratừtừnhưvốndĩphảithế.Rõràngcòncómộtnhântốkhácnữađãthamgiađẩylùinạndịchnày.

Câutrảlờithuyếtphụcnhấtchocáigọilà“nhântốkhác”đượcđặttênlàThuyếtcửasổvỡ.Lýthuyếtnàydohainhàtộiphạmhọc,JamesQ.WilsonvàGeorgeKellingđưara.Haiôngchorằngtộiphạmlàhệquảtấtyếucủasựmấttrậttự,vôtổchức.Nếumộtchiếccửasổbịpháhỏng,vỡvụnmàcứđểvậykhôngsửachữathìnhữngngườiđingangquasẽkếtluậnrằng,khôngaiquantâmvàkhôngaichịutráchnhiệmtrướchiệntrạngnày.Rồikhông

lâusaunhiềucánhcửakhácsẽbịđậpvỡ,dầndàýthứcvềsựvôchủ,hỗnloạnsẽlanrộng,truyềntảiđidấuhiệuvềnhữnggìđangdiễnra.Cũngtheohaiông,trongmộtthànhphố,nhữngvấnđềtươngđốinhỏnhưsơnvẽlêntường,gâymấttrậttựcôngcộngvàănxintheokiểucưỡngép-đềulàchủthểtươngđươngvớinhữngcánhcửasổvỡ,những“tấmvéquacửa”chongàycàngnhiềunhữngtộiácnghiêmtrọng.

Nhữngtênănmàyvàcướpgiật,dùchỉđơnthuầnchớpthờicơlàmviệcphipháphaynhữngkẻđãthànhdânchuyênnghiệpvẫnluôntinchúngcóthểgiảmthiểunguycơbịbắtgiữ,haynhậndạngnếuthựchiệnhànhvicủamìnhtrênnhữngđườngphốmànạnnhântiềmnăngcủachúngđãbịtìnhtrạngquáphổbiếnnàyuyhiếptinhthầntừtrước.Nếunhữngngườixungquanhkhôngthểcanthiệp,ngănchặnmộttênănmàyquấyrốikháchquađường,nhữngtêntrộmcắpsẽkếtluậnngayrằngkhảnăngnhữngngườiđógọicảnhsátđểthôngbáovềmộttêncóđiệubộkhảnghihaycanthiệpkhivụcướpthựcsựdiễnralàrấtthấp.

Đólàtoànbộlýthuyếtlantruyềncủađạidịchtộiphạm.Lýthuyếtnàychorằngcáchànhvitráiđạođứcvàtráiphápluậtrấtdễlâylan-cũngtươngtựnhưsựlâylancủamộtxuhướngthờitrangvậy-sựviệccóthểchỉbắtđầutừmộtchiếccửasổvỡnhưngsauđósẽlantrànrakhắpcảcộngđồng.TuynhiênĐiểmBùngPháttrongđạidịchnàykhôngphảilàmộtcánhânđặcbiệt-mộtNgườiKếtNốinhưLoisWeisberghaymộtNhàThôngTháinhưMarkAlpert.Nólàmộtthứgìđóhữuhìnhnhưnhữnghìnhsơnvẽnơicôngcộng.Độngcơthúcđẩyconngườithamgiavàokiểuhànhvicụthểkhôngxuấtpháttừmộtkiểumẫucánhânnàomàđếntừchínhđặcđiểmcủamôitrường.

Giữanhữngnăm1980,KellingđượcCụcvậntảihànhkháchNewYorkmờivềlàmcốvấn,vàôngđãthuyếtphụchọápdụnglýthuyếtCửasổvỡvàothựctiễn.CụcvậntảihànhkháchchấpthuậnvàngaysauđấyhọđãcửramộtgiámđốcmớitrongmảngvậntảingầmlàDavidGunn,cótráchnhiệmgiámsátviệcsửachữanângcấphệthốngxeđiệnngầmtrịgiáhàngtỉđôla.Lúcbấygiờ,cónhiềuluậtsưlàmviệctrongmảngvậntảingầmđềnghịGunnkhôngnênquáđểýđếnnhữnghìnhsơnvẽtrêntường,mànêntậptrungchủyếuvàonhữngvấnđềlớnhơnnhưcáchànhvitộiphạmvàđộantoàntrênmỗichuyếnxe.Lờikhuyênnàycóvẻkháhợplý.Quantâmđếnnhữnghìnhsơnvẽgraffititrongthờiđiểmtoànbộhệthốngđãrệurã,sắpsụpđổdườngnhưcũngvôíchnhưcốcọchùitấtcảbànghếtrêncontàuTitaniclúcnóđangtiếnvềtảngbăngtrôi.Thếnhưng,Gunnvẫnkiênquyếtbảovệquanđiểmcủamình.“Nhữnghìnhsơnvẽđómớilàdấuhiệuchosự

sụpđổcủacảhệthống”.Gunnphântích:”Khiquyếtđịnhxâydựnglạitổchứccũngnhưtinhthầnlàmviệctronghệthống,anhbuộcphảigiànhchiếnthắngtrongcuộcchiếnchốnglạinhữnghìnhsơnvẽbẩnthỉu.Nếuanhthấtbạithìtấtcảnhữngcảitổtrongquảnlývànhữngbiếnchuyểnvậtchấtkiasẽkhôngthểdiễnrađược.Chúngtađangchuẩnbịđưanhữngloạtxemớitrịgiácảchụctriệuđômỗichiếcvàohoạtđộngvàtrừphichúngtalàmđượcđiềugìđểbảovệchúng,nếukhôngchúngtabiếtđiềugìsẽxảyrarồiđấy:nhữngchiếcxechỉnguyênvẹncómộtngàyvàrồisauđấysẽlạibịpháhoạimộtcáchcốý”.

Gunnsoạnramộtcơcấuquảnlýmớivàmộtloạtnhữngmụctiêucụthể,chínhxáccũngnhưnhữngbảngbiểuthờigiannhằmlàmthanhsạchlạitoànbộhệthốngđếntừngtuyếnxe,từngchiếcxemột.Đoàntàusố7nốigiữakhuQueensvớitrungtâmManhattanđượctiếnhànhnângcấpđầutiên.Gunnbắtđầuthửnghiệmnhữngkỹthuậtmớiđểlàmbaysạchlớpsơnvẽ.Ôngdùngdungmôihoàtanquétlênxe.Trênnhữngchiếcxeđãbịsơnvẽ,Gunnchotiếnhànhsơnphủlênlớpgraffiti.Ôngđưaramộtđiềuluậtcấmnhữngcanthiệphậukì-tứclàmộtkhichiếcxeđãđượcphụchồithìcầnphảibảođảmnósẽkhôngbịpháhoạithêmlầnnữa.Gunnkhẳngđịnh:“Chúngtôiluônchămchútchonhữngchiếcxe”.Tạigacuốicùngcủatuyếnxesố1,nằmtrongkhuvựcBronxnơixeđiệnngầmđỗlạitrướckhiquayđầuchohànhtrìnhngượcvềManhattan,Gunnchođặtmộttrạmvệsinhxe.Nếuchiếcxeđếngacuốinàybịvẽbẩnthìnhữngvếtkẻ,vẽđóphảiđượcxoásạchtrongthờigianlưutạiđâynếukhôngchiếcxeđókhôngđượcsửdụngnữa.Nhữngchiếcxeđiện“nhếchnhác”chưađượcvệsinhtẩyrửacũngkhôngđượcđậulẫnvớinhữngchiếcxesạchsẽ.Ýtưởngnàyđượcthựchiệnnhằmgửiđithôngđiệpcứngrắn,rõràngđốivớinhữngkẻcốýpháhoại.

Gunnnóithêm:“ChúngtôicómộtgaraởHarlemtạiđường135nơiđoànxeđỗquađêm.Đêmđầutiên,baogiờbọntrẻcũngtớisơnsườnxethànhmàutrắng.Rồitốihômtiếptheo,khiphầnsơnhômtrướcđãkhôchúngđếnvẽpháchọa.Cuốicùng,đếntốihômthứba,chúngđếntômàu.Đógọilà‘Côngviệctrongbangày‘.Chúngtôibiếtbọntrẻđanglàmthếlênmộttrongnhữngchiếcxe“nhemnhuốc”,vànhữnggìchúngtôilàmlàchờchochúnghoànthànhxongbứchọacủamình,sauđấydùngốnglănsơnsơntrùmlêntấtcả.Bọnnhóckhócmếunhưngchúngtôivẫntiếptục.Đólàmộtthôngđiệpchobọnnhóc–“Nếucáccậumuốnmấttới3đêmđểlàmbẩnmộtchiếcxe,điềuđócũngđượcthôi.Nhưngkhôngbaogiờnhữnghìnhvẽđóđượcthấyánhbìnhminhđâu”.

CôngviệctẩyhìnhsơnvẽtrênxeđiệnđượcGunnthựchiệntừnăm1984chođếnnăm1990.Đúngvàothờigianđó,CụcVậntảimờiWilliamBrattonvềlàmđộitrưởngđộicảnhsátanninhnhàga.Cũngtừđâygiaiđoạncảitổhệthốngxeđiệnngầmlầnthứhaiđượckhởiđộng.GiốngnhưGunn,BrattoncũnglàtínđồcủaThuyếtcửasổvỡ.Trênthựctế,vềmặtchuyênmôn,BrattonluôncoiKellinglàtiềnbốicủamìnhdovậybướcđầutiêntrêncươngvịcảnhsáttrưởngphụtráchanninhnhàgacủaôngcũngtíchcực,hoàibãohệtnhưGunn.Trướctìnhtrạngnhữnghànhviphạmtộinghiêmtrọng-trêntoànbộhệthốnggiaothôngngầmluônởmứccao,đángbáođộng,Brattonquyếtđịnhrađònvớinạntrốnlậuvé.Tạisaolạinhưvậy?BởivìBrattontinrằnggiốngnhưsơnvẽbẩn,nạntrốnlậuvécũnglàmộtdấuhiệu,mộthiệntượngnhỏlẻcủasựvôtổchứccóthểdẫntớinhữngvụphạmtộivớimứcđộnghiêmtrọnghơnrấtnhiều.Theoướctính,mỗingàycóđến170.000ngườiđilậuvétrêncáctuyếnvậntảingầm.Mộtphầntrongsốđólàbọntrẻconvìchúngcóthểdễdàngnhảyquacổngquay.Sốkhácthìchỉcầncúithấpxuốngvàtrườnngườiquaphíadướicổngquaylàquađược.Vàkhicómột,hai,hoặcbangườithựchiệnđượccácmánhkhoétrốnlậuvé,nhữnghànhkháchkhác-nhữngngườicóthểkhôngbaogiờnghĩtớiviệcviphạmluậtlệ-cũngsẽhùatheovàviệncớrằngnếunhữngngườikháckhôngphảitrảtiềnvé,họcũngsẽkhôngtrả.Chínhvìthế,vấnđềphátsinhlêntheocấpsốnhân,vàcàngtrởnêntrầmtrọnghơntrướcthựctếlàkhôngdễgìdẹpbỏđượcnạnlậuvé.Vìsốtiềnphạtđốivớimỗitrườnghợptrốnvéchỉlà1,25đôlanêncácnhânviêncảnhsátnhàgachorằngkhôngcầnthiếtphảitốnthờigianbắtbớnhữngvụviphạmnhưvậy,đặcbiệtlàkhicórấtnhiềunhữngloạitộiphạmnghiêmtrọngkhácđangxảyratrênsângacũngnhưtrêncácchuyếntàu.

Brattonlàngườithúvị,rấtcuốnhút,mộtmẫuhìnhcótàilãnhđạobẩmsinh.Ôngthườngdễđểlạiấntượngvớimọingười.VợôngsốngmãitậnBostonnênBrattoncóthểthoảimáilàmviệctrongnhiềugiờliền.Banđêm,ôngthườnglangthangđituầnkhắpcáchệthốnggiaothôngngầmtrongthànhphố,tìmhiểuvấnđềvàtìmracáccáchgiảiquyếttốiưuchonhữngvấnđềđó.Đầutiên,ôngchọnranhữngnhàgamànạntrốnvélàvấnđềtrầmtrọngnhất,rồicửmườinhânviênanninhmặcthườngphụcởmỗikhucổngxoay.Nhữngnhânviênanninhnàysẽgiữnhữngkẻtrốnlậuvé,từngngườitừngngườimột,còngtayvàbắttấtcảđứngtậptrungtạiphòngchờchotớikhihọ“tómđượcđủsố”.Việclàmnàynhằmcảnhbáosâuchotronghànhkháchrằnglựclượnganninhnhàgađangcónhữngbiệnphápxửlýkiênquyếtvớinhữngkẻtrốnvé.Trướcđây,cácnhânviênanninhchỉlàmqualoa,lấylệvớiloạiviphạmnàybởivìtínhtừlúcbắtgiữ,ápgiảiđếnphòngthườngtrực,khaiđiềnvàogiấytờcầnthiết,rồilạichờchođếnkhinhững

giấytờnàyđượcthôngquacũngphảimấtcảmộtngày-tấtcảchỉchomộttộinhỏchỉđángphạtmộtcáibạttaicảnhcáo.NhưngBrattonđãtrangbịthêmmộtchiếcxebuýtcỡlớnvàbiếnnóthànhmộtphòngdiđộngvớiđầyđủmáyfax,điệnthoại,dùiđiệnvàcácthiếtbịlấyvântay.Dođó,thờigianxửlýcácvụviệctrêngiảmxuốngchỉcònmộtgiờđồnghồ.Brattoncònnhấtquyếttiếnhànhviệckhámxétnhữngngườibịbắtgiữ.Vàgầnnhưcứtrongbảyngườibịkhámxétsẽcómộtngườiđangcólệnhbắtgiữdophạmtộitừtrướcđó,tronghaimươingườisẽcómộtngườimangtheomộtloạivũkhínàođó.Chínhvìthế,Brattonkhônggặpkhókhăngìtrongviệcthuyếtphụccácnhânviênanninhvềlợiíchcủaviệcxửlýnạntrốnlậuvé.Brattonviếtlại:“Vớilựclượnganninhthìđâyđúnglàmộtmónquàmaymắn.Tấtcảnhữngvụbắtgiữđềugiốngnhưviệcmởmộtchiếchộpbímật.Tôisẽnhậnđượcthứ‘đồchơi’gìđây?Mộtkhẩusúng?Mộtcondao?Mộtlệnhbắtgiữ?Haychúngtôiđangcóởđâymộttêngiếtngười?...Khôngbaolâusau,nhữnghànhkháchcóýđồxấuđãkhônngoanhơn,họkhôngmangtheovũkhíbênmìnhnữavàbắtđầutrảtiềnvéđầyđủ”.DướisựchỉđạocủaBratton,nhữnglờiphảnánhtừcáckhunhàgavềnhữngkẻsayrượuhaynhữnghànhvipháhoạivănphòngcủaôngtănglênbalầnchỉtrongvòngmộtvàithángđầutiên.Việcbắtgiữnhữngloạitộinhẹ,tứcnhữngtộiviphạmrấtnhỏvốntrướcđâykhônghềđượccoitrọng,tănggấp5lầntrongsuốtgiaiđoạntừnăm1990đến1994.Brattonđãbiếnlựclượnganninhvậntảicôngcộngthànhmộttổchứcchỉchuyêntráchnhữngvụviphạmnhỏnhất,vớitháiđộquantâmsátsaonhấtđến"thếgiớivậntảingầm".

Năm1994,saukhiRudolphGiulianiđượcbầulàmthịtrưởngthànhphốNewYork,BrattonđượcchỉđịnhlàmgiámđốcSởCảnhsátNewYork.Trêncươngvịmới,Brattonđãápdụngnhữngbiệnpháptươngtựtrênquymôtoànthànhphố.Ôngrachỉthịchocácnhânviêncảnhsátphảithẳngtayvớinhữngtộiphạmđangcóhànhvilàmgiảmchấtlượngsốngnhưnhữngtên“thợcạokính”(nhữngkẻtìmđếncácláixetạicácchốtgiaothôngcủathànhphốNewYork,tựrửakínhxerồisauđóđòitiềncông);haytấtcảnhữngloạiviphạmtrênmặtđấtkháccómứcđộtươngđươngvớihànhvinhảyquacổngchắnvàsơnvẽbẩnlêntường.Brattonphântích:“Cơchếquảnlýcủacảnhsátngàytrướcbịhạnchếrấtnhiều.Chúngtôiđãphábỏnhữngràocảnđóvàtăngcườngnhữngđiềuluậtcấmsayxỉn,tiểutiệnnơicôngcộngvàbắtgiữnhữngkẻcốtìnhphárối,trongđóbaogồmcảnhữngngườivứtbừavỏchailọrađường,nhữngkẻcódínhlíudùchỉlàchútítđếnviệcpháhoạitàisản...Nếutiểutiệnbậytrênđường,anhsẽbịbắtbỏtù”.Khitộiphạmbắtđầugiảmxuốngtrêntoànthànhphố-nhanhvàmạnhnhưnhữnggìđãdiễnratronghệthốngvậntảingầm-thìcảBrattonvàGiulianiđềuchỉrađượccùngmộtnguyênnhân.Họchorằngnhữnghànhviphạmtội

nhỏlẻvàdườngnhưkhôngmấytácđộngđếnchấtlượngcuộcsốngchínhlànhữngĐiểmBùngPhátcủavấnnạntộiphạmbạolực.

LýthuyếtCửasổvỡvàluậnđềSứcmạnhcủahoàncảnhcónhữngđiểmgiốngnhauvàthựcchấtđềulàmột.Cảhaiđềudựatrêntiềnđề:mộtđạidịchcóthểđượcđẩylùi,cóthểđượcchặnđứngbằngcáchxửlýnhữngtrườnghợpnhỏnhặtnhấttrongmôitrườngtrunggian.Đâylàmộtkháiniệmcònkhámớivớichúngta.ThửcùngxemxétlạicuộcchạmtrángiữaBernieGoetzvàbốnthanhniêndađenAllen,Raseur,CabeyvàCantytrênxeđiệnngầmngàyhômđó.Theomộtsốbáocáo,vàoquãngthờigianxảyravụviệc,dườngnhưcóítnhấthaitrongbốntêndađenđóđãmắcnghiện.TấtcảbọnchúngđềusốngởvùngdựánnhàởClaremontVillagethuộcmộttrongnhữngkhuvựcnhứcnhốinhấtcủaquậnSouthBronx.Cũngtrongthờigianđó,Cabeymangcáotrạngvớitộidanhcướpcóvũkhí.Cantycólầnbịtriệuđếntrìnhdiệnvìtộitàngtrữtàisảntrộmcắp.CònAllenbịbắttrướcđóvìtộicốýhànhhunggâythươngtích.CảAllen,CantyvàRamseurđềubịkếttộivớinhữngtộidanhkhôngnghiêmtrọngtừphápháchchođếnăncắpvặt.HainămsauvụnổsúngcủaGoetz,Ramseurbịkếtán25nămtùvớicáctộidanhhiếpdâm,cướptàisản,bạodâm,lạmdụngtìnhdục,hànhhung,gâyáncóvũkhívàtàngtrữtàisảntrộmcắp.Vàvìthế,chẳngcógìđángngạcnhiênkhinhữngkẻnhưvậyđãlàmmưalàmgiógiữagiaiđoạnnóngbỏng,caotràocủacáchoạtđộngbạolực.

TiếpđếnlàGoetz.Anhđãlàmmộtđiềuhoàntoàntráivớilệthường.Đãnhưmộtluậtngầm,nhữngngườidatrắnglươngthiệnkhôngbaogiờnổsúngvàonhữngthanhniêndađentrênxeđiệnngầm.NhưngnếutìmhiểusâuhơnvềconngườiGoetz,bạncóthểthấyanhtacónhữngđặcđiểmkhớpvớimẫungườisẽgiảiquyếtvấnđềbằngbạolực.ChacủaGoetzlàmộtngườisốngbằngtônchỉkỷluậtđếnkhắcnghiệt,tínhlỗmãngnênGoetzthườngxuyênphảihứngchịunhữngcơngiậndữcủaông.Khicònđihọc,Goetzhaybịbạnhọcbắtnạt,làngườicuốicùngđượcthamgiavàocáctròchơi,mộtđứatrẻcôđộcluônrờikhỏitrườngvớiđôimắtngânngấnnước.Saukhitốtnghiệpđạihọc,GoetzlàmcôngviệcđóngtàungầmnguyêntửởWestinghouse.Tuyvậy,Goetzcũngkhônglàmđượclâu.Anhliêntụcmâuthuẫnvớicấptrênvềnhữngvấnđềmàanhcholàthóiquenxấuvàsựháovội.Thỉnhthoảng,Goetzcònviphạmnhữngquyđịnhcủacôngtyvàtậpthểvớinhữnghànhđộngphạmvàocácđiềukhoảncấmtronghợpđồng.Goetzsốngtrongmộtcănhộtạiđườngsố14ởManhattan,gầnđạilộsố6,trongmộtchungcưnằmởphầnrìathànhphố.Nơinàyluônđôngđúcnhữngkẻvôgiacưvàbuônbánmatuý.MộtngườibảovệcủakhunhàvốnrấtthânvớiGoetzcólầnđãbịnhữngkẻlangbạtđánhđậpdãman.Vàvìthế,Goetztrởnênbịám

ảnhvớiviệc“làmsạchlại”nhữngvùnglâncận.Anhkhôngngớtphànnànvềmộtquầybánbáobỏkhônggầnkhunhàđangbịnhữngkẻlangthangsửdụngnhưmộtcáithùngrácvàluônnồngnặcmùinướctiểu.Mộtđêm,cáiquầyđóđãcháythànhtromộtcáchbíẩn,vàngàyhômsauGoetzlụicụingoàiđườngdọndẹpđốngtrotàn.Cólầntạicuộchọpcủakhuphố,Goetzphátbiểutrướcsựngỡngàngcủanhữngngườicómặttrongphònghọplúcđó:“CáchduynhấtđểthanhsạchconphốnàylàtốngcổbọndamàuNamMỹvàlũdađenđi”.Mộtbuổichiềunăm1981,GoetzbịbathanhniêndađenxôngvàobópcổtừphíasaukhiđangđivàonhàgatrênphốCanal.Goetzchạyrakhỏinhàga,vàcảbatênkiađềuchạyđuổitheo.ChúnggiậtlấynhữngđồđiệntửGoetzmangtheo,đánhrồinémanhvàomộtcánhcửakính,khiếnGoetzvĩnhviễnbịchấnthươngởngực.Vớisựgiúpđỡcủamộtcôngnhânvệsinhvừahếtca,Goetzđãđánhngãmộttrongbatên.Tuynhiên,chuyệnnàychỉđemđếnchoanhnhữngđắngcay.Goetzphảitườngtrầntạiđồncảnhsátliêntụctrongsáugiờđồnghồ,trongkhinhữngkẻtấncônganhđượcthảrasauhaitiếngvàchỉbịcáobuộcmộttộidanhnhẹ.Anhnộpđơnxincấpgiấyphépsửdụngsúngnhưngbịtừchối.Tháng9năm1984,chaGoetzquađời.Bathángsauđó,anhngồicạnhbốnthanhniêndađentrêntàuđiệnngầmvànổsúng.

Nóitómlại,Goetzlàmộtngườiđànôngluôngặprắcrốivớicácnhàchứctrách,anhtaluôntintưởngsắtđárằng,hệthốngcầmquyềnkhônghềhoạtđộng,khôngnhữngthếanhtacũnglàngườivừamớiđâyđãtrởthànhmụctiêucủasựxâmhạivàlàmnhục.LillianRubin,ngườiviếttiểusửcủaGoetznhậnxétrằnglựachọnsốngtạiđườngsố14củaGoetzgầnnhưkhôngphảilàdongẫunhiên.Côviết:“ĐốivớiBernie,dườngnhưcóđiềugìđócósứccámdỗtrongviệchìnhthànhđộngcơhànhđộng.Chínhxáclàdonhữnghụthẫngvàbấtmãnđãtíchtụnhằmvàomộtmụctiêucóthểhiểuđượcvềcơnthịnhnộđangtiềmtàngtronganh.DochỉchútâmhướngcơngiậndữraxãhộibênngoàinênGoetzkhôngcầngiảitỏacơngiậntrongmình.Goetznguyềnrủasựbẩnthỉu,ồnào,nhữngkẻsayxỉn,phạmtội,nhữngkẻbuônbánmatuý,vànhữngkẻnghiệnngập.Vàtấtcảđềucónhữnglýdorấtxácđáng”.Rubinkếtluận:nhữngviênđạncủaGoetz“lànhằmvàonhữngmụctiêuđãhiệndiệnnhiềutrongcảquákhứvàhiệntạicủaanh”.

Nếuxemxétsựviệcxảyratrênchuyếnxeđiệnngầmhômđódựavàonhữnghiểubiếtnhưtrên,bạncóthểthấyngayrằngviệcGoetznổsúnglàđiềukhôngthểtránhkhỏi.Bốntênlưumanhđãđedọamộtngườiđànôngrõràngđangbịđènénbởinhữngvấnđềtâmlý.Vụnổsúngdiễnratrênchuyếnxetàuđiệnngầmcóvẻkhátìnhcờ.NhưngcólẽGoetzsẽvẫnnổsúngbắnbốntênlưumanhđónếuanhgặpchúngởmộtchỗkhác.Hầuhết

nhữnglờigiảithíchmangtínhhìnhthứcchomộthànhviphạmtộiđềutuântheocùngmộtchuỗilậpluận.Theocácnhàtâmthầnhọc,nhữngtêntộiphạmlànhữngngườibịkìmhãmquátrìnhpháttriểntâmlý,họcónhữngámảnhđầytiêucựctrongquanhệvớichamẹmình,nhữngngườiđãmấtđihìnhmẫuvaitròtoàndiện.Ngoàiracòncónhữngtàiliệutươngđốimớichorằngcóthểgencũnglàmộtyếutốđưađẩycáccánhânvàoconđườngphạmtội.Phổbiếnhơn,cóhàngsasốnhữngđầusáchcủacácnhàthủcựuviếtvềtộiphạmnhưlàhệquảcủasựthahóađạođứcmàtráchnhiệmthuộcvềcộngđồng,nhàtrườngvànhữngbậcchamẹkhôngcònthườngxuyêngiáodụcnângcaoýthứcphânbiệtđúngsaichoconemmình.Vềcơbản,tấtcảnhữngýkiếnnóitrênđềulànhữngcáchkhácnhauquykếttộiphạmlàmộtdạngnhâncáchnổibậtvớiđặcđiểmkémnhạycảmvớicácquytắcxãhộithôngthường.Nhữngcánhânbịứcchếvềmặttâmlýthườngkhôngbiếtcáchtạodựngmốiquanhệlànhmạnh.Nhữngngườimanggenbạolựcbẩmsinhthườngkhônggiữđượcbìnhtĩnhkhimọingườixungquanhđánhgiávàbàntánvềhọ.Nhữngcánhânkhôngđượcdạydỗđểphânbiệtphảitráithìluônmơhồ,khôngbiếtcáigìlàhànhviđúngđắnvàcáigìkhông.Cònnhữngngườilớnlêntrongnghèođói,mồcôivàlànạnnhâncủachủnghĩaphânbiệtchủngtộclạikhôngđượcchỉbảokỹnhữngquytắcxãhộinhưnhữngngườitrưởngthànhtrongmộtgiađìnhtrunglưu,êmấm.Vớicáchhiểunhưvậy,BernieGoetzvàbốntênducôndađencómặttrênchiếcxeđiệnngầmsốhaiđóđềulànhững”tùnhân”trongthếgiớicongvênhcủachínhhọ.

VậyýnghĩamàlýthuyếtCửasổvỡvàSứcmạnhcủahoàncảnhmuốnđưaralàgì?Ngượclạihoàntoànvớicácýkiếntrên,cảhailýthuyếtnàyđềuchorằngtộiphạmkhôngchỉđơnthuầnlàngườithựchiệnhànhviphạmtộibởinhữnglýdothuộcvềbảnchất,tựkhépmìnhtrongmộtthếgiớiriêngmàlàmộtngườihếtsứcnhạycảmvớimôitrườngxungquanh,làngườicảnhgiácvớimọilờiámchỉ,làngườibịthôithúcthamgiavàonhữnghànhđộngphạmphápdựatrêntrigiáccủabảnthânvềthếgiớixungquanh.Đâylàmộtquanniệmthựcsựmớimẻvàcóphầnkhótin.Thậmchí,khixétởmộtgócđộnàođó,nócònvượtrakhỏinhữnghạnmứcmặcđịnhcơbản.LýthuyếtSứcmạnhcủahoàncảnhchủyếuđưaranhữngdẫngiảiliênquanđếnsựtácđộngcủamôitrườngvàhoàncảnh.Theoluậnđềnày,hànhvicủaconngườilàmộtchứcnăngcủahoàncảnhxãhội,nhưnglạichịutácđộngrấtlớntừmôitrường,hoàncảnhđó.Vàothậpniên1960,nhữngngườitheochủnghĩatựdocũngđưaranhữngtranhluậntươngtự.Tuynhiênkhiđềcậpđếntầmquantrọngcủamôitrườngsống,họlạitậptrungvàocácyếutốxãhộinềntảng.Theohọ,cáchìnhthứctộiphạmlàkếtquảcủasựbấtcôngtrongxãhội,củasựmấtcânbằngtrongcấutrúckinhtế,củatìnhtrạngthấtnghiệp,

củavấnnạnsắctộc,củahàngthậpkỷbịxãhộivàcáccơquanchứcnăng,cótráchnhiệmthờơ.Vìvậy,nếumuốnchặnđứngcáchànhvitráiđạođức,tráiphápluật,chúngtanhấtđịnhphảivượtquanhữngràocảnlớnđó.SongluậnđềSứcmạnhcủahoàncảnhlạichorằngnguyênnhângâyrađạidịchtộiphạmlạibắtnguồntừnhữngđiềurấtnhỏ.LuậnđềnàydẫnchứngravụnổsúngtrênxeđiệnngầmgiữaBernieGoetzvàbốnthanhniêndađen.Theođó,nhữnggìxảyrakhôngliênquannhiềuđếnbệnhtâmthầncủaGoetzcũngnhưhoàncảnhxuấtthânvàsựnghèotúngcủabốntêndađenlânlađếngầnGoetzhômđó,nhưnglạihoàntoànchịutácđộngcủabứcthôngđiệpđượctruyềntảiquanhữnghìnhsơnvẽtrêntườngnhàga,trênthànhxevàtìnhtrạnglộnxộntạicáckhucửaquaylêntàu.Từđó,luậnđềnàyđiđếnkếtluận:đểgiảiquyếtvấnnạntộiphạm,chúngtakhôngcầnphảibắtđầutừnhữngvấnđềtolớn.Chỉbằngviệccọrửasạchsẽhìnhsơnvẽ,bắtgiữnhữngkẻtrốnlậuvé,chúngtacũngcóthểngănchặnnhữnghànhviphạmtội.MọiđạidịchtộiphạmđềucónhữngĐiểmBùngPhátvừađơngiảnlạivừatrựcdiện,tươngtựnhưcănbệnhgiangmaiởBaltimorehaymộtxuhướngthờitrangkiểunhưnhữngđôigiàyHushPuppies.ĐócũngchínhlànhữnggìtôimuốnđềcậpđếnkhinóiSứcmạnhcủahoàncảnhlàmộtlýthuyếtmangtínhcấptiến.GiulianivàBrattonhoàntoànkhôngphảilànhữngnhàthủcựunhưmọingườivẫnnghĩ.Trênthựctế,họđãgiảiđápcâuhỏivềvấnnạntộiphạmtheomộtphươngpháptuyệtvờinhấtvốnchỉcótrongtưởngtượng,mộtphươngphápvượtquanhữngquytắc,cũngnhưlốisuynghĩthôngthường,nênviệcchấpnhậngầnnhưlàkhôngthể.Nhưvậy,nhữngvấnđềđangdiễnratrongsuynghĩcũngnhưnhậnthứccủaGoetzkhônghềcótácđộngnàolênhànhđộngcủaanhta.Điềunàyđãxảyranhưthếnào?Vànếuthậtsựkhôngphảilànguyênnhângâyravụnổsúngtrênxeđiệnngầmthìtạisaonólạikhiếnmọingườikhótinđếnnhưvậy?

4.

TrongChương2,khiđềcậpđếncácyếutốkhiếnnhữngngườinhưMarkAlpertrởnênhếtsứcquantrọngtrongnhữngđạidịchtruyềnkhẩu,tôicónóiđếnhaikhíacạnhdườngnhưkhôngthểgiảithíchđượctrongquátrìnhthuyếtphục.Đầutiên,nhưmộtnghiêncứuđãchỉra,làvấnđềtạisaosốngườitheodõichươngtrìnhtrênkênhABCcóphátthanhviênPeterJenningscókhảnăngsẽbầuchođảngDânchủnhiềuhơnnhữngngườitheodõichươngtrìnhcủaTomBrokawhayDanRather?CâutrảlờiởđâylàJenningscókhảnăngbiểulộvôthứcthiệncảmcủamìnhvớiứngcửviêncủađảngDânchủ.Nghiêncứuthứhailạitìmhiểuvềviệclàmthếnàonhữngngườicósứcthuhútkhôngcầnmởlờivàchỉcầnmộtbiểulộngắngọnnhấtcũngcóthểlâytruyềnchongườikháccảmxúccủamình.Những

kếtluậntronghainghiêncứutrênđềuxoáyvàotâmđiểmcủaQuyluậtthiểusốbởicảhainghiêncứunàyđềuchorằng,nhữnggìđượcchúngtacoilàtrạngtháibêntrong-nhưsựyêuthíchvàcácloạicảmxúc-thựcsựđềuchịusựchiphốimạnhmẽ,khôngdễnắmbắtcủanhữngảnhhưởngcánhâncóvẻnhưvôlýcủamộtphátthanhviênchúngtatheodõivàiphútmộtngày,haycủamộtngườinàođóchúngtangồicạnhtrongimlặngkhithamgiamộtcuộcthínghiệmngắnngủichỉkéodàihaiphút.BảnchấtcủaluậnđềSứcmạnhcủahoàncảnhcũngđúngvớinhữnghìnhmẫucốđịnhcủamôitrường,cũngtuântheonhữngcáchthứcmàtrongđóchúngtakhôngthựcsựchorằngtrạngtháibêntrongcủaconngườilàkếtquảtácđộngcủahoàncảnh.Đâylàlĩnhvựctâmlýhọcluôncórấtnhiềuthínghiệmminhchứng.Sauđây,tôixindẫnramộtsốvídụđiểnhình.

Đầunhữngnăm1970,mộtnhómcácnhàkhoahọctạiĐạihọcStanfordđứngđầulàtiếnsĩPhilipZimbardoquyếtđịnhtạoramộtnhàtùgiảtrongtầnghầmcủakhunhàdànhchokhoatâmlýhọctrongkhuônviêntrường.Họlấycảmộtkhoảnghànhlangdàihơnchụcmétvàdựngmộtôxàlimbằngbứctườngđượcđúcsẵn.Baôxàlimchiềungang6bướcvàchiềudài9bướcđượctạoravớisongsắtxàlimbằngthép,cánhcửacủacácôxàlimnàyđềuđượcsơnđen.Mỗiphònggiamnhỏbiếnthànhcácphònggiamcáchly.Sauđấy,nhómthựcnghiệmđăngquảngcáotìmngườitìnhnguyệnthamgiavàothínghiệmtrêncácbáođịaphương.Có75ngườiđếnđăngkýnhưngZimbardovàđồngnghiệpcủaôngchỉchọnra21người,nhữngngườinàyđãchứngtỏđượctìnhtrạngtinhthầnbìnhthườngvàsứckhỏetốtquanhữngbàikiểmtratâmlý.Mộtnửatrongnhóm21ngườiđóđượcchọnlựangẫunhiênvàovịtrícủangườicaitù,họđượcphátđồngphụcvàkínhđen.Nhiệmvụcủahọlàgiữgìntrậttựnhàtù.Cònnhữngngườicònđượcyêucầuvàovaitùnhân.ZimbardonhờsởcảnhsátPaloAlto“bắtgiữ”nhữngtùnhângiảtừnhàriêngcủahọ,còngtay,đưahọtớiđồncảnhsát,buộctộihọvớinhữngtộidanhgiảđịnh,lấydấuvântayrồibịtmắthọvàchuyểnxuốngnhữngbuồnggiamtrongtầnghầmcủatòanhà.Saukhixuốngtớinơi,họđượctháobăngchemặtvàđượcphátquầnáotùvớisốhiệuởcảđằngtrướcvàsaulưngáo,nhữngconsốnàysẽlàphươngtiệnnhậndạngduynhấttrongsuốtquátrìnhhọbịgiamgiữ.

Mụcđíchcủathínghiệmlàcốgắngtìmranguyênnhântạisaonhàtùluônlàđịađiểmđángsợ.Phảichăngđólàdonơilaotùluônđôngđúcnhữngkẻbạihoại,haylàtùngụclàmôitrườngquáthahóanênkhiếnchoconngườitatrởnênbạihoại?HàmchứatrongcâutrảlờichocâuhỏinàycũngđồngthờilàcâutrảlờisángtỏchocâuhỏiđặtratrongvụnổsúngcủaBernieGoetzvàviệclàmthanhsạchhệthốngvậntảingầm:Môitrườngtrunggian

đãảnhhưởngnhiềunhưthếnàođếnhànhvicưxửcủaconngười?NhữnggìZimbardothuđượctrongcuộcthínghiệmkhiếnchínhôngcũngbịsốc.Nhữngngườitrongvaitròquảnngục,trongđócómộtsốngườitrướcđótựnhậnbảnthânmìnhlànhữngngườicólốisốngvàcáchcưxửônhòa,đãnhanhchóngnhậpvàovaitròcủanhữngngườimạnhtaythựcthikỷluậtthép.Ngayđêmđầutiên,những“caingụcgiả”nàyđãdựnghếtsốtùnhândậyvàolúc2giờsáng,bắthọhítđấtrồiđứngxếphàngúpmặtvàotường,vàthựchiệnnhiềuhànhđộngchuyênquyềnkhácnữa.Vàobuổisángngàythứhai,cáctùnhânbắtđầunổiloạn.Họtháobỏhếtsốhiệutùvàgiấuchúngtrongcácbuồnggiam.Lựclượngcaingụcphảnứnglạibằngcáchtịchthuquầnáo,phunhơibìnhcứuhoảvàbắtgiamcáchlyngườiđứngđầuvụnổiloạn.Mộttrongnhữngngườicaitùnhớlại:“Cónhiềulầnchúngtôilăngmạ,chửirủavàlahétvàomặthọ.Đólàmộtphầntrongbầukhôngkhísặcmùikhủngbố”.Trongsuốtquátrìnhdiễnracuộcthínghiệm,đúngtheohướngpháttriển,nhữngngười“caingụcgiả”càngngàycàngtrởnênkhắcnghiệtvàtànáchơn.Zimbardochobiết:”Điềumàchúngtôikhônglườnghếtđượcchínhlàcườngđộvàtốcđộdiễnrasựthayđổi”.Nhữngngườicaitùbắtcáctùnhânphảinóivớinhaurằnghọthươngquýnhau,vànằmthẳnghếtxuốnghànhlangvớihaitaybịbẻquặtrasaulưngtrongcòngsố8,đầubịchụpkínbằngtúigiấy.”Điềuđólàhoàntoàntráivớicungcáchcưxửbìnhthườngcủatôi”.Mộtgiámthịkhácnhớlại:“Tôichorằngnếunóiđếnnhữngtròđộcáccủamình,tôilàmộtkẻsángtạonhẫntâm”.Sau36giờđồnghồ,mộttùnhânđãbịkíchđộngvàcầnphảiđượcthảra.Sauđó,bốnngườikháccũngphảiđượcthảvìhọ‘suynhượcthầnkinhtrầmtrọng,lakhóc,giậndữvàlosợđếncùngcực’.Banđầu,Zimbardodựđịnhthựchiệnthínghiệmnàytrongthờigianhaituần.Song,ôngphảituyênbốchấmdứtthínghiệmchỉsausáungày.Ngaykhithínghiệmkếtthúc,mộttùnhân“giả”thúnhận:“Bâygiờtôinhậnrarằng,dùtôicócốgắnghìnhdungtrongđầutôilàngườinhưthếnàođichăngnữathìnhữnghànhvikhilàmộttùnhânluônvượtkhỏitầmkiểmsoátlýtrícủatôi”.Mộtngườikhácchobiếtthêm:”Tôibắtđầucảmthấymìnhđangmấtđinhâncách,mấtđiconngườimàtôivẫnhìnhdungvềbảnthân,conngườiđãtìnhnguyệnđưatôivàonhàtùnày(bởivìvớitôi,đólàmộtnhàtùvànóvẫncứlàmộtnhàtù,tôikhôngxemxétnódướikhíacạnhlàmộtthínghiệmhaylàmộtsựmôphỏng…),mộtngườiđãthànhxalạvàtáchbiệtvớitôichotớilúccuốicùngtôikhôngcònlàconngườiđónữa.Tôilà416.Tôichỉcònlàsốhiệutùvàconsố416đóthựcsựđangphảiquyếtđịnhxemnênlàmđiềugì”.

VàđâylàkếtluậncủatiếnsĩZimbardo:luôncórấtnhiềutìnhhuốngcụthểcóảnhhưởngmạnhđếnđộcóthểápđảobảnchấtcốhữutrongchúngta.Yếutốmấuchốtởđâychínhlàhoàncảnh.Zimbardokhôngđềcậpđếnmôi

trườngsống,đếnnhữngảnhhưởngngoạivitolớnđốivớicuộcsốngcủachúngta.Ôngkhôngphủnhậnảnhhưởngcủacungcáchnuôidạycủachamẹđốivớiviệcchúngtatrởthànhconngườinhưthếnào,hayảnhhưởngcủanhữngmẫuhìnhtrườnglớpchúngtatheohọc,bạnbèxungquanh,nhữngmôitrườngkếcậntớihànhvicủachúngta.Tầmquantrọngcủanhữngyếutốnàyquáhiểnnhiên.Zimbardocũngkhôngphủnhậnvaitròhếtsứcquantrọngcủagenditruyềntrongviệcxácđịnhchúngtalàai.Hầuhếtcácnhàtâmlýhọcvẫntinrằngsựhìnhthànhtựnhiên-haynóicáchkhác,gensinhhọccủamỗingườichiếmđếnmộtnửanguyênnhânkhuynhhướnghànhđộngcủachúngta.Zimbardochorằngsẽcónhữngthờiđiểm,nhữngđịađiểm,nhữnghoàncảnhcụthểkhinhữngyếutốnóitrênbịloạitrừhết,vàsẽcónhữngtrườnghợpngườitacóthểtácđộngmạnhmẽlênhànhvicủamộtngườibìnhthường,đangtheohọctạimộtngôitrườngdanhgiá,sốngtrongmộtgiađìnhhạnhphúc,vàcónhữngngườihàngxómtốtbụng,chỉđơnthuầnbằngcáchthayđổiđếntừngchitiếttrunggiantronghoàncảnhsốngcủahọ.

Nhữnglýlẽtươngtựvàcókhicònrõrànghơn,đãđượcđưaravàonhữngnăm1920saumộtloạtthínghiệmcótínhbướcngoặt,đượctiếnhànhbởihainhànghiêncứuđếntừNewYorklàHughHartshornevàM.AMay.HartshornevàMaylựachọnkhoảng11nghìnhọcsinhtuổitừ8đến16làmđốitượngthínghiệmcủamình.Trongthờigianvàitháng,họchobọntrẻlàmrấtnhiềucácbàikiểmtra-tấtcảnhữngbàikiểmtranàyđượcthiếtkếđểđánhgiámứcđộtrungthựccủangườithamgia.NhữngdạngbàikiểmtramàHartshornevàMaysửdụngtậptrunghoàntoànvàokếtluậncủahọ.Dođó,trongphầnnày,tôisẽđưarachitiếtvềnhiềubàikiểmtratrongsốđó.

VídụđầutiênlàcácbàikiểmtranăngkhiếuđơngiảndoViệnNghiêncứugiáodục,tiềnthâncủatổchứchiệnnayđangpháttriểndựánSATs,thiếtkế.Trongbàikiểmtrahoànthànhcâu,bọntrẻđượcyêucầuđiềntừvàonhữngchỗbỏtrống.Chẳnghạnnhư,cácemphảihoànthànhcâusau:”Những……nghèothìkhôngcó......để......,chúngđangđói”.Trongnhữngbàikiểmtrasốhọc,câuhỏiđặtravớibọntrẻvềtoánhọcchỉđơngiảnlà:“Giámộtpoundđườnglà10xu,vậynămpoundsẽcógiábaonhiêu”,vàbọntrẻsẽviếtcâutrảlờiralềbêncạnh.Nhữngbàikiểmtrathườngchorấtítthờigianhoànthànhnênphầnlớncácemcònbỏngỏnhiềucâukhôngtrảlời,vàkhihếtthờigianlàmbài,nhữngbàitrắcnghiệmnàysẽđượcthulạivàxếploạiđánhgiá.Đếnngàytiếptheo,cácemhọcsinhvẫntiếptụclàmnhữngbàikiểmtracódạngtươngtựvớinhữngcâuhỏikhácđinhưngđộkhóvẫnởmứctươngđươngnhưtrước.Tuynhiên,lầnnày,cácemsẽđượccungcấptàiliệucósẵnđápán,chịusựgiámsátởmứctốithiểuvàđượcyêucầutựchấmđiểm

bàikiểmtracủamình.Nóicáchkhác,HartshornevàMayđangtạocơhộichonhữnghànhvigianlậntrongthicử.Vớiđápánsẵntrongtayvàcònrấtnhiềunhữngcâuchưatrảlờiđược,nhữnghọcsinhnàyđangcócơhội“ngànvàng”đểgianlận.Cùngvớibàikiểmtrahômtrước,HarttshornevàMaycóthểsosánhđượckếtquảkiểmtracủahômđầutiênvớihômthứhai,đểtừđócócáinhìnkháchquannhấtvềmứcđộgianlậnởmỗihọcsinh.

Nhómnghiêncứucònthựchiệnthêmmộtdạngkiểmtrakhácgọilà“trắcnghiệmnhanh”,đâylàmộtphươngphápđánhgiánănglựcđơngiảnhơnnhiều.Trongbàikiểmtranày,cácemđượcđưacho56cặpcácchữsốvàđượcyêucầughépchúnglạivớinhau.Hoặcnếukhông,cácemsẽđượcchoxemmộtdãyhàngtrămchữcáitrongbảngthứtựalphabetđượcsắpxếpngẫunhiên,rồiđượcyêucầuđọclướtquatoànbộvàgạchchântấtcảcácchữAxuấthiệntrongchuỗiđó.Mỗihọcsinhcómộtphútđểhoànthànhbàikiểmtradạngnày.Sauđó,cácemlạiđượcđưathêmnhữngbàitrắcnghiệmkháccódạngtươngtự,nhưngkhônggiớihạnthờigian.Điềunàychophépcácemcóthểtiếptụchoànthànhbàikiểmtracủamìnhnếumuốn.Nóitómlại,hainhàtâmlýhọcđangthựchiệnhàngloạtnhữngbàikiểmtravềrấtnhiềutìnhhuốngkhácnhau.Họcònchocácemthựchiệnnhữngbàikiểmtravềkhảnăngthểchất,đạiloạinhưtậplênxàhaynhảyxa,vàbímậtđánhgiáxemliệucácemcógianlậnkhighithànhtíchcủamìnhhaykhông.Ngoàira,HarttshornevàMaycòngiaochocácembàitậpvềlàmởnhà,nơivốnluôndưthừacơhộisửdụngtừđiểnhayhỏibàingườikhác,vàsauđấy,hainhànghiêncứutiếnhànhsosánhkếtquảthuđượcvớikếtquảkhicácemthựchiệnnhữngbàitậptươngtựdướisựgiámsátchặtchẽởtrường,nơigianlậnlàđiềukhôngthể.Cuốicùng,kếtquảmànhómnghiêncứunàythuđượcđãđầycứngbatậphồsơ,vàkéotheođólàrấtnhiềutháchthứcmớiđốivớinhữngnhậnđịnhtừtrướcvềsựviệcnày.

KếtluậnđầutiêncủaHartshornevàMaylànhiềuhìnhthứcgianlậnđãdiễnra.Kếtluậnnàykhôngnằmngoàidựđoáncủamọingười.Cótrườnghợp,trungbìnhđiểmsốcủanhữngbàithimàcáchànhvigianlậnđượcdungtúngcaogấpđôisovớinhữngbàithiđượchoànthành“trungthực”.Khihainhànghiêncứubắtđầuchuyểnsangtìmhiểuvềcácnhómđốitượnggianlận,kếtquảhaiôngthuđượccũngkhôngkhiếnnhiềungườibấtngờ.Nhữnghọcsinhthôngminhcóhànhđộnggianlậníthơnhẳnnhữnghọcsinhcóchỉsốthôngmìnhbìnhthường.Nữsinhvànamsinhgianlậnởmứcđộngangnhau.Nhữngđứatrẻlớntuổihơncómứcđộgianlậncaohơn.Nhữnghọcsinhsốngtronggiađìnhổnđịnhvàhạnhphúcthìkhônggianlậnnhiềunhưnhữnghọcsinhsốngtronggiađìnhbấtổnvàkhônghạnhphúc.Nếuphântíchcácdữliệutrên,chúngtacóthểtìmranhữngmẫuchungcủacáchành

vicốhữuquenthuộcxảyratrongsuốttấtcảcácbàikiểmtra.

Tuyvậy,ởđây,tínhcốhữuđókhônghẳncaonhưchúngtavẫnnghĩ.Nhữngkẻgianlậnkhôngphảilúcnàocũnggianlận,cònnhữngngườitrungthựckhôngphảilúcnàocũnggiữđượcsựchínhtrựccủamình.Mộtsốđứatrẻthườngcóhànhvigianlậnởnhànhưngđếntrườngthìkhôngvàngượclạimộtsốchỉgianlậnởtrườngnhưngtuyệtnhiênkhônggiandốiởnhà.ViệccósựgianlậnhaykhôngchẳnghạnnhưtrongbàikiểmtrađiềntừkhôngthểdẫnđếnnhữngtiênđoánchắcchắcrằngnhữngđứatrẻnàysẽtiếptụcgianlậntrongbàikiểmtragạchchânnhữngtừcóchữA.Nếuchocùngnhómhọcsinhđólàmbàikiểmtratươngtựtrongcùngmộthoàncảnhvàosáuthángsauđó,thìnhưHartshornevàMaypháthiệnthấycácemsẽvẫngianlậntheonhữngcáchthứcgiốngnhau.Nhưngmộtkhitathayđổibấtkìbiếnsốnào,chẳnghạnnhưtàiliệuchobàikiểmtra,haytìnhhuốngcósựgiámsát,nhữnghìnhthứcgianlậnnàycũngsẽthayđổitheo.

Lúcnày,HartshornevàMayđiđếnkếtluận:nhữngthứtươngtựnhưsựtrungthựckhôngphảilàmộtđặcđiểmcơbảnhaytheocáchgọicủahọlàđặcđiểmmangtính"nhấtquán”.Theohainhànghiêncứunày,nhữngđặcđiểmnhưvậythườngchịunhữngtácđộngrấtlớncủahoàncảnh.Họviết:

“Hầuhếtbọntrẻchỉgianlậntrongmộthoàncảnhnhấtđịnhnàođóvàcónhữnghoàncảnhchúnglạikhôngcóbiểuhiệngianlậnnhưvậy.Việcnóidối,gianlậnvàăncắpkhiđượcđánhgiáquanhữngtìnhhuốngsửdụngbàikiểmtratrongnghiêncứunàychỉliênhệvớinhaumộtcáchrấtlỏnglẻo.Thậmchíviệcgianlậntronglớphọccòncómứcđộcụthểkhácao,vìmộtđứatrẻcóthểgianlậnkhilàmbàikiểmtratoánchứkhônggianlậntrongnhữngbàikiểmtratậpđọc,v.v…”.Việcliệumộtđứatrẻcóliêntụcthựchiệnnhữngmánhkhoégianlậntrongbấtkỳtìnhhuốngnàohaykhôngphụthuộcmộtphầnvàosựthôngminhvốncó,độtuổi,hoàncảnhgiađình,sởthíchriêngvàmộtphầnlàvàobảnchấtcủachínhhoàncảnhcũngnhưmốiliênhệđặcbiệtcủađứatrẻtớihoàncảnhđó”.

Theotôi,điềunàydườngnhưđingượclạivớitưduythôngthường.Nếutôiđềnghịanhmôtảtínhcáchngườibạnthânnhất,anhcóthểthựchiệnviệcđómộtcáchrấtdễdàng,vàsẽkhôngtrànggiangkiểunhư:“AnhbạnHowardcủatôilàmộtngườihếtsứchàophóng,nhưngchỉlàkhitôihỏivaymượnanhấy,chứkhôngphảilàkhigiađìnhanhấyhỏivaymượngìđó”,haynhư:“Vềđờitư,côbạnAlicecủatôithậtthàkinhkhủng,songtrongcôngviệc,côấycóthểsẽrấtláucá”.Thayvàođó,anhthườngnóiđạiýrằnganhbạnHowardlàngườihàophóngvàcôbạnAlicelàmộtngườithậtthà.

Tấtcảchúngta,khiđềcậpđếntínhcách,thườngtựnhiênnghĩđếnnhữngcáchdiễnđạtmangtínhtuyệtđối:rằngngườiđóchỉđơngiảnlàphảihaykhôngphảingườicótínhcáchnhưvậy.NhưngZimbardo,HarshornevàMayđãchochúngtathấycáchnghĩđólàmộtsailầm,vànếuchúngtachỉlưutâmđếnnhữngđặcđiểmcốhữumàbỏquavaitròcủahoàncảnhthìchínhchúngtađangtựlừagạtmìnhvềnhữngnguyênnhânthậtsựtronghànhvicủaconngười.

Tạisaochúngtaphạmsailầmnày?Phảichăngđâylàhệquảtrongcáchthứcmàquátrìnhtiếnhóađãtổchứcbộnãocủachúngta.VídụnhưnhữngnhànhânchủnghọckhinghiêncứukhỉVervetđãnhậnthấyrằnggiốngkhỉnàynắmbắttầmquantrọngcủasựviệcrấtkém,hiệntượngkiểunhưxácmộtconsơndươngđanglơlửngtrênmộtthâncây(đólàmộtdấuhiệuchắcchắnvềsựcómặtcủamộtconbáoởgầnđâuđó)hoặclàsựhiệndiệncủamộtcontrănđangcuộntròn.NhữngconkhỉVervetnàyvẫnchạylăngxănglaoquabụicâymàkhôngngóngàngđếnđoạnthânmìnhdàingoằngcủacontrăn.Rồi,chúngcònđùagiỡnkhibăngquamìnhcontrănđó.Tuynhiên,điềunàykhôngcónghĩalànhữngconkhỉVervetnàyngungốc:ngượclại,chúngrấttinhtếkhicưxửvớiđồngloại.NhữngconVervetcáicóthểnghevàphânbiệtđượctiếnggọicủaconđựcnàođólàởcùngbầyhayởkhácbầyvớinó.NếuđólàtiếngkêuvanvỉcủanhữngconVervetconthìngaylậptứcchúngsẽnhìnvềhướngcủanhữngconkhỉmẹchứkhôngphảinhữngchúkhỉconnày-chúngluônbiếtrõđâulàmẹcủanhữngchúkhỉconđó.Nóicáchkhác,mộtconVervetxửlýrấttốtnhữngloạithôngtinliênquanđếnloàicủamìnhnhưnglạikhôngcókhảnăngtươngtựkhixửlýcácdạngthôngtinkhác.

Điềunàycũngxảyraởconngười.

Chúngtahãycùngsuynghĩmộtchútcâuđốsauđây:Giảsửtôiđưachobạnbốnquânbài,mỗiquânbàicóghicáckýtựAhoặcDvàcácchữsố3hoặc6.Luậtcủatròchơilànếumộtquânbàicókítựlànguyênâmthìchữsốchẵnsẽluônxuấthiệntrênmặtcònlạicủaquânbàiđó.Vậybạnsẽphảilậtquânbàinàođểchứngminhđượcquyluậttrênlàđúng?Câutrảlờilàbạnsẽphảilật2quânbài:quânbàicóchữAvàquânbàicósố3.Thếnhưng,phầnlớnmọingườikhiđượcđềnghịgiảicâuđốnàyđềukhôngđưarađượcđápánđúng.HọđềutrảlờilàquânbàicóchữAhoặcquânbàicóchữAvàcósố6.Đâyđúnglàmộtcâuđốhócbúa.Vàtôisẽđưarathêmmộtcâuđốkhácnữanhưsau:giảdụcó4ngườiđangngồiuốngởtrongmộtquánbar.MộtngườiuốngCoca-Cola.Mộtngười16tuổi.Mộtngườiuốngbiavàmộtngười25tuổi.Điềukiệnđặtralànếungườinàodưới21tuổithì

khôngđượcuốngbia.Vậychúngtasẽphảikiểmtranhậndạngnàocủabốnngườinàyđểđảmbảomọithứđềudiễnrađúngluật?Trongtrườnghợpnày,câutrảlờithậtdễdàng.Trênthựctế,tôichắcrằnghầuhếtmọingườiđềusẽtrảlờiđúnglàngườiuốngbiavàngười16tuổi.TuynhiênnhưnhàtâmlýhọcLedaCosmides(ngườiđãđưaravídụnày)chỉra,câuđốnàygiốnghệtnhưcâuđốvớinhữngquânbàiđánhdấuA,D,3và6.Sựkhácbiệtchỉlàởchỗcâuđốnàycóliênquanđếnconngườicòncâuđốkialạisửdụngcácchữsố.Vàbởivìlàconngườinênchúngtasẽxửlýnhữngvấnđềliênquanđếnconngườitinhtếhơnnhiềusovớinhữngvấnđềnằmtrongthếgiớitrừutượng.

Sailầmchúngtamắcphảikhicoitínhcáchlàmộtcáigìđóổnđịnhvàtuyệtđốicũngtươngtựnhưmộtkiểuđiểmmùtrongxửlýthôngtin.CácnhàtâmlýhọcgọikhuynhhướngnàylàLỗiquykếtcơsở(FAE).Đâylàcáchnóikhácđicủaviệcđánhgiáquácaotầmquantrọngcủanhữngđặcđiểmtínhcáchcơbảnvàcoinhẹvaitròcủatìnhhuống,hoàncảnhmàconngườichúngtathườngmắcphảikhicầndiễngiảihànhvicủangườikhác.Chúngtaluônnghiêngtheocáchgiảithích“thuậnchiều”vềcácsựkiện,màkhôngxemxétđếnyếutốhoàncảnhcủacácsựkiệnnày.Vídụnhưtrongthínghiệmsau,mộtnhómngườiđượcyêucầutheodõihaicầuthủbóngrổcótàinăngngangbằngnhauthiđấu.Ngườithứnhấtnémbóngtrongmộtnhàthiđấucóphươngtiệnchiếusángrấttốtcònngườithứhaisẽchơitrongmộtnhàthiđấucóchấtlượngchiếusángtồi(vàhiểnnhiênngườinàyđãnémtrượtrấtnhiềuquả).Sauđấyngườixemđượcyêucầuđánhgiávềkhảnăngcủahaicầuthủ.Cầuthủđượcchơitrongsânthiđấucóđiềukiệnchiếusánglýtưởngđãđượcđánhgiálàcóđẳngcấpvàtrộihơnhẳn.Trongmộtvídụkhác,mộtnhómngườiđượcmờithamgiavàothínghiệm,vàđượcphổbiếnlàhọsẽthamgiavàomộttròchơihỏiđáp.Họđượcchiacặpvàsẽrútthăm.Mộtngườisẽrútđượctấmthẻphânvailà“Ngườidựthi”.Cònngườikiasẽlà“Ngườiphỏngvấn”.Sauđó,ngườichấtvấnsẽphảilậpramộtdanhsáchgồmmườicâuhỏi“thửtháchnhưngkhôngquáđánhđố”vềnhữnglĩnhvựchọquantâmhoặchiểubiếtsâusắc,chínhvìthếmộtngườirấtthíchnhạcdâncacủaUkrainacóthểsẽhỏimộtloạtcâuhỏiliênquanđếnnhạcdâncacủađấtnướcĐôngÂunày.Nhữngcâuhỏinàysẽđượcđặtrachongườidựthi,vàsaukhiquátrìnhhỏiđápkếtthúc,cảhaiphíahỏivàtrảlờiđềuđượcyêucầuđánhgiámứcđộhiểubiếtchungcủađốiphương.Vàgầnnhưởcặpnàocũngvậy,nhữngngườidựthiluônđánhgiángườichấtvấncaohơnhẳnnhữnggìmàbảnthânngườiđóvốncó.

Chúngtacóthểthựchiệnnhữngkiểuthínghiệmnàytheohàngnghìncáchthứckhácnhauvàsẽluônthuđượcmộtcâutrảlờigiốngnhau.Điềunàysẽ

vẫnxảyrangaycảkhichúngtagiảithíchngaylậptứcvàrõràngvềmôitrường,hoàncảnhdiễnrahànhviđangđượcyêucầuđánhgiá,chẳnghạnnhư:trongthínghiệmthứnhất,nhàthiđấukiacórấtítđènđượcbậtsáng;haynhưtrongthínghiệmthứhai,nhữngngườidựthiđangphảitrảlờimộtloạtnhữngcâuhỏimangtínhchắpnốivàchẳngliênquangìđếnnhau.Nhưngrốtcuộc,nhữnggiảithíchnhưvậycũngkhôngtạorakhácbiệtđángkể.Cóđiềugìđótiềmẩntrongmỗichúngta,khiếnchúngta,theobảnnăngtựnhiên,mongmuốngiảithíchthếgiớixungquanhtheonhữngthuộctínhcơbảncủaconngườikiểunhư:Anhtalàcầuthủchơihayhơn;ngườiđóthôngminhhơnhẳntôi.

Chúngtalàmnhưvậy,bởivìcũnggiốngnhưnhữngchúkhỉVervet,chúngtanhanhchóngdungnạpnhữngdấuhiệucánhânhơnlànhữngdấuhiệucủamôitrường,hoàncảnh.LỗiFAE(Lỗiquykếtcơsở)cũngđangbiếnthếgiớixungquanhchúngtatrởnêngiảnđơnhơn,dễhiểuhơnnhưthế.Vídụnhư,trongnhữngnămgầnđây,càngngàycàngcónhiềungườiquantâmđếnýkiếnchorằngmộttrongnhữngyếutốcơbảnnhấtkhigiảithíchtínhcáchcủaconngườilàtrậttựthếhệ:đốivớinhữngngườicùnghuyếtthống,nhữngngườinhiềutuổihơnsẽđộcđoánvàbảothủhơn,cònnhữngngườiíttuổilạicósứcsángtạodồidàohơnnhưngcũngkhóquảnlýhơn.Tuynhiên,khicácnhàtâmlýhọccốgắngkiểmchứngmứcđộchínhxáccủaýkiếnnày,câutrảlờihọtìmđượccóvẻkhôngkhácgìnhữngkếtluậntrướcđócủaHartshonevàMay.ĐúnglàởconngườichúngtacóxuấthiệnnhữngdấuhiệuảnhhưởngcủatrậttựnàytuynhiênnhưnhàtâmlýhọcJudithHarrisđãchỉratrongtácphẩmTheNurtureAssumption,trậttựđóchỉcótácđộngtrongphạmvigiađình.Khichúngtasốngtáchbiệtgiađìnhmình,tứclàsốngtrongmộthoàncảnhkhác,anhchịcủachúngtacóthểsẽkhôngcònđộcđoáncònnhữngđứaemcũngcóthểsẽkhôngcònkhóbảonữa.BíẩncủalýthuyếtTrậttựthếhệlàmộtvídụthựctếvềLỗiquykếtcơsở.Tuynhiênởđây,bạncóthểthấyrõtạisaochúngtalạiđểtâmnhiềutớilýthuyếtnàyđếnvậy.Hiểnnhiên,sẽdễdànghơnnhiềukhichúngtanóivềmộtngườimàchỉquantâmđếntínhcáchcủangườiđótronggiađình.Songđâylạichưaphảilàmộtmôhìnhhoànhảođểxétđoántínhcáchcủaconngười.Nếuchúngtacứphảiliêntụcđịnhchấttấtcảmọilờinhậnxétvềtínhcáchxungquanhmìnhthìlàmsaochúngtacóthểhiểuđượcthếgiớinày?Sẽkhókhănđếnmứcnàođểchúngtacóthểđưarađượchàngnghìnnhữngquyếtđịnhcầnthiếtkiểunhưtayêuai,ghétai,tinaihaymuốnchoaimộtlờikhuyên?NhàtâmlýhọcWalterMischelkhẳngđịnhrằngtrongtiềmthứccủaconngườicómộtkiểu“vanduytrì”.Loạivannày“tạolậpvàduytrìnhữngnhậnthứcvềtínhliêntụcngaycảkhichúngtaphảiđốimặtvớinhữngthayđổiđượccholàvĩnhviễntronghànhvithựccủaconngười”.

Ôngviết:

Khichúngtatheodõimộtngườiphụnữcóvẻlàngườihaythùhằn,đôikhiđộclậpmộtcáchtháiquánhưngđôikhilạitỏrathụđộng,phụthuộcvàyểuđiệu,“vanduytrì”sẽgiúpchúngtachọnlọcgiữahaihộichứngthểhiệnnóitrên.Chúngtađiđếnthốngnhấtrằngmộthìnhmẫusẽđượcdùngđểhậuthuẫnchohìnhmẫukiahoặccảhaihìnhmẫunàyđềuđóngvaitròhậuthuẫnchomộtđộngcơthứbanữa.Ngườiphụnữđóchắchẳnphảilàmột“quýbà”nửavờivớivẻbềngoàithụđộng,hoặcđólàmộtngườiphụnữthânthiệnvàphụthuộcmộtcáchbịđộng,cheđậyconngườithậtcủamìnhbằngvẻbềngoàihungtính.Nhưngcólẽbảnchấttựnhiêncònmạnhhơnnhữngquanniệmcủachúngta,vàhoàntoàncóthểcótrườnghợp,sựthùhằn,tựdotháiquá,thụđộng,phụthuộc,yểuđiệu,hiếuthắng,thânthiện,vànửavời…,tấtcảđềucótrongngườiphụnữđó.Dĩnhiên,trongmộtđiểmthờigiancụthể,nhữngkiểutínhcáchtrênsẽkhôngxuấthiệnmộtcáchngẫunhiênhaybấtthường.Sựxuấthiệncủachúngsẽphụthuộcvàođốitượngtiếpxúc,thờigiantiếpxúc,hoàncảnhtiếpxúcvàcònnhiều,nhiềuyếutốkhácnữa.Vàmỗimộtnéttínhcáchđãnóiởtrênvẫncóthểlànéttínhcáchrấtthực,rấtchínhxáctrongconngườitổngthểcủangườiphụnữđó.

Dovậy,tínhcáchkhôngphảinhưnhữngđiềuchúngtavẫnnghĩđến,haynhữngđiềuchúngtamongmuốn.Tínhcáchkhôngphảilàmộtchuỗinhữngđặcđiểmliênquanmậtthiết,ổnđịnh,vàcóthểdễdàngnhậnbiếtđược,nóchỉcóvẻnhưvậylàdosựkhậpkhiễngtrongcáchthứctổchứccủabộnãochúngta.Đúnghơnlà,tínhcáchgiốngnhưmộtbóxếpnhữngthóiquen,nhữngkhuynhhướngvànhữngmốiquantâm,đượcbuộclạivớinhaumộtcáchlỏnglẻovàphụthuộcrấtnhiềuvàonhữngthờiđiểmnhấtđịnh,trongnhữnghoàncảnhvàmôitrườngnhấtđịnh.Nguyênnhânkhiếnhầuhếtchúngtadườngnhưcótínhcáchổnđịnhlàdochúngtakiểmsoátrấtcóhiệuquảmôitrườngriêngcủamình.Ởcácbữatiệctối,tôithườngrấtvuivẻ.Vàtấtyếu,tôithamdựrấtnhiềunhữngbữatiệcnhưthế,đểrồibạnbèbắtgặptôiởđóvàhìnhthànhnênsuynghĩtôilàngườivuivẻ.Nhưngnếunhưtôikhôngthểthamdựnhiềubuổitiệctốinhưthế,nếunhưbạnbètôi,thayvàođó,lạibắtgặptôitrongnhiềutìnhhuốngmàtôirấtíthoặchầunhưkhôngthểkiểmsoátđược,vínhưđụngđộvớibốnkẻlưumanhtrongmộtchuyếnxeđiệnngầmdơdáyvàtanhoangchẳnghạn,cólẽhọsẽkhôngcònnghĩtôilàmộtngườiluônvuivẻnữa.

5.

Cáchđâyvàinăm,hainhàtâmlýhọctạiĐạihọcPrincetonlàJohnDarley

vàDanielBatsonđãquyếtđịnhtiếnhànhmộtnghiêncứulấyýtưởngtừcâuchuyệntrongKinhThánhvềNgườiSamaritanđứchạnh.CâuchuyệnđượcghitrongcuốnPhúcÂmLu-catrongKinhTânƯớcnàykểvềmộtngườilữkháchbịđánhđập,bịcướpvàbỏmặccạnhconđườngtừJerusalemđếnJechiro.Mộtmụcsưvàmộtvịtưtế,haiconngườiđángkínhvàngoanđạođãbắtgặpngườiđànôngtộinghiệpkianhưngkhôngdừnglạivàđoáihoàigìđếnanhtacả.Cảhai“đitránhsangphíađườngkhác”.NgườiduynhấtđứngragiúpđỡlàmộtngườiSamaritan-thànhviêncủatộcngườithiểusốbịkhinhmiệt.Ngườinàyđã“tiếnlạiphíangườiđànôngkhốncùngkia,băngbóvếtthươngchoanhta”,rồiđưaanhtatớimộtquántrọ.DarleyvàBatsonđãquyếtđịnhtáihiệnlạicâuchuyệnđótạitrườngdòngthầnhọcPrinceton.ĐâylàmộtthínghiệmvậndụngrấtnhiềulýthuyếtFAEtruyềnthống,vàđócũnglàmộtdẫnchứngquantrọngchothấySứcmạnhcủahoàncảnhcótácđộngnhưthếnàotớicáchthứcsuynghĩcủachúngtavềmọiloạiđạidịchchứkhôngriênggìtộiphạmbạolực.

DarleyvàBatsonđãđếngặptừngngườitrongmộtnhómhọcviên,vàđềnghịmỗingườichuẩnbịmộtbàinóichuyệnngắngọnvàtuỳứngvềmộtchủđềtôngiáochotrước,rồisauđósẽđếntrìnhbàytạitòanhàgầnđấy.Dọctheoconđườngdẫntớikhunhàthuyếttrình,từnghọcviênsẽtìnhcờgặpmộtngườiđànôngbịrơixuốngmộtrãnhnhỏ,đầugụcxuống,haimắtnhắmnghiền,ôngtakhôngngớthokhanvàrênrỉ.Câuhỏiđặtralàaisẽdừnglạivàcứugiúpngườiđànôngđángthươngđó?DarleyvàBatsoncũngđãđưarababiếnsốvàocuộcthínghiệmvớimụcđíchlàmchokếtquảcủacôngtrìnhnghiêncứuthêmphầnýnghĩa.Đầutiên,trướckhibắtđầutiếnhànhthínghiệm,DarleyvàBostonđưachocáchọcviênnàymộtbảngcâuhỏiđiềutravềnguyênnhântạisaohọchọntheohọcthầnhọc.Phảichănghọnhìnnhậntôngiáolàphươngtiệnhoànthiệntâmlinhvàtínhcáchconngười?Hayhọđangtìmkiếmmộtcôngcụhữuhiệugiúphọhiểuđượcýnghĩacủacuộcsốngđờithường?Sauđó,hainhànghiêncứucònthayđổiđềtàithuyếttrình.Mộtsốhọcviênđượcđềnghịnóivềmốiliênquangiữamộtthầytuchínhthốngvàthiênhướngtôngiáo.MộtsốkháclạiđượcđượcyêucầutrìnhbàycâuchuyệnngụngônvềNgườiSamaritanđứchạnhtrongKinhThánh.Cuốicùng,nhữngchỉdẫntừphíacácnhànghiêncứuchotừnghọcviêncũngđượcthayđổi.Trongmộtsốtrườnghợp,khinhắccáchọcviênlênđường,nhànghiêncứunhìnvàođồnghồvànói:“Này,cậumuộngiờrồi.Họđợicậuvàiphútrồiđấy.Chúngtaphảiđinhanhlên”.Trongnhữngtrườnghợpkhác,nhànghiêncứulạinói:”Cònvàiphútnữahọmớigọiđếncậunhưngcậucóthểđingaybâygiờcũngđược”.

Nếuchúngtađềnghịmọingườidựđoánxemnhữnghọcviênnàosẽcó

hànhđộnggiốngnhưNgườiSamaritanđứchạnh(mụcđíchcủanghiêncứuhướngđếncũngchínhlàvấnđềnnày),mọingườisẽkiênđịnhtrảlời:tấtcảcáchọcviênđềuhànhđộngnhưvậy.Hầunhưmọingườiđềuchorằngnhữnghọcviêntrườngdònglànhữngngườituđạothànhmụcsưđểcứugiúpconngười,nhữngngườivẫnluônđượcthuyếtgiảngvềtầmquantrọngcủalòngbácáiquacâuchuyệnngụngônvềNgườiSamaritanđứchạnhchắcchắnsẽdừngchâncứugiúp.Tôichorằngphầnlớnchúngtacũngsẽđồngývớinhữngkếtluậnnày.Vàtrênthựctế,khôngmộtyếutốnàotrongnhữngyếutốnóitrêntạorasựkhácbiệt.DarleyvàBratsonsaukhitổnghợplạiđãđưarakếtluận:“ChúngtathườngrấtkhótưởngtượngramộthoàncảnhmàởđóngườithựchiệnhànhvigiúpđỡnhữngngườiđanggặphoạnnạnlạikhôngphảilàngườivẫnthườngnghĩđếnbàigiảngvềNgườiSamaritanđứchạnh,nhưngquảthậtviệcluônnghĩtớibàigiảngnàykhônglàmtăngthêmnhữnghànhđộnggiúpđỡ.Thựctế,cómộtsốhọcviêntrườngdòngsắpnóivềbàigiáolýNgườiSamaritanđứchạnhđãbướcquangườibịnạnkhiđangvộivãđếnphòngthuyếtgiảng”.Điềuduynhấtđángquantâmởđâylàliệunhữngsinhviênđócóđúnglàđangrấtvộihaykhông.Theokếtquảtừcuộcthínghiệm,chỉcó10%trongsốnhữngngườithựcsựvộivãdừnglạigiúp,cònvớinhómbiếtrằngmìnhvẫncòndưravàiphútđểchuẩnbịthìconsốdừnglạigiúplà63%.

Haynóicáchkhác,nghiêncứunàyđangdầnchothấyrằngcuốicùng,đứctinvữngchắctrongtâmhồncũngnhưsuynghĩthựctrongđầubạnđềukhôngquantrọngbằngbốicảnhtrunggiandiễnrahànhđộng.Câunói:“Này,cậumuộngiờrồiđấy”đãkhiếnchomộtngườivốnluôncólòngtrắcẩntrởthànhmộtkẻdửngdưngtrướchoàncảnhkhốncùngcủangườikhác.Chỉtrongmộtthờikhắccụthể,câunóikiađãtácđộng,biếnconngườithànhmộtngườikháchoàntoàn.Vềbảnchất,tấtcảcácloạiđạidịchđềucóliênquanđếnquátrìnhbiếnđổirấtnhanhchóngnày.Khicốgắngđưaramộtýtưởng,thểhiệnmộttháiđộ,haythảoramộtlờikhuyênsửdụngsảnphẩmchínhlàchúngtađangcốgắngthayđổiđốitượngtiếpnhậnthôngtinởmộtsốkhíacạnhtuynhỏnhưnglạicóvaitròrấtquantrọng:cốgắngtácđộngtớihọ,cuốnhọvàoguồngsựkiện,biếnđổihọtừtrạngtháibàixíchsangtrạngtháitiếpnhận.Điềunàyhoàntoàncóthểthựchiệnđượcnhờvàoảnhhưởngcủanhữngmẫungườiđặcbiệt,nhữngngườicómốiliênkếtcánhânđặcbiệt,lạthường.ĐóchínhlàQuyluậtthiểusố.Chúngtacũngcóthểthựchiệnđượcnhữngtácđộngđókhithayđổinộidunggiaotiếp,đưaranhữngthôngđiệpdễnhớ,cókhảnăngbámdínhvàotâmtríconngườivàthôithúchọhànhđộng.ĐólàYếutốkếtdính.Tôichorằngcảhaiquyluậttrênđềumangýnghĩatrựcgiác.Nhưngchúngtacầnphảinhớrằngnhữngthayđổinhỏtronghoàncảnhcũngcóthểđóngvaitròcựckỳquantrọng

trongsựbùngphátđạidịchchodùđiềunàycóvẻnhưđãchạmđếnmộtsốýthứcmặcđịnhănsâu,bámrễtrongmỗichúngtavềbảnchấttựnhiêncủaconngười.

Nóinhưvậykhôngcónghĩarằngnhữngtrạngtháitâmlýbêntrongvàlượcsửcánhânkhôngcóvaitrògìtrongviệclýgiảihànhviconngười.Chẳnghạnnhư,phầnlớnnhữngngườicóhànhvibạolựcđềuchịumộtkiểuxáotrộntâmlýnàođó,hoặchọxuấtthântừnhữngmôitrườngbịthahóanghiêmtrọng.Nhưnggiữaviệccókhuynhhướngbạolựcvàviệcthựcsựcấuthànhhànhvibạolựccósựkhácbiệtrấtlớn.Mộthànhvitráiđạođứcvàphápluậtluônlàmộtsựviệcbấtthường,khóchấpnhậnđược.Đểmộthànhviphạmtộicóthểxảyra,cầnphảicónhữngyếutốbổtrợ,nhữngyếutốphụthêmnhằmmụcđíchlôikéo,cuốnmộtngườiđangtrongtìnhtrạngbứcbách,bếtắchướngđếnbạolực.VàtheoluậnđềSứcmạnhcủahoàncảnh,nhữngĐiểmBùngPhátnàycóthểchỉđơngiảnvàbìnhthườngnhưnhữngdấuhiệuvẫnthườngthấyhàngngàyvềsựlộnxộn,mấttrậttựnhưviệcsơnvẽbẩnlêntườnghaynạntrốnlậuvé.Nhậnđịnhtrênhàmchứarấtnhiềuýnghĩa.Quanniệmtrướcđóchorằngkhuynhhướnglàtấtcảnhữnggìcầnđểcấuthànhhànhvitộiphạm-haynóicáchkhácnguyênnhâncủacáchànhđộngbạolựcluônluônlàdocánhânđóbịkhiếmkhuyếtvềmặttâmlýxãhội,thiếuhụttrongbảnngã,khôngcókhảnăngkiềmchếcảmxúchoặcbảntínhkhátmáutronggen-rốtcuộclạilànhữngýkiếntiêucựcnhấtvàsailầmnhấtvềtộiphạm.Theoquanniệmđó,khibắtđượcmộttêntộiphạm,tacóthểcốgắnggiúphắntrởnêntốtđẹphơn,chẳnghạnnhưchohắndùngProzac(mộtloạithuốctrịbệnhtrầmcảm),chohắntiếpcậnvớinhữngliệuphápphụchồi-nhưngtalạikhônglàmđượcgìnhiềuđểngănchặntộiácxảyrangaytừgiaiđoạnđầu.Quanniệmcốhữutrongkiểmsoátđạidịchtộiphạmchắcchắnsẽdẫnđếnnhữngthiênkiếnvềphươngsáchphòngvệtộiphạm.Lắpthêmkhóacửa,đểngăncảnnhữngkẻănmàyhaykhuyếnkhíchhọgõcửanhàbên.Giamgiữtộiphạmlâuhơnđểchúngcóítcơhộilàmhạichúngta.Haychuyểnnhàrangoạiôđểcáchnhữngnhữngkhuvựctrọngđiểmtộiphạmcàngxacàngtốt.

Tuynhiên,khichúngtahiểuđượcrằnghoàncảnhrấtquantrọng,rằngnhữngyếutốtươngđốinhỏlẻvàcụthểcũngcóthểlànhữngĐiểmBùngPhát,thìnhữngđộngtháiphòngvệnóitrênmớithayđổi.NhữngĐiểmBùngPhátthuộcvềmôitrườnglànhữngyếutốmàchúngtacóthểthayđổi:chúngtacóthểgắnlạinhữngcửasổvỡ,xóasạchnhữnghìnhsơnvẽvàthayđổinhữngdấuhiệudungtúngchotộiphạmngaytừnhữngbướcđầutiên.Chúngtakhôngchỉcóthểhiểuhơnvềtộiphạmmàcòncóthểngănchặnchúng.Vềvấnđềnày,còncórấtnhiềuđiềuđángđểnói.JudithHarrisđãlýluậnrất

thuyếtphụcrằngảnhhưởngcủabạnbèvàảnhhưởngcủacộngđồngthườngquantrọnghơnhẳnảnhhưởngcủagiađìnhtrongviệcquyếtđịnhđứatrẻsẽtrởthànhngườithếnào.Chẳnghạnnhư,nhữngnghiêncứuvềtỷlệbỏhọcởcấptrunghọcvàvấnđềphạmtộiởtrẻvịthànhniênchothấymộtđứatrẻsốngtrongmộtmôitrườngxãhộitốtnhưnggiađìnhlạicóvấnđềvẫnngoanhơnnhữngđứatrẻsốngtronggiađìnhhạnhphúcnhưngmôitrườngxungquanhlạilộnxộn,bấtan.Lúcđầu,chúngtađãtốnquánhiềuthờigianđểtándươngtầmquantrọngcũngnhưmứctácđộngcủanhữngảnhhưởngtừgiađình.Nhưngtrênthựctế,tácđộngnàycũngkhôngvượtquákhuônkhổchungvàrõràngcủaluậnđiểmSứcmạnhcủahoàncảnh.Bởivìnóđềcậpmộtcáchđơngiảnrằnghànhvicủatrẻemchịutácđộngrấtlớntừngoạicảnh,rằngnhữngđặcđiểmcủathếgiớivậtchấthữuhình,vàxãhộicậnbiên-nhữngconđườngchúngtavẫnđiqua,nhữngngườichúngtavẫngặp-giữvaitròquantrọnghàngđầutrongviệcxácđịnhchúngtalàaivàchúngtahànhđộngnhưthếnào.Nóichocùng,khôngchỉnhữnghànhviphạmtộinghiêmtrọngmàtấtcảhànhvicủachúngtađềunhạycảmvớiyếutốmôitrường.VànếutacònthêmvàođóvaitròcủacuộcthửnghiệmvớinhàtùgiảStanfordvàthửnghiệmtạihệthốngtàuđiệnngầm,tacóthểkhẳngđịnhrằngconngườihoàntoàncóthểtrởnêntốtđẹphơnnếuđượcsốngtrênmộtconđườngsạchđẹphayđitrênhệthốngtàuđiệnngầmsạchsẽchứkhôngphảinhữngconđườngvàxeđiệnngầmđầyrácbẩnvàhìnhsơnvẽgraffiti.

“Ởtrongmộttìnhhuốngnhưvậychẳngkhácgìrơivàomộtcuộcchiến”.TrongcuộctròchuyệnđiệnthoạiđầydằnvặtvàingàysauvụnổsúngGoetzđãtâmsựvớingườihàngxómMyraFriedman.Goetztiếplời“Mọisuynghĩsẽkhôngcòndiễnratheocáchthôngthườngnữa.Thậmchítrínhớcũngkhônglàmviệctheocáchbìnhthường.Tasẽbịkíchđộngquáđỗi.Mọithứtrướcmắtgầnnhưmờđi.Mọivậtxungquanhcũngthayđổihết.Khảnăngcũngbiếnđổi.Tacóthểlàmđiềugìđóđầydữdộivàthùhận…Nếutadồnđượcmộtconchồn,tasẽtómlấynó,đúngkhông?Tôiđãphảnứnglạihoangdạivàthùđịchnhưvậyđó,giốngnhưmộtconchồnđãcùngđường”.

VàlẽdĩnhiênGoetzđãlàmđiềuđó.Bởianhtađãlàmộtconchồnởthếcùngđường.

5.Sứcmạnhcủahoàncảnh(Phần2)

150-consốkỳdiệu

Năm1996,nhàviếtkịchđồngthờilàdiễnviênnghiệpdư,RebeccaWells,đãchoxuấtbảnmộtcuốnsáchcótựađềDivineSecretsoftheYa-YaSisterhood(NhữngbíẩndiệukỳcủachịemYa-Ya).Sựxuấthiệncủatácphẩmnàytrêncácsạpsáchkhôngphảilàmộtsựkiệnvănhọcnổibật.Trướcđó,WellscũngđãviếtmộtcuốnsáchcónhanđềLittleAltarsEverywhere(Bànthờnhỏkhắpnơi).CuốnsáchnàyđãgâychútíttiếngvangởquêhươngSeattlecủacôvàcácvùnglâncậnquanhđó.NhưngWellskhôngphảilàDanielleSteelhayMaryHigginsClark.NgaysaukhiBànthờnhỏkhắpnơixuấtbản,WellsđãtổchứcmộtbuổiđọcsáchởGreenwichConnecticut,vàsốngườicómặtởkhánphònghômđóchỉcóbảyngười.Cônhậnđượcmộtsốnhậnxét,hầuhếtlàtíchcựcvàcuốicùngcuốnsáchđãbánđượcvớisốlượngđángnểlà15.000bảnbìacứng.

Mộtnămsau,ChịemYa-Yaxuấtbảndướidạngbìamềm.Ngaylầnxuấtbảnđầutiên,18.000cuốnđãđượcbánhếtchỉtrongvàitháng-consốnàyvượtquámongđợicủamọingười.Đếnthờiđiểmđầuhènămđó,tổngsốsáchbảnmềmbánrađãlênđến30.000cuốn,khiếncảWellslẫnnhàxuấtbảncủacôbắtđầunhậnracóđiềugìđórấtkỳlạsắpdiễnra.Wellsnhớlại:”Khitôikýtặngsách,thườngcónhiềuphụnữcùngnhaubướcvào-khoảngsáuhaybảyngười-họkhẩnkhoảntôikýtặngtừbađếnmườicuốn”.DianeReverand,ngườibiêntậptácphẩmcủaWells,liềntìmđếnnhữngngườiphụtráchtiếpthịvàquảngcáosáchchocô,ôngchorằngđãđếnlúccầnphảimởmộtchiếndịchquảngcáo.Vàsauđó,họmuamộttrangquảngcáonằmngaycạnhtrangnộidungchínhcủatờtạpchíNewYorker.Chỉtrongthờigianmộttháng,doanhsốbánrađãtănggấpđôi,tới60.000bản.KhixuấthiệntạicácbuổiđọcsáchtrênkhắpnướcMỹ,Wellsnhậnthấynhữngthayđổitrongthànhphầnkhángiả.“Tôibắtđầuđểýnhữngbàmẹvàcôcongáiđếnngheđọcsách.Hầuhếtcáccôcongáiđếnđâyđềuđãởđộtuổicuối30đầu40.CòncácbàmẹcólẽđãcắpsáchđếntrườngphổthôngtừhồiChiếntranhthếgiớithứII.Sauđó,tôithấyrằngcácbuổiđọcsáchbắtđầucócảbathếhệcùngđến-bêncạnhhaithếhệkia,đôikhicòncócảsựgópmặtcủanhữngcôgáiđộtuổi20.Vàvềsau,tôiđãrấtsungsướngkhicảnhữngđứatrẻvịthànhniênvànhữngembémớihọclớpnămcũngxuấthiệntạicácbuổiđọc”.

Tuynhiên,lúcđóNhữngbíẩndiệukỳcủachịemYa-Yavẫnchưacómặttrongdanhsáchsáchbánchạynhất.PhảiđếnthángHainăm1998,cuốnsáchmớilọtvàodanhsáchđóvới48lầnxuấtbảncùng2,5triệubảnin.Mặcdùchưanhậnđượcsựchúýcủagiớitruyềnthôngtrêncảnướcđểcóthểnổitiếnghơnnữa(Wellsvẫnchưađượcnhắcđếntrêncáctạpchíchuyênviếtvềphụnữnổitiếnghayxuấthiệntrêncácchươngtrìnhtruyềnhình)nhưngnhờvàosứcmạnhcủaDịchtruyềnkhẩu,cuốnsáchcủaWellsđãtrởthànhcơnsốttrongđôngđảođộcgiả.Cônói:“CólẽbướcngoặtcủatôibắtđầuởmiềnBắcCalifornia,vàođúngdịpmùađôngngaysaukhibảnbìamềmpháthành.Tôiđãởtrongtìnhhuống,gầnnhưngaytứcthì,cóđếnbảytrămđếntámtrămngườikéođếnnghecácbuổiđọcsách”.

TạisaoChịemYa-Yalạicótrởthànhmộtđạidịchnhưvậy?Nếuxemxétkỹ,câutrảlờicóvẻkháđơngiản.Cuốnsáchđượcviếtbằngmộtvănphongđẹpvànồngấm,cuốnsáchlàcâuchuyệnhấpdẫnvềtìnhbạn,vềmốiquanhệgiữamẹvàcongái.Cuốnsáchnhưcuộcđốithoạicủatácgiảvớichínhđộcgiả.Nócósứckếtdính.Vàmộtyếutốnữa:bảnthânWellslàmộtdiễnviên.Chínhvìvậy,côđãkhôngđọccuốntiểuthuyếtcủamìnhkhiđidiễnthuyếtkhắpđấtnướcmàthựctếcôđãdiễntácphẩm,cônhậpvaivàotừngnhânvậtvớikỹnăngdiễntuyệtvờiđếnmứcbuổiđọcsáchcủacôđãbiếnthànhmộtbuổidiễnkịch.WellschínhlàmộtNgườiBánHàngđiểnhình.Ngoàira,cònphảikểđếnmộtyếutốthứbatuykhôngthựcsựrõràngnhưnglàyếutốliênquanđếnnguyêntắccuốicùngcủanhữngsựviệccótínhlâylannhanhvàmạnhnhưđạidịch.ThànhcôngcủaChịemYa-YađãgópphầncủngcốluậnchứngSứcmạnhcủaHoàncảnh.Cụthểhơn,cuốnsáchlàphépkiểmchứngsứcmạnhcủamộtyếutốhoàncảnhcụthể-đólàvaitròtốiquantrọngcủanhómtrongcácđạidịchxãhội.

1.

Trongchừngmựcnàođó,nhậnxétnàykhárõràng.Nhữngaiđãtừngđixemphimđềubiếtrằngsốlượngkhángiảtrongrạpsẽcótácđộngtolớnthếnàođếnsuynghĩcủamọingườivềchấtlượngcủabộphim:khôngđâucóthểkhiếnnhữngbộphimhàitrởnênhàihướchơn,cònnhữngphimkinhdịtrởnênđángsợhơnmộtrạpchiếuchậtníchkhángiả.Cácnhàtâmlýhọccũngnóivớikhichúngtarấtnhiềuvềvấnđềtươngtự:khiđượcyêucầuxemxétcácbằngchứnghoặcđưaraquyếtđịnhtheonhóm,ngườitathườngđưaranhữngkếtluậnkháchẳnsovớitrảlờinhữngcâuhỏitươngtựchochínhmình.Mộtkhiđãlàthànhviêntrongmộtnhóm,tấtcảchúngtađềudễbịảnhhưởngbởiáplựccủanhữngngườicònlại,bởinhữngquyphạmxãhộihaybấtkìnhữngkiểuảnhhưởngnàokháccóthểđóngvaitròrấtquan

trọngtrongviệccuốnchúngtavàogiaiđoạnkhởiđầucủamột“đạidịch”.

Cóbaogiờbạntừngtựhỏimìnhnhữngcâuđạiloạinhưcácphongtràotôngiáođượcbắtđầunhưthếnào?Thườngthường,chúngtachỉchorằngnhữngphongtràođólàthànhquảcủacácnhàtruyềngiáocósứcthuhútquầnchúngnhưApostlePaul,BillyGrahamhayBrighamYoung.Tuynhiên,quátrìnhtruyềnbábấtkìhệtưtưởngmớivàdễlâylannàocũngliênquanchặtchẽđếnviệcvậndụngkhéoléosứcmạnhcủacộngđồng.ChẳnghạnnhưvàocuốithếkỷXVIIđầuthếkỷXIX,phongtràoGiámLýđãtrởthànhmột“đạidịch”ởAnhvàBắcMỹ.Chỉmấtmộtkhoảngthờigiantừnămđếnsáunămcủathậpkỷ1980,sốlượngtínđồcủaHộiGiámLýđãtăngtừ20.000lênđến90.000người.Tuyvậy,ngườisánglậpraHộiGiámLý,JohnWesley,tuyệtnhiênkhôngphảilàngườitruyềngiáocósứcthuhútquầnchúngmạnhmẽnhấtvàothờiđiểmbấygiờ.VinhdựđóthuộcvềGeorgeWhitfield,mộtnhàdiễnthuyếtcóảnhhưởngtolớnvàsứchútmạnhmẽđếnđộcólờiđồnrằngchínhôngđãkhiếnBenjaminFranklin,mộtngườikhôngbaogiờđilễnhàthờ,quyêngóptớinămbảngAnh.WesleycũngkhôngphảilàmộtnhàthầnhọckiệtxuấtnhưJohnCalvinhayMartinLuther.KhảnăngthiênbẩmcủaWesleylàtàinăngtổchức.WesleyđikhắpAnhquốcvàBắcMỹ,tổchứccácbuổidiễnthuyếtngoàitrờichohàngvạnngườinghe.Nhưngôngkhôngchỉđơngiảnthuyếtgiảnggiáolý.Ởmỗivùng,ôngđềulưulạitrongmộtthờigianvừađủđểthuphụcđượcnhữngngườicảiđạonhiệttâmnhấttrongcộngđồngtôngiáo,rồiphânchiahọthànhnhữngcấpnhómnhỏhơn,mỗinhómkhoảng12người.Nhữngngườicảiđạophảithamgiacácbuổigặpmặthàngtuầnvàtuânthủnhữnggiáođiềunghiêmngặtvềđứchạnh.Nếukhôngtuânthuậntheochuẩnmựccủagiáohội,họsẽbịkhaitrừrakhỏi“nhóm”.Haynóicáchkhác,nhómởđâylàmộttổchứccótrậttự.Trongsuốtcuộcđờimình,Wesleyluôndichuyểnliêntụcgiữacácnhóm,tínhramỗinămôngphảingồitrênlưngngựađến4000dặmđường,tấtcảchỉvớimụcđíchcuốicùng:tăngcườnggiáolýchođứctincủacáctínđồ.ÔnglàmộtNgườiKếtNốichuẩnmực,mộtPaulReveresiêucấp.NhưngkhácvớiPaulRevere,Wesleykhôngtạodựnglòngtintừmốiquanhệvớinhiềungườikhácnhaumàdựatrêncơsởmốiquanhệtheonhóm.Điểmkhácbiệtnàytuynhỏnhưnglạicóýnghĩacựckỳquantrọng.Wesleykhámphárarằngnếumuốntạorabấtkỳthayđổicơbảnnàotrongđứctinvàtronghànhvicủaconngười-mộtsựthayđổisẽănsâuvàđóngvaitrònhưtấmgươngchonhữngngườikhácnữa-thìtacầnphảithiếtlậpmộtcộngđồngxungquanhhọsaochotrongcộngđồngđó,nhữngđứctinmớimẻnàycóthểđượcthựcnghiệm,đượcthểhiệnvàđượckhuyếnkhích.

Tôichorằnghướngsuynghĩnàycũngsẽgiúpchúngtagiảithíchđượclýdo

tạisaoChịemYa-Yalạithànhcôngđếnvậy.LầnđầutiênChịemYa-YalọtvàodanhsáchsáchbánchạynhấtlàkhixuấthiệntrongdanhsáchcủanhàsáchIndependentBooksellerởNorthCalifornia.NhưWellsđãchobiết,BắcCaliforniachínhlànơimà700đến800độcgiảđầutiênđãtìmđếncácbuổiđọccủacô.ChínhnơiđâylàđiểmkhởiđầucủađạidịchChịemYa-Ya.Tạisaolạinhưvậy?TheoReverand,đólàvìSanFranciscolàquêhươngcủamộttrongnhữngnềnvănhóa“đọcsáchtheonhóm”pháttriểnmạnhmẽnhấtnướcMỹ,vàngaytừđầu,Ya-Yađãđượccácnhàxuấtbảnnhắcđếnnhưmộtcuốnsáchdànhchocácnhómđọc.Ya-Yalàmẫutiểuthuyếttậptrungvàonhữngnétbiểuhiệntìnhcảmtinhtế,cốttruyệnhướngnhânvậtvớinhiềutầngnghĩa.Haynóicáchkhác,tácphẩmđivàokhaithácnhữngyếutốkhơigợisuynghĩ,cóthểmởranhiềuđềtàichocáccuộcthảoluận.NhữngphụnữxuấthiệntrongcácbuổiđọccủaWellsđềulàthànhviêncủacácnhómđọc.Nhữngcuốnsáchhọmuathêmkhôngphảichỉdànhchogiađình,bèbạnmàcònchocácthànhviênkháctrongnhómcủahọ.NguyênnhânthứhailàdoYa-Yađượctừngnhómbànluậnvàtìmđọcnênsứckếtdínhcủatácphẩmtrởnênmạnhhơnrấtnhiều.Khiđượccùngnhữngngườibạnthânthiếtcủamìnhđàmluậnvềmộtvấnđềgìđótrongkhoảnghaigiờđồnghồ,chúngtathườngdễghinhớvàtándươngvấnđềđóhơnmứcbìnhthường.Điềunàyđãtrởthànhmộtkinhnghiệmxãhội,mộtmụctiêutrongcáccuộcnóichuyện.SựbámrễcủaYa-Yatrongvănhóađọctheonhómđãkéotácphẩmnàyvàomộtđạidịchtruyềnkhẩucóquymôngàycànglớn.

Wellschobiết,cuốicácbuổiđọcsách,trongsuốtphầnhỏiđáp,cácđộcgiảnữthườngnóivớicô:"Chúngtôiđãthamgianhómđọcsáchhainămrồi.Sauđấychúngtôiđọctácphẩmcủachị,vàcảmthấycóđiềugìkhácnữađangdiễnra.Bắtđầulàtừcấpđộchiasẻ,mộtsựchiasẻgầngiốngvớitìnhbạn.Chúngtôibắtđầucùngnhauđibiển,cùngnhautổchứctiệctạinhàtừngngườimột”.NhữngphụnữnàytựlậpranhữngnhómChịemYa-Ya,môphỏngtheohìnhthứcnhómphụnữtrongtácphẩm,vàhọmangcảnhữngbứchìnhcủanhómmìnhđếngặpWellsđểxinchữký.CònHộiGiámLýcủaWesleyđãlannhanhnhưlửatrênkhắpcácvùngcủaAnhvàMỹlàbởiWesleyđãxuôingượcgiữahàngtrăm,hàngtrămnhóm,tấtcảcácnhómđótiếpnhậnthôngđiệpcủaông,vàtăngthêmsứckếtdínhchonhữngthôngđiệpđó.NhữnglờibàntánvềCâuchuyệncủachịemYa-Yacũngpháttántheohìnhthứctươngtự,từnhómđọcnàyquanhómđọckhác,từnhómYa-YanàyquanhómYa-Yakhác,từbuổiđọcnàytớibuổiđọckhác,vàtronghơnmộtnămròng,Wellsđãgáclạitấtcảcáccôngviệckhácvàthựchiệncácchuyếnđiliêntụctrênkhắpđấtnước.

Từhaivídụnóitrêntacóthểnóirằngnhữngnhómnhỏvàgắnbókhăng

khítvớinhauđềucókhảnăngkhuếchtánnhữngkhảnăngtiềmtàngcủamộtthôngđiệphaymộttưtưởngnàođó.Tuynhiên,trongkếtluậnnóitrênvẫncòntồntạikhánhiềuvấnđềquantrọngchưacólờigiảiđáp.Vídụnhư,“nhóm”làmộttừdùngđểmiêutảmộttậphợpsốđôngdùdướibấtkỳhìnhthứccũngnhưquymônào,từmộtđộibóngrổtớiNghiệpđoàncáctàixếláixetảiTeamster,từmộtcặpvợchồngđangtrongkỳnghỉchođếntoànbộĐảngCộnghòa.Nếuchúngtamuốnkhởiphátmộtđạidịch-haynóicáchkháclàđiđếnĐiểmBùngPhát-thìđâulàhìnhthứcnhómcóthểtạorađượchiệuquảcaonhất?Liệucómộtquytắcđơngiảnvàmấuchốtđểcóthểphânbiệtmộtnhómcóquyềnnăng"xãhội"thựcsựvớinhữngnhómkhôngcómộtchútsứcmạnhnào?Trênthựctế,quytắcđócótồntạivàđượcđặttênlàQuytắc150.Nólàmộtvídụrấtthúvịvềnhữngphươngthứclạkìvàkhôngngờtớimàtheođó,hoàncảnhsẽảnhhưởngđếnquátrìnhpháttriểncủanhữngđạidịchxãhội.

2.

TrongTâmlýhọcnhậnthức,cómộtkháiniệmđượcgọilàdunglượngkênh,chuyêndùngđểchỉdunglượngchứamộtloạithôngtinnàođótrongnãongười.Vídụ:giảsửtôibậtchobạnnghemộtsốâmđiệukhácnhaucủanhạccụtheotrậttựbấtkỳvàyêucầubạnxácđịnhtừngâmđiệuđóbằngcácconsố.Cónghĩalànếutôichobạnnghemộtâmđiệurấtthấp,bạnsẽxácđịnhnóbằngsố1,vànếulàâmđiệutrungbìnhthìbạnxácđịnhbằngsố2,tươngtựâmđiệucaolàsố3.Mụcđíchcủabàikiểmtranàylàtìmhiểuxembạncóthểphânbiệtcácâmđiệukhácnhautrongkhoảngthờigianbaolâu.Lẽdĩnhiên,nhữngngườicóđộthẩmâmtuyệtvờilúcnàocũngcóthểgiànhchiếnthắngtrongmộttròchơinhưthếnày.Dùngherấtnhiềuâmnhưnghọluônphânbiệtcáchchínhxáctấtcảcácâmđó.Songvớiphầnlớnchúngta,đâylàmộttròchơirấtkhó.Hầuhếtchúngtachỉcóthểphânbiệtcácâmrathànhsáuloạitrướckhibắtđầunhầmlẫnvàsắpxếplẫnlộncácâmđiệukhácnhauvàocùngmộtloại.Đâylàmộtpháthiệnmangtínhnhấtquánrấtđặcbiệt.Vìnếunhưtôichobạnnghenămâmđiệurấtcao,bạnsẽcóthểphânbiệttừngâmmột.Vànếutôilạichobạnnghenămâmđiệuvớicườngđộrấtthấp,bạnvẫnxácđịnhđúngtừngloại.Sauđấy,bạnnghĩrằngnếutôicógộpnhữngâmđiệuthấpvớiâmđiệucaovàchobạnnghetấtcảthìbạnvẫnphânbiệtđượcchúngrathành10loại.Nhưngtrênthựctế,đólàđiềukhôngthể.Bạnsẽchỉdừnglạiởmứcphânbiệtđượckhoảngsáuloạiâmđiệukhácnhau.

Điểmsànhạnchếtựnhiênđóxuấthiệnlặpđilặplạitrongnhữngbàitrắcnghiệmđơngiản.Nếutôiphachobạnuống20cốctràđálạnh,mỗicốcbỏ

mộtlượngđườngkhácnhau,rồiđềnghịbạnphânbiệtthànhcácloạidựavàođộngọtthìbạncũngchỉcóthểphânchiachúngthành6đến7độngọtkhácnhaurồisauđấysẽbắtđầunhầmlẫn.Haynếunhưtôichochiếunhữngchấmnhỏlênmộtmànhìnhđặttrướcmặtbạnvàyêucầubạnđếmxemcóbaonhiêuchấmtrênđó,bạncũngchỉđếmđượcđếnbảychấmcònsauđấy,bạnphảiphánđoánbằngcảmgiáccủamình.NhàtâmlýhọcGeorgeMillerđãtổnghợplạitrongbàiluậnnổitiếngTheMagicalNumber7(Consố7kỳdiệu)nhưsau:“Dườngnhưcómộthạnmứcđượcmặcđịnhtrongmỗichúngtahoặcthôngquaviệchọchoặcdựavàocấutrúccủahệthầnkinh-mộtngưỡnggiớihạnkiểmsoátdunglượngkênhcủachúngtaởmứcthôngthường”.Đâylàlýdotạisaosốđiệnthoạilạiluôncóbảychữsố.“Banđầu,Bellmuốnsốđiệnthoạicóthểdàitùyýsaochongườitacóthểcóđượclượngsốbaonhiêutùyý,nhưngkhônglâusauđóngườitabắtđầukhôngthểnhớnổisốđiệnthoạinữa”,nhànghiêncứutrínhớ,JonathanCohen,tạiĐạihọcPrincetongiảithích.Mộtsốđiệnthoạinộihạtcótậntámhaychínchữsốsẽvượtquádunglượngkênhchophépcủaconngười:vàtấtyếu,điềunàysẽkhiếnngườitacàngdễnhầmsốđiệnthoạihơn.

Haynóicáchkhác,conngườichỉcóthểlưugiữđượctừngấythôngtincùngmộtlúc.Nênmộtkhiđãvượtquagiớihạnđó,chúngtasẽbịquátải.Điềutôiđangnóiđếnởđâylànănglựctrítuệ-tứckhảnăngxửlýthôngtin”thô”củaconngười.Tuynhiên,nếusuyngẫmvềđiềunày,bạnsẽthấyrõtrongmỗingườichúngtacòncócảmộtdunglượngkênhcảmgiácnữa.

Vídụ,bạnhãydànhramộtphút,viếtlạidanhsáchtấtcảnhữngngườimàbạnbiếtrằngnếuhọmấtđi,bạnsẽthựcsựđaulòngvàtiếcthương.Khảnăngxảyranhiềunhấtlàbạnsẽlêndanhsáchđượckhoảng12cáitên.Ítnhấtđâycũngđãlàngưỡngtrungbìnhcủahầuhếtmọingườikhiđượcyêucầuthựchiệnđềnghịtrên.Nhữngcáitênđóthuộcvàomộtnhómmàcácnhàtâmlýhọcgọilà“nhómcảmthương”.Vậytạisaoquymôcủanhómnàylạikhôngthểlớnhơn?Mộtphầnlàdovấnđềthờigian.Nếunhìnlạinhữngcáitêntrongdanhsách“nhómcảmthương”,chắcchắnbạnsẽthấyhọđềulànhữngngườimàbạnquantâmnhiềunhất-hoặclàngườibạnthườnggọiđiện,nhắntin,hoặclàngườithườngngàybạnvẫngặpgỡ,hoặcngườibạnluônnghĩđến,luônquantâmlolắng.Nếudanhsáchcủabạndàigấpđôi,tứccóđến30cáitêntrongđóthìhiểnnhiênbạnchỉdànhmộtnửathờigiantheothônglệchomỗingườivàkhiấyliệunhữngngườiđócóthựcsựgầngũi,thânthiếtvớibạn?Chắcchắnlàkhông.Đểthânthiếtvớimộtaiđó,bạncầnphảiđầutưmộtmứcthờigiantốithiểunàođó.Tuynhiên,khôngchỉđơngiảnnhưvậy,bạncòncầnđếncảnănglượngxúccảmnữa.Quantâmquánhiềuđếnmộtaiđósẽkhiếntarấtmệtmỏi.Đếnmộtmứcnhất

định,vớikhoảngtừ10đến15người,chúngtabắtđầuthấyquátải,cũnggiốngnhưchúngtasẽbịrốilênkhiphảiphânbiệtquánhiềuâmđiệu.Đólàmộtđặcđiểmtrongcáchthứcmàconngườiđượctạora.Nhàsinhvậthọcnghiêncứuquátrìnhtiếnhóa,S.L.Washburn,đãviếtnhưsau:

Hầunhưtấtcảquátrìnhtiếnhóacủaconngườiđềudiễnratrướckhinôngnghiệpxuấthiện,khiconngườisinhsốngtheotừngbầyđànnhỏ,trêncơsởcủasựtiếpxúctrựctiếpvớinhau.Vàlẽtấtyếu,bộmáysinhhọccủaconngườiđãpháttriểnđểthíchnghikhicácđiềukiệntrướcđógầnnhưkhôngcòntồntại.Conngườitiếnhóađểcóthểcảmnhậnmạnhmẽhơnvềsốítngười,vềnhữngkhoảngcáchkhônggiangần,hayvềnhữngkhoảngthờigiantươngđốingắn;vàtấtcảnhữngyếutốtrênvẫnlànhữngkhíacạnhsốngcònrấtquantrọngđốivớiconngười.

Tuynhiên,cólẽgiớihạntựnhiênthúvịnhấtlàdunglượngkênhxãhộicủaconngười.NghiêncứucóđầyđủcácbằngchứngthuyếtphụcnhấtvềdunglượngkênhxãhộicủaconngườilàdonhànhânchủnghọcngườiAnh,RobinDunbar,thựchiện.Nhànhânchủnghọcnàyđãbắtđầunghiêncứutừnhữngquansátkháđơngiản.Trongsốcácloàiđộngvậtcóvúthìcácloàilinhtrưởngnhưkhỉ,đườiươi,khỉđầuchóvàconngườilànhữngloàiđộngvậtcóbộnãolớnnhất.Đặcbiệt,trongnãongườivàcácloàilinhtrưởngkhác,vùngthườngđượcgọilàvỏđạinão,cóchứcnăngxửlýnhữngsuynghĩvàlậpluậnphứctạpcókíchthướclớnhơnrấtnhiềusovớikíchthướctrungbìnhcủacácloàiđộngvậtcóvú.Cácnhàkhoahọcđãtốnnhiềunămtrờitranhcãivềnguyênnhântạisaolạixuấthiệnhiệntượngnày.Theođó,cómộtgiảthuyếtchorằngbộnãocủaconngườitiếnhóađượclàdotổtiênxaxưacủachúngtađãbắtđầuchútâmđếnviệctìmkiếmnhữngloạithứcănphứctạphơn,đòihỏiphảicôngphuhơn:thayvìchỉăncỏvàlácây,tổtiêntalúcđóđãbắtđầuchuyểnsangănhoaquả,đâylàmộtcấpđộpháttriểnmớiđòihỏiđếnnănglựctưduy.Đểkiếmđượchoaquả,tổtiêntaphảiđixahơn,vìvậyhọcầnphảicókhảnăngtạorađượccácsơđồtưduy.Họcũngcầnphảiđểýđếntìnhtrạngxanhchíncủatráicây,phảibiếtbócnhữngphầnvỏnàođiđểcóthểănđượcnhâncùicủatráicây,vàrấtnhiềuđiềukhácnữa.Tuynhiên,giảthuyếtnàykhôngthuyếtphụcởchỗ,nếutacốgắngliênhệkíchthướcbộnãovớisựpháttriểntrongviệcănuốngcủaconngườithìgiảthuyếtnàylạixuấthiệnnhữngmâuthuẫn.Nhữngloàilinhtrưởngănlácóbộnãorấtlớntrongkhinhữngloàilinhtrưởngănhoaquảlạicóbộnãonhỏhơn,cũngnhưcónhữngloàilinhtrưởngvỏnãotuynhỏnhưngphảiđirấtxađểtìmkiếmthứcăntrongkhicónhữngloàivẫncóthểduytrìsựsinhtồncủamìnhbằngnguồnthứcănngaytạikhuvựcsốngmặcdùbộnãocủachúngcókíchthướckhálớn.Dovậyluậnchứngquysựtiếnhóacủaloài

ngườichothứcănlàkhônghợplý.Vậyđâulàyếutốcóliênquantớikíchthướccủanãobộ?TheolậpluậncủagiáosưDunbar,câutrảlờichínhlàởquymônhóm.Nếutaquansátbấtkìmộtloàilinhtrưởngnào,cũngnhưquansátbấtkìmộtgiốngkhỉthôngthườnghaykhỉkhôngđuôinào,tasẽnhậnthấykhivỏđạinãocủachúngcànglớn,quymôtrungbìnhcủabầy,nhómmàchúngđangsốngcũngcànglớn.

GiáosưDunbarchorằngnãobộpháttriển,tứclàcókíchthướclớnhơn,làđểcóthểxửlýđượcnhữngthôngtinphứctạpvềcácnhómxãhộicóquymôlớnhơn.Giáosưchỉrarằngnếubạnlàthànhviêncủamộtnhómgồm5người,thìbạnsẽphảitheodõi,chúýđến10mốiquanhệkhácnhau:trongđóbaogồmnhữngmốiquanhệcủabạnvớibốnngườicònlạivàthêmvàođólà6mốiquanhệ“haichiều”khácgiữanhữngngườiđóvớinhau.Đólàtấtcảnhữnggìbạncầnđểhiểuvềcácthànhviêntrongnhóm.Bạnphảihiểuđượcmốiquanhệđộnglựccánhântrongnhóm,phảibiếtcânbằnggiữanhiềutínhcáchkhácnhau,giữchomọingườiluônvuivẻ,điềuchỉnhcácđòihỏivềthờigianvàsựquantâmcủacánhânmình,vàcònnhiềuđiềukhácnữa.Tuynhiên,nếubạnthuộcvềmộtnhómcóđến20ngườithìlúcnàysẽcóđến190mốiquanhệhaichiềumàbạnphảichúýđến:19trongsốđólàcácmốiquanhệliênquantrựctiếpđếnbạn,sốcònlạilà171mốiquanhệgiữatấtcảcácthànhviêncònlạitrongnhóm.Nhưvậyquymônhómchỉtănglênnămlầnnhưngsốlượngthôngtincầnxửlýđểcácthànhviêncóthểhiểurõvềnhaulạităngđếnhaimươilần.Nóicáchkhác,sựmởrộngquymônhómdùlàrấtnhỏnhưngvẫncóthểtạoragánhnặngtưduyvàxãhộiđángkể.

Loàingườichúngtathiếtlậpxãhộidựatrênnhữngnhómcóquymôlớnnhấttrongtấtcảnhữngloàilinhtrưởng,bởivìchúngtalàloàiđộngvậtduynhấtcókíchthướcnãobộđủlớnđểxửlýcácthôngtinphứctạpvềviệcsắpxếpcũngnhưtổchứcxãhội.GiáosưDunbarđãlậpđượcmộtphươngtrìnhđúngvớihầuhếtcácloàilinhtrưởng,trongđó,ôngđãtínhtỷlệvỏđạinãocủamộtloàicụthể-tứclàtỷlệtươngứnggiữakíchthướcvỏđạinãovớikíchthướccủacảbộnão-vàkếtquảcuốicùngcủaphươngtrìnhnàychothấyquymônhómlớnnhấtcóthểcóđượcởmộtloàiđộngvật.Nếunhưtatínhtỷlệvỏđạinãonàyởngườihiệnđại,tasẽcóđượcmộtnhómướclượngkhoảng147,8haylàmtrònlênlà150cáthể.“Consố150dườngnhưlàsốlượngcáthểlớnnhấtmàchúngtacóthểthiếtlậpmốiquanhệxãhộichânthànhvớihọ,mộtmẫuquanhệgắnvớinhữnghiểubiếtcủachúngtavềhọvàmốiquanhệcủahọvớichúngta.Nóitheocáchkhác,đólàsốngườimàtasẽkhôngcảmthấyngạingầnngồiuốngcùngkhitìnhcờgiápmặthọtrongmộtquán”.

GiáosưDunbarđãxemxétsơquacáctàiliệunhânchủnghọcvàpháthiệnrarằngconsố150xuấthiệnrấtnhiềutrongnhữngtàiliệunày.ChẳnghạnnhưDunbarđãxemxétđến21cộngđồng“phườngthợsăn”khácnhaumàchúngtacónhữngchứngcứlịchsửchắcchắn,từcộngđồngWalbiriởÚcđếncộngđồngTauadeởNewGuinea,AmmassalikởGreenlandvàOnaởTierreDelFuegovàôngnhậnthấyrằngsốthànhviêntrungbìnhtronglàngcủahọlà148,4.Consốnàycũngđúngvớicáctổchứcquânđội.Ôngviết:“Quanhiềunăm,cácnhàhoạchđịnhquânsự(haycácchiếnlượcgiaquânsự)đãđiđếnmộtnguyêntắckhốngchếquymô.Theonguyêntắcnày,nhữngđơnvịchiếnđấuchứcnăngvềcănbảnkhôngđượctổchứcquáquymô200người.Tôichorằngđiềunàykhôngđơnthuầnlàdokếtquảthựcnghiệmcôngtácchỉhuyvàphốihợpcủacácvịtướngchỉhuyởtuyếnsau,bởicácđạiđộivẫntiếptụckiênđịnhduytrìtheoquymôquânsốnàydùđãcórấtnhiềutiếnbộkhoahọckỹthuậttrongcôngnghệtruyềnthôngkểtừsauchiếntranhthếgiớithứnhất.Đúnghơn,nógiốngnhưthểnhữngnhàhoạchđịnhchiếnthuật,saunhiềuthửnghiệmvàsaisótquabaothếkỷ,đãpháthiệnrarằngsẽrấtnangiảikhicủngcốtìnhthâncủamộtnhómcósốlượnglớnhơn150binhsĩđểhọcóthểcùngnhaulàmviệcnhưmộtkhốiđơnvịchứcnăng”.Dĩnhiên,ngườitavẫncóthểtổchứcvàđiềuhànhmộtlựclượngquânđộivớinhữngnhómcóquymôlớnhơn.Nhưngrõràngvớiquymôlớnhơnnhưvậyngườitasẽphảibanhànhnhữnghệthốngcấpbậc,quânluật,vàquyđịnhphứctạphơn,cũngnhưbanhànhnhữngbiệnphápchínhthứcđểđánhgiásựtrungthành,tậntuỵvàsựgắnkếtlẫnnhaugiữacácquânsĩ.CũngtheogiáosưDunbar,nếuquânsốdưới150người,việcđạtđượcnhữngmụctiêutươngtựlàđiềuhoàntoàncóthểthựchiệnđược:”vớiquymôquânsốnhưvậy,mọimệnhlệnhđềucóthểđượcthựcthi,vànhữnghànhvingangngạnhsẽđượckiểmsoátdựatrêncơsởlòngtrungthànhcủamỗicánhânvàquanhữnggiaotiếpđồngđộitrựctiếpvớinhau.Ởnhữngnhómcóquymôlớnhơn,điềunàylàkhôngthể”.

DướiđâylàmộtvídụvềnhómtôngiáođượcbiếtđếnvớicáitênlàHutterite,gồmnhữngngườisinhsốngthànhcácnhómnôngnghiệptựcungtựcấpởchâuÂutronghàngthếkỷ,vàởBắcMỹtừđầuthếkỷXX.NgườiHutterite(nhómngườikếthừanhữngtruyềnthốngtươngtựnhưnhữngtínđồdòngAmishvàdòngMennonite)cómộtquytắcbấtdibấtdịchlàbấtkểkhinàonhómlênđến150người,họsẽchialàmhaivàlạibắtđầumộtnhómmới.BillGross,mộttrongnhữnglãnhtụcủamộtphânnhánhHutteriteởkhungoạiviSpokanechobiết:“Việcgiữmọithứdướiconsố150cóvẻlàcáchthứctốiưuvàhiệuquảnhấtđểquảnlýmộtnhómngười.Khisốthànhviênvượtquágiớihạnđóthìmọingườisẽtrởnênxalạvớinhau”.CộngđồngtôngiáoHutteriterõràngkhônghềlấyýtưởngnàytừthuyếttâmlý

tiếnhóahiệnhành.Họtuânthủnguyêntắc150đãhàngtrămnămnay.Tuynhiên,cơsởlýluậncủahọlạitrùngkhớpmộtcáchhoànhảovớilýthuyếtcủagiáosưDunbar.NhữngthànhviêntrongcộngđồngHutteritetintưởngrằngvớiconsốgiớihạn150,mộtđiềugìđósẽdiễnra-mộtđiềukhôngthểchỉrõđượcnhưnglạirấtthực-màởchừngmựcnàođó,cóthểnhanhchóngthayđổibảnchấtcủacảmộtcộngđồng.Grossbổsungthêm:“Ởnhữngnhómcóquymôcàngnhỏ,mọingườisẽcànggầngũivớinhauhơn.Họliênkếtchặtchẽvớinhau-đâylàmộtyếutốrấtquantrọngnếutamuốnthànhcôngvàcótiếngnóitrongcuộcsốngcộngđồng.Nếuquymôquálớn,chúngtasẽkhôngthểcóđủcôngviệcđểcùnglàmchungvớinhau.Chúngtasẽkhôngcòncónhiềuđiểmchungnữa,khiđóchúngtasẽtrởnênxalạvớinhauvàrồinhữngmốiquanhệkhăngkhít,gắnbócũngbắtđầumấtdần”.NhữnggìmàGrossnóiđếnđềuxuấtpháttừnhữngkinhnghiệmôngđãtíchluỹđược.ÔngđãsốngtrongnhiềucộngđồngHutterite,nhữngcộngđồngđãtiếngầnđếnconsố150kỳlạđóvàcũngtậnmắtchứngkiếnmọiviệcđãthayđổinhưthếnào.“Khiquymômộtnhómmởrộng,cómộthiệntượngdiễnra:trongchínhnộibộnhómhìnhthànhxuhướngchiatách”,Grosslàmmộtcửchỉbằngtaynhưthểđểminhhọasựphânchia.”Anhsẽcóhaihoặcbanhómtrongmộtnhómlớn.Đólàđiềuanhđãcốhếtsứcđểtránhxảyra,nhưngkhinóxảyrathìđólàthờiđiểmthíchhợpđểtáchnhóm”.

3.

Quacuốnsáchnày,chúngtađãthấynhữngthayđổinhỏtừmôitrườngbênngoàicótácđộngsâusắcthếnàođếnhànhvivàbảnthânconngười.Làmsạchnhữnghìnhsơnvẽvàkhiđónhữngngườicónguycơphạmtộisẽđộtnhiêndừnghếttấtcảcáchànhvixấuxađó.Nóivớihọcviêntrườngdòngrằnganhtaphảinhanhlênvàgầnnhưngaylậptứcanhtasẽphớtlờnhữngngườirõràngđangtronghoàncảnhkhốnkhó.Quytắc150đãchothấyquymôcủamộtnhómlàmộtyếutốkhácnữatrongsốnhữngyếutốhoàncảnhnhỏbécóthểtạoranhữngkhácbiệtlớn.TrongtrườnghợpcủacộngđồngtôngiáoHutterite,nhữngngườitìnhnguyệngắnbótrongtổchức,nhữngngườidễdàngbịlâytruyềnđặctínhcộngđồngởphâncấpquymôdưới150thìởmộtmứcđộnàođó,donhữngthayđổinhỏnhấttrongquymôcủanhómmình,độtnhiênsẽchiarẽvàtrởnênthờơvớinhau.MộtkhigiớihạnhaynóicáchkháclàĐiểmBùngPhát(150)đóbịvượtqua,nhữngngườinàybắtđầucưxửkhácđirấtnhiều.

Nếuchúngtamuốncácnhómcộngđồnghoạtđộngnhưmộtchiếc”lòấp”nhữngthôngđiệpmangtínhlâytruyền,giốngnhưnhữnggìhọđãthựchiệntrongtrườnghợpcuốnsáchBíẩndiệukỳcủachịemYa-Yahaytrườnghợp

củaHộiGiámLýthủabanđầu,chúngtaphảigiữquymôcủanhómdướiĐiểmBùngPhát150.VượtquaĐiểmBùngPhátnày,nhữngtrởngạivềcơcấutổchứcđốivớikhảnăngtánthànhvàhoạtđộngtheomộtýkiếnchungcủanhómsẽbắtđầuxuấthiện.Giảsửchúngtamuốnxâydựngtrườnghọcởnhữngcộngđồngdâncưkémpháttriển,chịunhiềuthiệtthòi,nhữngtrườnghọcmàcóthểkhánglạimôitrườngđộchạitừnhữngkhuvựclâncậnbaoquanhmộtcáchcóhiệuquả,thìtheoquytắc150,cólẽbiệnpháphiệuquảnhấtlàchúngtanênxâydựngnhiềungôitrườngnhỏ,thayvìxâymộthoặchaingôitrườnglớn.Quytắcnàycònchỉrarằngnhữngtínđồcủamộtthuyếttôngiáođangpháttriểnvớitốcđộnhanhchóng,nhữngthànhviêncủamộtcâulạcbộxãhội,haymộtcánhânthamgiavàohoạtđộngnhómhướngtớisựpháttánnhanhchóngvàmạnhmẽcủamộtýtưởngchungnàođóđềucầnphảihiểurấtrõnhữngnguycơxảyrakhiquymônhómtănglên.Vượtquaranhgiới150tuylàmộtthayđổinhỏnhưnglạicóthểtạoranhữngkhácbiệtrấtlớn.

CólẽvídụthuyếtphụcnhấtvềviệckhắcphụcthànhcôngnhữnghạnchếnóitrênlàtrườnghợpcủacôngtyGore-mộtdoanhnghiệpcôngnghệcaotrịgiáhàngtriệuđôladotưnhânsởhữu,cótrụsởởNewark,bangDaleware.GorelàcôngtysảnxuấthàngtơsợiGore-Texchịunước,vàcácsảnphẩmnhưtơsồisửdụngtrongnhakhoa,vỏbảovệđặcbiệtchocápmáytính,vànhiềuloạisảnphẩmđặcbiệt,tinhxảonhưhộpđựngbăngđĩa,túilọc,sămxedùngchoôtô,chấtbándẫnvàcảnhữngsảnphẩmy,dược.TạiGore,chứcdanhkhônghềtồntại.Nếutaxindanhthiếpnhữngngườiđanglàmviệctạiđâythìdùmứclương,vaitròcủahọtrongcôngtyvàthờigiancôngtáccủahọthếnào,trêndanhthiếpcũngchỉcóduynhấttêncủangườiđóvàdòngchữ“Trợlý”ởphíadưới.Ởđây,khôngcókháiniệmôngchủ,cácnhânviênchỉcóngườitrợgiúp-haycòngọilàcốvấnchuyênmôn-nhữngngườigiámsátvìlợiíchchung.Côngtynàycũngkhôngcóbiểuđồtổchức,khôngtàikhoản,khôngcảnhữngkếhoạchchiếnlượcphứctạp.Lươngnhânviênđượcquyếtđịnhtheotậpthể.Trụsởcủacôngtylàmộtkhunhàgạchđỏ,thấp,trôngrấtkhiêmnhường.Tấtcảcácvănphòng“điềuhành”đềulànhữngphòngnhỏ,nộithấtđơngiản,nằmdọctheomộthànhlanghẹp.CácgóctrongtrụsởcủaGorevừacóthểtrởthànhphònghọphộithảovừalàkhônggiantựdosaochokhôngaicóthểquykếtrằngngườinàođócóvănphònglàmviệcbềthếhơnnhữngngườikhác.KhitôigặpBobHen,mộtnhânviêncủaGoretạimộtxưởngsảnxuấtcủacôngtynàyởDaleware,tôiđãcốtìmcáchđểHennóiravịtrícủaôngtrongcôngtynhưngvôích.TừviệcHenlàngườiphụtráchgặptôi,tôiđoánônglàmộttrongnhữngủyviênđiềuhànhcaocấpnhấtcủacôngty,thếnhưngvănphònglàmviệccủaHenkhônghềlớnhơnvănphòngcủanhữngngườikhác.

Danhthiếpcũngchỉgiớithiệuôngvỏnvẹnmộttừ“trợlý”.TôicònnhậnthấydườngnhưHencũngkhôngcócảthưkýriêngnhưnhữngủyviênđiềuhànhởcáccôngtykhác.Cáchănmặccủaôngkhôngkhácbiệtsovớicácnhânviêntrongcôngty.Khitôicứhỏiđi,hỏilạivềvịtrícủaông,lúcnàoôngcũngchỉcườivàđápđúngmộtcâu:”Tôichỉlàmộtkẻlăngxăng,việcgìcũngxenvào”.

Nóitómlại,Gorelàmộtcôngtyđặcbiệtvớitriếtlýlàmviệcrõràngvàđượcvậnhànhhoànhảo.LàmộtcôngtyđượcthànhlậpvớiquymôlớnnhưngmọinỗlựchoạtđộngcủaGorelạigiốngnhưmộtdoanhnghiệpnhỏởbướcđầukhởinghiệp.Vàtheonhữnggìtôiđượcbiết,nỗlựcđóđanggặtháiđượcnhữngthànhcôngvangdội.BấtcứkhinàocácchuyêngiakinhdoanhlêndanhsáchnhữngcôngtylàlựachọntốtnhấtchongườitìmviệcởMỹ,hoặcbấtcứkhinàocáccốvấnchuyênmôncóbàiphátbiểuvềnhữngcôngtyđiềuhànhhiệuquảnhấtthìtêncủaGoreluôncómặttrongnhữngdanhsáchđó.Tỷlệluânchuyểnvàthaythếnhânlựctrongtoàncôngtybằngkhoảngmộtphầnbasovớitỷlệtrungbình.Goreluônthuđượclợinhuậntrong35nămliêntiếp,tỷlệtăngtrưởngcùngvớidòngsảnphẩmcholợinhuậncao,luônđượccảitiếnlàđiềumàcảnềncôngnghiệpphảighentị.GoređãthànhcôngkhithiếtlậpđặctínhdễlâylanvàcósứckếtdínhtheomôhìnhmộtdoanhnghiệpnhỏvàchínhđiềunàyđãgiúpGoretrởthànhmộtcôngtycógiátrịlênđếnmộttỷđôlavớihàngnghìnnhâncông.VậylàmthếnàoGorecóthểđạtđượcthànhcôngnhưthế?Việcbámsátquytắc150chínhlàmộttrongnhữngyếutốdẫnđếnkếtquảtuyệtvờiđó.

CũngnhưcộngđồngngườiHutterite,Wilbert“Bill”Gore-nguyênlàngườisánglậpracôngty-đãpháthiệnranguyêntắc150lànhờvàonhữngthửnghiệmvàcảnhữngsailầm,chứkhôngphảidochịuảnhhưởngtừlýthuyếtcủaDunbar.“Rấtnhiềulần,chúngtôinhậnthấymọiviệctrởnênlộnxộnkhisốnhânviênlà150”,vàinămtrướcđó,Wilbertđãtừngnóinhưvậyvớimộtphóngviên,vàvìthếquymô150laođộngtrongmỗixưởngsảnxuấtđãtrởthànhmụctiêucủacôngty.ĐốivớimảngsảnxuấtđồđiệntửcủaGore,điềunàyđồngnghĩavớiviệckhôngmộtnhàxưởngnàođượcxâydựngvượtquádiệntích62.000m2,vànhưthếsốnhâncôngtrongmộtnhàxưởngsẽkhôngđượcquá150người.Ônggiảithíchthêm:“Mọingườivẫnthườnghỏitôi‘anhđãthựchiệnkếhoạchdàikỳđónhưthếnào?’Vàtôiđáp‘Điềuđóchẳngcógìkhó,chúngtôithiếtkếđủ150chỗđỗxetrongbãixe.Khinàomọingườibắtđầuđỗxeracảngoàibãicỏthìchúngtôibiếtrằngđãđếnlúcphảixâythêmmộtnhàxưởngmới’”.Khuxưởngmớiđókhôngcầnphảiquáxa.Chẳnghạnnhư,bakhunhàxưởngnằmtrongtrụsởchínhcủaGoreởDelawaređềunằmtrongtầmquansátcủanhau.Trênthựctế,côngtycótất

cả15khunhàxưởngnằmtoànbộtrongvòngbánkính12dặmởDelawarevàMaryland.Giữacácnhàxưởngđónhấtthiếtphảicómộtkhoảngkhônggianvừađủcho“vănhóariêng”củamỗinơi.BurtChase,mộtnhânviênđãlàmviệcchoGoretrongmộtthờigiandàinóivớitôi:”Chúngtôiđểýthấymỗikhuđậuxelàmộtkhoảngkhônggianrấtrộnggiữacáckhunhà.Bạnphảiđibộdọctheobãiđậuxeđó.Đólàmộtnỗlựcrấtlớn.Nótươngđươngvớicôngsứcbạnbỏrakhileolênxevàláiđinămdặm.Tínhđộclậplàthứmàbạncórấtnhiềukhilàmviệctạinhữngkhunhàtáchbiệtnhaunhưthếnày”.Trongnhữngnămgầnđây,docôngtypháttriểnmạnhnênGoređãphảiliêntụcthựchiệnquátrìnhphânchia.Nếucáccôngtykhácchỉduytrìviệcthêmvàonhữngphầnbổsungchocáckhuvựcsảnxuấtchính,hoặcmởrộngthêmdòngsảnphẩm,haytăngcathìGorelạicốgắngphânchianhómthànhnhữngphânnhómnhỏvànhỏhơnnữa.KhitôiđếnthămGorecũnglàthờiđiểmcôngtyvừaphânchiabộphậnkinhdoanhhàngmaymặcGore-Textthànhhaiphânnhómnhỏhơnnhằmduytrìconsốgiớihạndưới150nhâncôngtrongmộtphânxưởng.Việckinhdoanhnhữngmặthànggiàyủng,balô,giàyđibộthờitrangchotừngđốitượngkháchhàngriênglẻtáchrakhỏinhánhbanđầuvàphânnhánhthứhailàkinhdoanhphụcvụchocáccơquan,tổchứcvớisảnphẩmlàđồngphụclínhcứuhỏavàquânphục.

Chúngtacóthểdễdàngnhậnramốiliênhệgiữakiểucơcấutổchứcnàyvớiphongcáchquảnlýđặcbiệt,linhhoạtởGore.Vềcơbản,kiểuliênkếtởnhữngnhómnhỏmàDunbarmôtảlàmộtdạngáplựcđồngcấp:tứclàbạnphảithậtquenbiếtvớimọingười,saochonhữnggìhọnghĩvềbạnthựcsựcótácđộngđếnsuynghĩcủabạn.TheoDunbar,đạiđộilàmộtđơnvịcơbảntrongtổchứcquânđội,bởivìtrongmộtnhómcóquânsốkhôngvượtquáconsố150thì“mọimệnhlệnhđềucóthểđượcchấphànhvànhữnghànhvingangngạnh,phóngtúngsẽđượckiểmsoáttrêncơsởcủalòngtrungthànhcánhânvànhữngmốiliênhệđồngđộitrựctiếp”.ĐócũngchínhlànhữnggìmàBillGrossđãnóivềcộngđồngHutteritecủaông.NhữngrạnnứtđanglớndầnlêntrongcộngđồngngườiHutteritenảysinhkhimốiquanhệthânthiếtgiữacácthànhviêntrongcộngđồngbắtđầuyếuđi.Ởcácphânxưởngnhỏ,Gorekhôngcầnđếnmộtcơcấuquảnlýtheokiểutruyềnthống-tứclàkiểucơcấubaogồmcáctầngquảnlýcấptrungvàcấpcaonhưcáccôngtykhác-bởivìởcấpđộnhóm,nhữngmốiquanhệcánhânthânmật,nhỏlẻlạiđemlạihiệuquảcaohơn.JimBuckey,một“trợlý”lâunămcủaGorechiasẻvớitôi:”Nhữngáplựcđósinhrakhichúngtôikhônglàmviệchiệuquảởmỗicôngđoạnsảnxuất.Khichúngtôikhônggópphầnmanglạidoanhthucaochocôngty,nhữngáplựcđồngcấpsẽlớnđếnmứckhótin.Áplựcnàylàđiềubạnsẽgặpphảikhilàmviệctrongnhữngnhómcóquymônhỏvàmọingườiđềubiếtrõvềnhau.Bốntừ“áplựcđồngcấp”đócòncótácđộng

mạnhhơncảkháiniệmvềmộtôngchủ.Mạnhhơnrấtnhiềulần.Bởivìmọingườiđềumuốnsốngtheonhữnggìmàngườikhácmongđợiởhọ”.TheoBuckley,ởmộtnhàxưởngcóquymôlớnhơn,chẳnghạnnhưmộtxưởngsảnxuấtcóquymôtrungbình,chúngtacũngcóthểbắtgặpnhữngkiểuáplựctươngtự.Nhưngnhữngáplựcấychỉtácđộngđếnmộtsốbộphậnnàođócủaxưởngsảnxuất.LợithếcủamộtnhàxưởngnhưkiểuGorelàởchỗtấtcảmọicôngđoạntrongquátrìnhthiếtkế,sảnxuấtvàmakertingchosảnphẩmđềuchịusựgiámsátkỹlưỡngcủacùngmộtnhóm.Ôngchobiếtthêm:“TôivừađếnthămhãngLucentTechnologiesởNewJersey.Đâylànhàmáysảnxuấtpinđiệnthoạidiđộng-từvỏpinđếnhộpđựngmởhaichiềuI-95cómangtínhiệu.Tôiđãởđómộtngày.Hãngnàycótấtcả650nhâncông.Vànhữngcôngnhânphụtráchkhâusảnxuấtnhiềunhấtcũngchỉbiếtđượcmộtvàinhânviênbênkhâuthiếtkế.Vàchỉbóhẹpnhưvậythôi.Họkhôngquenbiếtbấtkỳailàmtrongkhâubánhàng,haytrongkhâuhỗtrợbánhàng.Trongsốnhữngngườihọbiết,cũngkhôngcóailàmtrongbộphậnnghiêncứuvàpháttriểnthịtrường.Họkhôngbiếtcácnhânviêncũngnhưkhôngcóýniệmnàovềnhữngviệcđangdiễnratrongcácbộphậnđócủaquytrìnhsảnxuất.Loạiáplựctôiđangnóiđếnlàkiểuáplựcbạnthườnggặpkhicácnhânviênphụtráchbánhànglàmviệctrongcùngmộtkhônggianvớicáccôngnhânsảnxuất,vàkhiđómộtnhânviênphụtráchbánhàngmuốnthỏamãnyêucầucủakháchhàngcóthểtrựctiếpđếngặpvànóichuyệnvớimộtcôngnhânhọquenrằnganhtacầnhoànthànhđơnđặthàngnày.Ởđâycóhaingười:mộtcốgắnghoànthiệnsảnphẩm;mộtcốgắngtìmđầurachosảnphẩmđó.Họgặpvàtraođổitrựctiếpvớinhau.Đólàáplựcđồngcấp,mộtkiểuáplựcmàanhsẽkhôngthểtìmthấyởLucentTechnologies.Cácnhânviênởđâyquáxalạvớinhau.Trongkhâusảnxuất,họcũngcó150côngnhân-nhữngngườinàygắnbóchặtchẽtrongcôngviệc,vàlúcnàycácáplựcđồngcấpcũngxuấthiệntrongviệclàmsaođểtrởthànhngườigiỏinhất,cótưtưởngcáchtânnhất.Tuynhiên,áplựcnàykhôngvượtkhỏiphạmvinhómsảnxuất.Trongcảmộtguồngvậnhànhtổngthể,cácnhânviênvẫnkhôngbiếtđếnnhau.Khitabướcvàoquánăntựphụcvụvàthấycónhiềunhómnhỏngồiđóthìđâychínhlàmộtkiểukinhnghiệmquảnlýkhácmàchúngtacầnphảihọctập”.

ĐiềuBuckleyđangnóiđếnởđâychínhlàlợiíchcóđượcdosựđoànkết,tậphợptấtcảmọingườitrongmộtdoanhnghiệpcócùngmốiquanhệchung.TôichorằngtrongtâmlýhọccómộtkháiniệmrấthữuíchcóthểgiúpmọingườihiểurõhơnvềnhữnggìBuckleyđangđềcậpđến.KháiniệmnàyđượcnhàtâmlýhọcDanielWegnercủaĐạihọcVirginiagọilà“transativememory”(trínhớgiaodịch).Khichúngtanóiđếntrínhớ,chúngtakhôngchỉđơnthuầnđềcậpđếnnhữngýtưởng,ấntượngvànhữngsựviệcđược

lưugiữtrongđầuchúngta.Trênthựctế,phầnlớnnhữnggìchúngtanhớđượcđềuđượclưuởnhữngbộnhớbênngoàibộnão.Vídụ,dochủtâm,hầuhếtchúngtađềukhôngnhớđượcnhữngsốđiệnthoạicầndùngđến,nhưngchúngtasẽnhớlàphảitìmchúngởchỗnào-chúngtacóthểtìmchúngtrongcáccuốndanhbạđiệnthoại,trongfilelưucánhânRodelex.Hoặcchúngtasẽghinhớsốtổngđài411đểkhicầncóthểxinhỗtrợdanhbạ.Haychẳnghạn,hầuhếtchúngtakhôngthểnàonhớđượctênthủđôcủaParaguayhaythủđôcủanhữngđấtnướcítnổitiếngkhác.Tạisaolạinhưvậy?Bởivìsẽdễdànghơnrấtnhiềunếuchúngtamuamộttấmbảnđồvàlưucácthôngtinlênđó.Nhưngcólẽlýdoquantrọnghơncảlàchúngtacóthểchiasẻthôngtinvớinhữngngườikhác.Mộtcặptìnhnhânhaymộtđôivợchồngthựchiệnđiềunàyrấttựnhiên.Cóthểdẫnrađâymộtvídụ:vàinămtrướcđây,Wegnerđãtiếnhànhmộtbàitrắcnghiệmtrínhớđốivới59cặptìnhnhân,tấtcảcáccặpnàyđềuđãhẹnhònhauítnhấtlàbatháng.Mộtnửatrongsốhọđượcphépởcùngnhau,nửacònlạibịtáchrarồighéplạingẫunhiênvớimộtngườimàhọkhônghềquenbiết.Sauđó,Wegnerđãyêucầutấtcảcáccặpđọc64câuphátbiểu.Mỗicâuđềucómộttừđượcinnghiêngdạngnhư:“MidorilàrượudưaNhậtBản”.Saunămphútđọctoànbộcáccâuđó,cáccặpđôiphảiviếtlạitấtcảnhữnggìhọcóthểnhớđược.Gầnnhưchắcchắn,nhữngcặpđãbiếtrõvềnhaunhớđượcnhiềucâuhơnhẳnnhữngcặpmớiđượcghépđôi.Wegnergiảithíchrằngkhingườitahiểurõvềnhau,ởhọsẽhìnhthànhmộttrínhớchungtiềmẩn,tứchệthốngtrínhớgiaodịchdựatrênsựthấuhiểutrongviệcphâncôngngườinàothíchhợpđểghinhớloạithôngtingì.Wegnerviết:”Sựpháttriểntrongmốiquanhệvẫnthườngđượccoinhưmộtquátrìnhcủasựtựbàytỏ,traođổivớinhau.Mặcdùcóthểsẽkháviểnvôngkhiđánhđồngquátrìnhnàyvớiviệcchấpthuậnvàchiasẻgiữacáccánhân,nhưngchúngtahoàntoàncóthểcoinónhưyếutốcơbảnbanđầu,rấtquantrọngcủa‘trínhớgiaodịch’”.Trínhớgiaodịchlàmộtphầncủacáitạonênsựthânmật.Wegnerchorằngtrênthựctế,chínhviệcmấtkiểukýứcchungnàyđãkhiếnchocáccuộclyhôntrởthànhmộtkinhnghiệmkhókhănvàđaukhổvớimọingười.TheoWegner,“Mộtvídụvềnhữngtrườnghợpmấthệthốngnhớngoàilànhữngngườiđãlyhôn,haybịsuysụpvàluôncảmthấyrằngmìnhđãmấtđimộtphầnthânthể.Nếunhưtrướcđâyhọcóthểtâmsựvớingườibạnđờicủamìnhđểhaingườicóthểhiểuvềnhauhơn…,họcóthểdựadẫmvàotrínhớrấttốtcủangườikia,thìgiờđâynhữngđiềuđóđãkhôngcònnữa…Mấtđikýứcgiaodịchcũnggiốngnhưkhitamấtđimộtphầntrínãocủamìnhvậy”.

Trongphạmvigiađình,quátrìnhchiasẻtrínhớthậmchícònrõrệthơnnhiều.Phầnlớnchúngta,vàomộtthờiđiểmnàođó,chỉghinhớmộtphần

nhỏtrongvôvànnhữngsựviệchàngngàycũngnhưcácsựkiệndiễnratronggiađìnhmình.Nhưngchắcchắn,chúngtabiếtphảitìmcâutrảlờichonhữngthắcmắcliênquanđếnnhữngvấnđềđóởđâu-haynóicáchkhác,chúngtabiếtcầnphảinhờngườibạnđờicủamìnhđểtìmrachìakhóa,cầnphảinhờđứacon13tuổiđểbiếtcáchsửdụngmáytính,cầnphảinhờngườiđãsinhravànuôinấngchúngtađểtìmlạinhữngkỷniệmthờithơấu.Nhưngcólẽquantrọnghơnlàkhinhữngthôngtinmớixuấthiện,chúngtabiếtrõailàngườinêncótráchnhiệmlưugiữchúng.Vànhữngchuyêngiatronggiađìnhđãxuấthiệnnhưthế.Đứatrẻ13tuổilà“chuyêngia”tronggiađìnhvềmáytínhkhôngphảichỉbởivìnăngkhiếuvượttrộicủanólàvềnhữngthiếtbịđiệntử,haydonólàngườisửdụngmáytínhnhiềunhấtmàcònbởivìmộtcáchvôthức,nóluônđượcchỉđịnhphảinhớnhữngthôngtinliênquanđếnmáytínhgiađìnhkhichúngxuấthiện.Cóchuyêngiaắtsẽsinhrathêmchuyêngia.Tạisaochúngtacầnphảibậntâmnhớcáchcàiđặtphầnmềmnếungaybêncạnh,contraicủatacóthểthựchiệnđiềuđóchota?Câutrảlờiởđâylàbởivìdunglượngtrínãocủachúngtacóhạnnênchúngtachỉtậptrungvàonhữnggìmàmìnhcókhảnăngnhấtmàthôi.Chẳnghạnnhư,phụnữ,kểcảnhữngngườisốngtronggiađìnhhiệnđại,haivợchồngđềuphảichămlođếnsựnghiệpcủariêngmình,đềucókhuynhhướngtrởthànhnhững“chuyêngia”chămsóctrẻem,bởivìchínhviệcthamgianhiềuhơntrongquátrìnhnuôidạytrẻbanđầuđãkhiếnphụnữluônlànhữngngườiđượctintưởngnhiềuhơnsovới“cácđấngmàyrâu”trongviệclưugiữnhữngthôngtinvềchămsócvànuôidưỡngtrẻnhỏ.Vàrồi,nhữngkiếnthứcnắmchắcbanđầunàysẽgiúphọđượctincậynhiềuhơnnữatrongnhữngvấnđềliênquanđếncontrẻ,chođếnkhi(thườngrấttựnhiên),ngườiphụnữsẽgánhváchẳntráchnhiệmnuôidạyconcái.Wegnerchorằng:”Khimỗingườicótráchnhiệmlàmnhữngcôngviệcvànhiệmvụcụthểđượcnhómthừanhận,chắcchắnnhữngcôngviệcđósẽđạtđượchiệuquảcaohơn.Mỗimộtlĩnhvựcsẽdomộtsốítngườicókhảnăngthựchiệnđiềuđónhấtnắmgiữ,vàtráchnhiệmcủanhữngngườinàyvềcáclĩnhvựcđóphảiđượcduytrìliêntục,hơnlàchỉđượcchỉđịnhđứtquãngtùytheohoàncảnh”.

KhiJimBuckleynóirằnglàmviệctạiGorelàmột”kiểukinhnghiệmrấtkhác”thìmộtphầntrongcâunóiđóhàmýrằngGoređangsởhữumộthệthốngkýứcgiaodịchtrongphạmvicôngtyrấthiệuquả.ChẳnghạnnhưsauđâylànhữnggìmàmộttrợlýcủaGoređãmôtảvềkiểu“biết”trongkhuxưởngsảnxuấtnhỏ:“Biếtởđâykhôngchỉđơnthuầnlàanhcóquenmộtaiđókhông.Biếttứclàliệuanhcóthựcsựhiểurõ,đủđểbiếtcảkỹnăng,khảnăngcũngnhưniềmđammêcủangườimàanhbiếtnữa.Anhphảibiếtnhữnggìngườiđóthích,nhữnggìngườiđólàm,nhữnggìngườiđóthựcsự

muốnlàm,vànhữnggìngườiđóthựcsựcókhảnăng,chứkhôngphảiliệurằngđócóphảilàmộtngườidễchịuhaykhông”.Điềumàngười“trợlý”nàyđangnóitớichínhlànhữngđiềukiệntâmlýđầutiênđốivớiloạikýứcgiaodịch:anhphảibiếtrõngườiđóđểnắmđượcnhữnggìanhta(côta)biết,vàbiếtrõđểcóthểtinrằngngườiđóhiểubiếtmọithứtrongchuyênmôncủaanhta(côta).Đólàviệctáitạolạikiểuthânmậtvàtintưởngvốntồntạitronggiađìnhtrêncấpđộmộttổchứccóquymôlớn.

Lẽdĩnhiên,anhcũngcóthểchẳngcầnquantâmtớiđiềunày,dùanhđangsởhữumộthãngchuyênsảnxuấtgiấycuộn,haymộtnhàmáynghiềnhạtvàsợi.Khôngphảicôngtyhayhãngsảnxuấtnàocũngcầnmộtmứcđộliênkếtnhâncôngnhưthế.NhưngởcáccôngtycôngnghệcaonhưGore,nhữngcôngtychiếmlĩnhđượcthịtrườngnhờvàokhảnăngcáchtânvàphảnứngnhanhnhạyvớinhiềukháchhàngphứctạpvàluônđòihỏi,thìloạihìnhhệthốngkýứcbaotrùmnàylạivôcùngquantrọng.Nósẽgiúpcôngtyhoạtđộngcựckỳhiệuquả.Vànhưthếcónghĩalàquátrìnhcộngtácgiữacáckhâu,cácbộphậnsẽtrởnêndễdànghơn,cácquátrìnhhoànthànhcôngviệc,xâydựngcáctổđộimới,haytìmracáchgiảiquyếtmộtvấnđềcũngdiễnranhanhhơn.Khôngnhữngthế,vớimộthệthốngkýứcbaotrùmnhưvậy,nhânviêntrongmộtbộphậnnàođócủacôngtycóthểdựavàocảmgiác,cũngnhưkiếnthứcsâusắccủanhânviênởcácbộphậnkhácđểhoànthànhcôngviệccủamình.ỞLucent,150côngnhântrongbộphậnsảnxuấtcóthểcómộtmạnglướikýứccủariênghọ.Nhưngcôngtysẽđạthiệuquảcaođếnthếnàonếu,cũngnhưGore,tấtcảmọinhânviên,côngnhânđềulàmộtphầncủacùngmộthệthốnggiaodịchcóquymôtoàncôngty-haynóicáchkháclànếucácnhânviêntrongbộphậnnghiêncứuvàpháttriểngắnbóchặtchẽvớibộphậnthiếtkế,thiếtkếvớisảnxuấtvàsảnxuấtvớibánhàng?“Khichúngtanóivớimọingườivềvấnđềnày,mộttrongnhữngphảnứngchúngtanhậnđượcngaytứcthìlà‘Nàyanh,hệthốngcủaanhxemrarấtlộnxộn.Anhlàmthếnàomàcóthểlàmviệckhikhôngcómộtmứcđộquyềnhạnrõràngnàocảvậy?’Nhưnghệthốngnàykhônghềlộnxộnvàcũngkhônggâyrabấtkỳmộtrắcrốinào”.BurtChasechobiết:”Rấtkhóđểcóthểđánhgiáđúngvàkháchquanvềhệthốngnàytrừphianhđanglàmviệctrongmộtmôitrườngnhưthế.Đólàlợithếcủaviệcnắmđượcđiểmmạnhcủamọingườiđểbiếtđượcmìnhcóthểnhậnđượclờikhuyêncóíchnhấtởđâu.Vànếuanhhiểuchútítvềmọingười,anhcóthểlàmđượcđiềuđó”.

Tómlại,nhữnggìmàGoređãtạoralàmộtcơcấuđượctổchức,trongđónhữngýtưởng,nhữngthôngtinmớidễdàngpháttántrongphạmvitổchứcđểrồilanmạnh-từmộtcánhânhaymộtphầnnàođócủanhómngaylập

tứctruyềnratoànbộnhóm.CóđượcđiềunàylàdocôngtyđãápdụngtriệtđểQuytắc150,vàkhaithácmốiliênhệgiữatrínhớcủaconngườivànhữngáplựccùngcấp.NếunhưGorecốtiếpcậnmỗingườilaođộngmộtcáchđơnlẻthìcôngviệccủahọsẽkhókhănhơnrấtnhiều,cũngnhưviệcpháthànhtácphẩmcủaRebeccaWellssẽchẳngdễdànggìnếuđộcgiảchỉmộtmìnhđếndựcácbuổiđọcsáchchứkhôngphảiđếndựtheonhómcósáuhoặcbảyngười.VànếunhưGorecốcôngbốtrítấtcảmọingườicùnglàmviệctrongmộtphânxưởnglớn,cảphânxưởngđósẽkhôngthểhoạtđộnghiệuquảđược.Đểcóthểtạonênmộtkhốinhấtquán-haynóicáchkhác,đểcóthểpháttánmộtýthứchệcụthểnàođócủacôngtytớitoànbộthànhviênthìGoređãphảitựphâncấpthànhnhữngkhối“nửatựtrị”nhỏhơn.Đâylànghịchlýcủanhữngsựkiệncósứclantruyềnvàtácđộngnhanhmạnh:đểtạorađượcmộtphongtràocótínhlâylan,trướctiênanhphảitạorađượcthậtnhiềuphongtràocócấpđộvàquymônhỏ.RebeccaWellsđãnóikhi“đạidịch”chịemYa-Yapháttriển,côbắtđầunhậnrarằng“đạidịch”nàykhôngthựcsựliênquannhiềulắmđếnbảnthâncôhaycuốnsáchcủacô:nókhôngphảilàmột“đạidịch”chỉtậptrungvàomộtyếutố,màlàhàngngànnhững“đạidịch”khácnhauvàtấtcảđềuhướngvàonhữngnhómđọchìnhthànhquanhChịemYa-Ya.Wellsnhấnmạnh:“TôibắtđầunhậnrarằngnhữngngườiphụnữđóđãtựxâydựngnhữngmốiquanhệtheokiểuchịemYa-Yacủariênghọ,nhưngkhônghướngnhiềuvềcuốnsáchmàchủyếuhướngđếncácthànhviêntrongnhóm”.

6.Nghiêncứutrườnghợp(Phần1)

Nhữnglờiđồn,giầyđếmềmvàsứcmạnhcủaviệctruyềnđạtlạithôngtin

Airwalkinglàtêncủamôntrượtvántrongđóngườitrượtxuấtpháttừbờdốcthoải,phónglướtđicùngvớitấmvángắndướichân,rồibướcdàihếtcỡmộthoặchaisảichântrongkhôngkhítrướckhitiếpđất.Đâylàmộttròbiểudiễnnguyhiểm,nhưnglạilàlinhhồncủamôntrượtvántruyềnthống.Vàđócũngchínhlàlídotạisaovàogiữanhữngnăm1980,cóhaidoanhnhânđãđiđếnquyếtđịnhsảnxuấtgiàythểthaodànhchonhữngtaytrượtchuyênnghiệpcủamônthểthaonày,họđặttêncôngtycủamìnhlàAirwalk.AirwalkcótrụsởnằmởkhuvựcbaongoàiSanDiego.Lúcđầu,nhữngsảnphẩmcủacôngtyluôngắnliềnvớivănhóatrượtvántrênbờbiểncủathanhthiếuniêntrongvùng.Họchorađờinhữngđôigiàyvảicứngvớimàusắctựnhiênnổibật,nhiềuhìnhtrangtrí,vànhữngđôigiàykiểunàyđãtrởthànhhiệntượngthờitrangmớilúcbấygiờ.Khôngnhữngthế,Airwalkcònsảnxuấtranhữngđôigiàytrượtkỹthuậtcaobằngdalộnvớilớpđếkếpdàyđượcnénmạnh,cứngvàchắcchắnnhưchínhtấmvántrượt.Nhữngngườitrượtványêuthíchsảnphẩmnàyđếnmứchọcóthểgiặtđigiặtlại,vàđingaycảkhiláixe.Airwalkcũnglàmộtcôngty“rấtchịuchơi”.Họđứngratàitrợchocácvậnđộngviêntrượtvánchuyênnghiệp,vàkhơiranhữngtràolưuthờitrangmớisaucácsựkiệnđượctổchứcchomônthểthaonày.Chỉsaumộtvàinăm,Airwalkđãtạodựngđượccơnghiệpcómứcdoanhthulêntới13triệuđôlamỗinăm.

Cácdoanhnghiệphoàntoàncóthểtiếptụcduytrìvôthờihạnngưỡngdoanhthuđó,vớitrạngtháicânbằngởmứcđộthấp,chỉtậptrungphụcvụmộtlượngkháchhàngnhỏnhưngtrungthành.NhưngnhữngngườinắmgiữvậnmạngcủaAirwalkmuốntiếnxahơnthế.HọmuốnxâydựngAirwalktrởthànhmộtthươnghiệuđượccảthếgiớibiếtđến.Chínhvìthế,đầuthậpkỷ1990,họđãthayđổilạitoànbộcơcấu,đườnglốihoạtđộngcủacôngtymình.Trướctiên,họtổchứclạihoạtđộngkinhdoanh,thiếtkếlạisảnphẩm.Họmởrộngthêmcácdòngsảnphẩm,khôngchỉtậptrungvàogiàytrượtvánmàcònchútrọngđếncảnhữngsảnphẩmphụcvụchocácmônthểthaokhácnhưlướtsóng,trượttuyết,xeđạpđịahình,xeđạpđua.Họtàitrợchovậnđộngviêncủatấtcảnhữngmônthểthaonày,làmchocáitênAirwalkđồngnghĩavớimộtphongcáchmới,năngđộng.Airwalkcũngtiếnhànhmộtchiếndịchquảngcáorấtấntượng,hấpdẫnnhắmvàođốitượngbìnhdân

nhằmmụcđíchthuhútkháchhàngđếnvớicácgianhàngbángiàythểthaodànhchogiớitrẻ.HọthuyếtphụcnhàbánlẻFootLockertungrathịtrườngsảnphẩmcủamìnhtrêncơsởthửnghiệm;thuyếtphụcrấtnhiềubannhạcrockđigiàycủamìnhtrênsânkhấu,vàcólẽđộngtháiquantrọngnhấtlàhọđãquyếtđịnhthuêcôngtyquảngcáonhỏ,Lambesis,cốvấnthêmchocácchiếndịchquảngcáocủamình.NhờnhữnglờikhuyêncủaLambesis,doanhthucủaAirwalktăngrấtnhanhvàmạnh.Năm1993,Airwalkmớichỉlàdoanhnghiệpcódoanhthu16triệuđôlanhưngđếnnăm1994,doanhthucủacôngtyđãlà44triệuđôla,năm1995tăngvọtlên150triệuđôla.Vàmộtnămsau,consốnàyđãlà175triệuđôla.Vàothờiđiểmdoanhthuđạtcaonhất,Airwalkđãđượcmộtcôngtynghiêncứuthịtrườngrấttiếngtămxếphạngthứ13trongdanhsáchnhữngnhãnhiệu“sànhđiệunhất”dànhchogiớitrẻtrênthếgiớivàlànhãnhiệugiàythểthaothứbachỉsauhai“ônglớn”:NikevàAdidas.Nhưvậy,nhờmộtnguyênnhânnàođó,chỉtrongkhoảngthờigiantừmộtđếnhainăm,Airwalkđãthoátthaikhỏitrạngtháicânbằngbìnhổn,vượtrakhỏiphạmvicủanhữngbãibiểnởkhuphíanamCalifornia.Airwalkđãđạiphátthànhcôngtrongnhữngnămnửađầuthậpkỷ1990.

TrongcuốnĐiểmBùngPhátnày,chúngtađãcùngtìmhiểuthếnàolàmộthiệntượngcósứclâylannhanhvàmạnhnhư“đạidịch”cũngnhưhiểurõnhữngnguyêntắclâylancủahiệntượngấy.ThựctếtừcâuchuyệncủaPaulRevere,chươngtrìnhtruyềnhìnhSesameStreet,lànsóngtộiphạmởNewYorkvàtrườnghợpcủacôngtyGoreAssociatesđềulầnlượtchứngminhchocácquyluậtliênquanđếnĐiểmBùngPhát.Tuynhiêntrongcuộcsốngthườngnhật,khôngphảilúcnàonhữngvấnđề,tìnhhuốngmàchúngtavấpphảicũngnhấtnhấttuântheocácnguyêntắcđãnóitrên.Trongphầnnày,tôisẽtậptrungvàonhữngvấnđềcóđộphứctạpthấphơn,vàsẽkiểmchứngxemcác“kháiniệm”nhưNhàThôngThái,NgườiKếtNối,YếutốkếtdínhvàHoàncảnh,dùlàriênglẻhaykếthợp,sẽbổtrợnhaunhưthếnàotrongquátrìnhtìmhiểuchântướngnhữngvấnđềđó.

Chẳnghạnnhưvấnđề:tạisaoAirwalklạiđạiphátđếnnhưvậy?Câutrảngắngọnlà:Lambesisđãđưaramộtchiếnlượcquảngcáođầysángtạovàcósứctácđộnglớn.Ngaytừđầu,mặcdùchỉhoạtđộngvớinguồnngânsácheohẹp,nhưngChadFarmer,vịgiámđốcđầysángtạocủaLambesis,đãchorađờimộtloạtnhữngbứcảnhcánhângâyấntượngsâusắc,chụpmộtngườisửdụngcónhữnghànhđộngcóthểrấtkỳquặcvớiđôigiàyAirwalkcủamình.Trongmộtbứcảnh,mộtchàngtraitrẻchụplênđầuchiếcgiàyAirwalk,haisợidâygiàythòngxuống,lủnglẳngtrônggiốngnhưhaibímtócđangbịngườikhác“tỉatót”lại.Trongbứcảnhkhác,mộtcôgáimặcbộ

đồdagiơcaochiếcgiàyAirwalkcólớpnhựasángbóngnhưgươngvàchămchútôsonmôi.Nhữngquảngcáonàyđượcdánkhắpnơitrêncácbảngcáothị,nơidánquảngcáocôngcộng,tườngbaocôngtrườngxâydựnghaycáctạpchí.KhiAirwalkđãđủlớnmạnh,côngtyLambesislạitiếptụcvớicácmụcquảngcáotrêntruyềnhình.ỞmộttrongnhữngcảnhquayquảngcáotruyềnhìnhđầutiêncủaAirwalk,ốngkínhmáyquaylướtngangmộtlượtkhắpsànphòngngủbừabộnnhữngquầnáovàgiàydép;rồisauđóliaxuốngdướigầmgiường,lúcnàykhônggiankínđặctiếnglàubàu,hơithởhổnhểnvàtiếngồnphátratừnhữngđợtnhấpnhôlênxuốngcủalòxo.Cuốicùng,khiốngkínhmáyquaythoátrakhỏikhuvựcphíadướivàhướnglêntrên,trướcmắtchúngtahiệnrahìnhảnhmộtanhchàngnétmặtthoángchúthốthoảng,đangnhảychồmchồmtrêngiường,vớichiếcgiàyAirwalklămlămtrongtay,cốgắnggiếtconnhệntrêntrầnnhàmộtcáchvôvọng.Đâylàkiểuphimquảngcáođượcdựngtoànbộbằnghìnhảnh,nhằmmụcđíchthuhútsựchúýcủagiớitrẻtrênkhắpthếgiới.Nhữngquảngcáonàygiàuchitiếtvàcóhìnhảnhrấthấpdẫn.Cácnhânvậtxuấthiệntrongđóđềulànhữngngườithường,hơilậpdịvàcóphầnquákhích.Đặcbiệt,tấtcảđềuhàihước,hàihướcmộtcáchtinhtế.Đâyđúnglànhữngquảngcáotuyệtvời.NhiềunămsaukhicácchươngtrìnhquảngcáocủaAirwalkđượctungra,hìnhthứcvàcảmxúctrongchiếnlượcquảngcáotrênvẫnđượccáccôngtykhácbắtchướcliêntục,cốgắngsaochocácsảnphẩmcủamìnhcũng“độcđáo,hợpthời”nhưnhữngđôigiàycủaAirwalk.Dùvậy,sứcmạnhchiếndịchquảngcáocủaLambesiskhôngchỉnằmởbềngoàicôngviệc.Airwalkđạiphátcònbởinhữngchiêubàiquảngcáocủahọrõràngđãtuântheocácnguyêntắclâylancủađạidịch.

1.

CólẽcáchtốtnhấtđểhiểurõnhữngđiềuLambesisđãlàmlàquayngượctrởlạixemxétcáimàcácnhàxãhộihọcvẫngọilà“môhìnhkhuếchtán”-mộtphươngthứcxemxétchitiết,dựatrênlýthuyếtviệclàmthếnàomộtýtưởng,mộtsảnphẩmhaymộtsựcáchtâncótínhlâylanlạipháttánrộngrãitrongcáccộngđồng.MộttrongnhữngnghiêncứunổitiếngbậcnhấtvềhiệntượngkhuếchtánlànhữngphântíchcủaBruceRyanvàNealGrossCountyvềviệcnhânrộngloạigiốngngôlaimớiởhạtGreene,Iowavàothậpniên1930.GiốngngônàyđãđượcgiớithiệuởIowatừnăm1928.Sovớigiốngngôcũđượctrồngsuốthàngchụcnămtrênmảnhđấtnày,nótrộihơnvềtấtcảmọimặt.Thếnhưng,loạigiốngngôlaimớinàyđãkhôngđượcchấpnhậnngaylậptức.Tớinăm1932,trongsố259nôngdânlàđốitượngnghiêncứucủaRyanvàGross,chỉcórấtítbắttayvàogieotrồngnó.Đếnnăm1934,thêm16ngườiliềucanhtácthử.Mộtnămsauthêm21người,rồi36người

vàđỉnhđiểmlà61ngườitrongnăm1936.Sốngườichấpnhậngiốngngômớilầnlượttăngthêm46,36,14rồi3chođếnmốcnăm1941,chỉcònlạiduynhấthaiđốitượngnghiêncứuvẫnchưatindùnggiốnglaimới.Nóitheongônngữdùngtrongnghiêncứuvềhiệntượngkhuyếchtán,nhómngườitiênphongcanhtácthửgiốngngôlaimớingaytừgiaiđoạnđầucủathậpniên1930làNgườiCáchTân,họlànhữngcánhâncómáuphiêulưu,mạohiểm.Nhữngnhómcóquymôlớnhơnmộtchút,chấpnhậntrồnggiốngngômớidoảnhhưởngtừNhómCáchTânđượcgọilàNgườiỨngDụngTiềnCấp.Họlànhữngngười“cầmcờ”điđầutrongcộngđồng,cósuynghĩsâusắcvàrấtđượckínhtrọng.Họluônquansát,phântíchnhấtcửnhấtđộngcủanhữngNgườiCáchTânrồimớiđưaranhữngđộngtháitiếpbướcphùhợp.Tiếptheo,cácnhómnôngdântăngnhanhđộtbiếntrongnhữngnăm1936,1937và1938đượcgọilàSốĐôngTiềnCấpvàSốĐôngThứCấp-đâylàsốđôngnhữngngườiquácẩntrọngvàluônhoàinghi.Họkhôngbaogiờdámbắttaythửlàmmộtđiềugìnếunhữngngườinôngdâncóuytínnhấtkhôngđitiênphongtrước.HọtiếpnhậnvirushạtgiốngđórồilạitruyềntiếpđếnkhâucuốicùngchonhữngNgườiTụtHậu,nhữngngườihếtsứccổhủ,khôngthấybấtcứlýdothayđổikhẩnthiếtnào.Nếutađánhdấunhữngđiểmmốcnóitrênlênmộtbiểuđồ,toànbộquátrìnhtiếpnhậngiốngngôlaimớiởhạtGreenesẽtạothànhmộtđườngbiểudiễnhoànhảotrạngtháipháttriểncủamột“đạidịch”-bắtđầuchậmchạp,bùngphátkhinhữngNgườiỨngDụngTiềnCấpsửdụnghạtgiốngmới,rồităngmạnhvớisựgianhậpcủahainhómSốĐôngtrongcộngđồng,vàcuốicùngvềđíchkhinhữngNgườiTụtHậulácđácthamgia.

Thôngđiệpphátratừloạihạtgiốngmớinàycótínhlâylanvàkếtdínhrấtcao.Bởixétđếncùng,chínhnôngdânlànhữngngườicóthểtậnmắtchứngkiếnloạigiốngmớinàycónhữngtínhnăngvượttrộinhưthếnàosovớiloạigiốngcũtrongsuốtquãngthờigiantừkhibắtđầucanhtácvàomùaxuânchotớilúcthuhoạchvàomùathu.Dovậy,thậtkhócóthểtưởngtượngrabấtcứđiềugìcóthểkhiếnquátrìnhcáchtânnàykhôngthểbùngphátđược.Tuynhiên,khôngphảilúcnàomọichuyệncũngsuônsẻnhưthế.Trênthựctế,cónhiềutrườnghợpquátrìnhlantruyềnnhờtínhlâylancủamộtýtưởngmớilạikhágiannan.

NhàtưvấnkinhdoanhGeoffreyMooređãđưaravídụvềcôngnghệcaođểlậpluậnrằngcósựkhácbiệtrấtlớngiữangườikhơinguồnxuhướngvàýtưởngvớingườithuộcnhómsốđôngcộngđồngrốtcuộclạilàngườithựcthinhữngxuhướngvàýtưởngđó.Cácnhómnàycóthểđứngnốitiếpnhautrongchuỗiliêntụccủamộtdịchtruyềnkhẩu,nhưnghoạtđộnggiaotiếpgiữahainhómlạikhôngthựcsựhiệuquả.TrongnghiêncứucủaRyanvà

Gross,cáccánhânthuộchainhómnôngdânđầutiên-NgườiCáchTânvàNgườiỨngDụngTiềnCấplànhữngngườibiếtnhìnxatrôngrộng.Họmongmuốncónhữngthayđổimangtínhcáchmạng,nhữngđiềucóthểgiúphọbỏxacácđốithủcạnhtranh.Họlànhữngngườisẵnsàngmuakỹthuậtmớinhấttrướckhichúngđượchoànthiện,kiểmchứnghaytrướckhinắmđượcbiểugiá.Họkhôngcónhiềubạnđồnghành.Họchínhlànhữngngườisẽđitiênphong,sẵnsàngchấpnhậnnhữngrủirocaonhấtcóthểxảyra.Ngượclại,thànhviênthuộccácnhómSốĐôngTiềnCấpluôncórấtnhiềungườicùngchungýtưởng,họhìnhthànhnênnhữngnhómcóquymôrấtlớn.Họphảicânnhắcvềmọithayđổidiễnrakhisắpxếp,kếthợpgiữacácnhàcungcấpvàcácnhàphânphối.Moorechobiết:“Nếumụctiêucủangườibiếtnhìnxatrôngrộnglàtạorađộtpháđiđầuthìmụctiêucủangười“thứcthời”chỉlàtạoranhữngcảithiệntínhtheotỷlệphầntrăm-haynóicáchkhác,họchỉtạoravàthựchiệnnhữngquátrìnhcóthểdựbáotrước,tínhtoántrướcvàcótínhgiatăng.Nếudựđịnhápdụngmộtsảnphẩmmới,họmuốnbiếtnhữngngườikhácđãsửdụngsảnphẩmđónhưthếnào.Trongvốntừcủahọ,haitừ“mạohiểm”luônmangýnghĩatiêucực,xuixẻo-nókhôngbaohàmcơhộihaybấtkỳcảmgiácphấnkhíchnàongoạitrừnguycơlãngphíthờigianvàtiềnbạc.Nhómngườinàysẽchấpnhậnmạohiểmnếubuộcphảinhưthếnhưngtrướctiênhọsẽkhoanhvùngantoànvàkiểmsoátchặtchẽnhữngcuộcphiêulưumạohiểmđó”.

MoorechorằngtrongtháiđộcủaNgườiỨngDụngTiềnCấpvàtháiđộcủanhữngngườitrongSốĐôngTiềnCấpcónhữngxungkhắcmangtínhcơbản.Cácýtưởngcáchtânchắcchắnkhônglưuchuyểndễdàngtừmộtnhómsangnhómkếcậnnó.Luôntồntạicáchbiệtrấtlớngiữahainhóm.Sựthấtbạicủatấtcảnhữngsảnphẩmcôngnghệcao(nhữngsảnphẩmchưabaogiờcóđốitượngkháchhàngvượtrakhỏiphạmvinhómNgườiỨngDụngTiềnCấp)làdocáccôngtysảnxuấtrasảnphẩmđókhôngthểtìmramộtphươngcáchnàođểmộtýtưởngvốncósứctácđộngrấtlớntớinhữngNgườiỨngDụngTiềnCấptrởthànhmộtýtưởngcósứctácđộngtươngtựtớinhữngthànhviênthuộcnhómSốĐôngTiềnCấp.

ToànbộcuốnsáchcủaMooređưaracácvídụliênquantớicáclĩnhvựccôngnghệcao.Khitrìnhbàyluậnđiểmcủamình,ôngkhôngsửdụngcáckiểusựviệccótínhđạidịchxãhộiđểlậpluận.NhữngđứatrẻsốngởkhuthươngmạiManhattan-nhântốgiúpnhãnhiệuHushPuppieshồisinh-đinhữngđôigiàycủahãngbởiHushPuppiesgắnvớihìnhảnhmộtsảnphẩmcủanhữngnăm1950,lỗithờivàrẻtiền.Cácemđinhữngđôigiàynàychínhxáclàbởivìngoàicácemrachẳngcònaiđichúngnữa.Cácemmongmuốnđưaramộttuyênngônthờitrangmangtínhcáchmạng.Cácemsẵnsàng

mạohiểmtáchmìnhnổibậtrakhỏiđámđông.Cònphầnlớnchúngta,nhữngthànhviênnhómSốđôngTiềnCấpvàSốđôngThứCấp,lạikhôngmuốnđưarabấtkỳtuyênngônthờitrangnàohaychấpnhậnmạohiểmcùngthờitrang.VậyHushPuppiesđãvượtquakhoảngcáchbiệtgiữacácnhómnhưthếnào?QuaylạitrườnghợpcủaAirwalk,hãngquảngcáoLambesisđượcgiaochomộtkiểugiàyvốnđãcósứchấpdẫnrấtđặcbiệtvớicácnhómtrượtvántạinamCalifornia,vànhiệmvụcủahọlàbiếnloạigiàyđóthànhhợpthờivàcósứchútvớiđốitượngthanhthiếuniêntrêntoànthếgiới,kểcảnhữngcô,cậunhócchưabaogiờchạmđếnvántrượttrongđời,haynhữngngườivẫnchorằngmôntrượtvánchẳngcógìđộcđáovàcảnhữngngườikhôngcónhucầusửdụngloạigiàyđếrộngvốncóthểdễdàngbámchắcvàovántrượtvàcóphầnmũigiàyđượcđộnđểlàmgiảmlựcvachạmkhithựchiệnnhữngcúlộnnguyhiểmtrênkhông.Rõràngnhiệmvụnàykhôngdễdàngchútnào,nhưngLambesisđãthựchiệnđiềuđónhưthếnào?Vàtạisaotấtcảhànhđộngkỳlạvàmangphongcáchriêngcủanhữngđứatrẻlạicóthểquytụthànhmộtxuhướngchủđạo?

Chínhởđiểmnày,tôichorằng,NgườiKếtNối,NhàThôngTháivàNgườiBánHàngđóngvaitròquantrọngnhất.TrongchươngnóivềQuyluậtThiểuSố,tôicóđềcậpđếnvấnđềlàmthếnàonhữngkhảnăngxãhộiđặcbiệtcủabanhómtrêncóthểkhiếnchocác“đạidịch”bùngphát.Nhưngtrongchươngnày,chúngtacóthểxemxétvấnđềđãnêukỹcànghơn.Banhómngườiđượcnóiđếnlànhữngngườicóthểgiúpcáccuộccáchtânvượtquakhoảngcáchbiệtgiữacácnhóm.Họlànhữngngườithôngdịch:họtiếpnhậnýtưởngvàthôngtintừmộtthếgiớirấtriêngrồichuyểnđổinhữngýtưởng,thôngtinđósangthứngônngữmàtấtcảchúngtacóthểhiểuđược.MarkAlpert,giáosưgiảngdạytạiđạihọcTexas,ngườimàtôiđãmôtảnhưmộtNhàThôngTháiđíchthực,làmẫungườisẽtìmđếntậnnơibạnởvàchỉchobạncáchcàiđặt,sửachữahoặcthaotácmộtmảngphầnmềmmáytínhphứctạp.HaynhưTomGau,mộtNgườiBánHàngxuấtsắc,ôngchuyênđảmnhậnnhữngvụviệcchuyênmônliênquanđếnluậtthuế,vàkếhoạchnghỉhưurồisauđótổnghợptấtcảlạitrongnhữngthuậtngữđánhvàotìnhcảmcủakháchhàng.TiếpđếnlàLoisWeisberg,NgườiKếtNối,bàlànhânvậtthuộcvềrấtnhiềugiớikhácnhau-từchínhtrị,sânkhấu,môitrường,âmnhạc,luật,y,dược,v.v…Mộttrongnhữngviệclàmchínhcủabàlàthểhiệnvaitròtrunggiankếtnốigiữacácgiaitầngxãhộikhácnhau.DeeDeeGordon,mộttrongnhữngnhânvậtchủchốtcủaLambesis,nguyêntrưởngbộphậnnghiêncứuthịtrường,đãchobiếtquátrìnhtươngtựnhưvậycũngxảyrađốivớitrườnghợpcủacáckhuynhhướngthờitrangcótácđộngđịnhkỳtớivănhóacủalớptrẻ.NgườiCáchTânthửnhữngđiềumớimẻ.Rồikếđến,nhữngthanhthiếuniêncóvaitròtươngđươngvớimộtNhàThôngThái,

mộtNgườiKếtNốihaymộtNgườiBánHàng-sẽkiểmnghiệmrồitiếpnhậnđiềuđó.“BọntrẻsẽkhiếnchonhữngngườinằmtrongnhómSốĐôngdễchấpnhậnmọithứhơn.Mộtđứatrẻnhìnthấyđiềunhữngđứatrẻđầyphấnkhíchđanglàmvàthếlàđứatrẻđóbắtchước.Đứatrẻcũngbắtđầuthựchiệnhànhđộngđó,nhưngbiếntấuđichútítđểthuđượchiệuquảcaohơn.Cóthểsẽcómộtcậubéxắncaoốngquầnjeanvàdánbăngdínhcốđịnhxungquanhgấuquầnkhichuyểntinbằngxeđạptrongtrường.VànhữngngườiThôngdịchrấtthíchhìnhảnhđó.Song,thayvìbăngdính,họsẽmuamộtthứgìđónhưkhóadánchẳnghạn.Hoặcnhưtrườnghợpcủamộtchiếcáophôngbúpbê.Cómộtcôgáibắtđầumặcmộtchiếcáophôngrấtbé.CôgáiấyđiđếncửahàngToysRUs(Đồchơicủachúngta)vàmuaáophôngbúpbê.Nhữngngườikháclúcđósẽnói:“Mặcnhưthếtrôngthậtmốt”nhưnghọcóthểkhôngmuamộtchiếcáobéđếnthế,vàcóthểnhữngchiếcáođócũngkhônginhìnhbúpbê.Họnhìnchúngvànói:“Hơibéquá!Nhưngmìnhcóthểthayđổiđimộtchút.Sẽổnthôi.Rồinótrôngsẽrấtđộcchomàxem”.

Cólẽtrongcáctàiliệuphântíchquátrìnhthôngdịch,nghiêncứuvềlờiđồn(mộtdạngthôngđiệpcótínhlâylanmạnhnhấttrongtấtcảcácdạngthôngđiệpxãhội)làtàiliệucôngphubậcnhất.TrongcuốnsáchcótênThePsychologyofRumor(TâmlýhọcvềLờiđồn),nhàxãhộihọcGordonAllportđãkểlạilờiđồnliênquantớimộtgiáoviênTrungQuốcđidulịchtrênkhắpxứMainetrongkỳnghỉhènăm1945,trướcthờiđiểmNhậtBảnđầuhàngquânĐồngMinhchỉmộtthờigianrấtngắn.Ngườigiáoviênnàymangtheomộtcuốnhướngdẫn,trongđóviếtrằngkhiđứngtrênmộtngọnđồinàođóthuộcxứnày,ngườitacóthểthuvàotầmmắtcảnhquantuyệtđẹpcủavùngnôngthônbaoquanh.Chínhvìvậy,ôngtadừnglạimộtthịtrấnnhỏ,hỏithămđườngđếnngọnđồicóvịtríquansátnhưthế.Từlờihỏithămrấtvôtưđó,mộttinđồnnhanhchónglanđi:mộtgiánđiệpNhậtđãtrèolênngọnđồiđểchụpảnhtoànbộkhuvực.Allportnhậnxét:“Nhữngtìnhtiếtđơngiản,khôngtôvẽtạothành‘cốtlõicủasựthật’tronglờiđồnthổinàythựcralạilànhữngthôngtinbanđầuđãbịbópméotheobahướng”.Trướchết,câuchuyệntrênđãbịlượcbỏđiítnhiều.Tấtcảnhữngchitiếtcầnthiếtđểhiểuđượcýnghĩathựcsựcủasựviệcđãbịloạibỏ.Allportchỉra:Khôngcóaiđềcậpđếnchitiếtvề“sựtiếpcậnđúngphépvàrụtrèkhingườilữkháchhỏiđường;hayviệcchẳngcóaibiếtquốctịchchínhxáccủaanhta,...cũngnhưchitiếtanhtakhôngsợbịnhậndiệntrênsuốtcảquãngđường”.Tiếptheo,câuchuyệnđượcgọtgiũađi.Nhữngchitiếtcònlạiđượccụthểhóahơn.Mộtngườiđànôngtrởthànhgiánđiệp.MộtngườiChâuÁtrởthànhngườiNhật.Việcngắmcảnhtrởthànhhoạtđộngthămdò.Cuốnsáchhướngdẫntrởthànhchiếcmáyảnh.Cuốicùnglàquá

trìnhbiếnđổichokhớp:câuchuyệnđượcthayđổiđinhờvậynóhàmchứanhiềuýnghĩahơnđốivớinhữngngườitruyềntinđồn.Allportviết:“MộtgiáoviênngườiTrungQuốcđinghỉhèlàmộtkháiniệmkhôngthểtưởngtượngnổitrongsuynghĩcủaphầnlớnngườinôngdânvìhọkhôngbiếtrằngcómộtvàitrườngđạihọccủaMỹvẫntuyểncáchọcgiảTrungQuốc,vàcũngnhưcácgiáoviênkhác,họcóquyềnđượcnghỉhè.Tìnhhuốngtiểuthuyếttrêntấtyếusẽbịđánhđồngkhixétđếnnhữngkhungquychiếugầngũinhất”.Vậynhữngkhungquychiếuởđâylàgì?Năm1945,ởkhuvựcnôngthônxứMaine,làgiaiđoạnmàgầnnhưtấtcảcácgiađìnhđềucómộtngườiconhoặcmộtngườihọhàngphụcvụtrongchiếntranh,chínhvìvậycáchduynhấtđểhiểuvớimộtcâuchuyệnnhưthếlàgắnnóvớihoàncảnhthờichiến.Dovậy,nhữngngườiChâuÁsẽtrởthànhngườiNhật,cuốnsáchhướngdẫnsẽtrởthànhchiếcmáyquayphimvàviệcngắmcảnhsẽtrởthànhhoạtđộnggiánđiệp.

Cácnhàtâmlýhọcpháthiệnrarằngquátrìnhbópméocâuchuyệnnhưtrêndiễnragầnnhưphổbiếntrongquátrìnhpháttántinđồn.Nhữngthínghiệmkiểmtratrínhớđãđượctiếnhànhtrongđóđốitượngnghiêncứuphảiđọcmộtcâuchuyệnhayquansátmộtbứctranh,vàmộtvàithángsauhọđượcyêucầutáihiệnlạicâuchuyệnhoặcbứctranhhọđãđọchoặcxemtrướcđó.Tìnhtrạnglượcbỏchitiếtcủabứctranhhaycâuchuyệndiễnrathườngxuyên.Nhưnghọkhôngbỏquatấtcảmàchỉmộtsốchitiếtnàođó.Vàđồngthời,mộtsốchitiếtcũngđượcthayđổi.Chẳnghạnnhưtrongvídụdướiđây,cácđốitượngnghiêncứuđượcchoxemmộtbứcvẽhìnhlụclăngbịchialàmbaphầnbằnghaiđườngthẳng,cóbảyvòngtròncùngkíchcỡđượcđặtchồnglênđỉnhhình.Nhưngsaumộtvàitháng,cácđốitượngnghiêncứuthườngchỉnhớđólàmộthìnhvuôngđượcchialàmhaiphầnbằnghaiđườngthẳngvàcó38vòngtrònnhỏđượcđặtxungquanh.Allportnhậnxétnhưsau:“Trongtrínhớconngười,bấtkỳmộthìnhảnhhaymộtcâuchuyệnnàocũngđềucóxuhướngnghiêngvềnhữnggìthânthuộcvớicuộcsốngriêng,phùhợpvớitrìnhđộvănhóavàđặcbiệtlàtươngđồngvớinhữngđiềucóýnghĩatìnhcảmđặcbiệtquantrọngvớibảnthânconngườiđó.Trongnỗlựctìmkiếmýnghĩa,cácchủthểsẽtómlượchoặcthêmthắtvàosaochohọcóthểđạtđượcmột‘cấutrúchìnhthức’tốthơn,côđọnghơn-mộthìnhthểđơngiảnhơnvàcóýnghĩahơn”.

Trênđâychínhlànhữngdấuhiệuxuấthiệntrongtoànbộquátrìnhthôngdịch.Đểýtưởngcósứclâytruyền,NhàThôngThái,NgườiKếtNốivàNgườiBánHàngbiếnđổinóbằngcáchbỏquanhữngchitiếtkhôngliênquanvàcườngđiệuhóanhữngchitiếtkhácsaochotựbảnthânthôngđiệpsẽmangthêmmộttầngýnghĩasâusắcmới.Nếumộtaiđómuốnkhởiphát

một“đạidịch”thìdùcho“đạidịch”đólànhằmvàonhữngđôigiày,mộthànhvi,haymộtmảngphầnmềm,họsẽphảidùngtớinhữngcánhâncóvaitròlàNgườiKếtNối,NhàThôngTháivàNgườiBánHàngtheomộtcáchrấtriêng:HọphảitìmramộtngườihoặcmộtphươngtiệnnàođócókhảnăngbiếnđổithôngđiệpđếntừnhómNgườiCáchTânsangnhữngdạngthứcmàhầuhếtchúngtacóthểhiểuđược.

2.

VídụrấthaydướiđâyminhhọachoviệcápdụngchiếnthuậtnàyởBaltimore,mộtthànhphốđầyrẫycácvấnđềvềmatuývàbệnhtậtmàtôiđãđềcậpđếntrướcđó.TạiBaltimore,cũngnhưởnhữngcộngđồngcónhiềungườinghiệnmatuýkhác,chínhquyềnthànhphốđãphảichomộtchiếcxetảichởhàngnghìnốngkimtiêmsạchtớinhữnggócphốbấtkỳởcáckhuổchuộtcủathànhphố,vàonhữngthờiđiểmbấtkỳtrongtuần.Ýtưởngnàylà:vớimỗiốngkimtiêmbẩn,đãquasửdụngmànhữngngườinghiệnchuyềntaynhau,họcóthểđổilấymộtbộbơmkimtiêmsạchhoàntoànmiễnphí.Vềnguyêntắc,việctraođổibơmkimtiêmnhưvậycóvẻsẽlàmộtbiệnpháphữuhiệuchốnglạibệnhAIDS,bởiviệcsửdụnglạinhữngbơmkimtiêmcũ,đãbịlâydínhHIVlànguyênnhândẫnđếntìnhtrạngvirustruyềnnhiễmcănbệnhthếkỷnàylâylanrấtnhanh.Thếnhưng,ngaytronglầnthửnghiệmđầutiên,phươngphápnàyđãbộclộnhữnghạnchếrõrệt.Thứnhất:Vìnhữngngườinghiệnkhôngphảilànhữngngườithựcsựđángtincậyvàsốngcótổchức,dođó,điềugìđảmbảohọsẽthườngxuyêntiếpcậnvớixechởbơmkimtiêm?Thứhai,hầuhếttấtcảcácconnghiệnđềusửdụngmỗingàymộtbộbơmkimtiêmvàchíchvàocơthểbằngốngkimtiêmđóítnhấtlànămđếnsáulần,hoặcnhiềuhơnnữachotớikhiđầumũikimbịcùnđivàkhôngthểsửdụngđượcnữa.Dođó,ngườitasẽcầnđếnmộtsốlượngrấtlớnbơmkimtiêm.Nhưvậylàmsaomộtchiếcxetảinhỏ,chỉxuấthiệnmỗituầnmộtlầncóthểđápứngđượcnhucầucủanhữngngườinghiện,chíchthuốcliêntục?Sẽnhưthếnàonếuxechởbơmkimtiêmchỉđếnvàothứbatrongkhiđếntốithứbảylàngườinghiệnđãdùnghếtkimtiêm?

Đểphântíchxemchươngtrìnhnàyhoạtđộnghiệuquảnhưthếnào,giữathậpniên1990,cácnhànghiêncứutạiĐạihọcJohnHopkinsquyếtđịnhđitheoxetảitớitậnnơi,trựctiếptiếpxúcvớinhữngngườinhậnbơmkimtiêm.Vàhọđãrấtngạcnhiênvớikhámphácủachínhmình.Họtinchắcnhữngngườinghiệnsẽmangbơmkimtiêmbẩncủachínhhọđếnđổi,vànhữngngườidùngmatuýIVnhậnnhữngkimtiêmmớigiốngnhưkiểuchúngtađimuasữa:đimuakhicửahàngmởcửavàmuavềmộtlượngđủdùngchocảtuần.Tuynhiên,cácnhànghiêncứupháthiệnthấy,mỗituần

luôncómộtnhómnghiệntìmđếnvớinhữngchiếcbalôcăngphồngcótới300đến400ốngkimtiêmbẩncùnglúc.Consốnàyrõràngvượtxasốkimtiêmmàbảnthânhọcóthểsửdụng.sauđónhữngngườinàytrởlạiđườngphốvàbánlạikimtiêmsạchvớigiá1đôlamỗichiếc.Nóicáchkhác,chiếcxetảichởkimtiêmlàmộtkiểu”đạilýbánbuôn”,cònnhữngngườibánlẻthựcsựlạilànhómngườinày-nhữngkẻđổichácsiêuđẳngluônlảngvảngquanhcácconphốvàtụđiểmtiêmchích,thugombơmkimtiêmbẩn,rồitậnhưởngmộtcuộcsốngkháannhànbằngbơmkimtiêmsạchnhậnđượctừchươngtrình.Trướchiệntượngnày,mộtsốđiềuphốiviêncủachươngtrìnhđãrấtbănkhoăn.Họcóthựcsựmuốnnhữngchiếckimtiêmphátmiễnphínhờnguồnthuếquốcgialàmgiàuchothóiquennghiệnngậphaykhông?Nhưngrồisauđó,họnhậnra,vôtìnhchínhđâylạilàgiảiphápchonhữnghạnchếcòntồntạitrongcácchươngtrìnhtraođổibơmkimtiêm.TomValente,giáoviênbộmônSứckhỏecộngđồngtạiĐạihọcJohnHopkinschobiết:“Đólàmộthệthốnghếtsứchoànchỉnh.CónhiềungườithườngtiêmchíchvàothứSáuvàthứBảyvàkhôngphảilúcnàohọcũngsuynghĩthấuđáorằng,họcầnphảicócácdụngcụtiêmchíchsạchtrướckhidùng.Hơnnữa,cóthểchươngtrìnhtraođổibơmkimtiêmlạikhônghoạtđộngvàothờiđiểmđó,đúnghơnlàởtụđiểmtiêmchíchđó.Tuynhiên,nhữngkẻđổichácsiêucấpkialạicómặtvàođúnglúccácconnghiệnđangdùngthuốc,đúnglúchọcầnbơmkimtiêmsạch.Họcungcấpthứdịchvụ24h/7ngàycònchúngtachẳngtốnbấtcứthứgì”.

MộttrongnhữngnhànghiêncứuđồnghànhcùngnhữngchuyếnxetảichởbơmkimtiêmlànhàtruyềnnhiễmhọcTomJunge.Jungeđãtiếpcậnvớinhữngkẻđổichácngoạihạngkiavànóichuyệnvớihọ.Ôngđiđếnkếtluậnrằng,bọnhọđạidiệnchomộtnhómrấtriêngvàđặcbiệt.Ôngnói:“TấtcảhọlànhữngNgườiKếtNốirấthoànhảo.HọbiếtrõkhuvựcnộingoạithànhcủathànhphốBaltimore.Họbiếtcầnđiđâuđểmuađượcbấtkìloạimatuýnàovàchỗnàođểcóbơmkimtiêm.Họrànhrẽđủcácngócngách.Tôichorằng,mốiliênhệvềmặtxãhộicủanhữngngườinàykháđặcbiệtvàkhônggiốngnhưbìnhthường.Họcórấtnhiềumốiquanhệ…Cũngcầnphảinóirằngđộngcơẩngiấuởđâylàtiềnbạc,làkinhtếnhưngchắcchắnbêncạnhđó,còncócảniềmhứngkhởi,sựvuithíchkhiđượcgiúpđỡngườikhác”.

Liệuđiềunàycógiốngmộtýniệmquenthuộcnàomàchúngtađãtừngbànđếnhaykhông?Vâng,nhữngkẻđổichácngoạihạngởvídụtrênchínhlànhữngNgườiKếtNốitrongthếgiớimatuýởBaltimore.ĐiềumàcáchọcgiảtạiĐạihọcJohnHopkinsmuốnlàmlàlợidụngnhữngkẻđổichácsiêuhạngnàyđểkhởiphátmột”đạidịch”chốnglạivấnnạnmatuý.Sẽnhưthếnàonếucáchọcgiảchọnranhữngngườicóhiểubiếttươngtự,cómốiliên

hệxãhộivàgiàulòngvịtha,rồigiaochohọphânphátbaocaosu,hoặctrangbịchohọnhữngkiểuthôngtinvềsứckhỏemàngườinghiệnmatuýnhấtthiếtphảibiết?Nhữngkẻđổichácsiêuhạngnàyđemlạicảmgiác:họcócáckỹnăngbắccầu,nốicộngđồngytếvớisốđôngnhữngngườisửdụngmatuývốnbịcôlậptrongvôvọngtrướcnhữngthôngtinvàcơquancóthểcứuvớtcuộcsốngcủahọ.Họđemlạicảmgiácnhưthểbảnthânhọcókhảnăngthôngdịchngônngữcũngnhưýtưởngthúcđẩyphongtràobảovệsứckhỏesangmộtdạngthứcmànhữngngườinghiệnkháccóthểnắmbắtđược.

3.

ĐốivớigiàyAirwalk,mụcđíchcủaLambesiscũnglànhằmthựchiệnnhữngđiềutươngtựnhưtrên.Hiểnnhiên,họkhôngthểxácđịnhtrựctiếpnhữngyếutốcóvaitròtươngtựnhưNhàThôngThái,NgườiKếtNốivàNgườiBánHàngđểquảngbárộngrãitêntuổicủaAirwalk.Lambesischỉlàmộtdoanhnghiệpquảngcáonhỏ,đangnỗlựchoàmìnhvàomộtchiếndịchcóquymôtoàncầu.Dùvậy,họđãkhởiphátđượcmộtđạidịchmàtrongđóchiếndịchquảngcáodohọthựchiệnđóngvaitròlàngườithôngdịch,ngườitrunggiangiữanhómNgườiCáchTânvàcácnhómkhác.Nếucósựchuẩnbịđúngđắn,haynóicáchkhácnếuhọhìnhdungđượccôngviệccũngnhưvaitròcủamình,họcóthểtrởthànhnhữngngườilượcbỏ,gọtgiũa,biếnđổichokhớpnhữngýtưởngmớitrongvănhóagiớitrẻvàkhiếnchoSốĐôngcộngđồngchấpnhận.Lúcđó,họđóngvaitrònhưNgườiKếtNối,NhàThôngTháivàNgườiBánHàng.

BướcđầutiênLambesisthựchiệnlàxâydựngmộtchươngtrìnhnghiêncứuthịtrườngtheotừngnhóm,hướngvàothịtrườngtrẻAirwalkmuốnchinhphục.NếuLambesismuốnthayđổicácýtưởngCáchTânsaochophùhợpđểtrởthànhnhữngxuhướngchủđạo,thìtrướctiênhọphảitìmranhữngýtưởngCáchTânđólàgì.Đểvậnhànhbộphậnnghiêncứucủamình,LambesisđãthuêDeeDeeGordon,ngườitừnglàmviệcchohãnggiàythểthaoConverse,chuyênsảnxuấtgiàychocácvậnđộngviên.Gordonlàmộtphụnữrấtthuhútvớisựdídỏm,từtốn.Bàsốngtrongmộtkiệttáchiệnđạivớicácgócnhàhìnhvuông,quétvữatrắng,thảmtrongnhàlàmbằngvảithôtuyếtdày,ngụtạikhuđồiHollywoodHills-ngôinhànàymangphongcáchphatrộngiữangôinhàcũcủaMadonnavàngôinhàcũcủaAldousHuxley.Khiếuthẩmmỹcủabàkhônggòbótheomộtphongcáchnào:tùyvàotừngngàytrongtuần,bàcóthểsẽbịhútbởimộtbanvôdanh,mộtbộphimcũcủaPeterSeller,mộtmónđồđiệntửmớicủaNhật,haymộtchỗđậmnhấtđịnhcủamàutrắngmàbàthậtbấtngờvàkhóhiểukếtluận:nótrôngrất

tuyệt.KhicònlàmviệctạiConverse,cólầnGordonnhậnthấy,nhữngcôgáidatrắngtạiLosAngelesănmặcnhưnhữngtayGangsterMexico-họmặcloạiáobógọn,phầntrênhở,lộradâyáotrong,quầnsócdàivàtấtốngđikèmvớiđôidépđitrongnhà.Gordonnhớlại:“TôinóivớiConverserằngphongcáchnàysẽbùngnổ.Sẽcócựckỳnhiềungườiđidéptrongnhàvàcáichúngtaphảilàmlàchútrọngsảnxuấtnhữngđôixăng-đankiểuđó”.Thếlà,Conversecắtbỏphầnđếcủanhữngđôigiàyvảivàphủlênmộtcáiđếngoàinhưcủanhữngđôixăng-đan.Converseđãbánđược500.000đôigiàynhưvậy.Gordonluôncógiácquanthứsáugiúpbàchọnđúngkhulâncận,quánbarhoặccâulạcbộtạiLondon,TokyohayBerlinđểngắmđượcnhữnghìnhảnhvàkiểudángthờitrangmớinhất.Thỉnhthoảng,bàcònđếnNewYork,lặnglẽngồidõimắtlêncácvỉahècủaSohovàEastVillagehànggiờđồnghồ,dùngmáyảnhghilạibấtcứđiềugìmớilạ,khácthường.GordonlàmộtNhàThôngThái-mộtNhàThôngTháitrướcnhữnggiátrịkhóhiểuvàcũngkhócóthểđịnhnghĩavẫnđượcmọingườibiếtđếnnhưnhữnggì“rấtmốtvàsànhđiệu”.

KhiđếnlàmviệcchoLambesis,GordonpháttriểnmộtmạnglướithôngtínviêntrẻtuổivàhiểubiếtởNewYork,LosAngeles,Chicago,Dallas,SeattlevàcácthànhphốtrênkhắpthếgiớinhưTokyohayLondon.CácthôngtínviênnàygiốngnhưmẫungườiđigiàyHushPuppiesởEastVillagetrongnhữngnămđầuthậpniên1990.Tấtcảhọđềukhớpvớimộtkiểuđặcđiểmrấtriêng:họlànhữngNgườiCáchTân.

Gordonbàytỏ:“Ởmộtmứcđộnàođó,tấtcảnhữngthôngtínviênnàyđềulànhữngđứatrẻlangbạt.Tuynhiên,dùcóhoàntoànđúng,điềunàycũngchẳnghềhấngìbởisựvật,sựviệcđượccácemcảmnhậntheochínhcáchthứcđó.Cácemluôncảmnhậnnhưthểmìnhlàngườikhácbiệt.Nếutahỏiđiềugìkhiếncácemlolắng,nhữngđứatrẻtạoxuhướngnàyliềnđưaranhữngcâutrảlờinhưchiếntranhvitrùnghaykhủngbố.Cácemchọnranhữngđiềumangtầmvócvĩmô,trongkhinhữngđứatrẻbìnhthườngkhácchỉnghĩđếnviệcbéophì,việcôngbàmấthayviệchọchànhởtrườngkhôngtốt.Chúngtathườngbắtgặphìnhảnhcủamộtnhàhoạtđộngchínhtrịtrongnhữngngườihoạchđịnhxuhướng.Đólànhữngngườiđầyđammê!Tôiluôntìmkiếmmộtngười,ngườiđóphảilàmộtcánhânnổibậthẳnsovớitấtcảnhữngngườikhác,mộtngườikhônghềgiốngnhữngngườicùngtranglứa”.

Gordoncókiểutòmòđếncuồngnhiệtvềcuộcsống.Bàtiếplời:“Tôiđãgặpnhữngngườitạoxuhướng,nhữngngườirấtgiốngJoeRegularGuy.TôicóthểbắtgặpJoeởmộtcâulạcbộkhianhđanglắngnghebannhạcnghiệpdư

nàođóchơinhạc,vàtôitựnhủ:‘Ôitrời!Anhtađanglàmcáigìởđâyvậy?’vàđiềuđóhoàntoàngợitrítòmòcủatôi.TôibuộcmìnhphảitiếnvềphíaJoevàmởlời:‘Này,anhthựcsựthíchbannhạcđóà?’Điềugìđangdiễnraởđây?Bạncóhiểutôiđangđịnhnóiđếnđiềugìkhông?Tôidõimắttheotấtcảmọiviệc.NếutôinhìnthấyJoeRegularGuyngồitrongmộttiệmcàphêvàmọingườixungquanhđềucómáitócmàuxanh,lúcấytôisẽhướngmọisựchúýđếnJoebởivìtôithắcmắc‘Xemnày,JoeRegularGuyđanglàmgìởđây,trongquáncàphênàyvớiđámngườitócxanhkia?’”

VớimạnglướiNgườicáchtânổnđịnhtrongtừngkhuvực,mỗinămkhoảnghai,bahoặcbốnlần,Gordonlạiđếnthămvàhỏihọvềloạiâmnhạchọđangnghe,chươngtrìnhtruyềnhìnhhọđangtheodõi,nhữngkiểuquầnáohọmua,vànhữngmụctiêucũngnhưkhátvọngcủahọ.Dữliệuthuthậpđượckhôngphảilúcnàocũngkếtdínhvớinhau.Đểhiểuđược,tabuộcphảidiễngiảidữliệu.Nhữngýtưởngkhácnhausẽhìnhthànhởnhữngkhuvựckhácnhautrêncùngmộtlãnhthổquốcgia,rồidichuyểntừđôngquatâyhayđôilúclạitừtâysangđông.Tuynhiên,bằngcáchquansátbứctranhtoàncảnh,vàsosánhdữliệugiữacácvùngAustinvớiSeattle,SeattlevớiLosAngeles,LosAngelesvớiNewYork,vàtheodõisựthayđổidữliệuquacáctháng,GordonđãcóthểvẽđượcbứctranhthểhiệnquátrìnhxuấthiệncũngnhưluânchuyểncủacácxuhướngmớitrênkhắpnướcMỹ.VàkhisosánhnhữngđiềunhómCáchTâncủamìnhnóivàlàmvớinhữngđiềunhữngđứatrẻbìnhthườngnóivàlàmbatháng,sáuthánghaymộtnămsauđó,GordonđãghilạiđượcnhữngkiểuýtưởngcóthểtạorabướcnhảyvọttừphạmvicủamộtnhómtiểuvănhóađộcđáosangphạmvinhómSốđôngrộnglớnhơn.

Gordonchobiếtthêm:“Lấyvídụbộtrangđiểmdànhchonamgiới,sảnphẩmmangphongcáchcủaKurtCobain.Đâylàmộtthứđồdùngđượcchocảhaigiới.BạncóbiếttrướcđâyCobainvẫnthườngdùngMagicMakerđểsơnmóngtaykhông?LầnđầuchúngtanhìnthấytràolưunàylàởvùngĐôngBắc,rồisauđólankhắpLosAngeles,NewYorkvàAustinbởitấtcảcácvùngnàyđềutậnhưởngchungmộtkhôngkhíâmnhạcthănghoa.Rồisauđómốtsơnmóngtaylantỏađếnnhữngkhuvựckháctrongcảnước.Dùvậycũngphảimấtmộtthờigiankhálâu,tràolưumốtnàymớitrởthànhxuhướngchủđạotrongthờitrangcủagiớitrẻ”.

NhữngpháthiệncủaGordonđãtrởthànhkhuônmẫuchochiếndịchcủaAirwalk.NếunhưGordonpháthiệnracácxuhướngmới,ýtưởngmớihaykháiniệmmới“bắtlửa”vàonhữngngườiCáchTântrênkhắpnướcMỹthìhãnggiàythểthaoAirwalkcũnggâydựngnhữngkháiniệmtươngtựtrong

cácchươngtrìnhquảngcáosảnphẩmcủamình.CólầnGordonpháthiệnthấy,nhữngngườilăngxêmốtđộtnhiênlạiquantâmtớikhuvựcTâyTạngvàDalaiLama.BannhạcRapcótiếngtămBeastieBoyscôngkhaibỏtiềnđầutưchochiếndịchTâyTạngTựDo.Trongcácbuổibiểudiễnmình,bannhạcđãmờicảcácthầytulênsânkhấu,vàtặngquàchohọ.Gordonkểlại:“NhómBeastieBoysđãlàmđiềuđóvàlàmrấttốt”.Chínhvìvậy,Lambesisđãthựchiệnmộtchươngtrìnhquảngcáohàihước,vuinhộnchoAirwalkvớihìnhảnhmộtthầytutrẻđigiàyAirwalk,đangngồitronglớplàmbàikiểmtra.Anhthầytudáodácnhìnxuốngchânvìanhtađãchéphết“phaothi”lênthângiày.(KhipanôquảngcáonàyxuấthiệnởSanFrancisco,cácthầytuTâyTạngđãlêntiếngphảnđối,họkhẳngđịnhrằng,cácthầytukhôngbaogiờchạmvàochânchứđừngnóiđếnchuyệndốitrátrongthicử.Sausựkiệnnày,Lambesisđãphảidỡbỏtấmpanôquảngcáocủamình.)KhiJamesBondbắtđầunằmtrongdiệnnhữngđốitượngcókhảnăngtạoracácxuhướngmốt,LambesisliềnthuêngaygiámđốcsảnxuấtcácbộphimvềBondlàmđạodiễnchomộtsêriquảngcáotruyềnhình,trongđótấtcảcácnhânvậtđigiàyAirwalkthựchiệnnhữngphathoáthiểmnghẹtthởkhỏinhữngtênhungthầngiấumặt.Rồikhinhữngcánhânlăngxêmốtbắtđầuthểhiệnsởthíchkỳquặcđốivớivănhóacâulạcbộởcácvùngquê,vàmặcnhữngchiếcáophôngchơigolfIzodvàFredPerrycũ,Airwalkliềnsảnxuấtmộtloạigiàytừchấtliệulàmbóngtennis,cònLambesisđăngquảngcáotrênbáovớihìnhảnhchiếcgiàybịnémvọtlênkhôngtrung,sauđó,đượcphátmạnhbằngvợttennis.Gordonchobiết“Trướcđó,chúngtôinhậnrarằng,nhữngvậtdụngcôngnghệcaotrongtươnglaicósứctácđộngrấtlớn.Tacóthểhỏiđứatrẻnàođórằng,nếucóthểphátminhrabấtcứthứgìemmuốnđểgiúpcuộcsốngtiệnlợihơn,emsẽphátminhracáigì.Bạnbiếtđấy,emnhỏnàysẽtrảlờitheokiểu:Chúngtachỉcầnchuiđầuvàomộtcáibongbóng,nhấnnútvàrồimọithứsẽtrởnênhoànhảo.Chínhvìvậy,chúngtôiđãkhuyênAirwalknêntạoraphầnđếngoàitrònđều,cólớpbọtbongbongchonhữngđôigiày.Chúngtôibắtđầuphatrộncácloạichấtliệuvớinhaunhưphachấtliệumắtlưới,dễthoátkhícùngvớiloạichấtliệuđặcbiệtkhôngthấmnướcGore-Tex,rồisauđóphủtừnglớp,từnglớplênnhau”.Trênthựctế,chỉcầnnhìnquacácchươngtrìnhquảngcáosảnphẩmAirwalk,chúngtacũngcóthểhiểuđượcnhữngsởthíchkỳquái,nhữngđammêvàmốiquantâmcủathanhthiếuniênthờiđạiđó:nhữngđoạnquảngcáongắnbắtchướcphimvõthuậtkungfudài30giây,mộtđiểmnóngtrêntruyềnhìnhvềthơcacủaBeat,mộtquảngcáotheophongcáchX-filestrongđómộtchàngtraitrẻchuduđếnRoswell,NewMexicovàbịnhữngngườixalạtướcmấtđôigiàyhiệuAirwalk.

Cóhaicáchgiảithíchcholýdotạisaochiếnthuậtnàylạithànhcôngđến

vậy.Lýdothứnhấtkhárõràng:Lambesisđãnắmbắtđượcnhữngxuhướngđadạngvàrấtdễlâylanngaykhichúngcòntrongtrứngnước.Khichiếndịchquảngcáomớivànhữngđôigiàyđồnghànhcùngvớinósẵnsàngcạnhtranhtrênthịtrường,xuhướngđó(cộngthêmmộtchútmaymắn)sẽbùngphátthànhxuhướngchủđạo.Nóicáchkhác,Lambesisđãlàmchủđượccác”đạidịch”xãhội,vàkếthợpsảnphẩmAirwalkvớimỗilànsóngxuhướngmớitrànvàovănhóagiớitrẻ.TheoGordon,“Quantrọnglàphảichọnđúngthờiđiểm.Tatheogótnhữngngườitạoxuhướng,lăngxêmốt.Taquansátnhữnggìhọlàm.Vàđểsảnxuấtnhữngđôigiàytheoxuhướngcủahọ,taphảimấtcảmộtnămtrời.Khimộtnămquađi,nếuxuhướngtađangđeođuổilàxuhướngphùhợp,nósẽtácđộngtớisốđôngngườicókhảnăngbiếnnóthànhmộtxuhướngchủđạovàothờiđiểmthíchhợp.Dovậy,nếutacoicôngnghệtươnglailàmộtxuhướng-nếutaquansátthấymộtsốlượngvừađủnhữngngườilăngxêxuhướngởnhiềuthànhphốmuacácvậtdụngcóthiếtkếđộcđáo,nhữngđôigiàyđãbịbỏđi,cácsảnphẩmhỗtrợcánhânkỹthuậtsốPalmPilots,vàkhihỏihọvềnhữngthứhọsẽphátminh,tấtcảcáccâutrảlờiđềuchoramộtđápán:nhữngchiếcxebaytrongtươnglai-chúngtacóquyềntinrằngchỉsáuthánghaymộtnămnữathôi,tấtcảmọingườithuộcmọitầnglớp,thếhệsẽcóchungniềmsaymê”.

Tuynhiên,trongtoànbộquátrìnhnày,Lambesiskhôngchỉđóngvaitròthụđộngquansát.Cũngcólúc,cácchươngtrìnhquảngcáocủahọhỗtrợchoquátrìnhthăngphátýtưởngmàhọkhámpháđượcởnhữngNgườiCáchTân.TheoGordon,nếumộtxuhướngnàođóthấtbạikhibứtrakhỏicộngđồngnhữngngườisánglậpđểtrởthànhxuhướngchủđạo,nguyênnhânthườnglàdotựbảnthânýtưởngđóđãkhôngvươnrễđủrộngratoànbộnềnvănhóa.“Córấtítdấuhiệuvềxuhướngđóvàtakhôngthểpháthiệnrachúngtrongâmnhạc,điệnảnh,nghệthuậtvàthờitrang.Thôngthường,nếuđiềugìđóđangsắpsửapháttriểnthànhxuhướng,tasẽthấyngayrằng,nguồnmạchpháttriểnđósẽchạyquatấtcảmọithứ-quanhữnggìngườitathíchxemtrêntruyềnhình,muốnphátminh,muốnnghe,thậmchílànhữngchấtliệumàngườitamuốnmặc.Cácdấuhiệuvềmộtxuhướngcóởkhắpnơi.Nhưngngượclại,nếunókhôngthểtrởthànhxuhướng,tachỉcóthểpháthiệnranhữngđầumốiliênquanđếnnótrongmộtlĩnhvựcnàođómàthôi”.Lambesischọnlấyraýtưởngnhấtđịnhvàgieomầmởkhắpnơi.Khihọgieomầmcácýtưởngcũnglàlúcnhữngýtưởngnàyphảitrảiquamộtquátrìnhchuyểnđổiýnghĩa,nộidung(thôngdịch)quantrọng.Chẳnghạn,khinghiêncứucủaGordonkhámphára,nhữngđứatrẻCáchTânrấtthíchDalaiLatmacũngnhưtấtcảnhữngvấnđềnghiêmtúcliênquanđếncáitênTâyTạng,Lambesisđãchọnmộthìnhảnhquychiếurấtgầngũivớihiệntượngnày-hìnhảnhmộtthầytuTâyTạng-vàđặtanhtavàomộttình

huốnghàihước,cóhơichútbángbổ.Cácchitiếtđượcbiếntấuđi.KhinhómNgườiCáchTânthíchthútrướctiểuvănhóanhómởvùngquê,Lambesisliềnlàmnổibậttháiđộnày.Họbiếngiàythànhmộtquảbóngtennis,làmchohìnhảnhquychiếuíttinhquáihơnnhưnglạihàihướchơn.KhinhữngNgườiCáchTânsaymêcácbộphimvõthuật,Lambesisthựchiệnmộtchươngtrìnhquảngcáovõthuậtăntheo,trongđóngườihùngđigiàyAirwalkhạgụcnhữngtênhungthầnvõnghệcaocườngbằngtấmvántrượtcủamình.Lambesisđãchọnmôtípvõthuậtvàkếthợpmôtípđóvớivănhóacủagiớitrẻ.TrongtrườnghợpvềkìnghỉcủangườigiáoviênTrungQuốcnọ,Allportchorằngcưdântrongthịtrấnkhôngthểhiểunổinhữngchitiếtcủatoànbộsựviệc.Vìlẽđó,họđãnghĩramộtlờigiảithíchdễchấpnhậnhơn-ngườigiáoviênđólàmộttêngiánđiệp-vàđểlờigiảithíchnàyhợplý,đángtin,“cácchitiếtmâuthuẫnbịlượcbỏ,cáctìnhtiếtđượcmàigiũalạichophùhợpvớilờigiảithíchđượclựachọn,toànbộsựviệcđượcbiếnđổikhớpvớicấutrúcđặcđiểmsuynghĩvàcảmgiáctồntạitừtrướcđótrongmỗithànhviêncủanhómmàlờiđồnpháttán”.ĐóchínhlànhữnggìLambesisđãthựchiện.HọtìmracácđầumốivănhóatừnhómNgườiCáchTân-nhữngdấuhiệumàmộtđứatrẻthuộcnhómsốđôngcủamộtxuhướngcóthểnhìnthấynhưnglạikhôngcókhảnănghiểuvàtạolậpýnghĩa-rồisauđó,loạibỏ,gọtgiũa,biếnđổichokhớpnhữngđầumốiđóthànhmộtthểthốngnhất,mạchlạcvàdễhiểuhơn.Họmanglạichonhữngdấuhiệuđómộtýnghĩacụthểchưatừngtồntạitrướcđóvàgóigọnýnghĩamớidướidạngthứcmộtđôigiày.VàchẳngcógìđángngạcnhiênkhilờiđồnvềnhữngđôigiàyAirwalkđãlannhanhđếnnhưvậytronghainăm1995và1996.

4.

ĐạidịchAirwalkkhôngkéodàilâu.Năm1997,doanhsốbáncủacôngtybắtđầudaođộng.Airwalkgặpphảinhữngvấnđềsảnxuấtvànhữngkhókhănkhithựchiệnđơnđặthàng.Tạicácvùngtrọngyếu,Airwalkkhôngcungcấpđủsảnphẩmchomùatựutrường,vànhữngnhàphânphốitrướckiatừngtrungthànhbắtđầuquaylưnglạivớihãng.Lúcđó,Airwalkcũngđánhmấttínhnhạybénvốncó.“KhiAirwalkkhởinghiệp,cácsảnphẩmđềumangtínhđịnhhướngvàđầysángtạo.Đólànhữngđôigiàyrấtcótiềmnăng”,ChadFarmernói,“Chúngtôivẫngiữnhómlăngxêmốtlàmnhómtrọngtâmtrongkhâutiếpthịsảnphẩm.Nhưng,sảnphẩmvẫntrượtdốc.Côngtyngàycàngchútrọngtớiýkiếncủacácnhânviênbánhàng,dođó,sảnphẩmbắtđầumangdángvẻchung,nhangnhácgiốngcácsảnphẩmgiàydépkhác.Trướcđây,tấtcảmọingườiđềucoitrọngkhâutiếpthị.Ởcácnhómtrọngtâmmàchúngtôilàmviệc,họvẫnnhắcđếnmốiquantâmcủa

họdànhchokhâunày.Nhưngcâuhỏiđầutiênđặtraởđâylàđiềugìđãxảyravớinhữngsảnphẩmđộcđáo,gâyấntượngđó?”.ChiếnlượccủaLambesischủyếudựavàoviệcchuyểnđổitừnhữngđôigiàymànhómCáchTânthíchthànhphùhợpvớinhómsốđông.Nhưngđộtnhiên,giàyAirwalkkhôngcònđượcnhómCáchTânyêuthíchnữa.“Chúngtôiđãphạmphảimộtsailầmlớnkhác”.LeeSmith,nguyênchủtịchcủaAirwalkthúnhận.“Chúngtôiđãthựchiệnchiếnthuậtphânđoạn,trongđónhữngcửahàngbánvántrượthạtnhân,nhỏvàđộclập-tức,khoảng300cửahànggiớithiệusảnphẩmđãgópphầnđịnhhìnhtêntuổicủachúngtôitrênkhắpnướcMỹ-sẽcódòngsảnphẩmcốđịnhdànhriêngchohọ.NhữngcửahàngnàykhôngmuốnAirwalkxuấthiệnởcáckhuphốbuônbánlớn.Chínhvìthế,chúngtôiđãthựchiệncôngđoạnchianhỏsảnphẩmcủamìnhratừngkhuvực,từngcửahàng.Chúngtôiđảmbảovớihọrằnghọsẽkhôngphảicạnhtranhvớinhữngtrungtâmthươngmại.Mọiviệctiếntriểnrấttốt”.Nhữngcửahànggiớithiệusảnphẩmmớinàyđượccungcấpcácsảnphẩmgiàykỹthuậtcủahãngvớinhiềumẫumãđadạng,chấtliệutốthơn,nhiềuđệmlóthơn,hệthốnggiảmlựcmạnhhơn,đượclàmtừnhữngchấtliệucaosukhácnhau,vàcũngđắttiềnhơn.“Chúngtôiđãsảnxuấtramộtmẫugiàyđặcbiệt-kiểuTonyHawk-chomôntrượtván,kiểugiàynàyrấtchắcchắnvàbền.Giábánlẻcủasảnphẩmnàylà80đôla”.Trongkhiđó,nhữngđôigiàyAirwalkphânphốiđếncáccửahàngcủaKinney,củaChamphaycủaFootLockerlạiítcầukỳhơnvàgiábánlẻchỉkhoảng60đôla.NhómNgườiCáchTânluônđinhữngđôigiàykhácbiệtvàđộcđáohơnhẳntấtcảnhữngngườikhác.Nhómkháchhàngchủđạoluônhàilòngkhiđinhữngđôigiàycócùngnhãnhiệuvớiđôigiàycủanhữngđứatrẻsànhđiệu,phácách.

Nhưngrồikhiđangởtrênđỉnhcaocủathànhcông,Airwalkđãđổihướngchiếnthuậtcủamình.Côngtyđãchấmdứtviệccungcấpgiàychonhữngcửahàngđặcbiệtnày.“Đólàkhinhữngngườitạoxuhướngbắtđầukhôngcònquantâmlắmtớivấnđềnhãnhiệu”,Farmergiảithích,“Họđếnnhữngcửahàngquenthuộc,nơihọcóthểmuanhữngđôigiàyđộcđáovàpháthiệnrarằng,mọingườicũngcóthểmuađượcđôigiàygiốnghệtkhiđếncáccửahàngkhác”.Lúcnày,thậtbấtngờ,Lambesislạigiữvaitròthôngdịchýnghĩacủadòngsảnphẩmchủđạochomộtxuthếchủđạokhác.Đạidịchkếtthúc.

Smiththúnhận:“Cólầngiámđốcphụtráchhạngmụcsảnphẩmhỏitôirằng,điềugìđãxảyravàtôiđáp‘ôngđãbaogiờxemForrestGumpchưa?Kẻngốccócáilýcủakẻngốc.Dođó,nhữngngườisànhcũngcócáilýcủangườisành.Cácnhãnhiệutiếngtămluônbiếtcáchlàmhàilòngmọingười,cònchúngtathìkhông.Tôiđãtừnghứariêngsẽcungcấpnhữngsảnphẩm

đặcbiệtchomộtsốcửahàngnhỏ,nhưngsauđấychúngtađãđổiý.Đấymớichỉlàbắtđầu.Trongthếgiớinày,tấtcảđềulàmviệcdựatrênnhữnglờitruyềnkhẩu.Khichúngtalớnmạnhhơncũnglàlúcchúngtaphảiquantâmnhiềuhơnđếntiểutiếtvàgiữbằngđượctiếngtăm,vìvậy,khimọingườinóirằngsảnphẩmcủachúngtabánchạy,sảnphẩmcủachúngtatrởthànhsảnphẩmchính,chúngtathuhútđượckháchhàng,chúngtacóthểnói:‘bạnbiếtkhông,chúngtôichưalàmđượcthế’.Chúngtađãcóđượcnhãnhiệu,mộtmónđồquýnhonhỏ,nhưngchúngtađãbánmónđồấytừngchúttừngchútmộtvàcuốicùngchúngtachẳngcòngì”.Ôngdừnglại.“Rồisaonữa?Ngườitamuamộtđôigiàycủachúngta.Thếthìtạisaongườitalạikhôngthểmuagiàycủahãngkhácchứ”?

7.Nghiêncứutrườnghợp(Phần2)

Nạntựvẫn,hútthuốcvàloạithuốcngănchặnquátrìnhgâynghiện

Cáchđâykhônglâu,trênquầnđảoNamTháiBìnhDươngcủaMicronesia,mộtcậubé17tuổitênlàSimađãcãivãvớichamình.Simasốngcùnggiađìnhởnhàôngnội.Buổisánghômđó,chacậubé,mộtngườiđànônglạnhlùngvànghiêmkhắc,bắtcậuphảidậysớmđitìmmộtthânnứasắclàmliềmthuhoạchlúamạch.Simamấthàngtiếngđồnghồnhưngvẫnkhôngthểtìmnổimộtthânnứasắcquanhlàngvàkhicậubétrởvềtaykhông,ngườichađãrấttứcgiận.Trongnhàkhôngcòngìđểăn,ôngtavừaquátmắngSima,vừahuacondaorựalênđầygiậndữ.“Cútrakhỏinhànàyngay!Màyđichỗkhácmàsống”.

Simabỏđivàtrởvềlàngcũ.Trênđườngđi,Simatìnhcờgặpcậuemtrai14tuổivàmượnđứaemmộtcâybút.Haigiờsauđó,vìtòmòkhôngbiếtanhmìnhđiđâu,cậuemtraichạybổđitìmSima.Cậuchạyngượctrởlạingôinhàbỏkhôngcủagiađìnhvànhòmquacửasổ.Trongbóngtốilờmờcủacănphòng,lủnglẳngmộtxácngườithõngxuống,imlìmtừsợidâythònglọng.ĐólàSima.Cậubéđãchết.Trongbứcthưtuyệtmệnhcậuviết:

Cuộcsốngcủatôichấmdứtởđây.Hômnaylàmộtngàybuồn,vàcũnglàmộtngàyđầyđaukhổđốivớitôi.Cònvớicha,đâylạilàmộtngàyvui.Hômnay,chađãxuađuổitôi.Cảmơnchavìchachỉyêuthươngconđượcđếntừngđó.Sima.

Chotôigửilờivĩnhbiệtđếnmẹ.Mẹơi,mẹsẽchẳngcònphảiphiềnlòngvàthấtvọnggìthêmvềcontraimẹnữa.Yêumẹnhiều.Sima.

Đầuthậpniên1960,nhữngvụtựtửtrêncáchònđảocủaquốcđảoMicronesiagầnnhưkhôngđượcaiđểý.Tuynhiên,vìnhiềunguyênnhânmàkhôngmấyngườihiểurõđược,vấnnạnnàyđãbắtđầutăngnhanhvàmạnh.Chođếncuốinăm1980,Micronesiađãtrởthànhnơicótỷlệtựtửbìnhquântrênđầungườicaonhấtthếgiới.ỞMỹ,tỷlệtựtửcủanamgiớiđộtuổitừ15đến24làvàokhoảng22/100.000người,cònởđảoquốcMicronesia,tỷlệnàylênđến160/100.000-caogấp7lần.Vớitỷlệnhưthế,tựtửnghiễmnhiêntrởthànhchuyệnbìnhthường,vànguyênnhâncóthểchỉlàdonhữngxôxátcựckỳnhỏgâyra.Simatìmđếncáichếtvìchađãnặng

lờivớicậu.TrongthờikỳdiễnrađạidịchnàyởMicronesia,điềuđóchẳngcógìlàlạ.Cáccậubétuổimớilớntìmđếncáichếtchỉbởihọbắtgặpbạngáicủamìnhđivớichàngtraikhác,haychỉbởichamẹtừchốikhôngchothêmtiềnđiuốngbia.Mộtthanhniên19tuổitreocổtựvẫnchỉvìlídobốmẹkhôngmuachocậubộđồngphụctốtnghiệp.Mộtchàngtrai17tuổicũngtreocổvìngườianhtraiđãquởmắngkhicậutagâyồn.NhữngđiềuởnềnvănhóaTâyphươnglàrấthiếmhoi,chỉngẫunhiênvàđaphầnlàdonguyênnhânbệnhlýlạitrởthànhtônchỉcủalớpthanhniênvớinhữngbiểutượngvàquytắcđặcbiệtchỉcóriêngtạiMicronesia.Trênthựctế,hầuhếtnhữngvụtựtửtrênđảođềugầngiốngvớitrườnghợpcủaSima.Nạnnhânthườnglàcáccậubéđangởđộtuổimớilớn,chưakếthônvàvẫnsốngchungcùngchamẹ.Nhữnghànhđộngnôngnổinhưvậythườngxuấtpháttừnhữngmâuthuẫnnộibộ:cãivãvớingườiyêuhoặcvớichamẹ.Có75%trườnghợpcácnạnnhântrướcđóchưahềthửhoặcthậmchídọatựtử.Nhữngláthưtuyệtmệnhthườngkhôngbiểulộsựchánchường,tuyệtvọngmàthayvàođólàcảmgiácdanhdựbịtổnthương,tựti,vàtháiđộchốnglạiviệcbịđốixửkhôngđúng.Hànhđộngnàyđặcbiệthayxảyravàobuổitốicuốituần,thườnglàsaukhinạnnhânđãsaysưavớibạnbè.Tronghầuhếtcáctrườnghợp,nạnnhânkhitựtửđềutiếnhànhtheomộtquytrìnhgiốngnhau,cứnhưcómộtcôngướckhắtkhe,bấtthànhvănvềcáchthứcđúngđắnđểtựkếtliễucuộcsống.Họtìmđếnnhữngnơihoangvắnghaynhữngngôinhàbỏhoang.Tớiđó,họdùngmộtsợidâythừng,thắtthànhthònglọngnhưnghọkhôngtreolơlửngmìnhlênnhưlốitựtửvẫnthườngthấyởcácnướcphươngTây.Họbuộcdâythònglọngđólênmộtcànhcâythấp,mộtôcửasổhaymộtnắmđấmcửavàrồiđổngườivềphíatrước,saochotrọnglượngcơthểsẽlàmchothònglọngthítchặtvàocổ,ngănkhôngchomáulưuthônglênnão.Sauđó,nạnnhânbấttỉnhvàchếtdothiếuôxyhuyết.

TạiMicronesia,nhànhânchủnghọcDonaldRubinsteinchobiết,hìnhthứctựvẫnnàybắtđầugắnchặtvàovănhóađịaphương.Khisốlượngcácvụtựtửngàycàngtănglên,ýkiếnnàycàngthêmvữngchắc,đầuđộcnhữngcậubécònởđộtuổicònrấtnhỏ,vàbiếnđổihànhđộngsaochonhữngđiềukhôngtưởngởmứcđộnàođósẽtrởthànhnhữngđiềucóthểtrongsuynghĩcủalớpthanhthiếuniên.CũngtheoRubinstein,ngườiđãdẫnchứngrabằngtàiliệuvềđạidịchởMicronesiathôngquahàngloạtnhữngghichépxácđáng,

ÝnghĩtựsáttrongthanhniênxuấthiệnrộngkhắpởcáccộngđồngMicronesiavàđượcpháttánđikhắpmọinơiquanhữngbàihátdocácnhạcsĩđịaphươngsángtácđượcpháttrênđàiphátthanhvànhữnghìnhinvẽtrênáophôngvàtrênnhữngbờtườngtrườngtrunghọc.Rấtnhiềucậubécố

tìmcáchtựvẫnđềuthừanhậnlầnđầutiênkhitrôngthấyhoặcnghethấycóngườitựvẫn,cácemmớichỉkhoảng8đến10tuổi.Cácemtìmcáchtựvẫntheokiểuđangchơitròbắtchước,hoặcbàytròthínghiệm.Chẳnghạnnhưcâuchuyệndướiđây,mộtcậubé11tuổitreocổngaytạinhàmìnhvàkhimọingườipháthiệnrathìcậuđãbấttỉnh,lưỡithècảrangoài.Saunày,cậugiảithíchhànhđộngđólàdomuốnthửtreocổxemsao.Cậubảomìnhkhôngmuốnchếtmặcdùcậubiếtlàmnhưthếsẽrấtnguyhiểmđếntínhmạng.Trongthờigianđó,Trukliêntụccôngbốnhữngtrườnghợpcốbắtchướctựtửcủanhữngcậubémớichỉnămhoặcsáutuổi.MộtsốtrườnghợpchếtdotựvẫnởlớpthanhthiếuniênởMicronesiacũngchothấydấuhiệucủamộtvụthửnghiệm.Chínhvìlẽđó,khivấnnạntựvẫngiatăngthườngxuyênhơntrongcáccộngđồng,ýnghĩnàytrởnênquenthuộcnếukhôngmuốnnóilàrấthấpdẫnvớilớptrẻvàtínhnguyhiểmchếtngườicủahànhđộngcũngđượcbìnhthườnghóađi.Đặcbiệtởmộtsốcậubéđangtrongđộtuổimớilớn,hànhđộngtựvẫndườngnhưchỉlàdoyếutốthửnghiệmmangtínhchấttiêukhiểngâyra.

Đoạnghichéptrênhàmchứamộtthôngđiệpthậtđángsợ.Tácgiảkhôngchorằnghiệntượngtựvẫnlạichỉbìnhthườngnhưthế.Thậtra,điềuđángsợlàởchỗngườidânquáquenvớinhữngđiềuRubinsteinviếtởtrên.Ởđây,chúngtacómộtđạidịchtựvẫnvớisựgópmặtcủagiớitrẻtheotinhthầnthửnghiệm,bắtchướcvànổiloạn.Ởđây,chúngtacómộthànhvithiếuhiểubiếtmàởmộtmứcđộnàođấyđãtrởthànhmộthìnhthứcthểhiệnmìnhrấtquantrọngtronglớptrẻ.Lạlùngthay,đạidịchtựvẫntronggiớitrẻtạiMicronesiadườngnhưlạicónhữngnétnàođórấtgiốngvớiđạidịchthanhthiếuniênhútthuốctạicácnướcphươngTây.

1.

Tìnhtrạngthanhthiếuniênhútthuốclàmộttrongnhữnghiệntượngnhứcnhốiphổbiếntrongxãhộihiệnđại.Khôngaithựcsựbiếtlàmthếnàođểchốnglạinó,thậmchíngườitacònchưathểđịnhnghĩađượcnólàgì.Giảđịnhchínhcủacácphongtràochốnglạivấnnạnnàylà:cáchãngsảnxuấtthuốcláthuyếtphụcthanhthiếuniênhútthuốcbằngchiêubàidụdỗ,biếnhútthuốctrởthànhmộthànhvicuốnhúthơn,vàíttácđộngtớisứckhỏehơnthựctếvốncónhiềulần.Vàđểgiảiquyếtvấnđềnày,ngườitahạnchếvàkiểmsoátcácquảngcáothuốclá,nhờthế,cáchãngsảnxuấtcóthểsẽgặpnhiềukhókhănhơnkhiđưaracácchiêubàilừadối.Ngườitatănggiábánthuốcvàlàmchođiềuluậtcấmbánthuốcchotrẻvịthànhniêncóhiệulựcsaochocácemgặpnhiềukhókhănhơnnếuđimuathuốc.Ngườitacũngtiếnhànhnhiềuchiếndịchsứckhỏecộngđồngvớiquymôrộngkhắptrên

truyềnhình,sóngphátthanhvàcáctạpchínhằmgiáodụccácemvềtáchạicũngnhưnguycơcóthểxảyrakhihútthuốc.

Tuynhiên,rõràng,phươngphápnàykhôngthựcsựhiệuquả.Tạisaochúngtalạichorằnghànhđộngmấuchốtđểloạitrừvấnnạnnàylạichỉlàtuyêntruyềngiáodụcmọingườivềnhữngnguyhiểmdohútthuốcgâyra?CáchđâykhônglâunhàkinhtếhọcW.KiptạiĐạihọcHarvardhỏimộtnhómnhữngngườihútthuốclàtrungbìnhhọsẽgiảmbaonhiêunămtuổithọnếubắtđầuhútthuốctừnăm21tuổi.Cácthànhviêntrongnhómnàyđoánkhoảngchínnăm,còncâutrảlờichínhxácởđâylàkhoảngsáuđếnbảynăm.Nhữngngườihútthuốckhôngđơnthuầnchỉhútthuốcbởihọkhôngđánhgiáđượccácnguycơphảiđốimặtkhihútthuốc.Họvẫnhútngaycảkhiđánhgiárấtcaonhữngnguycơnày.Trongkhiđó,chúngtacũngkhôngbiếtchắcnếungườilớnkhuyênbảoconmìnhkhôngnênhútthuốcthìtácdụngsẽthếnào.Bấtkìbậclàmchalàmmẹnàocóconđangởđộtuổivịthànhniêncũngđềunóirằngchínhvìnhữngmâuthuẫnthuộcvềbảnchấttrongđộtuổivịthànhniênnênkhingườilớncàngcốphảnđốichuyệnhútthuốcbaonhiêu,càngmuốngiáodụcconemvềnhữngnguyhạicủaviệchútthuốcbaonhiêuthìnhưmộtnghịchlý,càngcónhiềuconemcủahọmuốnthửhútthuốcbấynhiêu.Nếunhìnvàoxuhướnghútthuốctrongthậpniênvừaquahaytrướcnữa,tacóthểthấyđiềuđógầnnhưchínhxáclànhữnggìđãdiễnra.Cácphongtràophảnđốihútthuốcchưakhinàosôinổivàmạnhmẽnhưthế.Songtấtcảcácbiểuhiệnđềuchothấythôngđiệpchốnghútthuốctrongthếgiớinhữngngườitrẻtuổiđangphảntácdụng.Trongkhoảngthờigiantừnăm1993đếnnăm1997,sốsinhviênhútthuốctăngtừ22,3%đến28,5%.Từnăm1991đến1997,sốhọcsinhtrunghọchútthuốctănghơn32%.Trênthựctế,từnăm1988trởđi,sốtrẻvịthànhniênhútthuốctrêntoànnướcMỹđãtăngđếnhơn73%.Thếnhưng,trongthờigianđó,chỉcórấtítchiếndịchbảovệsứckhỏecộngđồngkhônghoànthànhnhiệmvụchốnglạivấnnạnhútthuốcởtrẻvịthànhniên.

Bàihọcrútraởđâykhôngphảilàchúngtanêntừbỏnỗlựcđấutranhloạitrừthuốclárakhỏicuộcsống.Điểmmấuchốtchỉđơngiảnlàcáchsuynghĩvềnguyênnhângâyravấnnạnnàycủachúngtakhôngthựcsựchínhxác.ĐócũnglànguyênnhântạisaođạidịchtựvẫntạiquốcđảoMicronesiathựcsựrấtđánglưutâmvàcónhữngmốiliênhệtiềmẩnvớivấnnạnhútthuốc.Đồngthời,nócũngmởrachochúngtamộthướngđimớikhicốgắngtiếpcậnnạnhútthuốcởgiớitrẻ.SẽnhưthếnàonếuvấnnạnhútthuốcthayvìtuântheonhữngnguyêntắchợplýcủathịtrườnglạidựavàocùngmộtkiểuquyluậtxãhộibíẩnvàphứctạpđãchiphốihànhđộngtựvẫncủathanhthiếuniêntrênquốcđảoMicronesia?Nếuhiệntượngnàycũnglàmộtđại

dịchgiốngnhưnạntựvẫnởMicronesia,chúngtasẽphảithayđổitháiđộvàphươngphápnhưthếnàotrongcuộcchiếnchốnglạinó?

2.

Kếtluậnchínhcủacácnhànghiêncứuvềnạntựvẫnlà:ởmộtsốnơi,trongmộtsốhoàncảnh,hànhvitựkếtliễucuộcđờicủamộtcánhânnàođósẽrấtdễlâylan.Tựsátsẽdẫnđếntựsát.NgườiđitiênphongtronglĩnhvựcnghiêncứunàylàDavidPhillips,giảngviêntâmlýhọctạitrườngĐạihọcCalifornia,Sandiego.Chínhônglàngườiđãtiếnhànhrấtnhiềunghiêncứuvềhànhvitựvẫn,vànhữngnghiêncứusaucủaôngbaogiờcũnghấpdẫnhơnvàdườngnhưcũngmơhồhơnnhữngcôngtrìnhtrướcđó.Trongmộtnghiêncứu,PhilliplậpmộtdanhsáchtoànbộnhữngcâuchuyệnvềcácvụtựtửđượcđăngtrêntrangđầucácbáolớnnhấtnướcMỹtrongsuốtkhoảngthờigian20nămtừcuốithậpniên1940đếncuốithậpniên1960.Sauđó,ôngkhớpchúngvớisốliệuthốngkêvềcácvụtựtửtrongcùngthờigian.Ôngmuốntìmhiểuxemliệucómốiliênhệnàogiữacáccâuchuyệnvàsốliệutừcáccuộcthốngkêhaykhông?Vàsựthựclàcó.Ngaysaukhicâuchuyệnvềcácvụtựtửxuấthiệntrênbáo,sốvụtựtửtrongkhuvựcđưatincủatờbáođócũngtăngvọt.Cònsaunhữngvụtựtửcủanhữngngườinổitiếngtrongnước,tỷlệtựvẫncũngtăngvọttrênphạmvicảnước.(CáichếtcủaminhtinhMarilynMonroeđãkhiếntỷlệtựvẫntrêntoànnướcMỹvàothờiđiểmbấygiờtăngthêm12%).Liềnsauđó,Phillipslặplạithínghiệmcủamìnhvớicácvụtainạngiaothông.ÔngchọnracâuchuyệnvềcácvụtựtửđượcđăngtảitrênhaitờbáoLosAngelesTimesvàSanFranciscoChronicle,rồiđốichiếuvớicácvụtửvongdotainạngiaothôngxảyraởbangCarlifornia.Lầnnày,ôngthuđượcnhữngkếtquảtươngtựnhưlầntrước.Ngayngàyhômsaukhimộtvụtựvẫnđượcđôngđảobáochínhắcđến,trungbìnhsốcatửvongdotainạngiaothôngtăngsovớiướctínhlà5,9%.Haingàysau,sốcatửvongtănghơn4,1%.Ngàythứba,consốnàytăngthêm3,9%,sangngàythứtưthìtănglêntận8,1%.(Mườingàysau,tỷlệtửvongdotainạngiaothôngquaytrởlạimứcbìnhthường).Phillipsđưarakếtluận:mộttrongnhữngcáchtựtìmđếncáichếtcủaconngườilàcốtìnhđâmxevàođâuđó,vànhữngngườinàycũngmẫncảmvớicáctácđộngcótínhlâylancủamộtvụtựtửđượcnhiềubáochínhắcđếnnhưnhữngngườitựkếtliễucuộcsốngcủamìnhtheonhữngcáchthôngthường,vốncó.

Hìnhthứclâytruyền,tácđộngđượcPhillipsđềcậpđếnởđâykhôngphảilàkiểutácđộngdựatrênlítrí,hoặcthậmchídựatrênnhữnghiểubiếtcầnthiếtvềhànhđộngđó.Nócũngkhôngdựatrênnhữnglýlẽthuyếtphục.Phillipschobiết:“Khiđứngđợiđènxanhởcácchốtgiaothông,đôilúctôitựhỏi:

liệumìnhcónênphóngàoquakhông.Rồicóaiđólàmđúngnhưvậy,vàtôiliềnlàmtheo.Đólàmộthìnhthứcbắtchước.Chínhngườithựchiệnhànhvithiếuhiểubiếtđãchophéptôiđượchànhđộngnhưvậy.Phảichăngđólàmộtquyếtđịnhduylí,cósựthamgiacủanhậnthức?Tôikhôngthểbiếtđược.Cólẽ,saunày,tôicóthểcắtnghĩađượcsựkhácbiệtgiữanhữngquyếtđịnhnhưthế.Nhưngngaylúcnàyđây,tôikhôngbiếtliệucóbấtkỳaitrongsốchúngtabiếtđượcnhữngquyếtđịnhcủamìnhduylíđếnmứcnàovàkhôngduylíđếnmứcnào.Cácquyếtđịnhmàconngườiđưarathườngmơhồ,phứctạpvàkhóhiểurõnhưthế”.Cònđốivớicácvụtựtử,Phillipschorằng,quyếtđịnhtựkếtliễucuộcsốngcủanhữngcánhânnổitiếngđềucócùngmộttácđộng:nó“cấpphép”chongườikhác,đặcbiệtchonhữngaimẫncảmtháiquádochưađủchínchắn,đượcquyềnhànhđộngthiếuhiểubiếtgiốngnhưthế.Phillipstiếplời:“Câuchuyệnvềcácvụtựtửchínhlàhìnhthứcquảngcáotựnhiênchomộtđộngtháiphảnhồicụthểkhiconngườigặprắcrối.Cólẽchúngtađãgặprấtnhiềungườibấthạnh,luôngặpkhókhănkhicânnhắc,quyếtđịnhđiềugìbởiđangsuysụp,họlànhữngngườiphảisốngvớinỗiđaucủachínhmình.Nhữngcâuchuyệnquảngcáochocáchìnhthứcphảnứngkhácnhauđểchấmdứtvấnđềkhôngthiếutrêncácphươngtiệnthôngtinđạichúng.ĐócóthểlàchuyệnBillyGrahamsẽmởmộtchiếndịchvậnđộngvàocuốituần-đâylàkiểuphảnứngmangtínhtôngiáo.Haycóthểlàchuyệncóaiđóđangquảngcáochomộtbộphimviễntưởng-đâylạilàmộtkiểuphảnứngkhác.Ngoàicáckiểuphảnứngtrên,câuchuyệnvềnhữngvụtựtửcòncungcấpthêmmộtkiểuphảnứngkhácnữa.Nhữngcánhân“cấpgiấyphéphoạtđộng”củaPhillipscóchứcnăngtươngđươngvớinhữngNgườiBánHàngmàtôiđãnóiđếntrongChương2.NếuTomGau,nhờđặcđiểmcósứcmạnhthuyếtphục,làĐiểmBùngPháttrongđạidịchtruyềnkhẩu,thìcáccánhânchếttrongnhữngvụtựtửầmĩ,đượcnhiềubáođàinhắcđến-nhữngngườimàcáichếtcủahọlàmộtkiểu“giấycấpphépchết”chonhữngngườikhác-cũngsẽcóvaitròlàĐiểmKíchPháttrongđạidịchtựvẫn.

Mặcdùvậy,điểmthúvịcủahànhđộngcấpphépnàynằmởchínhmứcđộcựckỳcụthểcủanó.Trongnghiêncứuvềcáctrườnghợptửvongdotainạnxecộ,Phillipsđãtìmrađượccácmẫurấtcụthểvàrõràng.Câuchuyệnvềcácvụtửtửthườngdẫnđếntìnhtrạngxuấthiệnthêmnhiềuvụtựđâmxemànạnnhânchínhlàngườicầmlái.Câuchuyệnvềnhữngtênsátnhântựkếtliễuđờimìnhlạikhiếnchosốvụtainạndonhiềuxeđâmvàonhautănglênrõrệt,trongđónạnnhângồmcảláixelẫnhànhkhách.Câuchuyệnvềnhữngngườitrẻtuổitìmđếncáichếtthườngkéotheosốngườitrẻtuổichếtvìtainạngiaothôngtănglên.Còncâuchuyệnvềnhữngngườigiàquyênsinhlạigâyratìnhtrạngcóthêmnhiềungườigiàchếttrongcáctainạngiao

thông.Cácmẫunàyđúngvớirấtnhiềutrườnghợp.Chẳnghạnnhưvàocuốinhữngnăm1970,thôngtinvềsốvụtựsáttheonghithứchiếnthântếlễđãkéotheo82vụtựsáthiếnthântếlễtrongsuốtmộtnămsauđó.Haynóicáchkhác,“giấyphép”docáchànhvitựvẫnlúcđầucấpkhôngphảilàkiểugiấymờidùngchungchotấtcảnhữngaimẫncảm.Nóthựcsựlàmộtchuỗichỉdẫnrấtchitiết,cụthểvớitừngcánhântrongtừnghoàncảnhnhấtđịnh,chọnchếttheonhữngcáchthứcnhấtđịnh.Trongmộtnghiêncứukhácđượctiếnhànhvàonhữngnăm1960,mộtnhómnghiêncứucủaAnhđãphântích135đốitượngđượcđiềutrịtạibệnhviệntâmthầnđầungànhsaukhicốtìmcáchtựsát.Nhómnghiêncứunhậnthấy,cácbệnhnhânnàycómốiliênkếtxãhộirấtmạnh-haynóicáchkhác,nhiềungườitrongsốhọthuộcvàocùngmộtnhómquanhệxãhội.Cũngtheocácnhànghiêncứu,điềunàykhôngphảilàsựtrùnghợpngẫunhiên.Nóthểhiệnbảnchấtcốtlõicủahànhvitựvẫn,làmộtthứngônngữgiữacácthànhviêncủacùngmộttiểuvănhóa.Vàhoàntoànxứngđángkhitríchdẫnrađâynguyênvănkếtluậncủacáctácgiả:

Nhữngbệnhnhâncốtìmcáchtựvẫnđềulànhữngngườibịđẩyrakhỏimộtbộphậntrongcộngđồngsốngcủamình,màởbộphậnđósựhiếuchiếnđượcđasốchấpnhậnnhưphươngtiệntraođổimộtkiểuthôngtinnhấtđịnhnàođó.Cũngtrongbộphậnđó,kiểuhànhđộngtựvẫnđượccoilàđiềucóthểhiểuđược,vàphùhợpvớinhữngphầncònlạicủabộphậnvănhóa…Nếuđiềunàyđúng,chắcchắncáccánhânkhiởtrongnhữngtìnhhuốngnhấtđịnh,thườnglàkhisuysụp,cómongmuốnkểchongườikhácnghevềkhókhăncủamìnhsẽkhôngcầnphảiđitìmmộtphươngtiệngiaotiếpnàokhác…Khinằmtrongtầmảnhhưởngcủatràolưuvănhóathịnhhànhtưtưởngtựvẫn,mộtcánhâncóthểthựchiệnnhữnghànhđộngmangýnghĩađượchìnhthànhtừtrướcđó,vàtấtcảnhữnggìanhtacầnlàmlàthểhiệnnétýnghĩađó.Toànbộquátrìnhnàyvềcơbảncũngtươngtựnhưquátrìnhmànhờđóconngườicóthểsửdụngmộttừcụthểtrongvốnngônngữnóicủamình.

ĐâychínhlànhữnggìđãdiễnratạiMicronesia,chỉkhácnhauởchỗmứcđộảnhhưởngởnơiđâysâurộnghơnrấtnhiều.NếuởphươngTây,tựvẫnlàmộtkiểungônngữácbạothìởMicronesianóđãtrởthànhmộthìnhthứcgiaotiếpcónộidungbiểuđạtcao,giàuýnghĩa,sắcthái,vàđượctruyềntảibởinhững“ngườicấpphép”cósứcthuyếtphụcbậcnhất.RubinsteincònviếtvềkiểutựsátxảyratrênđảoEbeye,củaMicronesia-mộthònđảocókhoảng6.000người.Trongkhoảngthờigian10nămtừ1955đến1965,trênđảokhôngcótrườnghợptựtửnào.Tháng5năm1966,mộtthanhniên18tuổiđãtreocổtrongnhàgiamsaukhibịbắtvìtộiăncắpxeđạp.Tuynhiên,trườnghợpnàydườngnhưkhôngcómấytácđộng.Sauđấy,vàotháng11

năm1966,R.-hậuduệđầytàinăng,rấtđượcyêumếncủamộttrongnhữnggiađìnhgiàucónhấthònđảo-đãchếtdotựsát.Trướcđó,R.thườngqualạivớihaingườiphụnữvàđãtrởthànhchacủahaiđứatrẻmớimộtthángtuổidocảhaingườiphụnữnàysinhra.Khôngthểquyếtđịnhnổinênlựachọnaitronghaingười,R.quyếtđịnhtreocổ,mangtheonỗituyệtvọngnhuốmmàutiểuthuyết.Mãiđếntậnđámtang,haingườiphụnữmớibiếtđếnsựtồntạicủanhaucùngngãngấtđibênmộcủangườitình.

Bangàysaucáichếtcủangườiđànôngtrănggió,trênđảoxuấthiệnthêmmộtvụtựvẫnkhác.Mộtchàngtraimới22tuổitựkếtliễuđờimìnhdonhữngrắcrốitronghônnhân.Cáichếtnàygiónglênmộthồichuôngcảnhbáo.Sốvụtựvẫnđãlênđếnhaivụmộttuầntrongmộtcộngđồng12nămtrờimớicómộtvụtựsát.Bácsĩtrênđảoghilại:“SaukhiR.chết,córấtnhiềuthanhniênmơthấyanhtavàkểlạirằnganhtaluônhốithúchọtựkếtliễucuộcđời”.Trong12nămtiếptheo,sốvụtựsátđãlênđếnconsố25,hầuhếtlàởcácnhómbahoặcbốnngười,diễnrakhoảngvàituầnmộtlần.Mộtnhànhânchủnghọc,khighéthămhònđảovàonăm1975,đãghilại:“Mộtsốnạnnhâncủacácvụtựvẫnvàmộtsốthanhniêncốtựsáttrongkhoảngthờigiangầnđóđềukhairằng,họnhìnthấyhìnhảnhmộtchiếcthuyềnchởtấtcảcácnạnnhâncủanhữngvụtựsátxảyratrướcđóđanglượnmộtvòngquanhhònđảochếtchóc,trênthuyềnvanglênnhữngtiếngmờimọccácnạnnhântiềmnăngnàynhậphội.Cứthế,cứthế,câuchuyệnnàyđượcnhiềungườithêmthắtbằngsựxuấthiệncủaR.DướiđâylàláthưtuyệtmệnhcủaM.,mộthọcsinhphổthônghẹnhòvớicảhaicôgáicùngmộtlúc:mộtcôởtrườngnộitrúvàmộtcôđangsốngtrênđảoEybe;vàkhicôbạngáithứnhấtvềthămnhà,M.buộcphảiđốimặtvớicảhai-lúcnày,theotiểuvănhóanhómởEybe,nhữngrắcrốixuấthiệntrởthànhcáicớchophépM.tựkếtthúccuộcsốngcủamình.“XingửinhữnglờichúctốtlànhnhấtđếnM.vàC.(tênhaicôgái).Anhđãhạnhphúcbiếtbaokhicócảhaiởbên”.Đólàtấtcảnhữnggìanhtaphảinói,vìbốicảnhxảyrahànhđộngcủaM.hoàntoànlàdo“phongtrào”tựsáttheoR.trênđảoEybegâyra.Ởđây,R.đóngvaitròlàNgườiKíchPhát,làNgườiBánHàng,làngườimàsựtừngtrảiđãviếtđèlênnhữnggìngườikháctrảinghiệmkhilàmtheoanhta.SứcmạnhhoàncảnhvàđặcđiểmcáichếtcủaR.kếthợplạitạonênquyềnnăngtrởthànhtấmgươngchocácthếhệtrẻnoitheosuốtbaonhiêunămsaucáichếtcủaanhta.

3.

Phảichăngvấnnạnhútthuốccủatầnglớpthanhthiếuniêncũngtuântheologictươngtựnhưvậy?Vớimụcđíchtìmhiểukỹhơnnhữnglídokhiến

bọntrẻhútthuốc,tôiđãphátphiếuđiềutrachokhoảng200trămđến400người,trongđóyêucầuhọmôtảlạinhữngchuyệnxảyrakhilầnđầuhọmớihút.Đâykhôngphảilàmộtnghiêncứukhoahọc.MẫuđốitượngcũngkhôngphảilàcáccánhânđạidiệnchogiớitrẻMỹ.Hầuhếthọđãsắpbướcsangđộtuổi30,vàchủyếusốngởcácthànhphốlớn.Dầuvậy,nhữngcâutrảlờilạithúvịvàrấtđángchúý,nguyênnhânchínhlàbởimứcđộtươngđồngcủachúng.Theokếtquảthuđược,dườngnhưviệchútthuốccóthểđánhthứcmộtdạngkýứccụthểnàođótrongtuổithơcủaconngười-mộtkýứcsốngđộng,chínhxácvàtrànđầycảmxúc.Cóngườinhớlạichuyệncôấytừngthíchmởvícủabàngoạimìnhđếnthếnào,chiếcvímàởđócôsẽbắtgặp“mùithoangthoảngdễchịucủathứthuốcláWinstonrẻtiền,hơidathuộctrộnlẫnvớimùisonmôivàkẹocaosuquế”.Cònngườikháclạinhớmìnhđã“ngồitrênmộtchiếcxehiệuChrysler,tậnhưởngmùivịhỗnhợptuyệtvờigiữalưuhuỳnhvàthuốcláthoảngquatừcửasổkhoanglái,xôngthẳnglênmũi”.Phầnlớnmọingườithườngliêntưởngviệchútthuốcvớicùngmộtthứ:sựtinhtế.Điềunàyđúngvớicảnhữngngườihiệnđangghétcayđắngthuốclá,nhữngngườihiệnchorằnghútthuốclàmộtthóiquenxấuvànguyhiểm.Cũngnhưngônngữcủaphongtràotựsát,ngônngữhútthuốcdườngnhưrấtnhấtquán.Dướiđâylàhaicâutrảlờitrongbảnđiềutra,cảhaiđềumôtảlạinhữngkíứctuổithơ:

Mẹtôihútthuốc,mặcdùbảnthântôirấtghétđiềuđó-tôighétmùikhóithuốc.Nhữngngóntaymẹthondài,đôimôibàđầyđặn,congmềmluôntươitắnmàusonmôi.Vàmỗikhibàhútthuốc,trôngbàthậtduyêndángvàcóvẻgìđóbấtcầnđếnmứcchẳngcógìnghingờvềviệcmộtngàynàođótôicũngsẽhútthuốc.Mẹnghĩnhữngkẻkhônghútthuốclàloạingườikhôngcóchútdũngkhínào.Bàthườngnói:tạorathứmùichoriêngmình,cócáchsuynghĩchoriêngmình,chínhlàviệcdámbộclộđiểmyếuđóởmìnhnhưthếnào.

CôbạnthânSusancủatôimanghaidòngmáuIrelandvàAnh.Kháchẳnchamẹtôi,chamẹSusantrẻtrung,baodungvàrấtphóngkhoáng.Trướcmỗibữatối,họthườngcùngnhauuốngcocktail.ChaSusan,bácSullivantraiđểrâuvàthườngmặcáocổlọ,cònbácSullivangáilạiluônloẹtquẹtđôidépđếmỏng,trangphụcđơngiảnthườnglàgammàuđenchohợpvớimáitócđennhánhcủabác.Mắtbáctrangđiểmrấtđậm,làndahơicháynắng,vàbácluônluôn,phảigầnnhưlàluônluôn,vevẩytrênđôibàntayđượcsơnsửakỹmộtđiếuthuốcdàitưởngnhưcóthểgẫylàmđôi.

Đâylàngônngữchungcủaviệchútthuốc.Nócũngphongphúvàgiàubiểuđạtnhưngônngữchungcủacácvụtựvẫn.Trongđạidịchnàycũngtồntại

nhữngcánhâncóvaitròlàNgườiKíchPhát,NgườiBánHàng,ngườicấpgiấyphép.Cácđốitượngthamgiatrảlờitrongcuộcđiềutracủatôiluônmôtảvềmộtcánhâncụthểnàođóđãđưahọđếnvớithuốclátheochínhxáccùngmộtcáchthứcnhưnhau.

Khitôitầmkhoảng9hay10tuổigìđó,chamẹtôithuêmộtchịgiúpviệcngườiAnh,chịMaggie.Chịấyđếnởvớigiađìnhtôisuốtmộtmùahè.CólẽchịMaggiechỉkhoảngtầm20.ChịấyrấtgợicảmvàluônmặcbikinikhiởbểbơiCampells.Vậynên,Maggienổitiếngvớihàngtácácanhchàng“trồngcâysi”xungquanh.CóngườicònnóimảnháotắmphíatrênluôntuộtrakhiMaggielặnxuốngnước.ÔngCarpenterluônlặnchờsẵnbấtcứkhinàoMaggienhảyxuống.Maggiehayhútthuốccòntôithườngnằnnìchịchotôihútcùng.

ThằngbạntuổitócbachỏmđầutiênhútthuốcmàtôibiếtlàBillyG.Chúngtôichơivớinhautừhồilớpnăm,khinhữngnétkhácbiệtbắtđầuthànhhìnhởthịtrấnnhỏN.Jthuộcvùngngoạiôcủachúngtôi.Billysànhsỏiđếnmứckhótin.Cậuấycũnglàthằngnhócconđầutiênbiếthẹnhòbạngái,hútthuốclá,thuốcphiện,rồiuốngrượumạnhvànghenhạckíchđộng.TôithậmchícònnhớkhihaithằngngồitrêngiườngcủachịBillyởtrêngác,chúngtôiđãcùngnhautáchnhữnghạtthuốcphiệnrakhỏitẩuhútngaytrênbìaalbumGratefulDead-chamẹBillyđãlydị(đâylạilàmộtcáiđầutiênnữacủaBilly),nhưngmẹBillychẳngbaogiờcónhà…Sứcquyếnrũcủathuốcláđốivớitôilạinằmởchínhsựxấuxacủanó,cảmgiácngườilớnmànóđemlại,vàcảcáicáchnóchứngminhtalớnlaođếnthếnào.

NgườicongáiđầutiêntôicònnhớđãhútthuốclàPamP.TôigặpPamkhihaichúngtôihọclớp10.ChúngtôicùngbắtxebuýtđihọctừGreatNeck,L.I.TôicònnhớmìnhđãcóýnghĩrằngbạnấylàngườisànhbậcnhấtvìPamsốngtrongmộtcănhộchungcư(ỞGreatNecklúcđókhôngcónhiềuchungcưlắm).Pamcóvẻgiàhơnrấtnhiềusovớituổi15củachúngtôi.Bạnấyvàtôithườngngồiphíasauxevànhảtừngvòngkhóirangoàicửasổ.Bạnấydạytôicáchhítvào,cáchbuộcmộtchiếcáosơminamvòngquanhthắtlưngsaochothậtcátính,thậtmốtvàcảcáchtôsonmôinữa.Pamcómộtchiếcáokhoácbằngda.Bốbạnấyrấthiếmkhicónhà.

Trênthựctếcórấtnhiềubằngchứnghỗtrợchứngminhchoýkiếnrằng,nhữngngườinghiệnthuốcnặngđềucónétcátínhchunggiốngnhau.HansEysenck,nhàtâmlýhọcrấtnổitiếngngườiAnhlậpluậnrằngnhữngngườinghiệnthuốctrầmtrọngcóthểtáchbiệtvớinhữngngườikhônghútthuốcbằngnhữngnéttínhcáchđơngiản.Theoông,nhữngthànhviênkỳcựu

thuộc“nhómtinhhoa”làngườihướngngoại,thuộcmẫungười:

Rấthòađồngvớixãhội,thíchtiệctùng,cónhiềubạnbè,vàluôncónhucầutròchuyệnvớimọingười…Anhtakhaokhátsựhưngphấn,thíchnắmbắtnhữngcơhội,hànhđộngbồngbộtvàthườnglàmộtcánhânbốcđồng…Anhtathíchdichuyểnvàđộngchânđộngtay,cóxuhướnghiếuthắngvàrấtdễnónggiận;cảmxúccủaanhtakhôngchịubấtkỳsựkìmkẹpchặtchẽnào,vàkhôngphảilúcnàoanhtacũnglàmộtngườicóthểtincậyđược.

DựatrênvôsốcácnghiêncứuđượcthựchiệnkểtừsaucôngtrìnhnghiêncứumangtínhđộtphácủaEysenck,mộtbứctranhtoàncảnhvề“phongtrào”hútthuốcđãdầnthànhhình.Theođó,nhữngngườinghiệnthuốclánặnghammuốntìnhdụcnhiềuhơnhẳnnhữngngườikhônghútthuốc.Họlànhữngngườisớmpháttriểnbảnnăngtìnhdụcvàthườngcónhucầutìnhdụclớnhơn,cũngnhưcósứchútmạnhmẽhơnvớinhữngngườikhácphái.Vínhưởđộtuổi19,chỉcó15%nữsinhviêndatrắngkhônghútthuốctừngquanhệtìnhdụcnhưngtỷlệnàyởnữsinhviêndatrắngcóhútthuốclạilênđếntận55%.VàcũngtheoEysenck,sốliệuthốngkêtừnamsinhviêncũngchokếtquảtươngtự.Nhưngnamgiớilạixếpthứhạngcaohơnhẳntrongbảngdanhsách”chốngđốixãhội”củacácnhàtâmlýhọc:mứcđộhànhvisaitráicủahọcóxuhướngvượttrội,họdễnổiloạnhơnvàcũngngangngạnhhơn.Họthườngđưaranhữngquyếtđịnhtứcthờivàcónhiềunguycơphảiđốimặtvớinguyhiểmhơn.Mộthộgiađìnhcóthànhviênhútthuốcởmứcđộtrungbìnhtiêudùnghơn73%sốlượngcàphê,hơnhaiđếnbalầnsốlượngbiamàmộthộgiađìnhkhôngcóthànhviênnàohútthuốcsửdụng.Điềuthúvịlàởchỗ,cáctínđồcủathuốclácóvẻthànhthậthơnnhữngngườikhônghútthuốckhinóivềbảnthânmình.NhưnhữnggìDavidKroghmôtảtrongluậnánSmoking:ArtificialPassion(Hútthuốc:Niềmđammêgiảtạo),cácnhàtâmlýhọcđãtiếnhànhmộtbàikiểmtramàhọgọilàkiểmtra“nóidối”,trongbàikiểmtrađó,cáccâuphátbiểuhiểnnhiênkhôngthểbácbỏđượcsẽđượcthêmvào-chẳnghạnnhưcâu:“Khôngphảilúcnàotôicũngnóithật”,haycâu:“Cóđôikhitôicũnglạnhnhạtvớivợ/chồngmình”.-vànếungườilàmbàikiểmtratrướcsaunhưmộtphủnhậnnộidungnhữngcâuphátbiểunày,chứngtỏhọlàngườikhôngthànhthật.Khilàmnhữngbàikiểmtradạngnày,nhữngngườihútthuốctrungthựchơnrấtnhiều.Kroghviết:“Cómộtlýthuyếtchorằng,sựthiếutôntrọngkếthợpvớitínhươngbướng,ngangngạnhcóthừakhiếnnhữngconngườinàytrởnênkháthờơtrướcnhữnggìngườikhácnghĩvềhọ”.

Tấtnhiên,cáchnghĩnàykhôngthểápdụngvớitấtcảnhữngngườihútthuốc.Nhưngkhiđưaranhữngdựđoánchung,mangtínhbaoquátvềhành

vihútthuốc,mứcđộxácthựccủanókhácao,vàcánhânnàocànghútnhiềuthuốc,khảnăngkhớpvớimôtảtrêncàngcao.TheoKrogh:“Trêntinhthầnkhoahọc,tôisẽmờiđộcgiảminhchứng(mốiliênhệtínhcáchởnhữngngườihayhútthuốclá)bằngcáchcùngthựchiệnphépthửdướiđây:Bạnhãylênlịchđiđếntụđiểmvuichơi,giảitrímộtbênlàcủamộtdiễnviên,mộtcasĩhátnhạcrock,mộtthợlàmtócvàmộtbênlàtụđiểmcủamộtkỹsưxâydựng,mộtanhthợđiệnhaymộtchuyêngialậptrìnhmáytính,rồisauđóquansátxemởđóngườitahútthuốcnhiềunhưthếnào.Nếuphépthửcủabạngầngiốngvớithínghiệmcủatôi,sựkhácbiệtquảsẽrấtấntượng”.

Dướiđâycũnglàmộttrongnhữngcâutrảlờichocâuhỏitrongphiếuđiềutracủatôi.Hãycùngxemliệucócònkiểutínhcáchhướngngoạinàođượcthểhiệnrõrànghơnnhưthếnàykhông!

Khitôicònbé,ônglàngườiduynhấtởgầntôihútthuốc.Ônglàmộtngườirấtvĩđại,làngườihùngkhisửdụngcácxảothuật.ÔngdicưsangBaLantừkhimớichỉlàmộtcậubé,vàlàmthợlắpkínhtronggầnsuốtcuộcđời.Mẹtôithườngthíchkểlạicâuchuyệnkhilầnđầumẹđượccùngngồiăntốivớiông,lúcấymẹđãnghĩ,bấtcứlúcnàoôngcũngcóthểgiậttungkhăntrảibànmàkhônggâyrabấtcứxáotrộnnàotrênbànănchỉđểgiúpmọingườicảmthấyvuivẻ,thoảimái.

Tôichorằngngườitađãkhôngnóiquákhinhắcđếnvaitròquantrọngcủatínhcáchnhữngngườihútthuốc.Nếugộptấtcảcácnétđặctrưng-nhưtínhngangngạnh,bảnnăngtìnhdụcsớmpháttriển,tínhtrungthực,bốcđồng,bàngquanvớiýkiếncủangườikhácvềmình,vànỗikhaokhátkhámphá,tìmkiếmởnhữngngườicóxuthếhướngngoạilạivớinhau,tasẽđưarađượcmộtđịnhnghĩagầnnhưhoànhảovềmẫungườicósứchấpdẫnvớinhiềuthanhthiếuniênđộtuổimớilớn.Maggiechịgiúpviệc,côbạnPamP.cùngđitrênxebus,vàBillyG.vớiđĩahátGratefulDead,tấtcảđềulànhữngngườivôcùngsànhđiệu.Nhưngkhôngphảihútthuốckhiếnhọtrởnênsànhđiệumàchínhvìsànhđiệunênhọmớihútthuốc.Nhữngnéttínhcáchrấtđặctrưngnhưnổiloạn,bốcđồng,ưamạohiểm,phớtđờitrướcýkiếncủangườikhácvàsựtrưởngthànhsớmgiúphọtrởnênđặcbiệtcósứchútvớibạnbèđồngtranglứacũngdẫnđếnviệcgầnnhưchắcchắnhọsẽbịcámdỗbởimộtcáchthểhiệnsựnổidậy,bốcđồng,ưamạohiểm,phớtđời,...rấttiêubiểucholứatuổinày:hútthuốc.Điềunàytưởngchừngnhưđơngiảnnhưnglạicựckỳcầnthiếtđểhiểuđượclýdotạisaocáccuộcđấutranhchốnglạinạnhútthuốclạithấtbạithảmhạiđếnnhưvậy.Trongsuốtmộtthậpkỷqua,cácphongtràochốnghútthuốcrasứcngăncảncáchãngsảnxuấtthuốclákhôngđượcđánhđồnghútthuốcvớinhữnggìsànhđiệuvà

ấntượng,tiêutốnkhôngbiếtbaonhiêutỷđôlangânsáchnhànướcđểcốthuyếtphụcthanhthiếuniênrằnghútthuốclákhôngphảilàcáchđánhbóngbảnthân.Nhưngcáchlàmđóđãkhôngđánhtrúngvấnđề.Hútthuốckhôngbaogiờcóthểgiúpchúngtatrởnênsànhđiệuhơnđược.Chỉcónhữngngườihútthuốclàngườisànhđiệu.Nhưvậy,nhờảnhhưởnghếtsứclạkỳtừnhữngngườinhưPamP.,BillyG.,Maggievàcáccánhâncóvaitròtươngtự,nhữngngườiđóngvaicủamộtR.,mộtTomGauvàmộtGaetanDugas,nạnhútthuốcđãkhởipháttheođúngnhưcáchthứckhởiphátcủanạntựtửởMicronesia,củađạidịchtruyềnkhẩu,vàđạidịchAIDS.Cũngnhưcácđạidịchkia,trongđạidịchhútthuốcluôntồntạimộtnhómrấtnhỏ-baogồmsốítthànhviênđượcchọn-phảichịutráchnhiệmvìđãđẩyđạidịchbùngphátmạnhhơn.

4.

NạnhútthuốcởlứatuổithanhthiếuniênkhôngchỉminhhọachoQuyLuậtThiểuSốmàcònlàmộtvídụrấthayvềYếuTốKếtDính.Nóichocùng,tìnhtrạngcómộtsốlượngrấtlớnthanhthiếuniênthửhútthuốcdosựlôikéo,hoặcảnhhưởngtừbạnbèkhôngphảilúcnàocũngđángsợ.Vấnđềhaynóicáchkhácyếutốđãbiếnhútthuốctrởthànhkẻthùnguyhiểmnhấtchosứckhỏeconngườilàởchỗphầnlớnsốthanhthiếuniênkểtrêncuốicùngvẫntiếptụcthửhútthuốcchođếnkhinghiệnhẳn.Đốivớimộtsốngười,cảmgiáckhihútthuốc,đángnhớvàấntượngđếnmứchọkhôngthểdứtrađược.Thóiquenđóănsâuvàocuộcsốngcủahọ.

Sẽrấtquantrọngnếuchúngtaphânbiệtđượctínhdễlâytruyềncảmhứngvớitínhkếtdínhbởihaikháiniệmnàytuântheonhữngmẫuhếtsứckhácnhauvàcũngmởranhữngchiếnthuậtxửlýkhácnhau.LoisWeisberglàmộtphụnữdễlâytruyềncảmhứngvàsuynghĩsangngườikhác.Bàquenbiếtnhiềungườivàthuộcvềnhiềugiớiđếnmứcbàcóthểrấtnhanhvàbấtngờtruyềnđimộtmẩuthôngtin,mộtýtưởngtheongànvạncáchkhácnhau.Trongkhiđó,LesterWundermanvàngườixâydựngchươngtrìnhBlue’sClueslạilànhữngchuyêngiatrongnghệthuậtkếtdính:Họlànhữngngườicótàinăngthiênbẩmtrongviệctạoranhữngthôngđiệpdễnhớvàcókhảnăngthayđổihànhviconngười.Nóirộnghơn,tínhdễlâytruyềncảmhứnglàmộtđặcđiểmcủangườitruyềnthôngđiệpcòntínhkếtdínhvềcơbảnlạilàđặctínhcủathôngđiệp.

Cáckháiniệmnàytrongnạnhútthuốccũngkhôngcógìkhácbiệt.VấnđềtiêmnhiễmthóiquenhútthuốccủatrẻvịthànhniênphụthuộcvàoliệuđứatrẻđócótiếpxúcvớimộtNgườiBánHàng,tứcngườicấpgiấyphépchonó

thựchiệnhànhvithiếulànhmạnhhaykhông.Nhưngvấnđềđứatrẻđócóđủniềmđammêthuốcláđểtiếptụcdùngchúnglạiphụthuộcvàocáctiêuchuẩnrấtkhácnhau.ChẳnghạnnhưtrongmộtnghiêncứugầnđâycủatrườngĐạihọcMichigan,rấtđôngngườiđãđượchỏivềcảmgiáccủahọkhihútđiếuthuốcđầutiên.OvidePomerleau,mộtnhànghiêncứucủađềtàinàychobiết:“Chúngtôinhậnthấyđốivớihầuhếtmọingười,cảmgiácđầutiênvớithuốclálàcáigìđókhôngmấythiệncảm.Điểmkhácnhaugiữanhữngngườitrởthànhngườinghiệnthuốcvớinhữngngườikhôngbaogiờhútlạilàởchỗ:nhữngngườisẽtrởthànhtínđồcủathuốclátìmđượcniềmvuithíchnàođótừcảmgiácnày-kiểunhưcảmgiácphấnchấnhaycảmgiácđêmê,saysaycựckỳdễchịu”.Kếtquảcủanghiêncứuquảthựcrấtấntượng.Chỉcókhoảng1/4sốngườithửhútthuốclámộtvàilầnrồisauđókhôngbaogiờhútlạimớicócảmgiácdễchịu“lânglâng”từđiếuthuốcđầutiên.Sốngườicócảmgiácphấnchấnởnhữngngườitừnghútthuốc(tứcnhữngngườiđãhútthuốcmộtthờigianrồisauđócốtìmcáchbỏ)là1/3.Cònvớinhữngngườinghiệnthuốclánhẹ,chỉcókhoảng1/2nhớrõcảmgiáckhihútđiếuthuốcđầutiên.Nhưngcóđến78%nhữngngườinghiệnthuốcnặngvẫnnhớnhưincảmgiácphấnchấntuyệtvờikhihútnhữnghơiđầucủađiếuthuốc.Nhưvậy,vấnđềhànhvihútthuốccuốicùngsẽkếtdínhnhưthếnàođốivớitừngcánhânđơnlẻlạiphụthuộcrấtlớnvàophảnứngcụthểbanđầucủatừngngườivớichấtnicotin.

Đâylàmộtđiểmrấtquantrọngvàcũnglàđiểmthườngbịbỏquêntrongcácbàihùngbiệnđầynhiệthuyếtcủacáccuộcđấutranhchốnglạinạnhútthuốc.Cáchãngsảnxuấtthuốcláđãbịbêurếuhàngnămtrờidophủnhậnnicotinlàchấtgâynghiện.Tấtnhiên,quanđiểmđóthậtlàlốbịch.Songquanđiểmđốingượccủacácnhàhùngbiệntrongphongtràochốnghútthuốcchorằngnicotinrấttànbạo,cóthểbiếntấtcảnhữngngườitiếpxúcvớinóthànhnôlệcũngngớngẩnkhôngkém.Trongsốnhữngtrẻvịthànhniênthửhútthuốclá,chỉcó1/3vẫntiếptụcthườngxuyênhútthuốc.Nicotinlàchấtrấtdễgâynghiện,nhưngnóchỉgâynghiệnđốivớimộtsốngườivàvàomộtgiaiđoạnthờigiannàođó.Quantrọnghơnlà,ngaycảởnhữngngườihútthuốcthườngxuyên,mứcđộkếtdínhtrongthóiquencủahọcũngcósựkhácbiệtrấtlớn.Trướcđâycácchuyêngiavềthuốcláthườngchorằngcóđến90tới95%nhữngngườihútthuốclàngườithườngxuyênhútthuốc.Nhưngcáchđâymộtvàinăm,cáccâuhỏiliênquanđếnvấnđềnàytrongcuộcđiềutrasứckhỏetrêncảnướccủaliênbangđãđượccụthểhóahơn.Vàcácnhànghiêncứuđãrấtngạcnhiênkhipháthiệnrarằngcóđến1/5sốngườihútthuốckhônghútthuốchàngngày.Haynóicáchkhác,cóhàngtriệungườiMỹhútthuốcđiềuđộvàkhôngbịnghiện-vớinhữngngườinày,hútthuốclàthóiquendễlâylannhưnglạikhôngcótínhkếtdính.

Trongvàinămgầnđây,nhữngchipper,“ngườihútthuốckhôngthườngxuyên”,đãđượcnghiêncứukỹtrongrấtnhiềucôngtrìnhnghiêncứudogiảngviêntâmlýhọcSaulShiffmancủaĐạihọcPittsburghthựchiện.Shiffmanđịnhnghĩa:mộtngườihútthuốckhôngthườngxuyênlàngườihútkhôngquánămđiếumỗingày,nhưngmỗituầnhútítnhấtbốnngày.Dướiđâylàghichépcủaông:

Mỗingàynhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyênlạicómộtkiểuhútthuốckhácnhau,vàhọcócảnhữngngàykiêngkhemkhônghútthuốc.Theonhữnggìhọkểlại,họkhônggặpphảikhókhănlớnnàokhikiêngthuốcvàgầnnhưkhôngcóbấtkỳmộttriệuchứngthườngthấynàokhingừnghútthuốc…Khônggiốngnhưnhữngngườithườngxuyênhútthuốc-nhữngngườiphảihútngaykhivừamớithứcgiấcđểcungcấpthêmlượngnicotinchocơthể,bùlạilượngđãbịtiêuhaosuốtcảđêm,ngườikhôngthườngxuyênhútthuốccóthểlàmviệchànggiờliềntrướckhihútđiếuthuốcđầutiêntrongngày.Nóitómlại,tấtcảcácchỉbáođượckiểmtrađềuchothấyngườihútthuốckhôngthườngxuyênkhôngnghiệnnicotinvàcáchhọhútthuốckhôngphảilàdovấnđềkiêngkhemhaykhôngkiêngkhemgâyra.

TheoShiffman,nhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyêngiốngnhưnhữngngườiuốngrượuxãgiao.Họlànhữngngườibiếtđiềuchỉnhthóiquencủamình.Ôngviết:

Hầuhếtnhữngngườinàychưabaogiờnghiệnthuốclánặng.Tôithườngnghĩđếnhọnhưnhữngngườicómứcđộpháttriểnchậm.Tấtcảnhữngngườinghiệnthuốc,banđầu,đềulànhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyên,nhưngrồichuyểncànglúccàngnhanhtheohướnghútphụthuộc.Khichúngtôithuthậpdữliệuvềthờigianđầukhihútthuốc,nhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyênrấtgiốngvớinhữngngườiởgiaiđoạnđầunày.Sựkhácbiệtlàởchỗ,theothờigian,nhữngngườinghiệnnặngsẽcàngngàycàngnghiệnnặnghơntrongkhinhómngườihútthuốckhôngthườngxuyênvẫngiữnguyênvịtrícũ.

Vậyđiềugìtạonênsựkhácbiệtgiữangườihútthuốckhôngthườngxuyênvàngườinghiệnthuốc?Câutrảlờicólẽlàdoyếutốgen.Gầnđây,AllanCollinscủaĐạihọcColoradođãtiếnhànhnghiêncứumộtsốnhómgồmcácgiốngchuộtkhácnhauvàtiêmmộtlượngnicotintăngđềuđặnvàocơthểmỗicon.Thường,khilượngnicotintiêmvàođãđếnmứcđộgâyđộcchomộtconchuột(nicotinlàmộtchấtđộc),conchuộtđósẽbịlêncơnngậpmáu:đuôicứngđờ,nóbắtđầuchạyđiêncuồngtronglồng,đầugiật,bắtđầucắn,vàcuốicùngnólậtngửangườimìnhlên.Collinmuốntìmhiểuxemliệu

cácgiốngchuộtkhácnhaucóthểdunghòavớinhữnglượngnicotinkhácnhauhaykhông.Vàcâutrảlờichắcchắnlàcó.Giốngchuộtcóthểchịuđượclượngnicotinlớnnhấtlàgiốngcóthểdunghòalượngnicotinnhiềugấphaiđếnbalầnlượngnicotinkhiếnmộtgiốngchuộtdễbịlêncơncogiậtnhất.Collinschobiết“Ngưỡngtươngtựcũngxảyrakhitôilàmthínghiệmvớiđồuốngcócồn”.Trongthínghiệmnày,ôngvẫnnhốtcácconchuộtlạivàchothêmvàolồnghaichai:mộtchaiđổđầynướcđườngsaccarin,cònchaikialànướcđườngsaccarinphavớinicotin.Lầnnày,Collinsmuốntìmhiểuxemliệucómốiliênhệnàogiữakhảnăngchịunicotincủamỗigiốngvớilượngnicotinmànócóthểdễdànghấpthụ.Lạimộtlầnnữacâutrảlờilàcó.Trênthựctế,mốitươngquannàygầnnhưhoànhảo.Khảnăngchịunicotincủagiốngchuộtcànglớn,sốnướcđựngtrongchaichứanicotinchúnguốngcàngnhiều.TheoCollins,trongnãochuộtcónhữngloạigenkiểmsoátđượcdiễnbiếnxửlýnicotin-tứclà,nhữngloạigennàycóthểđiềuchỉnhmứcđộgâyđộccủanicotinđốivớicơthểchuột,mứcđộhưngphấnvàloạicảmgiácphấnchấndonicotintạora.Dovậy,cócácgenởmộtsốgiốngchuộtcóthểdunghòarấttốtlượngnicotinđượcbơmvào,vàtạoracảmgiáchưngphấnnhấttừlượngnicotinđấy,trongkhicómộtsốgiốngkháclạiphảnứngvớinicotinnhưphảnứngvớichấtđộc.

Rõràng,cơthểconngườikhônggiốngnhưcơthểcủachuột,vàviệcuốngmộtchaitronglồngcũngkhônggiốngvớiviệctachâmmộtđiếuMalborođểhút.Nhưngngaycảkhimốitươngquangiữanhữnggìdiễnratrongnãochuộtvớinhữnggìdiễnratrongnãongườirấtnhỏ,cáckếtquảnàydườngnhưcũngcógiátrịtươngđươngvớinghiêncứucủaPomerleau.Nhómngườikhôngcảmnhậnđượccảmgiácphấnchấnởđiếuthuốcđầutiênvànhómngườichorằngcảmgiáckhihútthuốcthậtkinhkhủngđếnmứckhôngbaogiờmuốnthửhútlạinữacólẽđềulànhữngngườihếtsứcnhạycảmvớinicotin,họkhôngcókhảnăngdunghòalượngnicotindùlànhỏnhất.Trongcơthểnhómngườihútthuốckhôngthườngxuyêncólẽcóloạigenkhiếnngườihútcócảmgiácdễchịutừnicotinnhưnglạikhôngcóloạigendunghòanhữnglượngnicotinlớn.Trongkhiđó,cơthểcủanhữngngườinghiệnthuốcnặnglạicócảhailoạigentrên.Songkếtquảtừhaithínghiệmtrênkhôngcónghĩa,cácgenlànguyênnhânduynhấtdẫnđếnviệchútthuốcnhiềuhayítởngười.Vìnicotinvẫnđượcnhiềungườibiếtđếnnhưmộtphươngthuốcgiảmbuồnchánvàcăngthẳngnênnhữngngườicótâmtrạngkhôngvuihoặcđangbịcăngthẳngsẽluônhútnhiềuthuốchơnsovớinhữngngườikhôngởtrongtìnhtrạngđó.Rõràngyếutốkhiếnthóiquenhútthuốctrởnênkếtdínhhoàntoànkhácvớinhữngyếutốtạonêntínhdễlâylanởnó.NếutìmkiếmcácĐiểmBùngPháttrongcuộcđấutranhchốnglạinạnhútthuốc,chúngtacầnphảiquyếtđịnhxemchúngtasẽthànhcôngnhấtkhi

tấncôngvàomặtnàocủađạidịch.Liệuchúngtacónêntìmcáchhạnchếtínhlâylancủathóiquenhútthuốc,ngănNgườiBánHàngpháttánvirushútthuốcđixa?Haytốthơnchúngtanêncốhạnchếđộkếtdínhcủathóiquennày,tìmkiếmcácbiệnphápbiếnnhữngngườinghiệnthuốcthànhnhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyên?

5.

Trướctiênchúngtahãycùngnhaugiảiquyếtvấnđềlâylan.Đểngănsựpháttánmạnhcủanạnhútthuốc,chúngtacóthểápdụnghaichiếnthuậtsau:Chiếnthuậtthứnhấtlàngănkhôngchonhững“ngườicấpphép”-nhưMaggievàBillyG.-hútthuốc.Đâylàbiệnphápkhóthànhcôngnhấtbởihầunhưkhôngcókhảnăngnhữngthanhniênsốngrấtđộclập,trưởngthànhsớmvàthíchnổiloạnnàychịutuântheonhữnglờikhuyênhợplývềsứckhỏe.Chiếnthuậtthứhailàthuyếtphụcnhữngaiđangtrôngchờ“giấyphéphànhđộng”ởcáccánhânnhưMaggievàBillyG.nêndựavàocácnguồnkhácđểtìmhiểuxemcầnphảilàmgìđểtrởnênsànhđiệuhơn,chẳnghạnnhưtrongtrườnghợpnàycácemnênnhờngườilớnchỉdẫncho.

Tuynhiên,việcthựchiệnbiệnphápnàykhônghềđơngiản.Trênthựctế,thậmchíbiệnphápnàycòngâynhiềukhókhănhơnbiệnphápthứnhấtbởilýdorấtđơngiản:cácvịphụhuynhkhôngcóđượckiểuảnhhưởngnàylênconemmình.

Rõràng,điềunàythậtkhótinbởicácbậcchamẹluônlànhữngngườicórấtnhiềuýtưởngtrongviệchìnhthànhnhâncáchvàhànhvichoconcái.SongtheonhữnggìJudithHarrisđãlậpluậnsắcbéntrongcuốnsáchNurtureAssumptionviếtnăm1998,nhữngbằngchứngchứngminhtínhđúngđắncủaniềmtinnàythiếutrầmtrọng.Bâygiờ,chúngtahãycùngxemxétkếtquảnỗlựccủacácchuyêngiatâmlýhọctrongsuốtnhiềunămtrờikhikiểmtra,xácđịnhtầmảnhhưởngcủacácbậcchamẹđốivớiconcáicủahọ.Đúnglàconcáiditruyềngencủachamẹ,vàgenđóngmộtvaitròrấtlớnđểxácđịnhchúngtalàngườinhưthếnào.Trongnhữngnămđầu,chamẹcóthểchocontìnhyêuthươngtrìumến;nhưngcũngcóthểtướcđicủaconnguồnnuôidưỡngtìnhcảmbanđầu,vànhưthếngườiconsẽphảichịunhữngxâmhạikhôngthểbùđắpnổi.Chamẹcũngchoconthứcăn,choconmộtmáinhà,choconsựbảovệvànhữngthứthiếtyếucủacuộcsốnghằngngàyđểbảođảmrằngconđượcsốngantoàn,khỏemạnhvàhạnhphúc.Đâylàđiềucóthểhiểuđược.Nhưngliệusẽcókhácbiệtnàotớiquátrìnhhìnhthànhnhâncáchcontrẻkhichúngtalàmộtôngbốhoặcbàmẹhaylolắng,căngthẳngvàkhôngcóchútkinhnghiệmchămsócconnàovớikhichúngta

làmộtvịphụhuynhluônchủđộngnắmquyềnquyếtđịnhvàrấtthạocácvấnđềvềchămsóctrẻem?Liệuchúngtacóthểsinhranhữngđứaconhamhọchỏikhichấtquanhnhàmìnhmộtnúisách?Liệusẽcótácđộngnàoảnhhưởngtớinhâncáchcủađứatrẻnếuchúngtachỉchămsócconhaigiờchứkhôngphảitámgiờmỗingày?Haynóikhácđi,liệumộtmôitrườngxãhộicụthểmàchúngtatạoratronggiađìnhcógâyrakhácbiệtthựcsựnàotớiquátrìnhtrưởngthànhcủađứatrẻhaykhông?Trongmộtloạtcácnghiêncứuquymôlớnvàmụcđíchrõràngvềcáccặpsongsinh-đặcbiệtlànhữngcặpsongsinhsinhrời,đượcnuôidưỡngtáchbiệt-cácnhàditruyềnhọcđãchỉrarằngnhữngnétđặctrưngvềtínhcáchgiúpnhậndiệnconngườicủachúngta-nhưsựthânthiện,hướngngoại,haylolắng,bồnchồn,cởimở,v.v…-mộtnửalàdogenquyếtđịnh,mộtnửalàdomôitrườngsốngquyếtđịnh.Từđó,dẫnđếngiảđịnhrằngmôitrườngtạorasựkhácbiệtlớntrongcuộcsốngcủachúngtachínhlàmôitrườnggiađình.Tuynhiênvấnđềlàởchỗbấtcứkhinàobắtđầutìmkiếmcáctácđộngcủaquátrìnhnuôidưỡng,cácnhàtâmlýlạikhôngthuđượcgì.

MộttrongnhữngnghiêncứucóquymôlớnnhấtvàchitiếtnhấtvềkiểutácđộngnàylàColoradoAdoptionProject.Giữanhữngnăm1970,mộtnhómcácnhànghiêncứucủatrườngĐạihọcColoradodoRobertPlomin,mộttrongnhữngnhàditruyềnhọcnghiêncứuvềhànhviconngườinổitiếngthếgiới,làmtrưởngnhómđãmời245phụnữđangmangthai,cóýđịnhchoconnuôi,sốngởvùngDenverthamgianghiêncứunày.Saukhinhữngphụnữnàysinhxong,đứatrẻsẽđượcđưađếngiađìnhmới.Vàđềuđặn,sẽcómộtbộcácbàikiểmtratínhcáchcũngnhưtríthôngminhtrongsuốtthờigianđứatrẻcònbévàkiểubàikiểmtratươngtựcũngđượcápdụngđốivớicácbậcchamẹnuôi.Đểtiệnchoviệcsosánh,nhómnghiêncứucũngtiếnhànhhaibàikiểmtratươngtựđốivới245cặpbốmẹkhácvànhữngđứacondochínhhọsinhra.Ởnhómdùnglàmđốitượngsosánhnày,kếtquảthuđượckhôngngoàidựđoán.Vềnhữngkhíacạnhnhưmứcđộthôngminhvàkiểutínhcáchbấtkỳ,khôngcósựkhácbiệtlớnnàogiữabốmẹvàconđẻ.Songởnhữngđứatrẻđượcnhậnnuôi,kếtquảthuđượchoàntoànkhác.Cácemkhôngcóbấtkỳđiểmgìchungvớibốmẹnuôicủamình:sựtươngđồngtrongtínhcáchvàtrítuệcủacácemvớinhữngngườiđãnuôicácemkhônlớn,chocácemăn,chocácemmặc,đọcsáchchocácemnghe,dạychocácemđiềuhaylẽphảivàyêuthươngcácemtrongsuốt16nămcũngkhônghơnsựtươngđồngđóởcácemvớihaingườilớnngẫunhiên,chọntrênđường.

Cólẽbạnsẽchorằngkếtquảnàycógìhơikhácthường.Hầuhếtchúngtavẫntinrằngsởdĩchúngtagiốngchamẹlàbởihaiyếutốkếthợp:thứnhất

làdogen,thứhai,vàcũnglàyếutốquantrọnghơn,làdochamẹđãnuôidưỡngchúngta-haynóicáchkhác,chúngtagiốngchamẹlàvìchamẹđãnuôidạychúngtatheohìnhảnhcủachínhhọ.Nhưngnếuđiềuđóđúng,nếuviệcnuôidưỡngcóảnhhưởngnhiềuđếnnhưthếvớichúngta,vậythìtạisaonhữngđứaconnuôilạikhônggiốngchútnàovớibốmẹnuôicủamình?Tuynhiên,khôngvìthếcôngtrìnhnghiêncứucủatrườngĐạihọcColoradomàchorằnggengiảithíchtấtcảmọithứcònmôitrườngkhôngđóngvaitrògì.Ngượclại,tấtcảcáckếtquảtìmđượctrongcôngtrìnhnàyđềuchothấymôitrườngbênngoàicũngđóngvaiquantrọngnhư,nếukhôngmuốnnóilàhơn,yếutốditruyềntrongquátrìnhhìnhthànhnhâncáchvàtrithứcởconngười.Nókhẳngđịnhdùmôitrườngbênngoàicótácđộngnhưthếnàođếnconngười,tácđộngđócũngkhôngliênquannhiềuvàchịurấtítảnhhưởngtừbốmẹ.Trênthựctế,còncómộtyếutốkháccóliênquanđếnkiểutácđộngnày,vàtheolậpluậncủaJudithHarris,yếutốđólàảnhhưởngđồngcấp-tứcnhữngảnhhưởng,tácđộngtừbạnbè.

Harrisđãđặtracâuhỏi:Tạisaogiọngnóicủanhữngđứatrẻmớinhậpcưlạigầnnhưkhôngbịphagiọngcủabốmẹ?Vàlàmsaonhữngđứatrẻbốmẹbịkhiếmthínhcóthểhọcnóitốtvànhanhnhưnhữngđứatrẻvẫnđượcbốmẹnóichuyệnhàngngàytừlúcchúngsinhra?Vàcâutrảlờisẽluônlà:cáchsửdụngngônngữlàmộtkỹnăngthuđượctừhaiphía-nhưthếcónghĩalànhữnggìmộtđứatrẻthunhậnđượctừnhữngđứatrẻkháccũngquantrọnghoặcthậmchícòncóthểquantrọnghơnnhữnggìđứatrẻđóhọcđượctronggiađình.TheoHarris,ởtầmkháiquátcaohơn,thựctếnàyvẫnđúng,haynóicáchkhácnhữngảnhhưởngmôitrườnggiúpđứatrẻtrởthànhngườinhưbảnthânnóđangtồntại-tứcảnhhưởnghìnhthànhnêntínhcáchvànhâncáchởđứatrẻ-đềuxuấtpháttừnhómbạnđồngtranglứa.

Nhưvậy,lúcnày,tahoàntoàncóthểhiểuđượctạisaochủđềnàyđãkhuấyđộngtoànbộbáogiớitrongsuốtthờigianqua.Đồngthờicáccuộctranhluậnchínhthốngvềlĩnhvựccũngnhưmứcđộứngdụngcủathựctếnàycũngđãnổra.Songchưamộtainghĩđếnkhảnăngcómốiliênquannàođógiữanhữngảnhhưởngđồngcấpvàvấnđềhútthuốcởlứatuổivịthànhniên.Nguycơhútthuốccủanhữngđứatrẻlàconcủangườinghiệnthuốccaohơngấphailầnnguycơhútthuốcởnhữngđứatrẻsốngtronggiađìnhbốmẹkhônghútthuốc.Đấylàđiềumàrấtnhiềungườibiếtđến.SongtheochuỗilậpluậncủaHarris,điềuđókhôngcónghĩalàcácbậcchamẹthườngxuyênhútthuốctrongmôitrườngsốngquanhđứatrẻlạitrởthànhtấmgươngchođứatrẻhọctheo,màđơngiảnlà,nhữngđứatrẻsinhratrongmộtgiađìnhcóbốmẹhútthuốcsẽđượcthừahưởngloạigenkhiếnchúngdễnghiệnnicotinhơn.Quảthực,cácnghiêncứuvềtrẻemđượcnhậnlàmconnuôiđãcho

thấykhảnăngtrởthànhngườinghiệnthuốccủanhữngđứatrẻcóbốmẹnuôilàngườihútthuốckhôngcaohơnnhữngđứatrẻsốngtrongmộtngôinhàkhôngkhóithuốc.TrongcuốnsáchTheLimitsofFamilyInfluence(Giớihạncủanhữngtácđộngtừgiađình)viếtnăm1994,tómlượclạicácnghiêncứuvềvấnđềnày,DavidRoweđãviết:“Vềcơbản,nhữngảnhhưởngởcácmôitrườngnuôidạykhácnhau(chẳnghạnnhưchamẹcóhútthuốchaykhông,hútởnhàhaychỉhútởnơikhác)khôngcótácđộnggìtớigiaiđoạntrưởngthànhcủađứatrẻ.Chamẹchỉcóvaitròthụđộngtrongquátrìnhnày-họchỉtruyềnlạichoconmìnhkiểugencóliênquanđếnkhảnăngnghiệnthuốcchứkhôngcótácđộngnàovềmặtxãhộilênđứacon”.

ĐốivớiRowevàHarris,quátrìnhtrẻvịthànhniênbịtiêmnhiễmthóiquenhútthuốchoàntoànlàdoảnhhưởngtừnhómbạnđồngtranglứa.Quátrìnhđókhôngliênquanđếnviệcbắtchướchànhđộngngườilớn,vàđâychínhlàlýdogiảithíchtạisaosốtrẻvịthànhniênhútthuốctănglêntrongkhisốngườilớnhútthuốcgiảmđi.Hiệntượnghútthuốcởlứatuổinàylàdocácemđangởđộtuổimớilớn,docácemthườngxuyêntraođổi,chiasẻnhữngkinhnghiệmtìnhcảm,nhữngcáchbiểuđạtngônngữvànhữngtônchỉcủalứatuổimình-nhữngđiềumàngườingoàicuộcsẽkhôngthểtiếpthuđượcvàcholàvôlýnhưphongtràotựtửcủalứatuốimớilớnởMicronesia.Nhưvậy,trongtrườnghợpnày,làmsaochúngtacóthểtrôngchờvàotácđộngcủasựcanthiệptừphíangườilớnđốivớinhữngđứatrẻ?

Harriskếtluận:“Nóivớibọntrẻvềnhữngnguycơdothuốclágâyravớisứckhỏe-Rằngthuốclásẽkhiếncácemgiàđi!Rằngthuốclásẽkhiếncácemyếuhơn!Rằngthuốclásẽkhiếncácemchết!-làvôích.Đóchỉlàkhẩuhiệutuyêntruyềnđốivớingườilớn,lànhữnglýlẽđểdànhnóivớingườilớn.Chínhbởingườilớnkhôngtánthànhviệchútthuốc-bởicógìđónguyhiểmvàkhôngmấytốtđẹpvềthóiquennàynênbọntrẻmuốnthựchiệnbằngđược,muốnhútbằngđược”.

6.

CốgắngngăncảnnhữngnỗlựccủaNgườiBánHàng-cốgắngcanthiệpvàothếgiớibêntrongcủalớpthanhthiếuniên-dườngnhưkhôngphảilàmộtbiệnphápđặcbiệthiệuquảchốnglạinạnhútthuốc.Vậycòncácbiệnphápgiảiquyếtvấnđềtínhkếtdínhcủathóiquenhútthuốcthìsao?Cóthểnói,đâylàmộtcuộctìmkiếmĐiểmBùngPháttheohướnghoàntoànkhác.Nhưtôiđãnóiởphầntrước,chúngtaluônchorằngmộttrongnhữnglýdokhiếnmộtsốngườihútthửkhôngbaogiờhútlạicònmộtsốkháclạitrởthànhconnghiệnsuốtđờilàdomứcchịuđựngnicotinbẩmsinhởmỗi

ngườirấtkhácnhau.Trongmộtthếgiớihoànhảo,chúngtasẽkêchonhữngngườinghiệnthuốcnặngmộtđơnthuốclàmgiảmngưỡngchịuđựngnày,chẳnghạnnhưgiảmxuốngbằngmứccủanhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyên.Đólàcáchtuyệtvờiđểtáchbỏhẳntínhkếtdínhtrongthóiquenhútthuốc.Nhưngđángtiếc,chúngtalạikhôngbiếtphảithựchiệnđiềuđóbằngcáchnào.Nhữnggìchúngtathựcsựcómớichỉlàmiếngđắpnicotin,cócôngdụngcungcấpmộtlượngnicotinthấpvàổnđịnhsaochongườinghiệnsẽkhôngphảiđốimặtvớinhữngnguycơdothuốclágâyrakhihútthuốc.Đâylàbiệnphápchốngkếtdínhđãcứuđượchàngtriệungườihútthuốctrongthờigianvừaqua.Nhưngrõràngmiếngđắpnàycònxamớichođượcnhữngkếtquảlýtưởng.Đốivớingườinghiện,cáchhútđemlạinhiềuhưngphấnnhấtlà“hit”-tứclàcáchhútnhanhmộtliềucao,cótácdụngkíchthíchcaođộcácgiácquan.Chẳnghạnnhưnhữngngườidùngheroinkhôngtiêmtừnggiọtheroinmộtvàotĩnhmạchmàchíchhai,bahoặcbốnlầnmộtngày,mỗilầnlạichíchmộtliềucao.Ởmứcđộíthơn,nhữngngườihútthuốccũngthựchiệnđúngnhưthế.Họrítmộthơimạnhvàđộtngột,rồidừnglại,rồilạitiếptụcmộthơinữa.Trongkhiđó,miếngđắpnicotinkialạichỉcóthểcholiềuổnđịnhtrongthờigianlàmộtngày,vànhưthếquátrìnhhấpthụnicotinsẽnhàmchánđirấtnhiều.Dườngnhư,biệnphápdùngmiếngđắpkhôngthểđitớiĐiểmBùngPháttrongcuộcđấutranhchốnglạinạnhútthuốccũngnhưloạisữalắcSlimFastkhôngthểlàĐiểmBùngPháttrongphongtràochốngbéophì.Vậyliệucócònứngcửviênnàosánggiáhơnkhông?

Theotôi,còncóhaibiệnphápnữa.Biệnphápthứnhấtcóthểtìmthấytrongmốiliênquangiữathóiquenhútthuốcvàbệnhtrầmcảm,mốiliênhệnàymớichỉđượcpháthiệngầnđây.Năm1986,mộtnghiêncứuvềcácbệnhnhântâmthầnđiềutrịngoạitrúởMinnesotađãchothấycóđếnmộtnửasốbệnhnhânnàyhútthuốc,mộttỷlệcaohơnrấtnhiềusovớitỷlệtrungbìnhcủatoànnướcMỹ.Hainămsauđó,giảngviêntâmlýhọccủatrườngĐạihọcColumbia,AlexanderGlassman,pháthiệnra60%sốngườinghiệnthuốclánặngmàôngđangnghiêncứutrongmộtcôngtrìnhnghiêncứukhôngdínhdánggìđếnnạnhútthuốccótiềnsửmắcbệnhtrầmcảmnghiêmtrọng.Saunhữngkếtquảtìmđược,vàonăm1990,ôngđãtiếnhànhmộtcôngtrìnhnghiêncứulớnvớiđốitượnglà3200ngườitrưởngthànhđượclựachọnngẫunhiên.Vềsau,côngtrìnhnàyđượccôngbốtrêntuầnbáoTheJournalofAmericanMedicalAssociation(TạpchíHiệphộiYkhoaMỹ).Cóđến74%sốngườitrongthờigianđượcchẩnđoánbịrốiloạntâmlýcóhútthuốcvà14%bỏhútthuốctrongcùngthờigianđó.Vớinhữngngườigặpcácvấnđềvềtâmlý,có53%ngườihútthuốc,và31%nóikhôngvớithuốclátrongcùngthờigianđượcchẩnđoánlàcóbệnh.Khicácvấnđềvềtâmlý

giatăng,mốiliênquancủanóvớinạnhútthuốccũngtrởnênmạnhmẽhơn.Cóđến80%nhữngngườinghiệnrượuvàgần90%bệnhnhânmắcbệnhtâmthầnphânliệthútthuốc.Trongmộtnghiêncứucókếtquảđặcbiệtđángsợ,cácchuyêngiatronglĩnhvựctâmthầnhọccủaAnhđãsosánhhànhvihútthuốccủamộtnhómtrẻkhoảng12hoặc13tuổicóvấnđềvềtìnhcảmvớihànhvicưxửcủanhómtrẻởcùngđộtuổikhôngcóbấtkỳrắcrốinào.Dùcòníttuổinhưngcóđếnmộtnửasốtrẻcóvấnđềhúttừ21điếuthuốctrởlênmỗituầntrongkhiđó,tỷlệnàyởnhữngđứatrẻbìnhthườngchỉlà10%.Nhưvậy,tuytổngtỷlệhútthuốcgiảm,nhưngthóiquennàylạitậptrungvàonhữngthànhviêngặpnhiềukhókhănnhất,sốngbênlềxãhội.

Córấtnhiềugiảthuyếtgiảithíchcholýdotạisaothóiquenhútthuốclạiliênquanchặtchẽđếnthếvớicácvấnđềtìnhcảm.Giảthuyếtđầutiênchorằngcácyếutốdẫnđếntìnhtrạngmẫncảmvớiảnhhưởngcósứclâylancủanạnhútthuốc-chẳnghạnnhưsựtựtivìđờisốnggiađìnhkhônglànhmạnhvàhạnhphúc-cũngchínhlànguyênnhângâyratìnhtrạngtrầmcảm.Vàđãcónhữngbằngchứngbanđầuchothấycảhaivấnđềtrênđềudonguyênnhânchungliênquanđếngengâyra.Chẳnghạn,nhiềungườichorằngtrầmcảmlàcănbệnhgặpphảido,hoặcítnhấtmộtphầndonhữngrắcrốinảysinhtrongquátrìnhsảnxuấtnhữngchấthóahọcnàođócóvaitròquantrọngtrongnão,đặcbiệtlàcácchấtdẫntruyềnthầnkinhnhưseronotin,dopamine,vànorepinephrine.Nhữngchấtnàycónhiệmvụđiềuchỉnhcânbằngtrạngtháitâmlýcủaconngười,giúptạonêntrạngtháitựtin,ưuthếlàmchủvàtâmlývuivẻ,thoảimái.CácchấtmatúynhưZoloftvàProzackhiếnngườidùngcảmthấyhưngphấnlàdochúngkíchthíchnãosảnxuấtnhiềuchấtserotoinhơnởnhữngngườibìnhthường:haynóicáchkhác,cácchấtnàybùđắplạilượngserotointhiếuhụtởnhữngngườimắcchứngtrầmcảm.Vàdườngnhưnicotincũngcótácđộngtươngtựtớihaichấtdẫntruyềnthầnkinhcònlại-dopaminevànorepinephrine.Nóitómlại,vềbảnchất,nhữngngườihútthuốcbịtrầmcảmdùngthuốclánhưmộtphươngthuốctiếtkiệmđểtrịchứngbệnhnàycủamình,mộtphươngthuốcchophéptăngthêmlượngchấthóahọctrongnãocầnđểthựchiệncácchứcnăngnhưbìnhthường.Tácđộngnàymạnhđếnmứckhingườinghiệnthuốccótiềnsửbệnhtâmlýdừnghútthuốc,nguycơtiếptụcrơivàotìnhtrạngtrầmcảmởhọrấtcao.Trongtrườnghợpnày,tínhkếtdínhcủathóiquenhútthuốccaohơnmứcbìnhthường:nguyênnhânkhiếnnhữngngườihútthuốcthấykhóbỏđượcthóiquennàykhôngchỉlàdohọnghiệnnicotinmàcònbởivìnếukhôngcónicotin,họsẽphảiđốimặtvớinguycơchịucácchứngsuynhượcthầnkinh.

Đâylàmộtthựctếthậtđángsợnhưngnócũnggợimởnhữngsuynghĩvề

điểmyếurấtlớncủathuốclá:nếucóthểchữadứtđiểmcănbệnhtrầmcảmởnhữngngườihútthuốc,chúngtacóthểkhiếnchothóiquennàyởhọdễdàngbịphávỡ.Vàđiềunàyđãxảyrađúngnhưthế.Giữanăm1980,cácnhànghiêncứucủaxínghiệpdượcphẩmGlaxoWellcomeđãtiếnhànhthửnghiệmtrênquymôlớnmộtloạithuốcchốngtrầmcảmmớicótênlàBupropion.Vàhọvôcùngngạcnhiênkhibắtđầuthuđượcbáocáovềtìnhtrạnghútthuốctừnhữngđốitượngthửnghiệmloạithuốcmớinày.AndrewJohnston,ngườiđứngđầubộphậndượcphẩmtrịbệnhtâmlýcủahãngchobiết:“Chúngtôibắtđầunhậnđượcnhiềuphảnhồitừcácbệnhnhân.Họthôngbáo‘Tôikhôngcònmuốnhútthuốcnữa’,hay‘Tôiđãhútítthuốchơnrồi’,hay‘Thuốckhôngcònmanglạicảmgiácdễchịunữa’.Trongtrườnghợpnày,tahoàntoàncóthểnghĩđếnnhiệmvụthuthậpbáocáoởnhữngngườikháccócùngcươngvịnhưtôi,vànhưthếtôisẽkhôngcầnphảibậntâmvàmấtthờigianxửlýcácbáocáođó.Nhưngtôivẫntiếptụcthuthập.Điềunàythậtkhôngbìnhthườngchútnào”.Đólàthờiđiểmnăm1986,trướckhimốiliênhệgiữathóiquenhútthuốcvàchứngbệnhtrầmcảmđượchiểurõtườngtận,chínhvìthếlúcđó,hãngdượcphẩmnàyrấthoangmang.Songhọnhanhchóngnhậnrarằng,thuốcchốngtrầmcảmbuprotionđangđóngvaitrònhưmộtchấtthaythếchonicotin.Johnstongiảithích:“Dopaminedonicotinkíchthíchsinhrasẽđitớivỏnãotrướctrán.Trongnãobộ,đólàtrungtâmđemlạicảmgiácvuivẻ,thoảimáichoconngười.Mọingườitinrằngdopaminelàchấttạoracáccảmgiácvuivẻ,thoảimái,khỏemạnhcảvềthểxáclẫntinhthần,chấtnàycóliênquanđếnthóiquenhútthuốc,đócũnglàmộttrongnhữnglýdokhiếnviệcbỏthuốctrởnênhếtsứckhókhăn.Ngoàidopamine,nicotincònlàmtănglượngchấtnorepinephrinetrongnão,vàđâylàlýdogiảithíchtạisaokhichúngtacốtìmcáchtừbỏthuốc,takhôngcònnhậnđượcnhiềunorepinephrinenữa,tahayloâuvàdễcáukỉnh.Thuốcbuprotionđồngthờigiảiquyếtđượccảhaivấnđề:tănglượngdopamine,khiếnngườinghiệnkhôngcòncảmgiácthèmthuốc;thaythếmộtsốnorepinephrine,giúphọkhôngcòncảmgiáclolắng,bồnchồnvàcáctriệuchứngthườnggặpkhibỏthuốc”.

GlassWellcomechothửnghiệmloạithuốcnày(trênthịtrườngdướicáitênZyban)ởnhữngngườinghiệnthuốclánặng(nhữngngườimỗingàyhúttừ15điếutrởlên),vàhãngđãthuđượcnhữngkếtquảrấtđángchúý.Trongthửnghiệmnày,23%sốngườihútthuốcthamgiakhóatưvấnchốnghútthuốcvàuốngthuốctrấnanbỏđượcthuốcsaubốntuần.Consốnàyởnhữngngườithamgiakhóatưvấnvàdánmiếngthuốcnicotinlà36%cònsửdụngthuốcZybanlà49%.TỷlệnhữngconnghiệnnặngvừauốngthuốcZybanvừakếthợpdùngmiếngthuốcnicotindừnghútthuốcsaumộtthánglà58%.ThúvịhơnnữalàZoloftvàProzac-hailoạithuốckíchthíchsố

lượngserotoninsinhra-lạidườngnhưkhôngcótácdụnggìvớingườinghiệnthuốc.Haynóicáchkhác,hailoạithuốcnàykhôngđủmạnhđểcânbằngvàchuyểnđổitrạngtháitâmlýcủachúngta;trạngtháitâmlýnhấtthiếtphảichuyểnđổichínhxáctheođúngnhưhướngchuyểnđổitrạngtháikhitahấpthụnicotin.Tuynhiên,nhưthếkhôngcónghĩaZybanlàmộtthầndược.Cũngnhưtấtcảthuốctrợgiúpcainghiệnkhác,Zybankhôngthànhcôngnhiềulắmvớinhữngbệnhnhânnghiệnthuốccựcnặng.NhưngthànhcôngbanđầucủanóđãchứngtỏrằngchúngtahoàntoàncóthểtìmramộtĐiểmBùngPhátnhắmvàoyếutốkếtdínhkhigiảiquyếtnạnhútthuốc,vàchỉcầnxóasổđượcchứngtrầmcảm,chúngtacóthểtậndụngđượctriệtđểđiểmyếutốiquantrọngnàycủatoànbộquátrìnhgâynghiện.

Ngoàiphươngántrên,còncómộtbiệnphápnữacũngcókhảnăngtrởthànhĐiểmBùngPhátkhigiảiquyếtvấnđềdotínhkếtdínhgâyra.Nếuquaytrởlạixemxétnhữnggìxảyravớicáccôbé,cậubéđộtuổimớilớntronggiaiđoạnbắtđầuhútthuốc,biệnphápđótrởnênrấtrõràng.Giaiđoạnđầukhimớithửhútthuốc,cácemchỉlànhữngngườihútthuốcvớimứcđộkhôngthườngxuyên.Thỉnhthoảnglắm,cácemmớiđụngtớithuốclá.Nhưngsauđó,hầuhếtcácemđềunhanhchóngbỏhút,vàkhôngbaogiờhútlại.Chỉcósốítnhiềunămsauvẫntiếptụchútmàkhôngbịnghiệnhẳn.Còn1/3trongsốcácemsẽtrởthànhngườihútthườngxuyên.Tuynhiên,điềuthúvịvềgiaiđoạnnàylàởchỗcácemtrongnhómcuốithườngmấtkhoảngbanămđểchuyểntừhútthuốcngẫuhứngsanghútthuốcthườngxuyên-thườnglàtừnămcácem15tuổichođếnkhicácem18tuổi-vàrồitrongnămhaybảynămtiếptheothóiquencủacácemsẽtăngnhanhđềuđặn.NealBenowitz,chuyêngianghiêncứuvềhiệntượngnghiệncủatrườngĐạihọcCaliforniaởSanfrancisco,chobiết:“Khihútthuốcởmứcđộthườngxuyên,mộthọcsinhtrunghọccũngkhônghúthếtmộtgói/ngày.Phảiđếnnăm20tuổi,họmớihútởmứcđộđó”.

Quátrìnhnghiệnnicotinkhôngdiễnrangaylậptức.Cầnphảicóthờigianmớicóthểkhiếnchohầuhếtmọingườilệthuộcvàothuốclá,vàbởicáccôbé,cậubéhútthuốckhimới15tuổikhôngcónghĩalàchắcchắnhọsẽtrởthànhnhữngngườinghiệnthuốclá.Nhưvậy,chúngtasẽcóbanămđểngăncảnquátrìnhnàyởcácem.Khôngnhữngthế,nghiệnnicotinkhôngphảilàmộthiệntượngpháttriểntheoquyluậttuyếntính.Nếumỗingàycầnphảihútmộtđiếuthuốc,nhưthếkhôngcónghĩalàbạnđãhơinghiệnthuốc.Nếucầnphảihúthaiđiếumộtngày,chưachắcmứcđộnghiệncủabạnđãcaohơnmộtchút.Vànhưthếmườiđiếumộtngàycũngkhôngthểbiếnmứcđộnghiệncủabạncaohơngấpmườilầnsovớimứcđộnghiệnkhibạnchỉhútmộtđiếu.Thayvàođó,hiệntượngnàychothấycómộtĐiểmBùngPhát

trongquátrìnhmắcnghiện,haycòngọilàngưỡngnghiện,rằngnếuhútdướimộtsốlượngthuốcnhấtđịnhnàođó,bạnsẽkhôngbịnghiện,nhưngchỉcầnvượtquaconsốđó,chắcchắnbạnsẽmắcnghiện.Đâylàcáchhiểuhoànchỉnhnhấtvềnhữngđốitượnghútthuốckhôngthườngxuyên:đólànhữngngườikhôngbaogiờhútđủsốchạmđếnngưỡngnghiện.Trongkhiđó,mộtngườinghiệnnặnglạilàngười,ởmứcđộnàođó,đãvượtquangưỡngnày.

Vậythếnàolàngưỡngnghiện?Khôngaitinrằngngưỡngnghiệnởmỗingườihoàntoàngiốngnhau.NhưngBenowitzvàJackHenningfield-hainhànghiêncứuhàngđầutrênthếgiới-đãđưaramộtsốphỏngđoándựatrênkinhnghiệm.Theohaiông,nhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyênlànhữngngườicókhảnănghúttớinămđiếumỗingàymàkhôngmắcnghiện.Phỏngđoánnàygợiýlượngnicotincótrongnămđiếuthuốc(khoảngtừbốnđếnsáumilligramnicotin)cóthểrấtgầnvớingưỡngnghiện.Từđó,BenowitzvàJackHenningfieldcũngđưarađềxuấtrằngcáchãngsảnxuấtthuốclácầnphảihạlượngnicotincótrongmỗiđiếuthuốcsaochongaycảnhữngngườinghiệnnặngnhất(nhữngngườihútkhoảng30điếumỗingày)nhiềunhấtcũngchỉcóthểhấpthụđược5milligramtrongthờigianlà24tiếng.NhưcảhaiđãphátbiểutrongtờbáorấtcóuytínNewEnglandJournalofMedicine(TạpchíYhọcNewEngland),lượngnicotin“nênởmứcđộvừađủđểngănchặnhoặchạnchếsựpháttriểncủaquátrìnhgâynghiện,vẫnphảicungcấpđủlượngnicotinchokhẩuvịđểkíchthíchđượccảmgiác”.Haynóicáchkhác,cáccôbé,cậubétrongđộtuổi“teen”tiếptụchútthửchỉlàvìtrướcđócácemđãtừngthử,vìthóiquennàycótínhlâylan,vìnhữngđứatrẻsànhsỏihútthuốc,vàcònvìcácemmuốnmìnhcũngđượcnhưthế.Nhưngvìlượngnicotinđượcgiảmxuốngdướingưỡngnghiệnnênthóiquennàyởcácemkhôngcònđộkếtdínhnữa.Hútthuốcsẽkhôngcòngiốngvớicănbệnhcúmmàgầngiốngvớihiệntượngcảmlạnh:dễmắcnhưngcũngdễchữa.

Quantrọngởđâylàphảiđặthaiyếutốkếtdínhnàytheođúngquyluậtgầnxa.Chođếnnay,cácphongtràochốnghútthuốcluôntậptrungvàoviệctănggiábánthuốc,cắtgiảmcácchươngtrìnhquảngcáothuốclá,phátnhữngthôngđiệpvềsứckhỏetrêncácphươngtiệnphátthanhvàtruyềnhình,hạnchếnhữngnơichophéphútthuốcxuốngmứctốithiểu,vàtuyêntruyềnthôngđiệpchốnghútthuốclátrongnhàtrường.Thếnhưngtrongsuốtgiaiđoạnchiếndịchđầythamvọng,cóvẻnhưtoàndiệnvàrộngkhắpnàydiễnra,sốlượngthanhthiếuniênhútthuốclạităngvớitốcđộchóngmặt.Chúngtaluônnghĩđếnviệcthayđổiquanniệmcủacácemvềthuốcláởtầmvĩmôsongchúngtalạikhôngthểtiếpcậnvớinhómvịthànhniêncầnphảiđượcthayđổiquanđiểmtrướcnhất.Chúngtachỉnghĩđếnviệcchặn

đứngnhữngảnhhưởngtừnhữngcánhâncóvaitròlàNgườiBánHàngtrongnạnhútthuốc.Nhưngnhữngảnhhưởngnàycàngngàycàngcóvẻnhưkhôngthểphávỡnổi.Nóitómlại,vìmộtlýdonàođó,chúngtađãtinrằngchúngtacầnphảixửlýtoànbộvấnđềngaylậptức.Nhưngthậtra,chúngtakhôngcầnphảilàmnhưthế.CáichúngtacầnchỉlàtìmracácĐiểmBùngPhátđánhvàoyếutốkếtdính,vànhữngđiểmnàylạiliênquannhiềuđếnhiệntượngtrầmcảmvàngưỡngnghiệnnicotin.

Bàihọcthứhairútrakhisửdụngchiếnthuậtđánhvàoyếutốkếtdínhcònchophépthanhthiếuniêntiếpcậnvớimộtphươngphápthửnghiệmhợplýhơn.Biệnpháptriệtđểchốnglạimatúytrướcđâydựatrêntiềnđề:thửđồngnghĩavớinghiện.Chúngtakhôngmuốnconemmìnhdùngheroin,cầnsa,haycocainebởivìđốivớichúngta,ảogiácdonhữngchấtnàygâyramạnhđếnmứcngaycảlượngdùngrấtnhỏcũngcóthểdẫnđếnnghiện.Nhưngliệuchúngtacóbaogiờnghenóitớisốliệuthốngkêvềmatúytráiphépdomộtcuộcthínghiệmtiếnhànhhaykhông?Theosốliệutrongcuộcđiềutracáchộgiađìnhvềviệclạmdụngthuốcnăm1996,có1,1%nhữngngườiđượcphỏngvấnchobiếthọđãdùngheroinítnhấtmộtlần.Nhưngchỉcó18%trongsố1,1%mộtnămtrướcthờiđiểmphỏngvấnvẫntiếptụcdùngthuốc,và9%mộtthángtrướcđóvẫndùngthuốc.Rõràng,đâykhôngphảilàđoạnmôtảvềmộtloạimatúycótínhkếtdínhđặcbiệt.Sốliệuđốivớinhữngtrườnghợpdùngcocainethậmchícònđángchúýhơn.Trongsốnhữngngườiđãtừngthửcocainechỉcó0,9%(tứclàchưađến1%)thườngxuyêndùngloạimatúynày.Nhưvậy,thửdùngvànghiệnnặnglàhaikháiniệmhoàntoànkhácnhau;haynóicáchkhác,mộtloạimatúycóthểdễlâylankhôngcónghĩalàđộkếtdínhcủanóchắcchắnsẽcao.Trênthựctế,córấtnhiềunhữngngườicóvẻnhưđãthửdùngcocaineítnhấtmộtlầncóthểchochúngtabiết:hammuốnmạnhmẽmuốnthửthứgìnguyhiểmtrongthanhthiếuniênlàđiềukháphổbiến.Đólànhữnggìcácemlàm.Đólàcáchcácemhọchỏitừthếgiới,vàtronghầuhếttrườnghợp,tứclàkhoảng99,1%trườnghợpcódùngcocain,việcthửdùngkhôngđemlạibấtkỳhậuquảđángtiếcnào.Chúngtacầnphảingừngđấutranhchốnglạihìnhthứcthửnghiệmnày.Chúngtaphảichấpnhậnvàthậmchíphảinhiệttìnhủnghộnó.ThanhthiếuniênluônmêmẩntrướcnhữngngườinhưMaggie-chịhầuphòng,BillyG.vàPamP.,vàđúnglàcácemnênbịnhữngngườinhưthếmêhoặcnếuchỉđểvượtquanhữngsuynghĩmớilớnrằngcáchsốngtốtnhấtlànổiloạn,ngỗngượcvàthiếutráchnhiệm.

Lúcnày,tôichorằngrấtcầnnhắclạimộtđiềuđãđượcnhắcđếnngaytừđầuchương,mộtcâunóicủaDonaldRubinsteinmôtảvấnnạntửvẫnđãănsâunhưthếnàovàovănhóalớptrẻởMicronesia:

Rấtnhiềucậubécốtìmcáchtựvẫnthừanhận,lầnđầutiêntrôngthấyhoặcnghethấycóngườitựvẫn,cácemmớichỉkhoảng8đến10tuổi.Cácemtìmcáchtựvẫntheokiểuđangchơitròbắtchước,hoặcbàytròthínghiệm.Chẳnghạnnhưcâuchuyệndướiđây,mộtcậubé11tuổiđãtreocổngaytạinhàmìnhvàkhimọingườipháthiệnrathìcậuđãbấttỉnh,lưỡicậuthècảrangoài.Saunày,cậugiảithíchhànhđộngđólàdomuốnthửtreocổxemsao.Cậubảomìnhkhôngmuốnchết.

Bikịchởđâykhôngphảilàởchỗcậubénàychỉlàmthếvìmụcđíchthửnghiệm.Tấtcảnhữnggìcácemlàmlàthửxemsao.Bikịchlàởchỗcácemđãchọnthửmộtthứkhôngthểthửđược.Vàđángtiếclàkhôngcómộtdạngtựtửnàoantoàn,cóthểgiúpbảotoànmạngsốngcủanhữngcậubétrênhònđảoMicronesia.NhưngvẫncómộtdạnghútthuốcantoànvànếuchúýđếnnhữngĐiểmBùngPhátcủaquátrìnhmắcnghiện,chúngtacóthểtạoramộtthóiquenhútthuốcantoànhơncũngnhưítkếtdínhhơn.

8.KếtluậnTậptrung,thửnghiệmvàtintưởng

Cáchđâykhônglâu,mộtytátênlàGeorgiaSadlerđãmởmộtchiếndịchtuyêntruyềnnhằmnângcaohiểubiếtvànhậnthứccủacộngđồngngườidađenởSanDiegovềhaicănbệnhđáitháođườngvàungthưvú.Vớimongmuốntạoramộtphongtràophòngngừatrongdânchúng,Sadlertổchứcnhữngbuổithảoluậntrongcácnhàthờnằmquanhthànhphốcủangườidađen.Tuynhiên,kếtquảđạtđượcthậtđángthấtvọng.“Cólẽcóđếnhơn200ngườiđếndựlễnhàthờnhưngchỉcókhoảngtrêndưới20ngườiởlạithamgiabuổinóichuyện.Mànhữngngườinàylạilànhữngngườiđãcóhiểubiếttươngđốivềhaicănbệnhnóitrên,họởlạichỉvìmuốntìmhiểukỹthêmmàthôi.Nhữnggìthuđượckhiếnchúngtôicảmthấyrấtnảnlòng”.Vậylà,Sadlerkhôngthểđưathôngđiệpcủamìnhvượtrakhỏiphạmvinhómnhỏhai20đó.

Sadlerthấyrằngcầnphảiđặtchiếndịchnàytrongmộtbốicảnhhoàntoànmới.Bàđoán:“Cólẽsaukhibuổilễkếtthúc,mọingườiđềumệtvàđói.Cuộcsốnglúcnàocũngbậnrộn.Vàhọchỉmuốnvềnhàthậtnhanhmàthôi”.Địađiểmtuyêntruyềncũnglàmộtyếutốcầnphảithayđổi.Mộtđịađiểmtuyêntruyềntốtphảilànơimàchịemphụnữcóthểnghỉngơi,thưgiãn,nơihọcóthểdễdàngtiếpthunhữngýtưởngmới,cũngnhưcóthờigianvàcơhộilắngnghenhữngđiềutrướckiachưabaogiờbiếttới.Vaitròcủangườiđưatinmớicũngrấtquantrọng,đóphảilàngườicóchútítkhảnăngcủaNgườiKếtNối,NgườiBánHàngvàNhàThôngThái.Bêncạnhđó,Sadlercònphảichúýđếnviệcápdụngmộtphươngpháptruyềnđạtthôngtinmới,cótínhkếtdínhhơnnữa.Vàtrênhết,nhữngthayđổinàyphảiđượcthựchiệntheomộthìnhthứcnàođósaochosốtiềnchirakhôngvượtquákhoảntiềnítỏimàbàđãcốgắngquyêngóptừngchútmộttừcáctổchứctừthiệnvàcácnhómquyêngóp.VậygiảiphápcủaSadlerlàgì?Bàđãchuyểnđịađiểmtuyêntruyềntừnhàthờsangthẩmmỹviện.

“Đólànhữngkhángiảbấtđắcdĩphảingồinghevìhọkhôngthểbỏđi”.Sadlernói”Nếumuốntếttóc,nhữngphụnữnàycóthểngồitrongthẩmmỹviệntừhaiđếntámtiếngđồnghồliền”.Nhàtạomẫutóccómốiquanhệrấtđặcbiệtvớikháchhàng.“Khitìmđượcaiđócóthểlàmđẹpchomáitóccủamình,chúngtacóthểvượtquãngđườngdài100dặmchỉđểtìmgặpngườiđó.Nhàtạomẫuchínhlàbạncủachúngta.Họởbêntakhitatốtnghiệpphổthông,khitakếthôn,vàkhitacóđứaconđầulòng.Đólàmốiquanhệlâu

dài,cótínhchấttintưởnglẫnnhau.Vàrõràng,lúcnàotacũngcầnmộtngườithợcắttóc”.Nghềtạomẫucũngcónétkháđặcbiệt,dườngnhưnócókhảnăngthuhútmộtmẫungườinhấtđịnhnàođó-mộtmẫungườigiaotiếpthoảimáivàdễdàngvớinhữngngườikhác,mẫungườicórất,rấtnhiềumốiquanhệxãhộikhácnhau.TheoSadler,“Họ(nhữngnhàtạomẫutóc)lànhữngngườicótàigiaotiếpbẩmsinh.Họthíchtròchuyệnvớingườikhácvàthườngrấtnhạycảmbởiluônphảiđểmắtxemkháchhàngcủamìnhtrôngthếnào”.

Sadlertậphợpđượcmộtnhómnhàtạomẫutóctrongthànhphốthamgiamộtloạtcáckhóahuấnluyện.Bàmờimộtnhànghiêncứuvănhóadângianđến,hướngdẫnchonhữngngườithợlàmtócnàycáchtruyềnđạtthôngtinvềcănbệnhungthưvúsaochothuyếtphụcnhất.“Chúngtôimuốndựavàocácphươngphápgiaotiếptruyềnthống.Tuyêntruyềnkhôngphảilàđứnglớpgiảngbài.Chúngtôihivọngrằngởmộtnơinhưthế,chịemphụnữsẽmongmuốnchiasẻnhữnghiểubiếtcủamìnhvớinhau,họsẽmuốntiếptụccácbuổinóichuyệntrongnhữnglầnlàmtóckhác.Vàsẽdễdànghơnbiếtbaonếutagắnkếtnhữngkiếnthứccầnthiếtvàomộtcâuchuyện”?Vớisuynghĩnhưvậy,Sadlerduytrìmộtvòngcungcấpổnđịnhnhữngthôngtinmới,nhữngtingiậtgân,vànhữngmẩuchuyện“khaivị”vềcănbệnhungthưvúởcácthẩmmỹviệnsaochocứmỗilầnkháchhàngquaytrởlại,nhàtạomẫutócsẽcósẵnthôngtinmớiđểbắtđầucâuchuyện.Sadlercũngsoạnranhữngtàiliệuđượcinkhổlớntrênnhữnggiấybảnrộngcốtđểgiữchotàiliệuđượcnguyênvẹnkhiđểchúngtrongmộtsalonnhốnnháo,lộnxộnluônđôngkháchvàora.Khôngnhữngthế,Sadlercònthiếtlậphẳnmộtchươngtrìnhđánhgiáđểtìmhiểuxemmọiviệctiếntriểnthếnàocũngnhưđánhgiáđúngmứcthànhcôngcủa“cácchuyêngiatưvấn”trongquátrìnhthayđổiquanniệmcủaphụnữvàđưahọđếnvớicácchươngtrìnhxétnghiệmkiểmtrabệnhđáiđườngvàungthưvú.Nhữnggìtìmđượcchothấytoànbộchươngtrìnhđãthựcsựhiệuquả.Rõràng,ngườitahoàntoàncóthểlàmđượcrấtnhiềuviệctolớnkểcảkhiphảibắtđầutừnhữngthứrấtnhỏ.

XuyênsuốtcácluậnđiểmtrongcuốnĐiểmBùngPhátnày,chúngtađãbắtgặprấtnhiềucâuchuyệntươngtựnhưthế-từcuộcchiếnchốngtộiphạmtrênđườngphốNewYorkđếntròchơitruytìmkhobáucủahãngColumbiaRecordClubdoLesterWundermankhởixướng-vàđặcđiểmchunggiữacáccâuchuyệnnàylàđứctínhkhiêmtốncủacácnhânvật.SadlerkhôngtìmđếnViệnUngThưQuốcGiahaySởYtếbangCaliforniađểhuyđộnghàngtriệuđôlachomộtchiếndịchcảnhbáodânchúngđượcdàndựngcôngphutrênmạnglướitruyềnthôngđaphươngtiện.SadlerkhônggõcửatừngnhàquanhcáckhuvựclâncậnSanDiego,đểvậnđộngmọingườiđichụpxét

nghiệmkhốiumiễnphí.Bàcũngkhôngmởmộtchiếndịchdồndậptrênđàiphátthanh,daidẳngkêugọimọingườiphòngchốngvàđikiểmtra.Thayvàođó,bàchỉdùngsốngânsáchítỏivàtìmcáchsửdụngchúngmộtcáchthôngminhvàcóhiệuquảnhất.Bàthayđổibốicảnhphátđicácthôngđiệpcủamình.Bàthayđổingườiđưatin,vàthayđổicảchínhthôngđiệp.Haynóicáchkhác,bàđãtậptrungtấtcảnỗlựccủabảnthânchỉnhằmvàomộtsốyếutốcơbảnmàthôi.

ĐâylàbàihọcđầutiênrútratừĐiểmBùngPhát.Khởiphátmộtđạidịchbaogiờcũngđòihỏisựtậptrungmọinguồnlựcvàomộtsốđiểmmấuchốt.TheoQuyLuậtThiểuSố,NgườiKếtNối,NhàThôngTháivàNgườiBánHànglànhữngngườichịutráchnhiệmkhởiphátcácđạidịchtruyềnkhẩu.Điềuđócónghĩalànếutamuốnkhởiphátmộtđạidịchtruyềnkhẩuthìtấtcảmọinguồnlựcchỉnêntậptrungvàobanhómngườitrên,chứkhôngnêndàntrảiratấtcảcácnhóm.Chínhvìthế,cóbáovớiWilliamDawesrằngquânAnhđangtràntớicũngkhônggâyrađượctácđộngnàotớingườidânkhaihoangcủaxứNewEngland.NhưngnếuthôngtinđượctruyềntớiPaulReverethìđólạilàmộtsựkhácbiệtrấtlớngiữathấtbạivàchiếnthắng.Haychẳnghạnnhư,nhữngngườidựngchươngtrìnhBlue’sCluesđãtạorađượcmộtchươngtrìnhtruyềnhìnhcôngphu,dùchỉđượcphátsóngtrongnửagiờđồnghồnhữngvẫnđượccácemthiếunhirấtyêuthích.Tuynhiên,nhữngngườinàyđãnhậnthấyrằngnếuchỉxemchươngtrìnhmộtlần,cácemsẽkhôngthểnàonhớvàhọcđượctấtcảnhữnggìcầnphảihọcvànhớ.Chínhvìvậy,họđãthựchiệnmộtđiềuchưabaogiờdiễnraởcácchươngtrìnhtruyềnhìnhkhác:khiphátsóng,Blue’sCluesđượcphátliêntụctrongnămngàyliêntiếpnhau.Tươngtựnhưvậy,SadlercũngkhôngcốgắngtiếpcậntấtcảmọiphụnữtạiSanDiegongaylậptức.Màngượclại,bàdùngtấtcảnhữngnguồnlựcsẵncóvàdồnvàomộtđịađiểmtrọngyếu-đólàphòngthẩmmỹ.

Khinhìnvàocáchìnhthứccanthiệpcótrọngtâmvàmụctiêunhưthế,mộtnhàphêbìnhcóthểsẽnhầmlẫnhìnhthứcnàyvớicácgiảiphápBăngytế.NhưngchúngtakhôngnênnhìnnhậncụmtừgiảiphápBăngytếkianhưmộtthuậtngữcóthểkhiếnngườidùngphảimấtthểdiện.Trênthựctế,Băngytếlàmộtgiảipháprấtlinhhoạt,thuậntiệnvàkhônghềtốnkémđốivớivôsốcácvấnđềphátsinhngoàidựkiến.Tronglịchsửcủamình,cólẽBăngytếđãgiúphàngtriệungườimangnócóthểtiếptụclàmviệc,chơitennis,nấuăn,đidạokhiđánglẽrahọphảidừngtấtcảcáchoạtđộngđólại.Băngytếthựcsựlàgiảipháphữuhiệunhấtbởinócóthểgiảiquyếtmộtvấnđềvớimứctiêutốncôngsức,thờigianvàtiềnbạcthấpnhất.Tuynhiên,theobảnnăng,chúngtathườngkhôngchúýnhiềuđếngiảiphápnàybởicóđiềugì

đótrongmỗiconngườichúngtaluônđưarachỉthịrằngcâutrảlờichomộtvấnđềphảitoàndiệnvàrằnghẳnphảicóưuđiểmkhichúngtaápdụngdaidẳngvàbừabãicácnỗlực,rằngsựchậmrãivàổnđịnhsẽđiđếnđíchchiếnthắng.Nhưnglẽdĩnhiên,gắngsứcmộtcáchbừabãi,cẩuthảkhôngphảilúcnàocũngđemlạihiệuquả.Nhiềukhi,chúngtalạicầnđếnmộtconđườngtắtthuậntiệnhơn,mộtcáchthứcgiảiquyếtđượcnhiềuvấnđềtừnềntảngítỏi,vàđóchínhlàđiềucuốicùngmàĐiểmBùngPhátmuốnnóiđến.

Tuynhiên,lýthuyếtvềĐiểmBùngPhátyêucầuchúngtaphảiđiềuchỉnhlạicáchchúngtachiêmnghiệmcuộcsốngxungquanhmình.Trongcuốnsáchnày,tôidànhrấtnhiềuphầnbànluậnvềnhữngđặctrưngtrongcáchchúngtaliênkếtvớinhữngthôngtinmớimẻvàliênkếtvớinhữngcánhânkhác.Chúngtathườngkhóđoántrướcnhữngthayđổidiễnranhanh,mạnhvàsâusắc.Chúngtacũngkhôngthểnàotưởngtượngđượcmộtmảnhgiấykhiđượcgấphơn50lầncóthểsẽchạmtớimặttrời.Luôncómộtngưỡnggiớihạnđốivớisốlượnghìnhthứckinhnghiệmmàmỗichúngtacóđược,sốngườimàchúngtathựcsựyêuthương,cũngnhưsốngườiquenmàchúngtathựcsựbiếtrõ.Chúngtathườngcảmthấykhókhănkhigặpphảinhữngvấnđềđượcđịnhnghĩatrừutượngnhưngkhivấnđềđóđượcthểhiệndướidạngnhữngtìnhthếkhókhăn,tiếnthoáilưỡngnancủaxãhội,chúngtalạigiảiquyếtrấtdễdàng.Tấtcảnhữngdạngnóitrênđềulàbiểuhiệncủanhữngnétđặctrưngtrongsuynghĩvàcảmxúccủaconngười,vàcủacảsựchốibỏquanniệmrằngchúngtahànhđộngvàgiaotiếptheophươngthứctrựctiếp,rõràngvàdễhiểu.Quanniệmấykhôngđúngvìthựcchấtphươngthứchànhđộngvàgiaotiếpcủachúngtakhábừabãi,khôngtheomộtquycủnàovàcũngkhônghềdễhiểu.HaichươngtrìnhSeasameStreetvàBlue’sCluesthànhcôngphầnlớnlàbởivìnhữnggìhọthựchiệnkhônglộdiệnrõràng.AibiếttrướcđượcrằngnhânvậtBigBirdsẽđượcgánchonhữngtínhcáchcủangườilớn?Hayaicóthểđoántrướcđượcrằngsẽchẳngcóvấnđềgìxảyranếutăngsốcôngnhântrongmộtnhàmáytừ100lên150người,nhưngviệctăngtừ150côngnhânlên200côngnhânlạicóthểdẫnđếnnhữngrắcrốirấtlớn?Trongcuộcthửnghiệmkiểmtratêntrêndanhbạđiệnthoạimàtôiđãnóiđến,tôikhôngchắcrằngcóbấtkỳaicóthểđoánđượcsốđiểmcaosẽluôntrên100cònsốđiểmthấpchắcphảidưới10.Chúngtathườngchorằngmọingườirấtkhácnhau,nhưngthựctếlạikhôngphảinhưthế.

Thếgiớinày-phầnlớnlànhưnhữnggìchúngtamongmuốn-lạikhôngthốngnhấtvớinhữngsuynghĩtrongtrựcgiáccủachúngta.ĐâycũngchínhlàbàihọcthứhaicủacuốnĐiểmBùngPhát.Nhữngconngườiđãkhởiphátthànhcôngcácđạidịchxãhộikhôngchỉlàmtheonhữngđiềumàhọcholàđúng.Họluônkiểmchứngtỉmỉhànhđộngbằngtrựcgiáccủamình.Nếu

khôngcóbằngchứngvềnhữngĐiểmBùngPhát,nhữngbằngchứngmáchbảohọrằngtrựcgiáccủahọvềthếgiớithựcvàảolàsailầmthìgiờđâySeasameStreetcũngchỉlàmộtdấuchúbịlãngquêntronglịchsửtruyềnhình.ChiếchộpvàngcủaLesterWundermancólẽsẽvẫnmangcáivẻcủamộtýtưởngngâyngônếuôngkhôngchứngminhđượcnómanglạihiệuquảcaohơnđếnnhườngnàosovớimộtquảngcáobìnhthườngtheokiểucũ.ViệckhôngaiphảnứnggìtrướctiếngkêuthétcủacôgáitộinghiệpKittyGenovesesẽmãicóvẻnhưlàmộttrườnghợpthểhiệnrõsựlạnhlùngcủaconngườiđốivớinhaunếucácthửnghiệmtâmlýtỉmỉkhôngchothấyảnhhưởngtolớncủahoàncảnhđốivớinhữngcánhâncómặttrongđó.Muốnhiểuđượccácđạidịchxãhội,trướctiên,chúngtaphảihiểurằng,quátrìnhgiaotiếpcủaconngườicónhữngquyluậtriêng,khônggiốngnhưbìnhthườngvàtráingượchoàntoànvớinhữnggìchúngtavẫnnghĩ.

Vàcuốicùng,ẩnsaunhữngđạidịchbùngphátthànhcônglàniềmtinsắtđárằngthayđổilàđiềucóthể;rằnghànhvivàđứctincóthểbiếnđổihoàntoànkhiconngườiđứngtrướcnhữngđộngcơthúcđẩyphùhợp.Điềunàyđốinghịchvớimộtsốgiảđịnhthâmcăncốđếnhấtcủachúngtavềbảnthânmình,vàvềnhữngngườisốngxungquanh.Chúngtaluônthíchnghĩvềmìnhnhưnhữngcánhântựchủ,khôngbịchiphốibởihoàncảnhbênngoài,vàrằngviệcchúngtalàai,chúngtahànhđộngnhưthếnàolànhữngthứđãđượcgenditruyềnvàtínhcáchcủabảnthânmỗichúngtamặcđịnhvĩnhviễn.SongnếuxemxétvídụvềnhữngNgườiBánHàng,NgườiKếtNối,vềchuyếndạhànhcủaPaulRevere,chươngtrìnhBlue’sClues,Quytắc150,nỗlựctẩyrửaxeđiệnngầmởNewYorkvàLỗiQuyKếtCơSởchúngtasẽtìmđượcmộtkếtluậnhoàntoànkhácvềcáthểđượcgọilàconngười.Trênthựctế,chúngtathườngphảichịunhữngtácđộngrấtlớntừmôitrườngbênngoài,từnhữnghoàncảnhtứcthìmàchúngtatìnhcờxuấthiệntrongđó,vàtừtínhcáchcủanhữngngườiđangsốngxungquanhchúngta.ViệccọrửahìnhsơnvẽtrêntườnggatàuđiệnngầmđãbiếnngườidânNewYorkthànhnhữngcôngdântốthơnhẳn.Việcyêucầucáchọcsinhtrườngdòngphảinhanhchânlênđãbiếnhọtrởthànhnhữngcôngdânlạnhlùngtrướcđaukhổcủangườikhác.HànhđộngtựvẫncủamộtchàngtraidanhgiavọngtộctrênhònđảoMicronesiađãkíchphátmộtđạidịchtựvẫnkéodàitrongsuốtmộtthậpkỷ.ĐặtmộthộpvàngnhỏởgócđoạnquảngcáobăngđĩacủaColumbiaRecordClubtìnhcờđãdẫnđếnviệckháchhàngồạtđặtmuabăngđĩaquathư.Tìmhiểukỹhơnvềnhữnghànhvichịusựchiphốicủahoàncảnhnhưhànhvihútthuốc,tựvẫn,hayphạmtộitứclàchúngtađangtìmcáchđánhgiáxemchúngtabịảnhhưởngthếnàotrướcnhữnggìchúngtanhìnthấy,nghethấy,cũngnhưđánhgiáxemđộnhạycảmcủachúngtalớnđếnthếnàotrướcnhữngchitiếtnhỏnhấtcủacuộcsốnghằngngày.Đếnđây,tacóthể

hiểuđượctạisaonhữngthayđổimangtínhxãhộilạikhôngbềnlâuvàthườngkhôngthểcắtnghĩanổi,lýdolàbởivìchínhbảnchấttựnhiêncủaconngườichúngtacũngdễthayđổivàkhógiảithíchđược.

SongnếuthếgiớicácĐiểmBùngPhátcàngkhóxâmnhập,vàthườngdễthayđổi,thìchúngtasẽcàngcónhiềuhivọngtìmragiảiphápgiảiquyếttìnhthế.Chỉcầnthayđổiquymôcủanhóm,chúngtacóthểđẩynhanhmứcđộlĩnhhộiýtưởngmớicủahọlêncao.Nếuthayđổicáchtruyềnđạtthôngtin,chúngtacóthểcảithiệnđángkểtínhkếtdínhcủathôngtinđó.Nếuđơnthuầntìmkiếmvàtiếpcậnsốítnhữngcánhânđặcbiệt,nắmgiữphầnlớnquyềnnăngxãhội,chúngtacũngcóthểđịnhhìnhnêntoànbộquátrìnhcủađạidịch.CácĐiểmBùngPhátcuốicùnglàsựtáikhẳngđịnhtiềmnăngthayđổivàquyềnnănghànhđộngcótưduycao.Hãyngắmnhìnthếgiớixungquangta.Thếgiớiđógiốngnhưmộtcáigìđóbấtđộng,khônglaychuyểnđược.Nhưngthựcrađiềuđókhôngđúng.Chỉcầnmộtcúđẩydùlànhẹnhất-vàođúngvịtríthíchhợp-thếgiớiđósẽbùngnổ.

LờiđềNhữngbàihọcvềđiểmbùngpháttrongthựctế

KhônglâusaukhiĐiểmBùngPhátrađời,tôitìnhcờgặpvànóichuyệnvớimộtchuyêngiadịchtễhọc,ngườiđãdànhgầnhếtsựnghiệpcủamìnhchocuộcđấutranhchốnglạiđạidịchAIDS.Ônglàngườisâusắc,haynảnlòngtheokiểumàbạncóthểtưởngtượngraởmộtngườingàyngàyphảitiếpxúcvớimộtcănbệnhkhủngkhiếp.Chúngtôingồitrongmộtquáncàphê,nóichuyệnvềcuốnsáchnày,rồiôngchợtnóiđiềugìđórấtđángchúý.“TôikhôngbiếtliệucuộcsốngcủachúngtacótốtđẹphơnkhôngnếuchúngtakhôngbaogiờpháthiệnravirusAIDS?”.Tôikhôngchoôngnóithựcýmình,hayôngđanghốitiếcchovôsốmạngsốngđãđượccứuthoáthoặckéodàisựsốngnhờvàoloạithuốcchữaHIVvàthửnghiệmAIDS.Theoông,vềcơbảnđạidịchAIDSlàmộthiệntượngxãhội,lâylanlàdođứctin,kếtcấuxãhội,tìnhtrạngnghèođói,địnhkiếnvàđặcđiểmcủamộtcộngđồngdâncưgâyra.Nhưngđôikhi,chúngtalạikhôngđểýtớinhữngđặcđiểmsinhhọcchínhxáccủaloạivirusnày,chínhvìthếlẽrachúngtacóthểchặnđứngsựlâylancănbệnhAIDShiệuquảhơnrấtnhiềunếutậptrunggiảiquyếtcácvấnđềvềđứctin,kếtcấuxãhội,tìnhtrạngnghèođói,vàđặcđiểmdâncư.Vàkhinghenhữnggìnhàdịchtễhọctâmsự,tôichợtkhámphárarằng:đóchínhlànhữnggìtôicốgắnggửigắmquaĐiểmBùngPhát!

TrongmộtlớptiếngAnhtôihọccáchđâykhálâu,thầygiáođãnóirằng,sáchlàthứtàiliệusống,sinhđộng,ngàycàngphongphú,vàcógiátrịhơnsaumỗilầnđọcmới.Thựcra,tôivẫnchưahoàntoàntinvàođiềunàychođếnkhiviếtĐiểmBùngPhát.Tôicứviết,nhưngkhôngđịnhhướngrõđốitượngnàosẽlàđộcgiảcủamình,vànếucóhữuíchthìtínhhữuíchđósẽđượcsửdụngtrongnhữnglĩnhvựcnào.Nhữngsuynghĩnhưthếcóvẻtáobạo,vàtựtinquámứcđốivớimộtngườicầmbútnhưtôi.Nhưngchỉmộtnămsaukhisáchxuấtbản,tôiđãngậptrongcácláthưchiasẻýkiếncủađộcgiả.Tôinhậnđượchàngnghìnthưđiệntửquatrangwebwww.gladwell.com.Tôiđượcmờiphátbiểutạicácbuổihộithảo,cuộchọpcủacáctrạicứutế,cũngnhưcáchộinghịbánhàng.Tôicũngcónhữngbuổigiaolưutrựctuyếnvớicácchủdoanhnghiệp,nhữngnhàthiếtkếgiàydép,nhữngnhàhoạtđộngcộngđồng,thànhviênbanquảntrịcủahãngphimvàrấtnhiều,rấtnhiềunhữngngườikhácnữa.Mỗilầnnhưthế,tôilạikhámphárathêmnhữngđiềumớivềcuốnsáchcủamình,cũngnhưhiểuthấulýdotạisaoĐiểmBùngPhátcóvẻnhưđãđánhtrúngvàochỗnhứcnhối.

ỞNewJersey,nhàtừthiệnSharonKarmazinđãmuabatrămcuốnĐiểmBùngPhátvàgửitớitấtcảcácthưviệncôngcộngcủabangnày,bàhứasẽtàitrợchobấtkỳýtưởngnàonảyranhờảnhhưởngtừquyểnsách.Karmazinnóivớicácthủthư:“Cácbạnhãydùngýtưởngtrongcuốnsáchnàyvàtạoranhữngđiềumớimẻ.Xinđừnglấynhữngýtưởnghìnhthànhtừtrướcđó,nhữngýtưởngmàcácbạnmuốnthựchiệnchobằngđược”.Chỉtrongthờigianvàitháng,gần100.000đôlatổngsốtiềntàitrợchocácĐiểmBùngPhátđãđượctraocho21thưviệntrêntoànbang.XinkểrađâytrườnghợpcủathưviệncôngcộngRosellenằmtrênmộtconphốnhỏ,khuấtsaunhữngbụicây.Dovịtríkhuấtnẻonhưthếnênthưviệnnảyraýtưởngtreobiểnbáoquanhthànhphố,hướngdẫnđườngtớithưviệnvàđãnhậnđượckhoảntiềntàitrợchoýtưởngcủamình.MộtthưviệnkháclạidùngsốtiềntàitrợdạycáchsửdụnginternetchonhữngcánhânđóngvaitròlàNgườiKếtNốitrongnhómnhânvậtcóuytínthườngđếnthưviện,đểtừđóthuhútthêmnhiềungườiủnghộchothưviệncủamình.Trongkhiđó,mộtthưviệnkháclạidùngtiềntàitrợmuatàiliệuvàsáchhọctiếngTâyBanNha,thưviệnnàyhivọngcóthểthuhútđượcsựthamgiacủanhữngngườidânchịunhiềuthiệtthòitrongthịtrấncủamình.Cáckhoảntàitrợchỉkhoảngvàinghìnđôla,cònbảnthânnhữngýtưởnglạikhônghề“khiêmtốn”chútnào-vàđómớichínhlàđiểmmấuchốtmàtôimuốnđềcậpđến.

ỞCalifornia,KenFuternick,mộtgiảngviêngiáodụchọccủatrườngĐạihọcCaliforniatạiSacramento,chobiếtcuốnsáchcủatôigợichoôngýtưởngthuhútgiáoviênđếndạytạinhữngtrườngcónhiềuvấnđề.Theoông:“Luônxuấthiệnmộtthếbírấtthúvị.Nhữnghiệutrưởnggiỏiluônnói:‘Tôisẽkhôngquảnlýmộttrườngcóvấnđềtrừphitôicógiáoviêngiỏi’,còngiáoviêngiỏilạinói:‘Tôisẽkhôngđidạyởmộttrườngnhưthếtrừkhiởđócóhiệutrưởnggiỏiquảnlý’.Đâyđúnglàvòngluẩnquẩn,cácnỗlựckhôngbaogiờcóthểphávỡ,bứtrađược”.ỞnhữngkhuvựccóthunhậpthấpcủavùngOakland,trongcácngôitrườngmàFuternickdồnhếttâmtrícủamình,cóđến40%giáoviênkhôngđủtrìnhđộđứnglớp,họchỉlàmviệcdựatrênkiếnthứccơbảnđượcđàotạotronghainămđể“đápứngtìnhtrạngkhẩncấp”.“Cólần,tôihỏicácgiáoviên‘Anh/chịmấtnhữnggìkhidạyởmộtngôitrườngnằmởvùngcóthunhậprấtthấp,vớinhiềugiađìnhchỉcóbốhoặcmẹ,vàkhôngantoànnhưthếnày?”,Futernicktiếptụccâuchuyện:“‘Lươngbổng’?Họđáp,cóthể.‘Lớphọccóquymônhỏ,íthọcsinhhơn’?Họgậtđầu,cóthể.Tấtcảnhữngchitiếttôiliệtkêđềucótínhhấpdẫnnhấtđịnh,nhưngtôikhônghiểu,liệukhibấtkỳmộtdanhmụcnàotrongnhữngthiếuhụttrênđượcđápứngđầyđủ,cácgiáoviêncóđảmđươngtốttráchnhiệmcủamìnhhaykhông”.Từvídụtrên,tacóthểdễdàngđiđếnkếtluận,giáoviênlànhữngngườiíchkỷvàkhôngtậntình,họkhôngsẵnlònglàm

việcởnhữngnơicầnhọnhất.NhưngnhưFuternickbănkhoăn,điềugìsẽxảyrakhingữcảnhyêucầuđượcthayđổi?Futernickđưaraýtưởng:tuyểncáchiệutrưởngchonhữngtrườngcóvấnđề,rồisauđóchonhữnghiệutrưởngnàythờigianmộtnămđểtậphợpnhữnggiáoviêncótrìnhđộđượckéotừcáctrườngtốtvềthànhmộtnhómđảmnhậnnhữngtráchnhiệmmới-nhómnàysẽcùngnhaunhậnnhiệmvụởmộtngôitrườngmới(FurtenickhivọngmộtnămsauýtưởngnàysẽđượcthựchiệntrênkhắpOakland).Chúngtavẫnbiết:trênchiếntrường,nhữngthửtháchthườngkhiếnngườitaphảinảnchívàcoilàbấtkhảthikhiđốimặtmộtmìnhđộtnhiênsẽtrởnêndễdànghơnkhitacùngnhauchiếnđấutrongmộtnhómgắnbókhăngkhít.Conngườikhôngthayđổi,nhưngcáchđưaranhiệmvụchohọđãkhôngcònnhưtrướcnữa.TheoFuternick,nguyêntắcnàycũngđúngtrongcáclớphọc:giáoviênsẽsẵnlòngđảmnhiệmnhữngnhiệmvụkhókhănnếutronghọ,xuấthiệncảmgiácrằngcónhữnggiáoviênnhiềukinhnghiệmvàrấtcóchuyênmônkhácđangđứngcạnh,chungsứcvớihọ.ĐâycũnglàmộtbàihọcrútratừĐiểmBùngPhát,mộtbàihọcmàtôichưabaogiờtưởngđếnlàcóthểápdụngởmộtkhuvực“đen”củaOakland.

MộttrongnhữngđiềuthôithúctôiviếtĐiểmBùngPhátlànhữngbíẩncủadịchtruyềnkhẩu-mộthiệntượngmàtấtcảmọingườiđềucholàrấtquantrọngnhưngdườngnhưkhôngmộtaibiếtphảiđịnhnghĩanónhưthếnào.Đâychínhlàchủđềmàtronggầnmộtnămquarấtnhiềuđộcgiảđãviếtchotôi,vàcũnglàchủđềmàtôidànhnhiềuthờigiansuynghĩnhất.Lúcnày(chứkhôngphảitrướckiakhibắttayvàoviếtcuốnsách),tôimớithấyrõrằng,chúngtagầnnhưluôntrongtrạngtháisắpbướcvàomộtthờikỳtruyềnkhẩu.Nhưngthậtnghịchlý,tấtcảnhữngrắcrốiphứctạp,biếnđổikhônlườngcủasựviệccộngvớitìnhtrạngítđượctiếpxúcvớicácthôngtinvềnhữngthayđổicủamộtnềnKinhTếMớilạikhiếnchúngtangàycàngphảilệthuộc,dựadẫmnhiềuhơnvàonhữnghìnhthứcgiaotiếpxãhộihếtsứcsơkhai.ChúngtaphảidựavàonhữngcánhâncóvaitròcủamộtNgườiKếtNối,mộtNhàThôngThái,mộtNgườiBánHàngtrongcuộcsốngđểxửlýnhữngphứctạpnảysinhtrongthếgiớihiệnđại.Đâycũnglàchứcnăngcủarấtnhiềuyếutốvàthayđổikhácnhautrongxãhội,trongđótôimuốnđặcbiệtnhấnmạnhđếnbayếutốsau:tìnhtrạngcôlậpgiatăng,đặcbiệttronglớptrẻmớilớn;sứcmiễnnhiễmgiaotiếpcao;vàvaitròđặcbiệtquantrọngcủaNhàThôngTháitrongnềnkinhtếhiệnđại.

Tìmhiểuvềthờikỳcôlập

9:20sángngày5tháng3năm2001,AndyWilliam,15tuổi,bópcòkhẩusúnglụcnòngdài,cỡ0.22litrongkhuvựcvệsinhcủatrườngmìnhở

Santee,California.Trongvòngsáuphút,Andyđãbắn30phát:phátđầutiênlàvàonhàvệsinh,kếđếnlàvàosântrong,làmchếthaihọcsinhvàkhiến13họcsinhkhácbịthương.Andymớichuyểnđếnthịtrấnnày,vàđanghọcnămđầu.Cậutarấtgầy,taiđeokhuyên,cổđeomộtvòngbạccódòngchữMOUSE.Giốngnhưcáctrườnghợpkiểunày,thầycôvàbạnbècủaAndyđềukhôngthểtinnổimộtngườitrôngrấttrầmlặng,cưxửônhòanhưcậulạicóthểthựchiệnhànhđộngdãmannhưthế.

Trongcuốnsáchnày,khitìmhiểuvềnhữngđạidịchhoànhhànhtronglứatuổithanhthiếuniên,tôiđãsửdụngnghiêncứutrườnghợpnạntựvẫndiễnranhiềunămliềntronglớptrẻcủađảoquốcMicronesia.Thậtkhócóthểtìmravídụnàothểhiệnđượcxuhướngthamgiavàonhữngnghithứctựhủyhoạimìnhthiếuhiểubiết,cókhảnănglâylancaoởthanhthiếuniênmớilớngâyấntượngsâusắchơnthế.NạntựvẫnởMicronesiabắtđầutừmộtvụtựvẫnđơnlẻrấtđángchúý-mốitìnhtaybacóliênquanđếnmộtthanhniêntầnglớptrênvàcảnhtượngđầykịchtínhtrongđámtang.Chẳngbaolâusauđó,cácthanhniênkháccũngbắtđầuthựchiệnhànhvitựvẫnrậpkhuônchínhxácynhưvậy.Vàvìnhiềulýdo,chuyệnnày,đángbuồnthay,đãtrởnênhếtsứcbìnhthường.Tôiđãnghĩ,tìnhtrạngngàycàngcónhiềuthanhthiếuniênhútthuốcởphươngTâytrongthờigiangầnđâycũngnằmtrongkiểuđạidịchnày.Nhưngthựcchấthainạndịchtrênkhônghoàntoàngiốngnhau.ỞMicronesia,cáccậubémớilớnthựchiệnnhữnghànhđộnghếtsứclạlẫmđốivớitrìnhđộvănhóacủachínhcácem.Cácemkhôngbắtchướchànhđộngcủangườilớnhaychốngđốilạinhữnggìmàthếgiớingườilớnápđặtchocácem.Cácemchỉđơnthuầnlàmtheonhữngtônchỉbêntrongcủatrìnhđộvănhóa,cứnhưthểcácemhoàntoànkhôngnghethấy,khôngnhìnthấynhữnggìngườilớnnóivàlàm.Trongkhiđó,hiệntượnghútthuốcởcáccôbé,cậubétuổi“teen”lạirấtkhácbiệt.Dobắtnguồntừnhữngngườitrưởngthànhchonênhútthuốctrởthànhmộthànhđộngthểhiệnnétngườilớnhếtsứcấntượngvớicácem.Cácemhútthuốc,mộtphầnnàođó,làđểphảnứnglạinhữnglờithuyếtgiảngcủangườilớnvềsựđộchạicủathuốclá.Nhưvậy,đạidịchđầutiênlàmộtđạidịchxuấtpháttừsựcôlập,cònđạidịchthứhailàđạidịchnhằmmụcđíchchốngđối,phảnứng.Vàtôinghĩ,cácđạidịchtheokiểuđầutiênsẽkhôngbaogiờxuấthiệnởnhữngthanhthiếuniêncủacácnướcphươngTây.Nhưngtôiđãnhầm.Lúcnàyđây,chúngtađangcómộtnạndịchbắnsúngtrongtrườnghọc.

VụthảmsátởtrườngtrunghọcColumbine,Littleton,bangColoradoxảyravàongày20tháng4năm1999.Haimươithángsau,cótấtcả19vụbạolựchọcđườngkhácdiễnratrênkhắpnướcMỹ.Maymắnthay,10vụtrongsốđóđãđượcchặnđứngkịpthờitrướckhicóaibịthương-vàthậtkỳlạ,mỗi

vụnàylạicónhữngnétrấtgiốngvớivụnổsúngxảyratạitrườngColumbine.SethTrickey,mộthọcsinhlớpbảyởForthGibson,Oklahoma,kẻđãrútmộtkhẩusúngngắnbántựđộng,cỡnòng9livàbắn15phátvàomộtnhómbạncùnglớphồitháng9năm1999,bịámảnhvềnhữnggìdiễnraởColumbineđếnmứctrướckhivụviệcxảyra,cậutađãphảinhờcácchuyêngiatâmlýgiúpđỡ.Mộtnamsinh17tuổiởMillbrae,Californiacũngbịbắtsaukhiđedọasẽ“làmmộtvụColumbine”ởchínhtrườnghọccủamình.Cảnhsátđãtìmthấycảkhovũkhí,tấtcảgồm15khẩusúnglụcvàsúngtrườngkhikhámnhàcậuta.JosephDeGuzman,ởCupertino,California,đãlênkếhoạchtấncôngtrườngmìnhvàotháng1năm2001.Sauđó,cậutakhaibáovớicảnhsátrằng,nhữngkẻnổsúngtrongvụtrườngColumbine“làcáigìđórấtthật”.CóbanamsinhcũngbịbắtmộtthángsauđóởKansas,vàkhikhámxétnơiởcủacảba,cảnhsáttìmthấynhữngnguyênliệuchếtạobommìn,súngtrường,vàđạn,ngoàiracòncócảbachiếcáokhoácdàimàuđengiốngkiểuáokhoáccủanhữngkẻgâyravụthảmsátColumbine.Haingàysauđó,ởFortCollins,Colorado,cảnhsáttìmthấymộtkhotrữđạnvàsúngkhác.Ngườitađãtìnhcờngheđượcbanamsinhcóliênquanđếnvụnàymưutính“làmmộtvụColoradothứhai”.

Trênbáochí,cácvụbắnsúngđãdiễnra,vàcácvụbắnsúngtrongtươnglaiđôikhiđượcmiêutảnhưmộtphầncủalànsóngbạolựccóquymôlớnhơn.Nhưngmiêutảnhưthếlàkhôngđúngsựthật:trongkhoảngthờigiantừnăm1992đến1993,cókhoảnghơn50nạnnhânthiệtmạngởcáctrườnghọccôngtrênkhắpnướcMỹ.Năm2000,consốnàylà16.VụColumbinexảyrađúngvàothờiđiểmnạnbạolựchọcđườnggiảm,chứkhôngtăng.Ngườitacũngchúýnhiềuđếnhoàncảnhxãhộicủanhữngđứatrẻcóliênquantớicácvụviệcnày.AndyWilliamslàmộtcậubécôđơnvàthườnghaybịbắtnạt,cậulàsảnphẩmcủamộtvụlidịvàsựthiếuquantâmcủabốmẹ.ThờibáoTimeschorằng,thếgiớicủacậulàmộtnơi“tìnhtrạngnhiễmnhữngloạicỏdạicựcmạnhnhư‘loạirượusâmbanhđểlâunăm’đãtrởthànhđiềudiễnrahàngngàyđốivớimộtsốngườivàcũnglànơihànhđộnggâyrắcrốitrongtrườnghọc,đểkếtthânvớitoánanhemnhàAryanlàlựachọnrấtđỗibìnhthườngchocuộcsống”.Nhưngviệckhámphárarằngnhữngđứatrẻnàyphảilớnlêntrongbấtmãnvàcôđơngầnnhưkhôngcònlàđiềumớimẻ.CóhàngtriệuđứatrẻlớnlênbịcùngkiệtvềmặttìnhcảmnhưAndyWilliams,nhưngcácemkhôngđơngiảnbướcchânđihọcvàomộtbuổisáng,vàgiươngsúnglênbắn.SựkhácbiệtchínhlàdovụColumbine.AndybịtiêmnhiễmbởinhữnggìEricHarrisvàDylanKlebodđãlàm,cũnggiốngnhưnạntựvẫntrênquốcđảoMicronesiakhởinguồnlàdobịtácđộngkhicâuchuyệntìnhyêutaybađầykịchtínhđầutiêndiễnra.Chúngtađãsailầmkhicốcônghiểutấtcảnhữnghànhđộngnhưthếnàytheokiểuđổhết

tráchnhiệmlênnhữngảnhhưởngtừthếgiớibênngoài-khinóiđếnmộtkhuynhhướngbạolựchoặcbướcđộtpháxãhộicóquymôrộnglớn.Nhữngkiểuhànhđộngnàythựcchấtliênquanđếntìnhtrạngcôlậpcủaconngười:tuântheomộtkịchbảnnộitâmđầybíhiểm,chỉcóýnghĩatrongthếgiớikhépkínmàngườiđósống.

Vídụminhhọađiểnhìnhnhấtchokiểuđạidịchnàylàdịchngộđộcthựcphẩm,lankhắpmộtsốtrườngcônglậpcủaBỉ,vàomùahènăm1999.Đạidịchnàybắtđầukhicóhơn40emnhỏsốngởmộtthịtrấncủaBornemđộtnhiêncócảmgiáckhóchịurấtlạsaukhiuốngCoca-cola,vàsauđóphảiđưatớibệnhviệnđểđiềutrị.Haingàysauđó,thêmtámemnữacũngrơivàotìnhtrạngtươngtựởBrugge,mộtngàytiếptheocóthêm13emởHarelbeke,vàbangàysau,sốembịngộđộcđãtăngthêm42em-vàcứthế,cứthế,cuốicùngtìnhtrạngtăngdầnmởrộngđãkhiếnhơn100emphảinhậpviệndocótriệuchứngbuồnnôn,hoamắt,chóngmặt,đauđầuvàđẩyCoca-colavàođợtthuhồisảnphẩmlớnnhấttronglịchsử113nămpháttriểncủahãng.Saukhiđiềutra,thủphạmkhôngthểchốicãiđượccủavụviệcđãđượctìmra.TrongnhàmáysảnxuấtCoca-colaởAntwerp,ngườitađãsửdụngchấtcác-bonđi-ô-xítbịnhiễmbẫnđểcácbonáthóamộtmẻsiroquantrọngcủaloạinướcngọtnày.Nhưngsauđó,vụviệccànglúccàngtrởnênrắcrốihơn:khitiếnhànhkiểmtra,cácchấtnhiễmbẩntrongcác-bonđi-ô-xítđượctìmthấylàhợpchấtlưuhuỳnhcótỷlệtừnămđếnmườibảyphầntỉ.Thếnhưng,nhữnghợpchấtlưuhuỳnhnàychỉcóthểgâyracáctriệuchứngvớimứcđộlớnhơntỷlệkiacómộtnghìnlần.Tứclàvớitỷlệmườibảyphầntỷ,cùnglắmcũngchỉlàmxuấthiệnmùikhóchịu-nhưmùitrứngthối-vànhưthếnếunguyênnhânlàdocác-bonđi-ô-xítbịnhiễmbẫn,đánglẽranướcBỉchỉphảitrảiquamộtnạndịchnhănmũirấtnhỏmàthôi.Khóhiểuhơnnữa,ởbốntrongnămtrườngmàđồuốngCoca-colachấtlượngkémđượccholànguyênnhângâybệnh,mộtnửasốhọcsinhcótriệuchứngngộđộcngàyhômđóđãkhônguốngthứnướcngọtnày.Haynóicáchkhác,cólẽnhữnggìdiễnraởBỉkhônghoàntoànlàhiệntượngngộđộcCoca-cola.Vậyđólàhiệntượnggì?Thựcchấtnhữnggìxảyralàmộtkiểukíchđộngtậpthể,mộthiệntượngkhôngphảikhôngphổbiếnởlứatuổihọcsinh.SimonWessley,chuyêngiatâmthầnhọccủaĐạihọcRoyalMedicine,ởLondon,đãđithuthậpcácbàibáovềkiểukíchđộngtậpthểtronggần10nămtrời.Vàhiệngiờ,ôngđangcótrongtayhàngtrămvídụchokiểuhiệntượngnày.Quayngượctrởlạinăm1787,côngnhânmỏởvùngLancashiređộtnhiêncónhữngtriệuchứngđángngờsaukhitinrằnghọđangbịđầuđộcbởiloạivảinhiễmbẩn.TheoWessley,gầnnhưtấtcảnhữngtrườnghợpdiễnrasauđềurấtkhớpvớivụviệcbanđầunày.Cóaiđónhìnthấyhàngxómcủamìnhlănraốm,vàvìthếcũngtinrằngmìnhđangbịmộtthếlựcvôhình

nàođóđầuđộc-trướcđây,thếlựcvôhìnhhoặclàmaquỷ,hoặclàthầnlinh-vànỗisợhãisẽkhiếnngườiđócócảmgiáclolắng,bồnchồn.Sựlolắng,bồnchồnlạidẫnđếntìnhtrạnghoamắt,chóngmặt,buồnnôn,Ngườiđóbắtđầuthởgấpvàrồisuysụphẳn.Nhữngngườikháckhinghethấygiảđịnhtrên,hoặcnhìnthấytìnhtrạngcủacác“nạnnhân”,cũngbắtđầucảmthấybồnchồn,lolắng.Rồihọcảmthấybuồnnôn.Rồithởgấp.Họsuysụpvàtrướckhitabiếtđượcgốcrễvấnđề,tấtcảmọingườiđềuởtrongtìnhtrạngthởgấpvàsuysụp.Wessleynhấnmạnh,nhữngtriệuchứngnàyhoàntoànlàthật,chúnglàmộtkiểuhìnhthứcthịuycủanhữngnguycơdotưởngtượngmàra.Wessleychobiết:“Hiệntượngnàydiễnracựckỳphổbiến,vàgầnnhưlàchuyệnrấtbìnhthường.Songnhưthếkhôngcónghĩalàthầnkinhtayếuhaytabịđiên”.ChuyệnxảyraởBỉcólẽđãbịtrầmtrọnghóabởinỗisợhãicủangườidânBỉvềhiệntượngthứcănchođộngvậtcóchứađi-ô-xinbịnhiễmbẫntrongthờigiangầnđó.Vàđâylàmộtvídụkháđiểnhìnhchokiểubồnchồncólâylantheomộtmẫuchuẩnhơn.Chẳnghạnnhư,sựhoảngsợcủacáchọcsinhkhingửithấymùitrứngthốitrongCoca-colachínhlàmộtkiểukíchđộng.CũngtheoWessley:“Đasốnhữngsựviệcnhưthếkhôngphảilàdohiệntượngbấtbìnhthườngnàomàchínhlànhữngthứmùirấtnhẹgâyra.Đócóthểlàthứmùilạtỏaratừmáyđiềuhòachẳnghạn”.Sựviệcnàyxảyratrongtrườnghọccũnglàmộtđiềuthườngthấyởcácvụkíchđộngtậpthể.“Nhữngvụkíchđộngtrướcđâyluôndínhdángđếncácemhọcsinh”.Wessleytiếplời“ĐãtừngcómộtvụrấtnổitiếngởAnh,trongđóhàngtrămnữsinhđãquỵvìsuynhượctrongsuốtlễhộinhạcJazztổchứcởNottinghamshirenăm1980.Nhữngnữsinhnàyquylỗichomộtnôngdânphunthuốctrừsâu,gâyrahiệntượngđóởhọ”.Trongsuốtbathếkỷqua,ngườitađãghilạiđượchơn150vụkíchđộngxảyratrongcáctrườnghọc.

LiệuchúngtacónênxemxétnhữngvụkíchđộngtậpthểnhưvụsợCoca-colaởBỉtheohướngnghiêmtrọnghaykhông?Câutrảlờilàkhôngcần.Mộtphầncủahiệntượngnàylàhộichứnglolắng,bồnchồnẩnsâu.Hơnnữa,nhữngemhọcsinhcócảmgiácốmyếuđãkhônggiảvờcónhữngtriệuchứngnhưvậy:cácemthựcsựốm.Cũngcầnphảinhậnrarằngđôikhihànhvimangtính“đạidịch”ởcácemkhôngcómộtnguyênnhâncóthểxácđịnhvàduylýnàogiảithíchđược:Cácemốmchỉđơngiảnlàvìcácemkhácđãốm.Hiểutheohướngnày,tasẽthấyđợtbùngnổcácvụbắnsúngtrongtrườnghọchậuColumbinecũngkhôngnằmngoàiquyluậtđó.CácvụnổsúngbùngnổvìvụColumbineđãxảyra,vàbởivìảnhhưởngtừnhữnghànhvitựsát,gâyấntượngsâusắc,vàtheomộttônchỉnàođóởlứatuổithanhthiếuniên-dùlàtựvẫn,hútthuốc,mangsúngtớitrườnghaysuynhượcsaukhiuốngmộtlonCocavôhại-đềuvôcùngdễlâylan.

Theotôi,chínhphươnghướngpháttriểncủathanhthiếuniêntrongnhữngnămgầnđâyđãgópphầngiatăngtiềmnăngchokiểutìnhtrạngcôlậpnày.Chúngtachocácemthêmtiền,nhờthếcácemcóthểxâydựngthếgiớivậtchấtvàxãhộicủariêngmìnhmộtcáchdễdànghơn.Chúngtachocácemthêmthờigiansốngvớiriêngmình-vàítthờigianđồnghànhcùngngườilớn.Chúngtachocácemsửdụngemail,máynhắntin,vàđặcbiệtlàđiệnthoạiđểcácemcóthểlấpđầycácđiểmchếttrongngàybằnggiọngnóicủabạnbè-nhữngđiểmchếtmàcólẽtrướcđâyđãđượclấpđầybằngsựcómặtcủangườilớn.Đólàmộtthếgiớiđượcđiềukhiểnbởitínhhợplýcủadịchtruyềnkhẩu,bởinhữngthôngđiệpcósứclâylancaomàcácemtruyềnđitrongcộngđồngsốngcủathếhệmình.Lúcnày,Columbinelàmộtđạidịchtrongtìnhtrạngcôlậpđángchúýnhấttrongcộngđồng“teen”.Nhưngmọichuyệnkhôngchỉdừngtạiđó.

Thậntrọngvớitìnhtrạngsứcmiễnnhiễmgiaotiếptăngcao

MộttrongnhữngđiềutôikhôngnhắcđếnnhiềutrongĐiểmBùngPhát,nhưnglạiđượcnhiềungườihỏi,đólàtácđộngcủaInternet-đặcbiệtlàthưđiệntử-tớiquanđiểmcủatôivềdịchtruyềnkhẩu.Rõràng,emaildườngnhưđãkhiếnvaitròcủanhữngNgườiKếtNốitrởnênlỗithời,hayítnhấtđãgâyranhữngbiếnđổirấtlớntrongvaitròđó.Trênthựctế,emailthựcsựgiúpchúngtacóthểtiếpcậnhiệuquảvàdễdàngvớimọingười-nhữngngườiđócóthểlàkháchhàng-nhữngngườimàtakhônghềquenbiết.

KevinKelly,mộttrongnhữngcốvấnrấtcóuytíntrongchiếnlượcKinhTếMới,đãviếtvềcáimàônggọilà“hiệuứngfax”(đâylàmộtdạngkháccủahiệuứngemail).Chiếcmáyfaxđầutiênrađờilàkếtquảcủahàngtriệuđôlanghiêncứuvàcảitiếnkhôngngừng,giábánlẻtrênthịtrườngcủanólúcbấygiờlà2000đôla.Nhưngnólạilàthứđồbỏbởikhôngcómộtmáyfaxnàokhácgiaotiếpvớinó.Chiếcmáyfaxthứhaiđãvựcdậygiátrịcủamáyfaxđầutiên.Tiếpsauđó,sựrađờicủamáyfaxthứbacũngcàngkhẳngđịnhgiátrịcủahaichiếcmáytrướcđó,vàcứthế,cứthế.TheoKelly:“Bởicácmáyfaxđượckếtnốivớinhautrongmộtmạnglướinênmỗichiếcmáyfaxđượcthêmvàosẽlàmtănggiátrịcủatấtcảnhữngchiếcmáyfaxhoạtđộngtrướcđó”.Khitamuamộtchiếcmáyfax,nhữnggìtacóđượckhôngchỉcóthế,tacònmuađượccảquyềntruycậpvàotoànbộhệthốngfax-vàmónhàngnàyrõràngcógiátrịhơnbảnthânchiếcmáyrấtnhiềulần.

Kellygọihiệntượngdâychuyềnnhưvậylà“hiệuứngfax”hayquyluậtsinhsôi,vàôngcũngchorằngđólàmộtkháiniệmcựckỳcấptiến.Trongnềnkinhtếcũtrướcđây,giátrịcủahànghóacóđượclànhờtìnhtrạngkhan

hiếmcủahànghóađó.“Nhữngbiểutượngthịnhvượng”thườngthấy-nhưkimcương,vàng-lànhữngmónđồquýbởichúngrấthiếm.Vàkhimộtmónđồnàođótừkhanhiếmtrởnênrấtnhiều-nhưxăngdầuvàohaithậpkỷ1980và1990-nósẽmấtđigiátrịbanđầuvốncó.Nhưngchuỗilogiccủamộtmạnglướilạihoàntoànngượclạivớiquyluậtnày.Giờđây,sứcmạnhvàgiátrịcủahànghóalạiđếntừchínhsựphongphúdưthừacủasảnphẩm.Khitacàngtạoranhiềuphiênbảncopyphầnmềmcónghĩalàngàycàngcónhiềungườimuốnthamgiavàomạnglướimàtalậpnên,mạnglướiđónhờthếsẽngàycàngmạnhlên.Vàđâycũngchínhlàlýdotạisaoemaillạiđượcgánchoquyềnnănglớnđếnnhưvậy:emaillàcôngcụtốithượngcóthểdễdàngtạoranhữngmạnglướicánhânkiểunày.

Nhưngliệuđiềuđócóđúngkhông?Tươngtựnhư“hiệuứngfax”hay“hiệuứngemail”,đạidịchcũngtạoracácmạnglưới:mộtviruschuyểntừngườinàysangngườikia,lanrakhắpcộngđồng,vàkhicàngcónhiềungườinhiễmvirus,đạidịchđócàngmạnh.Nhưngđồngthờiđâycũngchínhlàlýdotạisaocácđạidịchthườngđiđếnđiểmkếtthúc.Khinhiễmcáccănbệnhdễlâynhưcúmhoặcsởi,cơthểtasẽsinhramộtloạichấtmiễndịchtrướcnhữngcănbệnhđó,vàkhicóquánhiềungườicókhảnăngmiễndịchtrướcmộtloạivirus,đạidịchđósẽphảichấmdứt.Theotôi,khinóiđếncácđạidịchxãhội,chúngtađãkhôngquantâmthíchđángđếnvấnđềmiễnnhiễmnày.

Cuốinhữngnăm1970,cácdoanhnghiệpbắtđầunhậnrarằngđiệnthoạilàmộtphươngtiệntiếpcậnkháchhàngtiềmnăngthựcsựrẻvàhiệuquả.Từđótrởđi,sốlượngcuộcgọigiaodịchtớicáchộgiađìnhmụctiêuđãtănggấpmườilần.ĐâycóvẻnhưlàmộtvídụrấthayminhhọachonhữnggìKellynóiđến-tiềmnăngkinhtếcựckỳtuyệtvờicủamạnglướiviễnthôngmàtấtcảchúngtacùngsửdụng-ngoạitrừchitiếtởmộtsốkhíacạnhchủchốtnhấtđịnh,sựbùngnổcủaviệcsửdụngđiệnthoạilạikhôngcóvẻgìgiốngvớiquyluậtsinhsôichútnào.Trênlýthuyết,khingàycàngcónhiềungườisửdụngđiệnthoại,mạnglướiđiệnthoạisẽtrởnênmạnhhơn.Nhưngtrênthựctế,trongsuốtkhoảnghơn25nămqua,tínhhiệuquảcủacáccuộcgiaodịchtầmxađãgiảmxuống50%.Nhữngkhoảnchikhôngđángkể-nhữngkhoảncógiátrịtrongkhoảngtừ25đến30đôlanhưkhoảntiềnđặtmuabáovàtạpchí-chỉđơngiảnlàkhôngcònmangtínhkinhtếnhưkhitatiếpthịsảnphẩmquađiệnthoại.Nằmtrongmộtmạnglướilớncóthểsẽlàđiềurấttuyệtvờivàtrêncơsởlýthuyết,mạnglướicànglớn,sứcmạnh,tầmảnhhưởngcủachúngcàngcao.Thếnhưngkhiquymômộtmạnglướipháttriểnthìcũnglàlúccácchiphívềthờigian,thiệthạiphátsinhdomỗithànhviêncủamạnglướigâyracũngtăngtheo.Đólàlýdotạisaongườitakhông

hứngthúvớihìnhthứctiếpxúcvớicácnhàtiếpthịtrênđiệnthoạinữa,vàcũnglàlýdotạisaohầuhếtchúngtađềulắpđặtcácmáytrảlờitựđộngvàmáyhiệnsốngườigọi.Mạnglướiđiệnthoạilớnvàcồngkềnhđếnmứcchúngtacàngngàychỉcònquantâmtớiviệcsửdụngnócóchọnlọc,tứcsửdụngnókhicầnthiết.Chúngtađãdầntrởnênmiễnnhiễmvớiviệcsửdụngđiệnthoại.

Vàliệuđiềutươngtựcóxảyravớihệthốngemailhaykhông?Tôivẫncònnhớlầnđầutiêntôinhậnđượcemaillàvàokhoảnggiữanăm1990.Tôiháohứcchạynhanhvềnhàvàbấmcáimôđem4800bốt.Tôiluônnhậnđượcthưtừbốnngườibạntốt.Vàsaukhinhậnđượcthư,tôithườnglàmgì?Ngaylậptức,tôisoạnmộtláthưdàivàlịchsựhồiđáplại.Cònbâygiờmỗikhithứcdậyvàobuổisángsớm,đếnbênchiếcmáyvitính,tôithườngnhậnđượckhoảnghơnsáumươiláthưvàsựháohứctrướcđâyđãđượcthaybằngnỗikhiếpsợ.Tôinhậnđượccảnhữngláthưquảngcáomàmìnhkhônghềtrôngđợivànhữngcâuchuyện,mẩuchuyệncườimàtôikhônghềquantâm.Khôngchỉcóthế,nhữngngườitôikhôngthựcsựquantâmlạiviếtthưyêucầutôilàmnhữngthứmàtôikhôngthíchthú.Vậytôisẽphảiđáplạisaođây?Tôisoạnnhữngbứcthưcựcngắn-hiếmkhidàiquáhaidòng-vàphảimấthaihoặcbangàytôimớiđáptrảthưmọingười,cũngcónhiềuláthưtôikhôngviếtlạimộtdònghồiđápnào.Tôiđoán,điềutươngtựnhưvậycũngxảyravớinhữngngườidùngemailkháctrênkhắpthếgiới:chúngtacàngnhậnđượcnhiềuemail,cácthưhồiđápcủachúngtasẽcàngtrởnênngắn,cóchọnlọchơnvàthườngtrìhoãnlâuhơn.Tấtcảnhữngbiểuhiệntrênđềulàhộichứngmiễndịch.

ĐiềukhiếnemailtrởnêndễdàngbịmiễnnhiễmchínhlànhữngthứbanđầukhiếnnócóvẻrấthấpdẫnvớinhữngngườinhưKevinKelly:thậtdễdàngvàkinhtếbiếtbaokhisửdụnghìnhthứcliênlạcnàyđểtiếpcậnmọingười.Trongmộtnghiêncứugầnđây,cácchuyêngiatâmlýhọcpháthiệnrarằng,nhómgiaotiếpquacácphươngtiệnđiệntửxửlýcácýkiếnmàhọkhôngđồngtìnhrấtkhácvớinhómgiaotiếptrựctiếpmặtđốimặt.Theokếtluậncủacácnhànghiêncứu,nhữngngườicósuynghĩbấtđồngluônthểhiệnquanđiểmcủahọthườngxuyênnhấtvàkiênđịnhnhấtkhigiaotiếptrựctuyến.“Trongkhiđó,khigiaotiếptrựctiếpmặtđốimặt,chỉcósốítngườinhậnđượcsựquantâmcaonhấttừphíađasốmọingườivàsốítngườinàycũngcóảnhhưởnglớnnhấtđếnýkiếnriêngcũngnhưquyếtđịnhcuốicùngcủacácthànhviênthuộcnhómđasố”.Haynóicáchkhác,việcthểhiệnquanđiểmtráingượccàngtrởnênkhókhănhơnkhigiaotiếpxãhội,tínhđúngđắncủanhậnđịnhnàytrongcáccuộctranhluậnngàycàngcao.Cáckiểugiaotiếpkháccũngtuântheoquyluậttươngtự.Việcmọingườicóthểgửi

emailmàchẳngcầntốnmộtxunàokhihọcóđịachỉcủachúngtađồngnghĩavớiviệchọsẽgửithưthườngxuyênvàliêntục.Nhưngsựpháttriểnnhưvậycũngnhanhchóngtạorasứcmiễnnhiễm,vàkhiếnchúngtaphảiđánhgiácaohơnnữacáchthứcgiaotiếpmặtđốimặt-tức,nhữngcuộcgiaotiếpcủanhữngngườichúngtathựcsựquenthânvàtintưởng.

Theotôi,sailầmtrong“hiệuứngfax”đãđượclặpđilặplạiởnhữngngườitiếpthịvànhữngngườitruyềnđạtthôngtin.Cáchãngquảngcáothườngquyếtđịnhđăngtảiquảngcáocủamìnhtrêncáctrangbáovàchươngtrìnhtruyềnhìnhdựatrênmứcchiphímàhọphảibỏra:Họsẽmuabấtcứgócquảngcáonàonếuchiphíbỏrathấpnhấtnhưngvẫnthuhútđượcsựchúýnhiềunhấttừcáckhángiả.Nhưngcònsựmiễnnhiễmcủakhángiảthìsao?Cáchnghĩcủacáchãngquảngcáođãkéotheorấtnhiềucôngtyđầutưvàolĩnhvựcquảngcáotruyềnhình,khiếnchothờilượngphátcủacácchươngtrìnhnàytăngcaohơnbaogiờhết.Chínhvìvậy,thậtkhómàtinđượcrằngmọingườivẫncònđểýxemquảngcáonhưtrướcđây.Điềunàycũngđúngvớinhữngtờbáođănghàngtrămquảngcáocùnglúc,vànhữnglềđườngcứmộttrămbướcchânlạitreođầycácbiểnquảngcáo.Khimọingườibịngậplụttrongđốngthôngtinvàsinhramộtkiểumiễnnhiễmtrướcnhữngdạnggiaotiếptruyềnthống,họsẽchuyểnsựtậptrungchúýcủamìnhsanglờikhuyênvàthôngtinvềnhữngngườimàhọkínhtrọng,ngưỡngmộ,vàtintưởngtrongcuộcsống.PhươngthuốcchữalànhsứcmiễnnhiễmởconngườichínhlàphảitìmrađượcnhữngcánhâncóvaitròlàNhàThôngThái,NgườiKếtNốivàNgườiBánHàng.

TìmkiếmNhàthôngthái

MỗikhinhìnvàomộtgóixàbôngtắmvẫncònnguyênvẹncủahãngIvory,tôilạingónghiêngvàcướiphálên.Trongnhữngdòngthôngtinvềsảnphẩmđượcviếttrênbaobìcómộtdòngchữnhưsau:“Cóthắcmắc?Cóýkiến?Xinhãygọisố1-800-395-9960”.LiệucóaitrêntráiđấtnàylạicóthắcmắcvềbánhxàbôngIvorychứ?Đúngralà,cóailạicảmthấythắcmắcvềbánhxàbôngnàycầnthiếttớimứcphảigọiđiệnngaychocôngtychứ?Tấtnhiên,câutrảlờilà:trongkhihầuhếtchúngtakhôngbaogiờnhấcđiệnthoạivàấngọisốđóthìmộtphầntrămrấtnhỏnhữngngườicựckỳkhóhiểucóthểđôilúclạicóýmuốnthôithúcphảigọiđiệngiảiđápbằngđượcthắcmắccủamình.Đólànhữngngườirấtyêuthíchxàbông.HọlànhữngNhàThôngTháitrongcácvấnđềliênquanđếnxàbông,vànếucôngviệccủachúngtacóliênquantớimặthàngnày,tốthơnlàchúngtanênđốixửthậttốtvớinhữngcánhânnhưthếbởihọlànhữngngườimàtấtcảngườikhácđềutrôngchờ,xinýkiếnvềloạixàbôngnêndùng.

Tôigọisố800trênbánhxàbôngIvorylàbẫyNhàThôngThái-đâylàcáchthứctìmkiếmNhàThôngTháicủamộtlĩnhvựccụthểrấthiệuquả-vàvấnđềlàmthếnàođểđặtnhữngcáibẫynàylàmộttrongnhữngvấnđềchínhkhiđứngtrongmộtthịtrườnghiệnđại.Quánửathếkỷ,chúngtađãxácđịnhnhữngảnhhưởngdiễnratrênđấtnướcnàydựatrênđịavịxãhội.Nhưđãbiết,nhữngcánhâncóảnhhưởnglớnnhấttớicácquyếtđịnhchúngtađưaralànhữngngườikiếmđượcnhiềutiềnnhất,cóhọcthứccaonhấtvàsốngởnhữngnơituyệtvớinhất.Ưuđiểmcủacáchnhìnnhưthếnàylàởchỗrấtdễtìmthấynhữngmẫungườinhưvậy:trênthựctế,toànbộngànhnghềcủathếgiớithịtrườngngàynayđãđượctạoraxungquanhýtưởngcungcấptiệnnghichomộtdanhsáchdàinhữngngườicóbằngcấp,kiếmđượcnhiềutiềnvàsốngởnhữngkhuvựclýtưởng.NhưngnhữngcánhâncóvaitrònhưNgườiKếtNối,NhàThôngTháihayNgườiBánHànglạicóđôichútkhácbiệt.Họkhácbiệtkhôngphảibởiđịavịvàthànhtíchtầmthường,màlàởvịthếđặcbiệttrongsuynghĩcủabạnbè.Mọingườinhìnhọkhôngphảivớiánhmắtganhtỵmàlàcáinhìnyêuthương,vàđâycũnglàlýdotạisaonhữngmẫungườinhưthếnàylạicóquyềnnăngbứtphárakhỏicơntriềuđanglêncủatìnhtrạngcôlậpvàsứcmiễnnhiễm.Nhưngtìnhyêulàmộtthứgìđórấtkhótheođuổi.Vậylàmsaochúngtacóthểtìmđượcnhữngcánhânnhưthế?

Đâylàcâuhỏimàtrongsuốtmộtnămqua,tôiđãhỏiđi,hỏilạikhôngbiếtbaonhiêulần,vàkhônglầnnàotìmđượcmộtgiảiphápdễdàng.Theotôi,chúngtakhôngcầnphảitìmnhữngcánhânđóngvaitròlàNgườiKếtNối.Bởicôngviệccủahọlàtìmrachúngta.NhưngtrườnghợpcủanhữngNhàThôngTháinangiảihơnmộtchút,vàđâycũngchínhlàlýdokhiếnphươngpháptìmkiếmNhàThôngThái-bẫyNhàThôngThái-lạitrởnênquantrọngđếnvậy.Đểhiểurõhơn,chúngtahãycùngnhautìmhiểunhữnggìmàhãngsảnxuấtxehơiLexusđãphảitrảiqua.Năm1990,đúngsauđợttungrađầutiêncủadòngxehơisangtrọngởMỹ,hãngnàypháthiệnra,dòngsảnphẩmLS400vẫncònhailỗinhỏ,vàcầnphảithuhồingaysốxeđãtungra.Dùgiảiquyếtbằngbấtkỳmộtphươngphápnàothìtìnhhuốngtrêncũngthậtrắcrốivàkhókhăn.Ngaytừđầu,Lexusđãquyếtđịnhxâydựngdanhtiếngcủahãngmìnhdựatrênchấtlượngvàsảnphẩmcóđộtincậycao.Vậymàgiờđây,mớichỉhơnmộtnămkểtừkhibắttayvàoxâydựngthươnghiệu,hãngbuộcphảithừanhậncólỗitrongmẻsảnphẩmquantrọngcủamình.Chínhvìthế,Lexusđãquyếtđịnhphảinỗlựcđặcbiệtkhigiảiquyếtvấnđềnày.Hầuhếtcácvụthuhồisảnphẩmđềuđượcxửlýbằngcáchthôngbáotrênbáochí,vàgửithưbáotớikháchhàng.Khônglàmnhưthế,Lexusgọiđiệnchotừngkháchhàngvàongàythôngbáothuhồiđượctuyênbố.Khikháchhàngđếnlấylạixeởcáckhubuônbánsaukhisảnphẩmđược

hoànthiện,chiếcxeđượcrửasạchsẽvàbìnhxăngđượcđổđầy.Nếukháchhàngsốngcáchkhubuônbántừ100dặmtrởlên,hãngsẽchomộtthợcơkhítớitậnnhàkháchhàng.Đãcótrườnghợp,kỹthuậtviêncủahãngphảibaytừLosAngelesđếntậnAnchorageđểsửalạicácchitiếtlỗicủachiếcxe.

Câuhỏiđặtraởđâylà:LiệuLexuscócầnphảiđimộtđoạnđườngdàinhưthếhaykhông?CóthểmộtsốngườisẽchorằngLexusđãhànhđộnghơiquá.Lỗiởnhữngchiếcxetươngđốinhỏ.Vàsốlượngnhữngchiếccầnphảithuhồi-kểtừkhiLexustungsảnphẩmrathịtrường-khônglớn.Bêncạnhđó,dườngnhưLexusvẫncònnhiềucơhộikhácđểkhắcphụcthiệthại.Nhưngyếutốcốtlõiởđây,khôngphảilàsốlượngngườimàlàmẫungườibịảnhhưởngbởivụthuhồinày.Quantrọngnhấtaisẽlàngườisẵnlòngthửmuamộtchiếcxexahoacủamộthãngsảnxuấtcònnontrẻ?ChínhlànhữngNhàThôngTháivềxehơi.Cólẽsẽchỉcókhoảnghaiđếnbanghìnkháchhàngnhưthế,nhưngđólạilànhữngchuyêngiavềxehơi,nhữngngườiluônchămsócxecẩnthận,nhữngngườiluônnóivềxevàluônđượcbạnbèhỏixinlờikhuyênvềcácvấnliênquanđếnxecộ.LexusnhậnrarằngluônxuấthiệnnhữngcánhânđóngvaitròlàNhàThôngThái,rằngnếucáccánhânnàyđưarabấtkỳmộtđộngtháinào,họcũngcóthểkíchphátmộtđạidịchtruyềnkhẩuvềchấtlượngdịchvụkháchhàng-vàđâychínhlànhữnggìđãxảyravớiLexus.Lexusđãnổilêntừmộtsựviệctưởngnhưlàthảmhọavớidanhtiếngvềdịchvụchămsóckháchhàngvẫncònđượctruyềntụngchotớitậnbâygiờ.Saunày,mộttờbáovềôtôđãgọinỗlựccủaLexuslàcuộcthuhồihoànhảo.

ĐâylàmộtbẫyNhàThôngTháituyệtvời-ápdụngtriệtđểýkiếnđôikhimộtthờigian,địađiểmhoặctìnhhuốngcụthểxảyravàsẽmanglạimộtnhómNhàThôngTháituyệtvời.SauđâylàmộtvídụkhácđượcBillHartigan,mộtđộcgiảcủaĐiểmBùngPhát,kểlạiquabứcemailanhviếtchotôi.Đầunhữngnăm1970,HartiganlàmviệcchoTrungTâmDịchVụTàiChínhITT,vàođúngthờiđiểm,lầnđầutiênngànhcôngnghiệpnàyđượcphéptungratàikhoảnIRA(Tàikhoảnhưutrícánhân).ĐâycũngchínhlàthịtrườngmàcuốicùngITTchiếmphầnlớnthịphần.Tạisaolạinhưvậy?LýdolàbởivìITTlàcôngtyđầutiêntìmrađượcnhómNhàThôngTháitronglĩnhvựcnày.Hartiganviếtnhưsau:

Kháiniệmgửitiềnvàomộtquỹnàođóítnhấtlàchođếnkhichúngtagần60tuổicóvẻkìlạvànhiềurủiro.Nhưngcóđiềurấtthúvịkhisửdụngloạitàikhoảnnày:Trướcđây,ngaycảtronggiaiđoạngiữanhữngnăm1970,nhữngđợtgiảmthuếchỉlàmlợichonhữngngườigiàucó.NhưngtàikhoảnIRAlạilàtrườnghợpngoạilệ.Nắmđượcđiềunàychínhlàchìakhóađitới

thànhcôngcủachúngtôi.

Nhắmvàonhữngngườiđãcónhiềutiềnư?Câutrảlờilàkhông.Nhómkháchhàngnàykhôngnhiềuvàrấtkhótiếpcậnvớihọ,trongkhiđólợiíchcóđượckhisửdụngtàikhoảnIRAlạikhônglớnlắm.Trongkhiđó,nhómkháchhàngtiềmnăngcủaloạitàikhoảnnàyrấtkhácbiệt.Đóchínhlàcácgiáoviên.

Trướcđây(vàđángbuồnthaylàtớitậnbâygiờ),nhómkháchhàngquantrọngnàyluônphảilàmviệcquásứctrongkhimứclươngnhậnđượcquáítỏi.Khôngaitìmđếnxinlờikhuyêncủacácgiáoviênkhibànđếncácchủđềgiảmthuếvàđầutư.NhưngIRAlạichogiáoviêncóđượcnhữnglợiíchmàtrướcđâychỉdànhriêngchongườigiàucó.LợiíchIRAmanglạichohọkhôngchỉtronghômnaymàcònlâudàitrongtươnglai.

NhưphóngviênthểthaonổitiếngRedSmithđãtừngviết,“cácđấusĩphảichiếnđấu”.

Còngiáoviênthìsao?Lẽdĩnhiên,họphảidạy.

HọnhanhchóngnắmđượccáclợiíchmàIRAmanglạichomình.Vàrấtnhanh,bảnchấtcủaconngườiđãđiềukhiểnhọ.Lầnđầutiên,cácgiáoviênđãcóthểnóivớingườikhácvềcáchchidùngtiềncủamình.

Chotớinay,đâyvẫnlàchiếnlượcmarketingkhônngoannhấtmàtôiđãtừngđượcgópmộtphầnmìnhtrongđó.

LiệuđâycóphảilàcáchtìmkiếmNhàThôngTháiđốivớitấtcảcácthịtrườngkháchaykhông?Tôikhôngtrảlờiđượccâuhỏinày,mặcdùtôicóthểđảmbảorằngđãcónhữngđộcgiảđãdùngĐiểmBùngPhátnhưmộtnguồncảmhứngchocácýtưởngcủamình.Trongmộtthếgiớimàởđósựcôlậpvàmiễnnhiễmchiếmưuthế,việcnắmbắtđượcnhữngquytắctruyềnkhẩunàycàngtrởnênquantrọnghơnbaogiờhết.