İhsan Berk Özcangiller tez

8/6/2019 hsan Berk zcangiller tez

1/140

T.C.

stanbul niversitesiSosyal Bilimler Enstits

Eski a Dilleri ve Kltrleri Anabilim DalLatin Dili ve Edebiyat Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

SENECANIN DE IRAADLI ESERNDEFKE VE AKIL

hsan Berk ZCANGLLER

2501070448

Tez Danman:

Prof. Dr. Bedia Demiri

stanbul 2009


2/140

TEZ ONAY SAYFASI


3/140

iii

SENECANIN DE IRAADLI ESERNDE FKE VE AKIL

hsan Berk zcangiller

Z

Bu almann amac, Senecann, temel alacamzDe Iraadl eserinde, konu

ile ilgili olarak Aristotelesi ve Epikurosu okullarn tezlerini rtrken,

savunucusu olduu Stoa okulunun anlay dorultusunda, insann tamamen bir akl

varl olarak, hangi nedenlerden dolay duygulardan kanmas gerektii; niin

zellikle fke denen duygunun zerinde srarla durulduuve bir aklsal varlk olan,

hatta sadece bir akl varl olan insann onu o yapan eyden , yani akldan nasl ayr

dmeyip onu salamlatrabildii konusunu ne ekilde ortaya koyduunu

incelemektir. Bu tr bir incelemeye temel oluturmak iin Aristoteles, Epikuros ve

Stoa Okullarnn duygu-akl ilikisi zmlenirken ve insan denen varla dair, szkonusu Okullarn anlaylar incelenirken, o dnemdeki insan psikolojisine dair,

zellikle de, De Iraadl esermerkez alnd iin, Stoa Okulunun, insan psikolojisine

ahlaki adan yaklaan grleri ortaya konacaktr.


4/140

iv

ANGER AND REASON IN SENECAS WORK CALLED BY DE IRA

hsan Berk zcangiller

ABSTRACT

The purpose of this study is to examine the way of putting forth by Seneca in his

work titled De Ira, while invalidating the thesis of the Aristotelian and Epicurian

schools relating to the subject, in accordance with the school of Stoa which he

defends, on the issue that for which reasons the human as an asset of reason should

avoid the emotions, why he particularly emphasizes on the emotion of anger

insistently and the human who is a reason asset and even actually who is only an

asset of reason does not fall separate than the thing which makes him this, namely

reason, and he reinforces it instead. In order to form a basis for such an examination,

while the emotion-reason relationship of the Aristotle, Epicurus and Stoa schools is

analyzed and while the approaches of the mentioned schools are examined

concerning the asset named human, particularly because of the work named De Ira is

taken as center concerning the human psychology in that period, the opinions of the

school of Stoa approaching the human psychology from the ethical point of view will

be put forth.


5/140

v

NSZ

Doa Filozoflar sonrasnda Antik Dnyada Sokrates ile birlikte, insan,

baklarn dardan kendine evirmitir. Tpk yeni domu bir bebek gibi kendini

tanma ihtiyac hissetmitir. Toplumsal gelimeler, insann kendisiyle ve evresiyle

ilikisinde deiikliklere neden olmutur. Platon ve Aristoteles sonrasnda,

Hellenistik dnemde insan, kii olarak mutluluun yolunu arar olmutur. Kiinin bu

dnyada yaarken huzurlu ve mutlu bir yaam srmesi gayesini gden okullardan biri

de Stoa Okuludur. Stoa filozoflar iin insan bir akl varl olduundan, onun

mutlulua ulamasnn tek art akln yetkin klmas ve onu insanlndan

uzaklatracak duygulardan uzak olmasdr. Kiinin bunu baarmas iin kendini

tanmas gerekir ve bu durumda insann, psikolojik yapsn zmesi gerekir. Bu

sayede kii kendinin ne olduunu bilmesi ile doasna uygun hareket ederek

mutlulua ulam olur.

Senecann De Ira adl eseri, Stoa okulunun duygu-akl ilikisi ile ilgili

grlerini ve zellikle de fke-akl ilikisi anlayn gnmze ulatran tek eserdir.

fke zerine Plutarkhos ve Philodemosun da eserleri vardr, ancak Stoa felsefesinin

bu konudaki dncesini en detayl ekilde bize aktaran Senecann De Ira adl

eseridir. Biz bu eserde, hem Stoa okulunun duygu-akl ilikisine dair anlaynn ztt

anlaylar benimseyen Aristoteles ve Epikuros ile takipilerinin grlerini

zmleyeceiz, hem de Stoa okulu ve Senecann grlerini analiz ederek, o gnn

insana bakn, insan psikolojisini ahlaki adan zmleyiini greceiz. Bunlarn

yan sra, Stoa Okulunun insan insan yapan akln salamlatrlmas iin ne gibi

tedavi yntemleri izlediini, son olarak da Senecann, bir yesi olduu Stoa

Okulunun grlerine yeni birey katp katmadn reneceiz.

Danmanln stlenerek bu tezi hazrlamamda bana destek olan hocam Sn.

Prof. Dr. Bedia Demirie, tezi hazrladm sre ierisinde grlerinden

yararlandm hocalarm Sn. Prof. Dr. idem Drkene, Sn. Yard. Do. Dr.

Sanem Yazcoluna;sevgili hocalarm Sn Yard. Do. Dr. idem Menzilcioluna,

Do. Dr. Faruk Akyola teekkrlerimi sunmay gnl borcu bilirim.


6/140

vi

NDEKLERZ ............................................................................................................................... iii

ABSTRACT ................................................................................................................ iv

NSZ ........................................................................................................................ v

NDEKLER........................................................................................................... vi

KISALTMALAR LSTES....................................................................................... viii

GR ........................................................................................................................... 1

1. SENECA ve DE IRA ESER ................................................................................... 7

1.1. Senecann Yaam, Eserleri, Felsefesi ................................................................. 7

1.2. De Ira Eseri ......................................................................................................... 18

2. SENECA NCES FELSEFE OKULLARINDAN ARISTOTELES, EPIKUROS

ve STOA OKULUNDA FKE DUYGUSU ............................................................. 23

2.1. Aristotelesin fke (Orge) Anlay .................................................................... 23

2.1.1. Pathos ve Epithymia ......................................................................................... 23

2.1.2. Aristotelesin Duygu (Pathos) Anlayna Genel Bak................................... 26

2.1.3. Pathos ve Ethike Arete (Karakter Erdemi)....................................................... 31

2.1.4. fke (Orge) zmlemesi ............................................................................... 37

2.2. Epikurosun fke (Orge) Anlay...................................................................... 44

2.3. Stoa Felsefesinde Pathos Anlay .................................................................... 57

3. DE IRADA FKE (IRA) ANLAYII.................................................................. 77

3.1. fke zerine Teorik Sorular ............................................................................... 77

3.1.1. fkenin Seilmesinin Nedeni Nedir? .............................................................. 77

3.1.2. fke Nedir? ...................................................................................................... 79

3.1.3. Duygularn Oluum Aamas: Duygular radi Midir? ..................................... 84

3.2. Kart Grlere Yantlar.................................................................................... 90


7/140

vii

3. 3. Tedavi ............................................................................................................... 102

3.3.1. fkenin Tedavisinin Gereklilii ve Yok Edilebilirlii .................................. 102

3.3.2. fkeden Saknmann Yollar.......................................................................... 105

3.3.3. fkenin Bastrlmas veBakalarnn fkesinin Durdurulmas .................... 115

SONU .................................................................................................................... 121

KAYNAKA ........................................................................................................... 126

Antika Kaynaklar ................................................................................................ 126

Modern almalar................................................................................................... 128


8/140

viii

KISALTMALAR LSTES

TEKNK KISALTMALAR

A.e. Ayn eser/yer

A.g.e. Ad geen eser

A.y. Yazara ait son zikredilen yer

Bkz. Baknz

ev. eviren

Ed. Editr/yayna hazrlayan

S. Sayfa

T.y. Basm tarihi yok

V.d. ok yazarl eserlerde ilk yazardan sonrakiler


9/140

1

GR

Senecann De Ira (fke zerine) adl eserinde fke (ira) ve akl (ratio)

ilikisi, aslnda geni apta ele alndnda duygu (affectus) ve akl (ratio) ilikisi

iinde incelenmelidir. fke, korku, acma gibi bilisellik zelliine sahip arzu eidi

olarak duygulara, Antik ada farkl biimlerde yaklalmtr. ncelikle unu

sylemek gerekir ki, duygu ve akl ilikisinin sorgulanmas insanlarn birbirleriyle

ilikilerini ilgilendiren, insann iinde yaad toplumla ilikisini ele alan etik iin,

ayrt edilmesi gereken bir olgu olarak grlmtr. Bir toplumsal varlk olan insann,toplumun dier bireyleriyle karlkl ilikileri konusunda nasl bir tutum

sergileyecei, etik bir yaklamla kiinin mutluluk gayesine nasl ulaabilecei

konusunda ncelikli olan eyin, kiinin kendisinin neliini ortaya koyabilmesi

olduu kabul edilir. nsan nedir? Nasl bir varlktr? Onu dier canllardan ayran

zellik nedir? Bu trden sorular sormak insann etik anlamda kendini tanmasn,

ayrt edici zelliklerini bilmesini, bu farkndalk iinde hareket etmeye alarak

yaamda insanln gerekletirebilmesini ve mutlu olabilmesini salar. EskiYunann teleolojik dnya grnde insan iin ama adil, erdemli yaamak, yani

insana ait ilevleri tam bir uyum ierisinde ortaya koymak ve bunu yaama

yanstmaktr.1

nsann bu amac gerekletirebilmesi iin, kendinin ayrt edici zelliinin

farknda olmas gerekir. nsan ister maddeci isterse maddeci olmayan yaklamda ele

alnsn, her ikisinde de ortak olan zellik, onun bir ruha sahip olduudur. Ancak

ruha, yani canllk, hareketlilik ya da duyumsama yetisine sahip olan tek canl insan

deildir, bitkiler ve hayvanlar da ruha sahiptirler. Aristotelesi yaklamda bitkiler

ruhun beslenme ve byme yetisine, hayvanlar hereket ve duyumsama yetisine

sahiptirler. Her canl doasna gre, onu o yapan eye gre, bir geliim sergiler. Her

canl doasn olmas gerektii ekilde ortaya koymaldr; doasnn gereklerini

yerine getirmezse, aksi takdirde eksik ya da sakat kalr. Canllarn eksiksiz olular,

doalarnn tamlna ermeleri erdemdir. Erdem tamlktr, yetkinliktir, olmas

1 Ahmet Cevizci, Etie Giri, stanbul, Paradigma Yaynlar, 2002, s. 34.


10/140

2

gerekenin olmu olmasdr. Ve bu durumun sonunda dzen, huzur ve ahenk ortaya

kar.

Peki, insan iin bu erdemli olma durumu nedir? nsann huzurunu salayan,

onu o yapan, mutlulua ulatran, doas, ayrt edici zellii nedir? Bu sorularn

cevab insann akla (logos, ratio) sahip olmasdr. Akl insann ayrt edici zelliidir.

nsann erdemi bu yetiyi tam olarak kullanmas, ona uygun eylemesi, onu etkin

klmasdr. Platon ve Aristotelesi yaklamda her canlnn kendidoasn tam olarak

ortaya koymas onun erdemidir. At, eviklii ile, hzl komas ile erdem sahibir;

bitkiler olmas gerektikleri ekilde byrlerse erdemlidirler; insana gelince, insanakln etkin klabilirse, kendi doasna ait bu yetiye uygun hareket ederse, eylerse

erdemlidir. Ancak unu da unutmamak gerekir ki, Platoncu ve Aristotelesi grte

ruh paraldr. Ruha ynelmek, onu zmeye almak ve onu tanmlamak ayrca

insan da tanmlamak olacaktr. Ruh akll olan ve akll olmayan eklinde ikiye

ayrlr.Ruhun akl d ksminsanlarn bitkiler ve hayvanlarla ortak olarakpaylat

yetidir. Bu ksmaraclyla insan tpk bitkiler gibi byr, rer, tpk hayvanlar gibi

hareket etme zellii gsterir ve duyumsama yetisini ortaya koyar. Ancak insan akld ksmn haricinde akl sahibi ksma sahip olmas ile bitkiler ve hayvanlardan

ayrlr. nsan akl sayesinde bilgi (episteme) sahibi olabilir; akl sayesinde hem

olumsal olmayan sabit gereklere dayal hakiki bilgiye (episteme) sahip olur hem de

olumsal olaylarla ilikili olarak pratik akln rehberliinde yaamn gnlk olaylar

karsnda doru ekilde eyleyebilir. Epikuros felsefesine ve Stoa felsefesine gre de

insan iin ayrt edici zellik ite bu akl gcdr. nsan ruhunun dier akl d

gleri tek balarna, insan iin yararl deil, zararl etkenlerhaline gelebilirler. nsan

insanlna uygun hareket etmek iin, bitkiler ya da hayvanlardan farkl olarak bu alt

doalarn da inkar etmeden akln rehberliinde yaam etkinliklerini srdrmelidir ki,

sonuta erdemli, mutlu ya da huzurlu, dingin olabilsin. Ancak Stoa felsefesi bu

konuda farkl bir gr ortaya koyar: Dier okullarca savunulan, insann

duygularnn ve arzularnn lmllatrlmas grne karlk, bu hislerin ortadan

kaldrlmas grn savunur.

Bu almann amac Senecann De Ira adl eserinde, Stoa felsefesiningeleneksel gr olan, insann duygularnn ortadan kaldrlmas grnn ne


11/140

3

ekilde ve hangi gerekelerle savunulduunu ortaya koymaktr. Bir Stoa filozofu

olan SenecannDe Ira eseri Stoa felsefesinin duygu anlay, duygunun aklla olan

ilikisi hakknda fikir sahibi olmamz salayan yegane eserdir. Stoa felsefesinin

geleneksel grnde ruh ksmlara ayrlmaz. Btnlkl bir yapya sahiptir. Bu

durumda Stoa felsefesindeki duygu gr de dier okullara gre farkllk gsterir.

Zira akl ve duygu dier okullarda ruhun e zamanl farkl paralaryken, Stoa

felsefesinde akl ve duygu ayn anda var olamayan, akl varken duygunun, duygu

varken akln olamadbir yap sergiler. te Seneca da bu eserinde bir Stoa filozofu

olarak, okulun geleneksel grn ortaya koyar, dier okullarn grlerine kar

kar, onlarn duygular hakkndaki grlerini eletirip bu konudaki tezlerini

rtmeye alr. Bu eserinde Seneca Stoa felsefesinin geleneksel duygu anlayn

ortaya koyarken temelde duygular ierisinde fkeyi konu alr. Senecann bu

eserinden, Stoa felsefesinin hem bu zel duygu, yani fke, hem genel anlamda

duygu, hem de duygunun kart olarak akl hakkndaki grlerini reniriz. Antik

adaki okullarn hepsi insann bir akl varl olduunu kabul ederken, Stoa

felsefesi insan ruhunun paral yapsn kabul etmedii ve ruhun btnlkl yapsn

savunduundan, Aristotelesin, Platonun ve Epikurosularn duygu hakkndaki

olumlu grlerine kar kar. nk dier okullar insann akln rehberliinde

olmas grnn yan sra duygularn da lml olduu srece yararl ve kanlmaz

olduunu dnrlerken Stoa felsefesi buna tamamen kardr. te Seneca da De Ira

adl eserinde bize bu konular hakknda fke duygusunun eliinde detayl bilgiler

verir: Hem kendi okulunun grn ortaya koyar, hem de dier okullarn bu

konudaki yaklamna karlk Stoa okulunun tezlerini savunur. Biz bu almada

Senecann De Iraadl eserini temel alarak, bu eserin snrlar ierisinde kalp, duygu

ve akl ilikisini ortaya koymaya altk. Seneca eserinde, Aristotelesi ve

Epikurosu okullara gnderme yapt ve Stoa felsefesinin duygu-akl ilikisi zerine

grlerini ortaya koyduu iin, biz de Aristotelesin, Epikurosun ve

Epikuroularn, Stoa Okulunun duygu ve akl konusundaki grlerine deineceiz

ve bundan sonra da Senecann De Iraadl eserini duygu-akl ilikisi erevesinde

zmleyeceiz.


12/140

4

Bu zmlemeyi gerekletirirken Senecann De Ira adl eserinin plan

dorultusunda bir yol izleyeceiz. zmlemeye gemeden nce, almamzn ilk

blmnde genel olarak Senecann yaam, eserleri ve felsefesi hakknda bilgi verip

De Irann yaznsal bireser olarak yapsninceleyeceiz, deerinden sz edeceiz.

almamzn ikinci blmnde Senecann kar olduu Aristotelesi ve Epikurosu

duygu anlayn kavrayabilmek iin, Aristotelesin ve Epikuros ile Epikurosularn

duygu, akl ilikisini inceleyeceiz. Aristotelesin duygu ve akl ilikisini ortaya

koyarken zellikle onun etik konulu eserlerinden ve Peri Psykhes adl eserinden

yararlanacaz; ardndan Senecann da bal bulunduu Stoa okulunun duygu ve

akl ilikisi hakkndaki grlerini inceleyeceiz. Tm bu n bilgileri elde ettikten

sonra, almamzn nc blmnde de Senecann De Iraadl eserini amacmz

dorultusunda ele alacaz ve onun bu eser erevesinde duygu ile akl ilikisi

konusundaki grlerini ortaya koyacaz. Sonu blmnde de almamzn

sonucunda elde ettiimiz verilerin genel bir deerlendirmesini yapp, duygunun

yaps ile ilgili olarak Senecann kendisine ait bir katksnn olup olmad

konusunda bir yargya varacaz.

Senecann De Ira adl eseri hakknda, ok fazla olmamakla birlikte, yeterli

derecede modern kaynan olduunu syleyebiliriz. Bu almay hazrlarken

yaralandmz belli bal kaynaklar unlardr: Brad Inwoodun Reading Seneca:

Stoic Philosophy at Rome, Katharina Volk ve Gareth D. Wiilaims tarafndan

hazrlanm olan Seeing Seneca Whole: Perspectives on Philosophy, Poetry and

Politicsadl eser, Richard Sorabji tarafndan kaleme alnan Emotion and Peace of

Mind: From Stoic Agitation to Christian Temptation, John M. Cooper ve

J.F.Procope tarafndan hazrlanan Seneca: Moral and Political Essaysve Mooney

Donald James tarafndan hazrlanan The Rational Psychology of Lucius Annaeus

Seneca adl tez almas. Bu almamzda De Ira adl eserin ve dier klasik

eserlerin orijinal metni iin Harvard University Press, LOEB edisyonlar

kullanlmtr. Ayrca, Aristotelesin Etikha Nikomakheia adl eseri iin Saffet

Babrn evirisi, Tekhne Rhetorikeadl eseri iinMehmet H. Doann evirisi,

Peri Psykhes adl eseri iin Zeki zcann evirisi; Diogenes LaertiosunBioi kai


13/140

5

Gnomai ton Eudokimon Philosophonadl eseri iin Candan entunann evirisi

de kullanlmtr.

almamzn temel kavramlar ierisinde yer alan epithymia2, pathos3,

thymos4

2 Epithymia, bireye yreini (cann) koymak, yrekten veya candan istemek, iddetle istemekanlamlarna gelen epithymeofiilinden tremitir. Kelime genel olarak itiha ve arzu anlamlarndakullanlr. Epithymetikon (ruhun arzu duyan ksm) Platonun Politeiaadl eserinde retici snfn

bir zelliidir ve ruhun bu ksmnn erdemi lllktr (sophrosyne). Aristoteles iin epithymia haz(hedone) arzusudur (oreksis).

kelimeleri, onlar kullanan okullarn anlayna gre kimi farkllklar

gsterir. Epithymiakelimesini biz bu almada Aristoteles sz konusu olduunda

itiha anlamnda kullanacaz. Zira epithymia kelimesi bilisel olmayan arzularla

ilikilidir. Stoa felsefesine gelince, epithymia kelimesi burada drt duygu cinsinden

biri olarak geer; rnein fke bu cinsin ierisine girer ve buradaki kullanmnda

epithymia kelimesi artk bilisel bir anlam kazand iin, genel anlamda arzukelimesi ile karlanacaktr. Pathos kelimesine gelince, Aristoteles fke, korku ya da

acma gibi bilisel zellik gsteren haller iin bu kelimeyi kullanr ve pathos

kelimesi bu anlamda kullanldnda, Trkede duygu kelimesi ile karlanr;

ancak bunun yansra Aristoteles bu bilisel hallerin yannda bilisel olmayan halleri

de kastederek pathos kelimesini kullandnda, bu kelimeyi Trkedeki

etkilenim, duygulanm kelimeleriyle aktarmann doru olaca kanaatindeyiz.

Pathoskelimesi Stoa felsefesinde bambaka bir anlam kazanr ve olumsuz manadakullanlr. Genel kullanmnda pathos kelimesinin olumsuz bir anlam yoktur: O ne

iyi, ne de kt anlama sahip bir kelimedir, ancak Stoa felsefesinde pathos kelimesi

tutku kelimesiyle ifade edebileceimiz bir anlam kazanr. Bu almada ise biz

pathos kelimesini Stoa felsefesi iin de duygu anlamnda kullanacaz; ama

burada unutulmamas gereken nokta duygu kelimesinin Stoa filozoflar iin

olumsuz bir anlama sahip olduudur. Epikuros pathos kelimesini ok genel bir

anlamda ele alm ve iki adet pathosvardr, onlar da ac ve hazdr, demitir; bu

kullanmda pathos kelimesi her trl hissi iine alr, ancak daha sonradan

3 Pathos kelimesi, edilgen anlamda bir eye maruz kalmak, bir eyden etkilenmek, bana bir eygelmek gibi anlamlar olan paskho fiilinden tremi olup baa gelen iyi ya da kt olay,etkilenim, deneyim, talihsizlik, duygu, tutku, hal, durum, zellik, nitelikanlamlarna gelir.4

Thymos kelimesi ttmek, kurban etmek anlamlarna gelen thuo fiilinden tremi olup ruh,can, hayat ilkesi, soluk, tutku, arzu, cesaret, duygularn ve bilincin merkezi, fkeanlamlarnda kullanlr.


14/140

6

Philodemosda bu kelime yine anlam daraltlarak duygu anlamnda kullanlr.

Thymos kelimesi de birka farkl anlamda kullanlr: Aristoteleste kimi zaman

tutku, kimi zaman fke olarak adlandrlr. Epikurosu Philodemos thymosdan

doal olmayan ar fke olarak bahseder. Latince animus5

kelimesine gelince,

Trkede bu kelimeyi tam olarak ifade edebilecek bir kelime olmadndan, bu

kelime tm alma boyunca Latince animus olarak kullanlacaktr; ancak unu

aklda tutmak gerekir, animus kelimesi duygularn ve aklsal ilevlerin, kendisinde

gerekletii yetidir.

5 Animus kelimesi genel anlamda, insandaki duyusal ruhun (anima) kart olarak insann aklsalruhunu ifade etmek iin kullanlr. Bunun dnda, kelime kimi zaman dnen, hisseden, isteyen

ruh anlamnda, kimi zaman da zihin ve akl ile e anlamda, bazen de bellek, bilin, yarg,kan, kalp, cesaret (ounlukla, oul ekli olan animi), duyum, eilim, tutku, huy,irade anlamlarnda kullanlr.


15/140

7

1. SENECA ve DE IRA ESER

1.1.Senecann Yaam, Eserleri, Felsefesi

Lucius Annaeus Seneca, spanyann kltr merkezi olarak geen Corduba

ehrinde yaklak olarak 1. yzyln sonuna doru domutur. Seneca, Yal

Senecann ve ei Helviann olundan ortanca olanyd. Annaeuslar zamann

varlkl ailelerindendi ve Senecann babas atl snfna (equites) mensuptu. YalSeneca, oullar iin yazd hitabetle ilgili eserleri Controverisae ve Suasoriae

nedeniyle Rhetor Seneca diye adlandrlmtr. Yal Senecann bir de i

savalardan sonraki Romann durumunu anlatan bir kitabnn olduu bilinmektedir,

ama bu eser gnmze ulaamamtr. Senecann bilgili, iyi eitim grm ve

salam ahlaka sahip annesi Helvia oullarn her zaman eitime tevik etmitir.

Senecann felsefeyle ilgilenmesinin nedenlerinden biri de annesidir. Senecann

kk kardei L. Annaeus Mela air Lucanusun babasdr. Seneca eserlerinde

aabeyi Novatustan pekok kez bahsetmi olsa da kardei Melay ok az anmtr.

Lucius Annaeus Novatus, Yal Senecann bir arkada olan Iunius Gallio adndaki

bir hatip tarafndan evlat edinildikten sonra Iunius Gallio adn almtr.

Babalar, Novatus ve Senecann eitimine onlara iyi konuma sanatn

retmekle balar ve onlar o zamanlarda adet olduu zere devlet ynetimi iin

hazrlar. Seneca, S 16-31 yllar arasnda Msrda praefectus olarak grev yapm

olan C. Galeriusun ei olan, annesinin vey kardei yani kendisinin de vey teyzesitarafndan Romaya getirilmitir.1

1 Lucius Annaeus Seneca, De Tranquilitate Animi; Ruh Dinginlii zerine, ev. Bedia Demiri,YKY, stanbul, 1999, s. 8.

ocukluk ve genlik yllarn bu lkede geirdii

dnemlerde eitimini teyzesi stlenmitir. Seneca Romada hitabetle ve felsefeyle

ilgilenmi, ama felsefe eitimine arlk vermitir. Pythagoras Sotiondan desler

almtr. Sotion Senecay, et yememeye tevik etmitir, nk Pythagoras retiye

gre ruh lmszd ve lmden sonra bir hayvan bedenine girebilirdi. Ancak

Senecann narin olan bnyesi bu perhiz sonucu daha da zayf dnce, babasnn


16/140

8

srarlar zerinebu adeti uygulamaktan vazgemitir. Seneca Pythagoras Sotionun

dnda Stoa retisinin izleyicisi Attalusun, Kynik retinin savunucusu

Demetriusun ve Akademial Papirius Fabianusun derslerini takip etmitir;

Fabianusun dersleri sayesinde Romalfilozof Sextius ile tanm ve burada hergn

vicdann sorgulamay renmitir. Ayrca Fabianus Senecay Romallar iin

olduka olaan d bir alan olan, doa bilimleri ile ilgilenmeye tevik etmitir.2

Ancak Senecann felsefeyle bu denli ilgili olmas babasn rahatsz etmitir. nk

zamann mparatoru Tiberius genlii ele geiren bu alana hi scak bakmyordu.

Ayrca Senecann sal da iyicebozulmutu. Babas, sal dzelsin ve felsefeden

uzak kalsn diye, onu nce Pompeiye sonra da Msra gndermitir. Msrda

kald sre ierisinde vey teyzesi onun bakmn stlenmitir. Burada kald

yllarda Seneca Msrve Msr dini hakknda bir deneme kaleme almtr.3

Seneca Romaya S 31 tarihinde dnmtr ve onbir yl srecekpolitika hayat

baladndan, felsefeyi de ikinci plana itmek zorunda kalmtr. Ama bu sre

ierisinde Consolatio ad Marciam, De Irann kitabn, kayalar, balklar ve

depremler zerine olan bilimsel almalarn yazmtr.

4

2 Michael Von Albrecht, A History of Roman Literature: From Livius Andronicus to Boethius,

ev. Ruth R. Caston ve Francis R. Scwartz, Brill, C.II, 1997, s. 1159.

Seneca S 31-32 yllarndadevlet hazinesinin ynetimi demek olan quaestorluk grevini elde etmitir. Bu

srada hatip olarak n yaylmtr, yle ki kskan mparator Caligula (S 37-41)

onun slubu hakknda kiresiz kum taneleri gibi, yorumunu yapmtr. Caligula

Senecann ldrlmesine karar vediyse de, mparatorun yanndakiler onun

salnn zaten zayf olduunu ve ok gemeden leceini syleyip mparatoru ikna

edince, bu karardan vazgeilmitir. Senecann S 41 ylndan nceki yaam

hakknda bilgimiz ok azdr. Onun gzel konuma yetenei, Caliguladan sonra baa

geen ve kendisi de retorie ilgi duyan kekeme mparator Claudiusun ( S 41-54)

kskanlna neden olmutur. Claudiusun mparatorluundan nce Caligulann kz

kardei Iulia Livilla aabeyini ldrmek isteyenlerle birlik olduundan, S 37 ylnda

srgne yollanmtr, ancak amcas Claudius baa geince, onu srgnden geri

armtr. Bu durum mparatorie Messalinann hi houna gitmemi ve

3 A.y.4A.y.


17/140

9

Senecann, Caligulann kz kardei Livilla ile zina yaptn ileri srerek Livillann

ldrlmesine ve Senecann da S 41de Korsikaya srgne yollanmasna sebep

olmutur. Seneca sekiz yl kadar srgnde kalmve bu srada kendini felsefe eserleri

yazmaya, bilimle ve iirle uramaya vermitir. lk yllarda daha dayankl olmasna

ramen, zaman getike srgn hayat kendisi iin katlanlmaz olmaya balamtr.

Byle bir ruh hali ierisinde olduu, annesini teselli etmek iin yazd Ad Helviam

Matrem De Consolatione adl eserde annesinden ok, kendini teselli ediyor gibi

gzkmesinden ve Ad Polybium De Consolatione adl eserde de hem Polybiusa

hem de mparatora nerdeyse yalvarlardabulunmu olmasndan anlalmaktadr.5

Senecann Romaya dn ancak Messalinann lmnden ve Claudiusun

Agrippina ile evlenmesinden sonra gerekleir. S49 ylnda Agrippinann istei ile

Seneca srgnden geri arlr. Zira Neronun annesi olan Agrippina olununeitimi

iin Senecann iyi bir eitmen olacan dnmtr. Seneca Neroya felsefe

eitimi vermek istemi, ancak Agrippinann felsefeye scak bakmamas neticesinde

bu konuda kstlama yaamtr. Politikaya tekrargeri dnmeyi istemese de Seneca,

belki de Agrippinaya minnet borcu duyduu iin, hem praetorluk (yarglk)grevini hem de Agrippinann olu Neronun tm eitimini stlenmeyi kabul

etmitir. Seneca, mparator Claudiustan sonra olu Britannicusun yerine Neronun

gemesi iin almtr.mparator Claudiusun ldrlmesinden sonra S54 ylnda

Nero henz on alt yandayken imparator olmutur. Neronun imparator olmasyla

birlikte Seneca ve muhafz ktas komutan Afranius Burrus mparatorluun

idaresinde sz sahibi olmulardr. Seneca bu srada byk bir servet edinmi ve S 62

ylna kadar devam edecek olan bu grkemli saray yaamn srdrmtr. Ancak

Seneca ve Burrus devleti o denli iyi ynetmilerdir ki sonraki mparatorlardan

Traianus daha ncesinde hibir princepsin egemenliinin Neronun ilk be yllk

ynetimiyle kyaslanamayacan bildirmitir. Bu be yl sonunda Nero dengesiz ve

anormal davranlar sergilemeye balam ve kt eylemlere girimitir. Seneca

bunlar engellemeye altysa da baarl olamamtr. Nero annesi Agrippinay

ldrm ve ardndan Burrus zehirlenerek ldrlmtr. Seneca bu durum zerine

5 Lucius Annaeus Seneca, De Providentia; Tanrsal ngr, ev. idem Drken, stanbul,Kabalc Yaynevi, 1997, s. 13.


18/140

10

tm servetini brakarak grevinden ekilmeyi mparatordan talep etmise de Nero

onun bu isteini reddetmitir. Sonunda Seneca hastaln sebep gstererek ve

Nerodan aldklarnn bir ksmn geri vererek siyasetten ayrlmtr. S 61-65 yllar

arasnda kendini tamamen felsefeye vermi ve bu yllar onun en verimli dnemi

olmutur. Ancak, S 65 ylnda Pisonun bata olduu Neroya kar dzenlenen bir

suikast giriimine ad karnca, mparator tarafndan intihar etmeye zorlanmtr.

Seneca damarlarn atrarak intihar etmeyi semi ve S 65 ylnda hayata veda

etmitir.6

Seneca dz yaz ve iir olarak pek ok eser vermitir. Felsefe dnda, tarih,corafya, fizik gibi konularda da eserler kaleme alan Senecann gnmze ulaan

eserleri ounlukla ahlak alanna aittir. iir ve sylev olarak kaleme ald eserlerden

gnmze neredeyse hibir ey kalmamtr. iir alannda yazd eserlerinin en

nemlileri sadece tanesinin kesin olarak Senecaya ait olduklar saptanm olan 70

epigramdr. Bunlarn dnda oynanmaktan ok, okunmak iin yazldklardnlen

dokuz adet Tragedias vardr. Bunlardan sekizi Yunan, biri Roma konuludur:

Hercules Furens, Medea, Troiades, Phaedra, Agamemnon, Oedipus, HerculesOetaeus, Phoenissae, Thyestes. Roma konulu olan Octaviann Senecaya ait olup

olmad phelidir. Seneca ayrca Menipposu bir tarz olan yar dz yaz yar iir

eklinde, Divi Claudii Apocolocyntosis adl bir eser de kaleme almtr. Bu eseri

Claudiusun lmnden sonra yazm olup, mparatorun kendisini srgne

gndermesinden tr ona kar besledii nefret ve kini dile getirmitir. Bunlara ek

olarak Senecann dzyaz olarak kaleme ald felsefi eserleri vardr. Bu eserler drt

gruba ayrlrlar: 1)Dialogiad altnda geen diyalog tarznda yazlm yedi eser, 2)

Diyaloglar dnda saylan De Clementia ve De Beneficiis, 3) Epistulae ad

Lucilium ya da Epistulae Morales diye anlan 124 mektup ve 4) Naturales

Quaestiones (Doa Sorunlar). Dialogi ad ile anlan eserleri ise unlardr: De

Providentia, De Constantia Sapientis, De Ira, De Vita Beata, De Otio, De

Tranquillitate Animi, De Brevitate Vitae, Ad Marciam De Consolatione, Ad

Helviam Matrem De Consolatione, Ad Polybium De Consolatione.

6

Tacitus Annales adl eserinin 12. kitabnda Neroya dzenlenen suikast hakknda geni bir bilgisunar ve bu srada da Senecann bu konuyla ilgili durumundan ksaca sz eder; bkz. Tacitus,Annales, 15. 48-74.


19/140

11

Senecann Dialogi ad altnda geen eserlerinden sadece De Tranquillitate

Animi tam anlamyla bir diyalogtur; dier diyaloglardaki muhatap kurgusaldr.

Seneca kurgusal muhatabn inquis (diyorsun), inquit (diyor), aliquis

dicet (birisi diyecektir ki) gibi ifade tarzlar kullanarak konuya dahil eder.

Diyalog boyunca bu ifade tarzlar vastasyla muhatabn itirazlar sunulur, sonra

bunlara karlk cevaplar verilir ve deliller sralanr; yazarbu ekilde fikirlerini ortaya

koyar. rnein De Ira adl eserinde Seneca pekok kez Peripatetikler ve

Epikurosular gibi, Stoa okuluna kar okullarn olas eletirilerini Novatusun

azndan ortaya koyarak onlara cevaplar verir. Bu eserlere Dialogiadnnn Seneca

tarafndan verilmedii, ancak daha ge dnemdeki bir redaktr tarafndan onlarn

Dialogi bal altnda topland tahmin edilmektedir7. imdi ksaca Senecann

diyaloglarnn konularna deinelim8

1- Ad Marciam De Consolatione: Eserin S 37 ylndan sonra yazld kesindir ve

genellikle S 37-41 yllar arasna tarihlendirilir. Seneca bu eseri tarihi Cremutius

Cordusun cesur kz Marciaya atfetmitir. Eser, yl nce kaybetmi olduu

olunun yasn tutmaya devam eden Marciay teselli etmek iin kaleme alnmtr.Seneca Marcia ve babasnn birok durumda gsterdikleri cesareti ver ve onu bu

acya metanetle katlanmaya arr. Eser kederi kontrol etme konusuyla ilgili olarak

sistematik akl yrtmeler ierir.

:

2- Ad Helviam Matrem De Consolatione: Consolatiolar arasnda bu eser en

dzenli en zekice ve okunmaya deer olandr.9

7Demiri, a.g.e., s. 16.

Srgnnn birinci ve ikinci

yllarnda yazd bu eserde Seneca annesini teselli etmeyi amalar ve onu u ekilde

teselli etmete alr: Srgn bir yer deitirmeden baka birey deildir, mutluluk

d artlarda deil, kendi elimizdedir ve bu erdemdir ve her yerdedir. Srgnn utan

verici oluusadece kiinin dncesinde yatar. Seneca bu grleri belirttikten sonra

annesinin vasflarn sayar, onun gemiteki davranlarn ver ve ona yakan eyin

cesaret ve metanet olduunu syler.

8 De Ira adl eser daha sonra zel olarak ele alnaca iin , burada onunla ilgili aklamalara yer

verilmemitir.9 J. Wight Duff, A Literary History of Rome in The Silver Age: From Tiberius to Hadrian, Ed. A.M. Duff, London, Barnes&Noble, 1960, s. 169.


20/140

12

3- Ad Polybium De Consolatione: Bu eser Polybiusun kardeinin lm sebebiyle

S 43 ylnda yazlmtr ve Senecann srgnde yazd ikinci eseridir. Polybius

mparator Claudiusun azatlsdr. Eser ona hitap eder ve amac Polybiusu teselli

etmenin yan sra, onu ve mparatoru verek af istemektir. Seneca her ne kadar onlar

vp af dilese de, bu eseri ona af salamamtr.

4- De Vita Beata: Aabeyi Gallioya hitaben yazlan bu eserin ne zaman yazld

tam olarak bilinmemekle birlikte, S 58-59 civarnda yazld kabul edilir. Eserin

son ksm kayptr. Seneca bu eserde gerek mutluluk nedir ve nasl elde edilir,

sorularna cevap verir. Doaya gre yaamak, yani erdemli olmak, ilk soruya,felsefeyi izlemek, ikinci soruya cevaptr. Servet, an, hret gibi eyler, insanlarn

sandklar gibi, mutlulua birey katmazlar. Eserde, mutluluu zevkte grenlere kar

erdemin mutluluk olduu savunulur. Seneca baz kiiler tarafndan servetine yaplan

saldrlara bu eserinde cevap verir.

5- De Brevitate Vitae: S49 ylnda kaynpederi Paulinusa yazlmtr. Bu eserin

tezi gerek yaamn felsefeye bal olduu iddiasdr: Filozof iin yaam ksa

deildir, kitaplar sayesinde o tm gemi zamana eriebilir ve eski zamann ok

deerli kimi insanlaryla birlikte olabilir. Biz bir takm gereksiz iler ile megul

olarak hayat ksaltrz. Zaman iyi kullanrsak bu yaam yeterince uzundur.

6- De Otio: Bu eserin tarihlendirilmesi tamamen tahmin zerinedir. De Otio

Senecann S 49 ylnda srgnden dnmesinden sonraya tarihlendirilir. Bu eser

Serenusa hitaben yazlmtr. Eserin ieriinde Seneca, almak ve halk ileriyle

ilgilenmek yerine, derin dnceleredalmay ve dinlenmeyi tledii iin, arkada

tarafndan Stoa okulu kurallarna uygun hareket etmedii eklinde bir sulamaya

maruz kalr ve bunun aslnda okulun kurallarna aykr olmadn ispatlamaya

alr.

7- De Tranquilitate Animi: Bu eser Serenusa hitaben yazlmtr. Ne zaman

yazld tam bilinmemekle birlikte De Constantia Sapientisden sonra yazld

dnlmektedir. Eserin konusuna gre, Serenus eskisi gibi itirazlarda bulunmasa da

Stoa felsefesinin sert kurallarn uygulamakta zorlanmaktadr ve bu konudakitereddtlerini gidermesi iin Senecaya bavurur. Seneca ruh dinginliininasl elde


21/140

13

edeceini, koruyacan ve bu dinginlie isel ya da dsal olarak tehdit olabilecek

eylere kar nasl kar koyabileceini anlatr.

8- De Providentia: Luciliusa yazlan bu eserin ne zamana ait olduu kesin

olmamakla birlikte, Senecann, eseri srgndeki ilk ylnda (S41-42) yazm olduu

ileri srlmektedir. Lucilius burada, Tanrsal ngr olduu halde, iyi insanlarn

bana bir takm felaketlerin gelmesinin nedeni nedir, diye sorar. Seneca alt

blmlkbu eserde bu soruya tanr ile insan arasndaki ilikileri eitli ynlerden ele

alarak ve Roma tarihinden setii baz rnekleri ortaya koyarak cevap verir. Eserin

ana fikrinin, kt olarak zannettiimiz eylerin aslnda kt olmadklar, ktlkleremaruz kalan kiiler iin bu kt olaylarn erdemlerini snama frsat olduu,

sylenebilir.

9- De Constantia Sapientis: Eserin yazl tarihinin Senecann srgndeki ilk

yllarna (S 41-42) rastlad kabul edilir. Seneca bu eserinde Epikuros felsefesini

brakp Stoacla yneldii halde, ara sra itirazlarda bulunan Serenusa hitap

etmektedir. Eserin ana temas udur: Dmanlk iin yaplm olsa da hibir hakszlk

veya hakaret bilge insan etkileyemez. Bu eserinde Senecann, srgn hayatna

cesaretle katlandn ve prensipleri ile hareketlerinin birbirine uyduunu gstermek

istemi olmas mmkndr10

Senecann Dialogi ad altnda gemeyen dier felsefi eserleri unlardr:

.

1- De Clementia: Eser S 55 yl sonunda veya 56 yl banda yazlmtr.

Senecann bu eseri yazmaktaki amac, Gen mparator Neroya bilgelerin tleri

ile idare edilecek bir lkenin mutluluunu gstermek ve onu mparatorluu idareetmek konusunda yumuak davranmaya yneltmektir. Eserin birinci kitabnda

Neroya vgde bulunur; ikinci kitapta clementiann tanmn yapar, acma ile

farkn ortaya koyar. nc kitapta da clementiann nasl elde edilebileceini,

nasl alkanlk haline getirilebileceini ve bundan dolay oluacak gzel sonular

anlatr.

10 Fatma Pakst, Senecada Ahlak Gr-Zevk Anlay, Ankara, y.y., 1971, s. 7.


22/140

14

2- De Beneficiis: Seneca bu eserini S 62 ylnda saraydan ayrldktan sonra

Liberalise yazmtr. Yedi kitaptan oluan eserde iyi ilerde kullanlmak zere,

servetin arzu edilen birey olduu, iyi kulanmann da, servetten bakalarn

yararlandrmak olduu temas zerinde durulur. Senecabu yedi kitaplk eserde iyilik

etmeyi deiik ynlerden inceler ve iyilik nasl yaplmaldr, kimlere iyilik

edilmelidir, kimlerin iyilii kabul edilmelidir, iyilie nasl karlk verilmelidir, iyilik

neden unutulur, minnettar olmayanlara kar nasl davranlmaldr, eklindeki birok

soruya cevap verir. Eserin ana fikri ise,bir iyiliinverdii sonula veya verilen ey

ile deil, verenin niyeti ile deer kazanddr.

3- Naturales Quaestiones:Yedi kitaptan oluan bu eser, S 62 ylndan sonraki bir

tarihte Luciliusa yazlmtr. Senecann gnmze kalan tek bilim kitabdr. Seneca

birinci kitapta meteorlar, gkkua zerinde durur, ikinci kitapta caelestiann

(astronomi) sublimiadan (meteoroloji) ve terrenadan (corafya) farkn ortaya

koymasnn yan sra, frtnalardan da sz eder; nc kitapta Byk Tufan da

ieren su olaylarn ele alr; drdnc kitapta Nil Nehrinin zelliklerinden, kar ve

buzun oluumundan bahseder; beinci kitab rzgarlara ayrmtr; altnc kitaptadepremleri, yedinci kitapta kuyruklu yldzlar anlatr. Eserin nsznde Seneca

ahlak felsefesinin yeterli olmadn, insann doa bilimleriyle de uramas

gerektiini sylemektedir.

4- Epistulae Ad Lucilium: Senecann bu isimle anlan eseri, onun en son ve en

nemli eseridir. Yazd 124 mektupta Roma Stoaclnn anahatlarn grmek

mmkndr. Kimi mektuplarda Luciliusun sorularna cevap verir, kimilerinde

Stoacln temel grlerini enine boyuna inceler; kimi mektuplar ise gnlk olaylar

hakkndadr.

Senecann slubuna gelince, anlatmn, slubunuvenlerin yan sra yerenler

bile onun yeni bir slup yaratmadaki baarsn kabul etmilerdir. Quintilanus onun

slubunu eletitirir gibi olsa da bir yandan da ver11

11 Quintilianus, Institutio Oratoria, 10. 125-127.

. Seneca kimi zaman aceleci,

zensiz ve daldan dala atlar biimde yazmtr. Bunun yan sra onun Latincesi son

derece saf hatta muhafazakardr; hem konuma diline ait szckler hem de teknik


23/140

15

terimler kullanr. Konuma dilinden setii szckler dz yaz eserlerinin kiisel

tonuyla uyum ierisindedir ve iirsel gelerle karmtr. Diyalog tarzna yakn

olmas sebebiyle Senecann slubu yergiyi andrr. Senecann zl slubu Stoa

okuluna ait ksalk idealinin bir uygulamas olarak grlmektedir.12 Anlatm ksa,

zl, anlam ykldr; ou kez anlamca birbirlerine kart ya da ses bakmndan

benzer szcklerle sanki bir zdeyi ya da atasz gibi rlmtr.13 Eserlerinde

vermek istedii dnceleri genel olarak retorik ilkelere gre dzenlemitir:

Dnceler arasnda basamaklar olutururken argmanlarn snflandrr; en renkli

ve etkileyici olanlar sona koyar.14 Seneca ou kez bir fikri farkl ekilde

gelitirir, bunlardan sonuncusunu bir sonraki dnceye przsz geii salamak

iin kullanr. Bylece oluan biim bir zincire benzetilebilir: Bir nceki paragrafta

ikinci tema olmu olan ey, izleyen paragrafn ncl konusu olabilir ya da uzun bir

aradan sonra tekrar ortaya kabilir.15 Benzer bir ritim tek tek olan metinlerden

baka,Epistulae Moralesin tmnde mektuptan mektuba geerken de gzlenebilir.

Seneca metaforlar, benzetmeleri ve imgeleri metnin ierii ile kusursuz bir uyum

ierisinde kullanmtr. rnein Epistulae Moraleste, Consolatiolarda tbbi

benzetmeler, De Brevitate Vitaeda deniz imgesi kullanr. Senecann alntlar

kullanmas onun yaznsal tekniinin bir baka zelliidir. Alntlarla ilgili

aklamalar yaparak okuyucularna bunlarnasl kendi hayatlarna uygulayacaklarn

retir. nceden toplumsal hayat etkilemi olan retorik Senecann diyaloglarnda,

kiinin kendisiyleyapt isel diyalou bir ara haline getirir.16

Genel olarak bakldnda Senecann eserlerinde slup birliinden sz

edilemez: Ayr eserlerde farkl sluplarn olmasnn yansra, ayn eserde bile slup

deiiklii grlr. rnein De Clementiann 1. kitab retorik bir karaktere

sahipken, 2. kitab daha soyut ve felsefidir. Bunun bir sonucu olarak, kelimelerin

genel ve terminolojik kullanmlar arasnda ztlk vardr. Tekrarlamalar, aka

tutarszlklar ve beklenmedik geilerou kez okuyucunun anlatlmak istenen eyi

12 Albrecht, a.g.e., s. 1183.13 Seneca, Epistulae Morales Ad Lucilium; Seneca Ahlaki Mektuplar, ev., Trkan Uzel, 2. bs.,Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1999, s. 20.14

Albrecht, a.g.e., s. 1179.15A.y.16A.e., s. 1180.


24/140

16

anlamasn zorlatrr. Zira Senecann paragraflarnn yaps felsefi bir eseri deil,

bir edebiyat eserini andrr: Vermek istedii dnceleri aktarrken bunlarn

veriliindebir mantk silsilesini izlemeyen Senecann teknik, bir argman mantksal

olarak balang, orta ve son olmak zere sistematik bir biimde gelitiren filozofa

deil de bir hatibe zgdr; bu sebeple felsefe eserlerindeki slubunun belirgin

dzensizlii zamannn hitabet sanatnyanstr gibidir.17

Senecann felsefi grlerine gelince, ge dnem Roma Stoa filozofu olarak

kabul edilen Senecann da izlediiStoa okulu dneme ayrlr: Birinci dnemde

okulun kurucusu Zenon, Kleanthes ile Khrysipposun ad geer ve bu dnem EskiStoa ad ile anlr ( 331-233), ikinci dnem Orta Stoa ad verilen dnemdir ve bu

dnemde Panaitios ( 180-119) ve Poseidonios ( 135-51), ad ne kan

filozoflardr. Orta Stoa dneminde Eski Stoa okulunun retilerinde bir takm

deiiklikler olmu, eski dnemin kat olan grlerinde yumuamalar

gereklemitir; ve son dnem, Seneca, Marcus Aurelius, Epiktetos, Musonius

Rufusun olduu Roma Stoas ya da Ge Stoa olarak adlandrlr. Baz uzmanlar Orta

ve Roma Stoa Okullarnda skolastik katlk ve gelenekten ayrlklar grmlerdir,ama bunlar ok abartlmtr. Seneca ve dier ge dnem yazarlar geleneksel Stoa

Okulunun etiinin, psikolojisinin, teolojisinin ya da doa felsefesinin herhangi bir

temel noktasndan ayrlmamlardr. Ancak yeni balklar ele alm ve yeni dikkat

odaklarn tantmlardr. Erken Stoaokulu kuramclar tamamen erdemli, bilge kii

olabilmek iin gerekli olan zihin durumunu ve kusursuz yaam tarzn tanmlamak

konusunda ok aba harcamlardr. Seneca, Panaitiosun rneini izleyerek, tam

olarak erdemli olmayan ve asla byle olamayacaklarn bilen, ama ciddi bir biimde

yine de olabildikleri kadar iyi yaamak isteyen kiilerin yaamlarn nasl

dzenleyeceklerini aratrr. Teknik felsefi yazlar yazmak, dier felsefe uzmanlar

ile tartlan sorunlar zerine tartmaya katk salamak yerine, kavray gl olan

genel okuyucuya Stoa felsefesinin teorisini ve bu felsefenin, kiilerin yaamna nasl

uygulanacan aklamay tercih eder. Senecann felsefi eserleri tamamen pratik

ahlakla ilgili sorulara ynelmitir; mantk, fizik kuram, epistemoloji ve metafizik

17 John M. Cooper and J. F. Procope, Seneca; Moral and Political Essays, 9. bs., Cambridge,Cambridge University Press, 2006, s. xxviii.


25/140

17

hakknda syledii az ey vardr. Senecann tanrs da Stoa felsefesinin tanrs gibi

evrene yaylm olan ve dzeni salayan akldr (logos, ratio). nsan da bu akldan

pay almtr, bu akln bir parasdr ve amac ona uygun yaamaktr, yani doaya

uygun yaamaktr. Doaya uygun yaayan kii erdemlidir, bilgedir, akl yetkindir

(perfecta ratio). Felsefe, erdemi salama yolu, dnce dizgesidir; erdem bilgenin

doaya uygun bilgisidir; bilgelik, erdemleri olan ve onlar uygulayan kiinin

zelliidir. Erdem yetkin akldr, hereyin tam bilgisidir, summum bonumdur;

gerek ve deimez bilgidir. Kii bu durumdayken gerekten mutludur, genel

iradeyle, evrenin dzenini salayan tanrsal aklla btnlk halindedir, doaya uygun

yaama aamasndadr ve ite kiinin yaamdaki gayesi de bu hale erimektir.

Hepimiz tanrsal akln paralarna sahip olduumuz iin, aramzda bir ayrm yoktur,

kle ya da efendi hepsi eittir. Fark sadece bilge ve bilge olmayan arasndadr. Bu

fark da snfsal bir fark deildir, herkese sunulan akl yetkinlie kavuturabilenler ya

da kavuturamayanlar arasndaki farktr. Seneca bilge olmayanlarn dndakiler iin

avam (vulgus) szcn kullanrken bu szck akln nderliine teslim olmam

kiileri niteler. nsan sadece kendine sunulmu olan akl sahibi canl olma

zelliinin farkndal ierisinde olarak, bu gcn gelitirmeye, yetkinletirmeye

aba sarfetmelidir. Bu da ancak gerek iyinin ne olduunu, aslnda peinden

koulmas gereken eyin ne olduunu bilmekle, dsal eylere verilen deerlerin,

hatta hak etmedikleri deerlerin peinde bir oraya bir buraya savrulmamakla, asl

deerimizi, hatta gerek biz olan aklmz yetkinletirmekle ve bizi akldan uzak

tutan etken olarak duygulardan kanmakla ancak mmkn olabilir. Stoa felsefesinin

ve Senecann peinde olduu gaye, bu yetkinlik halidir, yani insann kendisi olmas,

onu o yapan eye, yani aklna uygun yaamas ve bylece de mutlu olmasdr.


26/140

18

1.2.De Ira Eseri

Senecann incelemekte olduumuz De Iraeserinin de iinde yer ald Dialogi

bal altnda toplanm olan eserlerin metni iin, uzmanlar uzun zamandr tek bir el

yazmasn kullanmlardr. 11. Yzylda yazlm olan bu elyazmas bugn

Milanoda bulunmakta olup Codex Ambrosianusadyla bilinmektedir. Diyaloglarn

metnini tamamlamakta Codex Ambrosianusun eksik ya da okunaksz oluu

sebebiyle yetersiz kald durumlarda Ambrosianus elyazmasndan 13. yzylda

kopya edilmi olan el yazmalarndan yararlanlmaktadr.18

De Ira eserinde Seneca, sonradan Iulius Gallio olarak anlacak olan byk

kardei Lucius Annaeus Novatusa

19 hitap eder. Novatus, S 51den 52ye kadar

Achaea proconsul olarak grev yapm olup yeni adn bu konsllk grevinden

bir sre nce almtr. Kardei Iulius Gallio adn almadan nce Seneca De Iraadl

eserinde ona hitap etmi olmaldr; ancak bu eserin yazl tarihi mparator

Caligulann S 41 ylnda gerekleen suikastndan da sonra olmaldr, nk bu eser

mparatorhakknda ok sert eletiriler iermektedir (bkz. De Ira 1.20.8; 2.33.3-6;

3.18.3-19.5).20

Hellenistik ve Roma dnemlerinde fke hakknda pekok ey yazlmtr.

Kynik hatip Bionun, Stoa filozofu Antipaterin ve Poseidoniosun, Senecann

hocas Sotionun, Epikurosu Gadaral Philodemosun, Plutarkhosun ve Senecann

fke zerine denemelerinin olduunu biliyoruz.

21

18 Senecann Dialogi ve dier eserlerini gnmze ulatran elyazmalar ile ilgili bilgiler iin bkz.Albrecht, a.g.e., s. 1192-1194.

Bu dnemde duygular zerine de

saysz eser bulunmaktayd. Bu eserlerden en nls Khrysippos tarafndan

yazland. Khrysipposun eserinin ilk kitab duygularla ilgili teorik sorular, 4.

kitap duygularn tedavisini ieriyordu. Bu plan Senecann De Iras gibi, duygular

zerine yazlm eserler iin bir standart oluturuyordu. Bu eserlerde teori, pratik

tavsiyeden nce gelirdi.

19

Novatus da S66 ylnda, kardeinin lmnn ardndan intihar etmitir.20 Cooper and Procope, a.g.e., s. 3.21Bu eserler arasndan sadece Philodemos, Seneca ve Plutarkhosa ait olanlar gnmze ulamtr.


27/140

19

Senecann De Ira eserini yazarken, Khrysipposun ve Poseidoniosun ayn ad

tayan eserlerine, Peri Pathona (Duygular zerine) danm olduunu

dnebiliriz. Seneca ayrca hocas Sotion tarafndan yazlanPeri Orgeadl esere de

bavurmu olmaldr. Zira Sotiondan eserinin bir yerinde bahsetmektedir (bkz. De

Ira 2.10.6). Romal filozof Sextiusu da eserinin iki ayr yerinde anar ( bkz. De Ira

2.36 ve 3.36). Bu pasajlardan ilkinden anlald zere, Sextiusun da fke zerine

yazd bir metnibulunmaktayd.

Senecann De Ira eseri bir Stoa filozofu tarafndan yazlm ve Antik adan

gnmze kalm, fke ve genel anlamda duygular zerine eksiksiz bilgi veren tekincelemedir. Bu eser, Eski ve Orta Stoa okuluna ait, genel anlamda duygularn

tanmna, fkenin analizine ve tedavisine dair vgye deer, hassas ve dikkatli

aklamalar sunmaktadr. Senecann De Iras felsefi bir eserin teknik

zelliklerinden yoksun olsa da, etik ve ahlak psikolojisi zerine Stoa felsefesinin

mkemmel bir rneini oluturur.

Antik ada niin fke zerine bu denli ok yazlmtr? Niin Senecann

erkek kardei Novatus gibi bir kii bu konu zerine bir almaya ihtiya

hissetmitir? Bunun nedeni Romallarn ya da Hellenistik dneme ilikin

Yunanllarn bizden daha ar huylara sahip olmalar deildir; ancak anlald

zere o zamanda bir kimse hakaretin intikamn almak istediinde bunun boyutu

imdiye kyasla ok daha u noktalara varyordu.22 Gl durumdaki kiiler

kendilerini kaybederek inanlmaz zararlara neden olabilirlerdi. Troia savanda

Akhalara saysz ac getiren Akhilleusun gazab bu duruma rnektir. fkenin ykc

sonular gcn mutlak olduu yerde apak ortaya konulmaktayd. Krallarn ar

fkeleri - Pers, Yunan ve Romal- fkenin neden olabilecei en u zalimlik

rnekleridir. Bu yzden Seneca Kambyses, Darius, Kserkses, Byk skender ve

Romal canavar Caligula hakknda pek ok hikayeyi pepee sralar. Ancak

Novatus23

22Cooper and Procope, a.g.e., s. 15.

gibi yksek memurlar snfndan olan kiiler de fkeleriyle byk

zararlara yol amlardr. zel yaamda bile, bu snftanbir kii, bazen kendisi iin

23

Novatusun kendisinin fkeli bir kimse olduu ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadr. Bununla birlikte, Novatus ile ayn snfa mensup ve fkelilii ile bilinen Gnaeus Piso gibi kiilere imalar szkonusudur.


28/140

20

tehlikeli bile olsa, klelerden ve tebalardan oluan ev halk zerinde adeta monarik

bir gce sahipti (bkz. De Ira 3.5.4 ve 3.40.2-5). Tek bir kiinin yaad fke

patlamas bile geni veykc sosyal sonulara yol aabiliyordu. Kendisinin herhangi

bir fke nbetine kaytlarda rastlanmad halde, Novatus, aka bu st dzey

ynetici snfnn bir temsilcisi olduu iin De Ira adl eserde muhatap seilmesi

Seneca tarafndan uygun grlm olabilir.24

Belirli duygular ya da dier ahlaki zaaflar zerine yazlm olan dier antik

denemeler gibi, Senecann De Iras da teorik sorularla ilgili ve tedaviyle ilgili

ksmlar olmak zere iki ksma ayrlr.

25

kinci Kitap fkeye ilikin benzer teroik sorularla alr: fke iradi midir?

(2.1-4); evremizde grdmz ktlk iin fke gerekli midir? (2.6-10); fke

kmsemeyi kovar m? (2.11 vd.); fke tamamen yok edilebilir midir? (2.12-

14); fkenin soylu karakterle herhangi bir ilikisi var mdr? (2.15 vd.). Bu sorulara

cevap arandktan sonra, fkenin tedavisi ile ilgili olan eserin ikinci ana ksm gelir:

Bu duygunun nasl tedavi edilecei (2.18); ocuklar iyi huylu olsunlar diye nasl

eitililecekleri (2.19-21); yetikinlerin kt huyluluk gstermekten nasl

saknabilecekleri (2.22-36) hakknda tavsiyelerde bulunulur. fkenin tehlikeleri,

korkunluklaryla ilikili ilave bir giriten sonra ( 3.1-3.5.1) nc kitap tedavi

konusuna yeniden bir balang yapar (3.5.2), ardndan iyi huylu olarak nasl

kalnabileceine dair (3.5.3-9) ve sonra da bir kimsenin fke nbetlerini nasl

engelleyeceine ya da yok edeceine dair uzun uzun bir dizi kural tavsiye ederken

(3.10-38), kanlmas ya da taklit edilmesi gereken rnekleri de araya sokar (3.13.7-

3.23) ve sonunda dier insanlarn nasl yattrlacana dair baz ipular verir (3.39

vd.), nihayet olduka renkli bir sonu ksmyla eser son bulur (3.41-43).

fkenin korkunluklar, tehlikeleri zerinebir giriten sonra (1.1-1.2.3), birinci kitapta ilk olarak fkenin tanmlar verilir(1.2.4-

1.4) ve sonra u sorularn cevab aratrlr: fke doal mdr? (1.5 vd.);

lmllatrlabilir mi? (1.7 vd.); herhangi bir pratik yarar var mdr? (1.9-19);

yce gnllklk ile ilikisivar mdr? ( 1.20 vd. ).

24Cooper and Procope, a.g.e., s. 15.

25

Teorik sorularla ilikili ksmlar birinci kitabn tamam ve ikinci kitapta on yedinci blmn sonunakadardr. Tedaviye ilikin ksm ise ikinci kitabn onsekizinci blmnden balar ve nc kitabnda tamamn kaplar.


29/140

21

Senecann De Iray yazmasndaki amac tamamiyle tedaviye yneliktir:

fkenin nasl hafifletileceine dair bize tavsiyelerde bulunmaktadr. Ancak ncelikle

tedavi edilmesi gereken eyin, gvenilir bir bilgisine sahip olmamz gerekir ve

kendimizin ve dierlerinin bu duygu konusunda tedavi edilmeye samimi bir istei

olmas gerekir. Bu yzden Seneca tavsiyelerine gemeden nce, fke nedir, onu

aklar ve Stoa filozoflarnn srarla doal olmadn, karakter ve zihin durumunu

bozmaya ynelik en zararl eylerin duygular olduunu dnmelerinde hakl

olduklarn gsterir; bu zararl eyler kusur (kakia, vitium) olarak adlandrlr ve

fke (ira) hepsi ierisindeki en ktcl duygudur.26

Eserin ikinci kitabnn ikinci yarsndaki temel blmler (2.26-34), 1.1.2de

Poseidoniosa atfedilen fke tanmna dayanr. Seneca sistematik olarak, kiinin

gerek anlamda zarar grmemi olduunu, her ne olursa olsun hakszcabireyemaruz kalmam olduunu, sulular cezalandrmak iin yanp tutuan bir arzu

duymanndar kafal, insanlk d ve yararsz, irkin ve tehlikelibir eyolduunu

(2.28; 2.31.1-5) gsterenbir dizi dnce ortaya koyar.

Senecann dediine gre, fke

duygusu en irkin duygudur ve tm duygularn arasndaen korkun olandr, yle bir

duygudur ki fkeliyken biz en iddetli ve en dikkatsiz biimde hareket ettiriliriz ve

fke bizim kanmak ya da en azndan kontrol altnda tutabilmek iin, kendisine son

derece nem vermemiz gereken yegane duygudur.

27

Senecann De Iras ihtiya duyulan ahlaki ve aklsal eitimin bir uygulann

sunar. Eserin uzun ve retorik adan slubun ssl olmas, tarihsel rneklerin

bolluu, temalarn devaml birbirlerinin iine girmi olmas, hafzay canl tutan ama

argman bulanklatran bitmeyen tekrarlar, tamamen okuyucuyu eitmek

amaldr.

28

Seneca, tedavi ksmna gemeden nce, duygular konusunda Epikurosular ve

Aristoteles ile takipilerinin grlerini eletirir. Stoa felsefesinin bu konudaki

dncesini ortaya koymak iin Epikurosu ya da Aristotelesi duygu grn

benimseyen kiilersanki Novatusun azndan seslenerek, bir takm eletirel

26

Cooper and Procope, a.g.e., s. 427A.e., s.11.28A.e., s.12.


30/140

22

yaklamlarda bulunur ve sorular yneltirler. te Seneca da bir Stoa felsefesi yanls

olarak bu sorulara, eletirilere yant verir. Biz de Senecann bu felsefi akmlara kar

klarn anlamak iin Aristotelesin ve Epikuros ile takipilerinin duygu

hakkndaki grlerini analiz edelim ve bunun ardndan da - Seneca bir Stoa felsefesi

yanls olarak gelen eletirlere yant verip bu okulun grlerini savunduu iin -

Stoa okulunun duygu hakkndaki grn inceleyelim; en sonunda da Senecann

De Iraadl eserini derinlemesine ele alalm.


31/140

23

2. SENECA NCES FELSEFE OKULLARINDANARISTOTELES, EPIKUROS ve STOA OKULUNDA FKE

DUYGUSU

2.1. Aristotelesin fke (Orge) Anlay

2.1.1. Pathos ve Epithymia

Aristotelesin fke (orge) anlayna deinmek onun duygu (pathos)

anlayna deinmeyi gerektirir. Zira duygu, fke ve korku (phobos) gibi hislerincinsidir. Duygu konusu Aristoteleste biraz karmaka gzkse de, onun etikle

ilikili ve Tekhne Rhetorikede verdii duygu tanmlarna dayanarak bu kavramn

neliini ortaya koymaya alalm.

Aristoteles Ethika Nikomakheiada duygulanm (pathe) yle tanmlar :

Pathe ile, itiha (epithymia), fke (orge), korku (phobos), gven(tharsos), kskanlk (phthonos), sevin (khara), dostluk (philia), nefret(misos), zlem (pothos), gpta (zelos), acma (eleos) ve genel olarak haz(hedone) ve acnn (lupe) kendilerine elik ettii hisleri kastediyorum.1

Ethika Eudemiada da duygulanm (pathe)benzer ekilde tanmlar :

Pathe ile, fke (orge), korku (phobos), utanma (aidos), itiha (epithymia)ve genel olarak onlara ounlukla duyusal (aisthetike) bir haz ya da acnnelik ettii eyleri kastediyorum.2

Aristoteles bu pasajlarda duyguyu kendisine ac ya da hazzn elik ettii bir his

olarak tanmlar. Yalnz burada dikkat edilmesi gereken bir nokta vardr: Bilisel

olmas duygunun bir baka zelliidir. Aristotelesin duygular hakkndaki

dncesinde vurgu, duygularn olumasna neden olan kanlar (doksai) zerinedir.3

1 Aristoteles, Ethika Nikomakheia, 1105b21-23.

rnek vermek gerekirse, Aristoteles korkuyu, yaknda bir ykm ya da acnn

gerekleecek olduuna dair kt bir izlenim neticesinde kiide oluan acl ya da

2

Aristoteles, Ethika Eudemia, 1220b12-14 .3 W. V. Harris, Saving the : A note on Aristotles Definition of Anger, The ClassicalQuarterly, New Series, C.XLVII, No:2, 1997, s. 452-454.


32/140

24

rahatsz edici bir his olarak tanmlar.4 Bir baka rnek acma duygusudur: Acma,

bir kimsenin bana hak etmedii acl bir olayn geldiine ve hatta bu olayn kiinin

kendisi ve arkadalarnnn da bana gelebileceine ynelik olan bir ktlk izlenimi

ile kkrtlan, bir tr acdr, diye tanmlanabilir.5

imdi yukardaki iki pasajda geen itiha ya da arzu diye evirebileceimiz

epithymiaya biraz deinmek gerekir. nk Aristoteles duygunun belirleyicizellikleri olarak onun ac ve hazla birlikte gitmesinin yan sra,bilisel olmasn da

syler. Korku ve fke gibi hislerde bu iki zellik sz konusudur, peki ya epithymia

iin bu geerli mi dir? Epithymia, Aristotelesin arzu ( oreksis) trnden biridir.

Dier ikisi istem (boulesis) ve tutkudur (thymos). Oreksis bu arzu eidinin

cinsidir.

Bu iki rnekte de bir beklenti,

kafada bir tasarm, bir san sz konusudur, korkuda yaklaan tehlike, acmada hak

etmemi kiinin bana gelen ktln kendi bana da gelebilme beklentisi, sans

sz konusudur. Dier duygular iin de bu bilisellik geerlidir.

6Boulesis, ruhun aklsal yannn arzusudur ve arzulad deer iyidir (to

agathon), epithymia daima haz (hedone) zerine, tutku (thymos) tamamen farkl

bir deere, gzel ve ho olana (to kalon) saldrr.

7

Epithymia ve thymos insanlar vehayvanlar iin ortaktr, bitkilerise yalnzca beslenme ve byme yetisine sahiptirler.

Duyumlama (aisthetikon) yetisine sahip olan varlklar ayrca isteme yetisine de

(oreksis) sahiptir. Duyumlamann olduu yerde haz ve ac, ayrca haz ve acya neden

olan ey de vardr ve bu hallere sahip varlklarn itihas ( epithymia) da vardr;

nk itihahoa gidenin istenilmesidir.8

4 Aristoteles, Tekhne Rhetorike, 1382a 21-22.

Epithymiaalk, susuzluk, cinsel arzu gibi

eyleri kapsar. Bu arzu sadece insanlara ait deildir, hayvanlar iin de ortaktr, ama

hayvanlarn duygu sahibi olduklarndan bahsedemeyiz. nk duygu bilisellii de

gerektirir, ama hayvanlar akl sahibi deildirler;akl insanlarn ayrt edici zelliidir.

O halde hayvanlarn duygu sahibi olduklarndan bahsedemeyiz. Alk ve susuzluk

gibi arzular dorudandoyurulmay beklerler, akl yoluyla ikna edilmeleri diye birey

olamaz. Aristoteles, ...arzu (itiha), yalnzca akl ya da duyum ho birey var, der

5A.e., 1385b12-16.6 Aristoteles, Peri Psykhes, ev. Zeki zcan, stanbul, Alfa Yaynlar, 2001, s.79, not. 3607

Gsta Grnroos, Listening to Reason in Aristotles Moral Psychology, Oxford Studies in AncientPhilosophy, Ed. David Sedley, New York, Oxford University Press, C. XXXII, Yaz 2007, s. 261.8 Aristoteles, Peri Psykhes, 414b3-5.


33/140

25

demez, tadna bakmak iin saldrr. Dolaysyla fke akl bir biimde izler, ama itiha

izlemez, demitir.9

Bunun iin, bunlarn (epithymia) ll ve az olmalar ve akla hi tersdmemeleri gerekir. te uysal olma ve hizaya getirilmi olma dediimiz

budur. Nasl ocuk, eiticinin buyurduklarna gre yaamalysa, ayn ekildearzulayan yanmzn (epithumetikon) da akla (logos) uymas gerekir.

nsandaki haz dknl (akolasia) ruhun bu arzusu ile

ilintilidir ve lllk ( sophrosyne) erdemi ile kontrol altnda tutulmadka bu arzu

lsszce hareket eder; bu ekilde yaanacak bir hayat insana yakr deildir.

Aristoteles bu yzden yle der:

10

Bu pasajda epithymiann yani itihann akla uygun olabilecei sylenir, ama

bu, fke ve korku gibi bir duygunun olduu biimde akla uygun deildir, nk

epithymiada sanlar (doksa) sz konusu deildir. Bunlar ikna yoluyla

deitirilemezler11 yani fke gibi bir duygu aklsal karmlar sonucu dindirilip

arttrlabilirken, alk yok edilemez;arlndan kalabilir, ama yok saylamaz;kii

acktnda akla dayal ispatlar yoluyla onun ackmasn yok edemeyiz, mide

doyurulmak ister. Her arzu iyiyi ister. tihann arzusu hazdr.12 Burada lllk

erdemi bu arzuyu akla uygun olarak kontrol altnda tutar, ama yok edemez ya da

alk ve susuzluk durumunda olduu gibi, kiiye a deilsin, ya da susuz kalm

deilsin, gibi nermeler sunarak hissini deitirtemez. tihann (epithymia)

duyguyla paylat ey haz ve ac hissidir. A insan da fkeli insan da ac hisseder.

Ama fke akl yoluyla ikna edilebilirken itiha edilemez. Aristoteles itiha ile ilgili

olarak, ancak itiha akldan yoksun olarak, ikna edilmeden yol alr,13; itiha,

tercihe karttr... 14; ... itiha vahi bir hayvandr... 15

9 Aristoteles, Ethika Nikomakheia, 1149b1-3; Aristoteles, Nikomakhosa Etik, ev. Saffet Babr,Ankara, Bilgesu Yaynlar, 2007, s. 140-141; burada Saffet Babrn arzu olarak evirdiiepithymia kelimesini itiha olarak evirmenin daha doru olacan dnerek, bu kelimeyikullanmay tercih ettik ve bundan sonra Saffet Babrn evirisinden alnt yaplan yerlerde arzuolarak geen epithymiakelimesini itiha olarak kullandk.

demektedir. Bu cmlelerde

itihannakln szn dinlemesinden ok, akl tarafndan kontrol altna alnan bir his

olduu ortaya konur.

10 Aristoteles, a.g.e., 1119b12-17; Saffet Babr, a.g.e, s. 68.11 Aristoteles, a.g.e., 1113b29; Saffet Babr, a.g.e., s. 54.12 Aristoteles, Peri Psykhes, 414b6.13

Aristoteles, Ethika Eudemia, 1224b1-2.14 Aristoteles, Ethika Nikomakheia, 1111b16.15 Aristotles, Politikon, 1287a31.


34/140

26

tiha (epithymia), Ethika Nikomakheiada ve Ethika Eudemiada bir

pathos olarak geerken Tekhne Rhetorikede kendisinden pathos olarak

bahsedilmez. Duygular itihalardan (epithymiai) farkl olarak kiilerin yarglarn

deitirebilirler.16 A bir insanda yemeini engelleyen kiiye kar bir fke

oluabilir, ama burada alkhissi yargy deitirmez. tihalar sadece tatmin olmaya

bakar. Bu tip durumlarda yargda meydana gelebilecek deiiklikler bir kimsenin

fkesi, sinirlilii, aresizlii ya da bu konular zerine dnmesi ile meydana

gelecektir. Burada yargdaki deiim sadece alk ve susuzluun ilineksel bir

sonucudur. Yarglarn deiimleri duygular ya da meseleler zerine dnmeler ile

aklanr.17 Yani itiha sadece doyurulmaya bakar, fke gibi oluan duygular

itihadan deil, dnceden kaynaklanr. Burada oluan fke ilineksel bir durumdur.

Aristoteles, itiha arzusu glyken enine boyuna dnme yetisinin ortadan

kalktn syler. Oysa ki fkeli bir adam intikam almaya karar verirken kusurlu da

olsa akl yrtebilir.18

zet olarak Aristotelesin duygular diye kastettii eyler arasnda itihay

(epithymia) da veriyor olmas konusu zerinde durduk. Grld gibi, AristotelesEthika Nikomakheiada ve Ethika Eudemiada epithymiay pathe tanm

ierisine sokar, ancak Tekhne Rhetorikede bunu yapmaz. Bylece eldeki verilere

gre epithymiann zmlemesine deindikten sonra, imdi de Aristotelesin duygu

(pathos) konusundaki genel grleriniele alalm.

2.1.2. Aristotelesin Duygu (Pathos) Anlayna Genel Bak

Platon Politeia adl eserinde ruhu akl yrten (logistikon), tutkulu

(thumoeides) ve itiha duyan (epithumetikon) olarak ksma ayrmtr.19

16 Stephen Leighton, Aristotle and the Emotions, Phronesis, 1982, s. 21., (evrimii)http://qspace.library.queensu.ca/bitstream/1974/1910/1/AristotleandtheEmotionsforweb.pdf.

Akl

yrten ksm bilgelik ve iyinin peindedir; o tm ruhu ynetmelidir. tiha duyan

17

A.e., s.22-23.18A.e., s.23.19Platon, Politeia, 435a-441c; 580d-583a.


35/140

27

ksm ani duyusal hazlarn peindedir, acdan kaar, oysa ki ortadaki tutkulu yan

kendine gven ve kendini onaylamayla balantl olarak duygularn oturduu

yerdir.20 Ayrca Platonun Philebosunda, Sokrates eit kark haz (hedone) ve

acy (lype) ayrt eder; bedene ilikin olup bedende bulunanlar; ruha ilikin olup

ruhta bulunanlar ve hem ruha hem de bedene ait olanlar. 21Kark fiziksel hazlar ve

aclar scak ve souun, ovalama ve kamann yattrc etkisiyle birleen kant ve

gdklanma duyumlar ve hisleri tarafndan aklanrlar22; ruha ve bedene ait kark

haz ve aclar sadece bedensel aclar deneyimleyen deil, ayrca doldurma

beklentisinden honut olan a ve susuz insanlarn durumu gibi tketme durumlar ile

aklanr23; yalnzca ruha ait olan kark haz ve aclar fke, korku, zlem, keder, ak,

gpta ve kskanlk gibi duygular ile ortaya konur.24 Fortenbaugh burada duygusal

tepkilerin tek bir snfa indirilmesinin ve bedensel hallere dayanan kark haz ve

aclardan ayrt edilmesinin nemli olduunu syler.25 Sokrates fke ve korku gibi

duygular bedensel arzulardan ayrr, ama duygularn bilisellii, doas zerine ok

ak deildir. O, Philebosta Protarkhos ile yapt konumada, haz ve aclarn doru

ve yanl sanlarla birlikte (meta) gittiini syler ve sklkla da yanl kan ile birlikte

ortaya ktn savunur.26 Burada ile (meta) edat kullanm yznden Protarkhos

Sokratese katlmaz, zira bu kullanma gre sanlar haz ve aclara harici olarak elik

ederler.27 Sokrates fke ve korku gibi duygularn da temelsiz ve yanl

olabileceklerini syler.28 Duygu ve bili konusu Akademiada tartlmtr ve

Aristotelesin bu konuda byk katklar vardr.29

20 Simo Knuuttila and Juha Sihvola, How the Philosophical Analysis of Emotion was Introduced,The Emotions in Hellenistic Philosophy, Ed. Juha Sihvola ve Troels Engberg-Pedersen, Dordrecht,Kluwer Academic Publishers, 1998, s. 1.

Aristoteles Topikonda sanlarn

haz ve acya elik etmesi meselesine gramatik adan yaklaarak ile (meta) edat

yerine -den dolay (dia) edatn koyarak konuya zm getirmitir. Bu durumda

sanlar haz ve acya neden olurlar, harici olarak onlara katlmazlar. Sanlar,

21 Platon, Philebos, 46b8-c2.22A.e., 46c6-47a1.

23A.e., 47c3-d3.24A.e., 47e1-2; 50b7-c1.

25 W. W. Fortenbaugh, Aristotle on Emotion, 2. bs., London, Duckworth, 2002, s. 10.26Platon, a.g.e., 37e10.

27

Fortenbaugh, a.g.e, s. 10.28A.e., 40e2-4.

29 Fortenbaugh, a.g.e, s.11.


36/140

28

dnceler duygularn olmazsa olmaz kouludurlar. Duygular, hazlar ve aclarla

ilikilidir. Topikonda dncenin, sannn bu konuda nedensel olduu ortaya

konur.30

Aristotelesin grne gre duygular bir kiinindurumu hakkndaki yarglar

ve deerlendirmeleri ile ina edilirler. Ak olarak sylemek gerekirse,

deerlendirme, alglanan ya da tasarmlanan bir olayn iyi ya da kt olduuna dair

bir yargdr. Bu balamda duygularyabani hislerden, alglardan, psikolojik sebepler

ile karnmzda olan dmlenme ya da ellerimizdeki gerilme gibi deiikliklerden

ok dnceler gibidirler; duygular haz ve ac ile birlikte giderler, ancak bu hisler balandklar dnceden farkl olarak duyguyu oluturmazlar; dnceler bize

duygular tanmlamay salar; bylece kimi zaman duygular kendilerini bize

psikolojik ya da fiziksel hisler araclyla sunabilseler de, bu hisler

deneyimlediimiz duygularn tam olarak hangisi olduklarn nakletmede yeteri kadar

belirleyici deillerdir.

Bu tanm dier duygu eitleri iin de geerlidir.

31

Aristoteles iin z ve neden sorular birve ayndr

Yani dnceler, insana zg olarak duygularn oluturucu

nedenleridirler.

32: z bilmek etkin nedeni

bilmeyi de ierir.33 Benzer olarak duygular konusunda da, z bilmek niinini

aklayabilme tanmn da salar.34Her duygunun etkin nedeni vardr, ama ereksel

nedeni olmayabilir. Bu, pratik ve pratik olmayan duygu ayrmdr. Yani fke ve

korku gibi duygularn ereksel nedenleri vardr, ama acma duygusu iin bu geerli

deildir. fkenin ereksel nedeni almadr, korkunun ise snacak bir yeraramadr;

ama acma duygusunda byle bir ereksel neden yoktur. Sonuta her duyguda bili

esastr ve etkin nedendir35

Aristoteles Tekhne Rhetorikede duyguyu yle tanmlar:

;bir kan, dnce, tasarm olmadan duygu olumaz.

30Aristoteles, Topikon, 156a32-33.

31 Nancy Sherman, Stoic Warriors, New york, Oxford University Press, 2005, s. 72.32Aristoteles, Analitikon Hysteron,90a14-15; 90a 31-32; 93a3-4.

33A.e., 98b21-24.

34

Fortenbaugh, a.g.e, s.13.35 W. W. Fortenbaugh, Aristotles Practical Side : On His Psychology, Ethics, Politics andRhetorics, Leiden, Brill, 2006, s. 28 .


37/140

29

Duygular, insanlar yarglarn etkileyecek kadar deitiren, ama aynzamanda ac ya da zevkle birlikte giden, fke, acma, korku, holanma ve

benzeri eylerle bunlarnztlar gibi hislerdir.36

Aristoteles burada duygunun belirleyici zelliklerinden, biliselliin dnda bir

dier zellik olarak hem ac ve haz ile birlikte gitmesinden , hem de yarglar

deitirebilecek kadar gl olmasndan bahseder. Yukarda itiha konusu

tartlrken bunlardan bahsetmitik. Ama yine belirtmek gerekirse fke, korku,

acma gibi duygular ac eliinde giderler ve kiilerde yarglarn deiimine neden

olabilirler. Aristoteles Tekhne Rhetorike adl eserinin ikinci kitabnda duygular

birer birer analiz eder. Burada kiilerin, iinde bulunduklar duygu durumunun etkisialtnda yargda bulunduklarn syler. Aristoteles bu konuda unlar sylemektedir:

nsanlar dosta ve hogrlduygular tadklarnda bir tr dnrler, fkeve dmanlk duygular tadklarndaysa ya tamamen farkl ya da ayn eyidaha farkl bir younlukta dnrler: yarglanmak zerekarlarna kminsana kar dosta duygular beslediklerinde, yapmsa bile az ktlkgzyle bakarlar ona; dmanca duygular hissettiklerindeyse bunun tam tersi

bir tavr taknrlar.37

Duygular bilisel olup akla dayal deliller ile deitirilebilecei gibi , verilen

kararn deimesine kendileri de neden olurlar. Bu, duygulara zg bir durumdur. Bu

yzden Aristoteles hatibe duygular zerinde bilgili olmasn ve u husus zerinde

bilgi sahibi olmasn nerir ve bunu fke hissi ile rneklendirir:

1) fkeli insanlarn nasl bir ruh hali ierisinde olduunu, 2) genelliklefkelendikleri kiilerin kimler olduunu, 3) onlara hangi nedenlerlefkelendiklerini aratrp bulmamz gerekir. Bu noktalardan birini, hattaikisini bilmek yeterli deildir; her n de bilmedike herhangi bir kiide

fke uyandramayz. Dier duygular iin de ayn ey geerlidir..38

Aristoteles Tekhne Rhetorike adl eserinde duygularn olduka detayl bir

biimde zerinde durup, aklamalar verir. Bu aklamalar hatiplerin yapacaklar

konumada karsndaki kiileri etkileyebilmeleri iin yapar, ama etik konusunda da

duygular hakknda olduka detayl bir bilgi vermi olur. Aristoteles bylece,

duygularn hem bilisel hem ac ve hazzn elik ettii hem de kendileri kiilerin

36 Aristoteles, Tekhne Rhetorike, 1378a20-2337

Aristoteles, Tekhne Rhetorike, 1377b31-1378a3; ev. Mehmet H. Doan, 9. bs., stanbul, YapKredi Yaynlar, 2008, s. 9738 Aristoteles, a.g.e., 1378a23-28; ev. Doan, a.g.e, s. 98


38/140

30

yarglarn deitirebilecek kadar gl hisler olduklarn syler. Duygularn objelere

sahip olduklarn ve nedenlerinin olduunu belirtir.

Aristoteles Peri Psykhesadl eserinde ruhu ksml olarak inceler; bitkilerle

ortak olan bitkisel yan, hayvanlarla ortak olan duyumsal yan ve insann, varsa benzer

veya daha stn nitelikte tmyle baka bir canl varln, akl yrtme ve zeka

sahibi yan.39Bu blmlemedeki ilk iki ksm akldan pay almaz, bu yzden de bu iki

ksm insann, duygularla ilgili ve aklsal yanyla ilgili pozisyonundan ayr tutmak

gerekir. Fortenbaugh, Aristotelesin etik ve politik kitaplarnda yapt ikili

psikolojik ayrmn, Peri Psykhes adl eserde yapm olduu biyolojik ayrmdakiinsann aklsal yetisine denk dtn belirtir ve Aristotelesin, insan bitkiler ve

hayvanlarla karlatrp onunayrt edici zelliini ortaya koymak suretiyle, insana

zg yan bitkisel ve duyumsal olan yandan ayrt ettiini syler.40

Aristoteles Ethika Nikomakheiada yle der:

Yaamak bitkilerle ortak grnyor, biz ise insana zg olan aryoruz.yleyse beslenme ve bymeyle ilgili yaam da bir yana brakmal. Bunun

arkasndanduyumsal yaam gelir, ama bu da at, kz ve btn hayvanlarlaortak grnyor. O halde geriye akl sahibi olann-bunun da akla boyun eenolarak,bir de akla sahip olan ve dnen olarak- bir tr eylem yaamkalyor.41

Burada Aristoteles insann kendine zg ilevini belirterek, bitkisel ve duyusal

yetiyi insann esas ilevinden ayr tutar ve duygu da insann akldan yoksun, ama

akldan pay alan olarak bir anlamda da akl sahibi yan olarak geer. Bylece Peri

Psykhesde, tm canllar gzetilerek yaplan l ayrm etik ile ilgili eserlerde akl

sahibi yan, akl d yan olarak ikiye ayrlp biyolojik yetinin sadece aklsal yetisi ile

ilikilidir. Aristotelesin akl d ksm, beslenme ve dier biyolojik ilevleri de

kapsayacak ekilde geniletilebilir;42ancak Aristoteles iin bu tip ilevler insann ya

da ahlaki yetkinliin alan deillerdir43

39 Aristoteles, Peri Psykhes, 414a30-414b18.

ve bu yzden politik ve etik psikolojinin ikili

ayrm iin esas deildirler. fke ve korku gibi duygular ahlaki erdem alann

40 Fortenbaugh, Aristotle on Emotion, s. 27.41

Aristoteles, Ethika Nikomakheia, 1097b33-1098a4; ev. Babr, a.g.e., s. 18.42A.e., 1102a32-b12.

43A.e., 1102b12.


39/140

31

oluturur ve bunlar Aristotelesin psiik ikili ayrmnn akld yan iin

temeldirler.44

Bu ayrmlar yaptktan sonra, imdi de duygular ile ahlaki erdem

arasndaki iliki, genlerin ahlaki erdem ile balantlar ve ayrca hayvanlarn

duyguyla ilgilerinin olup olmad, ahlaki erdeme sahip olup olmadklar konularnn

zerinde duralm.

2.1.3. Pathos ve Ethike Arete (Karakter Erdemi)

Aristoteles ruhu ikiye bler: Akl sahibi ve akldan yoksun ksm. Akl sahibi

ksm da teorik ve pratik olmak zere kendi iinde ikiye blnr. Teorik yan

deimez olan, olumsal olmayan ilkeler ile ilgilidir, pratik yan ise olumsal olup

mutlak olmayan eyler ile ilgilidir. Akldan yoksun ksm da ikiye ayrlr; biri

tamamen akldan pay almayan beslenme ve byme yetisine sahip bitkisel ksm ve

dieri de akla boyun eip onun szn dinleme anlamnda aklsal saylabilecek olan

arzu duyan yandr (orektikon). Bu ayrm dorultusunda erdemler de ikiye ayrlr:Ruhun akl sahibi yanna ait erdemlere dnce erdemleri (dianoetikearete) denir;

akldan yoksun ama bir anlamda da aklsal ksma boyun een olarak aklsal

saylabilecek ksmn erdemlerine de karakter erdemleri ad verilir.45Dnce erdemi

eitimle oluur ve geliir, karakter erdemi ise alkanlklaedinilir, ad da bu nedenle

kk bir deiiklikle alkanlktan (ethos) gelir.46 Duygular ruhun akldan yoksun

ksmna aittirler; karakter erdemleri de ruhun akl d ksmnn erdemleridir; o halde

duygular karakter erdemlerinin alanna girer. Aristoteles erdemlerin eylemler ve

duygularla ilgili olduunu syler.47

44 Fortenbaugh, a.g.e., s. 33.

Karakter erdemleri alkanlkla kazanldklarna

gre, bizde doutan sabitlenmi bir biimde bulunmazlar. Erdemler bize doa

vergisi olarak verilmi deillerdir, ancak onlar edinme kabiliyetine, olanana

(dunameis) sahibizdir, yani erdemler bizde doutan mevcut olmasalar da onlar

kazanabilme potansiyeline sahibizdir ve etkinlik halinde bulunaraktan onlar

45

Aristoteles, a.g.e., 1102b30-1103a4.46A.e., 1103a15-1.747A.e., 1104b15.


40/140

32

gelitiririzve gerekletiririz. Bylece, rnein ev yapa yapa mimar olmak gibi, adil

davranarak adil, yiite davranak dayiit oluruz.48 Aristoteles, itiha (epithymia) ve

fke (orge) konusunda da durumun byle olduunu syler; nk kimi byle

davranmakla kimi de baka trl davranmakla, ll ve sakin ya da haz dkn ve

sinirli olur. Ksacas benzer etkinliklerden huylar (hekseis) oluur.49 Aristoteles,

karakter erdeminin hazlarla ve aclarla ilgili olduunu sylemitir.50Bildiimiz gibi

akldan yoksun ksmn akla boyun eme ve onun szn dinleme olanana sahip

ksm hazlar ve aclarla ilgilidir ve karakter erdemi de bu ksmn erdemidir;

dolaysyla Aristoteles karakter erdeminin hazlar ve aclarla ilikili olduunu

sylemektedir. nsanlar sadece haz ve acy takip edip akln szn dinlemeden,

peinden gidilecek eyleri takip etmeyip akln, peinden gidilmemesini uygun

grd eyleri takip ederse ve de kamas gereken eylerden kamazsa kt kii

olur, erdemsiz olur.51

yleyse imdi de Aristoteleste erdemin ne anlama geldiine deinelim.

Aristoteles ruhta eyin olup bittiini syler: Duygulanmlar (pathe), olanaklar

(dunameis) ve huylar (hekseis). Erdem arzu, fke, korku, gven, kskanlk, sevin,dostluk, nefret, zlem, hrs ve acmann, genel olarak da hazzn ya da acnn izledii

duygulanmlar gibi deildir. O, olanak deildir, olanaklar bizlerin

fkelenebilmemizi, acyabilmemizi salayan eylerdir, yani hislerin potansiyel

durumudur; huy ise duygulanmlarla ilgili olarak iyi ya da kt durumumuzdur. Yani

fkelenmeyle ilgili olarak, ar ya da gerekenden az fkeleniyorsak kt, orta

ekilde fkeleniyorsak iyi durumdayz.

52

48A.e., 1103a19-11032.

Erdem ve ktlk birer vlme ve yerilme

meselesi olduuna gre, biz gereken durumda gereken eyi gerektii kadar

ya pmadmz iin yerilip bunun ztt bir durumda vlyorsak, demek ki erdem

huylarla ilgilidir. nk duygular ve itihalar kendi balarna deerlendirildiklerinde

iyi ya da kt diye yarglanmazlar. Aristoteles bylece fke, korku, acma ya da

alk, susuzluk gibi arzularn arlklarna ya da eksikliklerine iyi ya da kt

dememiz gerektiini syler. Ayrca duygu (pathos) edilgin bir durumdur, ama buna

49A.e., 1103a15-1103b25.50

A.e., 1104b9.51A.e., 1104b10-25.52A.e., 1105b19-28.


41/140

33

karlk olarak verdiimiz kar tepki etkin bir durum olup bu huyla ilikilidir ve bu

tavr iin iyilikten ya da ktlkten, yani erdemden ve erdemsizlikten sz edilebilir.

Erdem bir tercih konusudur.53

Erdem bir huy olarak eylemlerde ve duygularda ortann tercihidir. Ancak bu

orta her olayda bir deildir ve her kii iin de ayn deildir. Aristoteles bu

sylediklerinin karakter erdemiyle ilgili olduunu syler ve nk o duygulanmlar

ve eylemlerle ilgilidir, arlk, eksiklik ve orta ise bunlarda olur, diye devam eder.

Peki erdem neyin tercihidir?

54

O halde erdem, tercihlere ilikin bir huy: akl tarafndan ve akl bandainsann belirleyeceiyle belirlenen, bizle ilgili olarak orta olanda bulunmahuyudur. Bu biri arlk, tekieksiklik olan iki ktln arasdr; ktlkduygulanmlardave eylemlerde gerekenden ars ya da eksiidir, erdem iseortay bulma ve tercih etmedir.

yleyse karakter erdemi tek tek olaylarda, kiilere, akl banda olan kiilere gre

gereken zamanda, gereken kiilere, gerektii iin, gerektii gibi davranma yetisidir,orta olan bulma, tercih etme yetisidir. Aristoteles bu konuda yle der:

55

Burada nemli olan bir konu da tercih meselesidir. nk Aristoteles tercihi

tutku (thymos), itiha (epithymia), isteme (boulesis) ve sandan (doksa) ayrr.

nk akl sahibi olmayanlarda tercih yoktur. tiha ile tutku akl sahibi

olmayanlarda ortaktr, ama tercih deil. steme tercihe yakn gzkr, ama deildir.

nk birisi olanakszca birey isteyebilir, ama tercih edemez. Tercih san da

deildir. nk san hereyle ilgili olarak gzkr, ama tercih deildir.Ksaca tercih

elimizde olan eylerle ve aralarla ilgili grnyor.56Aristoteles ayrca tercih kendi

elimizde olan eylerin enine boyuna dnlm arzusudur (oreksis), der.57

Grld zere, duygularn dorudan ahlaki erdemler ile balants vardr.

Duygular kendi balarna iyi ya da kt deillerdir;onlar kt diye nitelememize,

knamamza neden olan, onlarn ar ya da eksik olmalar, yani kiinin olaylar

karsnda gsterdii tepkisidir, huyudur, tercihidir. Duygular Aristoteleste

kendilerinden kurtulunulmalar gereken hastalklar olarak gemez; Aristoteles

53A.e., 1105b30-1106a5.54A.e., 1106b16-17.55

A.e., 1106b37-1107a5; ev. Babr, a.g.e, s. 37-38.56 Aristoteles, a.g.e., 1111b10-33.57A.e., 1113a9-10.


42/140

34

onlarn bastrlp yok edilmelerini de sylemez, o karakter erdemleri sayesinde

duygularda arya ya da eksie meyletmeden ortay tercih ederek sorunsuz bir hayat

yaanacan syler. Sonuta karakter erdemleri iimizdeki olanaklar zamanla

ileyerek onlar aktel hala geirip duygular konusunda orta yolda olmamz

salarlar. u da bir gerektir ki, alkanlkla elde edilip salamlaan bu karakter

erdemleri zaman gerektirir, etkinlik gerektirir ve bunlar tek tek olaylarla ilgili

olduklar iinde yllara yaylan deneyime ihtiya duyarlar. Aristoteles bu konuda

unu da ekler:

Doal huylar ocuklarda ve vahi hayvanlarda da bulunur, ama ustan bamsz olunca, zarar verici olduklar grlyor. Bu bir yana naslgrmeyen koca bir gvde hareket ederken, grme duyusundan yoksunolduundan tr saa sola arparsa, burada da ayn eyolacan kestirmekgerekir. Oysa us tarsa eylem srasnda farkl olur ve huy doal olana benzerolmasna karn, o zaman asl anlamda erdem olur. ..... ayn ekildekarakterle ilgili olan yanda da doal erdemve asl erdem olmakzere iki trvardr ve bunlardan asl olan akl bandalktan (phronesis) bamszolamaz.58

Burada nemli olan husus udur, karakter erdemi pratik bilgelik ile birleince

tam erdemi salar. lk olarak akl d ksmn doru bir biimde gelitirilmesi,

alkanlk kazandrlmas ve bu alkanln, sonradan akl sahibi ksmn dnceleri

ile onaylanmas gerekir; kusursuzluk budur. Pratik bilgelik ruhun aklsal ksmnn

yetisidir ve ocuklarda, genlerde ya da hayvanlarda bulunmaz ve hatta her yan

alm kiide de etkin deildir; ama genel anlamda yaa byk kiilerde akl

olgunlam olduundan pratik akl da bu yalarda etkindir. Pratik akl tek tek

durumlarla, olumsal olaylarla ilgilidir. Aristoteles, karakter erdemi hedefi doru

klar ve pratik bilgelik de aralar doru klar, der.59

58A.e., 1144b10-18; Babr, a.g.e, s. 128-129.

Erdemler ve ktlkler

tercihlere ilikin huylarla ve pratik bilgelikle ilikili olduklarndan, insanlar ellerinde

olan ve zorlanmadan, kendilerinin belirledii eyler iin vlp, yerildiklerinden ve

karakter erdemleri de bu tip durumlar olduklar iin kii bunlar isteyerek, bilerek

eyler. Duygular, tutkular (pathe) istemsiz, otomatik hareketler deillerdir, kii

bunlar isteyerek, tercih ederek eyler ve bu yzden de bunlardan sorumludur;

59 Aristoteles, a.g.e., 1144a7-9.


43/140

35

hayvanlardan farkl olarak insan bu ynyle sorumlu varlk olarak ayrlr. Karakter

erdemi ve duygularn ilikisinibu ekilde ortaya koyduktan sonra, imdi de genlerin

karakter erdemiyle balantlarn ele alalm ve bylece pratik bilgelikten yoksun

karakter erdeminin durumunu ortaya koymaya alalm.

Aristoteles genlik ve duygu arasnda gze arpan bir ilikiden etkilenmitir.

Ona gre genler duygusalla meyillidirler ve dnmeden uzaktrlar.60 Ethika

Nikomakheiada genlerin yaamda yaplanlar konusunda deneyimsiz olduklarndan

ve tutkularn peinde gittiklerinden bahseder.61 Ruhun duygularla ilgili olan ksm

gzelin (kalon) peindedir, eylemi yarar iin deil, kendisi iin yapar, soylu olduuiin yapar; ite genlerin durumu da byledir. Aristoteles Tekhne Rhetorikenin

ikinci kitabnda genlerin, yallarn ve orta yatakilerin duygu durumlarndan

bahsederken genlerin soylu eylemler peinde olduklarn, yallarn sadece yarar

peinde olduklarn, orta yatakilerin ise iki ekilde de davranp en uygun eyleme

biimine sahip olduklarn syler.62 Fortenbaughn belirttiine gre, Aristoteles

genlerin soylu davran dncesi ile hareket ederek bir karakter, bir alkanlk

(ethos) kazanmak ya da bir huy edinmek suretiyle eitilebilir olduklarn syler.

63

Buhuy erdemdir, ama hem ethos (karakter) hem de logismos (akl yrtme) tarafndan

ynlendirilen yetikin insanlarn, daha kusursuz olan erdemleri gibi de deildir.

Aristoteles gen insanlarn gl tutkular olduunu, sert huylu olduklarn,

fkelerini dizginlemekte zorluk ektiklerini, nk onurlarna dkn olduklar iin

kmsenmeye dayanamadklarn, onura dkn olmalarna karn utkuyu ondan

daha ok sevdiklerini, doann fazla arap imi gibi kanlarn sttn, yrekli

olduklarn, faydal eylerden ok, soylu eyler yapmay yelediklerini, yaamlarnn

uslamlamadan ok, ahlaki duyguyla dzenlendiini syler.64

60 Fortenbaugh, a.g.e., s. 50.

Aristoteles genlerin

pratik bilgelikten henz yoksun olduklar iin soylu olan dncesi ile onlar

eitmenin gerektiini dnr, nelerin sevilecek, nelerin sevilmeyecek eyler

olduunu onlara retmenin gerekli olduunu syler. Kiinin karakter erdemi ile

ilgili ksm, aklsal ksmdan nce geliir. Bu yzden de uygun bir eitimle genlerin

61 Aristoteles, a.g.e., 1095a3-5.62

Aristoteles, Tekhne Rhetorike, 1389a3-1390b10.63 Fortenbaugh, a.g.e, s. 50; Aristoteles, a.g.e., 1389a28-35.64A.e., 1389a3-34; ev. Doan, a.g.e. s. 125.


44/140

36

karakterlerinin salamlatrlmas gerekir. Aristotelesi terminolojide bu, insann akl

d yannn kusursuz hali ve ahlaki eitimin hedefidir.65 Kii bu sayede doru

deerlendirmeler veseimler gerekletirir. Genler akldan henz yoksun olduklar

iin, yetikinlerin akl gcne boyun eerler, emelilerdir.66 Aristoteles ayrca

karakter erdeminin pratik bilgelikten farkn ortaya koyar. Ona gre, gerekten cesur

olan kii, ani tehlikeler karsnda pratik bilgeliin etkin olamad, durumun

gvenilir olup olmad hakknda olay zerine enine boyuna dnmek iin yeterli

zamann olmad durumda bizzat eylemin kendisi i

Documents

İhsan Berk Özcangiller tez