49
=SSÉ ¨ÉÉvªÉʨÉEò {ÉÉ`ÂöªÉGò¨É EòIÉÉ XII Part -II ˽þnùÒ Eäò®ú±É ºÉ®úEòÉ®ú ʶÉIÉÉ Ê´É¦ÉÉMÉ 2015 ®úÉVªÉ ¶ÉèÊIÉEò +xÉÖºÉÆvÉÉxÉ B´ÉÆ |ÉʶÉIÉhÉ {ÉÊ®ú¹ÉnÂù, Eäò®ú±É Êiɯû´ÉxÉÆ iÉ{ÉÖ ®ú¨É

IInd Language Unit - 1 - scert.kerala.gov.inscert.kerala.gov.in/images/2015/Plustwo/hindi.pdf · =SSÉ ¨ÉÉvªÉʨÉEò {ÉÉ`ÂöªÉGò¨É EòIÉÉ XII Part -II ˽þnùÒ

  • Upload
    others

  • View
    22

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

=SSÉ ¨ÉÉvªÉʨÉEò ÉÉ ÂöªÉGò¨É

EòIÉÉ XIIPart -II

˽þnùÒ

Eäò®ú±É ºÉ®úEòÉ®úʶÉIÉÉ Ê´É¦ÉÉMÉ

2015

®úÉVªÉ ¶ÉèÊIÉEò +xÉÖºÉÆvÉÉxÉ B´ÉÆ |ÉʶÉIÉhÉ ÉÊ®ú¹ÉnÂù, Eäò®ú±É

Êiɯû´ÉxÉÆiÉÉÖ®ú É

+……EÚ“ …Ω˛±…“ <EÚ…<« ΩË Z…∆b˜… >ƒS…… Æ˙Ω‰ Ω˛®……Æ˙…* ™…Ω˛ <EÚ…<« ∫¥…i…∆j…i……

E‰Ú ®…Ω˛i¥… EÚ…‰ n˘∂……«EÚÆ˙ n‰∂…|…‰®… EÚ“ ®……ƒM… EÚÆ˙i…“ ΩË * …Ω˛±…… ……`ˆ ¶……Æ˙i…

E‰Ú Æ˙…π]≈ıEÚ¥… ®…Ël…±…“∂…Æ˙h… M…÷i… EÚ“ n‰∂…|…‰®… ¶…Æ˙“ EÚ¥…i…… ΩË* ®……i…fi¶…⁄®…

EÚ… M…÷h…M……x… EÚÆ˙x…‰¥……±…“ ™…Ω˛ EÚ¥…i…… n‰∂… E‰Ú ±…B +…x…“ V……x… +Ã…i…

EÚÆ˙x…‰ EÚ… …Æ˙…‰I… +…Ω¬¥……x… EÚÆ˙i…“ ΩË* <EÚ…<« EÚ… n⁄∫…Æ˙… ……`ˆ ∫…©……]ı

§…Ω˛…n÷Æ˙∂……Ω W…°ÚÆ˙ n¬¥……Æ˙… +…x…“ §…‰]ı“ EÚ…‰ V…‰±… ∫…‰ ¶…‰V…… M…™…… J…i… ΩË *

+…x…“ §…‰]ı“ i…l…… n‰∂… EÚ“ V…x…i…… E‰Ú |…i… ∫…©……]ı E‰Ú ™……Æ˙-¶…Ɖ +…ƒ∫…⁄ ∫…‰

J…i… ¶…“M…… …c˜… ΩË * +…M…‰ ¶……Æ˙i… EÚ“ ∫¥…i…∆j…i…… EÚ“ B‰i…Ω˛…∫…EÚ ¥…‰±……

®… ±……±… EÚ±…‰ …Æ˙ i…Æ∆M…… Z…∆b˜… °ÚΩ˛Æ˙…i…‰ Ω÷B n‰∂…¥……∫…™…… EÚ…‰ ∫…∆§……‰v…i…

EÚÆ˙x…‰¥……±…‰ |…l…®… |…v……x…®…∆j…“ V…¥……Ω˛Æ˙±……±… x…‰Ω˛∞¸ EÚ… ¶……π…h… ΩË * <EÚ…<«

E‰Ú Ω˛Æ˙ ……`ˆ E‰Ú W…Æ˙B ¶……Æ˙i… EÚ… i…Æ∆M…… Z…∆b˜… >ƒS……<« …Æ˙ ±…Ω˛Æ˙… Æ˙Ω˛… ΩË*

Z…∆b˜… >ƒS…… Æ˙Ω‰ Ω˛®……Æ˙…

<EÚ…<« - BEÚ

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 7

n¬¥…¥…‰n˘“ ™…÷M…“x… EÚ¥…i…… EÚ“ |…¥…fiŒii…™……Â…Æ˙ S…S……« EÚÆ˙E‰Ú EÚ¥…i…… EÚ“ +…∫¥……n˘x…-]ı…h…“ ±…J…i…… ΩË*

…j… EÚ“ ∂…˱…“ …Ω˛S……x…EÚÆ˙ ¥…¶…xx… |…∫…∆M……Â…Æ˙ …j… ±…J…i…… ΩË*

…j… E‰Ú +…∂…™… EÚ… ¥…∂±…‰π…h… EÚÆ˙E‰Ú¥…v……∆i…Æ˙h… EÚÆ˙i…… ΩË*

¶……π…h… EÚ“ ∂…˱…“ …Ω˛S……x…EÚÆ˙ ¥…¶…xx…∫……®……V…EÚ ¥…π…™…… …Æ˙ ¶……π…h… i…Ë™……Æ˙EÚÆ˙i…… ΩË*

¶……π…h… EÚ… +…∂…™…O…Ω˛h… EÚÆ˙E‰Ú ∫¥…i…∆j…i……EÚ… ®…Ω˛i¥… …Ω˛S……x…EÚÆ˙ ]ı…h…“±…J…i…… ΩË*

+∆O…‰W…“ E‰Ú UÙ…‰]‰ı-∫…‰ +x…÷SU‰Ùn˘… EÚ… ÀΩ˛n˘“®… +x…÷¥……n˘ EÚÆ˙i…… ΩË*

+v…M…®… =…±…Œ§v…™……ƒ

®……i…fi¶…⁄®…

§…‰]ı“ E‰Ú x……®…...

®…‰Æ‰ ¶……Æ˙i…¥……∫…™……‰...

Z…∆b˜… >ƒS…… Æ˙Ω‰ Ω˛®……Æ˙…8

™…Ω S…j… EÚ∫…∫…‰ ∫…∆§…∆v…i… ΩË ? ™…Ω ™……j…… EÚ∫…E‰Ú ±…B l…“ ?

¶……Æ˙i… EÚ“‰ ∫¥…i…∆j…i…… E‰Ú ±…B ±……J…… n‰∂…¶…Ci… +…x…“ +…x…“ Æ˙…Ω…Æ˙ S…±…‰ l…‰* E÷ÚUÙ M…÷i… ∞¸… ∫…‰, E÷ÚUÙ Ωl…™……Æ˙ ±…‰EÚÆ˙, E÷ÚUÙ +ÀΩ∫……EÚ“ Æ˙…Ω …Æ˙ i……‰ E÷ÚUÙ +…x…“‰ +…‰V…¶…Æ˙“ ¥……h…“ ®… ±……‰M…… EÚ…‰ ∫…S…‰i…EÚÆ˙i…‰ Æ˙Ω‰* <x…®… E÷ÚUÙ EÚ¥… +…x…“‰ …∆Ci…™…… ∫…‰ n‰∂… E‰Ú ±…B∫…¥…«∫¥… +Ã…i… EÚÆ˙x…‰ EÚ… +…Ω¬¥……x… EÚÆ˙i…‰ Æ˙Ω‰* <x… ∫…§…EÚ… °Ú±…x…EÚ±…… - ¶……Æ˙i… EÚ“ ∫¥…i…∆j…i……* ™…Ω…ƒ Ω®… B‰∫…“ BEÚ EÚ¥…i…… ∫…‰…Æ˙S…™… ……BƒM…‰*

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 9

∂…‰π…°Úx… : ÀΩn⁄ ®…l…EÚ E‰Ú +x…÷∫……Æ˙ ∂…‰π…x……M… E‰Ú °Úx… …Æ˙ (+x…∆i…) ¶…⁄®… Œ∫l…i… ΩË*

+x…∆i… |…EfiÚi… EÚ… |…i…“EÚ ΩË*

…Æ˙®…Ω∆˛∫… : UÙ ‰ ∫……±… EÚ“ +…™…÷ ®… BEÚ nx… Æ˙…®…EfiÚπh… …Æ˙®…Ω∆∫… J…‰i…… ®… P…⁄®… Æ˙Ω‰˛

l…‰* +S……x…EÚ =x…EÚ“ oŒπ]ı §…M…÷±…… EÚ“ BEÚ …∆ŒCi… …Æ˙ …c“ V……‰ EÚ…±…“

P…]ı…+… EÚ“ +…‰Æ˙ =c Æ˙Ω‰ l…‰* ™…Ω o∂™… n‰J…EÚÆ˙ ¥…‰ §…‰Ω…‰∂… Ω…‰ M…B +…ËÆ˙

=∫… §…‰Ω…‰∂…“ ®… =xΩ +…Æ˙®…i… J…÷∂…“ +…ËÆ˙ ∂……∆i… EÚ… +x…÷¶…¥… Ω÷+…* <∫…

+…v™……Œi®…EÚ +x…÷¶…⁄i… x…‰ =x…E‰Ú V…“¥…x… EÚ…‰ x…<« n∂…… n“*

x…“±……∆§…Æ˙ …Æ˙v……x… ΩÆ˙i… i…]ı …Æ˙ ∫…÷∆nÆ˙ ΩË*∫…⁄™…«-S…∆p ™…÷M… ®…÷E÷Ú],ı ®…‰J…±…… Æ˙ix……EÚÆ˙ ΩË**x…n™……ƒ |…‰®… |…¥……Ω °⁄Ú±… i……Ɖ ®…∆bx… ΩÈ*§…∆n“V…x… J…M…-¥…∆fin, ∂…‰π…°Úx… À∫…Ω…∫…x… ΩË**EÚÆ˙i…‰ +¶…π…‰EÚ …™……‰n ΩÈ, §…±…Ω…Æ˙“ <∫… ¥…‰π… EÚ“*Ω‰ ®……i…fi¶…⁄®…! i…⁄ ∫…i™… Ω“, ∫…M…÷h… ®…⁄Ãi… ∫…¥…Ê∂… EÚ“**V…∫…E‰Ú Æ˙V… ®… ±……‰]ı-±……‰]ı EÚÆ˙ §…c‰ Ω÷B ΩÈ*P…÷]ıx…… E‰Ú §…±… ∫…Æ˙EÚ-∫…Æ˙EÚ EÚÆ˙ J…c‰ ΩB ΩÈ**…Æ˙®…Ω∆∫… ∫…®… §……±™…EÚ…±… ®… ∫…§… ∫…÷J… ……B*V…∫…E‰Ú EÚ…Æ˙h… v…⁄±… ¶…Ɖ Ω“Æ‰ EÚΩ±……B**Ω®… J…‰±…‰-E⁄Ún‰ Ωπ…«™…÷i…, V…∫…EÚ“ ™……Æ˙“ M……‰n ®…Â*Ω‰ ®……i…fi¶…⁄®…! i…÷Z…EÚ…‰ x…Æ˙J…, ®…Mx… C™…… x… Ω…Â ®……‰n ®… ?……EÚÆ˙ i…÷Z…∫…‰ ∫…¶…“ ∫…÷J…… EÚ…‰ Ω®…x…‰ ¶……‰M……*i…‰Æ˙… |…i™…÷…EÚ…Æ˙ EÚ¶…“ C™…… Ω®…∫…‰ Ω…‰M…… ?i…‰Æ˙“ Ω“ ™…Ω n‰Ω, i…÷Z…“ ∫…‰ §…x…“ Ω÷<« ΩË*§…∫… i…‰Æ‰ Ω“ ∫…÷Æ˙∫…-∫……Æ˙ ∫…‰ ∫…x…“ Ω÷<« ΩË**°ÚÆ˙ +∆i… ∫…®…™… i…⁄ Ω“ <∫…‰ +S…±… n‰J… +…x……BM…“*Ω‰ ®……i…fi¶…⁄®…! ™…Ω +∆i… ®… i…÷Z…®…Â Ω“ ®…±… V……BM…“**

- ®…Ël…±…“∂…Æ˙h… M…÷i…

®……i…fi¶…⁄®…

Z…∆b˜… >ƒS…… Æ˙Ω‰ Ω˛®……Æ˙…10

n¬¥…¥…‰n˘“ ™…÷M…“x… |…i…¶……∂……±…“ EÚ¥… ®…Ël…±…“∂…Æ˙h…

M…÷i… EÚ… V…x®… =ii…Æ˙ |…n‰∂… E‰Ú S…Æ˙M……ƒ¥… ®…Â

1885 EÚ…‰ Ω÷+…* ¶……Æ˙i…“™… …÷Æ˙…h…… E‰Ú =…‰I…i…

EÚl…… |…∫…∆M… B¥…∆ ……j…… EÚ…‰ ±…‰EÚÆ˙ ™…÷M……x…÷∞¸…

EÚ…¥™… =xΩ˛…Âx…‰ Æ˙S…‰* ∫……E‰Úi…, ™…∂……‰v…Æ˙…, V…™…p˘l…

¥…v…, …∆S…¥…]ı“, EÚ…§……-EÚÆ˙§…±…… +…n˘ =x…EÚ“

∏…‰π`ˆ Æ˙S…x……Bƒ ΩÈ* n‰∂… x…‰ 1954 EÚ…‰ …n¬®…¶…⁄π…h…

=……v… ∫…‰ =x…EÚ… ∫…®®……x… EÚ™……* 1965 EÚ…‰

Æ˙…π]≈ıEÚ¥… ®…Ël…±…“∂…Æ˙h… M…÷i… EÚ… n‰Ω˛…∆i… Ω÷+…*

®…‰Æ˙“ J……‰V…

n…‰ ∂…§n… E‰Ú ®…‰±… ∫…‰ §…x…‰ Ω÷B +x…‰EÚ ∂…§n EÚ¥…i…… ®… ΩÈ*

=xΩ S…÷x…EÚÆ˙ ±…J…Â*V…Ë∫…‰ : x…“±……∆§…Æ˙ - x…“±…‰ Æ∆ M… EÚ… +∆§…Æ˙

EÚ¥… x…‰ ®……i…fi¶…⁄®… EÚ… ¥…h…«x… EÚ∫… |…EÚ…Æ˙ EÚ™…… ΩË ?

®……i…fi¶…⁄®… ∫…‰ EÚ¥… EÚ… §…S……x… EËÚ∫…‰ V…÷c… ΩË ?

i…‰Æ…˙ |…i™…÷…EÚ…Æ˙ EÚ¶…“ C™…… Ω®…∫…‰ Ω…‰M…… - EÚ¥… <∫…|…EÚ…Æ˙ C™…… ∫……‰S…i…… ΩË ?

+x…÷¥…i…‘ EÚ…™…«

EÚ¥…i…… EÚ“ +…∫¥……nx…-]ı…h…“ ±…J…Â*

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 11

x…V…“ …Æ˙J…

EÚ¥… EÚ… …Æ˙S…™… ΩË

EÚ…¥™…v……Æ˙… +…ËÆ˙ Æ˙S…x……EÚ…±…EÚ“ ∫…⁄S…x…… ΩË

EÚ¥…i…… EÚ… ∫……Æ˙ ΩË

+…x…‰ o˘Œπ]ıEÚ…‰h… ∫…‰ EÚ¥…i…… EÚ…¥…∂±…‰π…h… EÚ™…… M…™…… ΩË(EÚ…¥™…v……Æ˙… +…ËÆ˙ Æ˙S…x……EÚ…±…E‰Ú +x…÷∞¸… ¶……π……, |…i…“EÚ +…n˘)

…⁄h…« +…∆∂…EÚ +…⁄h…«

BEÚ x…W…Æ˙...

¶……Æ˙i…“™… …Æ∆ …Æ˙… E‰Ú +x…÷∫……Æ˙ V…x…x…“ +…ËÆ˙ V…x®…¶…⁄®… ∫¥…M…« ∫…‰ ¶…“™……Æ˙“ ΩË* n‰∂…|…‰®… ¶……Æ˙i…¥……∫…“ E‰Ú ±…B ¶……¥…x…… Ω“ x…Ω”, ∫…SS……<«¶…“ ΩË* EÚÆ˙…‰c… ¶……Æ˙i…¥……∫…™…… E‰Ú <∫… n‰∂…|…‰®… EÚ…‰ EÚ¥… x…‰ ¥……h…“ n“ΩË* n‰∂… E‰Ú M……ËÆ˙¥… S…Ω¬x…… EÚ… ∫…∆E‰Úi… EÚÆ˙E‰Ú EÚ¥… x…‰ §…i……™…… ΩË EÚ<∫… ®…]¬ı]ı“ E‰Ú +xx…-V…±… ∫…‰ §…x…“ Ω÷<« n‰Ω n‰∂… EÚ“ Ω“ ∫…∆…Œii… ΩË*n‰∂… E‰Ú ±…B <∫…EÚ… ∫…®……«h… ΩÆ˙ ¶……Æ˙i…¥……∫…“ E‰Ú ±…B M……ËÆ˙¥… ΩË*

Z…∆b˜… >ƒS…… Æ˙Ω‰ Ω˛®……Æ˙…12

|…∫…∆M……l…«

x…“±……∆§…Æ˙ - x…“±…… +…EÚ…∂…

…Æ˙v……x… - ¥…∫j…

®…‰J…±…… - EÚÆ˙v…x…“

Æ˙ix……EÚÆ˙ - ∫…®…÷p˘

®…∆bx… - +…¶…⁄π…h…

J…M…-¥…fi∆n˘˘ - …I…“M…h…

∂…‰π…°Úx… - ∂…‰π… x……M… EÚ… °Úx…

…™……‰n˘ - ®…‰P…, §……n±…

§…±…Ω˛…Æ˙“ - +…i®… ∫…®……«h…

Æ˙V… - v…⁄±…

±……‰]ıEÚÆ˙ - ±…÷gEÚ EÚÆ˙, having

rolled

∫…Æ˙EÚx…… - ÆÂM…x……, to crawl

x…Æ˙J…x…… - n‰˘J…x……

®……‰n˘ - Ω˛π…«

∫…x…x…… - P…÷±…x……

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 13

Ω…ƒ, 1947 E‰ …⁄¥…« n…‰ ∫…n™…… i…EÚ ¶……Æ˙i… •…]ı∂… Æ˙…V… E‰Ú +v…“x… l……*¶……Æ˙i… EÚ…‰ ∫¥…i…∆j… §…x……x…‰ E‰Ú ±…B x… V……x…‰ EÚi…x…… x…‰ +…x…“ V……x…EÚ“ E÷Ú§……«x…“ n“*<i…Ω…∫… ∫……I…“ ΩË EÚ 1857 ∫…‰ ¶……Æ˙i… EÚ“ ∫¥…i…∆j…i…… EÚ“ ±…c…<«Ú∂…÷∞¸ Ω÷<« l…“*<i…Ω…∫… E‰Ú …xx…… EÚ… BEÚ Ω∫∫…… ™…Ω…ƒ +……E‰ ∫……®…x…‰ ΩË...

•…]ı∂… ∫…Æ˙EÚ…Æ˙ x…‰ 1857 EÚ“ ∫¥…i…∆j…i…… EÚ“ …Ω±…“ ±…c…<« EÚ…‰ …Æ˙…∫i…EÚÆ˙ n™……* =xΩ…Âx…‰ n±±…“ E‰Ú +∆i…®… ®…÷M…±… ∂……∫…EÚ §…Ω…n÷Æ˙ ∂……Ω W…¢ÚÆ˙EÚ…‰ 4 n∫…∆§…Æ˙, 1858 EÚ…‰ ""®…M…Æ˙'' x……®…EÚ •…]ıı∂… ™…÷n¬v………‰i… ∫…‰ Æ∆M…⁄x…¶…‰V… n™……* Æ∆M…⁄x… ®… =x……Æ˙ ∫…Ji… …ΩÆ˙… l……* ®…±…x…‰ EÚ“ <W……W…i… i……‰n⁄Æ˙, ¥…‰ J…÷±…EÚÆ˙ EÚ∫…“∫…‰ §……i…S…“i… ¶…“ x…Ω” EÚÆ˙ ∫…EÚi…‰ l…‰* ∫…Ji…x…W…Æ˙§…∆n“ E‰Ú §……¥…V…⁄n §…Ω…n÷Æ˙ ∂……Ω W…¢ÚÆ˙ x…‰ +…x…“ E÷ÚUÙ S…]¬ı`™……ƒn±±…“ …Ω÷ƒS……<»* E÷Ú±…∫…÷®… V…®……x…“ §…‰M…®… §…Ω…n÷˘Æ˙∂……Ω W…¢ÚÆ˙ EÚ“ §…c“§…‰]ı“ l…“* ¥…‰ n±±…“ ®… +ƒO…‰W…… EÚ“ EËÚn ®… l…”* =xΩ…Âx…‰ EÚ∫…“ i…Æ˙Ω ∫…‰BEÚ J…i… +…x…‰ EËÚn“ §……… EÚ…‰ Æ∆M…⁄x… ¶…‰V…… l……* =∫…E‰Ú V…¥……§… ®… ±…J…“M…<« S…]¬ı “ ™…Ω…ƒ …‰∂… ΩË*

Z…∆b˜… >ƒS…… Æ˙Ω‰ Ω˛®……Æ˙…14

®…j……‰, ™…Ω S…j… EÚ∫…EÚ…‰ ∫…⁄S…i… EÚÆ˙i…… ΩË ?

™……Æ˙“ §…]ı™……,

i…÷®…x…‰ +…x…‰ EËÚn˘“ §……… EÚ…‰ J…√i… ¶…‰V……* J…i… C™…… ¶…‰V……, ®…‰Æ˙“ V……x…,+…ƒ∫…⁄⁄x……®…… l……* §…‰]‰ı x…‰ …g¯EÚÆ˙ ∫…÷x……™……* BEÚ n˘¢Ú… ∫…÷x……, V…“ x…¶…Æ˙…* °ÚÆ˙ EÚΩ˛…, §…‰]ı… °ÚÆ˙ ∫…÷x……x……* °ÚÆ˙ ∫…÷x……* ¥…Ω˛ ¶…“ Æ˙…‰™……* ®…‰Æ˙“+…ƒJ… ¶…“ +…ƒ∫…÷+… ∫…‰ ¶…“M… M…<»* EÚΩ˛…, §……§……, BEÚ n˘¢Ú… °ÚÆ˙ …g¯…‰*C™…… ±…J…¥……>ƒ §…‰]ı“ EÚ ®…÷Z……Æ˙ i…÷®Ω˛…Ɖ J…√i… EÚ… C™…… +∫…Æ˙ Ω÷+…*i…“x… n˘¢Ú… ∫…÷x…x…‰ E‰Ú §……n˘ ¶…“ n˘±… EÚ…‰ FÚÆ˙…Æ˙ x…Ω˛” +…™……*

∫…S… EÚΩ˛i…“ Ω˛…‰* n˘±±…“¥……±…‰ ®…÷Z…EÚ…‰ Æ˙…‰i…‰ Ω˛…ÂM…‰* ¥…‰ C™…… ™…Ω˛ x…Ω˛”V……x…i…‰, EÚ ®…È ¶…“ =x…EÚ…‰ Æ˙…‰i…… Ω⁄ƒ* ®…È i……‰ W…∆n˘… §…Ë ˆ… Ω⁄ƒ* ¥…‰ i……‰ §…x……+…<« ®……Ëi… ®…Æ˙ M…B* EÚi…x…… E‰Ú §………, EÚi…x…… E‰Ú §…‰]‰ı, EÚi…x…… E‰Ú ¶……<«°Ú…ƒ∫…™…… …Æ˙ S…g¯ M…B* EÚi…x…‰ §…SS…‰ ™…i…“®… Ω˛…‰ M…B, EÚi…x…“ +…ËÆ˙i…§…‰¥…… Ω˛…‰ M…<»* P…Æ˙ ±…÷]ı M…B x…Ω˛” §…Œ±EÚ J……‰n˘ b˜…±…‰ M…B +…ËÆ˙ =x……Æ˙Ω˛±… S…±…¥…… n˘B M…B* n˘±±…“ ®… V…§… ®…‰Æ˙… ®…÷EÚn˘®…… S…±… Æ˙Ω˛… l……,=∫…“ W…®……x…‰ ®… i…§……Ω˛“ +…ËÆ˙ §…Æ˙§……n˘“ E‰Ú EÚ∫∫…‰ ∫…÷x…‰ l…‰* ®…‰Æ‰ ™…Ω˛…ƒ+… V……x…‰ E‰Ú §……n˘, …i…… x…Ω˛” +…ËÆ˙ C™……-C™…… …Ɖ∂……x…™……ƒ ∂…Ω˛Æ˙¥……±……Â…Æ˙ …c˜“ Ω˛…ÂM…“* +§… Ωƒ∫… ™…… Æ˙…‰Bƒ, EÚ…‰<« °Ú…™…n˘… x…Ω˛”* Ω˛®… ∫…§…EÚ…±…‰……x…“ ®… ΩÈ* +…x…‰ ¥…i…x… n˘±±…“ ∫…‰ ∫…ËEÚc˜… EÚ…‰∫… n⁄Æ˙, P…Æ˙ ∫…‰V…÷n˘… +…ËÆ˙ B‰∫…‰ V…÷n˘… EÚ +§… V…“i…‰-V…“ EÚ∫…“∫…‰ ®…±…x…‰ EÚ“ +…∫…x…Ω˛” ΩË* ®…÷Z…‰ ™……n˘ +…™……, V…§… i…÷®Ω˛…Æ˙“ ∂……n˘“ Ω÷<« l…“ +…ËÆ˙ "M……±…“§…'+…ËÆ˙ "V……ËEÚ' x…‰ i…÷®Ω˛…Æ˙“ §……Æ˙…i… EÚ“ +M…¥……x…“ E‰Ú ∫…‰Ω˛Æ‰ ±…J…‰ l…‰*

§…‰]ı“ E‰Ú x……®… ...

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 15

16

M……±…§… +…ËÆ˙ V……ËEÚÚ =n⁄«˘÷« B¥…∆ °Ú…Æ˙∫…“ ¶……π…… E‰Ú ®…Ω…x… ∂……™…Æ˙ l…‰* ®…÷M…±… EÚ…±…E‰Ú +…J…Æ˙“ ∂……∫…EÚ §…Ω…n÷Æ˙ ∂……Ω W…¢ÚÆ˙ E‰Ú nÆ˙§……Æ˙“ EÚ¥… ¶…“ Æ˙Ω‰ l…‰*

+§… ™…Ω˛…ƒ x… ¥…Ω˛ ±……±…EÚ±…… ΩË, +…ËÆ˙ x… …Ω˛Æ‰n˘…Æ˙* §…∫…, ±…EÚc˜“ EÚ…BEÚ …÷Æ˙…x……-∫…… ®…EÚ…x… ΩË, V……‰ §…Æ˙∫……i… ®… ]ı…EÚi…… ΩË +…ËÆ˙ V…∫…®…Ân˘…‰-S……Æ˙ EÚ®…Æ˙… E‰Ú ∫…¥……™… W™……n˘… M…÷∆V……<∂… x…Ω˛” ΩË*

BEÚ n˘¢Ú… EÚ“ §……i… ΩË* <«n˘ l…“* =∫… ®……ËF‰Ú …Æ˙ S…∆n˘ ®…÷∫…±…®……x… ®…‰Æ‰ ±…BE÷ÚUÙ i……‰Ω˛¢‰Ú ±…‰EÚÆ˙ +…B* ®…Èx…‰ =x…∫…‰ EÚΩ˛…, "¶……<«, ™…‰ i……‰Ω˛¢‰Ú ®…È x…Ω˛” ±…‰∫…EÚi……*' =xΩ˛…Âx…‰ V…§… §…Ω÷i… EÚΩ˛… i……‰ E÷ÚUÙ i……‰Ω˛¢‰Ú ±…‰ ±…B* =∫…E‰Ú B¥…W…®… ®…∆Ëx…‰ ®…±…EÚ… EÚ… BEÚ Ω˛…Æ˙ =x…EÚ…‰ n‰ n˘™……* n⁄∫…Ɖ n˘x… Ω÷D®… +…™……EÚ <x… ®…÷M…±…… E‰Ú ……∫… V…¥……Ω˛Æ˙…i… §…Ω÷i… W™……n˘… ΩË∆* <x… EËÚn˘™…… EÚ…‰n˘™…… V……x…‰ ¥……±…… J…S……« <x…EÚ“ W…∞¸Æ˙i… ∫…‰ W™……n˘… ΩË* °ÚÆ˙ ¥…Ω˛“ Ω÷+…,V…∫…EÚ… b˜Æ˙ l……* Ω˛®……Æ˙… J…S……« +…v…… EÚÆ˙ n˘™…… M…™……*

C™…… J…§…Æ˙ EÚ ™…Ω˛ K…i… i…÷®…EÚ…‰ ®…±…‰M…… ¶…“ ™…… x…Ω˛”? ∫…÷x…i…… Ω⁄ƒ, ¥…‰+…n˘®…“ ¶…Æ˙…‰∫…‰ E‰Ú EÚ…§…±… ΩÈ, V…x…E‰Ú Ω˛…l… ™…Ω˛ J…i… ¶…‰V…… V……BM……*±…‰EÚx… EÚi…x…‰ Ω˛“ ∂…J∫… ®…Èx…‰ B‰∫…‰ n‰J…‰ ΩÈ, V……‰ +…J…Æ˙ ®… n˘N……§……W…+…ËÆ˙ n⁄∫…Æ˙… E‰Ú ¶…‰V…‰ V……∫…⁄∫… ∫……§…i… Ω÷B* ±…‰EÚx… <∫… K…i… ®… ®…Èx…‰B‰∫…… ±…J…… Ω˛“ C™…… ΩË, V…∫…EÚ“ ®…÷Z…‰ °ÚGÚ Ω˛…‰* BEÚ §……… x…‰ BEÚ §…‰]ı“EÚ…‰ K…i… ±…J…¥……™…… ΩË* x… <∫…®… +…x…‰ ®…÷±EÚ EÚ“ EÚ…‰<« §……i… ΩË, x…M…ËÆ˙-®…÷±EÚ EÚ“* Ω˛®……Æ˙“ EÚ•… …Æ˙n‰∫… ®… §…x…‰M…“,i…™… ΩË* ±…‰EÚx… +¶…“ i……‰ Ω˛®… ±…EÚc˜“ EÚ“¶…“M…“ Ω÷<« EÚ•… ®… W…∆n˘… Ω˛“ n˘¢Úx… ΩÈ* V…§…®…Æ˙ V……BƒM…‰, i…§… ¶…“ EÚ•… ®…Â Ω˛“ Ω˛…ÂM…‰* §…∫…,§…‰]ı“, J…÷n˘… Ω˛…°ÚW…*

-i…÷÷®Ω˛…Ɖ EËÚn˘“ §……… x…‰ ±…J…¥……™……

Z…∆b˜… >ƒS…… Æ˙Ω‰ Ω˛®……Æ˙…16

17 ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“

ÀΩn“ ®… +x™… ¶……π……+… ∫…‰ +…B Ω÷B EÚ<« ∂…§n ΩÈ˛Ë* x…®x…±…J…i…

∂…§n… E‰Ú ∫…®……x……l…‘ ¥…n‰∂…“ ∂…§n …j… ∫…‰‰ f⁄ƒgEÚÆ˙ ±…J…Â*

+x……l… -

∫……∆i¥…x…… -

n‰∂… -

x……∂… -

∫…∆¶……¥…x…… -

¥…v…˘¥…… -

§……Æ˙ -

<x……®… -

™……‰M™… -

¥™…Ci… -

ÀS…i…… -EËÚn“ §……… EÚ…‰ +…x…“ §…‰]ı“ EÚ… K…i… BEÚ +…ƒ∫…⁄x……®…… l…… -C™……Â?

n±±…“¥……±…‰ ®…÷Z…EÚ…‰ Æ˙…‰i…‰ Ω…ÂM…‰... ®…È ¶…“ =x…EÚ…‰ Æ˙…‰i…… Ω⁄ƒ -™…Ω…ƒ ∂……∫…EÚ EÚ… EÚ…Ëx…-∫…… M…÷h… |…EÚ]ı Ω…‰i…… ΩË?

"™…Ω K…i… i…÷®…EÚ…‰ ®…±…‰M…… ¶…“ ™…… x…Ω”' - §……n∂……Ω E‰Ú ®…x…®… B‰∫…… ∂…EÚ C™…… =¶…Æ˙… Ω…‰M……?

®…‰Æ˙“ J……‰V…

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 17

§……n∂……Ω E‰Ú K…i… E‰Ú x…®x…±…J…i… ¥……C™… …gÂ*

* i…“x… n¢Ú… ∫…÷x…x…‰ E‰Ú §……n ¶…“ n±… EÚ…‰ FÚÆ˙…Æ˙ x…Ω”+…™……*

* n±±…“¥……±…‰ ®…÷Z…EÚ…‰ Æ˙…‰i…‰ Ω…ÂM…‰* ¥…‰ C™…… ™…Ω x…Ω” V……x…i…‰EÚ ®…È ¶…“ =x…EÚ…‰ Æ˙…‰i…… Ω⁄ƒ*

- =…™…÷«Ci… ¥……C™…… E‰Ú +…v……Æ˙ …Æ˙ §……n∂……Ω E‰Ú S…Æ˙j… …Æ˙ ]ı…h…“ ±…J…Â*

§…‰]ı“ E‰Ú +…ƒ∫…⁄x……®…… x…‰ §……n∂……Ω E‰Ú ®…x… EÚ…‰ ¥…S…±…i… EÚÆ˙ n™……*¥…‰ =∫… nx… EÚ“ bı…™…Æ˙“ ®… <∫…EÚ… V…GÚ˙ EÚÆ˙i…‰ ΩÈ˛Ë* ¥…Ω b…™…Æ˙“i…Ë™……Æ˙ EÚÆÂ*∫…Ω…™…EÚ ∫…∆E‰Úi…:

* …Æ˙¥……Æ˙¥……±……Â EÚ“ ∫……‰S…

* n±±…“¥……∫…™……Â E‰Ú |…i… +…E÷Ú±…i……

* J…√i… …gx…‰ …Æ˙ =i…xx… nn«˘∫……‰x…⁄ E‰Ú x……®… ®…j… EÚ… ™…Ω …j… …gÂ* <∫…E‰Ú +…v……Æ˙ …Æ˙ ∫……‰x…⁄ EÚ…V…¥……§…“ …j… i…Ë™……Æ˙ EÚÆÂ*

+x…÷¥…i…‘ EÚ…™…«

|…™… ∫……‰x…⁄,i…÷®… …g…<« EÚ“ U÷Ù]¬ı]ıı™……ƒ EËÚ∫…‰ §…i…… Æ˙Ω“ Ω…‰? ®…Èx…‰ i…“x… ¥…π…™… …⁄Ɖ EÚB*

∫……‰x…⁄, EÚ±… BEÚ +¥…∫®…Æ˙h…“™… P…]ıx…… P…]ı“* EÚ±… …i……V…“ BEÚ ¥…fiii…S…j… EÚ“∫…“.b“. ±……B* Æ˙…i… EÚ…‰ …g…<« E‰Ú §……n ®…Èx…‰ ¥…Ω n‰J……* ¥……Ω! EÚi…x…… V……‰∂…“±…… l……...∫¥…i…∆j…i…… E‰Ú ±…B +…x…“ V……x… EÚ… §…±…n…x… EÚÆ˙x…‰¥……±…‰ ¥…“Æ˙ ∂…Ω“n… EÚ“ EÚΩ…x…“ l…“*∫……‰x…⁄ Ω®……Æ˙… n‰∂… ¥…“Æ˙… EÚ“ ¶…⁄®… ΩË* ®…È ™…Ω ∫…“.b“ i…÷®Ω ¶…‰V… Æ˙Ω“ Ω⁄ƒ* ∫…®…™… ®…±…x…‰…Æ˙ i…÷®… W…∞¸Æ˙˙ n‰J…x……* n‰J…x…‰ E‰Ú §……n +…x…… +x…÷¶…¥… W…∞¸Æ˙ ®…÷Z…‰ ±…J…x……*

i…÷®Ω…Æ˙“ ∫…Ω‰±…“ ∫…÷Æ˙¶…

Z…∆b˜… >ƒS…… Æ˙Ω‰ Ω˛®……Æ˙…18

i…Ø˚¥…±±……10 V…÷±……<« 2015

"EÚi…x…‰ §…SS…‰ ™…i…“®… Ω…‰ M…B, EÚi…x…“ +…ËÆ˙i… §…‰¥…… Ω…‰ M…<»'* …j…E‰Ú <∫… |…∫…∆M… E‰Ú +…v……Æ˙ …Æ˙ "™…÷n¬v… E‰ ¶…“π…h… …Æ˙h……®…' …Æ˙ BEÚEڅϱ……W… i…Ë™……Æ˙ EÚÆÂ*

™…Ω +∆i…®… ®…÷M…±… ∫…©……]ı §…Ω…n÷Æ˙ ∂……Ω W…¢ÚÆ˙ n¬¥……Æ˙… +…x…“ §…‰]ı“EÚ…‰ ±…J…… M…™…… V…¥……§…“ …j… ΩË* <∫…®… §…‰]ı“ +…ËÆ˙ …Æ˙¥……Æ˙ E‰Ú |…i…∫…©……]ı EÚ… ™……Æ˙, n±±…“ E‰Ú +…x…‰ n‰∂…¥……∫…™…… E‰Ú |…i… |…‰®… +…ËÆ˙∫…Ω…x…÷¶…⁄i… i…l…… BEÚ ∫…©……]ı E‰Ú §…÷Ɖ Ω…±… EÚ… V…GÚ Ω÷+… ΩË*EËÚnJ……x…‰ ®… Æ˙Ωi…‰ Ω÷B ¶…“ =x…E‰Ú …j… ®… ∫……Ω∫… +…ËÆ˙ n‰∂…|…‰®… EÚ…∫¥…Æ˙ ®…÷J…Æ˙i… Ω÷+… ΩË* ™…Ω K…i… 18 ®…<« 1860 EÚ…‰ ±…J…… M…™…… l……*<∫…E‰Ú f…<« ∫……±… §……n 17 n∫…∆§…Æ˙ 1862 EÚ…‰ EËÚnJ……x…‰ ®…Â Ω“Ú=xΩ…Âx…‰ +∆i…®… ∫……ƒ∫… ±…“ l…“* Æ∆ M…⁄x… ®… ¥…‰ n¢Úx……B M…B*

BEÚ x…W…Æ˙...

x…V…“ …Æ˙J…

∫¥……¶……¥…EÚ ∂…÷Ø˚+…i… ΩË

|……i… …j… EÚ“ ∫…⁄S…x…… ΩË

…j… EÚ… V…¥……§… ΩË

∫¥……¶……¥…EÚ +∆i… ΩË

…j… EÚ“ ∂…˱…“ B¥…∆ ∞¸…ƉJ…… ΩË

…⁄h…« +…∆∂…EÚ +…⁄h…«

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 19

™…÷n¬˘v…˘……‰i… - war-ship

∫…Ji… - EÚ ˆ…‰Æ˙<V…√…W…i… - +x…÷®…i…x…W…Æ˙§…∆n˘“ - ¥…Ω ∫…W…… V…∫…®… EÚ∫…“ ¥™…ŒCi… EÚ…‰

EÚ∫…“ ∫l……x… ®…Â EÚc“ x…M…Æ˙…x…“ ®…ÂÆ˙J…… V……i…… ΩË*

…‰∂… - |…∫i…÷i…EËÚn˘K……x…… - EÚ…Æ˙…M…fiΩ, jail

+…ƒ∫…⁄x……®…… - nn«¶…Æ˙“ ¥……h…“BEÚ n¢Ú… - BEÚ §……Æ˙FÚÆ˙…Æ˙ - Æ˙…Ω˛i…°Ú…ƒ∫…“ …Æ˙ S…g…x…… - ®…÷i™…÷n∆b n‰x……™…i…“®… - +x……l…§…‰¥…… - ¥…v…¥……Ω±… S…±……x…… - V……‰i…x……, to plough a field

i…§……Ω˛“ - x……∂…§…Æ˙§……n˘“ - x……∂…EÚ…±…………x…“ - n‰∂…-x…EÚ…±…‰ EÚ… n∆bEÚ…‰∫… - ±…M…¶…M… n…‰ ®…“±… EÚ“ n⁄Æ˙“ EÚ… x………V…÷n… Ω…‰x…… - +±…M… Ω…‰x……+…∫… - +…∂……§……Æ˙…i… EÚ“ +M…¥……x…“ E‰Ú ∫…‰ΩƉ - §……Æ˙…i… E‰Ú ∫¥……M…i… E‰Ú +¥…∫…Æ˙ …Æ˙

M……B V……x…‰¥……±…‰ ®……∆M…±…EÚ M…“i…

|…∫…∆M……l…«

Z…∆b˜… >ƒS…… Æ˙Ω‰ Ω˛®……Æ˙…20

M…÷∆V……<∂… - ∫…∆¶……¥…x……, possibility

S…∆n˘ - E÷ÚUÙi……‰Ω˛¢‰Ú - <x……®…B¥…W… ®… - §…n±…‰ ®…ÂV…¥……Ω˛Æ˙…i… - Æ˙ix…∫…®…⁄Ω˛EÚ…§…±… - ™……‰M™…∂…J∫… - ¥™…Ci…n˘N……§……V… - v……‰J…… n‰x…‰¥……±……V……∫…⁄∫… - M…÷i…S…Æ˙¢ÚGÚ - ÀS…i……®…÷±EÚ - n‰∂…N…ËËÆ˙-®…÷±EÚ - ¥…n‰˘∂…EÚ•… - ®…FÚ§…Æ˙…, tomb

n¢Úx……x…… - ®…fii…EÚ EÚ…‰ W…®…“x… ®…Â M……cx……

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 21

22

®…‰Æ‰ ¶……Æ˙i…¥……∫…™……‰...EÚ<« ¥…π……Á …Ω±…‰ Ω®…x…‰ x…™…i… EÚ…‰ ®…±…x…‰ EÚ…

BEÚ ¥…S…x… n™…… l……, +…ËÆ˙ +§… ∫…®…™… +… M…™…… ΩË EÚΩ®… +…x…‰ ¥…S…x… EÚ…‰ x…¶……Bƒ, …⁄Æ˙“ i…Æ˙Ω x… ∫…Ω“,±…‰EÚx… §…Ω÷i… Ωn i…EÚ +…V… Æ˙…i… §……Æ˙Ω §…V…‰ V…§… ∫……Æ˙“n÷x…™…… ∫……‰ Æ˙Ω“ Ω…‰M…“, ¶……Æ˙i… V…“¥…x… +…ËÆ˙ ∫¥…i…∆j…i…… EÚ“x…<« ∫…÷§…Ω E‰Ú ∫……l… = ‰M……* BEÚ B‰∫…… I…h… V……‰

n˘∂……§n˘… EÚ“ EÚ…‰∂…∂…… +…ËÆ˙ ±……J…… E‰Ú §…±…n˘…x…… E‰Ú…Æ˙h……®… ∫¥…∞¸… 1947 EÚ…‰ ¶……Æ˙i… ∫¥…i…∆j… Ω÷+…* 14

+M…∫i… EÚ“ ®…v™…Æ˙…j… EÚ“ ¥…‰±…… ®… …∆b˜i… V…¥……Ω˛Æ˙±……±…x…‰Ω˛∞¸ x…‰ i…Æ∆M…… °ÚΩ˛Æ˙ˆ…i…‰ Ω÷B n‰∂… ∫…‰ V……‰ +…“±… EÚ“l…“ ¥…Ω˛ n‰J…Â...

Z…∆b˜… >ƒS…… Æ˙Ω‰ Ω˛®……Æ˙…

+…W……n˘“ E‰Ú Ω˛∫i……I…Æ˙

+§… i…∫¥…“Æ˙ E‰Ú ±…B BEÚ +±…M… ……n˘-]ı…h…“ nÂ*

23 ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“

<i…Ω…∫… ®… §…Ω÷i… Ω“ EÚ®… +…i…… ΩË, V…§… Ω®… …÷Æ˙…x…‰ EÚ…‰UÙ…‰c x…B EÚ“ i…Æ˙°Ú V……i…‰ ΩÈ, V…§… BEÚ ™…÷M… EÚ… +∆i…Ω…‰i…… ΩË, +…ËÆ˙ V…§… ¥…π……Á ∫…‰ ∂……‰π…i… BEÚ n‰∂… EÚ“+…i®……, +…x…“ §……i… EÚΩ ∫…EÚi…“ ΩË, ™…Ω BEÚ ∫…∆™……‰M… Ω˲EÚ <∫… …¥…j… ®……ËE‰Ú …Æ˙ Ω®… ∫…®……«h… E‰Ú ∫……l… J…÷n EÚ…‰¶……Æ˙i… +…ËÆ˙ =∫…EÚ“ V…x…i…… EÚ“ ∫…‰¥……, +…ËÆ˙ =∫…∫…‰ ¶…“§…gEÚÆ˙ ∫……Æ˙“ ®……x…¥…i…… EÚ“ ∫…‰¥…… EÚÆ˙x…‰ E‰Ú ±…B |…i…Y……±…‰ Æ˙Ω‰ ΩÈ*

<i…Ω…∫… E‰Ú +…Æ∆¶… E‰Ú ∫……l… Ω“ ¶……Æ˙i… x…‰ +…x…“+∆i…Ω“x… J……‰V… |……Æ∆¶… EÚ“, +…ËÆ˙ x… V……x…‰ EÚi…x…“ Ω“∫…n™……ƒ <∫…EÚ“ ¶…¥™… ∫…°Ú±…i……+… +…ËÆ˙ +∫…°Ú±…i……+…Â∫…‰ ¶…Æ˙“ Ω÷<« ΩÈ* S……Ω‰ +SUÙ… ¥…Di… Ω…‰ ™…… §…÷Æ˙…, ¶……Æ˙i…x…‰ EÚ¶…“ <∫… J……‰V… ∫…‰ +…x…“ oŒπ]ı x…Ω” Ω]ı…<« +…ËÆ˙

24 Z…∆b˜… >ƒS…… Æ˙Ω‰ Ω˛®……Æ˙…

EÚ¶…“ ¶…“ +…x…‰ =x… +…n∂……Á EÚ…‰ x…Ω” ¶…⁄±…… V…∫…x…‰ <∫…‰∂…ŒCi… n“* +…V… Ω®… n÷¶……«M™… E‰Ú BEÚ ™…÷M… EÚ… +∆i…EÚÆ˙ Æ˙Ω‰ ΩÈ +…ËÆ˙ ¶……Æ˙i… …÷x…: J…÷n EÚ…‰ J……‰V… …… Æ˙Ω… ΩË*+…V… Ω®… V…∫… =…±…Œ§v… EÚ… =i∫…¥… ®…x…… Æ˙Ω‰ ΩÈ, ¥…Ω®…ΩW… BEÚ EÚn®… ΩË, x…B +¥…∫…Æ˙… E‰Ú J…÷±…x…‰ EÚ…*<∫…∫…‰ ¶…“ §…c“ ¥…V…™… +…ËÆ˙ =…±…Œ§v…™……ƒ Ω®……Æ˙“ |…i…“I……EÚÆ˙ Æ˙Ω“ ΩÈ* C™…… Ω®…®… <i…x…“ ∂…ŒCi… +…ËÆ˙ §…÷n¬v…®…ii……ΩË EÚ Ω®… <∫… +¥…∫…Æ˙ EÚ…‰ ∫…®…Z… +…ËÆ˙ ¶…¥…π™… EÚ“S…÷x……Ëi…™…… EÚ…‰ ∫¥…“EÚ…Æ˙ EÚÆ ? ¶…¥…π™… ®…Â Ω®… ¥…∏……®…EÚÆ˙x…… ™…… S…Ëx… ∫…‰ x…Ω” §…Ë x…… ΩË §…Œ±EÚ x…Æ∆ i…Æ˙ |…™……∫…EÚÆ˙x…… ΩË i……EÚ Ω®… V……‰ ¥…S…x… §……Æ˙-§……Æ˙ n…‰ΩÆ˙…i…‰ Æ˙Ω‰˛ΩÈ +…ËÆ˙ V…∫…‰ Ω®… +…V… ¶…“ n…‰ΩÆ˙…BƒM…‰, =∫…‰ …⁄Æ˙… EÚÆ˙∫…EÂÚ* ¶……Æ˙i… EÚ“ ∫…‰¥…… EÚ… +l…« ΩË ±……J……Â-EÚÆ˙…‰c˜…Â…“ci… ±……‰M…… EÚ“ ∫…‰¥…… EÚÆ˙x……* <∫…EÚ… ®…i…±…§… ΩËM…Æ˙“§…“ +…ËÆ˙ +Y……x…i…… EÚ…‰ ®…]ı…x……* §…“®……Æ˙™…… +…ËÆ˙+¥…∫…Æ˙ EÚ“ +∫…®……x…i…… EÚ…‰ ®…]ı…x……* Ω®……Æ˙“ …“g“ E‰Ú∫…§…∫…‰ ®…Ω…x… ¥™…ŒCi… EÚ“ ™…Ω“ ®…Ωi¥……EÚ…∆I…… Æ˙Ω“ ΩË EÚΩÆ˙ BEÚ +…ƒJ… ∫…‰ +…ƒ∫…⁄⁄ ®…]ı V……Bƒ* ∂……™…n ™…‰ Ω®……Ɖ±…B ∫…∆¶…¥… x… Ω…‰, …Æ˙ V…§… i…EÚ ±……‰M…… EÚ“ +…ƒJ…… ®…Â+…ƒ∫…⁄ ΩÈ˛Ë +…ËÆ˙ ¥…‰ …“ci… ΩÈ i…§… i…EÚ Ω®……Æ˙… EÚ…®…J…i®… x…Ω” Ω…‰M……* +…ËÆ˙ <∫…±…B Ω®… …Æ˙∏…®… EÚÆ˙x……Ω…‰M…… i……EÚ Ω®… +…x…‰ ∫……x…… EÚ…‰ ∫……EÚ…Æ˙ EÚÆ˙ ∫…EÂÚ*

"+…V… Ω˛®… n÷¶……«M™… E‰Ú BEÚ

™…÷M… EÚ… +∆i… EÚÆ˙ Æ˙Ω‰ ΩÈ

+…ËÆ˙ ¶……Æ˙i… …÷x…: J…÷n˘ EÚ…‰

J……‰V… …… Æ˙Ω˛… ΩË*' …∆b˜i…V…“

E‰Ú <∫… EÚl…x… EÚ… i……i…™…«

C™…… ΩË?

25 ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“

®…‰Æ˙“ J……‰V…

x…‰Ω˛∞¸ x…‰ +…x…‰ ¶……π…h… ®… ™……‰V…EÚ…Â (¥……C™…… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…‰

∂…§n˘) ∫…‰ ¥……C™…… EÚ…‰ V……‰c˜ n˘™…… ΩË* =x…EÚ“ ∫…⁄S…“

i…Ë™……Æ˙ EÚÆÂ*

V…Ë∫…‰ : EÚ, +…ËÆ˙

¥…‰ ∫……x…‰ ¶……Æ˙i… E‰Ú ±…B ΩÈ, …Æ˙ ∫……l… Ω“ ¥…‰ …⁄Ɖ ¥…∂¥…E‰Ú ±…B ¶…“ ΩÈ* +…V… EÚ…‰<« J…÷n EÚ…‰ §…±…E÷Ú±… +±…M…x…Ω” ∫……‰S… ∫…EÚi…… C™……ÂEÚ ∫…¶…“ Æ˙…π]≈ı +…ËÆ˙ ±……‰M… BEÚn⁄∫…Ɖ ∫…‰ §…c“ ∫…®…“…i…… ∫…‰ V…÷c‰ Ω÷B ΩÈ* ∂……∆i… EÚ…‰+¥…¶……V™… EÚΩ… M…™…… ΩË* <∫…“ i…Æ˙Ω ∫…‰ ∫¥…i…∆j…i…… ¶…“+¥…¶……V™… ΩË* ∫…®…fin¬v… ¶…“ +…ËÆ˙ ¥…x……∂… ¶…“* +§…<∫… n÷x…™…… EÚ…‰ UÙ…‰]‰ı-UÙ…‰]‰ı Ω∫∫…… ®… x…Ω” §……ƒ]ı… V……∫…EÚi……* Ω®… ∫¥…i…∆j… ¶……Æ˙i… EÚ… ®…Ω…x… x…®……«h… EÚÆ˙x……ΩË, V…Ω…ƒ =∫…E‰Ú ∫……Ɖ §…SS…‰ Æ˙Ω ∫…EÂÚ*

V…™… ÀΩn !

+x…÷¥…i…‘ EÚ…™…«

x…‰Ω˛∞¸V…“ EÚ… ¶……π…h… …g¯x…‰¥……±…“ BEÚ UÙ…j…… +…x…‰ ®…j… ∫…‰<∫…E‰Ú §……Ɖ ®… §……i…S…“i… EÚÆ˙i…“ ΩË* ¥…Ω˛ §……i…S…“i… i…Ë™……Æ˙ EÚÆÂ*

x…®x…±…J…i… +x…÷SU‰Ùn˘ EÚ… ∫…∆I…‰…h… EÚÆÂ*

x…V…“ …Æ˙J…

EÚ<« ¥…˙π……Á …Ω±…‰ Ω®…x…‰ x…™…i… EÚ…‰ ®…±…x…‰ EÚ… BEÚ ¥…S…x… n™…… l……, +…ËÆ˙ +§…∫…®…™… +… M…™…… ΩË EÚ Ω®… +…x…‰ ¥…S…x… EÚ…‰ x…¶……Bƒ, …⁄Æ˙“ i…Æ˙Ω x… ∫…Ω“, ±…‰EÚx…§…Ω÷i… Ωn i…EÚ +…V… Æ˙…i… §……Æ˙Ω §…V…‰ V…§… ∫……Æ˙“ n÷x…™…… ∫……‰ Æ˙Ω“ Ω…‰M…“, ¶……Æ˙i…V…“¥…x… +…ËÆ˙ ∫¥…i…∆j…i…… EÚ“ x…<« ∫…÷§…Ω E‰Ú ∫……l… = ‰M……* BEÚ B‰∫…… I…h… V……‰ <i…Ω…∫…®… §…Ω÷i… Ω“ EÚ®… +…i…… ΩË, V…§… Ω®… …÷Æ˙…x…‰ EÚ…‰ UÙ…‰c x…B EÚ“ i…Æ˙°Ú V……i…‰ ΩÈ, V…§…BEÚ ™…÷M… EÚ… +∆i… Ω…‰i…… ΩË, +…ËÆ˙ V…§… ¥…π……Á ∫…‰ ∂……‰π…i… BEÚ n‰∂… EÚ“ +…i®……, +…x…“§……i… EÚΩ ∫…EÚi…“ ΩË, ™…Ω BEÚ ∫…∆™……‰M… ΩË EÚ <∫… …¥…j… ®……ËE‰Ú …Æ˙ Ω®… ∫…®……«h… E‰Ú∫……l… J…÷n EÚ…‰ ¶……Æ˙i… +…ËÆ˙ =∫…EÚ“ V…x…i…… EÚ“ ∫…‰¥……, +…ËÆ˙ =∫…∫…‰ ¶…“ §…gEÚÆ˙ ∫……Æ˙“®……x…¥…i…… EÚ“ ∫…‰¥…… EÚÆ˙x…‰ E‰Ú ±…B |…i…Y…… ±…‰ Æ˙Ω‰ ΩÈ*

®…÷J™… +…∂…™……Â EÚ… S…™…x… EÚ™…… ΩË

+x……¥…∂™…EÚ ¥…∫i……Æ˙ EÚ…‰ UÙ…‰c˜… ΩË

+…x…“ ¶……π…… EÚ…‰ ∫¥…“EÚ…Æ˙… ΩË=S…i… ∂…“π…«EÚ n˘™…… ΩË

…⁄h…« +…∆∂…EÚ +…⁄h…«

Z…∆b˜… >ƒS…… Æ˙Ω‰ Ω˛®……Æ˙…26

x…™…i… - ¶……M™…∫…∆™……‰M… - +…EÚŒ∫®…EÚ®…Ω˛V…√ - E‰Ú¥…±…

|…∫…∆M……l…«

''In all probability this will be my last speech to you. Even if

the Government allow me to march tomorrow morning, this

will be my last speech on the sacred banks of the Sabarmati.

Possibly these may be the last words of my life here. I have

already told you yesterday what I had to say. I wish these

words of mine reached every nook and corner of the land.''

(Probability - ∫…∆¶……¥…x……, Sacred - …¥…j…, Nook and corner -EÚ…‰x…‰ EÚ…‰x…‰)

B‰i…Ω˛…∫…EÚ n∆b˜“ ™……j…… EÚ“ …⁄¥…« ∫…∆v™…… ®… M……ƒv…“V…“ EÚ‰Ú ¥…J™……i…¶……π…h… EÚ… +∆∂… …g +…ËÆ˙ ÀΩ˛n˘“ ®… +x…÷¥……n˘ EÚÆÂ*

x…V…“ …Æ˙J…

ª……‰i… ¶……π…… EÚ… +…∂…™… O…Ωh… EÚ™…… ΩË

+…∂…™… EÚ… ¥…∂±…‰π…h… EÚ™…… ΩË

±…I™… ¶……π…… ®…Â +…∂…™… EÚ…‰ +x…⁄n˘i…EÚ™…… ΩË

…⁄h…« +…∆∂…EÚ +…⁄h…«

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 27

=`ˆ J…c‰ Ω˛…‰ ¶……Æ˙i… EÚ“ =∫… BEÚi…… E‰Ú ±…B V…∫…x…‰ Ω˛®… ∫¥…i…∆j…i……n˘±……<«, V……‰ Ω˛®… ∫…÷Æ˙I…i… Æ˙J…‰M…“ +…ËÆ˙ ¶……Æ˙i… EÚ…‰ ¥…EÚ∫…i… EÚÆ˙…BM…“*

+……EÚ“ n⁄∫…Æ˙“ <EÚ…<« ΩË x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË* ¥…∂¥… EÚ“ ¶……π……+… ®…ÂÀΩ˛n˘“ ¶……π…… EÚ… ®…Ω˛i¥……⁄h…« ∫l……x… ΩË* …Ω˛±…… ……`ˆ ΩË ∫……i…¥… ¥…∂¥… ÀΩ˛n˘“∫…®®…‰±…x… EÚ“ ™……j…… E‰Ú n˘…ËÆ˙…x… ∫…⁄Æ˙“x……®… EÚ“ ¥…∂…‰π…i…… i…l…… ¥…Ω˛…ƒ ÀΩ˛n˘“ ¶……π……EÚ“ M…Æ˙®…… n˘J……x…‰¥……±…… ∫…¢ÚÆ˙x……®……* ÀΩ˛n˘“ ¶……π…… E‰Ú ∫…®……x… ÀΩ˛n˘“ ∫……Ω˛i™…EÚ“ ¶…“ BEÚ M……ËÆ˙¥…®…™…“ …Æ∆…Æ˙… ΩË* <∫… …Æ∆…Æ˙… EÚ… ∫¥…Ãh…®… ∫…®…™… Ω˶…ŒCi…EÚ…±…* ¶…ŒCi…EÚ…±… EÚ…‰ ∂……‰¶…… n‰x…‰¥……±…“ ∫……Ω˛Œi™…EÚ ¶……π…… ΩË •…V…¶……π……*•…V…¶……π…… E‰Ú +x…x™… EÚ¥… ΩË∆ ∫…⁄Æ˙n˘…∫…* <EÚ…<« EÚ… n⁄∫…Æ˙… ……`ˆ EfiÚπh… E‰Ú|…i… ™…∂……‰n˘… ®……ƒ E‰Ú ¥……i∫…±™… ¥…h…«x… +…ËÆ˙ M……‰…™…… E‰Ú |…‰®… ∫…‰ +…‰i…|……‰i… ΩË*<EÚ…<« EÚ… i…“∫…Æ˙… ……` "n˘…‰∫i…“' ÀΩ˛n˘“ °Ú±®…“ M…“i… EÚ… ΩË* ¥…∂¥… ¶…Æ˙ ®…ÂÀΩ˛n˘“ E‰Ú |…i… |…‰®… =i…xx… EÚÆ˙…x…‰ ®… °Ú±®…“ M…“i…… EÚ“ +Ω˛®… ¶…⁄®…EÚ… Æ˙Ω˛“ΩË* ÀΩ˛n˘“ ¶……π…… EÚ“ J…⁄§…“ ΩË ¥…∂…π]ı +l…« |…n˘…x… EÚÆ˙x…‰ ¥……±…‰ ∂…§n˘… EÚ…¶…∆b˜…Æ˙* +∆i…®… ……`ˆ =SS… ®……v™…®…EÚ ∂…I…… E‰Ú I…‰j… ®… |…™…÷Ci… ……Æ˙¶……π…EÚ∂…§n˘… ∫…‰ …Æ˙S…i… EÚÆ˙…i…… ΩË* E÷Ú±… ®…±……EÚÆ˙ ™…Ω˛ <EÚ…<« ÀΩ˛n÷∫i……x… E‰Ú¶…“i…Æ˙ +…ËÆ˙ §……Ω˛Æ˙ ÀΩ˛n˘“ E‰Ú ∫¥…∞¸… EÚ… n˘Mn˘∂…«x… EÚÆ˙…i…“ ΩË*

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË

<EÚ…<« n˘…‰

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË28

∫…¢ÚÆ˙x……®…… EÚ“ ∂…˱…“M…i… ¥…∂…‰π…i……Bƒ…Ω˛S……x…EÚÆ˙ +…∫¥……n˘x… EÚÆ˙i…… ΩË*

¥…¶…xx… |…∫…∆M……Â EÚ… ¥…v……∆i…Æ˙h… EÚÆ˙i…… ΩË*

∫…¢ÚÆ˙x……®…… E‰Ú +…∂…™… EÚ… ¥…∂±…‰π…h…EÚÆ˙E‰Ú ]ı…h…“ ±…J…i…… ΩË*®…v™…EÚ…±…“x… ¶…Ci…EÚ¥… ∫…⁄Æ˙n˘…∫… E‰Ú …n˘…ÂEÚ“ ¥…∂…‰π…i……+… …Æ˙ S…S……« EÚÆ˙E‰Ú ¥™……J™……EÚÆ˙i…… ΩË*∫…⁄Æ˙n˘…∫… E‰Ú …n˘… EÚ… +…∫¥……n˘x… EÚÆ˙E‰Ú¥…v……∆i…Æ˙h… EÚÆ˙i…… ΩË*°Ú±®…“ M…“i…… EÚ“ ¥…∂…‰π…i……Bƒ …Ω˛S……x…EÚÆ˙+…∫¥……n˘x… EÚÆ˙i…… ΩË B¥…∆ ]ı…h…“±…J…i…… ΩË*ÀΩ˛n˘“ E‰Ú |…S……Æ˙-|…∫……Æ˙ ®… ÀΩ˛n˘“ °Ú±®…“M…“i…… EÚ“ ¶…⁄®…EÚ… B¥…∆ |……∫…∆M…EÚi………Ω˛S……x…EÚÆ˙ M…“i…… EÚ… ∫…∆EÚ±…x… EÚÆ˙i…… ΩË*¥…Y……x…, ¥……h…V™… B¥…∆ ®……x…¥…EÚ“ E‰Ú I…‰j…®… |…™…÷Ci… ……Æ˙¶……π…EÚ˙ ∂…§n˘… EÚ… |…™……‰M…EÚÆ˙i…… ΩË*

∫…⁄Æ˙“x……®… ®… …Ω˛±…… n˘x…

®…‰Æ‰˙ ±……±…...

n˘…‰∫i…“

®…∆W…±… EÚ“ +…‰Æ˙...

+v…M…®… =…±…Œ§v…™……ƒ

29 ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“

30

+§… Ω˛®……Æ˙… ∫…¢ÚÆ˙ ∂…÷∞¸ Ω˛…‰...

ÀΩ˛n˘“ EÚ“ n÷x…™…… ®…Â...

""®…‰Æ‰ ¶……M™… ®… +M…±…… V…x®… §…n˘… ΩË i……‰ ®…È+…¥……Æ˙… E‰Ú ∞¸… ®… V…x®… ±…‰x…… S……Ω⁄ƒM……i……EÚ Ω˛®…‰∂…… ®…x…®……x…… P…⁄®… ∫…E⁄ƒÚ'' -

B∫…. E‰Ú. ……‰]‰CEÚ…]¬ı]ı

""ÀΩ˛n˘“ Ω˛®……Ɖ Æ˙…π]≈ı EÚ“ +¶…¥™…ŒCi…EÚ… ∫…Æ˙±…i…®… ª……‰i… ΩË''-

∫…÷®…j……x…∆n˘x… …∆i…

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË30

31 ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“

¶…⁄M……‰±… EÚ“ …÷∫i…EÚ…Â ®… EÚ¶…“ …g… l…… - ¶…⁄®…v™…ƉJ…“™…|…n‰∂…… ®… ¶…“π…h… M…Æ˙®…“ …ci…“ ΩË* |……™…& |…i…nx… §……Æ˙∂…*<∫…±…B ∫…∆∫……Æ˙ ®… ∫…§…∫…‰ +v…EÚ P…x…‰ ¥…x… <∫…“ I…‰j… ®…Â……B V……i…‰ ΩÈ* •……V…“±… EÚ“ i…Æ˙…x…§…‰ |…i…∂…i… ¶…⁄®… M…ΩÆ˙“ΩÆ˙™……±…“ ∫…‰ +…SUÙ…ni… ΩË*

+i…“i… EÚ… ™…Ω …g… +…V… |…i™…I… n‰J… Æ˙Ω‰ ΩÈ -¥…®……x… ∫…‰ Z……ƒEÚ Æ˙Ω‰ ΩÈ - x…“±…… V…±…, EÚ…±…‰-P…x…‰ §……n±…+…ËÆ˙ n⁄Æ˙ EÚΩ” ΩÆ˙™……±…“ E‰Ú UÙ”]‰ı*

¥…®……x… =i…Æ˙x…‰ EÚ“ |…GÚ™…… ®… v…“Ɖ-v…“Ɖ v…Æ˙i…“ EÚ“+…‰Æ˙ Z…÷EÚ Æ˙Ω… ΩË* ™……j…™…… EÚ… Eڅˉi…⁄Ω±… ¶…“ §…gi…… S…±……V…… Æ˙Ω… ΩË* ±…M…¶…M… §…“∫… ΩW……Æ˙ EÚ±……‰®…“]ıÆ˙ EÚ“ ±…∆§…“™……j…… E‰Ú …∂S……i…¬ BEÚ |…EÚ…Æ˙ E‰Ú ∫…÷E⁄Úx… EÚ… +Ω∫……∫… !

∫…⁄Æ˙“˙x……®…, V……‰ ¥…π…« 1975

i…EÚ bS… =…x…¥…‰∂… l……,n˘I…h… +®…‰Æ˙EÚ… E‰Ú=ii…Æ˙-…⁄¥…‘ i…]ı …Æ˙ Œ∫l…i…ΩË* ™…Ω £∆ÚS… M…÷™……x…… B¥…∆M…÷™……x…… E‰Ú ®…v™…, •……V…“±…E‰Ú =ii…Æ˙ ®… Œ∫l…i… Ω˲*<∫…EÚ… +v…EÚ…∆∂… ¶…⁄-¶……M…±…Ω˛Æ˙n˘…Æ˙ …Ω˛…c˜™…… B¥…∆∫…∆EÚƉ˙ n˘±…n˘±…“ i…]ı¥…i…‘®…Ën…x…… ∫…‰ ™…÷Ci… ΩË*

∫…⁄Æ˙“x……®… ®… …Ω˛±…… n˘x…

∫…⁄Æ˙“x……®… EÚ“ Æ˙…V…¶……π…… bS… ΩË V…§…EÚ +∆O…‰W…“ ¥™………EÚ ∞¸… ∫…‰§……‰±…“ V……i…“ ΩË* ¶……Æ˙i…“™… +|…¥……∫…“ ∫…Æ˙x……®…“ ÀΩn÷∫i……x…“ §……‰±…i…‰

ΩÈ V……‰ ¶……‰V……÷Æ˙“ i…l…… +¥…v…“ ¶……π……+… EÚ… ®…∏…h… ΩË i…l…… <∫…®… E÷ÚUÙ∂…§n bS…, +∆O…‰W…“ i…l…… GÚ™……‰±… E‰Ú ¶…“ |…™…÷Ci… Ω…‰i…‰ ΩÈ*

32 x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË

V…∫… ÀΩn“ EÚ…‰ ¶……‰V……÷Æ˙“-+¥…v…“ E‰Ú ∞¸… ®…∆‰,"Ωx…÷®……x…S……±…“∫……' i…l…… "Æ˙…®…S…Æ˙i…®……x…∫…' +…n v…®…«O…∆l……ÂE‰Ú ®……v™…®… ∫…‰ ¶……Æ˙i… ∫…‰ V……i…‰ ∫…®…™… ¥…‰ ±…‰ M…B l…‰ +…x…‰∫……l… +…ËÆ˙ V…∫…‰ =xΩ…Âx…‰ i…⁄°Ú…x… E‰Ú §…“S… n“™…‰ EÚ“ i…Æ˙ΩV…±……B Æ˙J…… - +…V… BEÚ ∫……Ë i…“∫… ∫……±… §……n ¥…Ω BEÚx…B ∞¸… ®… ∫……EÚ…Æ˙ Ω…‰EÚÆ˙ =…Œ∫l…i… Ω…‰ Æ˙Ω… ΩË* =∫…EÚ…¥…Ë∂¥…EÚ ∫¥…∞¸… =¶…Æ˙ Æ˙Ω… ΩË ! ¥…Ω +§… M…Æ˙®…]ı™……∏…®…EÚ…Â EÚ“ Ω“ x…Ω”, ∂……∫…EÚ…Â, Æ˙…π]≈ı…v™…I…… EÚ“ ¶…“ ¶……π……§…x…˙ M…<« ΩË V……‰ ∫…∆∫……Æ˙ E‰Ú BEÚ ∫……Ë §…“∫… n‰∂…… ®… EÚ∫…“-x…-EÚ∫…“ ∞¸… ®… +…x…“ =…Œ∫l…i… EÚ… +Ω∫……∫… V…i……Æ˙Ω“ Ω˲*

®……ÏÆ˙∂…∫…, j…x…n…n, •…]‰ıx… E‰Ú …∂S……i…¬ "¥…∂¥…ÀΩn“ ∫…®®…‰±…x……Â' EÚ“ ™…Ω ∫……i…¥…” ™……j…… ΩË - ∫……i…¥…”®…∆W…±…* BEÚ ∫……Ë i…“∫… ∫……±… …Ω±…‰ V……‰ |…l…®… ¶……Æ˙i…“™…∏…®…EÚ ™…Ω…ƒ +…B l…‰, =x…E‰Ú +…M…®…x… EÚ“ ∫®…fii… ®… <∫…"ÀΩn“ ®…Ω……¥…«' EÚ… +…™……‰V…x… Ω…‰ Æ˙Ω… ΩË* ¶……Æ˙i… E‰Ú+±……¥…… +x…‰EÚ n‰∂…… E‰Ú ÀΩn“ ±…‰J…EÚ, ÀΩn“ |……v™………EÚ,ÀΩn“ |…S……Æ˙EÚ, ÀΩn“ ∫…‰¥…“ +…x…“ =…Œ∫l…i… EÚ… +Ω∫……∫…V…i…… Æ˙Ω‰ ΩÈ*

±…M…¶…M… ∫……g‰ S……Æ˙ ±……J… +…§……n“¥……±…‰ <∫… n‰∂… ®…Â,V…∫…E‰Ú ∫…Èi…“∫… |…i…∂…i… ±……‰M… ¶……Æ˙i…“™… ®…⁄±… E‰Ú ΩÈ, ∫…¥…«j…¶……Æ˙i…“™…-Ω“-¶……Æ˙i…“™… n“J… Æ˙Ω‰ ΩÈ* ……Æ˙…®……Æ˙§……‰ ∂…ΩÆ˙∫…⁄Æ˙“x……®…“ x…Ω”, BEÚ ¶……Æ˙i…“™… ∂…ΩÆ˙ V…Ë∫…… ±…M… Æ˙Ω… ΩË*

ÀΩ˛n˘“ ¶……π…… EÚ“ ∫…j…Ω˛§……‰±…™……ƒ ΩÈ* ¶……‰V……÷Æ˙“ +…ËÆ˙+¥…v…“ =x…®… ∫…‰ n…‰ |…®…÷J…§……‰±…™……ƒ ΩÈ*Ωx…÷®……x…S……±…“∫…… Ωx…÷®……x… EÚ…‰∏…“Æ˙…®… E‰Ú BEÚ +…n∂…« ¶…Ci…E‰Ú ∞¸… ®… S…j…i… +¥…v…“¶……π…… ®… ±…J…i… S……±…“∫…S……Ë……<™…… EÚ“ Æ˙S…x…… ΩË*<∫…E‰Ú Æ˙S…™…i…… i…÷÷±…∫…“n…∫…ΩÈ*˙i…÷±…∫…“n…∫… n¬¥……Æ˙… +¥…v…“¶……π…… ®… ±…J…i… Æ˙…®…EÚl………Æ˙ +…v……Æ˙i… ®…Ω…EÚ…¥™…ΩË Æ…˙®…S…Æ˙i…®……x…∫…*

……Æ˙…®……Æ˙§……‰ ∂…ΩÆ˙ ±…‰J…EÚEÚ…‰ ¶……Æ˙i…“™… ∂…ΩÆ˙ V…Ë∫……C™…… ±…M……?

33 ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“

nx……∆EÚ 6 V…⁄x… EÚ…‰ |……i…& ∫…®®…‰±…x… EÚ… ∂…÷¶……Æ∆¶…EÚÆ˙i…‰ Ω÷B ∫…⁄Æ˙“˙x……®… E‰Ú +£√ÚEÚ“ ®…⁄±… E‰Ú Æ˙…π]≈ı…i… ∞¸x……±b…‰¥…‰x…‰Œi∂…™……x… x…‰ +…x…‰ =n¬§……‰v…x… ®… EÚΩ… l…… - "∫…⁄Æ˙“x……®…+…ËÆ˙ ¶……Æ˙i… E‰Ú §…“S… |…M……g +…i®…“™… ∫…∆§…∆v… ΩË* n…‰x…… n‰∂…

34

+x…‰EÚ +l……Á ®… BEÚ n⁄∫…Ɖ ∫…‰ M…ΩƉ V…÷c‰ ΩÈ* n…‰x…… E‰Ú §…“S……÷Æ˙…x…‰ ¶……π……<« ∫…∆§…∆v… ΩÈ* ¶……π…… ¶……¥…… EÚ“ +¶…¥™…Ci… EÚ…∫…∂…Ci… ®……v™…®… Ω…‰i…“ ΩË* ÀΩn“ EÚ“ V…x…x…“ ∫…∆∫EfiÚi… EÚ“+…x…“ ¥…∂…‰π…i……Bƒ ΩÈ* =∫…E‰Ú ∫……l…-∫……l… +…V… ¥…∂¥… EÚ“BEÚ |…®…÷J… ¶……π…… E‰Ú ∞¸… ®… ÀΩn“ ¶…“ =¶…Æ˙ Æ˙Ω“ ΩË*∫…⁄Æ˙“x……®… ®… ÀΩn“ E‰Ú |…S……Æ-|…∫……Æ˙ ®…Â, ÀΩn“ EÚ…‰ +…®…+…n®…“ i…EÚ …Ω÷ƒS……x…‰ ®… ÀΩn“ °Ú±®…… i…l…… ∫…∆M…“i…˙ EÚ… ¶…“¥…∂…‰π… ™……‰M…n…x… Æ˙Ω… ΩË* ÀΩn“ S…±…S…j…… E‰Ú |…i… ∫…⁄Æ˙“x……®…E‰Ú ¶……Æ˙i…¥…∆∂…™…… EÚ… Ω“ x…Ω”, +x™… ∫…⁄Æ˙“x……®…“ ±……‰M…… EÚ…¶…“ M…ΩÆ˙… ±…M……¥… ΩË*'

BEÚ n“… |…V¥…±…i… Ω…‰i…‰ Ω“ ±…M…… EÚ BEÚ ∫……l… x…V……x…‰ EÚi…x…‰ V…M…®…M……i…‰ n“…EÚ V…±… = ‰ ΩÈ* ∫…⁄Æ˙“x……®…“¶……Æ˙i…¥…∆∂…™…… EÚ… =i∫……Ω n‰J…x…‰ ™……‰M™… l……* EÚΩ” B‰∫……+Ω∫……∫… Ω…‰ Æ˙Ω… l…… V…Ë∫…‰ BEÚ ∫……Ë i…“∫… ∫……±… ∫…‰ §…U÷Ùc‰ §…∆v…÷+…V… °ÚÆ˙ M…±…‰ ®…±… Æ˙Ω‰ ΩÈ* ™…Ω "¶…Æ˙i…-®…±………' §…Ω÷i…+…Ω¬±……ni… EÚÆ˙ Æ˙Ω… l……*

- Ω®……∆∂…÷ V……‰∂…“

"¶…Æ˙i…-®…±………' BEÚ+…±…∆EÚ…Æ˙EÚ |…™……‰M… Ω˲*+…i®…“™…i…… ∫…‰ V…§… BEÚ¶……<« n⁄∫…Ɖ ¶……<« ∫…‰ ®…±…i……ΩË i…§… =∫…‰ ∫…⁄S…i… EÚÆ˙x…‰E‰ Ú±…B "¶…Æ˙i…-®…±………'EÚ… |…™……‰M… Ω…‰i…… ΩË*

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË

35 ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“

Ω®……∆∂…÷ V……‰∂…“ ÀΩn“ E‰Ú §…Ω÷®…÷J…“ |…i…¶……¥……x…Æ˙S…x……EÚ…Æ˙ ΩÈ* ÀΩn“ EÚ“ ±…M…¶…M… ∫…¶…“ ¥…v……+…‰Â®… =xΩ…Âx…‰ +…x…“ ±…‰J…x…“ S…±……<«* =ii…Æ˙…J…∆b®… 1935 EÚ…‰ =x…EÚ… V…x®… Ω÷+…* …j…EÚ…Æ˙i……i…l…… +…EÚ…∂…¥……h…“ E‰Ú I…‰j… ®… =xΩ…Âx…‰ EÚ…™…«EÚ™……* "™……j……Bƒ', "x……Ï¥…Ê : ∫…⁄Æ˙V… S…®…E‰Ú +…v…“Æ˙…i…' +…n =x…E‰Ú ∏…‰π` ™……j……-¥…fiii……∆i… ΩÈ*

∫…¢ÚÆ˙x……®…… ®… EÚ<« ¥…∂…‰π…h… ∂…§n… EÚ… |…™……‰M… Ω÷+… Ω˲*

V…Ë∫…‰ : ¶…“π…h… M…Æ˙®…“* <∫… |…EÚ…Æ˙ E‰Ú ∂…§n ……`-¶……M… ∫…‰f⁄ƒgEÚÆ˙ J…∆¶…… ¶…ÆÂ*

¥…∂…‰π…h… ¥…∂…‰π™…

¶…“π…h… M…Æ˙®…“¥…x…V…±…™……j……∫¥…∞¸…

®…∆W…±…

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 35

±…‰J…EÚ ¥…∂¥… ÀΩn“ ∫…®®…‰±…x… ®… ¶……M… ±…‰x…‰ E‰Ú ±…B ……Æ˙…®……Æ˙§……‰…Ω÷ƒS…‰* ∫…®®…‰±…x… E‰Ú =n¬P……]ıx… ∫…®……Æ˙…‰Ω E‰Ú §……n ±…‰J…EÚ EÚ“ §……i…S…“i…EÚ∫…“ ¶……M…“n…Æ˙ E‰Ú ∫……l… Ω…‰i…“ ΩË* ¥…Ω §……i…S…“i… ±…J…Â*

+x…÷¥…i…‘ EÚ…™…«

®…‰Æ˙“ J……‰V…

36

x…V…“ …Æ˙J…

∫……i…¥……ƒ ¥…∂¥… ÀΩn“ ∫…®®…‰±…x… ∫…⁄Æ˙“˙x……®… ®…Â Ω…‰x…‰¥……±……ΩË* =∫…E‰Ú ±…B BEÚ +…EÚπ…««EÚ ……‰∫]ıÆ˙ i…Ë™……Æ˙ EÚÆÂ*

¶…⁄®…EÚ… ΩËÀ§…n÷+… EÚ…‰ ¥…EÚ∫…i… EÚ™…… ΩË+…x…… ®…i… ΩË®…i… EÚ… ∫…®…l…«x… EÚ™…… Ω˶……π…h…-∂…˱…“ ΩË=…∫…∆Ω˛…Æ˙ ΩË

…⁄h…« +…∆∂…EÚ +…⁄h…«

∫…Ω…™…EÚ ∫…∆E‰Úi…:

* ∫…®®…‰±…x… EÚ… +x…÷¶…¥…

* Æ˙…π]≈ı…i… EÚ… ¶……π…h…

* ÀΩn“ EÚ… |…S……Æ˙

"¥…∂¥…¶……π…… E‰Ú ∞¸… ®… ÀΩn“ EÚ… |…S……Æ˙-|…∫……Æ˙' ¥…π…™… …Æ˙ ¶……π…h…i…Ë™……Æ˙ EÚÆÂ*

* ∫…∆∫……Æ˙ EÚ“ ∫…§…∫…‰ §…c“ ¶……π……+…Â ®…Â BEÚ*

* ∫……∆∫EfiÚi…EÚ ¥…EÚ…∫… ®…Â ∫…Ω…™…EÚ*

* ¥…∂¥… ∫……ËΩ…n« EÚ… ∫…∆¥……ΩEÚ*

* §……‰±…S……±… ®… +…∫……x…*

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË36

37 ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 37

x…V…“ …Æ˙J…

W…∞¸Æ˙“ ¥…¥…Æ˙h… ΩËÀΩ˛n˘“ EÚ… ®…Ω˛i¥… ∫…⁄S…i… ΩË∫…∆I…i… ¥……C™…/¥……C™……∆∂… ΩË+…EÚπ…«EÚ ∞¸…ƉJ…… ΩË

…⁄h…« +…∆∂…EÚ +…⁄h…«

…Ω±…… 1975 V…x…¥…Æ˙“˙ 10 ∫…‰ 12 x……M……÷Æ˙ ¶……Æ˙i…

n⁄∫…Æ˙… 1976 +M…∫i… 28 ∫…‰ 30 ……‰]«ı ±…⁄<« ®……ÏÆ˙∂…∫…

i…“∫…Æ˙… 1983 +Ci…⁄§…Æ˙ 28 ∫…‰ 30 x…<« n±±…“ ¶……Æ˙i…

S……Ël…… 1993 n∫…∆§…Æ˙ 02 ∫…‰ 04 ……‰]«ı ±…⁄<« ®……ÏÆ˙∂…∫…

……ƒS…¥……ƒ 1996 +|…˱…˙ 04 ∫…‰ 08 ……‰]«ı +…Ï°Ú ∫…‰x… j…x…n…n +…ËÆ˙ ]ı…‰§…ËM……‰

UÙ … 1999 ∫…i…∆§…Æ˙ 14 ∫…‰ 18 ±…∆nx… •…]ıx…

∫……i…¥……ƒ 2003 V…⁄x… 06 ∫…‰ 09 ……Æ˙…®……Æ˙§……‰ ∫…⁄Æ˙“˙x……®…

+…`¥……ƒ 2007 V…÷±……<« 13 ∫…‰ 15 x™…÷™……ÏE« Ú +®…Æ˙“˙EÚ…

x…¥……ƒ 2012 ∫…i…∆§…Æ˙ 22 ∫…‰ 24 V……‰Ω…˛x∫…§…M…« nI…h… +£Ú“EÚ…

¥…∂¥… ÀΩn“ ∫…®®…‰±…x…

38

¶…⁄M……‰±… - geography

+…SUÙ…ni… - +…¥…fii…, covered

ΩÆ˙™……±…“ E‰Ú UÙ”]‰ıı - ΩÆ˙™……±…“ E‰Ú EÚh…

∫…÷E⁄Úx… - ∫…∆i……‰π…, satisfaction

+Ω˛∫……∫… - BΩ∫……∫…, feeling

n˘“™…… - n˘“…

¥…Ë∂¥…EÚ - universal

M…Æ˙®…]ı™…… ∏…®…EÚ - contracted labourer

V…i……x…… - §…i……x……, ∫…®…Z……x……

®…∆W…±… - ±…I™…

|……v™………EÚ - lecturer

+…§……n˘“ - V…x…∫…∆J™……

|…M……g¯ - ∫…÷o˘g¯

+…®… +…n®…“ - common people

§…U÷Ùc‰˜ - +±…M… Ω÷B

|…∫…∆M……l…«

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË38

39 ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 39

®…‰Æ‰ ±……±…...

∫…⁄Æ˙n…∫…

±……‰Æ˙“ ±……‰Æ˙“ ±……‰Æ˙“...±……‰Æ˙“ ±……‰Æ˙“ ±……‰Æ˙“...S…∆nx…™…… U÷Ù… V……x…… ƉUÙx… ¶…Æ˙ EÚ…‰ ±…÷EÚ V……x…… ƉÀx…n™…… +…ƒJ…… ®… +…B§…]ı™…… ®…‰Æ˙“ ∫……‰ V……B

∫…÷i…®…÷J… n‰J… V…∫……‰n… °⁄Ú±…“*

ΩÆ˙π…i… n‰J… n⁄v… EÚ“ nƒi…™……ƒ |…‰®… ®…M…x… i…x…÷ EÚ“ ∫…÷v… ¶…⁄±…“**

§……ΩÆ˙ i…‰ i…§… x…∆n §…÷±……B n‰J……Ë v……È ∫…÷∆nÆ˙ ∫…÷J…n…<«*

i…x…EÚ i…x…EÚ ∫…“ n⁄v… EÚ“ nƒi…™……ƒ n‰J……Ë x…Ëx… ∫…÷°Ú±… EÚÆ˙…‰ +…<«**

+…x…∆n ∫…Ωi… ®…ΩÆ˙ i…§… +…B ®…÷J… S…i…¥…x… n…‰= x…Ëx… +P……<«*"∫…⁄Æ˙' ∫™……®… EÚ±…EÚi… n¬¥…V… n‰J™……‰ ®…x……‰ EÚ®…±… …Æ˙ §…“V…÷ V…®……<«**

±……‰Æ˙“ EËÚ∫…“ ±…M…“? ±……‰Æ˙“ ®… EÚ…Ëx…-∫…… ¶……¥… |…EÚ]ıΩ˛…‰i…… ΩË? ®……v…÷™…« ΩË x…? i……‰ |……S…“x… ÀΩ˛n˘“ EÚ…•…V…¶……π…… ®… ±…J…i… ¥……i∫…±™…-¶…Æ˙… BEÚ …n˘ …gÂ*

40

V…§…Ω˛” §…x… ®…÷Æ˙±…“ ª…¥…x… …Æ˙“*

S…EÚi… ¶…<« M……‰… EÚx™…… ∫…§… v……®… EÚ…®… §…∫…Æ˙” **

E÷Ú±… ®…Æ˙V……n˘ §…‰n˘ EÚ“ +…Y…… x…‰EÚΩ÷ x……ÀΩ˛ b˜Æ˙”*

∫™……®… À∫…v…÷ ∫…Æ˙i…… ±…±…x……M…x… V…±… EÚ“ f¯Æ˙x… f¯Æ˙”**

∫…÷i… …i… x…‰Ω˛ ¶…¥…x… V…x… ∫…∆EÚ… ±…VV…… x…Ω˛” EÚÆ˙“*

"∫…⁄Æ˙n˘…∫…' |…¶…÷ ®…x… Ω˛Æ˙ ±…“xΩ˛… x……M…Æ˙ x…¥…±… Ω˛Æ˙“**

¶……Æ˙i…“™… +…™…«¶……π……+…∆‰ EÚ“ …Æ∆…Æ˙… ®… …Œ∂S…®…“ =ii…Æ˙ |…n‰∂… E‰Ú +…M…Æ˙…, ®…l…÷Æ˙… EÂÚp˘i…µ…V…I…‰j… ®… ¥…EÚ∫…i… §……‰±…“ ΩË µ…V…¶……π……* ¥…±±…¶… ∫…∆|…n˘…™… E‰Ú |…¶……¥… ®… V…§… •…V…§……‰±…“®… EfiÚπh… ¥…π…™…EÚ ∫……Ω˛i™… ±…J…… V……x…‰ ±…M…… i……‰ ™…Ω˛ §……‰±…“ ∫……Ω˛Œi™…EÚ ¶……π…… §…x… M…<«*¶…ŒCi…EÚ…±… E‰Ú ®…Ω˛…x… EÚ¥… ∫…⁄Æ˙n˘…∫… ∫…‰ ±…‰EÚÆ˙ +…v…÷x…EÚ EÚ…±… E‰Ú ¥…J™……i… EÚ¥…¥…™……‰M…“ Ω˛Æ˙ i…EÚ x…‰ µ…V…¶……π…… ®… |…§…∆v… EÚ…¥™… Æ˙S…‰*

Ω‰ EÚ…xΩ˛...

∫…⁄Æ˙n…∫… EÚ… …n +……EÚ…‰ EËÚ∫…‰ ±…M……?∫…⁄Æ˙n…∫… x…‰ ¥……i∫…±™… E‰Ú ∫……l…-∫……l… EfiÚπh…EÚ“ ®…÷Æ˙±…“-®……v…÷Æ˙“ EÚ… i…l…… EfiÚπh… E‰Ú|…i… M……‰…™…… E‰Ú |…‰®… EÚ… ¥…h…«x… ¶…“EÚ™…… ΩË* ™…Ω …n …g ...

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË40

41 ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 41

∫…®……x……l…‘ ∂…§n …`i… …n… ∫…‰ f⁄ƒgEÚÆ˙ ±…J…Â*n˘…ƒi… ∫…°Ú±… ®…™……«n˘…™…÷¥…i…“ n‰˘J…EÚÆ˙ ∫……M…Æ˙¥…‰n˘ i……‰ ∫…÷x…EÚÆ˙∫…∆i…÷π]ı Ω÷<« Ω˛…‰∂… …÷j…UÙ…‰]ı… n˘…‰x…… ¶…⁄±… M…<«o˘π]ı §…V…±…“ M……‰…EÚ…Bƒ|…¥……Ω˛ S…i…÷Æ˙ x…™……

™…∂……‰n… ®……ƒ +…x…‰ +……EÚ…‰ ¶…⁄±… M…<»* EÚ§… +…ËÆ˙ C™……Â?"®…x……‰ EÚ®…±… …Æ˙ §…“V…÷ V…®……<«' - EÚ… i……i…™…« C™…… ˛Ω˲Ë?M……‰…EÚ…Bƒ EÚ§… +…x…‰ EÚ…‰ ¶…⁄±…EÚÆ˙ n…Ëc”?

®…‰Æ˙“ J……‰V…

∫…⁄Æ˙n…∫… ∫…M…÷h… ¶…Ci…v……Æ˙… E‰Ú ∫…¥…«∏…‰π`EfiÚπh…¶…Ci… EÚ¥… Ωȉ* =ii…Æ˙|…n‰∂… ®… 15 ¥…”∫…n“ E‰Ú +∆i…®… n∂…EÚ…Â ®… =x…EÚ… V…x®… Ω÷+…l……* ¥…‰ V…x®……∆v… ®……x…‰ V……i…‰ ΩÈ* ∫…⁄Æ˙n…∫… EÚ…¥……i∫…±™… ¥…h…«x… +n¬¥…i…“™… ΩË* ∫…⁄Æ˙∫……M…Æ˙EÚ“ §……±…±…“±……Bƒ <∫…E‰Ú =ii…®… oπ]ı…∆i… ΩÈ˛*†…fi∆M……Æ˙ Æ˙∫… E‰Ú ¥…h…«x… ®… ¶…“ =xΩ…Âx…‰ +…x…“E÷Ú∂…±…i…… |…EÚ]ı EÚ“ Ω˲* EfiÚπh… +…ËÆ˙M……‰…EÚ…+… E‰Ú |…‰®… EÚ… ¥…h…«x… <∫…EÚ…=n…ΩÆ˙h… ΩË*

42

§……±…±…“±…… ∫…‰ ∫…∆§…∆v…i… …Ω±…‰ …n EÚ“ +…∫¥……nx…-]ı…h…“i…Ë™……Æ˙ EÚÆÂ*

®…÷Æ˙±…“ EÚ“ v¥…x… ®… ±…“x… |…h…™……i…÷Æ˙ n…‰ M……‰…EÚ…+… E‰Ú§…“S… Ω…‰x…‰¥……±…“ §……i…S…“i… ±…J…Â*

∫…Ω…™…EÚ ∫…∆E‰Úi…:

* ®…÷Æ˙±…“ EÚ“ v¥…x… EÚ“ ®…v…÷Æ˙®……

* EfiÚπh… E‰Ú |…i… +x…÷Æ˙…M…

* +…x…‰ EÚ…‰ ¶…⁄±… V……x……

+x…÷¥…i…‘ EÚ…™…«

x…V…“ …Æ˙J…

|…∫…∆M……x…÷∫……Æ˙ +¶…¥™…ŒCi… Ω˲

∫¥……¶……¥…EÚ ∂…÷Ø˚+…i… Ω˲

|…¥……Ω®…™…i…… Ω˲

EÚ±…x…… Ω˲

∫¥……¶……¥…EÚ +∆i… Ω˲

…⁄h…« +…∆∂…EÚ +…⁄h…«

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË42

43 ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 43

°⁄Ú±…“ - J…÷∂… Ω÷<«/|…°÷ÚŒ±±…i… Ω÷<«∫…÷i…®…÷J… - …÷j… EÚ… ®…÷J…n⁄v… EÚ“ nƒi…™……ƒ - milk teeth®…Mx… - ±…“x…i…x…÷ - ™…÷¥…i…“∫…÷v… ¶…⁄±…“ - +…x…‰ EÚ…‰ ¶…⁄±…EÚÆ˙§……ΩÆ˙ i…‰ - §……ΩÆ˙ ∫…‰n‰J……ˉ v……Ë - n‰J……‰ i……‰

|…∫…∆M……l…«

BEÚ x…W…Æ˙...+…x…‰ §…‰]‰ı EÚ… ®……‰ΩEÚ S…‰ΩÆ˙… n‰J…EÚÆ˙ ®……i…… ™…∂……‰n… §…Ω÷i… J…÷∂… Ω÷<»* +…Ω¬±……nE‰Ú ∫……l… §…‰]‰ı E‰Ú n÷v…B n…ƒi…… EÚ…‰ n‰J…EÚÆ˙ ±……c-™……Æ˙ ®… ®…Mx… ™…∂……‰n… EÚ… Ω…‰∂…J……‰ V……i…… ΩË +l……«i…¬ +…x…‰ +……EÚ…‰ ¥…Ω ¶…⁄±… V……i…“ ΩË* ¥…Ω §……ΩÆ˙ ∫…‰ +…x…‰…i…n‰¥… x…∆n EÚ…‰ §…÷±……EÚÆ˙ …÷j… EÚ… ∫…÷∆nÆ˙ ∫…÷J…n…<« ∞¸… n‰J…x…‰ EÚ…‰ EÚΩi…“ ΩË*¥…Ω EÚΩi…“ ΩË, …÷j… E‰Ú UÙ…‰]‰ı-UÙ…‰]‰ı n÷v…B n…ƒi…… EÚ…‰ n‰J…x…‰ …Æ˙ x…™…x…-∫…÷J… |……i…Ω…‰ V……i…… ΩË* …ix…“ EÚ“ §……i… ∫…÷x…EÚÆ˙ +…x…∆ni… x…∆n +∆nÆ˙ +…B, =x…E‰Ú ®…÷J…+…ËÆ˙ S…i…¥…x… J…÷∂…“ ∫…‰ ¶…Æ˙ M…B* ∫…⁄Æ˙n…∫… EÚΩi…‰ ΩÈ EÚ EÚ±…EÚ…Æ˙“ EÚÆ˙x…‰¥……±…‰EfiÚπh… E‰Ú n…ƒi…… EÚ…‰ n‰J…EÚÆ˙ B‰∫…… ±…M…i…… ΩË ®……x……‰ ±……±… EÚ®…±… …Æ˙ §…V…±…“V…®… M…<« Ω…‰* §……±…EfiÚπh… EÚ… ∫……Èn™…« +x…÷…®… ΩË* =x…EÚ“ S…‰π]ı…Bƒ æn™…Ω…Æ˙“ i…l……+n¬¥…i…“™… ΩÈ*

V…§… ®…÷Æ˙±…“ EÚ… ∫¥…Æ˙ ∫…÷x……<« …c… i…§… M……‰…EÚ…Bƒ S…EÚi… Ω÷<» +…ËÆ˙ ¥…‰ ∫…§…EÚ…®…EÚ…V… ¶…⁄±… M…<»* E÷Ú±… EÚ“ ®…™……«n… i…l…… v…®…«O…∆l…… E‰Ú +x…÷∂……∫…x… ∫…‰ ¥…‰§…±…E÷Ú±… x…Ω” bÆ˙”* …÷j…-…i… EÚ… ∫x…‰Ω, P…Æ˙-§……Æ˙ i…l…… ±……‰EÚ-±……V… EÚ“…Æ˙¥……Ω EÚB §…x…… ¥…‰ EfiÚπh… ∞¸…“ À∫…v…÷ ®… ∫…Æ˙i…… E‰Ú V…±… E‰Ú ∫…®……x… V……®…±…”* ∫…⁄Æ˙n…∫… EÚΩi…‰ ΩÈ EÚ S…i…÷Æ˙ EfiÚπh… x…i™… x…B i…Æ˙“E‰Ú ∫…‰ M……‰…EÚ…+…ÂE‰Ú ®…x… EÚ…‰ ΩÆ˙ ±…‰i…‰ ΩÈ*

i…x…EÚ - UÙ…‰]ı…x…Ëx… ∫…÷°Ú±… EÚÆ˙…‰ - x…™…x…… E‰Ú Ω…‰x…‰ EÚ… ∫…÷°Ú±… ……+…‰®…Ω˛Æ˙ - ∏…‰π` …÷Ø˚π… (x…∆n)S…i…¥…x… - o˘Œπ]ın˘…‰> - n˘…‰x……Â+P……<« - ∫…∆i…÷π]ı Ω÷<«, i…fii… Ω÷<«∂™……®… - EÚ…xΩ˛EÚ±…EÚi… - EÚ±…EÚ…Æ˙“ EÚÆ˙x……

(Ωπ…« v¥…x… EÚÆ˙x……)n¬˘¥…V… - n˘…ƒi…§…“V…÷ - §…V…±…“V…®……<« - V…®… M…<«§…x… - ¥…x…ª…¥…x… …Æ˙“ - ∫…÷x……<« …c˜˜“v……®… EÚ…®… - EÚ…®…EÚ…V…§…∫…Æ˙” - ¶…⁄±… M…<»®…Æ˙V……n - ®…™……«n˘…§…‰n - ¥…‰n˘x…‰EÚΩ÷ - l……‰c˜…-¶…“x……ÀΩ˛ - x…Ω˛”±…±…x……M…x… - M……‰…EÚ…Bƒf¯Æ˙x… - |…¥……Ω˛f¯Æ˙” - §…Ω˛“x…‰Ω˛ - ∫x…‰Ω˛V…x… ∫…∆EÚ… - ±……‰M…… EÚ“ +…∂…∆EÚ…Ω˛Æ˙ ±…“xΩ˛… - Ω˛Æ˙ ±…™……x……M…Æ˙ - S…i…÷Æ˙x…¥…±… - x…™……

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË44

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 45

°Ú±®…“ M…“i… +……EÚ…‰ …∫…∆n ΩË x… ?

ÀΩn“ ¶……π…… EÚ…‰ ±……‰EÚ|…™… §…x……x…‰ ®…Â ¢Ú±®…“

M…“i… EÚΩ…ƒ i…EÚ =…™……‰M…“ Æ˙Ω‰ ΩÈ˛Ë ˛?

n‰∂… ®… ÀΩn“ ¶……π…… E‰Ú |…S……Æ˙-|…∫……Æ˙ EÚ…‰ M…i… n‰x…‰ ®… ÀΩn“°Ú±®…“ M…“i…… EÚ“ +Ω®… ¶…⁄®…EÚ… Æ˙Ω“ ΩË* BEÚ W…®……x…‰ ®… ¶……Æ˙i…E‰Ú ∫…÷n⁄Æ˙ EÚ…‰x…… ®… V…Ω…ƒ ÀΩn“ ¶……π…… EÚ… x……®……‰x…∂……x… i…EÚ x…Ω”l……, ¥…Ω…ƒ ¢Ú±®…“ M…“i…… x…‰ +…EÚ…∂…¥……h…“ E‰Ú ®……v™…®… ∫…‰ M……ƒ¥…-M……ƒ¥… EÚ… n±… V…“i… ±…™…… +…ËÆ˙ ÀΩn“ EÚ…‰ ∫…∆…E«Ú ¶……π…… EÚ… nV……«n™……* +…V… ¶…“ ¥…Ω ∫…±…∫…±…… W……Æ˙“ ΩË* B‰∫…… BEÚ M…“i…∫…÷x…Â...

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË46

™…‰ n˘…‰∫i…“ ...Ω˛®… x…Ω˛” i……‰cÂM…‰i……‰cÂM…‰ n˘®… ®…M…Æ˙i…‰Æ˙… ∫……l… x…… UÙ…‰cÂM…‰‰®…‰Æ˙“ V…“i…, i…‰Æ˙“ V…“i…i…‰Æ˙“ Ω˛…Æ˙, ®…‰Æ˙“ Ω˛…Æ˙∫…÷x… B‰ ®…‰Æ‰ ™……Æ˙i…‰Æ˙… M…√®…, ®…‰Æ˙… M…√®…®…‰Æ˙“ V……x…, i…‰Æ˙“ V……x…B‰∫…… +…x…… ™……Æ˙V……x… …‰ ¶…“ J…‰±…ÂM…‰i…‰Æ‰ ±…B ±…‰ ±…ÂM…‰∫…§…∫…‰ n÷∂®…x…“™…‰ n˘…‰∫i…“........±……‰M…… EÚ…‰ +…i…‰ ΩÈn˘…‰ x…W…Æ˙ Ω˛®… ®…M…Æ˙n‰J……‰ n˘…‰ x…Ω˛”Ω˛… V…÷n˘… ™…… J…¢Ú…B‰ J…÷n˘… ΩË n÷+…B‰∫…… Ω˛…‰ x…Ω˛”J……x……-…“x…… ∫……l… ΩË®…Æ˙x……-V…“x…… ∫……l… ΩË∫……Æ˙“ ÀV…n˘M…“™…‰ n˘…‰∫i…“...

n˘…‰∫i…“

+…x…∆n˘ §…J∂…“

°Ú±®…

∂……‰±…‰∫…∆M…“i…EÚ…Æ˙

+…Æ˙.b ı“.§…®…«x………∂¥…«M……™…EÚ

EÚ∂……‰Æ˙ E÷Ú®……Æ˙®…xx…… b‰

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 47

""M…“i…EÚ…Æ˙ æ˛n˘™… ∫…‰ EÚ¥… Ω˛…‰i…‰ ΩÈ, …Æ∆i…÷ ¥…Ω˛

x… EÚ¶…“ +…x…‰ =n¬M……Æ˙…Â EÚ…‰ ¥……h…“ n‰i…… x… ¶……π…… …Æ˙

+…x…… +v…EÚ…Æ˙ n˘J……x…‰ EÚ… +x……¥…∂™…EÚ ∫……Ω˛∫…

EÚÆ˙i……* BEÚ M…“i… =∫…EÚ“ EÚl…… i…l…… |…∫…∆M… EÚ“

∫…fiŒπ]ı Ω˛…‰i…“ ΩË*'' -+…x…∆n˘ §…J∂…“

+…Æ˙. b˜“. §…®…«x… (1939 - 1994)

¶……Æ˙i…“™… °Ú±®…“ ∫…∆M…“i… V…M…i… ®… +…Æ˙. b˜“.§…®…«x… E‰Ú x……®… ∫…‰ ®…∂…Ω⁄Æ˙ Æ˙…Ω÷±… n‰¥… §…®…«x… x…‰ ÀΩ˛n÷∫i……x…“E‰Ú ∫……l… ……∂S……i™… ∫…∆M…“i… EÚ… ®…∏…h… EÚÆ˙E‰Ú ¶……Æ˙i…“™…

∫…∆M…“i… EÚ…‰ BEÚ +±…M… …Ω˛S……x… n˘“*

¥…i…«®……x… ……EÚ∫i……x… E‰Ú Æ˙…¥…±…À…b˜“˜ ®…Â

1930 EÚ…‰ +…x…∆n˘ §…J∂…“ EÚ… V…x®… Ω÷+…*

"¶…±…… +…n˘®…“' °Ú±®… ®… M…“i…EÚ…Æ˙ §…x…EÚÆ˙

=x…EÚ… …n˘……«h… ÀΩ˛n˘“ °Ú±®…“ V…M…i… ®…Â

Ω÷+…* +…x…‰ V…“¥…x…EÚ…±… ®… =xΩ˛…Âx…‰ EÚÆ˙“§…

4000 M…“i… ±…J…‰* 72 ∫……±… EÚ“ +…™…÷ ®…Â

2002 EÚ…‰ ®…÷∆§…<« ®… =x…EÚ… x…v…x… Ω÷+…*

°Ú±®… °‰Ú™…Æ˙ i…l…… B‰.B‰.B°Ú.B …÷Æ˙∫EÚ…Æ˙…Â

∫…‰ ¥…‰ ∫…®®……x…i… l…‰*

∂……‰±…‰Ω∆n÷∫i……x… EÚ“ ∫……¥…«EÚ…±…EÚ §…‰Ω˛i…Æ˙“x… °Ú±®…

"∂……‰±…‰' 1975 ®… §…x…“ ÀΩ˛n˘“ ¶……π…… EÚ“ °Ú±®…Ω˲* V……¥…‰n˘ +Ji…Æ˙ +…ËÆ˙ ∫…±…“®… J……x… EÚ“…]ıEÚl…… …Æ˙ Æ˙®…‰∂… ∫……“ E‰Ú x…n«‰∂…x… ®… ∂……‰±…‰EÚ… V…x®… Ω÷˛+…* v…®…Áp˘, +®…i……¶… §…SS…x…,∫…∆V…“¥… E÷Ú®……Æ˙, +∆V…i… J……x…, Ω‰®… ®……±…x…“ +…ËÆ˙V…™…… §…SS…x… <∫…E‰Ú EÚ±……EÚ…Æ˙ Æ˙Ω‰* <∫… °Ú±®…x…‰ ∫……Ë ∫…‰ V™……n˘… ∫…x…‰®…… P…Æ˙… ®… Æ˙V…i…V…™…∆i…“®…x……<«* ®…÷ƒ§…<« E‰Ú ®…x…¥……« ∫…x…‰®……P…Æ˙ ®… <∫…‰±…M……i……Æ˙ ……ƒS… ∫……±… i…EÚ |…n˘Ã∂…i… EÚ™…… M…™……*

EÚ∂……‰Æ˙ E÷Ú®……Æ˙(1929-1987)

¶……Æ˙i…“™… ∫…x…‰®…… E‰Ú ®…∂…Ω⁄Æ˙

……∂¥…«M……™…EÚ EÚ∂……‰Æ˙ E÷Ú®……Æ˙ x…‰

EÚ<« ¶……Æ˙i…“™… ¶……π……+…Â E‰Ú M…“i……Â

EÚ…‰ +…¥……W… n˘“ l…“* °Ú±®…“

V…M…i… ®… +¶…x…™… +…ËÆ˙ x…n«‰∂…x…

E‰Ú I…‰j… ®… ¶…“ =xΩ˛…Âx…‰ +…x…“

…Ω˛S……x… V…®……<«* =x…EÚ… +∫…±…“

x……®… +…¶……∫… E÷Ú®……Æ˙ M……ƒM…÷±…“

l……*

®…xx…… b‰(1919-2013)

¶……Æ˙i…“™… °Ú±®…“ V…M…i… E‰Ú

∫…÷|…∫…n¬v… ……∂¥…«M……™…EÚ ®…xx…… b‰

x…‰‰ 1942 EÚ…‰ °Ú±®… "i…®…xx……'

∫…‰ °Ú±®…“ M……™…x… EÚ“ ∂…÷Ø˚+…i…

EÚ“* 3000 ∫…‰ +v…EÚ M…“i……Â

EÚ…‰ =xΩ˛…Âx…‰ ∫¥…Æ˙ n˘™……* …n¬®…∏…“,

…n¬®…¶…⁄π…h…, i…l…… n˘…n˘… ∫……Ω˛§…

°Ú…±…E‰Ú …÷Æ˙∫EÚ…Æ˙… ∫…‰ ®…xx…… b‰

∫…®®……x…i… ΩÈ˛*

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË48

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 49

<x… ∂…§n… E‰Ú ∫…®……x……l…‘ ∂…§n M…“i… ®… f⁄ƒg¯*n÷J…, oŒπ]ı, +±…M…, GÚ…‰v…, <«∂¥…Æ˙, +…∂…“¥……«nn…‰∫i…“ EÚ…‰ ∫…⁄S…i… EÚÆ˙x…‰¥……±…“ +……EÚ“ …∫…∆n EÚ“ ∫…§…∫…‰∏…‰π` …∆ŒCi… S…÷x…EÚÆ˙ ±…J…Â*

®…‰Æ˙“ J……‰V…

+…∫¥……nx…-]ı…h…“ ±…J…Â*"∂……‰±…‰' °Ú±®… n‰J… +…ËÆ˙ °Ú±®… ®… |…∫…∆M… E‰Ú +x…÷∞¸…"™…‰ n…‰∫i…“' M…“i… E‰Ú +…ËS…i™… …Æ˙ S…S……« EÚÆÂ*®…x……∫…∆n ……ƒS… ÀΩn“ °Ú±®…“ M…“i…… EÚ… ∫…∆EÚ±…x… EÚÆ +…ËÆ˙=x…E‰Ú M…“i…EÚ…Æ,˙ ∫…∆M…“i…EÚ…Æ˙ i…l…… ……∂¥…«M……™…EÚ EÚ… …Æ˙S…™… ¶…“i…Ë™……Æ˙ EÚÆÂ*

+x…÷¥…i…‘ EÚ…™…«

N…®… - n÷˘J…V…÷n˘… - +±…M…K…¢Ú… - x……Æ˙…W…

|…∫…∆M……l…«

¥…‰§…∫……<]ı ±…∆EÚ J…÷±…… Æ˙Ω‰M……-+…¥…‰n˘x…… E‰Ú +…Ïx…-±……<x……∆V…“EÚÆ˙h… E‰Ú ±…B 13.08.2015 ∫…‰ 10.09.2015 i…EÚ∂…÷±EÚ EÚ… ¶…÷÷M…i……x… +…Ïx…-±……<x… 13.08.2015 ∫…‰ 10.09.2015 i…EÚ§…ÈEÚ ∂……J……+… ®… ∂…÷±EÚ EÚ… ¶…÷M…i……x… (+…Ï°Ú-±……<x…) 19.08.2015 ∫…‰ 12.09.2015 i…EÚ|…®……h……j……Â/n˘∫i……¥…V…… EÚ“ |…i…™…… i…l…… §……™……‰-b˜…]ı… °Ú…®…«E‰Ú ∫……l… +…¥…‰n˘x… EÚ“ Ω˛…b« EÚ…Ï…“ |……i… EÚÆ˙x…‰ EÚ“ +∆i…®… 19.09.2015 (+…Æ˙…Ω¬x… 6 §…V…‰)i……Æ˙“J…

¶……Æ˙i…“™… Æ˙W…¥…« §…ÈEÚ ∫…Ã¥…∫…‰W… §……‰b«, ®…÷∆§…<«¶……Æ˙i…“™… Æ˙W…¥…« §…ÈEÚ ∫…Ã¥…∫…‰W… §……‰b«, ®…÷∆§…<«¶……Æ˙i…“™… Æ˙W…¥…« §…ÈEÚ ∫…Ã¥…∫…‰W… §……‰b«, ®…÷∆§…<«¶……Æ˙i…“™… Æ˙W…¥…« §…ÈEÚ ∫…Ã¥…∫…‰W… §……‰b«, ®…÷∆§…<«¶……Æ˙i…“™… Æ˙W…¥…« §…ÈEÚ ∫…Ã¥…∫…‰W… §……‰b«, ®…÷∆§…<«¥…Y………x… ∫…∆. ¥…Y………x… ∫…∆. ¥…Y………x… ∫…∆. ¥…Y………x… ∫…∆. ¥…Y………x… ∫…∆. 12/2015-16

1. ¶……Æ˙i…“™… x……M…Æ˙EÚ…Â ∫…‰ ¶……Æ˙i…“™… Æ˙W…¥…« §…ÈEÚ ®… Æ˙…V…¶……π…… +v…EÚ…Æ˙“ O…‰b˜ B E‰Ú …n˘ …Æ˙ x…™…÷ŒCi…E‰Ú ±…B +…¥…‰n˘x… +…®…∆j…i… EÚB V……i…‰ ΩÈ* E÷Ú±… Æ˙ŒCi…™……∆ 12 ΩÈ*

2. <x… …n˘… E‰Ú ±…B =®®…“n˘¥……Æ˙ E‰Ú¥…±… +…Ïx…-±……<x… i…Æ˙“E‰Ú n¬¥……Æ˙… §…ÈEÚ EÚ“ ¥…‰§…∫……<]ı (www.rbi.org.in)

E‰Ú ®……v™…®… ∫…‰ +…¥…‰n˘x… EÚÆ˙ ∫…EÚi…‰ ΩÈ* +…Ïx…-±……<x… +…¥…‰n˘x… V…®…… EÚÆ˙x…‰ E‰Ú §……n˘ =®®…“n˘¥……Æ˙+…Ïx…-±……<x… +…¥…‰n˘x… EÚ… À|…]ı+…=]ı +x…¥……™…« ∞¸… ∫…‰ x…EÚ…±… ±…Â*

3. +x…¥……™…« ∞¸… ∫…‰ ™…Ω˛ +…‰I…i… Ω˲ EÚ +…Ïx…-±……<x… +…¥…‰n˘x… EÚ… À|…]ı+…=] ı(Ω˛…b«˜ EÚ……“)|…®……h……j……Â/n˘∫i……¥…‰V…… EÚ“ |…i…™…… i…l…… ¥…v…¥…i…¬ ¶…Ɖ Ω÷B §……™……‰-b˜…]ı… °Ú…®…« E‰Ú ∫……l… +∆i…®…i……Æ˙J… i…EÚ ∫……v……Æ˙h… b˜…EÚ n¬¥……Æ˙… ®…Ω˛…|…§…∆v…EÚ, ¶……Æ˙i…“™… Æ˙W…¥…« §…ÈEÚ ∫…Ã¥…∫…‰W… §……‰b«, ……‰∫]ı §…ÈM…x…∆. 4618, ®…÷∆§…<« ∫…Â]≈ı±… b˜…EÚP…Æ˙, ®…÷∆§…<« 400008” EÚ…‰ ¶…‰V…Â*

4. +x™… ∫…¶…“ §™……ËÆ˙… V…Ë∫…‰ +…™…÷, +Ω«i……, +x…÷¶…¥…, S…™…x… ™……‰V…x……, +…Ïx…-±……<x… +…¥…‰n˘x… W…®……EÚÆ˙x…‰ i…l…… +x™… +x…÷n‰∂…… E‰Ú ±…B EfiÚ…™…… n˘x……∆EÚ 13 +M…∫i…˙ 2015 EÚ…‰ ¶……Æ˙i…“™… Æ˙W…¥…« §…ÈEÚEÚ“ ¥… ‰§…∫……<]ı (www.rbi.org.in) …Æ˙ |…n ˘Ã∂…i… EÚ™…… V……x… ‰¥……±…… i…l…… n˘x…… ∆EÚ23-29 V…÷±……<« 2015 E‰Ú Æ˙…‰W…M……Æ˙ ∫…®……S……Æ˙ ®… |…EÚ…∂…i… Ω˛…‰x…‰¥……±…… ¥…∫i…fii… ¥…Y………x… n‰J…Â*

5. ®…Ω˛i¥……⁄h…« i……Æ˙“J…Â :-

®…∆W…±… EÚ“ +…‰Æ˙...

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË50

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 51

¶……M… 17Æ˙…V…¶……π……

+v™……™… 1- ∫…∆P… EÚ“ ¶……π……

343 ∫…∆P… EÚ“ Æ˙…V…¶……π…… (1) ∫…∆P… EÚ“ Æ˙…V…¶……π…… ÀΩn“ +…ËÆ˙ ±…… n‰¥…x……M…Æ˙“ Ω…‰M…“*∫…∆P… E‰Ú ∂……∫…EÚ“™… |…™……‰V…x…… E‰Ú ±…B |…™…÷Ci… Ω…‰x…‰¥……±…‰ +∆EÚ…Â EÚ… ∞¸… ¶……Æ˙i…“™… +∆EÚ…ÂEÚ… +∆i…Æ˙…«π]≈ı“™… ∞¸… Ω…‰M……*

¥…“h…… : V…“, ®…È ¥…“h……*∏…“¥……∫i…¥… : +SUÙ…, +∆n˘Æ˙ §…Ë`ˆB* n÷…Ω˛Æ˙ EÚ…‰ +……E‰Ú |……‰°Ú∫…Æ˙

x…‰ °Ú…‰x… EÚ™…… l……*¥…“h…… : V…“, ®…È ¶……Æ˙i…“™… Æ˙W…¥…« §…ÈEÚ ®…Â Æ˙…V…¶……π…… +v…EÚ…Æ˙“

E‰Ú …n˘ EÚ“ =®®…“n˘¥……Æ˙ Ω⁄ƒ* EfiÚ…™…… ®…÷Z…‰.....∏…“¥……∫i…¥… : Ω˛…ƒ ¥…“h……, |……‰°Ú∫…Æ˙ x…‰ ∫…§… E÷ÚUÙ §…i…… n˘™…… l……*

±……‰ ¥…“h……, ™…Ω˛ Ω˛®……Æ˙… ∫…∆¥…v……x… ΩË* <∫…®… Æ˙…V…¶……π…… EÚ… ¶…“ =±±…‰J… ΩË* ™…Ω˛ ……Æ˙¶……π…EÚ ∂…§n˘…¥…±…“ ΩË* ™…‰ n˘…‰x…… +…x…‰ ……∫… ÆJ… ±…‰x……*

¥…“h…… : Ω˛…ƒ V…“, §…Ω÷i…-§…Ω÷i… v…x™…¥……n˘*

ÀΩ˛n˘“ ¶……Æ˙i… EÚ“ Æ˙…V…¶……π…… ΩË* <∫… EÚ…Æ˙h… ∫…‰ ®…÷J™… ¥…π…™… E‰Ú ∞¸… ®…ÂÀΩ˛n˘“ …g¯x…‰¥……±…‰ UÙ…j…… E‰Ú ±…B n‰∂… ¶…Æ˙ ®…Â Ω˛W……Æ˙… EÚ“ ∫…∆J™…… ®…ÂÆ˙…‰W…M……Æ˙ E‰Ú +¥…∫…Æ˙ ΩÈ* Æ˙…V…¶……π…… +v…EÚ…Æ˙“, ÀΩ˛n˘“ +¢Ú∫…Æ˙, ¥…Æ˙π ˆÀΩ˛n˘“ +x…÷¥……n˘EÚ, EÚx…π ˆ ÀΩ˛n˘“ +x…÷¥……n˘EÚ, ÀΩ˛n˘“ |……v™………EÚ, ÀΩ˛n˘“+…∂…÷±……EÚ, ∫…∆¥……n˘n˘…i……, ÀΩ˛n˘“ ]∆ıEÚEÚ +…n˘ +…n˘...* <x… …n˘…Â…Æ˙ Æ˙Ω˛EÚÆ˙ +……EÚ…‰ ……Æ˙¶……π…EÚ ∂…§n˘… EÚ… |…™……‰M… EÚÆ˙x…… Ω˛…‰M……* +§…Ω˛®… n‰J…ÂM…‰ +……EÚ“ EÚI……+… ®… |…™…÷Ci… ∂…§n˘… EÚ… ……Æ˙¶……π…EÚ ∞¸…...

Acceleration - i¥…Æ˙h…

Accountancy - ±…‰J……∂……∫j…

Advance - …‰∂…M…“

Affidavit - ∂……l…-…j…

Algebra - §…“V… M…h…i…

Archaeology - …÷Æ˙…i…i¥… ∂……∫j…

Atmosphere - ¥……™…÷®…∆b˜±…

Atom - …Æ˙®……h…÷

Average - +…Ë∫…i…

Bacteria - V…“¥……h…÷

Bio-diversity - V…Ë¥…-¥…¥…v…i……

Bio-chemistry - V…Ë¥…-Æ˙∫……™…x…

Blood pressure - Æ˙Ci… S………

Borrower - =v……Æ˙EÚi……«

Botany - ¥…x…∫…i…-¥…Y……x…

Certificate - |…®……h……j…

Cess - =…EÚÆ˙

Chemistry - Æ˙∫……™…x…-¥…Y……x…

Colonialism - =…x…¥…‰∂…¥……n˘

Commerce - ¥……h…V™…

Copyright - ∫…¥……«v…EÚ…Æ˙

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË52

ÀΩ˛n˘“ n‰∂… EÚ…‰ V……‰c˜x…‰¥……±…“ EÚc˜“ 53

Discount - §…]¬ı]ı…

Eclipse - O…Ω˛h…

Ecology - ……Æ˙Œ∫l…i…EÚ“

Economics - +l…«∂……∫j…

Energy - >V……«

Equation - ∫…®…“EÚÆ˙h…

Geography - ¶…⁄M……‰±…

Geometry - ƉJ……M…h…i…

Gravitation - M…÷Ø˚i¥……EÚπ…«h…

Humanities - ®……x…¥…EÚ“

Liberalism - =n˘…Æ˙i……¥……n˘

Odd number - ¥…π…®… ∫…∆J™……

Pattern - |…i…®……x…

Percent - |…i…∂…i…

Philosophy - n˘∂…«x…∂……∫j…

Physics - ¶……Ëi…EÚ“

Political Science - Æ˙…V…x…“i…-¥…Y……x…

Radiation - ¥…EÚÆ˙h…

Ratio - +x…÷……i…

Satellite - =…O…Ω˛

Sociology - ∫…®……V…-¥…Y……x…

Statistics - ∫……∆ŒJ™…EÚ“

Trade Union - ∏…®…EÚ-∫…∆P…

Ultraviolet - …Æ˙…§…ÈM…x…“

Vaccination - ]ı“ıEÚ…EÚÆ˙h…

Virus - ¥…π……h…÷

Zoology - V…∆i…÷¥…Y……x…

∫…Ω˛“ ®…±……x… EÚÆ :-Geography ®……x…¥…EÚ“Energy ∫…®…“EÚÆ˙h…Virus |…®……h… …j…Equation ¥…π……h…÷Certificate ¶…⁄M……‰±…Humanities >V……«

+x…÷¥…i…‘ EÚ…™…«Æ˙W…¥…« §…ÈEÚ EÚ“ ΩËn˘Æ˙…§……n˘ ∂……J…… ®… Æ˙…V…¶……π…… +v…EÚ…Æ˙“ E‰Ú …n˘…Æ˙ x…™…÷ŒCi… EÚ“ J…÷∂…J…§…Æ˙“ n‰i…‰ Ω÷B ∏…“¥……∫i…¥… E‰Ú x……®… ¥…“h……S…]¬ı`ˆ“ ±…J…i…“ ΩË* ¥…Ω˛ S…]¬ı`ˆ“ i…Ë™……Æ˙ EÚÆÂ*

=®®…“n˘¥……Æ˙ - candidate

n˘∫i……¥…‰W… - document

¶…÷M…i……x… - payment

∫…∆¥…v……x… - constitution

∫…∆P… - union

+∆EÚ - number

|…∫…∆M……l…«

x…V… ¶……π…… =xx…i… +ΩË54

+…V… ®…‰Æ˙“ ÀW…n˘M…“ EÚ… ∫…÷x…Ω˛Æ˙… n˘x… ΩË* +…V… Æ˙W…¥…« §…ÈEÚ EÚ“ ΩËn˘Æ˙…§……n˘∂……J…… ®…‰Â ®…÷Z…‰ Æ˙…V…¶……π…… +v…EÚ…Æ˙“ E‰Ú …n˘ …Æ˙ x…™…÷ŒCi… ®…±…“ ΩË* ®…÷Z…‰=x… ∫…§… M…÷Ø˚¥…Æ˙… EÚ“ ™……n˘ +… Æ˙Ω˛“ ΩË V…xΩ˛…Âx…‰ ®…÷Z…‰ ÀΩ˛n˘“ ∫…J……<«* EÚ±…∏…“¥……∫i…¥… V…“ EÚ…‰ J…i… ±…J…⁄ƒM…“ W…∞¸Æ˙... =xΩ˛…Âx…‰ ®…÷Z…‰ Æ˙…Ω˛ n˘J……<« l…“....

®……S…« 13

Æ˙…π]≈ı EÚ“ …Ω˛S……x… ΩË V……‰, ¶……π……+… ®… ®…Ω˛…x… ΩË V……‰V……‰ ∫…Æ˙±… ∫…Ω˛V… ∫…®…Z…“ V……B, =∫… ÀΩ˛n˘“ EÚ… ∫…®®……x… EÚƉ∆*