AKILCI PLANLAMADAN, BR

DEMOKRAS PROJES OLARAK

PLANLAMAYA

TARH\/VAKF

Zindankap, Deirmen Sokak No: 15 34134 Eminn - stanbul Tel: (0212) 522 02 02 - Faks: (0212) 513 54 00 www.tarihvakfi.org.tr

Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2009

Yayma Hazrlayan zkan Taner

Tasarm Danmam Haluk Tunay

Kapak Tasarm Rauf Ksemen

Kapak Uygulama Harun Ylmaz (MYRA)

Bask Step Ajans (0212)446 88 46

Birinci Basm: Ekim 2009 ISBN 978-975-333-233-0

LHAN TEKEL TOPLU ESERLER - 7

AKILCI PLANLAMADAN, BR DEMOKRAS PROJES OLARAK PLANLAMAYA

LHAN TEKEL

TARH VAKFI YURT YAYINLARI

Prof. Dr. lhan Tekeli, Ortadou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi emekli retim yesidir. Tarih

Vakf'nn kurucularndandr, ilk on yl ynetim kurulu bakanln yapmtr. YK genel kurulu

yelii yapmtr. 1989 ylnda Selim lkin'le birlikte Sedat Simavi Sosyal Bilimler dln almtr.

1994 ylnda Mustafa Parlar Bilim dln almtr. 1996 ylnda Trkiye Bilimler Akademisi yeliine

seilmitir. Halen Trkiye Bilimler Akademisi eref yesidir. 1999 ylnda Mustafa Parlar Eitimde

stn Baar, 2006 ylnda TBTAK Hizmet dlne layk grlmtr. Bata Selim lkin olmak

zere, Yiit Glksz, Erdoan Soral, Tark Okyay, Gencay ayian, Rait Gkeli ile ve yalnz olarak

yazlm 70 kitab, 640 bilimsel yaz ve bildirisi vardr. Yaygn olan ilgi alan iine, ehir planlama, blge

planlama, sosyal sistemler, makro corafya, belediyecilik, iktisadi politikalar, Trkiye iktisat ve ehir

tarihleri ile eitim planlamas ve bilimsel felsefe ve tarih yazcl girmektedir.

NDEKLER

NSZxi SUNU PLANLAMA ZERNE KIRK YILLIK

BR DNCE MACERASI 1

ETL PLANLAMA KADEMELER VE TPLER ARASINDAK LKLER VE

PLANLAMA ORGANZASYONU ZERNE DNCELER 34

1. Giri 34 2. Planlamann Fonksiyonlar Nelerdir?35 3. Planlama Tipolojilcri ve likileri 42

4. Bir lkede Planlamann Kademeler Halinde Organizasyonu Nasl Olmaldr? 53

S. Mkemmel Hesaplama ve Mkemmel Kontrol Modellerinin Eletirisi 59 Deime Bykl ve Karar Rasyonellii 65

Mkemmel Kontrol Var mdr?68 Mkemmel Hesaplama ve Kontroln

Eletirilmesi Planlama Yaplmas Gereini Ortadan Kaldr m? 70

6. Planlama Kademeleri Aras likiler 72

PLANLAMADA GELECEK, MGELEM, UYGULAMA 79 1. Hangi Sorunlar in Gelecek, mgelem ve Uygulama 79

2. Gelecek, mgelem ve Uygulama 80 3. Bamsz Deiken Olarak mgelem82 4. Gelecek (ehir) Planlama ve mgelem 88

5. topik ehir Planlar ve Planlama Srecindeki Yeri 93

PLANLAMADA HEDEFLER SORUNU 98 1. Giri 98

2. DoruYanl, yi Kt Kavramlar ve likileri 102 3. Kamu Yarar ve Refah Fonksiyonu 107

4. Toplumun Ekonomik Refah Fonksiyonu 109 5. Hedef Tayini Yntemleri112 6. Planlamada Deerlerin Farkl ekillerde Ele

Alnnn Ortaya kard Deiik Yaklamlar 119

7. Sonular 125

DANIMANLIK KURAMI 127 1. Giri 127

2. Danmanlk ve Ussal (Rasyonel) Karar Verme Modeli 132 3. Danmanlk Tipleri 141

4. Danmanlk likisinin leyi Biimi 145 a. Yapsal Deikenler 147 b. Gdsel Deikenler 153

5. Danmanlk Kuram in nermeler Btn 155

PLANLAMADA UYGULAMA KURAMI VE KURAM KURUCU UYGULAMA 161

1. Giri 161 2. Uygulama Kuramnn Temel Sorunlar 162

3. Plan ve Uygulama Ayrm ya da Sreklilii 162 4. Bir Plann Uygulanmasndan Ne Anlalmal? 163

5. Planlarn Uygulama Sorunlarn evre Koullarnn Belirleyicilii 166 6. Kuram Kurmada Uygulamann Olanaklar 175

7. Son Birka Aklama 178

KENT PLANLAMASI VE KATILIM ZERNE DNCELER 180

1. Giri 180 2. Planlamada Katlmn Farkl Dzeyleri 181

3. Kiilerin Katlmnn Gereklemesini Snrlayc Etkenler 187 4. Bir Proje Olarak Katlm Nasl Gelitirilebilir? 189

5. Sonulandrrken 190

PROJE DEMOKRASS KAVRAMI ZERNE 192

YNETM KAVRAMININ YANI SIRA YNETM KAVRAMININ GELMESNN NEDENLER ZERNE 195

1. Giri 195 2. Ynetim Kavramnn erii ve Dayand Varsaymlar zerine 196 3. Ynetim Kavramnn Dayand Varsaymlarn Anmas zerine 199

4. Ynetiim Kavram Nasl Geliiyor Hangi Pratiklerle Yaama Geiyor 201 5. Son Verirken 205

BR DEMOKRAS PROJES OLARAK YEREL HABTATLAR 208

1. Giri 208 I . Sivil Toplum Kurumlarnn Bir zne Olarak Ortaya k ve

oulcu Demokrasinin Yaama Gcirilmesindeki nemi209 K Vcrl 11abitar Gndemlerinin Gelitirilmesinde

zlenebilecek Yollar zerine Dnceler 216 4. Son Deinmeler 218

ARTIK YURTTALIK BLGS KTABINA HAPSOLAMAYAN YURTTALIK SORUNU 221

1. Giri 221 2. Ulus Devletin Yurtta 221

F 3, Yurttaln Yeniden Gndeme Gelmesinin Nedenleri zerine 223 I 4. Yeni Birlikte Yaama Kltrleri ve Dayanma Kalplar zerine 226

YEREL DEMOKRAS N KAMU ALANI OLUTURMAK GEREKR 229

K RESELLEEN VE MODERNTEY AAN DNYA ARTIK TEMSL DEMOKRASYLE YETNEMYOR 233

1. Giri 233 2. Temsili Demokrasiyi Yaklak Bir zm

Olarak Savunulabilir Klan n Kabuller zerine 236 3. Gnmzde n Kabulleri Anm Olmasna

Karn ' I V M M I Demokrasi Pratiklerinin Srdrlmesinin Sonular zerine 237

4. Temsili Demokrasinin n Kabullerinin Anmas zerine238 5. Siyasal Gcn Oluumunun Demokratiklemesinde Kamu Alannda Oydama Salamann nemi 242

6. Son Verirken 244

LBERALZM ONTOLOJK KABULLERNDEN YOLA IKARAK SORGULAMAK 246

1. Giri 246 2. Liberalizmin Ontolojik Kabulleri zerine 247

3. Liberalizmin Ontolojik Kabullerinin Eletirisi zerine 248 4. Son Verirken 250

CUMHURYETN ELETRC KONUMUNUN DEMOKRASNN

GELTRLMESNE KATKI OLANAKLARI 253

DZENLEMENN OLANAKLARI VE SINIRLAMALARI ZERNE 257

1. Giri 257 2. Bir Toplumsal Kurum Olarak Piyasa ve Yetersizlikleri zerine 259 3. Dzenleme Tasarmna Elverili Bir

Toplumsal yi Tanmlamas zerine 262

4. yi Bir Dzenlemenin Nitelikleri zerine 263 5. Son Verirken 265

KENTSEL ALANLARIN GELMESNDE DZENLEMENN ZELLKLER ZERNE 266

1. Giri266 2. Piyasa Mekanizmasnn Kentsel Alanlar Ynlendirmedeki Yetersizlikleri 267

3. Kente likin Toplumsal yinin Tanm269 4. Kent Gelimesindeki Dzenlemelerin

Uygulamadaki zellikleri zerine 270

2. Son Verirken 272

KENT POLTKALARI ZERNE DNCELER 273 1. Giri 273

2. Politika Kavramnn Nasl Ortaya kt ve Gelitii zerine273 3. Politika Tasarm zerine 278 4. Kentsel Politikalar zerine 281

5. Son Szler 284

BR DEMOKRAS PROJES OLARAK YEREL (BLGE) PLANLAMA 285

1. Giri 285 2. Var Olan Blge Planlama Anlay 1960'l Yllarda Nasl Belirlenmiti? 286

2. Dnyada Mekann Dnm ve Yeni Temsil Sorunlar 287

2. Temsili Demokrasinin Anmas ve Ynetim Anlaynn

Yeniden Yaplanmas 290 5. Nasl Bir Planlama Yaklam Gelitirilebilir? 293

3. Son Verirken 295

TRKYE KENT PLANLAMASININ YENDEN KURUMSALLAMASINI

DZENLERKEN DNLMES GEREKENLER ZERNE 297

1. Giri 297 ! Kapsaml-Aklc Planlama Neyi Gerekletirmeye alyordu? 298

3. Btnlk Aray zerine irdelemeler299 t 4 Il unluk Arayn n Plana Alan Kapsaml-Aklc Planlamann

Gerekletirmeye altklar 301 5. Kapsaml-Aklc Planlama Neden Yetersiz Kald?301 6. Yeni Bir Planlama Yaklamnn nerilebilmesi in

Gz nne Alnmas Gerekenler 304 1 YVlll Paradigma inde Gelitirilebilecek Kent Planlamas Yaklam 307

8. Son Verirken 310

Itllt DIMOKRAS PROJES OLARAK KENT PLANLAMA 311 1. Giri 311

I l . n l I emokrasi ve Katlmc Demokrasinin Zorunlu Birliktelii 313 3. Sosyo-Mekansal Bir Srece Nasl Mdahale Edilebilir? 315

4. STK Aktrleri Arasndaki Farkllamalar318 5. Gnmzdeki Kent Planlama Prosedrlerinin Dcmokratiklik ltlerine Gre Deerlendirilmesi 321

6. Sz Sonlandrrken 327

PIANCININ MERUYETN OLUTURMAKTA ETK SORUNLAR 328

1. Giri 328 } Ahlak nermelerinin Nitelii ve Nasl Temellcndirilecei zerine 329

3. Kent Plancsnn Ahlak zerine 332 yi Plancnn Nitelikleri zerine 333 4. yi Plann Nitelikleri zerine 336

5. yi Kentin Nitelikleri zerine 339

4. Son Birka Sz 343

KENT PLANLAMA MESLE GELMESN SI KDRRKEN AHLAKINI NASIL OLUTURUYOR? 344

1. Giri 344 2. Plancnn Ahlaki Sorumluluktan 346

3. Bir Meslek Ahlak Olarak Kent Planlamas 351

Planlamann Varlnn Kamu Yararyla Temellendirilmcsi 351 kiyzllk Ahlaknn nn Kesen Bir Planlama 352 Siyasetiyle Plancnn Sorumluluk

Blmnn Nasl Tcmcllcndirilccci? 353 Gayrimenkul Piyasas Deerleri Karsnda

Yaam Kalitesi Deerlerine ncelik Veren Planlama 354 4. Trkiye'de Kent Planlama Mesleinin Ahlaknda Yaanan Deimeler 357 5. Kent Planlamann Gnmzde Ulat

Noktada Yurttalara Den Sorumluluun Geniletilmesi ya da Son Szler 362

ONSOZ

Bu kitapta lhan Tekeli, son 40 yl akn sre iinde dnyada ve Trkiye'de yaanan dnmler

karsnda, planlama kuramnda yaanan deimeleri ve kendisinin planlama konusundaki dncesinin

aama aama nasl biimlendiinin yksn anlatyor. Yaanan bu dnm kitabn adnda "Aklc

Planlamadan, Bir Demokrasi Projesi Olarak Planlamaya" olarak zetlenmi bulunuyor. Bu ksaltlm

ifade, ynetimden, ynetiime; toplum yararnn dtan verilmesinden, toplumdaki bireylerin

semeleriyle olumasna; elitist yol gsterici planlamadan, katlmc birlikte planlamaya; arasal

rasyonellikten, iletiimsel rasyonellie; nesnel bilgiden, znelleraras uzlamlann bilgisine gei gibi ok

kapsaml dnmleri iaret ediyor.

lhan Tekeli'nin eser verdii ilgi alanlarnn kapsam ekillenmeye ve sergilenmeye devam ediyor. lk

kitap Birlikte Yazlan ve renilen Bir Tarihe Doru 'dan sonra, Trkiye'de Blgesel Eitsizlik ve Blge Planlama

Tazlar, G ve tesi, Cumhuriyetin Belediyecilik yks, Doal ve Tarihi evreyi Korumak, Kentsel Arsa, Altyap ve

Kentsel Hizmetler yaymland. Elinizdeki, Aklc Planlamadan Bir Demokrasi Projesi Olarak Planlamaya yedinci

kitap ve "Modernizm, Modernite ve Trkiye'nin Kent Planlama Tarihi", "Trkiye'de Kentii Ulam

Tarihi", "Mekann Bilgi Bilimi", "Yerseimi Kuram ve Trkiye'nin Sanayilemesi", "Konut Yazlar",

"Yerellik, Gndelik Yaam ve Yaam Kalitesi" kitaplar hazrlanyor.

lhan Tekeli'nin ilgi alan ok geni olduu, konumalarn ok deiik kurumlarn toplantlarnda

yapt ve yazlan ok farkl yayn organlarnda yaymland iin, almalarnn nemli bir ksmna

eriebilmek neredeyse olanakszdr. Tarih Vakf, Tekeli'nin toplu eserlerini yaymlamakla, bu almalarn

eriilebilirliini artrmay ve onlardan yararlanmay kolaylatrmay amalyor ve yaymlanan her kitapla

bu ama gerekleiyor. Tekeli'nin yaymlanm ve yaymlanmam almalarnn nitelikleri bakmndan grupta topland

grlmektedir. Birinci grupta ok sayda konuma ve yazlar yer almaktadr. kinci grupta kitaplar

bulunmaktadr. nc grubu ise deiik kurumlar iinde komiteler ya da komisyonlar halinde hazrlanan

strateji nitelii ar basan almalar oluturmaktadr. Toplu eserlerde ilk iki gruptaki almalar

yaymlanacaktr. Ama ncelik, gereksinmenin daha yksek olduu birinci gruptaki konuma ve yazlarn

kitaplatrlmasna verilecektir. lk grubun kitaplatrlmasnda belli bir yol alndktan sonra kitaplarn

yeniden yaymlanmasna giriilecektir. Tekeli'nin yaz ve konumalarnn yayld 40 yllk sre iinde dnyada ok nemli deimeler

yaanm, bilgiye yaklamlarda yeni yollar alnmtr. Tekeli de bu dnce servenine Trkiye'den

katlmtr. Deiik konularda yaymlanacak kitaplarn her biri iinde bu servenin izlerini bulmak

olanakldr. Bu nedenle Tekeli her kitap iin yazd sunu yazsnda kapsanan konuya ilgisinin nasl

gelitiini, yani konunun zel yann anlatmakta, ayrca yaanan paradigma deiikliklerinin kitap iinde

nasl gelitiini sergilemektedir. Kitaplarn sunu yazlar bir araya geldiinde Tekeli'nin dnce

servenini daha yakndan izlemek ve daha iyi anlamak olanakl hale gelecektir. Tekeli'nin yaymlanacak kitaplar genellikle tarih, bilgi kuram, planlama, insan yerlemeleri, eitim ve

politika gibi kategoriler iinde toplanabilir. Her kategoride, i btnl olan birden fazla kitap yer

alacaktr. Bu i btnl salamak iin, Tekeli baz hallerde yeni yazlar yazmakta, nc gruptaki

almalardan alntlar yapmakta ya da yabanc dilde yaymlanm yazlarnn evirilerini de eklemektedir.

Kitaplarn oluturulmasnda tekrarlar nlemek iin baz yazlar kitaplara alnmamakta, ama kitaba

alnmayan bu yazlarn referanslar sunu yazsnda verilmektedir. "lhan Tekeli-Toplu Eserler"in yeni kitaplarnda bulumak zere...

Tarih Vakf

Yurt Yaynevi

SUNU

PLANLAMA ZERNE KIRK YILLIK BR DNCE MACERASI

Toplu Eserler dizisinin yedinci kitab benim planlama kuram hakknda yazdm yazlar biraraya

getiriyor. Krk yllk sreye yaylan bu dnce maceram aklc planlamay renmeyle balayarak,

planlamaya bir demokrasi projesi olarak bakan bir anlaya ulayor. Sunu yazsnda bu yky sizinle

bleceim.

1960'h Yllarn Heyecanlar

Ben stanbul Teknik niversitesi naat Fakltesinden 1960 ylnda mezun oldum. 27 Mays 1960 askeri

mdahalesi yapldnda, bizim snf mezuniyet projelerini hazrlyordu. 1960 ylnn bandan beri iyice

younlaan demokrasi krizini hem bir zntyle yayor, hem de genlik olarak byk bir coku iinde

tepkilerimizi gsteriyorduk. Genlik siyasetin etkili aktrlerinden biri haline gelmiti, kendi arasnda

youn bir ekilde demokrasinin nasl gelitirileceini, hukuk devletinin nasl gerekletirileceini, lkenin

kalknmasnn nasl hzlandrlacan tartyordu. Bu heyecanl tartmalar iinde planlama kavram

nemli bir ekim noktas oluturmaya balamt. 27 Mays sonrasnda oluan ynetim hemen Devlet Planlama Tekilatn kurmaya balam ve 1961

Anayasasyla, planlama anayasal bir kurum haline getirilmiti. Bu kurum lkede aklcl temsil ediyordu.

lkenin kalknmasnda izlenecek yolu, bilimsel bilgiye dayanarak saptayacakt. Eer siyasetiler

engellemez de lke bu doru yolu izlerse, kalknmamas iin bir neden olmadna inanlyordu. Kamusal

alanda planlama doruyu, siyaset ise bu dorudan sapmay temsil ediyordu. Devlet Planlama Tekilat

lkede en prestijli, en ok mit balanan bir kurum haline gelmiti.

Planlamaya Balanan mit, Aklcla Balanan mitti

Planlama temelde "aydnlanmann" ocuudur. nsana ve insan aklna gveni ierir. Aydnlanma bir

yandan insann kendisi iin iyinin ne olduunu ancak kendisinin saptayabileceine, te yandan insan

aklnn doay ve toplumu kavrayabileceine, onlarn ileyilerine ilikin bilimsel bilgileri

gelitirebileceine ve bu bilgileri daha mutlu bir toplum ve yaam oluturmakta kullanabileceine inanc

getirmiti. Baka bir deyile insann kaderini dinsel dogmalardan kurtararak kendi eline ya da aklna

vermiti. 27 Mays hareketi Cumhuriyetin balangcnda varolan bu inanc yeniden canlandrmak

istiyordu. Aklcla inancn bu kadar ykseldii bir dnemde, 1961-1962 ders ylnda, Orta Dou Teknik

niversitesi Trkiye'de ilk kez, yeni kurulan ehir ve Blge Planlamas Blmnde yksek lisans eitimini

balatyordu. Ben de Ankara'da Milli Savunma Bakanl naat ve Emlak Dairesinde naat Mhendisi

olarak yedek subaylk grevini yapyordum. 27 Mays sonrasnda hakim olan "ordu-genlik elele"

anlaynn salad esneklikler iinde Sabri zer Paann hogrsyle bu yksek lisan programna kabul

edilen rem Altan (Acarolu) ve Tans alkl (enyapl) ile birlikte kabul edilen nc renci oldum.

Artk ben inaat mhendisliinin dna taarak, ehir ve blge plancs olacaktm. Bu ok yceltilen

aklcl kentlerin gelimesine uygulayacaktm. Trkiye'de krsal alanda zlme balamt, kentsel

alanlarda gecekondu kuaklar oluuyordu. Tm bu sorunlarn hep yeterli planlar yaplmad ve

uygulanmad iin doduuna inanlyordu. Biz eitilince, bilimsel bilgiye dayanarak yaplaca iin

tartmasz doru olacak olan planlar yapma hnerlerini elde edeceimizi ve sorunlarn zmnde etkili

roller oynayabileceimizi dnyorduk. Kukusuz bu ok iyimser, tozpembe bir dnyayd. Ama biz Cumhuriyetin kktenci bir modernite

projesinin uyguland yllarda oluan bir eitim sistemi tarafndan yetitirilmitik. Bu eitim sisteminin

bize ykledii misyon ve bu misyonun yerine getirilmesine ilikin meruiyet anlayyla tutarl bir beklenti

iindeydik.

ODT'de Yazlan Bir Yksek Lisans Tezi

Askerlik grevini bitirdikten sonra mar ve skan Bakanlnda Zonguldak Blge Plann yapmakla

grevlendirilmitim. Zonguldak Blgesi

(>n l'lan tamamlandktan sonra yksek lisans tezini yazma aamasna Ulam bulunuyordum. Tezimin

konusunu "Geri kalm lkelerde Blge Planlamas" olarak semitim. ehir planlama blmndeki

eitimim srasnda planlama kuram konusunda bir ders almamtm. Bu nedenle 1%4 yl ilkbaharnda

tamamlanan tezimin balang blmleri planlama kavramlar ve planlama teorisine ayrlmt. Bugn

geriye dnerek baktmda tezimin planlama kuramna ilikin blmnde Paul Davidof ve Tlomas

Reiner'n1 planlamay bir seim (choice) kuram olarak gren yaklamnn egemen olduunu gryorum.

>.'.. Hu kuram aklc eyleme ulamak iin bir sre (procedure) tanmly udu. Bu sre temelde aklc karar

verme modelinden esinlenmiti. Ama b model konusundaki eletiriler gz nnde tutularak baz

iyiletirmeler yaplmaya allmt. Yantlanmaya allan bu eletirilerin banda, Alil) gibi bir lkede

ok yaygn olan, aklc planlamann en doru karar bireylere seme olana brakmadan belirledii, bu

nedenle de planlamann demokrasi ve ak toplum ideali ile uyumad biimindeki kar k geliyordu.

Bu kaygyla da nerdikleri kuramda seim ilemini n plana karmlard. Planlama bireylerin seme

alann geniletmeliydi. Planlamann yaratc yan bunu salayacakt. Daha geni bir seenekler yelpa-

zesinden yaplacak olan semeler de hem zgrlk alann geniletecek, hem de aklc olana daha yakn

bir eylemin seilmesini salayacakt. Bylece demokrasi ve planlama uzlatrlm olacakt. Tezimde bu

aklama yer alyordu. Ama Davidof Reiner kuramnn imdi daha ok farknda olduum bu zelliinin o

zaman ne kadar farknda olduumu imdi kestiremiyorum. Her halde kuramn beni daha ok cezbeden

yn aklc bir sreci tanmlamasyd.

Plancnn Toplumcu Olmas Gerektii nancnn Oluumu

1965 ylna gelindiinde, 1961 Anayasasnn getirdii olanaklar iinde Trkiye'de siyasal dnce

alannda nemli almlar yaanyordu. "Yn" dergisi kmaya balam ve ok etkili olmutu. Yeni kurulan

Trkiye i Partisi aydn kesim zerinde ok etkili olan bir muhalefet yrtyordu. Sosyal Adalet

kavram, hazrlanan Birinci Be Ylk Planla birlikte Trki Paul Davidof, Thomas Reiner: "A Choice Theory of Planning", Journal of the

American Institute of Planners, Cilt XXVII, No.2, Mays 1962, ss.103-115.

ye'nin gndeminde merkezi bir konum kazanmt. Sosyal devlet ve refah devleti anlaynn

uygulanabilmesi iin, bir lde poplist eleri de iererek atlan admlar, siyasetin gndeminde nemli

bir yer tutmaya balamt. Tm bu gelimeler Trkiye'de planclarn da kendilerinde yeni misyonlar

grmesine neden oluyordu. Planclar toplumda egemen olan siyasal ve ekonomik gler karsnda, artk

kendilerini sosyal adaleti salamaya alan aktrler, kamu yararnn savunucular olarak gryorlard.

Kendilerinin yalnzca aklcl salayacak bir teknisyen olarak grlmesine raz deillerdi. Onlar

aklclklarn toplum adna kullanacaklard. Planc olmak demek sadece belli teknik bilgilere sahip olmak

deil, ayn zamanda bu deerlerle ykl olmak olarak grlyordu. Bu ise plancnn siyaseti karsnda bir lde de olsa otonomi sahibi olmasn gerektiriyordu. Eer bu

planclar ayn zamanda temsili demokrasiye inanyorsa, byle bir otonom konumun savunulmasnda

zorlukla karlayorlard. O zaman planclarn meruiyetlerini savunmakta iki dayanaklar olabilirdi.

Birincisi biraz nce zerinde durduumuz zere ahlaki ilkelere dayanmak, ikincisi ise meruiyetini

bilimsellikten almaya almakt. Byle bir meruiyeti salayacak bilimselliin ise toplumlarn gelime

izgisi iin tartma konusu olmayan bir kurama sahip olmas gerekiyordu. ster hazrlanan devlet plannn

st kapal olarak dayand modernleme kuram, ister sosyalist hareketin ereksel, tarihsel materyalizm

kuram olsun, her ikisi de byle bir bilimsellik gereksinmesini karlyordu. Belki o yllarda durum bu

kadar net grnmyordu. Ama bugnden gemie baktmzda durum daha ak grnyor.

Bakanlk Bursunun ABD'de Yeni Bir Eitim Frsat Olarak Kullanl

Planlamaya byle bakmaa baladm bir dnemde, 1965 yl ilk baharnda, mar ve skan Bakanl

beni ksa sreli bir OECD bursuyla ABD'ye gnderdi. ABD'ye gittiimde, Llyod Rodwin'in MIT'ye doktora

rencisi olarak kabulm saladn grdm. Cambridge'e gittiimde Llyod Rodwin bana danman olarak John Friedmann' atamt. Daha sonraki

yllarda planlama kuram alannn en nde gelenlerinden bir olacak olan Friedmann henz yardmc

profesrd. Onun MIT'deki son yarylyd. Bu yaryl bitince, pratik planlama faaliyetlerinde bulunmak

iin Latin Amerika lkelerine gidecekti. Fried-

mann'n danmanm olmas, planlama konusunda dncelerimin gelimesi bakmndan, benim iin

nemli bir ans oldu. O yl John Friedmann, William Alonso ile birlikte Blgesel Gelime ve Planlama adl

derlemelerini henz yaymlamlard.2 John Friedmann danmanm olarak kendisinin planlama kuram konusundaki dersiyle, Alonso'nun

Harvard niversitesinde vermekte olduu blge planlamas dersini almam nerdi. Friedmann'n

kantitatif tekniklerden uzak bir ele al vard. Ama planlamay derinlii olan bir kuramsal ereveye

oturtmaya alyordu. Alonso'nun ise corafyann yeni yaamaya balad neopozitivist devrime (o

zaman bunun bir bilimsel devrim olduunun farknda deildim) katk yapm olan biri olarak3 mekan

organizasyonlarna ilikin kuramlarnn, Friedmann'n planlama kuramyla birlikte blge planlama

pratiinde nasl kullanlabileceine ilikin olarak rencilerini yeni araylara, dncelere iten aray ok

retici oluyordu. yi bir blge plancs olmak iin hem mekan organizasyonu, hem de planlama kuramlar

konularn renmem gerektii konusunda bir sonuca ulamtm. Daha sonraki yllarda ok deiik

konularda alma yapmama karn bu iki ana kuramsal alandaki ilgim hep merkezi konumunu korudu. DPT'nin ABD'ye gnderdii Timuin Akkutay'da ayn dersleri alyordu. John Friedmann'n planlama

kuram konusundaki dersi zerinde Timuin'le sk sk konuuyorduk. Friedmann'n rencilerin

katlmna ak olan dersi bu kuramsal sorunlar konusunda bize tartma ve dnme olana veriyordu.

Dersin vurgulad konu bu bakmdan bize ilgin geliyordu. Bunlardan birincisi Friedmann'n aklc

planlamann nce en iyi karar verip sonra bunun uygulanmasna almak eklindeki, karan ve uy-

gulamay birbirinden ayran biimdeki ele alna kar karak, plancnn bu ikilii ortadan kaldrarak

dorudan eyleme ynelmesi gerektii konusundaki nerileri bize doru geliyordu. kincisi ise

planlamann yeniliki olmasyd. Bu eyleme yol gstermekte yenilikilik (innovativeness) zel l> neme

sahipti, iki farkl gelenein planlamayla eklemlendirilmesine olanak veriyordu. Bir yandan tasarm

geleneiyle sk ilikili ehir planla John Friedmann , William Alonso: Rgional Development and Planning A Reader, The

M.I.T. Press, Cambridge,1964. I William Alonso: Location and Land Use Toward a General Theory ofLand Rent, 1 larvard University Press,

Cambridge,1964.

mas, te yandan geri kalm toplumlarn yapsal deimeye gereksinmesi olduu konusundaki bak as

bu kanalla Friedmann'n yaklamna balanabiliyordu. ncs ise o yllarda yazd Planlamann Sosyal

Balam makalesiydi. Bu yaz bizim bakmmzdan nemli bir ufik acla sahipti. Her lkenin kendi

koullarna uygun bir planlama stilinin oluturulmas gerektiine inanyor ve bunun nasl

oluturulabileceini sorgulamaya alyordu. Bir anlamda planlamann sosyolojisi iin bir ereve

oluturuyordu. Bu evrensel bir planlama kuram arayndan, balam baml bir planlama kuram arayna gei

demekti. Bize yaptmz planlarn uygulanamayn anlamamza yardm edecek, ok nemli bir ipucu

olarak grlyordu. Eer toplumsal balammza uygun planlama stilini gelitirebilirsek baarl bir

planlama yapabileceimizi umuyorduk. Bu umutla Timuin'le birlikte Friedmann ve Alonso'nun dersleri

iin Trkiye'deki planlama deneyinin sorunlarn planlamann toplumsal balam zerinde durarak

zmlemeye alan ok uzun bir dnem almas hazrladk.

Savunucu Planlama Anlayyla Tanma

Cambridge ok sayda bilimsel toplantnn yapld ok canl bir bilimsel ortamd. Bu yarylda yaplan

bir toplantda Paul Davidof yapt konumada savunucu (advocacy) planlama yaklamn anlatt.4 Bu

yaklam, Amerika'da siyahlarn eitlik talebini dile getiren, ayrmcla kar kan toplumsal hareketin

zirveye ulat bir dnemde gelimiti. Planclar da bu akmdan etkilenmiti. Kendilerine toplumun bu

yeni duyarllna yant verecek bir rol tanmlyorlard. Kurumsallam planlama sreci toplumun ezilen

kesimlerinin haklarnn savunmasna olanak vermiyordu. Bu sre demokratik grnts altnda hep

toplumun gl kesimlerinin lehine iliyordu. Bu ileyii dengelemek iin planclar toplumun dlanan ve

ezilen kesimlerinin savunmas roln yklenmeliydi. Byle bir kuramsal ereve, Trkiye'nin 1960'l

yllarnn siyasal eilimleri iinde bizim de planclara yklediimiz misyona ok benzer bir misyonu

planclara ykledii iin bize ok ekici gelmiti.

4 Paul Davidof: "Advocacy and Pluralism in Planning", Journal of the American Institute of Planners, Vol. XXXI, No. 4, November 1965, pp. 331-

337.

(

ABD'deki Planlama Deneyimlerini Kmseyerek Yaplan nceleme Gezisi

Yaz, aylarnda da OECD bizim iin nemli blge planlama projelerini incelememiz iin zenli bir program hazrlamt. Bunlar arasnda Tennesse Valley Authority, Puerto Rico, o yllarda MIT'nin ehir ve

Blge Planlama Blmnn aktif olarak rol ald Venezella Hkmetinin Orinaco nehrinin getii

havzadaki ok zengin doal kaynaklar deerlendirmek iin kurduu Guayana yeni kenti ile Washington

DC.'deki ok sayda kurum ve kurulu yer alyordu. Bu uzun inceleme gezisi kukusuz benim iin ok yararl bir deneyim birikimi salyordu. Byk ksmn Timuin'le birlikte yaptmz bu gezi srasnda

yalnz bize anlatlanlarla yetinmiyor, aramzda tartyorduk. Grdmz planlama deneyimleri bize

hep yetersiz grnyordu. ABD'nin ekonomik dzeni iinde planlamaya braklan snrl mdahale

olanaklar iinde yaplan planlama almalar gre hep eksik bir yn brakyor, zmeye alt sorunu

zmek iin gerekli cesaretli admlar atamyordu. Biz de, kendi deneyimlerini anlatanlara, hep bu

yetersizlikleri aa karacak sorular yneltiyorduk. Bu eksiklikleri sergilemekten gizli bir keyif alyorduk.

Blge Bilimi Yksek Lisans Eitimi Herbert Simon'u tantryor

Hu verimli geziden sonra gz yarylnda Pennsylvania niversitesinin Blge Bilimi Blmnde

eitime baladmda deiik bir ortamla karlatm. Burada planlama dorudan programda yer

almyordu. Ama bir yandan mikro ekonomik paradigmann uzants olarak youn bir mekan

organizasyonu eitimi, te yandan blgesel ekonominin analizinde kullanlabilecek kantitatif teknikler yer

alyordu. Planlama byk lde rasyonel karar verme tekniklerine indirgenmiti. Uygulama sorunlar bu

blmn gndeminde nemli bir yer tutmuyor ama ekonomi kuram iinde aklc karar verme kuram

aka ele alnyordu. Byle bir karar modelinin yetersizlikleri karsnda, Herbert Simon'un nerdii karar

vermede tatmin edicilik yaklam ve oyunlar kuram kapsam iinde gelitirilmi olan belirsizlikler

karsnda uygulanabilecek aklc karar kriterlerinin ne olduunu renmek benim aklc karar verme

kuramn daha derinden kavramam salad.

ODT'de Yar Zamanl retim yeliine Balama

Burs sresi bitince Trkiye'ye dndm. Benim Trkiye'de olmadm srede ODT'deki blm

yneticileri OECD'den salanan bir destekle baz yabanc hocalar da salayarak, blge planlama yksek

lisans program balatmak hazrl iine girmilerdi. Gelen yabanc hocalarn srail'den olmas kurulacak

blmn programnda krsal planlamann arlkl olarak yer almas eilimini ortaya kartmt. Trk

uzmanlar ise sanayileme-kentleme boyutuna nem verilmesini savunuyorlard. Birden kendimi bu

tartmalarn iinde buldum. Benim Trkiye'ye dnm olmam planlama kuram, organizasyonu kuram

ve blgesel analiz teknikleri gibi derslerin verilmesini kolaylatrd. Blge Planlama Yksek Lisans Prog-

ramnn ilk yarylndan balayarak yar zamanl bir retim yesi olarak, ama tam zamanl bir retim

yesi kadar yk tayarak ders vermeye baladm. lk yl planlama kuram dersini hocalar arasnda

blerek verdik, ikinci yldan sonra kendi bama vermeye baladm. O gnden, emekli oluncaya kadar,

her yl biraz deitirerek, bu dersi vermeyi srdryorum. Her verilen ders yeniden planlama kuram

stnde dnmeme neden oluyor. Emekli olduktan sonra da her yl yeni planlama dncesi konusunda

bir doktora dersi vermeye devam ediyorum.

retilen Fiziki Planlama Sreci nerileri

inde bulunduum planlama ve eitim kurumlan iinde fiziki planlamann kararlarnn bilimsel

analizlerle nasl temellendirilecei, planlama pratiinden kaynaklanan, yantlanmas gereken esas sorunlar

olarak srekli ilgimi ekti. Planlama pratiiyle her ilgilendiimde, hep daha balangtan hangi

analizlerden yola karak hangi kararlar reteceime ilikin yntem bildirileri yazmak alkanlm haline

geldi. Bunlardan ilkini Zonguldak Blge n Plan iin gelitirmitim. ABD'den dndkten sonra 1960'l

yllarn ikinci yarsnda bir bakasn, ky kesimlerinde Turizm Bakanlnca yaplmaya balanan fiziki

planlama almalar iin gelitirdim, dierini metropoliten alan planlamalar iin hazrladm.5 Bu yazlar

planlama kuramndan ok planlama pratiine ilikin olduundan hibirine bu kitapta yer vermedim. lhan Tekeli: "Blgesel Turizm Fiziki Planlamas Metodolojisiye ile lgili Dnceler" Bu konuma 1969 ubatnda PAU konferanslar iin

hazrlanmtr. 1971 ylnda

Demokratik Kitle rgtleri Olan Meslek Odalarnn faliyetlerine Katlmam ABD'den dndmde bakanlk beni kzaa ekmiti. Bana almak Iin ok zaman kalmt. Bunu

kullanarak bir yandan doktora almam yapyor, dier yandan meslek odalar iindeki almalara

katlyordum. Dnemin en aktif odalarndan biri Mimarlar Odasyd, Trkiye'nin entellektel yaamnn

1960'l yllarn ikinci yarsndan itibaren yaad sola almann rzgarlar Mimarlar Odasnda da

esiyordu. 1965 seimlerinde Adalet Partisi seim kampanyasnda plana kar bir kampanya yrtmt. Boanlar "plan deil pilav"d. Bu gelimeler karsnda Mimarlar Odas planlama dncesine sahip

kan kampta yer ald. Bu hareket iinde ben de aktif olarak yer alyordum.

tik Planlama Kuram Yazs mzasz kyor

AP seimleri kazannca DPT'ye kendine yakn kadrolar getirmeye balamt. Turgut zal' DPT mstearlna atamt. Daha sonraki yllarda bu kadro "Trk-slam Sentezi" hareketinin yaratlmasnda

etkili olacaktr. O gnlerde gazetelerde bu ekibe takunyallar ad taklmt. Planlama tekilatnn

kadrolar bu ekibe kar basnn ve aydn kamuoyunun desteini alan bir direni gsteriyordu. DPT'nin

ynetici kadrosu deimiti ama teknisyenleri hemen deitirmek olana bulunamamt. Bu ekip kinci

Be Yllk Plan bu direni srerken hazrlyordu. O gnlerde be ylk planlar yaplrken, plan hkmete

sunulmadan nce bir uluslararas kollokyum yaplr, tartmaya sunulurdu. Bu kollokyuma arlanlar

arasnda birinci plandan beri DPT'nin danmanln yapan, daha sonraki yllarda ekonomi Nobelini

alm olan Jan Tinbergen de bulunuyordu.6 Trkiye'ye

ODT Mimarlk Fakltesince yaymlanan Planlama ve lkesel Fiziki Planlama zerine balkl kitabmda ilk kez yaymland. Toplu Eserler

serisinin beinci kitabnda da yer alyor. lhan Tekeli: "Metropoliten Planlama", Mimarlk, Say.5, 1970, s. 98- 108. lhan Tekeli: "Trkiye'de

Bugnk Messeseler Dzeninde Hazrlanmas stenilen ve Uygulamaya Dnk Diye Adlandrlan Blge Planlanln Hazrlanmas iin Bir

Yaklam Denemesi" Bu yaz 1972 ylnda T Mimarlk Fakltesince yaymlanan Blge Planlama zerine adl kitapta ilk kez yaynland. Toplu

Eserler serisinin ikinci kitabnda da yer alyor. f> Trkiye'de Birinci Be Yllk Plann hazrlanmas srasnda ba danman olan Jan Timbergen'in o yllardaki planlama anlay iin bkz: Jan Tinbergen:Tbe Design of development, The Economic Development Institute IBRD, The

John Hopkins Press, Baltimore 1958.

gelerek DPT'deki durumu gren Tinbergen Trkiye'den ayrlrken brakt bir mesajda bir Avrupal sosyal

demokrat olarak hkmetle idare arasndaki iblmne dikkati ekiyor, siyasal kararlarn

sorumluluunun hkmete ait olduunu, DPT'nin de paras olduu idareye bu konularda danmanlk

yapmasnn doru olacan sylyordu. Bir anlamda eski planc ekibine direni yaplmamas gerektiini

anlatmaya alyordu. Aslnda Trkiye'de 1960'l yllardan itibaren planlama konusunda gelitirilen sylem, planclara

aklcln temsilcisi olarak siyasetilerin saptrmalar karsnda yklenen misyon, planclarn byle pasif

bir danmanlk ileviyle yetinmesine yeterli deildi. Gerilim srecekti. Ben de gerilimin srdrlmesi

gerektiini dnyordum. 1966 ylnn son aylarnda Yn dergisinde "Tinbergen'in Nasihati" adl bir yaz

yazdm. Daha nce Yn'de imzamla yaymlanan bir baka yazm bakanlkta sorunlar yaratt iin, bu yaz

imzasz olarak yaynlanmt.7 Bu yazda John Fried- mann'n planlamann toplumsal balam zerinde

gelitirdii modelden yararlanarak Trkiye'de planclarn gler dengesine hemen teslim olmamas

gerektii, Trkiye'de planlama stilinin siyasal sistemle bir lde gerilmeyi srdrmesinin gereklilii

zerinde duruluyordu. Bu yazdaki savlar, daha sonraki bir yazda daha gelimi olarak yer aldndan,

tekrara dmemek iin bu yazy kitaba almadm.

1. Milli Fiziki Plan Hasan Dana Farbala ekmek mi?

Mimarlar Odas planlamaya sahip kyordu ama bunun arkasnda var olan sosyal ve ekonomik

planlama yaklamlarn yetersiz gren bir eday da koruyordu. Bu planlamann fiziki boyutu eksiktir, bu

boyut tamamlanmaldr, diyordu. Mimarlar Odasnn bu grnn buraya kadar formle ediliine

katlmamak iin bir neden bulunmamaktayd, ancak bu noktadan sonra grler farkllamaya balyordu.

Mimarlar kendi disiplinlerinin tasarladklar rn stndeki tam denetim alkanlklaryla her ey stnde

sk bir denetim ngryorlard. Zaten milli fiziki plan fikri, Beyazt Meydannn Turgut Cansever

tarafndan yeniden dzenlenmesi srasnda ortaya kmt. Cansever'in bu tasarmna kar kanlarn bir

blm, iinde yer ald kentin, onun iinde yerald blgenin ve nihayet lkenin fiziki plan

bulunmadn bu nedenle de byle bir meydann "Tinbergen'in Nasihati!", Yn, Say.193, 9 Aralk 1996, sayfa.13.

plannn yaplmasnn doru olmadn savunuyorlard. Bu ok sk, hiyerarik, her eyi ayrntsna

kadar denetleyen, gerekletirilmesi olanaksz , bir planlama nerisiydi. Byle bir plann olanakszln

biraz planlama eitimi alan herkes gryordu. Ama planlamay bilmeden plan stnde konuanlar iin

plandan yana olmak bakmndan en radikal savunma huydu. Bu gr 1 .Milli Fiziki Planlama

Seminerindeki konumasnda Ayln Germen Milli Fiziki Plan Hasan Dana farbala ekmek deildir diye

ok arpc bir ekilde eletirecektir. Mimarlar Odasnn gndemine milli fiziki planlama girmi bulunuyordu. Ama bunun ne olduu,

yararlarnn ve sakncalarnn ne olabilecei konusunda gelimi bir sylem yoktu. Mimarlar Odas ikinci

Be Yllk Plann uygulamaya girdii gnlerde Esat Turak, Yiit Glksz ve beni ararak bir milli fiziki

plan semineri dzenlememizi istedi. 1968 Miminde gerekletirilen8 bu seminer iki ilev grd. Bir

yandan ikinci Be Yllk Plann hazrlan srasnda planclarn gsterdii dirence sahip klmaya

allyor, te yandan gereki ve uygulanabilir bir fiziki planlama kaygsnn lke planyla nasl

eklemlenebileceinin yolu aratrlyordu. Bu toplant ok canl ve heyecan dolu olarak gerekleti.

Kanmca 1960'l yllarda Trkiye'de planlama dncesinin yaad gelimeyi iyi bir biimde sergiledi.

Bir Plancnn Siyasal Gle Gerilmeler Yaratarak Varln Srdrmesi Olanakl m?

1. Milli Fiziki Plan Seminerinde verdiim bildiri "lke lsnde Fiziki Planlamann Teorik Sorunlar ve

Bugnk Messeseler erevesinde Trkiye in Bir lkesel Fiziki Planlama Yaklam" adn tayor.9 Bu bildirinin iki

zellii var birincisi adna aka yansm, ikincisi ise adnda aka grlmyor. Biraz nce szn

ettiim biimde milli fiziki planlama kavram ok salksz olarak yorumlanma tehlikesine ak bulunuyordu ve bu yorumuyla uygulanrsa ok kt sonular dourabilecekti. Bu nedenle lkesel fiziki

plann kalknmann mekansal boyutunu bilinli bir biimde ele alan bir stratejiler ve politikalar topluluu

olabileceini an-

Esat Turak, lhan Tekeli Yiit Glksz: l. Milli Fiziki Plan Semineri, TMMOB Mimarlar Odas, Ankara, 1968. V Bu bildiri ilk kez 1.Milli Fiziki Plan Semineri kitabnda yaymland. kinci kez toplu eserlerin ikinci kitabnda yer ald.

latmaya alyor ve deiik plan kademeleri arasnda ilikiler zerinde duruyordum. Ama burada bu yaz

zerinde durmamn nedeni bu deil. Balktaki "Trkiye iin" ibaresi iinde gizlenmi blm. Trkiye iin

derken plancnn siyasal gler dengesinin kararlarn etkileme misyonuyla ykml olduu kabulnden

yola karak, bunun nasl gerekletirilebileceine ilikin zm bulma araylarn kastediyordum. Bunun

iin daha nce szn ettiim Friedmann'n planlamann sosyal balam kuramndan yola kyordum.

Ama o bu kuram bir gerilim ynetimi iin kullanmak iin gelitirmemiti. Kuram bu balamda ele alarak

ona yeni bir kullanm alan amaya alyordum. Trkiye'de sistem tarafndan dlanmadan gerilmeleri

denetleyerek lkenin gelimesini hzlandracak, daha adil hale getirecek bir planlama stilinin nasl

oluturulabilecei konusunda ipular aryordum. Bu yaz Toplu Eserlerin ikinci kitabnda yer ald iin bu kitaba alnmad. Planlamaya arasal aklc bir

anlayla yaklatm bir dnemde, eli- tist planc kayglaryla yazlmt. Elitist bir plancnn siyasal

basklara kar kendisini nasl koruyacana yant bulmaya alyordu. O gnlerde byle bir yaz yazm

olmak bana sevin veriyordu. Tabii benim planlamaya bak amn aklclktan uzaklap bir demokrasi

projesi olmas nitelii kazand gnmzde anlamn nemli lde yitiriyor.

eitlenen ve Karmaklaan Planlama Terminolojisi Akla Kavuabilir mi?

Mimarlar Odasnn 1969 ylnda dzenledii Mimarlk Seminerinde ise "eitli Planlama Kademeleri ve

Tipleri Arasndaki likiler ve Planlama Organizasyonu zerine Dnceler" baln tayan bir bildiri verdim.

Semineri dzenleyenler benden merkezi lke planyla dier planlar arasndaki ilikileri aklayan bir

konuma yapmam istemilerdi. Bir anlamda kademeli planlar sistemi I. Milli Fiziki Planlama Seminerin-

den sonra da oda iin sorun olmakta devam ediyordu. 1960'l yllarda Trkiye'nin gndemine giren

planlama devlet ynetiminin tm kesimlerine yaylmt. Deiik trde ve ilevde planlamalardan sz

ediliyordu. Bir anlamda pek ok kavram birbirine gre konumlar da bilinmeden kullanlyordu. Bu yaz

plan trleri ve yaklamlar arasnda bir kavram temizlii yapmaya alyordu. Byle bir kavramsal

temizliin Trkiye'nin siyasal koullarna uygun bir planlama stili tasarlanacaksa onun tasarlana-

bilmesi iin de gerekli olduunu dnyordum. Bu iki seminerde verdini) bildiriler arasnda nemli

tamamlayclklar bulunuyordu. Bugn bu yaz birlikte dnldnde, planlamada aklcln balam

baml olarak yorumlanmasna eilimi aka ortaya kmaktadr. Bu eilimde benim balangtaki

mhendislik al bak amn yerini artk toplumbilim arlkl bir bak asnn almasnn herhalde bir

rol vard. Bunu kitaba ilk yaz olarak aldm.10

Meslek i Kamu Alan Oluturma Amal Bir Vakf

Meslek odalarnn ideolojik arlkl faaliyetleri daha teknik arlkl mesleki tartmalarn yer alabilecekleri

platformlarn oluturulmasna gereksinme yaratyordu. Byle bir ortamda evki Vanl'nn Planlama,

Uygulama ve Aratrma (PAU) adl bir vakf kurma giriimi oldu. Bu giriim planc ve sosyal bilimcilerin

yer ald kk bir kamu alan oluturmay ve bu alanda planlamann kalitesinin gelitirilmesinin

yollarn tartmay umuyordu. Bu grup bir konferans serisi dzenledikten ve baz kk giriimlerde

bulunduktan sonra dald. evre henz byle bir giriimi yaatmaya uygun deildi. PAU'nun

toplantsnda yaptm "Planlama, Gelecek, mgelem ve Uygulama" balkl konumay da bu kitaba ikinci yaz

olarak aldm.11 Bu yolla daha o zamandan planclarn kafasnda iki sorunun yer etmeye baladn

gstermeye alyorum. Planlar yaplyor ve Uygulanmyordu. Ama ondan daha nemlisi lkede planlamay

savunan sol kesimin sylemlerinde devrimcilik ve sosyal deimeyi yceltmelerine karn, planlar tutucu

oluyor atlmc neriler gelitirilmiyordu. Devrimclk siyasal alana ihale edilmiti. Planlamann yaratclk

yn gz nne alnmyordu. Bu yaz bu tutuculuu eletirmek iin yazlmt. Planclarn gelecee dnk

olarak, imgelemin olanaklarndan olabildiince yararlanarak, bunlar srarla eyleme dntrmeyi

gerekletirmesi gerei zerinde duruyordu. Eylem onlar kendi alanlarnda yapabilecekleri konusunda

bilinlendirecek ve devrimci bir potansiyel oluturacakt. Bilim plancya bu konuda yol gstermekte

yetersiz kalyorsa bavurabilecei bir lhan Tekeli: "eitli Planlama Kademeleri ve Tipleri Arasndaki i likiler ve Planlama Organizasyonu zerine Dnceler Mimarlk Semineri, TMMOB Mimarlar

Odas, Ankara,1969. I I lhan Tekeli: Planlama ve lkesel Fiziki Planlama zerine, ODT Mimarlk Fakltesi, Ankara,1971, s. 49-64

baka nemli alan, yani sanat bulunmaktayd. Sanada iliki kurmak planlama yaznnn srekli olarak

grmezden geldii bir ilikiydi. Postmodernist eletirinin henz Trkiye'nin gndemine girmedii bu

dnemde yeni bir bak ayd.

1968 renci Hareketleri ve Yaanan Anlamllk Krizi

Btn dnyada birden ortaya kan 1968 renci hareketleri, kapitalist sisteme kendi iinden ve

derinden bir eletiri getiriyordu. Tm olup bitenlerin derinden sorgulanmasna yol aan bir anlamllk krizi

yaratmt. Trkiye'de de Avrupa'yla ezamanl denilebilecek bir biimde canl ve taze eletirilerle renci

hareketleri balad. retim kurumlar ciddi olarak bir anlamllk sorgulamasyla kar karya kaldlar. Bu

hareketlerin ortaya kmasyla birlikte, beni pek ok eyi yeniden dnmeye iten bir sreci yaamaya

baladm. Buradaki ykmz asndan bizi bu renci hareketinin canl ve taze olduu dnemde eitime

getirdii eletiriler ilgilendiriyor. Genel olarak Trkiye'de gelien renci hareketi klasik niversitelerde

retim yelerinin renciye ok yabanclam davranlarn, yaplan eitimin pratikten ve Trkiye'nin

sorunlarndan kopuk olmasn eletiriyordu. Aslnda bu iki sorun da ODT'de zellikle de ehir ve Blge

Planlama Blm sz konusu olduunda nemini byk lde yitiriyordu. retim yeleri renci

ilikisi olduka iyiydi, planlama da merkezi neme sahip stdyo almalar gncel sorunlar ele alyordu.

Ama blmde rencilerle diyalogun ak olmasnn da etkisiyle, rencilerin eletirileri ok ciddiye

alnyor, rencilerden retim programnn derinden bir eletirisini yapmas bekleniyordu. Kukusuz

renciler byle bir eletiriyi yapacak bir hazrla sahip deildi. Buna ramen zaten ounluu

rencilikten yeni kurtulmu, ounluu gen olan retim yelerinin katksyla, renci hareketlerinin ilk

dneminde, blmde ok canl bir her eyi sorgulama ortam olumutu.

Anlamllk Krizine zm Araylar

Pek ok eyi birden gerekletirmek istiyorduk. Kendimize zm ok zor bir problem tanmlamtk.

Bir yandan var olan ekonomik ve siyasal dzen ok ciddi bir eletiri konusuydu. Bu dzen hem lkenin

hzl kalknmasn salayamyordu, hem de toplumdaki eitsizlikleri kkrt

yordu. Bu soruna zm arandnda da zm olarak deiik tonlarda sosyalizm nerileri ortaya

kyordu. Ama byle ideolojik bir konumu aka kabul etmeyenler bile bu sorunlara planlamayla zm

bulunmas gerektiini dnyorlard. Ama bu planlamadan ngrlen artk aklc bir teknik egzersiz

deildi. Planlamann siyasal ieriinin aka tartlmas talep ediliyordu. O yllarda blmde planlama

stdyolarnda ele alnan sorunlarn zmnde, deiik siyasal ideoloji kabulleri altnda nasl farkl

planlar ortaya kacann simlasyonlar yaplyordu. Siyasal ieriin tartlmasnda ise Marksist kuramn snfsal ele allar n planda yer alyordu. renciler Trkiye'de hzla yaymlanmaya balayan

Marksist klasiklerin evirilerini okuyorlar, blmde yaanan tartmalarda anlayabildikleri kadar bu bak

asndan var olan program eletiriyorlard. retim yelerinin formasyonunda byle bir hazrlk yoktu.

Onlar da bu diyalogda etkili olabilmek, en azndan talep edileni anlayabilmek iin tarihsel materyalizmi ve

diyalektik yaklam renmek durumunda kalyorlard. Artk Trkiye'nin toplum bilimlerine ilikin

akademik yaamnda pozitivist bir modernleme kuram yalnz deildi, hatta ikinci plana itilmi ve

Marksist kuram daha saygn bir yer elde etmeye balamt.

Planlama blmleri akademik yaamn siyasallamas ve Marksist dnceye almas karsnda yeni bir konum saptamalyd. rencilerin iinde bulunduklar eitim konusunda yaadklar anlamllk krizinin

almasndaki umutlar buydu. Sorun bununla kalmyordu. Bir ehir ve blge planlama blmnde,

kendisinden ne kadar yaknlsa da, eitiminin kabul ettirdii baz nemli deerler bulunuyordu.

Salanmas istenilen gelime deerleri de gz nne almalyd. Bunlar drt anahtar kelimeyle; kamu yararna olmak, bilimsellik, disiplinleraras olma ve yaratclk diye

zetleyebiliriz. Kent planlamas meruiyetini hep kamu yararna olan bir faaliyet olmasndan alyordu.

ama yaanan anlamllk krizi iinde bu kamu yararna olmann yorumu snfsal ierik kazanyor,

toplumda ezilen kesimlerin savunulmasn ierir pile geliyordu. Bu konum, daha nce Davidof'un gelitirdii savunucu planlama anlayyla ve Trk siyasetinin poplizmiyle kolayca eklemlenebiliyordu

Kent planlamasnda zel bir yeri olan kentsel rantlar konusunda taknlacak tavr bu bakmdan merkezi

bir konum kazanyordu. Plancnn bu rantlarn oluturulmas konusunda toplumda hkim glerin

eilimlerine kar kmas planlamada bir etik deer haline geliyordu.

Planlamann byle siyasal ya da hkim gler dengesi dnda olan etik deerlerle yklenmesi, daha

nce szn ettiimiz plancnn glerle gerilimler yaratarak varln koruyabilmesi konusundaki

yaklamlara da yeni anlamlar kazandryordu. Ama siyasal olanla gerilme iinde olan byle bir planc

meruiyetini nereden alacakt. Bu sorunun yant "bilimsel olmak" olarak veriliyordu. Bilimsel olan

planlama kamu yararna en uygun olan tartma d kalacak bir pekinlikte saptayacakt. Plan teknik

olarak glendirildike plancya belli gruplarn karlarn savunmak iin yaplan siyasi mdahalelerin de

savunulmas gleecekti. Bu nedenle blgesel planlamann bilimsel olmas konusunda pek kuku yoktu. Ama bilimselin ne

olduu konusunda farkl yorumlar bulunuyordu. Yorumlardan birine gre bilimsel olan Marksizmdi.

Dier ele allar otomatik olarak bilim d ilan ediyordu, ikincisi ise mekan bilimleri ya da corafya

alannda 1960'l yllarda yaanan kantitatif devrimi anlaynn Trkiye'de yaygnlatrlmasn

ngryordu. Ancak bu biimde kantitatif analizlere dayanan tartma d kalabilecekti. nc ele al ise

eski ele aln ciddiletirilmesini savunuyordu. Disiplinleraras almalarla elde edilen sonular sezgisel

yaratc bir sentezle biraraya getirildiinde tartmasz olan yaratlacakt. Bugn geriye dnp baktmda

bu nc yolun Neokantist bir bak as olduunu gryorum. Bir baka deyile Marksizm,

Neopozitivizm ve Neokantizm bilimsel olan anlamlandrmakta yaryordu. O gnlerde de bu eilim

arasnda bir yarmann yaandn gryordum: Ama bu atmay ancak gnmzde byle bilimsel

kategoriler iinde adlandrabiliyorum. Her paradigma da bir biimde disiplinleraras olmay ve

yaratcl ierdiini savunma olana buluyordu. Kukusuz bir program gelitirirken bu farkl

bilimsellik anlayn uzlatrmak zordu. yle ya da byle bilimsellii salanan bu planlar bir dnce egzersizi olarak ne kadar ilgin olursa

olsun, uygulanamazsa baarl grlmesine olanak yoktu. Planlara uygulanamaz dokmanlar

muamelesinin yapld bir ortamda kent planlamas rencilerinin yaad anlamllk bunalm

alamayacakt. Planlarn uygulanmasn salamak ise ok ynl abalar gerektiriyordu. Bunlardan

birincisi planlar bilimsel yapmakt, bilimsel planlarn daha kolay uygulanaca varsaylyordu. Ama bu

yeterli deildi. Var olan planlama kurumlar yetkileriyle, kadrolaryla yetersizdi. ehir ve blge

planclarnn yetitirilmesi ve sorumlu kadrolara gelmeleri

iin aktif giriimler iinde olunmalyd. Blm bu mcadelede aktif olan yer almalyd. Plancnn anlamllk krizini amas iin toplumsal hareketler iinde aktif katlmc olarak yer almas ngrlyordu.

Burada da rol modeli oynama rolnn retim yelerince oynanmas bekleniyordu. Blge planlama yksek lisans programn yeniden dzenlemek iin, renci hareketine referanslar vererek,

tm bu kayglar ieren, uzun bir bildiri yazdm. O yl Harvard Computer Graphic Laboratuvarnn

banda bulunan William Warntz'i 15 gn iin konferanslar vermek zere blme armtk. Kendi okulunda da benzer problemlerle kar karya olan Warntz bu programla yakndan ilgilendi ve lkesine

dnnce Harvard Papers in Theoretical Geography serisi iinde yaymlad.12 Bu yazy da planlama

kuramyla dolayl olarak ilgili olduundan bu kitaba almadm Drt konu; planlama kuram, mekansal

organizasyon kuram, blge planlama analiz teknikleri ve sistem kuramnn oluturduu bir ekirdek

program ve onun evresinde rencilerin seme derslerle sektrel konularda uzmanlamaya gidebilecei

geni bir evre programdan oluuyordu. Bu dersleri alan renciler bir tez hazrlayarak mezun olacaklard. Bu almalar srasnda, bilimsel olma savn tayan bir plancnn dncelerini temellendirmesinde bilim

felsefesini bilmenin nemini daha yakndan anlamaya balamtm. 1971 askeri mdahalesinin tatsz

ortam iinde Nusret Hzr Dil, Tarih ve Corafya Fakltesinden emekliliini istemiti. Kendisinden ehir

ve Blge Planlama Blmnde ders vermelini istedik, severek kabul etti. retim yeleri ve renciler

derslerine birlikte devam ettik, bizim iin nemli bir aydnlanma, Hoca iin de cokuyla yaplan bir i

oldu.

Planlamada Hedefler Konusunun Yeniden Dnlmesi Gereksinimi

Nusret Hzr'n verdii derslerin bize salad bak asyla Amme idaresi Enstitsnn dergisine

"Planlamada Hedefler Sorunu" baln tayan bir yaz yazdm. Bu yaz, bu kitaba nc yaz olarak alnd.

Bu lhan Tekeli: ''Some General Ideas for Regional Planning Education with Special

Application to Turkey", Harvard Papers in Theoretical Geography, 'Special Papers' Series, Paper D, Cambridge, Mass, Harvard University, March 12, 1970.

Bu yaznn Trkesi "Trkiye'de Blge Planlama ve Eitimi Hakknda Dnceler" balyla T'nn 1972'de yaynlad Blge Planlama

zerine balkl kitapta yaymlanmtr.

dnemde hedefler konusunda tartma yapmadan salt aklclk kaygsyla planlamaya sahip kmann

byk bir aldan olabileceinin ayrdna varmaya balamam nedeniyle yazlmt. Bir blge plancs olarak

Trkiye'deki blgesel eitsizliklerin azaltlmas iin getirdiimiz her neri ekonomik planclarca sosyal

paha olarak ya da bir etkinlik kayb olarak grlyordu. Oysa devlet plannda blgesel eitsizliklerin

azaltlmas yazlm bir hedef olarak duruyordu. Eer bu hedef ciddiye alnsayd bu yatrmlar bir

toplumsal paha olarak dlamak olana bulunamazd. Oysa ekonomik planclar kendi tanmladklar

etkinlik kavramn tm hedeflerin stnde grerek, dier hedeflerin gerekletirilmesine bu adan yak-

layor ve bu yolla dier hedefleri dlam oluyorlard. Planlamann siyasallamas konuulmaya balandnda, esas nemli olan amalar ve hedefler

olmaktadr. Bunun saptanmasn planc sadece siyasetiye brakabilir miydi? Bu siyasal srelerden ok

toplumsal hareketler, toplumsal sreler iinde olumalyd. Eer planclarn aktif olmas istenen toplumsal

hareketler toplumdaki deer yarglarn, dolaysyla hedefleri deitirirse bugn iin aklc grnen, aklc

olmaktan kacakt. O zaman da arasal aklcla dayanan teknik zmler tm dayanaklarn yitirmi

olacaklard. Bu nedenlerle anlamllk krizinin yaand bir dnemde hedefler sorunu tartmann

merkezine gelip oturmutu ve beni bu konuda yazmaya zorlamt.

UCLA'da Bir Dnemlik Misafir Hocalk

1974 ylmda ULA ehir ve Blge Planlama Blmnden bir yaryl Trkiye'nin kendeme deneyimi

zerinde ders vermek iin ar aldm. John Friedmann ve William Alonso ikinci derlemelerini "Blgesel

Politika" adyla yaymlamlar ve benim Osmanl yerleme sistemi konusunda verdiim bir bildiriyi

derlemelerine almlard.13 UCLA'ya davet edilmemin nedeni buydu.Ben UCLA'da Trkiye'de yaanan

kentleme konusunda ders verirken John'un verdii planlama kuram derslerini ikinci kez izledim. Bu

benim iin iki bakmdan nemliydi. Bir yandan ben de byle bir dersi verdiim iin hangi konular, neden

nasl ele aldn ok iyi anlyordum, bu da kendi dersimi daha iyi deerlendirmeme olanak veri- John Friedmann William Alonso (editrler) -.Rgional Policy, The MT Press,

Cambridge, Massachusets, London, 1975,ss. 655-679. Bu yaznn geniletilmi bir biimi Toplu Eserler dizisinin ikinci kitabnda yaymlanmtr.

yordu. te yandan bu niversitelerde de renci hareketleri ve bir anlamllk krizi yaanmt, bu krizin

ABD'deki planlama ele allarna nasl yansdn izleme ve Trkiye'yle karlatrma yapmak frsatn elde

etmi oluyordum. Bu kriz UCLA'daki planlama eitiminde de Marksist kuramn etkisini artrmt. David

Harvey'in, Manuel Castells'in almalar, Anti-Pode dergisinin, New Left Review'in etkili olduu

grlyordu. John Friedmann ise "Retracking America" kitabn yaymlamt.14 Burada artk planlama bir

karlkl renme sreci olarak ele alnyordu. Bu halde hedef sorunu, uygulama sorunu kalmyor,

karlkl renme sreci sonrasnda herey eylem iinde eriyordu. Kukusuz bu kk gruplar iin

anlaml olabilecek bir pratikti. Bunun ierdii topik ynleri ar basan bu yaklam Friedmann'n bir "iyi

toplum" tanmlamasna yol am,15 bu Bu yolla da kamu yarar kavramn yeni bir ierikle yorumlamasna

olanak vermiti Aka sylemese de Friedmann'da rasyonellik artk Habermas'n iletiimsel rasyonellii

dorultusunda anlalyordu. Bu gelimeler hep renci hareketlerinin getirdii anlamllk krizine bir yant

olarak ortaya kmt. 1973'de "Journal of the American Planning Association"da editrln yapt

saydaki planlamay Bat dncesinin gelimesi iine oturtan yazs, planlamann arkasndaki dnce

geleneklerinin aka kavranmasna olanak veriyordu.16 Burada kaldm aylk dnem benim iin byk

bir yenilenme salamt. Trkiye'ye dndmde kendimi daha iyi donanm olarak hissediyordum.

Sa Kadrolarn ODT'de Yapt Temizlikle niversiteden uzaklatrlmam

ODT Trkiye'deki renci hareketlerinin simgesi haline gelmiti. Bir yandan yaygn kitle taban

olmayan deiik siyasal akmlar renciler aras atmay srekli canl tutmaya alyordu te yandan

devlet ODT'y dersi verilmesi gereken bir hedef olarak semi, sac militanlar ynetime getirmiti.

ODT'ye dndkten sonra Tark Somer -Atilla John Friedmann-.Retraeking America A Theory of Transactive Planning, Anchor

Press/Doubleday, Garden City, New York,1973 John Friedmann: The Good Society, The MIT Press, Cambridge, Mass.1979. (Ben UCLA'de iken kitap henz yaymlanmamt, teksir halindeki metni okumutum.) 16 John Friedmann:'The Public Intrest and

Community Participation: Toward a Reconstruction of Public Philosophy", Journal of the American Institute of Planners, Vol.XXXIX, No.l Jan.1973

Bilgtay ynetimince niversiteden uzaklatrlan 25 kii arasnda kendimi de buldum. Artk saladm

yeni bak alarnn planlama derslerime yansmas iin ODT'ye geri dnm beklemek gerekecekti.

niversite dnda kalnca, bir yandan yarg sreci iinde niversiteye dnm salayacak bir ura

iine girerken te yandan Vedat Dalokay'n dneminde Ankara Belediyesine ve Erol Kse dneminde

zmit Belediyesine danman oldum. Bu dnemin yksn Toplu Eserlerin drdnc kitabnda

anlattm iin burada zerinde durmayacam.

Kuramn nceden Yazdm Bir Pratik: Danmanlk

ABD'de kaldm ksa sre iinde planlama kuramnn bir zel alan olarak grlebilecek olan

danmanlk kuram ilgimi ekmiti. zellikle bakanlkta alrken yabanc danmanlarla yaadmz

ilikiler, bu konuyu benim iin ilgin klmt. Aslnda danmanlk ta bilginin eyleme yol gstermekte

kullanlma biimlerinden biriydi. Aynen planlama gibi ynetimin deiik kademelerinde, sorumluluu

dorudan yklenmeden yrtlen bir faaliyetti. Bu nedenle Gencay aylan'la birlikte "Danmanlk Kuram"

adl bir yaz yazmtk. niversiteden ayrlmak durumunda kalarak belediyelere danmanlk yapmaya

balaynca yaznn yazlmasndan ksa bir sre sonra ben de danman olmutum. Kuramn yazdm bir

olguyu pratikte yaamaya balamtm. Bu yazy kitaba drdnc yaz olarak aldm.

ODT'ye Geri Dn ve Yeni Bir Eitim Program Hazrlanmas

yl aan bir uradan sonra ODT'nn kurulu yasalarnn baz maddeleri Anayasa

Mahkemesinde iptal edildi ve bizim niversiteye dnmz gerekleti. Bu yllk sre iinde

niversite militan sa kadrolarca nemli lde kartrlmt. Byk bir bunalm yaadktan sonra kendi

i dayanmasnn gcyle bunalmdan kmay baarmt. Ama yorgun dmt. niversiteye dndkten bir sre sonra ehir ve Blge Planlama Blm Bakan oldum. Blmde yeni

bir heyecann kvlcmn atmak kolay deildi. Bunu salamak iin blmde planlama seminerleri

dzenlemeye baladk. Seminerlerin rgdenmesini Tamer Gk yapyordu. Bunlardan birincisi Trkiye'de

imar planlamas pratiinin sorgulanmasna ayrlmt.

Bu toplantya Tanzimattan 1950'lere kadar uzanan yzyl akn bir srede imar planlama kurumunun

nasl doduunu hangi evrelerden getiini, ne tr sonular alndn tartan uzun bir bildiri verdim. Bu

yaz Toplu Eserlerin bir baka kitabnda yer alacak. Dzenlenen ikinci seminer "Kuram ve Klg" adn tayor, planlarn uygulama sorunlarn tartyordu.

Bu seminere "Planlamada Uygulama Kuram ve Kuram Kurucu Uygulama" adl kuramsal bir bildiri verdim.17 Bu bildiri

kitap iinde beinci yaz olarak yer ald. Bu yazda deiik planlama anlaylarnn ortaya kard

uygulama sorunlar ele alnmakta, her planlama anlaynn hangi toplum koullarnda uygulanabilecei

irdelenmektedir. Bu balamda katlmcln rol, kuram uygulama ilikileri ve planlama deneyimlerinin

kuramlarn gelitirilmesinde kullanlabilme olanaklar ele alnmaktadr. Bu iki seminer gerekte nc bir faaliyetin hazrlyd. ehir ve Blge Planlama Blmnn lisans

programnn yeniden dzenlenmesi iin yirmi yllk eitimi deerlendiren, mezunlarn, rencilerin aktif

olarak katldklar bir sre balatlmt. Bu iki seminer o sre iin nemli girdiler salad. Bu tartmalar

sonrasnda rencileri alanda; tasarm, kantitatif yaklamlar ve kurumsal dzenlemeler konusunda

uzmanlamaya gtren bir program anlay geliti. Ben bu program gerekelen- diren bir kitap

hazrladm.18 Bu almay planlama kuramnn eitim alanndaki uygulamas olarak gryordum. Ne

yazk ki bu program 12 Eyll 1980 askeri mdahalesinden sonra kurulan YK'n bilgiye ve yaratcla

duyarsz tutumu iinde uygulanma olanana kavuamadan soldu gitti.

1980, Trkiye Tarihinde nemli Bir Dnm Noktas

1980 yl 24 Ocak kararlaryla ok nemli bir deiimi haber vererek balamt. 1970'li yllarda dnya

ekonomisinin ard ardna yaad ekonomik bunalmlardan kta dnyann izleyecei yol 1980'lere

ulald-

6. lhan Tekeli:" Planlamada Uygulama Kuram ve Kuram Kurucu Uygulama", Tamer Gk (Der.), Kent Planlamada Kuram ve Klg, ODT ehir ve Blge planlama Blm, Ankara, Aralk. 1980, ss.1-25.

7. lhan Tekeli: Planlama Eitim Programn Gelitirme nerileri-I, ODT ehir ve Blge Planlama Blm 'nn Programnn Yeniden Dzenlenmesi zerine Dnceler, ODT Mimarlk Fakltesi Ara Yaynlar, Ankara, 1980.

nda byk lde belli olmaya balamt. Dnyann, kinci Dnya Sa va sonrasnda izledii

yaklamlar byk lde terkediliyordu. Thatc her-Reagan ikilisiyle zdeletirilen politikalar refah

devleti anlayn sorguluyor, devletin kltlmesi sk sk yinelenen bir slogan haline geliyor, Keynesgil

politikalarn yerine serbest piyasac monetarist politikalar geiyor, gelimekte olan lkelerin ekonomik

politikalarn ekilendiren, ithal ikamesine ncelik veren, planl ulusal kalknmac politikalarn yerini, da

ak dnya ekonomisiyle eklemlenmeye nem veren, piyasa ekonomisini ycelten, zelletirmeci

politikalar alyordu. Trkiye'de de bu izgi o gnlerde olmasa bile ksa bir sre sonra zal'n ismiyle

zdeleerek uygulanmaya balamt. Trkiye 1980'e ulaldnda sadece bir ekonomik kriz yaamyor,

ayn zamanda ok nemli bir siyasal kriz de yayordu. ok atmal bir ortam iinde siyasal sistem

gerekli kararlar retemez hale gelmiti. Bunun sonunda 12 Eyll 1980 askeri darbesi geldi. Yeni ynetim

bir yandan 24 Ocak kararlarnn daha otoriter bir rejim iinde uygulanmasn salarken, te yanda

toplumdaki radikal akmlar, zellikle de sol kesimi sindiren bir politika izliyordu. niversiteler de yeni

rejimin denetim altna almak, uslandrmak istedii ana hedeflerden biriydi. Bu grev yeni bir Yksek

retim Kanunu karlarak ve Yksek retim Kurumu oluturularak bana getirilen hsan

Doramac'ya verildi. niversiteler tek bir biime sokularak, programlar tek dze hale getirilmeye

allrken, niversitelerde 1402 sayl sk ynetim yasasna dayanarak bir temizlik (!) yapld. 1980'li yllar, niversitede planlama eitimi veren retim yeleri bakmndan skntl gnler

getirmiti. Adeta 1960'l yllarda yaanann tersi yaanyordu. niversite saygn bir yer olarak grlmekten

kyor, ok tehlikeli bir ktlk yuvas olarak grlyor, planlama bir kurtarc olmaktan ok,

kurtulunmas gereken bir kurum olarak anlalyordu.

Planlamay Savunmann Platformlar

Ben de elimden geldiince planlamay savunmak iin deiik platformlar kullandm. Bunlardan biri

"Bilim ve Sanat" dergisiydi. Dergide deiik frsatlardan yararlanarak planlamay savunan yazlar yazdm.

Planlamay savunmann bir baka platformuda Trkiye'de her yl kasm aynn ilk haftasnda kudanmaya

balanan Dnya ehircilik Gnleri oldu. Kemal Ahmet Aru ve Mehmet ubuk'un rgtledii bu

toplantlar uzun yllar

srdrld. Gnmzde de ehir Planclar Odasnca srdrlyor. Bunlarn hemen hemen hepsinde ilk

konumalardan birini yaptm. Bu toplantlarda yeni planlama araylarndan ok planlama dncesinde

varlm noktalarn korunmasna allyordu. Zaten ortam da bunun tesinde atlmc ele allara uygun

deildi.

Bir Dinamik Planlama Denemesi

Boaz kprs kampanyasndan beri kenderde toplu tamaya nem verilmesini, byk kentlere metro

yaplmasn savunuyordum. Vedat Dalokay'a danmanlk yaptm dnemden beri de Ankara metrosuyla

ilgili almalarm olmutu. Mehmet Altnsoy'un belediye bakanl dneminde bir Kanada firmasna

yaptrlan metronun planlama almalar baladnda eski rencilerimden Gkhan Mente bu

almalar ynetmeye balamt. ODTU'den 1985-2015 yllar arasnda Ankara'da kentsel gelimenin nasl

olmas gerektiini gsteren bir stratejik plan hazrlamamz istedi. Ben, zcan Altaban, Murat Gven, Ali

Trel, Baykan Gnay, Raci Bademli'den oluan bir ekip kurarak ok ksa sre iinde byle bir plan ha-

zrladk. 19 Bu plan yntem olarak bir yenilik ieriyordu. Bir kentin formunun toplumsal sreler tarafndan

belirlendiinden yola karak, kent formunu belirleyen bu sreler tarihsel geliimleri iinde analiz edilerek

gelecee yneliniyordu. Bir kent plannn uygulanmasnn, kent formunu etkileyen nemli kararlarn nasl

mzakere edildiine bal olduu gereinden yola karak, belediyeye mzakere esneklii salayan bir

stratejik plan ortaya koymaya almtk. Plann kararlar donmu deildi. Stratejik kararlarn

mzakeresinde elde edilen sonulara plann tm kararlarnn yeniden verilmesini salayacak bir

matematik model plannn paras olarak hazrlanmt. Bu, uygulama konusuna ok duyarl, dinamik bir

pland. Yntemsel yenilikler tad iin bu almaya burada ksaca deindim. Ama temelde bir uygulama

olduu iin bu almadan hibir ksmn bu kitaba almadm.

19 lhan Tekeli, zcan Altaban, Murat Gven, Ali Trel, Baykan Gnay, Raci Bademli: Ankara 1985'den 2015"e, Ankara Bykehir Belediyesi, EGO Genel Mdrl, Ankara,1985.

Planlamada Katlmclk Olumlu Bir Deer Olarak Ykseliyor

niversiteden ayr kalarak zmit Belediyesine danmanlk yaptm dnemde belediye nclnde

yeniliki bir toplu konut projesi gelitiriliyordu. Bu proje Trkiye'de bir ok konuda nclk yapyordu.

nclk yapt alanlardan biri de katlmclkt. Katlmc en u biimiyle gerekletirmeye alyordu.

Otuz bin konutun her biri kullancsnn katlmyla farkl olarak planlanyordu. Bu proje siyasal

ekememezlikler nedeniyle uygulamaya geememiti ama benim bu konuda dnmeme ve katlmn

snrlarn ve olumlu ynlerini grmeme olanak vermiti. Bu nedenle dnya planlama yaznnda 1968

sonrasnda ok umutlar balanan katlmcln Trkiye'nin planlama gndeminde de yeralmasndan bir

sre sonra, 1990 ylnda 14. Dnya ehircilik Gnnde yaptm "Kent Planlamas ve Katlm zerine

Dnceler" adl konumay bu kitaba altnc yaz olarak aldm. Bu yaz katlmclk konusunda ok temkinli

davranarak, katlm trlerini be gruba ayryor, her birinden sonu alnabil- mesinin koullarn inceliyor.

Bu yaznn bu kitap bakmndan da zel bir nemi var. Bu kitabn adn oluturan aklc planlamadan bir

demokrasi projesi olarak planlamaya gei srecinin krlma noktasnda bulunuyor. Murat Karayaln'n Ankara Bykehir Belediye Bakan olduu dnemde belediyenin Danma

Kurulu yeliini yapyordum. Bu danma kurulunda katlmcla zel nem veriliyordu. Bu dnemde

Danma Kurulu her yl kent konseyi toplanmasna nclk etmiti. Konseyin gelitirdii projelere

belediye btesinde bir fasl alyordu. Katlmclk ve bte srelerini ilikilendirmek bakmndan

Ankara Porte -Allegro'dan daha nce davranmt. Bu dnemde Ankara Belediyesinin uygulamalar

dolaysyla yazdm iki ksa yaz o dnemde Ankara belediyesinde hakim olan anlay gsteriyor.

Bunlardan biri "Proje Demokrasisi Kavram zerine", dieriyse "Kentlerde Byk Projelerin Meruiyetinin Kurulmas

ve Ynetimi zerine" balklarn tayordu. Bunlardan birincisini kitaba yedinci yaz olarak aldm. kincisi ise

Toplu Eserlerin altnc kitabnda yer ald.

Demokrasinin Siyasal Gndeme Arln Koymas

kinci Dnya Savann hemen sonrasnda gelimi kapitalist lkelerde deiik tr ve biimlerde

planlama faaliyetleri kurumsallarken planlamann demokrasiyle uyumunun nasl salanaca ksa bir

sre tartlm,

bireylerin seme olanaklarn artran bir planlamann bu bakmdan bir sorun yaratmayaca konusunda

uzlalarak, adeta gndemden kaldrlmt. Dnyada 1980'li yllarn sonuna gelindiinde bu konu daha

derinden olmak zere planlamann gndemine yeniden girdi. Demokrasinin benim ve Trkiye'deki

planclarn gndemine 1980'lerin ortalarndan itibaren arlkl bir biimde girmesinin dnyada yaanan

nedenleri olduu kadar, Trkiye'ye zg nedenleri de bulunuyordu. Bu nedenlerden biri 12 Eyll 1980 rejimi srasnda yaananlard. Bu deneyim Trkiye'de toplumun

hemen hemen her kesimine demokrasinin deerini daha iyi anlatmt. Sivil rejime dn iin bir n koul

olarak sunulduu iin, kabul edilmi olan 1982 Anayasas kimseyi doyurmuyordu. Aydnlar dilekesinin

formlasyonuyla "Trkiye'de de tm kurum ve kurallaryla demokrasinin uygulanmas" isteniyordu.

Trkiye 1946'da ok partili rejime geince demokrasiyle tanm ama bu konuda dncesini

derinletirmemiti. imdi belki de ilk kez demokrasi zerinde daha derinden dnlyor, bunalmlara

dmeyen bir demokrasinin nasl gerekletirilecei aratrlyordu. Tm bu nedenlerin tesinde dnyada olan gelimeler de demokrasi sorununu merkezi bir yere

getirmiti. Dnyann 1980'lerden beri ok nemli bir dnm yaad tm aklyla ortaya kmt.

Dnyann yaad bu dnm dnyada zerinde olduka yksek bir uzla bulunan drt gei

senaryosu iinde kavramaya alyorduk. Bu senaryolardan birincisi sanayi toplumundan bilgi toplumuna

geiin sonular zerinde duruyor, ikincisi Fordist retim biiminden esnek retime geiin ortaya

kardklarn ele alyor, ncs modernizmden postmodernizme geiin dnceye ve bilime

yaklamdaki yaratt deiiklerini sergiliyor, drdncs ise ulus devletler dnyasnn yerine

kresellemi bir dnyann olumakta olduunu ortaya koyuyordu. Btn bu gelimeler ulus devlet

olgusuna dayanan temsili demokrasinin bir bunalm yaamasna neden oluyordu. Bu gelimeler temsili demokrasiyi yetersiz klyor, insanlar artk demokrasi terimini mutlaka katlmc

ve oulcu terimlerini ekleyerek kullanyorlard. Byle bir ortam iinde amalar nceden saptamak

olana kalknca planlamay teknik akln bir uygulamas olarak grmek olana da kalmyordu. Ama sorun

sadece daha nce de sorunlar zerinde durduumuz amalarn saptanmasnda deil, ayn zamanda da

aklcln da-

yand bilimsel bilginin dayanaklar konusunda postmodernizmin nemli eletiriler getirmesinden

kaynaklanyordu. Bunlardan bir blm toplum bilimini tmyle olanaksz grerek yaplabilecek olan

sadece kltrel almalara indirgiyordu. Bir dier blmn oluturan eletirel gerekiler de bilimi ancak

zneller aras uzlama halinde olanakl gryordu. Eletirel gerekiler nesnel temsilin olanakl olmadn,

nesnel temsili olanakl grerek gelitirilen kuramlarn, toplumda deiebilecek olan deimez gsterdii

zerinde duruyorlard. Eer varolan dzene hapsolunmak istenilmiyorsa bilime eletirel gereki olarak

yaklalmalyd. Bu deiik nedenler bir araya geldiinde arasal aklcln dayanaklarn ortadan kal-

dryordu. Gerekletirilebilecek olan sadece iletiimsel bir rasyonellik olacakt.

Planlama Derslerimin eriini Yeniden Tanmlyorum

Bu gelimeler yaanmaya balaynca artk planlamay eskisi gibi temel- lendirmek olana kalmyordu.

Bu temellendirmeyi yapabilmek iin bilimsel dncenin ve demokrasinin yaad deimeleri kavramak

gerekiyordu. 1990'larn banda benim vermekte olduum planlama kuram dersleri de yeniden

biimlendi. Dersin giriinde olduka geni bir blm aydnlanma sonrasnda batda bilimsel dncenin

deiik kanallar iinde nasl gelitii ve bu kanallar iinde ne tr alternatif planlama yaklamlarnn

olabileceine ve post modernizmin getirdii eletirilere ayrld. Bu konuda John Friedmann'n Planning in

the Public Domain20 kitabnn blmleri kullanlyordu. Dersin ikinci blm ise bireylerin tercihlerini top-

lum tercihine dntren iki toplumsal srecin eletirisine ayrlyordu. Bunlar piyasa mekanizmas ve

seim sreleriydi. Bu balamda kamu alan ve kamu yarar tartmalar ele alnyordu. Dersin nc

blm ise rasyonel karar verme srelerini ve onlarn ayrntl bir eletirisini ieriyor ve zellikle de

oyunlar kuramnn kurum tasarmnda (reglasyon tasarmnda) kullanlmasna yer veriliyordu. Drdnc

blmn zerinde daha nce de durduumuz planlamann toplumsal balam oluturuyor. Son olarak

da planlama ile eylem arasnda bir kpr oluturmakta programlamann rol ve deiik programlama

stratejileri ele alnyordu. John Friedmann: Planning in the Public Domain: From Knowledgw to Action, Princeton

University Press, Princeton-New Jersey, 1987.

Trkiye Ekonomik ve Sosyal Tarih Vakfnn Kuruluu ve TK'larn Gndemime Girii

1991 pl genel seimleri sonrasnda SHP iktidar orta olunca Yiit Glksz, Toplu Konut idaresi

Bakan olmutu. Ben de Yiit'le arka- dalgm dolaysyla TOK'nin kamuoyundan ok destek bulan

baarl Uygulamalarn yakndan izliyordum. te yandan Orhan Silier Avrupa'dan dndkten sonra

Toplumsal ve Ekonomik Tarih Vakfn kurmak iin giriimlere balamt. Ben de bu almalarn iinde

yer almtm. Bu vakiin giriimcileri iinde bulunan Tark Zafer Tunaya vakfn doal bakan olarak

grlyordu. Vakfn kurulu ilemleri srerken hocay kaybedince, vakfn bakanln ben yklenmek

durumunda kaldm. Genel olarak bu Bine kadar baarl olarak yrd kabul edilen vakf, sivil toplum kurumlarnn ne olduu konusunda dnmeme yol at. Aslnda bu dnemde STK'lar yalnz benim

gndemime girmiyor, yeni bir aktr olarak Kreselleen dnyann siyasetinde her yerde n plana

geiyordu.

Bir Byk Deneyim: Habitat II. stanbul Konferans

Trkiye 1992 Rio Konferansnda Habitat II. Dnya Kent Zirvesinin Trkiye'de toplanmasn nermi

ve kabul ettirmiti. 1996 ylnda toplanacak olan kent zirvesi iin Trkiye iki yl kalncaya kadar hemen

hemen hi bir hazrlk yapmamt. Bu konuda Trkiye'de hazrlklar yapmas ^eklenilen kurulu

Bayndrlk ve skan Bakanl toplantnn yaplmasna iki yldan az bir sre kaldnda, bir aciz ifadesiyle bu

grevi yrtemeyeceini ilan etti. Bunun zerine grev Glksz'n ynetiminde atlmc uygulamalar

yapabildiini gsteren TOK'ye verildi. Konferansa iki yldan az bir sre kalmt. Henz konferansn

yaplabilecei byklkte bir Naln dahi yoktu, Trkiye bu konudaki dnsel hazrlklara balamamt.

konferans hazrlklarnn dnsel ynnn oluturulmasna katkda bulunmak iin bir danma kurulu

oluturuldu. Ben de bu kurulun bakanln yapyordum. Hem hazrlk almalar hem stanbul'da toplanan

konferans benim iin ok retici oldu. Benim iin retici olan ynlerden biri dnya konferanslarnn mutfan ve geri planlarn tanmak

oldu. Ele ald konularda dnyann bak asn ve deerlerini belirlemek bakmndan zel nemi olan bu

konferanslarda ortaya kan eylem programlar daha nce yaplan bir ok hazrlk toplantsnda yaanan

sancl bir oydama oluturma sreci iinde

oltaya kyordu. Hazrlanan dokmanlar BM'in tarihi iinde olumu bir dille yazlyordu. Bu dili

kullanmak oydamay salamay kolaylatryor, yeni bir neri ortaya ktnda ve bu nerilere kar

duyulan tepkiler krizlerin domasna neden olduunda, bu BM dili uzlann hangi noktaya geri

dnlerek salanacan belirliyordu. Kuramsal terimleriyle ifade edilirse BM'ler platformu, aktrleri ulus

devletler olan anarik bir platform olarak adlandrlabilir. Byle bir platformda uzlalar olabilmesi byk

lde bu aktrlerin bloklar halinde hareket etmesiyle, yani anarik niteliinin ortadan kaldrlmasyla

salanmaktadr. Sonuta belli oyda- malar elde edilebilmektedir, ama bunlar olduka tutucu tarafta kalan

oy- damalardr. Byle bir ortam iinde Habitat Gndemi tasla olarak hazrlanan metinleri ilk grdm zaman, bir

teknisyen olarak, bana hi doyurucu gelmemiti. Bir kent zirvesi olmasna karn kentsel eylemlere yol

gsterebilecek hi bir ilke iermiyordu. Bu eksiklii gidermek iin Trkiye olarak yaanabilirlik ilkesini

nerdik. Bu ilkeyi de insan haklarnn kentsel yaamda pratie geirilmesi olarak tanmladk, Efsa

Evrengil'in sabrl mzakerecilii iinde temel ilkelerden biri olarak yer ald. Olduka uzun zaman

getikten sonra gnmzde bir deerlendirme yaptmda, bir lkenin tek bana byle bir temel ilkeyi

kabul ettirebilmi olmasnn nemini daha iyi anlyorum. Aslnda bu ortamn tm tutucu yapsna ramen hazrlanan Habitat Gndemi kreselleen dnyann

baz ynelimlerine ilikin nemli iaretler tayordu. Bunlardan biri de ynetim kavramndan, ok aktrl

ynetiim kavramna geiti. Trke'de "governance" kavramn ifade edecek bir kelime yoktu, hazrlk

almalar srasnda "ynetiim" kavram geliti ve Trkeye yerleti. Ynetimden ynetiime gei bu

kitabn adn oluturan Aklc Planlamadan, Bir Demokrasi Projesi Olarak Planlamaya gei bakmndan da ok zel

bir yere sahip. Habitat II. toplants Trkiye asndan ok baarl olarak bitmesine karn Yiit Glksz'n TOKI'nin

bandan ayrlmak zorunda braklmas sonucunda, Habitat Gndeminde ve Ulusal Eylem Plannda Hk-

metin sz vermi olduu pek ok konu uygulamaya kavuamam ya da uygulamaya kavumas

konusunda ciddi bir gayret sarfedilmemitir. Kanmca ok nemli bir frsat karlmtr. Glksz

grevinden ayrldktan sonra Ulusal Eylem Plannda her yerlemede rgdenmesi ngrlen

yerel habitatlara rnek olarak Bodrum'da bir rnek alma balatt. Ben de bu alma iinde yer aldm. Bu

deney benim iin STK'larn etkin olarak katld bir demokrasi projesi olarak planlamann nasl rgt-

lenebilecei konusunda bir laboratuvar oluturdu.

Bir Demokrasi Projesi Olarak Planlamann erii zerinde Dnmek

Habitat II. toplants dolaysyla yazdklarm TOK, Habitat II Tazlar balkl bir kitapta toplad. Bu

yazlardan sadece "Ynetim Kavram Tanra Tnetiim Kavramnn Gelimesinin Nedenleri zerine'Y bu kitaba

sekizinci yaz olarak aldm. Planlamaya bir demokrasi projesi olarak yaklalmasnn gerisinde bu gelimeler duruyor. Bunun bir

tamamlaycs olarak da Bodrum Yerel Habitat gndemi almas iin yazdm "Bir Demokrasi Projesi Olarak

Terel Habitatlar" yazsn bu kitaba dokuzuncu yaz olarak koydum. Habitat II. Konferansnn sonularnn alnd gnlerde Blent Tank yerel ynetimler ve yerel

demokrasi konularnn tartlmasna olanak veren bir platform oluturmak iin Ada Kentliyim dergisini

karma giriimi iine girdi. TMMOB'deki geni bir evreyi ve ehir planclarn dergi evresinde mobilize

edebilmek becerisi gsteren Blent'in abalarna ben de katldm. Nihal Ekin'de zveriyle derginin yaz

ileri mdrln yapyordu. Bu derginin hemen hemen her saysnda planlama ve yerel demokrasiyle

ilgili yazlar yazdm. Bunlardan "Artk Turttalik Bilgisi Kitabna Hapsolmayan Turttalk Sorunu" ve "Terel

Demokrasi in Kamu Alan Oluturmak Gerekir" adl yazlar bu kitaba onuncu ve onbirinci yazlar olarak

aldm. Her ikisi de bir demokrasi projesi olarak planlama anlayn gelitirmek iin gerekli olan konulara

eiliyorlar. Bu tr konular kitaba aldm on ikinci yaz olan "Kreselleen Moderniteyi Aan Dnya Artk

Temsili Demokrasiyle Tetinemiyor" ile daha kapsaml hale getirmeye altm.

Yanl Anlamay nlemek in Baz Konum Saptamalar

nsann seme zgrln ve geleceini kurmada sz sahibi olmasn salayacak birlikte planlanm

bir demokratik dzeni savunmak kolayca yanl armlara yol aabilecektir. Bu nerinin yanl

armlarndan biri liberalizmle zdeletirilmesi olabilecektir. Byle bir yanl arma

neden olmamak iin kitaba son yllarda yazdm "Liberalizmi Ontolo- jik Kabullerinden Yola karak Sorgulamak"

yazsn aldm .Trkiye'nin 1990'I yllarn sonunda yaad dini kktencilik ve ayrlklk bunalmlar,

Trkiye'nin gndemine Cumhuriyeti ve demokratik deerlerin bir atmas biiminde yansmt.

Cumhuriyetin 75'inci yl kutlamalar dolaysyla bu konuda yaplan bir soruturmaya verdiim bir yant

da bir baka yndeki yanl armlar engellemek iin kitaba koydum. Bu ksa yaz "Cumhuriyetin Eletirici

Konumunun Demokrasinin Gelitirilmesine Katk olanaklar zerine" baln tayor. Bu iki yaz kitabn on nc

ve on drdnc yazlarn oluturuyor.

Demokrasi Projesi Olarak Planlamann Toplumsal Balam Nasl Dzenlenmelidir?

Planlamaya bir demokrasi projesi olarak yaklaldnda, bu planlama anlaynn daha kk grup

dinamiklerine uygun decei, dolaysyla yerel dzeydeki planlama pratiklerinde uygun olaca

sylenebilir. Byle kk kk yerelliklerin bir demokrasi projesi olarak planlama anlay iinde

yapacaklar programlarn bu yerelliklerin iinde yer ald daha st kademedeki toplumsal sistemlerde

bunalmlar yarataca kolayca grlebilir. Byle bir planlamann beklenmeyen sonular dourmamas iin

iki farkl dzeyde yaplmas gerekenler bulunmaktadr. st sistem dzeyinde reglasyonlar

(dzenlemeler) gelitirilmeli, ak politikalar formle edilmelidir. Kitaba bu konulara ilikin yaz aldm. Bu yazdan ikisi "dzenleme" (reglasyon) zerine. TOK Dnya Bankasnn isteine paralel olarak

Trkiye Sosyal Bilimler Derneine Trkiye'de konut ve arsa piyasalarnn analiz edilerek bir konut

politikas gelitirilmesini salayacak bir alma nermiti. Bu temelde bir reglasyon tasarm isteiydi. Bu almay esas olarak byk bir zveriyle Ali Trel ve

Ayda Eraydn yrtmt. Ben de bu almann bana genel olarak reglasyon ve kentsel alanlarda

reglasyon tasarmnn zellikleri konusunda iki yaz yazmtm. Bu yazlar kitaba on be ve on altnc

yazlar olarak aldm. On beinci yaz "Dzenlemenin Olanaklar ve Snrlamalar zerineon altnc yaz "Kentsel

Alanlarn Gelimesinde Dzenlemenin zellikleri zerine" adn tayor. Gerekte byle bir dzenlemeden sz

etmek liberalizm kart bir vaziyet ala iaret ediyor.

Byle bir planlama paradigmasnn tamamlaycs olan politika tasarm konusunda da 1977 de Dnya

ehircilik Gn 21. Kolokyumuna sunduum "Kent Politikalar zerine Dnceler" bildirisini on yedinci yaz

olarak kitaba aldm . Bu politikalarn uygulanmada etkili olabilmesi uygun dzenlemelerin

kurumsallatrlabilmesine bal olacaktr.

Demokrasi Projesi Olarak Planlama Kavramn Kullanan Yazlar

Benim gibi aklc planlamay ycelterek yetimi olan bir plancnn, planlamay bir demokrasi projesi olarak

grmeye balamas kolayca gerekleecek bir ey deildir. Bu sunu yazsnda planlama dncemin hangi

aamalardan geerek bu noktaya geldiini anlattm. Ama benim "demokrasi projesi olarak planlama" kavramn

ak ve seik olarak kullanabilmem o kadar kolay olmad. Anlattm ykde byle bir noktaya gelindii belli

olmasna karn, bu formlasyonu kullanmam zaman ald. Bu kitaba alnacak yazlar seerken kavram ilk kez

1997 ylnda Bir Demokrasi Projesi Olarak Yerel (Blge ) Planlama yazsnda kullandm farkettim. Bu yazy on

sekinci yaz olarak kitaba aldm. 2002 ylnda Planlama dergisinde yaynlanan "Trkiye Kent Planlamasnn Yeniden Kurumsallamasn Dzenlerken Dnlmesi Gerekenler zerine" yeni bir planlama paradigmasnn

gerei zerinde duruyor ve bunun ieriini bir lde doldurmaya alyordu. lgin olan kitaba on dokuzuncu

yaz olarak giren bu bildiride demokrasi projesi olarak planlama kavram zerinde srar edilmemi olmasdr.

Kitaba yirminci yaz olarak aldm "Bir Demokrasi Projesi Olarak Kent Planlama" 2007 ylnda Sivil Toplum

Dergisinde yaynland. Bu yazda kavram cesaretle vurgulanarak kullanlmaktadr. Kavram tam olarak iime

sindirebilmem iin on yl gemesi gerekmi. Artk bu kavramlatrmann nemini daha iyi anlyorum ve sk sk

kullanyorum. Bu kullanm Trkiye'de planlama evresinde hemen benimsendi. imdiye kadar kar kana

rastlamadm. Bu kavramlatrmann yalnz planlama bakmndan deil, ayn zamanda demokrasi kuram

bakmndan da nemli almlar olduunu dnyorum. Bu konular Toplu Eserlerin daha sonraki kitaplarnda

yer alaca iin burada ayrntya girmiyorum.

Son Yazlar Kent Planlamas Etii zerine

Planlamaya bir demokrasi projesi olarak baklmaya balaynca, bu demokratik sre iinde yer alan

planclara ve yurttalara/hemerilere nemli sorumluluklar yklemektedir. Bu da planlama ahlakn

planlama kuramlarnn nemli bir ilgi alan haline getirmektedir. Ben de kitabn sonuna planlama ahlakna ilikin 12 yl arayla yazdm iki yazy aldm. Her iki yaz da

ehircilik Gnnde ehir planclara yaptm konumalardan oluuyor. 1995 ylnda yaplan "Plancnn

Meruiyetini Oluturmakta Etik Sorunlar" konumas ve 2007 ylnda yaplan "Kent Planlama Meslei Gelimesini

Srdrrken Ahlakm Nasl Oluturuyor" konumas kitabn yirmi birinci ve yirmi ikinci yazlar olarak

koymay uygun buldum.

Yeni Planlama Dncesi Konusunda Bir Doktora Dersi Ayorum

Son on yldr, ehir ve Blge Planlama Blmnn doktora programnda "yeni planlama dncesi"

adl bir ders veriyorum. Aslnda veriyorum demek yanl, rencilerle birlikte bir ders yapyoruz. Bu ders

bana ve rencilere planlama kuramnn ne ynde geliebilecei konusunda temrin yapma olana veriyor.

Beni ve rencilerimi yeni almlara hazrlyor. Bu dersin kurgulanmas Robert Dahl'n planlamay mkemmel hesaplama ve mkemmel kontrol

srelerine dayandran k noktasndan hareket edilerek yaplmtr. Ders blme ayrlmaktadr.

Birinci blmde mkemmel hesaplamann ne kadar olanakl olduu sorgulanmaktadr. Gnmzde

toplumlarn ulat karmaklk dzeyinde ancak ksa erimli kestirimlerin olanakl olduu, uzun erimli

kestirimlerin olanakszl zerinde durulmaktadr. Bunun iin doa ve toplum bilimlerinin episte- molojik

zellikleri ayrntl olarak irdelenmektedir. kinci blmnde demokratik kontrol sreleri zerinde

durulmaktadr. nsan haklar, temsili demokrasinin krizi, yeni katlmc demokrasi kuramlar, yne-

tim/ynetiimin meruiyet kalplar iinde denetim sreleri ele alnmaktadr. Dersin nc bolm ise

son yllarda nerilen yeni planlama srelerinin neler olduuna ayrlmtr. Bu neriler eletirilmekte ve

gelitirilme yollar tartlmaktadr. Bu yolla rencilerin karlatklar planlama sorunlar karsnda yeni

planlama sreleri tasarlayabilme kapasiteleri gelitirilmek istenmektedir.

Dnce Maceras Devam Ediyor

Buraya kadar son krk yllk srede planlama kuramn neden ve nasl rendiimi, hangi olaylar ve etkiler

sonucu planlama konusundaki dncelerimin gelimesinin yksn anlattm. Bu anlatmn genel bir

deerlendirmesi yaplrsa, bir gei srecinin tanmland grlr. Bu gei, kitabn adnda da vurguland zere

aklc planlamadan, bir demokrasi projesi olarak planlamaya szckleriyle tanmlanmtr. Bu ok ynl bir geii

zetlemektedir. Bir ok alt eyi iermektedir. Bunlar; ynetimden, ynetiime; toplum yararnn dtan

verilmesinden, toplumdaki bireylerin semeleriyle olumasna; elitist yol gsterici planlamadan, katlmc birlikte

planlamaya; arasal rasyonellikten, iletiimsel rasyonellie, nesnel bilgiden, znelleraras uzlamlarn bilgisine

geiler vb. olarak sralanabilir. Eer bir anlat bu rnekte olduu gibi bir konumdan bir baka konuma geii anlatyorsa, bu geiin

tamamlanmas anlaty sonlandrmak iin iyi bir frsat olarak grlebilir. Oysa bu aldatc bir sondur. Yaam

srdke deime srecek yeni geiler yaanmaya balayacaktr. nsan eylemlerini planlamakta akln

kullandka her zaman yle ya da byle bir planlama olacaktr. Bu planlamann biimi de srekli olarak yeniden

belirlenecektir. Ben de bu yeniden belirlenme macerasn yaamaya devam edeceim. Bu kitabn tantmnn sonuna ulam bulunuyoruz. Sunu yazsn bitirirken, bu kitabn olumasnda TUBA

aratrma desteinin katksna atf yapmak zevkli bir grevi yerine getirmek olacaktr. yi okumalar dileiyle

lhan TEKEL

Oran Kenti 13 Nisan 2009

ETL PLANLAMA KADEMELER

VE TPLER ARASINDAK LKLER VE PLANLAMA ORGANZASYONU ZERNE DNCELER* 1. Giri

Mimarlar Odasnca benden mimarlk seminerinde merkezi planla dier planlar arasndaki ilikileri

incelemem istendi. Dier planlar tanmnn ak olarak braklmas nedeniyle ve merkezi planlama da bir deil, ok trl

olabilecei iin konunun gerekteki erevesi ok daha geniti. Bu nedenle konuyu eidi planlama

kademeleri ve tipleri arasndaki i ilikiler ve bunlarn planlama organizasyonuna etkileri eklinde formle

ettim. Kademelenme ilikilerini incelerken de merkezi planlamaya arlk vermee altm. Byle ok genel bir konu ok farkl ekillerde ve erevelerde ele alnabilirdi, bu yazda nce baz sorular

sralanacak ve bu sorularn cevaplar birbiriyle ilikili ekilde bu genel ereve iinde aranmaya allacak. 8. Planlama ve planlamada merkezileme istei nasl douyor?

9. eidi planlama tipleri ve kademeleri ve bunlarn ortaya kmalarnn nedenleri, nelerdir?

10. Bir lke iin optimum bir planlama kademelenmesi ve ilikileri dzeninin nerilmesi nelere baldr?

Planlama tipleri ve kademelerinin ilikilerinin evrimsel zellikleri var mdr?

* Bu yaz 15 Aralk 1969 gn Mimar Odasnda dzenlenen mimarlk seminerinde verilmi bildiridir. Mimarlar Odasnca yaymlanan seminer

kitabnda ve lhan Tekeli: Planlama ve lkesel Fiziki Planlama zerine, OTD, Mimarlk Fakltesi, Ankara 1971, ss 13-48'de

yaymlanmtr.

2. Byle kademeler halinde gelitirilmi planlama sistemleri varken, teker teker kiilerin karar verip

uygulamalar devam ediyor, bunun bir rasyoneli var mdr?

3. Hem topyekn karar verme ihtiyac hem tek tek karar verme istei nasl douyor?

4. eitli planlar arasnda btnleme ne demektir? Hangi btnleme derecesinden sonra tek bir plann

varl ileri srlebilir?

5. Genel karar erevelerinin veya planlarn varl halinde bunlarla tek tek kararlar arasnda nasl uyum

salanabilir? Bunun sreleri nelerdir?

2. Planlamann Fonksiyonlar Nelerdir?

Planlama szc birbirinden ok farkl politik sistemlerde, ok farkl byklk ve nemdeki toplum

birimlerinde, birbirinden deiik fonksiyonlar yerine getiren sreler iin kullanlyor. Gn getike planlama

eski ideolojik ieriini kaybederek olduka mphem bir terim haline geliyor. zellikle planlamalar aras ilikiler

zerinde durulacak olan bu yazda bu mphemliin sebep olabilecei yanl anlamalar ve karklklar ortadan

kaldrabilmek iin planlamann fonksiyonel bir snflamas yaplmaya ve farkl fonksiyonlar neren planlama

anlaylarnn i ilikileri kurulmaya allmaktadr. Planlama srecine yklenilen fonksiyonlar balca drt grupta toplayabiliriz.

F-l ) Toplumu Dzenleyici (fonksiyonel olarak ileten) Esas Sosyal Messese Olarak Planlama Bir toplum iin rasyonel politik ekonomik eylemlerin incelenmesine dorudan doruya teknikleri inceleyerek

balayamayz. Rasyonel sosyal eylemden sz edebilmek rasyonel hesaplama ve etkin kontrol srecinin varlna

baldr. (1) Kapitalist sistemler iinde rasyonel hesaplama ve kontrol srecinin piyasa mekanizmas (fiyat sistemi)

tarafndan yerine getirildii varsaylr. Sosyalist sistemlerde ise rasyonel hesaplama ve kontrol srecinin salan-

masnda piyasa mekanizmasnn yerini, planlama bir messese olarak almtr. Sosyalist planlama srecinde de bir

ksm ihtiyalarn neminin deerlendirilmesi mekanizmasna braklabilir fakat bu da planlanmtr. (2)

F-2) Bir Toplumsal Messeseyi Dzeltici (Yardmc Messese) Olarak Planlama Piyasa mekanizmasnn yalnz bana almasnn rasyonel hesaplama ve kontrol salayamad

gzlemler sonucu ortaya kmtr (Rasyonellik kavramn imdilik bylece kabul edelim). lkeleraras

etkileri olan ekonomik krizler, blgeler aras, snflar aras gelir eitsizliklerinin art, nce devletin

mdahalesini gerektirdi. Zaman iinde mdahalelerin etkisinin artrlmas sorunu bunlarn da planlanmas

ihtiyacn dourdu. Refah devleti (3) anlaynn beraberinde getirdii bu tip bir planlama, piyasa

mekanizmasnn yerine gememekle birlikte onu devaml olarak dzelten bir fonksiyon ykleniyor. Bir

sosyal messeseyi dz