IL-MERILL: 1-ghasfur nazzjonali

Denjs Cachja

F'xifer ta' xi rdum qrib il­bahar, nistghu niltaqghu rna' 1-ghasfur nazzjonali- il-merill. Hawn nistghu narawh jiZgicca minn blata ghal ohra, waqt li fir-rebbiegha jghanni 1-ghanja karatteristika tieghu.

11-merill huwa ghasfur li jhobb joqghod ghal rasu. Ghalhekk qatt rna jidher fi qtajja' rna' merilli ohra. Fi zmien il-bejta jidher rna' sehbitu jew mal-frieh tieghu ftit wara li dawn ihallu 1-bejta. 11-merill ihobb ifittex postijiet aktarx kwieti fejn rna jdejquhx nies.Minbarra 1-irdumijiet ta' hdejn il-bahar, 1-inhawi Mahin 1-aktar imfittxa minn dan 1-ghasfur, il­merill nistghu nsibuh ukoll f'widien fondi fil-blat, f'barrieri mitluqa, mal­blat gholi anke 'I boghod mill-bahar, rna' xi sur qrib il-kampanja jew fil­miftuh hdejn xi bini antik, speejalment bini mitluq.

11-merill deher kemm-il darba f'postijiet mibnija jew vicin taghhom. Fil-Gzira Manwel, li tinsab bejn il-medda art tal-Belt u dik ta' Tas-Sliema, deher kemm-il darba fejn aktarx ukoll bejjet mas-swar li hemm fil-qalba ta' din il-giira ckejkna. 11-merill kultantjidherukoll il-Belt,jew

il-Furjana, 1-aktar hdejn xi sur jew fuqu. F'postijiet bhall-Mellieha, fejn il-bini rikeb fuq 1-gholjiet, il-merill qed jipprova jaddatta ruhu ghall­ambjent il-gdid, jigifieri ambjent mibni, u xi ftit pari jbejtu fit-tarf ta' dawn 1-ibliet jew irhula.

Hawn min jahseb li 1-merill jinstab hawn Malta hiss minhabba li huwa 1-ghasfur nazzjonali taghna. Dan mhux minnu ghaliex huwa mferrex f'hafna pajjiZi ohra: wiehed jista' jiltaqa' mieghu f'hafna giejjer u pajjiZi Mediterranji, inkluii f'pajjizi ta' 1-Affrika ta' Fuq, kifukoll f'pajjiZi ferm aktar imbieghda bhat-Tajwan, ic-Cina u 1-Gappun li lkolljinsabu fl­Asja.

L-isem tal-merill gej mill­kelma Taljana Merlo. Hawn minn kien isejjahlu Cikku Diddijju, izda dan 1-isem m'ghaduxjintuZa. Id-daqs tal-merill, li hu 20 em, jista' jitqabbel rna' dak ta' 1-istumell, ghasfur ferm aktar komun i u familjari. Mill­boghod, il-merill rage! jidher kollu iswed qisu malvizz iswed. Izda harsa aktar mill-qrib, specjalment permezz ta' xi tromba u f' dawl tajjeb, turina 1-kulur blu skur fuq dahru, sidru u

IN-NATURANro. 17 -------------------~ 15

ritratt: Denis Cachia

......: IL-MERJLL rage] kulur blu fuq dahro, sidm u rasu , b'denbu u 1-gwienah suwed.

JL-MERILL mara gbandha r-rix ta' denbba u 1-gwienali sewdiena filwaqt 1i r-rix 1-iehor 1i jiksiba huwa kannella jagfiti fil-grii miksi b'hafna marki i gfiar aktar cari specjalment fuq in-nalia ta' talit .

IN-NATURA Nru. 17 ---------------------- 17

rasu, filwaqt li denhu u 1-gwienah hiss huma suwed. 11-merill mara ghandha r-rix ta' denhha u 1-gwienah sewdiena filwaqt li r-rix 1-iehor li jiksiha huwa kannella jaghti fil-griZ miksi h' hafna m~rki zghar aktar cari speejalment fuq in-naha ta' taht.

Sa minn kmieni fir­rehhiegha, il-merill rage! jghanni ferm aktar mis-soltu hiex juri u jiddefendi t-territorju tieghu. Jghanni wkoll hiex jighed 1-attenzjoni ta' xi mara u jekk ik~llu diga wahda, jaghmel hekk sahiex ihejji ghall­hejta. Jekk merill ikun ghadu minghajr siehha, jew ghax ikun ser ihejjet ghall-ewwel darha j ew ghax il-mara tieghu tkun mietet, jghanni hiexjighed xi mara li tinzerta fil-qrih. 11-merill jghanni kemm minn fuq xi hlata fid-dieher kif ukoll waqt xi titjira qasira meta jtir hil-mod u h ' certa eleganza qisu xi farfett. 11-merill hu wkoll kapaci jghanni ghanjiet qosra waqt li jkun qed igorr 1-ikel f'halqu hiex izoqq il-friehjistennew fil-hejta.

Il-post tal-hejta jintghai:el h' reqqa khira. Il-hejta tinhena f'x i toqha jew xaqq fil-hlat jew f' xi hajt qadimjew tas-sejjieh. Mafna drahi 1-hejta tkun fil-gholi hiex rna tintlahaqx faeilment, sew mill-hniedem kifukoll minn xi annimali. Aktar rna 1-hejta tkun mohhija aktar ikun hemm cans li 1-hejta timexxi. Ghalhekk ta' spiss il-hejta tkun mihnija fil-fond f'xi hofra fil-hlat. Meta 1-hejta tkun qieghda tintuza, kemm ir-ragel kif

ukoll il-mara joqoghdu attenti hafna hiex majikxfux il-post Iii xi annimali jew xi hniedem li jkun fil-qrih u ghalhekk majidhlux fil-hejtajekk rna jkunux zguri li 1-periklu thieghed.

11-hejta tinhena permezz ta' zkuk zghar u rqaq, haxix u hicciet t'gheruq u tkun forma ta' kikkra mdaqqsa. Bhall-hejtiet ta' hafna ghasafar ohra, jintuZa materjal aktar goff fuq in-naha ta' harra filwaqt li fuq in-naha ta' gewwa jintuza materjal aktar fin. 11-hejta tinhena l­aktar mill -mara waqt li r-ragel joqghod ghassa fil-qrih, ghassa kontra xi periklu. 11-mara generalment thid minn erha' sa hames hajdiet li jkunu jaghtu fic-celesti, kultant h'xi tikek zghar hamranin fil-parti 1-wiesgha tagh­hom. 11-mara hiss toqghod fuq il-hajd u dawn ifaqqsu wara xi tlettax-iljum.

Meta 1-hajd ifaqqas, il-merill rage! jghin Iii mara hiex iggih l-ike! ghall-frieh. Il-frieh jifthu halqhom herah kull darha li wiehed mix-xjuh igih xi haga ta' l-ike! f ' halqu. lt-tisfir tal-frieh ukolljilqa' 1-wasla tax-xjuh u hekk kifil-friehjihdew jikhru aktar, 1-ghajat taghhom jista' j instema' minn distanza ta ' diversi passi ' I hoghod mill-hejta.

Ghall-ewwel jingieh ike! zghir hhal dud, gurati u nsetti ohra, izda meta 1-frieh jihdew jikhru jingiehu ukoll hlejjaq akhar, inkluzi rettili hhall-grernxul u xahmet 1-art. Mafna drahi 1-merill igih hiss xi denh ta' gremxula minflok grernxula shiha

18 ------------------------------- IN-NATURA Nru. 17

-r.-,~ ....

L-ikelli 1-merill jitma' lill-frieb tiegliu.

ghax il-gremxula, biex tahrab lill­merill, twaqqa' denbha. Id-denb ghalkemm maqtugh mill-bqija tal­gisem, jibqa' jferfer biex jigbed 1-attenzjoni ta' 1-ghasfur. 11-merill dlonk jahtaf id-denb li jkun qed iferfer filwaqt li 1-gremxula jirnexxielha tiskappa u ssalva hajjitha. Ftit granet wara 1-gremxula terga' ttella' denb iehor gdid.

11-frieh idumu fil-bejta madwar sittax-il jum. Wara li dawn ihallu 1-bejta, ix-xjuhjibqghujitimghu 1-frieh ghal xijiem ohra Matul dan iz~zmien ikun hemm hafna attivita qrib il-bejta. L-ghajat tal-friehjinstema' ghal hafna hin hekk kif dawn jitkarbu ghal xi haga ta' l-ike!. L-ghajat tal-frieh u tax­xjuh ikunjinstema' aktar qawwijekk fil-qrib tal-familja tal-merill jitfacca xi predatur, inklui: xi bniedem. Huma jibqghu max-xjuh sakemm huma jitghallmu jfendu ghal rashom u jkunu kapaci jsibu l-ike! wahedhom.

Fir-rebbiegha 1-merill ikollu 1-ewwel bejta frieh, generalment ghal habta ta' April jew Mejju. F'hafna kaii, ghal habta ta' Gunju 1-merill itella' bejta ohra. Din it-tieni bejta normalment tinbena f'post differenti, xi distanza 'I boghod mill-ewwel wahda. Minn sena ghall-ohra, il­merill spiss jui:a 1-istess postijiet ghall-bejtiet tieghu li jkun ui:a s-sena ta ' qabel , specjalment jekk dawn ikunu rnexxew. Wara li jispicca 1-istagun tal-bejta, ghall-habta ta' Lulju, il-merill jibda johrof, jigifieri

IN-NATURANru. 17 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~- 19

l

jbiddel ir-rix. 11-merill xih jibdel ir­srix kollu, inkluz ir-rix twil tal­gwienah - il-pinen - u tad-denb, izda l-frieh ibiddlu biss xi rix zghir u jzommu r-rix tal-gwienah u tad-denb sas-sajfta' wara. lr-rixjinbidel ftit ftit, il-qadim jitwaqqa' u minfloku jitla' 1-gdid. Ir-rix tal-gwienah ukoll jinbidel bil-mod biex b'hekk dejjem ikun hemm rix bizzejjed biex 1-ghasfur ikunjista' jibqa' jtir. lr-rix il­gdid lijiksi 1-gisem ta' 1-ghasfur ikun aktar folt u dan ikun ta' ghajnuna matul il-harifa u x-xitwa; ghalhekk huwa ferm importanti li l-bdil tar-rix isir kollu qabeljidhlu dawn 1-istaguni. Kisja rix tajba u gdida tghin u jilqa' ghat-temp aktar frisk li jgibu maghhom ix-xhur xitwin.

L-ewwel sena fil-hajja tal­merill hija sena diffiCli u huma hafna l-merilli li jmutu wara biss ftit xhur qabel rna jkollhom ic-cans li jbejtu. Dawk il-merilli li jirnexxielhom jibqghu hajjin ghal aktar minn sena jkolhom cans kbir li jghxu numru mhux haiin ta' snin. Merill li kien tpoggielu curkett meta kien fir-riserva naturali ta' l-Ghadira fl-1980 minn dawk lijistudjaw 1-ghasafar, membri tal-BiniLife, rega' nqabad ghaxar snin wara fl-istess post. Jista' jaghti l-kai li b'aktar studju jinstab li dan l­ghasfur jghix aktar minn hekk.

Minhabba li 1-merill huwa 1-ghasfur nazzjonali ta' Malta igawdi rispett kbir mill-poplu Malti, inkluii xi kaccaturi u nassaba. Huma ftit

dawk li jaslu biex jisparaw ghall­merill jew li jippruvaw jaqbduh bix­xbiek. Mill-banda l-ohra huma hafna 1-bejtiet li minnhom jinsterqu 1-frieh tal-merill. 11-frieh li jinsterqu jitrabbew f'xi gagga fejn jibqghu maqfula hajjithom kollha. Din id­drawwa kerha, li tikser il-ligi, jehtieg li tinqata' kemm jista' jkun malajr biex il-merill j ithalla jbejjet fil-giejjer taghna. Hija kontra 1-ligi li wiehed jaqbad, joqtol jew iiomm merill, haj jew mejjet. Hija wkoll kontra l-ligi li tfixkel bejta ta' xi ghasfur li jbejjet fil-gzejjer Maltin, anke tal-merill, specjalment biex jinsterqu l-frieh ta' go fiha.

Il-merill huwa ghasfur resi­denti f'Malta, jigifieri joqghod is­sena kollha fil-giejjer taghna ghax rna jpassix. Huwa ghasfur li Ia x-xemx u lanqas is-shana qawwija tas-sajfMalti rna jxekklu. Dejjem jimexxielu jsib xi ftit tad-dell qalb il-blat, f'xi ghar jew f'xi bini antik. Id-daqsxejn ilma lijqattar fxi rdum mill-blat huwa bii­zejjed ghalih biex jaqtaghlu 1-ghatx. Fix-xitwa l-merill irid jahseb biex jistkenn mill-maltemp u 1-irwiefen qawwija, kifukoll mix-xita li taghmel bil-qliel. Iida l-merill ifittex u jsib postijiet ghal kenn fejn ir-rih rna jkunx jahkem hafna. Taht xi saqaf naturali jew artificjali jistkenn mix­xita sakemm din tbatti. Minhabba li 1-merill huwa ghasfur residenti malajr isir jaf l-inhawi li jghix madwarhom u dan jghinu aktar minn ghasafar ohra

IN-NATURA Nru. 17 -------------------- 21

tal-passa biex jisfrutta kull nicca naturali li tezisti madwaru u biex jaghmel uiu rninnha skond il-bionn tal­mument.

Gnad baqa' nafna studju xijsir fuq il-merill. Sallum gnadu qatt rna sar censiment ta' kemrn il-par merill hawn ibejjet f'pajjiina. Fi studju li sar fl-1988 1 fuq il-giira ta' Kemmuna nstab li fuqha jbejtu erba pari merilli. F'Gnawdex il-merill huwa relattiva­ment aktar komuni minn Malta. Dan gnaliex f'Gnawdex hemm relattiva­ment anqas bini u ambjent aktar ideali li jogngob lill-merill, bnal ngnidu anna rdumijiet u widien fil-blat.

11-munita tal-lira li twi 1-meri/1.

11-merill gie ddikjarat uffic­jalment bnala 1-gnasfur nazzjonali fl-1971, meta fit-18 ta' Settembru 1971 il-Posta ta' Malta narget sett ta' erba' bolol: tnejn minn dawn, dik tal-names soldi u dik ta' 1-gnaxar soldi, kienu juru 1-merill bnala 1-gnasfur nazz­jonali. lt-tnejn 1-onra kienu juru 1-pjanta nazzjonali: widnet il-banar. (ara pagna 14).

11-merill jidher kemm fuq munita ta' Lm20 li kienet wanda mill­muniti fl -ewwel set tad-deheb li nareg il-Bank Centrali ta' Malta fl-1972, kif ukoll fuq il-munita tal-lira li gnadha tintuia sallum. 11-merill kien ukoll I-

11-munita tad-deheb ta' Lm20 li twi 1-merill kienet walida mill-muniti 11-ewwel set tad-deheb li liareg if-Bank Centrali ta' Malta fl-1972 .

22 -------------------------------- IN-NATURA Nru. 17

emblema tas-Socjeta Ornitologika Maltija, qabel din bidlet isimha ghal BimLife.

Aktarx li 1-popolazzjoni tal­merill fil-g2:ejjer Maltin bhalissa hija stabbli, hekk li Ia qed tonqos u lanqas qed tizdied. Bla dubju ta' xejn, jekk tinqata' 1-persekuzzjoni fuq dan 1-ghasfur, specjalment mill-kacca illegali u s-serq tal-bejtiet, kif ukoll mill-izvilupp ta' art bla razan, il­popolazzjoni tal-merill f'pajjizna tizdied hafna aktar. lkun unur ghalina 1-Maltinjekkjirnexxielna nipprotegu 1-ghasfur nazzjonali taghna kifjixraq u nghinuhjinfirex aktar fil-kampanja taghna. 0

1 S tudju ta' Raymond Galea u Raymond Caruana.

lf-merill ii oqq lill-fn.eh fil-bejta.

-------------------------- 23