Dan 1-anliar smajna u f'Malta wenel il-nabs gnax

Din, nbieb, hija anbar tajba gnax dan ifisser li fl-annar tibda turi serjeta anke ma' annimali.

Anna n-nies innobbu wisq huwa nai:in, imma jekk

"U iiiiva!" jgnidulek, "Mhux min jitkellem hekk ikoili aptit

Nies li jirragunaw hekk mija fil-mija civilizzati. u b'xorti

IH1uttafa 51 • Lulju

pajjii:i fejn il-monqrija ta' 1-annimali regali, anzi naga ta' festa u jagnmlu testa u spettak!u miHortura onrajn tista' biHiberta ggelled mangusti u annimali onrajn. huma kontra Higi fid-dinja janqru 1-annimali huma nies

Anke 1-kacca u 1-insib bhala i:ejda, u gl'la!hekk ii-Birdlife rna kiefra. 11-Birdlife temmen li gnandu japprezza H1ajja ghadna lura.

Dan i-aflf1ar f'Los Angeles jimpressjona lill-gnarusa, il-hero il-qorti u smajna I"' habs!f

Aloisio, Audrey Chetcuti, Norman Falzon, Chris Schembri, Mariangela Schembri

lndirizz: B!rdLife Malta, 57/28 21347646 Fax: 21343239 email:

website: www .birdlifemalta.org email tal-magazin: @1-!,, .. ,.m.,,,."'

· Sakemrn mhux speCifikat mod ielior, l-isen1 Bird Ute !'din i!-mlt111k.R.ZZIOni

Birdlife Malta. Materjal mill-magazin dment li rnhux kumm!!Jrcjali, dment li jissemma' 1-isem

·kopja tal-materjal tejn gie kkupjat. Pub~kazzjoni: Birdlife Matta Dls!nn u produzzjoni: Victor Faizon Faccata ta' quddiem: Cuvett (ritratt ta' Denis Fa66ata ta' wara: Bejn ii·Kmiemen (ritratt ta' Victor Starn pat Poulton's Print Shop, Lulju 2002

11-Huttafa 51 • Lulju- Awwissu 2002 3

r lin~ ! Sbieh imma Skarsi Tiftakru s-sena 1-

ohra kemm gnamilna gnageb fuq par hawwief (house martin Delichon urbica) li bejtu fl-innawi ta' Had-Dingli. Kellna ragun nagnmlu gflageb gnax il­nawwief rari jbejjet f'pajjizna. Dis-sena reggnet grat: ix-xorti did-darba messet Iii d t • · t Ritratt talmbejta, mibnija bl'las-soltu minn capep ar a cer u . li . b"lli . f . 1 . Karmenu Buttigieg. zg ar tat-taJn, 1- aww1e a t1ttawwa m1x-xaqq.

f'wahda mit-toroq principali tan-Nadur, f'Gnawdex! Din hija t-tielet sena in fila li nafu li bejjet il-hawwief f'Malta.

Nisperaw li din issir naga ta' kull sena, u li nafna jkunu 1-Maltin kburin bha! Karmenu tan-Nadur.

~ Ftit xhur ilu ~ nareg studju m dwar 1-orkidi ta'

Malta. L-orkidi

huma fjuri specjali mhux biss gnax sbieh immens, imma ghax hawn Malta nafna minnhom huma rarissmi u f'periklu li jinqerdu.

Skond dan 1-istudju, f'Malta gflandna mill­inqas 37 speci differenti ta'

b-------------------------------------------------~ orkidi.

2002, senibna Michael Sammut kien qieghed berdwoCing ii-Qawra f'xatt il-bahar.

F'daqqa wanda f'wi66 il-bahar tfaccat haga sewda, qisl1a dghajsa maqluba, twi!a xi 1 Dil-haga sparixxiet gha! ftit, u meta reggnet te!gnet f\vicc 1-ilma hareg minnha sprej qawwi ta' fwar. Senibna hawnhekk induna li kien ghadu ra baliena! lmma liema baliena?

B'xorti tajba qabel ma gnabet gnal kollox, Michael ralha x-xewka ta' daharha u anke denbha, u minn seta' jaghrafha zgur. kienx dubju li clak li ra

gabdo!l (sperm whale Physeter macrocephalus). 11-gabdol! huwa mxerred tad-dinja kollha.

ukoll jidher sikwit, imma fl-ibnra Maltin mhux komuni li tarah.

ll~kelma gabdoli Qejja mit~ Taljan capo d'o/io, gliax f'ras dan 1-annimal hemm kwantita kbira ta' likwidu qisu zejt. Mid­dehra dal-likwidu jgfiinu jikkalkula afljar il-priza li jaqbad fid-dlamijiet ta' qiegh il-bahar.

Naturalment ii-bniedem ukoll sablu uzu daz-zejt, u eluf Ia' gabdolli sfaw vittma tal-kacca gliall-balieni.

4

Lejl wiefled, Albert Feng u 1-kollegi tiegnu nizlu sax­xatt tax-xmara Tau Hau fie­Gina biex jistudjaw tisfir u tpespis irqiq ta' gnasfur misterjuz. L-istudju tagnhom uri hom li Hisfir fatt ma kien ta' ebda gflasfur imma ta' zring!

lz-zring Ciniz Amolops tormotus ragel 'ikanta' bnal gnasfur biex jig bed lin-nisa iejh. Din hija 1-ewwel darba li nafu bi zring li kapa6i jvarja lennu minn baxx gnal gnoli bnall-gnasafar- iz­zringijiet is-soltu ton wiened ikollhom f'leflinhom. Barra minn hekk, 1-Amafops gnandu varjeta kbira nafna ta' nsejjes.

FHstagun tan-namra z­zringijiet irgiel jingabru bil­lejl u jagnmlu 'konkors' ta'

lktar ma jikkumplikaw il .. kanzunetta, hemm cans li joghgbu lin-nisa! Tant hi kbira 1-varjeta ta' kant li f'rekordings ta' 12-il siegha ta' 21 1-ebda zewg ghajtiet ma kienu 1-

, -Tgnid jezistu xi

kreaturi kbar li gnadna ma nafux bihom fil-qiegfl ta' 1-

t:=::=~F.::.~ ibnral Xjenzati gnandhom rekordings strambi ta' nsejjes mill-

- - ~ ibnra, li jansbu li jistgnu jkunu gejjin minn xi annimal kbir. Dawn il-

------~ nsejjes, li tlaqqmu ----."-'------= Bloop sounds, qishom ta' xi mammiferi tal-bahar, imma nafna iktar qawwijin mill-gnajta tal-balieni jew ta' kwalunkwe annimal ienor li nafu bih.

Xi wliud jansbu li 1-nsejjes qed jagnmluhom xi klamari gganteski, !i fladd gnadu ma jaf daqsxiex jistgnu jikbru (ara 11-t=tuttafa 48). Xjenzati onrajn ma jaqblux ma' din it-teorija, imma lkoll jaqblu li 1-bloops gejjin minn xi naga flajja, mhux bhal terrimot jew vulkan.

L-apparat !i rrekordja dawn il-nsejjes huwa fdal militari li kien jintuza biex jissemma' glias-sottomarini fi zmien ii-Gwerra 1-Bierda. 11-bloops inhassu minn apparat anke 5000km 'I boghod!

fi rt!

11-Huttafa 51 • Lulju- Awwissu 2002

II

I

Fl-antik nafna, il-bniedem kien annimal ienor fost nafna onrajn. Kien jgnix barra u Ia kellu djar u lanqas nwejjeg. Mhux gflax kien fqir, imma gnax kien gnadu ma tgnal!imx kif jagnmei dawn 1-affarijiet. Kien jiekol frott selvagg mis-sigar, insetti, dud u gneruq li jnaffer gnalihom. lnsomma, li jsib!

11-najja kienet perikoluza gnax il-bniedem m'gflandux armi naturali biex jiddefendi li!u nnifsu - Ia dwiefer jaqtgnu, Ia snien tal­biza' u ianqas saqajn jigru wisq. Min jaf kemm nies kienu jinqatlu mi!l-iljuni u 1-!eopardi u 1-jeni ta' dak iz-zmien. Arma wanda biss ke!lu tajba: monnu!

Meta bedajnaddem monnu, il-bniedem tgflallem zkuk u

bhala arrni biex bihom jiddefendi u anke biex jattakka u joqtol annimali kbar ghal!-ikel, bhal antilopi, bufli u anke iljunfanti.

Victor Falzon

Jidher li 1-ewwel nies jgnixu !-Afrika, specjalment nan a tai-Lvant fejn ilium hemm ii­Kenja u t-Tanzanija. lmma maz­zmien in-nies bdew jinfirxu minn hemm sa ma ftit ftit xterdu mad­dinja kollha u waslu anke fi­Ewropa, li dak iz-zmien kienet art selvagga kollha foresti.

It-temp f'postijiet bflaii-Ewropa kien iktar kiesan minn ta' !-Afrika u gnall-ewwel nafna nies kienu jmutu bil-kesna. lmma mill-gdid bis-sanha tal-monfl makakk il­bniedem anke 1-problema ta!­kesha solva. Tgliallem iqabbad in­nar u tgnallem jitgnatta bii-glud sufin ta' 1-annimali -dawn kienu 1-ewwel nwejjeg, forsi mhux moda, imma u jsannnu!

Maz-zmien il-bniedem nafna gnodod godda biex jgflinull jagnme! 1-affarijiet, u anna imdawrin bl-affarijiet li u

tista' tgnid li nqtajna nafna mill­najja naturali.

lmma m'gnandna qatt ninse\v li nagnmlu x'nagflmlu, nibqgnu dejjem niddependu min-natura gnall-gnixien tagnna.

Ghadam qadim

Kull ma nafu dwar il~bniedem tal-qedem kollu nafuh minn fossili ta' gnadam antik li jsibu fil-blat Dan mhux xi studju facli gnax bicca gnadma ma tgnidlekx 1-istorja kollha, u 1-esperti mhux dejjem jaqblu bejniethom. Kultant sejba gdida tgliallimna affarijiet godda u tbiddel dak li torsi konna naf1sbu

Perezempju kemm sabu gnadam ta' ras (stampa) li turi li 1-bniedem ilu jeiisti nafna iktar milli kienu qed jalisbu" Din il-fossila gnandha 7 miljun sena, u din 1-ispeti gdida ssemmiet

tchadensis.

6

Rajtuh Spiderman? Gnogobkom? Tajjeb! lmma issa jaqbelli tkunu tafu 1-verita fuq il-brimba li gidmet Iii Peter Parker - il-famui:a black widow spider.

11-black widow hija brimba i:gnira, (gisimha daqs dubbiena), sewda tleqq b'tikka namra fuq iaqqha. lmma gha!xejn tfittxuha fii-gnien, gnax hawn Malta ma teiistix - hija brimba Amerikana!

Ghaliex jgnidulha black widow -armla sewda? Jgnidulha hekk gnax il­brimba mara spiss tiekol lill-brimba ragel! Dan miskin jidniilha fl-gnanqbuta biex jara tixtieqx tkun il-mara tiegnu

m o s s a w a n d a zbaljata nazin ikun ghaiih, gnax fiok gharus pranzu! Stramba hux! lmma hija drawwa komuni fil-brimb.

L-armla sevvda veru li hija vaienui:a gnall-bniedem (gf1alkemm li xi nadd imut minn gidma tagnha), mhijiex brimba aggressiva. Fi kliem ienor mhix se tini:el fuqek minn jeddha u gnal xejn b'xejn (kif fil-film). Biex tigdmek trid jew tipprova taqbadha jew inkella 1-blalen tal-bajd. lmbagnad iva iccapcaphielek! U wara ftit Spiderman anke

:-)

11-Muttafa 51 • Lulju- Awwissu 2002

Brama ffamingberd

\ Ryan Mifsud i 1

11-t-luttafa 51 • Lulju- Awwissu 2002

I /IIIII

r1n I

/IIIII /IIIII

F'dan iz-zmien tas-sajf gnandkom mnejn tinnutaw pjanta qed tikber tant il-bankini fit-toroq tagl'ma - pjanta bi zkuk dritti u tawwalin u b'weraq twil, lixx u andar skur. Din hija s-settembrina selvagga (narrow-leaved aster Aster squamatus), pjanta komuni li ssibha tikber kwazi fl-ambjenti kollha.

Semmejt is-sajf gna!iex din il-pjanta tibda tikber gnall-nabta ta' Marzu u April, u fis-sajf tkun fl-aqwa tagnha.

Fejn ikun hemm 1-ilma u ftit l'lamrija ssir qisha sigra zgnira, b'zokk onxon u gnolja iktar minn 2m. Gnall-annar tas-sajf tolirog kwantita ta' fjuri bojod u zgnar nafna. 12:-zerriegna tixxerred bir-rin.

ls-settembrina selvagga bdiet tidher fil-gzejjer Maltin madwar 70 sena ilu. 11-pjanta originat fi-Amerka t'lsfel izda ddannlet fi­Ewropa aktarx ma!-merkanzija sakemm sabet runha wkoll f'pajjizna. Bnal kull fejn iddannlet, fi ftit tas-snin hija nonqot diversi ambjenti, spe6jalment 1-gnadajjar mielna. 11-problema bi pjanti (u annimali) li jiddafllilu minn art barranija hija li dawn spiss jiefldu post in-natura li tkun qed tikber hawn qabilhom. Dan gara wkoll bis-settembrina: nadet post xi pjanti indigeni Maltin. Xi wnud minn dawn issa qed isibuha diffic!i jikkompetu mas-settembrina, u gnalhekk naqsu sew fin-numru.

lbagntulna t-tpingijiet tagnkom ta' pjanti u annimali (basta mhux domestici), iktbu isimkom, kemm gnandkom tmien u x'inhu dak !i pingejtu.

• n1

Jason Aloisio

I Tv B YXTZEHJ

Sibu d-9 tajriet tal-priza monbijin fit-tanbila. 11-kliem jista' jkun mimdud, wieqaf jew imxattar. Hudu fotokopja tat-tanbila u ibagntuhielna flimkien ma' isimkom u 1-indirizz. Jew skenjaw 1-istampa u ibagntuha attacment. lmma QATT tqattghu 1-magazin. Cans gliandkom sa!-31 Awwissu.

,jJT SZ YY ERR PYDUSBI

BEFL.ASVRBMTL.J KHRCr~KDRFZ BHAO

Ajkla bajda Arpa Astun iswed Avultun abjad ~~~ Bies Seqer tal-nannieqa i::.,

Spanjulett · Sparvier

F U VVV I M J 0 V I R K 0 A EINNAHLATRE ESR

DU ELHWKPOJBDSWNLJW C RFWNVIORBHASXLBLB VROCLAJMCVVAH I L I MR M X NZXLNJVANNRBKHUIY

V OZESYNAUTVA JJT LA FEW T T I WUVV A MKVVVVYSELV EK

WZSPANJULETTL.

premju sett kartolini

CPSDV F X ZAP TYDZZ

L 0 VPU

Skuzawna Skuzawna talli fl-anhar kompetizzjoni nadna zball fl-ewwel kelma. Anna naturalment xorta

lr··rebbiena ta' Kompetizzjoni 50 hija Jennifer Camilleri mill­iMgarr. Jennifer se tir6ievi bil-posta 1-kartolini li rebnet. Prosit!

BZ CCH-1 PHI XHH

accettajna dawk li baglitu t-twegibiet bl­ewwel waflda vojta jew

~~~--~----~~~~---~-~~--~--~-~-~~~--~---"':'~...:"""~.."":~~~~~~~~~~-~-~~--::-:-~~~~~--"':'-~~ ~=~~i:hJ:~~az~a~~x se

tehlu intom!

8

I li I Did-darba se nitkellmu dwar i!]-dliela zejtnija

(common oil beetle Meloe tuccius), wanda mill­nafna speCi ta' nanfus !i gnandna Malta.

Generalment ir-ragel ikun kbir 16-21 mm u !­mara 25-30mm. Din il-nanfusa ma ttirx gnax il­gwinnajn tagnha mhumiex zviluppati. 11-kulur ta' dan Hnsett huwa iswed iieqq.

Meta jattakkah xi annimal dan jerni d-demm tiegnu, li hija sustanza zejtnija li jgnidulha cantharadin. Dan il-iikwidu jinten nafna u jtellgnalna 1-ponot fil-gilda jekk immissuh.

ld-dudu ta' dan il-nanfus (meta jkun gnadu i:gnir) jgnix fil-bejtiet tan-nanai solitarji. Dan jiekol il-bajd tan-nanai, kif ukoll il-polin u n­nektar li jkunu fil-bejta. Meta jikber ma jibqax parassita fuq in-nahal, u jiekol biss pjantL L­adulti fil-fatt issibhom jgflixu qa!b ii-flaxix.

11-Fiuttafa 51 • Lulju- Awwissu 2002

- Xahar kwiet, gl'lax f'Ma'ta ~nasafar ibejtu. lmma . _ ' gnandna 11-passa tibda tkun akt ~hal_kemr:n kwieta, aktar varjazzjoni wkol~, evldentl u b'xi ftit xahar jidhru 1_ . . tax-priza u xi rsiec:et m . ewwel ghasafar tal-. · . ~ a Jonqsux . rr-nse.rv, (specjalment 1- . qnb G~adlra li tidher sew mmn barra) tat tagnti frott.

L-gnasafar jibdew nezlin lejn ,!-Afrika . . nu x-xitwa. Flimkien ma Mar~u

~~~ :~~ xahar li fih wielie~ jis~a' jam~~~a 1-passa veru meta divers! .~aJr tal-pnza . naddu minn fuq il-gi.eJJ~r ta~n~a. !9 "'dhru rninn diversllokahta]let, Gnalkernm 11 1 .. • • dan il-1-aqwa post fejn wiefled JlSta. Jara f nomenu huwa 1-Buskett f~Jn ~a.rd wara ~ofs inhar jibdew jingabru bi~X ~s~~~~xo~~ fejn jorqdu. Gnalkemrn rna 19 C:.. - n I

.. , -~ ~~· el• ,f ti inn::~ddu minn postiJiet 0 ra ~~~~~iter~~~:~ftlt-huma 1.-P?~tijiet fejn 1 . d daqshekk fti-VlCin. 11-kosta

w1ene · f tal- Lvant tlbda tkun_ tajba na na seawa n tl-varjeta rna tonqosx.

seqe~ tal­nanmeqa

11-Muttafa 51 • Lulju- Awwissu 2002

t1bieb Falkuni! ls-sajf dnalnielu

sewwa u hafna mill­attivitajiet tai-Falko gnaddew. Gnal min gie; gniduli ftit kellix ragun f' 11-Huttafa 49 ngnidilkom li ser ikollna sajf mimli daqs bajda! Mhux hekk biss, talli kull attivita kien fiha xi

llaga gdida u li rnexxiet tajjeb u nadna gost.

Bla dubju, 1-aktar attivita popolari kienet ii-Kamp ta' Kemmuna. Konna grupp sabin u mlejna nofs il­kampsajt! U mhux 1-art biss ikkapparrajna, imma 1-baliar ukoll, gnax kull meta nzilna ngnumu liadna nofs il-bajja bil-logliob tagfma: Anke 1-bajja ta' San Niklaw u 1-Biue Lagoon morna - ma fadalx bajja Kemmuna li ma morniex! lnsomma, gnal aktar dettalji araw ir­rapport ta' Andre.

U issa gnal Kamp ienor, nies -ir-RaptorCamp! Qabel ma tigu itolbu li ninzertaw passa tajba ta' tajr tal-priza.

Narakom!

Justi.n Vassallo Ko-ordinatur FALKO

Rapt Ca P2002 Hekk hu! Kamp ienor! lssa saret drawwa li kull sena

nagnmlu 1-karnp ta' Settembru biex ingawdu t-tajr tal-priza filwaqt li ngnixu weekend flirnkien, u dis-sena mhux ser nonqsu.

Banar fejn ngliurnu rnhux ser ikollna blial rna kellna Kernrnuna, imma t-tajr tal priza gnaddej minn fuq rasna . gflandu jaljenana bizzejjed! Kull sena f'Setternbru rninn fuq ii-Buskett ipassu ELUF ta' tajr tal-priza bnal kuccard u bgnadan. Alina rnmorru hernm biex nammirawhorn u nitpaxxew bil-grniel tagnhorn!

Min gliadu qatt rna ra passa ta' tajr

Partecipanti tai-Falko RaptorCamp 2001

11-Girngna fil-gnaxija ltqajna glial wahda rnill-aktar attivitajiet mistennijin tai-Falko: ii-Kamp ta' Kemmuna. Konna xi 25 run, 1-ikbar attendenza li qatt kellna minn rnindu ngliaqad ii-Falko.

Wara li wasalna Kernmuna kulfladd intefa' jarrna 1-hafna tined li kellna. Dan sar rnaiajr, gliax kuinadd kien irngennen biex jiniei ii-bahar biex jeflies mis-snana u 1-gdirn feroCi tan-nemus.

Wara 1-baliar tlajna fuq ix-xatt, nistennew 1-ikel tal-barbikju li konna se nagnmlu. Madwar il-huggiega li gnarnilna domna nafna nin inparlaw u nieklu bil-qalb. Unud minna anki reggflu nizlu jgliurnu.

L -gflada filgnodu kulliadd qarn ftit jew wisq gnajjien: irnrna ma tantx tajna kaz gnax, wara 1-brejkfast rnoma nsaqqu xi sigar li tnawlu rniii-BirdLife f'Wied 1-Aiimar fejn hemrn 6entru tar-ringing. Kornplejna wkoll nibnu xi !iitan tas­sejjieli, u wara kulfladd girja wanda lejn il-bahar biex jiffriska. Wara li kilna bicca nobz biz-i:ejt u striflajna ftit, tlaqna lejn ii-Biue Lagoon, fejn kulliadd kornpla juza 1-energija ii kien baqagnlu b'mod rnill-aqwa - gnornna sa Kernmunett!

Aktar tard rnorna lura hdejn it-tined nsajru ftit gflagin. Minflabba li fnofs it tisjira spiccalna i-gass, lanqu saru xi nofs il-lejl sa rna fl-an!iar bdejna nieklu :-) ... lrnrna kulnadd na pja6ir bic-cajt u r-rakkonti li qgnadna ngliidu Iii xulxin. Gflajjenin mejtin, intfajna fit-tined fi ftit sekondi beda jinstema' 1-innir tagfma!

ii-Fladd fiignodu kulliadd beda rnorna sai-Bajja ta' Santa Marija, fejn gnomna ftit.

i-tined u jigbor hwejgu. lmbag11ad nistennew il-lanca, waqt li

Tlaqna glial xi nofsinhar biex kulnadd imur daru u jara 1-finali tat-Tazza tad-Dinja ... sakemm rna t'nofsha blial ma naf !i gnamlu bosta!

Andre Callus

•

11-fr i genetically-modified (GM) tiddeskrivi dak il-process li fih xjenzati jiefldu minn annimal jew pjanta gene li tipproduci effett partikolari, jagnmlu kopja tagfiha u jdannluha f'annimal jew pjanta different!!

F'certu sens nistgliu ngliidu li 1-bniedem ilu i:mien twil jippratika forma ta' bdil genetiku. Per ei:empju 1-bidwi jaglii:el ii:-i:errieglia ta' 1-aktar flxejjex li jikbrulu b'sannithom biex jii:raghhom is-sena ta' wara, biex b'hekk ikattar dejjem 1-aqwa

F!mml Kelli iktar estratt ta' 1-iljunfanti?

"

Elisabeth Conrad

prodotti. Hawn tista' tgnid li 1-bidwi jkun qed jikkopja lin-natura, gnax fin-natura wkoll huma 1-iktar pjanti u annimali b'safinithom li jkomplu jkattru.

lmma t-tip ta' tbagfibis li qed naraw ilium huwa ta' tip li i:gur ma jistax isefifi fin-natura. In-natura mhix kapaci tikkopja ormoni minn baqra u ddanfialhom fit-tigieg biex dawn jikbru iktar malajr u ikbar!

L-ii:vilupp ta' nxejjex GM sab kemm qbil kif ukoll kritika.

X'inhuma 1-vantaggi ta' ikei GM?

jista' jkollu effetti li lanqas biss gfiadna nsibna fihom. Per ei:empju i:viluppaw tip ta' qamn li kellu jkun rei:istenti gfiall-insetti - gara li 1-polin ta' dal-qamfi tar ghal fuq pjanta ofira, li qatlet ix-xgnat koilha tal­friefet li kielu minnha! In-natura tant hija kumplessa li l'ladd rna jista' jipprevedi 1-effetti ko!lha ta' meta nbiddlu xi flaga fiha.

Hemm uko!l bii:a' li per ei:empju xi insetti jii:viiuppaw rei:istenzi glial dawn il-geni, fiaga li diga grat b'xi pesticidi, fejn 1-insetti li qabel kienu jmutu bil-bexx fi ftit snin evolvew u llum saru jifilnu gnall-veienu li qabel kien joqtolhom!

Bii:a' iehor huwa !i xi geni godda manluqin fil-laboratorju jinxterdu fin-

1!-popoiazzjoni tad-dinja qabZet is- natura - jekk per ei:empju Qeni ta' sitt bi!jun (6 000 000 000), u mhix faCii titma' dawn in-nies kollha. 11-bdil genetiku jista'jipproduci pjanti li jifilhu gnall-mard u gl'lall-pests. lx­xjenzati zviluppaw pjanti li kapaci jikbru f'temperaturi gnoljin jew baxxi nafna, u gnalhekk pjanti jkunu jistgnu jitkabbru fid-dezert.

Hafna nies tat-Tielet Dinjajieklu ross biss. lr-ross jimlik, imma sfortunatament ma fihx is-sustanzi u 1-vitamini kollha li hemm bzonn biex tgnix b'sanfitek. Bil-dil genetiku jistgflu jivvintaw ross li jkollu s­sustanzi kollha mehtiega.

Allura x'inhi !-problema? Hemm nafna riskji involuti, gflax din il­kwalita ta' indnil fil-ligijiet tan-natura

pjanta iddisinjata biex tiflan gfla!!­bexx jidhlu bi i:bali f'flaxix ieflor, nispiccaw b'dawk li jissejnu superweeds li jirrezistu 1-kimika u rna tkun tista' tikkontrollahom b'xejn.

Hemm ukoll cans ta' effetti fuq is-saflfla tal-bniedem. Flafna nies gnandhom allergiji serji nafna glial 6ertu ikel. Geni godda fl-ikel jafu jono!qu allergiji godda u iktar serji. Gflalhekk qatt m'inti cert x'se meta ike! GM jinbiegfi lin~nies.

Fl-anliar hemm ukoll bii:a' li zviluppi bnal dawn ikomplu jkabbru 1-qasma bejn il-pajjii:i fqar u dawl<: zviluppati. Dan gnaliex huma biss il-pajjii:i sinjuri li gnandhom ir-rizorsi biex jizviluppaw ikel GM, mentri fil­fatt huma 1-pajjizi fqar li 1-iktar li gflandhom bi:onn il-benefic6ji (jekk veru huma beneficc_ii) ta' i:viluppi bha! dawn.

11-Huttafa 51 • Lulju- Awwissu 2002

• 'THe+ "it azzi

(spotted redshank Tringa erythropus) huwa wiened mill-isbafl gflasafar tax-xtut !i jzuru Malta, 1-iktar meta jkun bil-libsa sewda ttikkjata tas­sajf! Postijiet bnaii­Gfladira huma tajbin biex tarah.

• s+iker ~ i(·((u(u r

Miktub minn Judy Allen Tpengijiet ta' Martin Brown Red Fox 1994

Ktieb ahdar! Dan il-ktieb jurina bla tidwir

mal-lewi:a li jekk ma rridux ngnixu fuq pjaneta niexfa, manruqa u mejta, irridu naraw x'se nagnmlu.

L-awtur titkellem car dwar il-nsara li 1-bniedem qed jagnmellid-dinja meta jui:a sprejs u batteriji, jifflaxxja

1 1

t-tojlit, ina!li d-dawl mixgnul ecc. Naqraw dwar ix-xita aciduza, 1-effett serra, it-tniggis ta' 1-ilma u 1-qerda tal-forest.

lmma gnad mhux kollox mitluf (gnalissa)! Dal­ktieb jurina kif anna nistgflu nbiddlu 1-mod kif ngnixu fi djarna. Wasal iz-zmien li nqumu fuq tagnna u niendu passi biex nibdew nirrangaw xi ftit mill-hsara li ga ghamilna lid-dinja tagflna.

Dal-ktieb iktar jifhmuh u japprezzawh tfal ftit kbar (tai-Falko).

Janet Gerardi Dal-ktieb issibuh uko/1 fi/-Ubrerija Pubb/ika ta/-Furjana.

• 8 "un+i fi(""fu++afa +as·Sena

------------ ·--------

/fe~ -------------------------------------~--

lndirizz

postco<;/e ·----

Tqattax il-maga:Zin fiu "fotokopja!